1

MAM - I AZAM IN

5

ESER

2

GR

Eb Hanfe 80/699-150/767 yllar arasnda yaam byk bir fkh ve akaid limidir. Asl ad Numan, baba ad ise Sbit'tir. Mslmanlar arasnda mm zam yani en byk imam lakab ile bilinmektedir. Ailesinin Fars, Trk yahut baka bir kavme mensup olduu kesin olarak belli deilse de, Arap olmad, fakat Araplar arasnda doup byd muhakkaktr.

Hz. Peygamber'in ailesine ball ve dinde samimiyeti ailesinden alan Eb Hanife ilk talebelik yllarnda Kfe'de Kur'n- Kerm'i hfzetti. Arapann yeni

3

teekkl etmekte olan sarf ve nahiv bilgileri ile edebiyatn rendi. Yetitii evrede bulunan byk hadis limlerinden hadis dinledi ve fkh rendi. Son derece kuvvetli bir mantk ve muhakemeye sahip olmasndan dolay, zellikle Irak'n Basra ve Kfe gibi beldelerinde ok gelimi olan cedel yolu ile kelm konusunda ilerlemeler kazand. zellikle Kfe'li byk lim Eb Amr e-a'bi'den (l. 104/722) istifade elti. 16 yanda iken, babas ile hacca gittii ve orada hadis limlerinden hadis dinledii bilinmektedir. Kendisi "Msned"inde bu seyahati esnasnda sahabeden Abdullah b. Cz'ez-Zebid'yi dinlediini belirtmektedir. Ayrca Irak'ta bulunduu esnada tabilerden bir ok zat ile ilgisi olmutur. Bu duruma gre Numan b. Sabit bir bakma tabinden olmasna mukabil, etba'u'ttbin'in ileri gelen ahsiyetlerinden saylmaktadr.

Eb Hanife, tahsil hayatna devam edip eitli kelm tartmalara girerken, ticrete de balam bulunuyordu. Bilhassa, Hint' ran ve Arap yarmadasnn ticaret yollarnn birletii, her trl fikrin slm bir ereve dahilinde mnakaa edildii Basra'ya yirmi kadar seferi olduunu, bu seferler esnasnda bir ok tartmalarda bulunduunu kendisi ifade etmektedir.

Btn bu faaliyetleri neticesinde Eb Hanife yksek bir ilm seviye elde etmi, zellikle slm akaidi konusunda derinlemitir.

Daha sonra fkh konusu ile daha yakndan ilgilenen Eb Hanife bu konuda e-a'bi ve brahim en-Nehi'nin (l. 96/714) talebesi Hammad b. Eb Sleyman'dan (l.120/737) faydaland. Hocasnn lmnden sonra onun halkasnda ders ve fetva verme ii, takriben krk yanda olan Eb Hanife'ye kald. Otuz yl kadar sren ders ve fetva devresinde, bir ok konularda ictihad eden, dini konulara aklk getiren byk imam, bir ksm ictihad seviyesine ulaan birok talebe yetitirdi Bu talebeler arasnda temayz eden ve ictihad seviyesine ulaanlar arasnda Eb Yusuf (l. 158/774) ve Muhammed b. Hasan e-eybni (l.189/805) fkhnn devam ettirilmesinde en ok emei geen imamlardr. Yetitirdii talebeler yannda iml usl ile yazdrd eserleri ile birok fkh ve itikad meselelerinin hallinde ak bir anlay getirmitir.

Ehl-i Beyt'e kar derin bir sevgisi olan Eb Hanife, ada olan byk limler gibi, Emevi idaresi ve daha sonra kurulan Abbasi ynetimini benimseyememiti. Bundan dolay kendisine her iki devirde de yaplan vazife tekliflerini reddetmiti. Fakat ikinci Abbasi halifesi Eb Ca'fer Mansur kendi teklifinin kabul edilmemesi karsnda Eb Hanife'yi hapse attrd. Badat'ta onbe gnlk bir hapis mddetinden sonra Eb Hanife 150/767 tarihinde 70 yanda iken hapisle vefat elli.

Eb Hanife slm fkhnda kendisine kadar devam eden rey ekolnn, asrndaki en mhim simasdr. Bizzat kendisinin ifadesine gre, bir mesele hakknda Hz. Peygamber'den gelenleri mutlaka kabul eder, sahabeden gelenleri seer, birini dierine tercih eder, fakat hepsini terketmezdi. Bundan baka tabiilerin itihadna gelince, kendisini onlara uyma durumunda grmezdi. Onlarn ictihad ettii gibi kendisinin de ictihad edeceini ifade ederdi. Onun itihadnda srasyla uyduu esaslar kitap, snnet, sahabe szleri, kyas, istihsan, icma ve rftr. O, uzun tedris yllarnda fkh konusunda birok fetvalar vermi ve pek ok renci yetitirmi olmasna ramen, mstakil bir fkh kitab yazmamtr. Onun yolunda yryen

4

talebeleri daha sonra Hanef fkhnn esasn tekil eden kitaplar, imamlarnn grlerini belirtmek suretiyle tedvin etmilerdir. Hanefi fkhna dair ictihadlar mam Muhammed, "Zhirr-Rivye" ad allnda toplamtr. Bu kitaplar, Hanef fkhnn ana metinleridir.

Eb Hanife, Ehl-i Snnet'in itikadi grlerinin ortaya kmasnda da byk rol olan bir limdir. tikdi konularda bilhassa sual-cevap tarznda zamanmza kadar intikal eden eserleri Mturid kelm ekolnn temellerini tekil etmitir. Bu eserler Ehl-i Snnet inancnn temellerini zl ve mantkl bir ekilde nmze sermektedir. Kitaplarnda grlecei zere, birok frkalarn mutaassp gr ve kanaatlarna kar slm'n msamahasn savunmutur. Eserleri, ileride grlecei gibi, bu hususu ortaya koymaktadr.

Eb Hanife'nin akaid konusundaki eserleri talebeleri vastasyla kaydedilmi, bir ksm da soru-cevap eklinde tesbit edilmitir.Bu eserleri yle sralamamz mmkndr:

1. el-Fkhu'l-Ekber: Eb Hanife'nin olu Hammad'n babasndan naklettii en hretli eseridir. Ayr silsilelerle zamanmza kadar gelen birbirinden ksmen farkl nshas vardr. Bu eser bata Eb Mansur el-Matridi olmak zere birok lim tarafndan erhedilmitir. Mteaddit defalar Trke'ye evrilmitir. Ehl-i Snnet akidesini, ksa, zl ve son derece ihatal bir ekilde ifade etmektedir.

2. el-Fkhl-Ebst: Bu eser, olu Hammad, rencisi Eb Yusuf ve Eb Muti' b. Abdillah el-Belhi tarafndan rivayet edilmitir. Sual-cevap tarznda olup yazma nshalar Kahire Ktphanesi VII/353'de olan bu risale, Ata el-Crcni tarafndan erhedilmitir.

3. el-lim ve'l-mteallim: Bu risalede, rencisi Eb Mukatil'in sorduu sualler Eb Hanife tarafndan cevaplandrlmaktadr. Bu eser de Kahire Ktphanesi VII/553'de kaytldr. el-Pezdev de "Usl'nn mukaddimesinde eserin Eb Hanife'ye ait olduunu belirtmektedir.

4. er-Risle: Bu eser, Eb Hanife tarafndan Basral lim Eb Osman el-Betti'ye gnderilmitir. Kendisi hakknda Mrcie'den (Kfrle beraber amelin fayda vermedii gibi, inanlnca ilenen gnahlarn da zarar vermeyeceini iddia eden bir islm frkas.) olduu hususundaki ithamlar reddetmektedir. Eser yukarda belirtilen rivayetlerle el-Pezdevinin ayn yerdeki ahadeti ile imama nisbet edilmektedir. Yazma nshalar Kahire Ktphanesi VII/203, 553'de kaytldr.

5. el-Vasyye: Avrupa ktphanelerinde ve Kahire Ktphanesinde (V/264) muhtelif nshalar bulunan bu eserin Molla Hseyin b. skender el-Hanefi, Ekmelddin el-Baberti ve el-Hdim tarafndan yazlm erhleri mevcuttur. el-Baberti erhinin Nuru Osmaniye, Ayasofya, Bayezid ve Selim Aa ktphanelerinde yazma nshalar mevcuttur.

Osmanl limlerinden Kemalddin Ahmed b. Sinan el-Beyz bu be eseri rivayet yollarn gsterip, Arapa olarak "rt'l-Merm an brell-mm" ismi ile erhetmitir. Bu eserin yazmalarndan birisi Kprl Ktphanesi 198 numarada kaytl olup 1368/1949 ylnda Kahire'de baslmtr.

5

Biz Eb Hanife'nin itikada taalluk eden bu eserlerinden el-lim ve'l-Mteallim, er-Risle ve el-Fkhl-Ebst', byk lim Muhammed Zhid el-Kevser'nin 1368/1949 tarihinde Msr'da nerettii matbu nshaya istinaden tercme etlik.

el-Fkhul-Ekber'in birok matbu nshalar bulunmakladr. Biz tercmede 1307'de stanbul'da baslan Ebu'l-Mnteka erhi kenarnda mevcut olan matbu nshay esas aldk.

el Vasyye'yi tercme ederken dayandmz matbu nsha Msr'da smail el-Halib el-Hasen'nin tashihi ile baslan Ekmelddin el-Babert erhindeki metindir. Bu arada baz mukayeseler yapmak iin el-Hdiminin stanbul'da baslan el-Vasyye erhine de mracaat ettik.

Metinde geen yet ve hadislerin yerlerini dipnotlarda gstermeye altk. Ayrca tercme ve metinlerin karlatrlmasn temin iin metinleri de kitaba ilve etmi bulunuyoruz.

Bu tercmemizle, bir hizmeti yerine getirebilirsek, kendimizi mes'ut sayarz.

Tevfik Allah'tandr.

Mustafa Z

2 Mays 1981

Balarba-stanbul

MARMARA NVERSTES

LAHYAT FAKLTES VAKFI

YAYINLARI Nu:49

11.. eell--FFkkhhuu''ll--EEkkbbeerr

Rahman ve Rahim olan Allah'n adyla

6

Tevhidin asl, buna man etmenin en doru yolu udur: Allah'a, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, ldkten sonra dirilmeye, kadere, hayrn ve errin Allah'tan olduuna, hesap, mizan, cennet ve cehenneme inandm, bunlarn hepsi de haktr, demek gerekir.

Yce Allah, say ynyle deil, orta olmamas ynyle birdir. O, dourmam ve dourulmamtr. O'na hibir ey denk deildir. O yarattklarndan hi birine benzemez. simleri, zat ve fiil sfatlaryla daima var olmu ve var olacaktr.

Allah'n zat sfatlar; hayat, kudret, ilim, semi, basar ve irde sfatlardr. Fiil sfatlar ise, tahlik (yaratma), terzik (rzk verme), ina (yapma), ibda (rneksiz yaratma) ve sun' (san'atla yaratma) ve dier fiil sfatlardr.

Allah, sfatlar ve isimleri ile var olmu ve var olacaktr. O'nun isim ve sfatlarndan hibiri sonradan olma deildir. O ilmiyle daima bilir, ilim O'nun ezelde sfatdr. O kudretiyle daima kadirdir, kudret O'nun ezelde sfatdr. Kelm ile konuur, kelm O'nun ezelde sfatdr. Yaratmas ile daima haliktr, yaratmak O'nun ezelde sfatdr. Fiili ile daima faildir, fiil O'nun ezelde sfatdr. Fail Allah'tr, fiil ise O'nun ezelde sfatdr. Yaplan ey, mahlktur. Yce Allah'n fiili ise mahlk deildir. Allah'n ezeldeki sfatlar mahlk ve sonradan olma deildir. Allah'n sfatlarnn yaratlm ve sonradan olduunu syleyen, yahut tereddt eden veya phe eden kimse Yce Allah' inkr etmi olur.

Kur'n- Kerm, Allah kelm olup, mushaflarda yazl, kalplerde mahfuz, dil ile okunur ve Hz. Peygamber'e indirilmitir. Bizim Kur'n- Kerm'i telaffuzumuz, yazmamz ve okumamz mahlktur fakat Kur'n mahlk deildir. Allah'n Kur'n'da belirttii Musa ve dier peygamberlerden, firavn ve blis'ten naklen verdii haberlerin hepsi Allah kelmdr, onlardan haber vermektedir. Allah'n kelm mahlk deildir, fakat Musa'nn ve dier yaratlmlarn kelm mahlktur. Kur'n ise Allah'n kelm olup, kadm ve ezeldir

Allah bir ey (varlk)'dir, fakat dier eyler gibi deildir. O'nun varl cisim, cevher, araz, had, zd, e ve ortaktan uzaktr. O'nun Kur'n'da zikrettii gibi eli, yz ve nefsi vardr. Allah'n Kur'n'da zikrettii gibi el, yz ve nefs gibi eyler, keyfiyetsiz sfatlardr. O'nun eli, kudreti veya nimetidir denilemez. Zra bu takdirde sfat iptal edilmi olur. Bu, Kaderiyye ve Mutezile'nin grdr. O'nun elinin, keyfiyetsiz sfat olmas gibi, gazab ve rzas da keyfiyetsiz sfatlarndan iki sfattr.

Allah, eyay bir eyden yaratmad. Allah, eyay oluundan nce, ezelde biliyordu. O, eyay takdir eden ve oluturandr. Allah'n dilemesi, ilmi, kazas, takdiri ve Levh-i Mahfz'daki yazs olmadan, dnya ve hirette hibir ey vaki olmaz. Ancak onun Levh-i Mahfz'daki yazs, hkm olarak deil, vasf olarak yazldr. Kaza, kader ve dilemek, O'nun nasl olduu bilinemeyen sfatlarndandr. Allah, yok olan yokluu halinde yok olarak bilir, onun yaratt zaman nasl olacan bilir. Var olan, varl halinde var olarak bilir, onun yokluunun nasl olacan bilir. Allah ayakta durann ayakta duru halini, oturduu zaman da oturu halini bilir. Btn bu durumlarda Allah'n ilminde ne bir deime, ne de sonradan olma bir ey hsl olmaz. Deime ve ihtilf, yaratlanlarda olur.

7

Allah'n "Allah Musa'ya hitap etti."(en-Nisa,164.) yetinde belirttii gibi. Musa Allah'n kelmn iitti. phesiz ki Allah, Musa ile konumasndan nce de, kelm sfat ile muttasft. Yce Allah yaratmadan da ezelde yaratc idi. Allah, Musa'ya hitap ettiinde, ezelde sfat olan kelm ile konutu. O'nun sfatlarnn hepsi, mahlklarn sfatlarndan bakadr. O bilir, fakat bizim bildiimiz gibi deil. O kadirdir, fakat bizim gcmzn yettii gibi deil. O grr, fakat bizim grmemiz gibi deil. O iitir, fakat bizim iittiimiz gibi deil. O konuur, fakat bizim konumamz gibi deil. Biz uzuvlar ve harflerle konuuruz. Oysaki Allah, uzuvsuz ve harfsiz konuur. Harfler mahlktur, fakat Allah'n kelm mahlk deildir.

Allah insanlar kfr ve mandan hli olarak yaratm, sonra onlara hitap ederek emretmi ve nehyetmitir. Kfir olan; kendi fiili, hakk inkr ve reddetmesi ve Allah'n yardmn kesmesiyle kfre sapmtr. man eden de kendi fiili, ikrar, tasdiki ve Allah'n muvaffakiyet ve yardm ile man etmitir.

Allah dem'in neslini, sulbnden insan eklinde karm, onlara akl vermi, hitap etmi, man emredip, kfr yasaklamtr. Onlar da onun Rabb olduunu ikrar etmilerdir. Bu, onlarn mandr. te onlar bu ftrat zerine doarlar. Bundan sonra kfre sapan bu ftrat deitirip bozmu olur. man ve tasdik eden de ftratnda sebat ve devam gstermi olur.

Allah, kullarnn hi birini man veya kfre zorlamam, onlar m'min veya kfir olarak yaratmamtr. Fakat onlar ahslar olarak yaratmtr. man ve kfr kullarn fiilleridir. Allah, kfre sapan, kfr esnasnda kfir olarak bilir. O kimse daha sonra iman ederse, iman halinde m'min olarak bilir, ilmi ve sfat deimeksizin onu sever.

Kullarn hareket ve skn gibi btn fiilleri hakikaten kendi kesbleri (kazanlar)'dir. Onlarn yaratcs ise Yce Allah'tr. Onlarn hepsi Allah'n dilemesi, ilmi, hkm ve kaderi ile olur.

Taatlarn hepsi, Allah'n emri, muhabbeti, rzas, ilmi, dilemesi, kazas ve takdiri ile vacip klnmtr. Masiyetlerin hepsi de Allah'n ilmi, kazas, takdiri ve dilemesi ile olmakla beraber, rzas ve emri deildir.

Peygamberlerin hepsi de (salt ve selm olsun) kk, byk gnah, kfr ve irkin hallerden mnezzehtir. Fakat onlarn srme ve hatalar vki olmutur. Hz. Muhammed, Allah'n sevgili kulu, resul, nebisi, seilmi tertemiz kuludur. O hi bir zaman puta tapmam, gz ap kapayacak bir an bile Allah'a ortak komamtr. O, kk byk hi bir gnah ilememitir.

Peygamberlerden sonra insanlarn en faziletlisi, Eb Bekr es-Sddk, sonra mer el-Frk, sonra Osman b. Affn Z'n-Nreyn, daha sonra Aliyyu'l-Murtaza'dr. Allah hepsinden raz olsun. Onlar doruluk zere, doruluktan ayrlmayan, ibdet eden kimselerdir. Hepsine sevgi ve sayg duyarz. Hz. Peygamber'in ashabnn hepsini sadece hayrla anarz.

Bir mslman, hell saymamas artyla, byk gnahlardan birini ilemesi ile kfir sayamayz. Bu durumdaki bir kimseden man ismini kaldramayz, ona

8

gerek anlamda m'min deriz. Bir m'minin kfir olmamakla beraber gnahkr olmas caizdir.

Gnahlar, m'mine zarar vermez demeyiz. Keza gnah ileyen kimse Cehennem'e girmez de demeyiz. Dnyadan m'min olarak ayrlan kimse, fask da olsa Cehennem'de ebed kalacaktr, demeyiz.

Mrcie'nin dedii gibi, iyiliklerimiz makbul, ktlklerimiz de affedilmitir, demeyiz. Fakat kim btn artlarna uygun, mfsit ayplardan uzak amel iler ve onu kfr ve dinden dnme gibi eylerle boa karmaz ve dnyadan m'min olarak ayrlrsa phesiz Allah onun amelini zayi etmez, bilakis kabul eder ve ondan dolay sevap verir, deriz.

Allah'a ortak komak ve kfr dnda, byk ve kk gnah ileyen, fakat tevbe etmeden m'min olarak len kimsenin durumu Allah'n dilemesine baldr. Dilerse ona Cehennem'de azap eder, dilerse affeder ve hi azaba uratmaz.

Herhangi bir amele riya kart zaman, o amelin ecrini yok eder. Keza ucb (kendi amelini stn grmek) de byledir.

Peygamberlerin mucizeleri ve vellerin kerametleri haktr. Ancak, haberlerde belirtildii zere blis, Firavun ve Deccal gibi Allah dmanlarna ait olan, onlarn imdiye kadar vukua geli ve gelecek hallerine mucize de, keramet de demeyiz. Bu, onlarn hacetlerini yerine getirmedir. Zra, Allah, dmanlarnn ihtiyalarn, onlar derece derece cezaya ekmek ve sonunda cezalandrmak eklinde yerine getirir. Onlar da buna aldanarak azgnlk ve kfrde haddi aarlar. Bunlarn hepsi de caiz ve mmkndr.

Yce Allah, yaratmadan nce de yaratc, rzklandrmadan nce de rzk verici idi. Allah, hirette grlecektir. M'minler Allah' Cennet'te, aralarnda bir mesafe olmakszn, tebihsiz ve keyfiyetsiz olarak ba gzleriyle greceklerdir.

man, dil ile ikrar, kalp ile tasdiktir. Gkte ve yerde bulunanlarn man, man edilmesi gereken eyler ynnden artmaz ve eksilmez, fakat yakn ve tasdik ynnden artar ve eksilir. M'minler, man ve tevhid hususunda birbirlerine msavidirler. Fakat amel itibaryla birbirlerinden farkldrlar. slm, Allah'n emirlerine teslim olmak ve itaat etmek demektir. Lgat itibariyle iman ve islm arasnda fark vardr. Fakat islmsz man, mansz da islm olmaz. Onlarn ikisi de bir eyin ii ve d gibidirler. Din ise; iman, islm ve eriatlerin hepsine birden verilen isimdir.

Biz, Yce Allah' kendisini kitabnda tavsif ettii btn sfatlaryla gerek olarak biliriz. Hibir kimse Allah'a, O'nun anna lyk ekilde hakkyla ibdet etmeye kadir deildir. Fakat insan ancak Allah'n kitabnda, Resulnn bildirdii lde Allah'a ibdet eder.

Btn m'minler; marifet, yakn, tevekkl, muhabbet, rza, korku ve mit ve iman konusunda birbirlerine msavidirler. Bu konuda imann dndaki hususlarda birbirlerinden farkldrlar.

9

Yce Allah, kullarna kar ltufkrdr, adildir, kulun hakettii sevab ltfuyla kat kat fazlasyla verir. Kulunu, adaletinin icab olarak iledii gnahtan dolay cezalandrr. Keza kendisinden bir ltuf olarak balar da.

Peygamberlerin (salt ve selm olsun) efaati haktr. Peygamberimizin (s.a.) efaati, gnahkr m'minler ve onlardan byk gnah ileyip cezay haketmi olanlar iin hak ve sabittir.

Kyamet gn amellerin mizanla tartlaca hususu haktr. Hz. Peygamberi'in havz haktr. Kyamet gn hasmlar arasnda iyilikler alnarak ksas ve hesaplama olmas haktr. yilikler bulunmad takdirde ktlklerin atlmas hak ve caizdir.

Cennet ve Cehennem hlen yaratlmtr, ebediyen de fni olmayacaklardr. Huriler ebediyen lmezler. Yce Allah'n cezas da, sevab da ebeddir.

Allah dilediini kendisinin bir ltf olarak hidyete ulatrr. Dilediini de adaletinin gerei olarak sapkla drr. Allah'n sapkla drmesi, hzlndr. Hzlann mns ise, Allah'n raz olaca eylerde onu muvaffak klmayp, yardmn kesmesidir. Bu, Allah'n adaleti gereidir. Keza, Allah'n gnahkrlar isyanlar sebebiyle cezalandrmas da adaleti icabdr.

eytan, m'min kuldan imann bask ve cebirle alr, dememiz doru deildir. Fakat kul man terkederse, eytan da onun imann alr, deriz.

Kabirde Mnker ve Nekir'in sualleri haktr. Kabirde ruhun cesede iade edilmesi haktr. Btn kfirler ve asi m'minler iin kabir sknts ve azab haktr.

limlerin, Allah'n sfatlarn Farsa (Arapa'dan baka bir dille) sylemeleri caizdir. Fakat yed=el kelimesi, Allah'n sfat olarak Farsa sylenemez. Fakat Farsa olarak Ryi Hd=Allah'n yz demek caizdir. Allah'n yaknlk ve uzakl, mesafenin uzunluk ve ksal ile deil, keramet ve zillet mnsndadr. taatli olan kul, Allah'a keyfiyetsiz olarak yakn, si kul ise keyfiyetsiz olarak Allah'tan uzak olur. Yaknlk, uzaklk ve ynelmek, yalvaran kula racidir. Keza Cennet'te komuluk ve Allah'n nnde bulunmak da keyfiyetsiz eylerdir.

Kur'n- Kerm, Allah'n Resulne (s.a.) indirilmi olup, mushaflarda yazldr. Kelm mnsnda Kur'n yetlerinin hepsi de fazilet ve byklk bakmndan birbirine msavidir. Fakat bazsnda zikir ve zikredilen fazileti bahis konusudur. yete'l-Krsi buna misaldir. Burada zikredilen Allah'n ycelii, azameti ve sfatlardr. Bu yette hem zikir, hem de zikredilenin fazileti olarak iki fazilet bir araya gelmitir. Bu ksmnda ise sadece zikir fazileti vardr. Kfirlerin kssalarnda olduu gibi. Bu yetlerde zikredilenin bir fazileti yoktur, nk zikredilenler kfirlerdir. Keza Allah'n isim ve sfatlarnn hepsi de azamet ve fazilette msavidir, aralarnda farkllk yoktur.

Hz. Peygamber'in anne ve babas slm gelmeden nce ldler. Kasm, Thir ve brahim Allah Resulnn oullar, Ftma, Rukiyye, Zeynep ve mm Glsm de kzlar idiler.

10

nsan tevhid ilminin inceliklerinden herhangi birinde glkle karlarsa, sorup renecei bir lim buluncaya kadar, Allah katnda doru olana inanmas gerekir. Byle bir kimseyi arayp bulmakta gecikmesi caiz deildir. Bu hususta tereddt edilerek beklemek mazur grlmez. Eer tereddt ederek beklerse, kfir olur.

Mrac haberi haktr. Onu reddeden sapk bir bid'ati olur. Deccal'in, Ye'cc ve Me'cc'n ortaya kmas, gnein batdan domas, Hz. sa'nn gkten inmesi ve sahih haberlerde bildirilen kyamet almetlerinin hepsi de haktr.

Yce Allah, dilediini doru yola hidyet eder.

22.. eell--FFkkhhll--EEbbsstt

11

Hamd lemlerin Rabbna, Salt ve Selm Efendimiz, Hz. Muhammed ve O'nun l ve Ashabna..

mam Eb Bekr Muhammed b. Muhammed el-Kn, Eb Bekr Alu'd-Din Muhammed b. Ahmed es-Semerkand'den rivayet etti. Bize Eb'l-Muin Meymun b. Muhammed en-Mekhl en-Nesefi, ona el-Fadl lakapl, Eb Abdillah el-Hseyn b. Ali el-Kagar, ona Eb Mlik Nasrn b. Nasr el-Huttel, ona Ali b. el-Hasen b. Muhammed el-Gazzl, ona Eb'l-Hasen Ali b. Ahmed el-Fris, ona Nusayr b. Yahya el-Fakih haber verdi. yle dedi: Eb Muti Hakem b. Abdillah el-Belhi'nin yle sylediini iittim: Eb Hanfe'ye (r.a.) fkh ekberi sordum, yle dedi:

Ehl-i kbleden olan bir kimseyi herhangi bir gnahla tekfir etmemen, kimseyi imandan uzaklatrmaman, marufu emredip mnkerden sakndrman, senin iin takdir olunan eyin sana mutlaka isabet edeceini, senin iin takdir olunmayann da sana isabet etmeyeciini bilmen, Hz. Peygamber'in ashabndan hibiri ile ilgini kesmemen, birini sevip dierini sevmemezlik etmemen, Hz. Osman ve Hz. Ali'nin durumunu Allah'a havale etmendir.

Eb Hanfe (r.a.) yle dedi: Dinde fkh, ahkmda fkhtan daha stndr. Kiinin nasl ibdet edeceini renmeye almas, kendisi iin birok ilmi toplamasndan daha hayrldr.

Eb Muti yle dedi: Bana dinin en faziletlisini haber ver, dedim. Eb Hanfe yle dedi:

-Fkhn en faziletlisi, kiinin Yce Allah'a man, eryi, snnetler, hadler, mmetin ittifak ve ihtilafn bilmesidir.

Eb Muti: mann ne olduunu bana aklayn.

Eb Hanfe: Bana Alkame b. Mrsed, Yahya b. Ya'mur'dan rivayet etti ve yle dedi: bnu mer'e, bana din nedir, haber ver dedim. O da mana sarl ve onu ren, dedi. Ben man nedir, bana ret, dedim. yle dedi: "...elimi tuttu ve beni yal bir zata gtrd. Yanna oturttu ve yle syledi: Bana mann ne olduunu soruyor diyerek, bu zatn Hz. Peygamberle birlikte Bedir Sava'na katlanlardan olduunu syledi. bnu mer yle devam etti: Ben Hz. Peygamber'in yannda idim, bu zat da beraberdi. Birden karmza, gzel sal, sark giymi, lde yaadn zannettiimiz bir adam kageldi. nsanlarn arasndan geerek Hz. Peygamber'in (s. a.) nnde durdu-Ey Allah'n elisi, man nedir? diye sordu. Hz. Peygamber de:

-man, Allah'tan baka ilh olmadna, Muhammed'in Allah'n kulu ve elisi olduuna ehadet etmen, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, hiret gnne,

12

kadere, hayr ve errin Yce Allah'tan olduuna inanmandr, buyurdu. O zat buna kar:

-Doru syledin, dedi.

Biz l insanlarnn chil olmalar dolaysyla onun Hz. Peygamberin szlerini tasdik etmesine hayret ettik. Bu zat daha sonra:

-Ey Allah'n Resul, slm'n eiri (almetleri) nedir? diye sordu. Bunun zerine Hz. Peygamber:

-Namaz klmak, zekt vermek, Ramazan orucunu tutmak, gc yeten kimse iin hacca gitmek ve cnplkten dolay gusl etmektir, buyurdu. Bunun zerine o zat:

-Doru syledin, dedi.

Biz, sanki sorduunu biliyormuasna Hz. Peygamberi tasdik etmesine ardk. O zat daha sonra:

-Ey Allah'n Resul, ihsan nedir? diye sordu. Hz. Peygamber de:

-hsan, Allah' grrcesine O'na ibdet etmendir. Sen O'nu grmesen bile, O seni grr, buyurdu. O zat:

-Doru syledin, dedi ve devamla kyametin ne zaman kopacan sordu. Bunun zerine Hz. Peygamber:

-Bu hususta sorulan, sorandan daha bilgili deildir, buyurdu. O zat daha sonra ayaa kalkt, insanlarn ortasna gelince, onu bir daha gremedik. Hz. Peygamber yle dedi:

-Bu gelen Cebrail idi, size dininizden bilmeniz gereken eyleri retmek iin geldi. (el-Buhar, man 37; Mslim, man 57; Ibn Hanbel, Msned 1/37, 51, 53.)

Eb Muti: Eb Hanfe'ye, buna kesin olarak inanan ve ikrar eden m'min midir? diye sordum. yle dedi:

-Evet, bunu ikrar edince, slm'n btnn ikrar etmi olur ve o kimse m'mindir.

-Eer Allah'n halkettiklerinden bir eyi inkr edip, "bilmem ki bunun yaratcs kim?" derse ne olur, diye sordum yle dedi:

-O kimse, "Allah her eyin halikdr..."(el-Enam,103)

yetinden dolay kfir olur. Sanki o kimse, o eyin Allah'tan baka yaratcs vardr, demitir. Keza "Allah'n bana namaz, oru ve zekt farz kldn bilmiyorum," dese yine kfir olur. nk Allah "Namaz dosdoru kln, zekt verin."(el-Bakara,43,83,110) ve "Sizin zerinize oru farz klnd.."

(el-Bakara,178), Akama girerken de, sabaha ererken

de, Allah' tenzih edin."(er-Rum,17,18) buyurmutur. Eer o kimse "ben bu yete

13

inanyorum, fakat te'vil ve tefsirini bilmiyorum" derse kfir olmaz. nk o kimse yetin Allah tarafndan indirildiine man etmi ve fakat tefsirinde hata etmitir.

-irk diyarnda bulunan. slm' mcmel olarak kabul eden, farzlar ve amelleri bilmeyen, kitab ve slm'n icaplarn ikrar etmedii halde Allah' ve man kabul eden, fakat mann icaplarn ikrar etmeyerek len kimse m'min midir? diye sordum.

-Evet, dedi. Ben de:

-Eer man kabulden baka bir ey bilmez, amel etmez ve lrse? diye sordum.

-O, m'mindir, dedi.

-Bana mann ne olduunu aklayn, dedim. yle dedi:

-man, Allah'tan baka ilh olmadna, O'nun bir olup eriki bulunmadna, meleklerine, kitaplarna, Peygamberlerine, cennetine, cehennemine, kyamete, hayr ve errine, hibir kimseye kendi amelini yaratma gcnn verilmediine, insanlarn kendisi iin yaratldklar sonuca ve ilhi takdirin cereyan ettii eye intikal edeceklerine ahitlik etmendir, dedi.

-Eer bunun hepsini kabul eder ve fakat "Dileyen man etsin, dileyen kfir olsun."yetinden dolay dilemek bana aittir, istersem man ederim, istersem man etmem, derse ne olur? diye sordum. Eb Hanfe yle dedi:

-O kimse iddiasnda yalancdr. Allah'n "Gerekten Kur'n bir ttr. Kim dilerse ondan t alr. Ancak Allah'n diledii kimse tlenir."

(el-

Mddesir,54,56), "Siz, Allah dilemedike birey dileyemezsiniz."

(el-nsan,30) yetlerini grmyor musun? "Dileyen man etsin, dileyen kfir olsun."el-Kehf,29) yeti vaid (tehdid) iindir. O kimse bu sz ile yeti reddetmedii iin kfir olmamtr. Ancak yetin tenzilini reddetmemi fakat te'vilinde hata etmitir.

-Bir kimse, bana isabet eden bir musibetle Allah beni mptela m klmtr, yoksa onu ben mi iktisap etmiimdir? O musibet Allah'n beni mptela kld eylerden deildir, derse kfir olur mu? diye sordum. Eb Hanfe:

-Hayr, dedi.

-Niin? diye sordum.

-nk Allah "Sana isabet eden iyilik Allah'tandr. Sana isabet eden ktlk de nefsindendir."

(en-Nisa,79) buyurur. Yani ktlk, gnahn sebebiyledir,

ben de onu gnahn sebebiyle sana takdir ettim, demektir. Keza Yce Allah yle buyurur: "Size isabet eden her musibet, ellerinizle iledikleriniz yzndendir."

(e-ura,30) Yani gnahlarnz sebebiyledir. Keza "O dilediini

dalalette brakr, dilediine hidayet eder."(en-Nahl,93)

buyurur. Fakat o kimse te'vilde

hata etmitir. "Allah insan ile kalbi arasna girer."(el-Enfal,24) yetinin mns m'minle kfr arasna, kfirle iman arasna girer, demektir.

14

Eb Hanfe (r. a.) yle dedi: phesiz ki, kulun kendisiyle ktl iledii g (istitat), bizatihi kulun iyilii ilemesi iin de msaittir. Kul, Allah'n kendisinde meydana getirdii, ktlkte deil, iyilikte kullanlmasn emrettii istitat sarf ve tevcihinden dolay ceza grecektir.

-Eer Allah kullarn gnah ilemeye icbar ediyor, daha sonra onlar gnahtan dolay cezalandryor, derse nasl cevap veririz, diye sordum. yle dedi:

-O kimseye, "Kul kendisi iin fayda veya zarar vermeye kadir olabilir mi?" diye sor. Eer, "Hayr, nk onlar taat ve masiyet dnda kendileri iin fayda ve zarar konusunda mecburdurlar," derse, ona "Allah erri yaratt m?" diye sor. O buna "evet" derse kendi iddiasndan vazgemi olur. Eer "hayr" derse: De ki: "Yaratt eylerin errinden sabahn Rabbine snrm."

(el-Felak,1,2) yetinden

dolay kfir olur. nk bu yet, Allah'n erri yarattm haber vermektedir.

-Eer, "Siz, Allah kfr ve man diledi demiyor musunuz?" der ve ona evet dersek, o yine Allah "O, takvaya lyk olan, mafirete ehil olandr"

(el-Mddesir,56)

buyurmuyor mu? diye sorar, biz de "evet" dersek, o da, "Allah kfre lyk mdr?" derse, biz o kimseye kar ne cevap veririz? diye sordum. yle dedi:

-O taat dileyene ehildir, masiyeti dileyene ehil deildir, deriz. Eer "Allah kendisine kar yalan sylenmesini dilemedi," derse ona yle syle: Allah'a iftira etmek kelam ve sz mdr, yoksa deil midir? Evet, derse: dem'e isimlerin hepsini reten kimdir? diye sor. Eer, Allah'tr, derse yle de: Kfr kelam nev'inden midir, deil midir? Eer, evet, derse yle sor: Kfiri kim konuturdu? Eer Allah konuturdu, derse kendi fikrine kar km olur. nk irk kelam nev'indendir. Eer Allah dilemi olsayd, onlara irk szn konuturmazd.

-Eer "kii isterse yapar, isterse yapmaz; isterse yer, isterse yemez, isterse ier, isterse imez" derse? diye sordum. Ona yle syle, . dedi:

-Allah, srail Oullarnn denizi gemelerine hkmedip, Firavun'un boulmasn takdir etti mi? diye sor. Evet, derse:

-Firavun'un Hz. Musa'y ele geirmek iin gitmemesi (halinde), kendisinin ve ashabnn boulmamas vaki olur muydu? diye sor. Eer, evet, derse kfir olur. Hayr, derse nceki szn nakzetmi olur.

ALLAH'IN DLEMES

-Allah yaratmay dilemedii bir eyi emretmi fakat bir eyi emretmedii halde yaratm mdr? diye sordum:

-Evet, dedi.

-Bu nasl olur? diye sordum.

-Allah kfire mslman olmay emretmi, fakat kfir iin mslmanl yaratmamtr. Kfir iin kfr dilemi, fakat kfire kfr emretmedii halde yaratmtr, diye cevap verdi.

15

-Allah, emretmemi olduu bir eyden raz olur mu? diye sordum.

-Evet, nafile ibdetler buna misaldir, dedi.

-Allah bir eyi emrettii halde ondan raz olmamas durumu olur mu? diye sordum.

-Hayr, dedi.

-Niin?diye sordum.

-nk Allah emrettii her eyden raz olur, dedi.

-Allah kullarn raz olduu hususlardan dolay m, yoksa raz olmad hususlardan dolay m azaba eker? diye sordum.

-Allah kullarn raz olmad eyler iin azaba eker. Onlara; kfr, masiyet ve rza gstermedii konularda azap eder, dedi.

-Allah onlara, diledii iin mi, yoksa dilemedii iin mi azap eder? diye sordum.

-Allah onlar hakknda diledii iin azap eder. nk Allah kullarnda si iin masiyeti, kfir iin kfr diledii halde, kfr ve masiyet dolaysyla azaplandrr, dedi.

-Allah, onlara slm' emretmi, sonra onlar iin kfr dilemi midir? diye sordum. Evet, dedi.

-Allah'n dilemesi emrini mi gemitir, yoksa emri mi dilemesini gemitir? diye sordum.

-Allah'n dilemesi emrini gemitir, dedi.

-Allah'n dilemesi onun rzas mdr, deil midir? diye sordum.

-Dilemesi, rzas ve emrettii hususta taat ile amel eden kimse iin, Allah'n rzas vardr. Allah'n emrettiinin hilafna amel ileyen kimse onun dilemesi ile ilemi olur, fakat onun rzasyla ilemi olmaz. Ona kar masiyet ilemi olur. Masiyet ise Allah'n rzas hilfnadr, dedi.

-Rzas olan konuda Allah kullarn azaba eker mi? diye sordum.

-Allah, kullarn, raz olmad kfrden dolay azaba eker. Fakat onlarn taat terketmeleri ve masiyet ilemelerinden dolay onlardan intikam alp, azap etmeye rzas vardr, dedi.

-Allah, m'minler iin kfr dilemi midir? diye sordum.

-Hayr, fakat m'minler iin man dilemitir. Keza kfirler iin kfr, zina edenler iin zinay, hrszlk edenler iin hrszl, ilim erbab iin ilmi, hayr sahipleri iin de hayr dilemitir. Allah, kfirleri yaratmadan nce onlarn kfirler ve sapklar olmasn

16

dilemitir,dedi.( Allah'n ezelden dilemesi, kfr ve dalaleti yaratmas, kulun muhtar olup onu seecei dolaysyladr. Bu ifadeden kulun mecbur olduu anlalmamaldr.)

-Allah kfirleri, raz olduu eyi yarattndan dolay m, raz olmad eyi yarattndan dolay m azaplandrr? diye sordum.

-Allah kfirleri yaratmaya raz olduu eyden dolay azaba uratr, dedi.

-Niin? diye sordum.

-Allah, kfr yaratmaya rzas olduu halde onlar kfrlerinden dolay azab eker. Fakat Allah'n bizatihi kfre rzas yoktur, dedi.

-Allah "Kullar iin kfre rzas yoktur."(ez-Zmer,7)buyurduu halde nasl olur da kfr yaratmaya rzas olur? diye sordum. yle cevap

verdi:

-Allah onlar hakknda diler, fakat raz olmaz.

-Niin?

-nk Allah blis'i yaratmtr, blis'i yaratmaya rzas var, fakat blis'in kendisine rzas yoktur. Keza Allah, ikiyi ve domuzu yaratmtr. Onlar yaratmaya rzas olduu halde kendilerine rzas yoktur.

-Niin?

-Allah ikinin kendisine rza gsterse idi, onu ien Allah'n raz olduu eyi imi olurdu. Fakat onun ikiye ve kfre, blis'e ve fiillerine rzas yoktur. Fakat bizzat Hz. Muhammed'e rzas vardr.

-Yahudiler, "Allah'n eli baldr."(el-Maide,64) diyorlar. Onlarn bu szne Allah'n rzas var mdr?

-Hayr, dedi.

O kimse "Allah btn insanlar melekler gibi itaatkr yaratmak isteseydi, buna kadir olur muydu? Bunu haber ver." denildiinde "Hayr," diye cevap verirse, Allah kendisini tavsif ettiinden bakas ile vasflandrm olur. Zra Allah Kur'n'da: "Kullarnn zerine yegne mutasarrf O'dur."(el-Enam,18), "O kullarnn kfrne raz olmaz."(ez-Zmer,7) ve "O sizin zerinizden size azap gndermee kadirdir."(el-Enam,65.) buyurmaktadr. Eer "kadirdir." derse "Allah blis'in itaat konusunda Cebrail gibi olmasn dileseydi, buna muktedir olmaz myd?" de. Eer "Hayr," derse kendi szn terketmi ve Allah' sfatlarndan bakas ile vasflandrm olur. Eer "Kulun zina etmesi, iki imesi, namuslu insanlara dil uzatmas Allah'n izni ile deil midir?" diye sylerse "Evet," denir. Eer "O halde o kimseye niin had cezas tatbik edilir?" derse: "Allah'n emrettii ey terkolunmaz," denir. nk o kimse klesini kesse, bu Allah'n dilemesi ile olur, insanlar da o kimseyi ktlerler. Eer klesini azad ederse, insanlar da yaptndan dolay onu erler. Bunlarn her ikisi de Allah'n dilemesi ile vcuda gelir, o kimse bu fiilleri Allah'n

17

dilemesi ile ilemi olur. Fakat kul Allah'n dilemesi ile masiyet ilerse, ileyen kimsenin fiilinde ilh rza ve doruluk yoktur. "Niin ona had cezas tatbik edilir?" sz, onlarn prensiplerine gre fasit bir sualdir. nk onlar bir ok masiyetlerde de Allah'n dilemesini kabul etmiyorlar. Ona gre iki imek gibi bir fiilin haricinde had cezas gerekmiyor. Oysaki yapt btn ileri Allah'n dilemesi ile yapmtr.

MAN BABI

Eer: "mann yeri neresidir?" diye sorulursa onun kaynann ve yerinin kalb olduu, fer'inin de cesette bulunduu sylenir. Eer: "O parmanda mdr?" diye sorulursa, "Evet" de. Eer: "Parmak kesilince man nereye gider?" diye sorulursa: "Kalbe," de.

Eer: "Allah kullarndan bir ey talep eder mi?" diye sorarsa: "Hayr onlar ancak Allah'tan isterler," de. Allah'n kullar zerindeki hakk nedir?" diye sylenirse: "O'na kulluk etmeleri, hi bir eyi ortak komamalardr. Bunu yaptklar zaman onlarn Allah'tan bekledikleri, Allah'n onlar affetmesi ve sevaplandrmasdr. Zra Allah, Kur'n'da: "Aa altnda sana bey'at ettiklerinde Allah m'minlerden raz oldu."

(el-Fetih,18,) yeti gereince Allah, m'minlerden raz olur. Allah blis'e gazap

eder. "Dilediinizi yapn."(Fussilet,40,)

yeti Allah'n tehdidini ifade eder. "Semd'a gelince; biz onlara doru yolu gstermitik, fakat onlar krl hidyete tercih ettiler."

(Fussilet,17) Yani onlara hidyeti gstermi ve aklamtk, demektir. "Dileyen

man etsin, dileyen kfir olsun."(el-Kehf,29.)

yeti va'd ifade eder. "Ben cinleri de insanlar da ancak bana kulluk etsinler diye yarattm."

(ez-Zariyat,56.)) -yani benim

birliimi kabul etsinler demektir- buyurulmaktadr. Fakat bu fiillerin hepsi; hayr, erri, tatls, acs, zararls ve faydals, hepsi Allah'n takdiriyledir. Yce Allah yle buyurur: "Eer Rabbin dileseydi, yeryzndeki insanlarn hepsi de man ederlerdi. Sen niin insanlar m'min olsunlar diye zorlamak istiyorsun?"

(Yunus,99), "Biz onlara melekler indirseydik, ller onlarla

konusayd, her eyi bir araya getirip onlarn nnde toplasaydk, Allah dilemedike yine mana gelmezlerdi."

(el-Enam,111.), "Hibir kimse Allah'n izni

olmadka man edemez."(Yunus,100.)

, "Eer Rabbin dileseydi, insanlar bir tek mmet yapard, fakat onlar ihtilafta devam edecekler. Ancak Rabbinin rahmet diledikleri mstesnadr. Allah da onlar bunun iin yaratt."

(Huh,118-119.),

"Allah'a kulluk edin, eytanden ekinin. Her kavimde Allah'n hidyet ettii kimseler ve sapkla sarlanlar da vardr."

(en-Nahl,36.). "Allah dilemedike siz

dileyemezsiniz."(el-nsan,30.)Yni Allah, takdiri ile dilemedike siz dileyemezsiniz.

Hz, uayb (a.s.) yle sylemiti: "Allah bizi sizin dininizden kurtardktan sonra yine o dine dnersek, Allah'a iftira etmi oluruz. Onun iin Allah'n dilemesi dnda bizim sizin dininize dnmemize ihtimal yoktur. Rabbimizin ilmi her eyi kaplamtr. Biz Allah'a tevekkl ettik. Ey Rabbimiz kavmimizle bizim aramzdaki davada dorulukla hkmet. Sen her eyin dorusunu gsteren ve bildirenlerin en hayrssn."

(et-Tekvir,29) Hz. Nuh yle dedi: "Allah sizin helak

edilmenizi dilerse, benim size t vermem ve hayrnz istemem size hibir fayda vermez. O Rabbinizdir, dnnz onadr."

(Hud,34.) Keza Yce Allah yle

buyurur: "O, andolsun ona (Ysufa) niyet kurmutu. Eer Rabbinin burhann grmese idi, oda onu kasdetmi gitmiti. Biz bylece ondan ktl ve hayaszl giderdik. nk o bizim ihlasa erdirilmi kularmzdand."

(Yusuf,24.)

Keza Allah yle buyurur: "Biz Sleyman' denedik. Onun taht zerine bir ceset attk. O da hemen Allah'a dnp snd."

(Sad,34.)

18

KADER BABI

Bize Ali b. Ahmed, Nusayr b. Yahya'dan haber verdi. O da Eb Muti'nin yle sylediini duyduunu nakletti: Eb Hanfe (Allah ondan raz olsun) yle dedi: Bize Hammad'n, brahim'den, brahim'in de Abdullah b. Mes'ud'dan naklettiine gre, Hz. Peygamber (s. a.) yle buyurdu: "phesiz ki sizin herhangi birinizin yaratlmas, ana karnnda krk gn nutfe, sonra bunun gibi bir kan phts, sonra bunun gibi bir para et olarak devam eder. Daha sonra Allah ona bir melek gnderir, zerine rzkn ve ecelini, sad veya saki olacan yazar. Kendisinden baka ilh olmayan Allah'a yemin ederim ki, kii, Cehennemle kendi arasnda bir zira mesafe kalncaya kadar cehennemliklerin amelini iler, daha sonra ilhi yaz onu geer. Hi phesiz bir kimse cennet ehlinin amelini iler, yle ki cennetle kendi arasnda bir zira mesafe kalmken cehennem ehlinin amelini iler, sonra lr ve cehenneme girer."(Bkz, el-Buhar, Bed'l-Halk, 6; Eb Dvud, es-Sunne, 16; Ibn Hanbel, el-Musned, IV/7.)

-Marufu emreden, mnkerden nehyeden, bu konuda insanlar kendine tbi olmuken, daha sonra cemaate kar kan kimse iin ne dersin? Bunu doru gryor musun? diye sordum.

-Hayr, dedi.

-Niin? Oysaki Allah ve Resul, marufu emredip, mnkerden nehyetmeyi emretmilerdir. Bu gerekli bir farizadr, dedim. yle cevap verdi:

-Oras yle. Fakat kan dkmek, haram hell saymak ve mallar yamalamak gibi fiillerle, bozup ifsat ettikleri eyler, slah ettiklerinden daha fazla olur. Oysaki Allah, Kur'n'da yle buyurmutur:"M'minlerden iki zmre birbiriyle decek olurlarsa, aralarn bulup bartrn. Onlardan biri dierine tecavzde bulunursa, mtecaviz olan tarafla Allah'n emrine dnnceye kadar savan."

(el-Hucurat,9)

-Tecavz eden zmreye kar klla m vuruuruz? diye sordum.

-Evet, marufu emredersin, mnkerden sakndrrsn. Eer kabul ederlerse ederler, yoksa onlarla savarsn. mam zalim de olsa, sen dil zmre ile beraber olursun. Zra Hz. Peygamber "Size zlim olann zulm, dil olann adaleti zarar vermez. Sizin ecriniz size, onun vebali de ona aittir."

(Bkz, bn Mace, es-Sunen,

el-Fiten, 9.)buyurmutur, dedi.

-Tahkimci Havri iin ne dersin? diye sordum

-Onlar Havric'in en ktleridir, diye cevap verdi.

-Onlar tekfir edebilir miyiz? diye sordum.

-Hayr, fakat Ali ve mer b. Abdulaziz gibi hayrl imamlarn yapt ekilde onlarla harbederiz, dedi.

19

-Hi phe yok ki. Hariciler tekbir getiriyorlar, namaz klyorlar, Kur'n okuyorlar. Eb mme hadisini hatrlamyor musun? O, am mescidine girdiinde, oradaki Haricilerin reisleri ile karlat. Eb Galib el-Hms'ye: "Ey, Eb Galip, bunlar senin memleketinin insanlarndandr. Bunlarn kim olduklarn sana bildirmek istedim. Onlar cehennem ehlinin kpekleridir. Onlar sem rtsnn altnda ldrlenlerin en erlileridir" der ve bu esnada alar. Eb Glib ona: "Ey Eb mme seni alatan nedir? Onlar mslmandlar, halbuki sen onlarn hakknda iittiklerimi sylyorsun" dedi. Bunun zerine Eb mme: "Onlar Allah'n kendileri iin 'O gn kiminin yzleri aarr, kiminin yzleri kararr. Yzleri kararanlara, siz man ettikten sonra kfir mi oldunuz? Kfrnzden dolay azab tadn, denilecek. Yz aaranlar ise Allah'n rahmetine kavuurlar ve orada ebed kalrlar.'

(Ali-

mran,106) buyurduu kimselerdir." Bunun zerine Eb Glib, sylediinin kendi

gr m yoksa Hz. Peygamber'den mi iittiini sordu. Eb mme de, "Eer ben bunu Hz. Peygamber'den bir, iki, ... yedi defa duymam olsaydm sizce haber vermezdim," dedi ve Havaric'i Allah'n kendi zerindeki nimetlerini kfrle tekfir etti (Bkz, bn Hanbel, el-Musned, V/250, 253, 256, 259.)Havri isyan edip, muharebe yapp, yamaclk ettikten sonra, sulh yapsalar, onlar daha nceki hareketlerinden dolay takibata urarlar m? diye sordum. yle cevap verdi:

-Harp bittikten sonra onlar iin bir zarar yoktur, onlara had de tatbik edilmez. Kan dkmeleri de byledir, ksas yaplmaz.

-Niin? diye sordum. yle cevap verdi:

-Osman (r. a.)'n katli hususunda, insanlar arasnda ortaya km olan fitneden ashap; bir te'vil neticesinde kana bulaanlara ksas yaplmayaca, te'vil sonucu haram ilikide bulunanlara had cezas uygulanmayaca, yine te'ville bir mala sahip kan kimse iin takibatta bulunulmayacanda ittifak ettikleri hadisinden dolaydr. Fakat mal mevcut olursa sahibine iade edilmesi gerekir.

-Bir kimse kfiri kfir olarak bilmem, derse? diye sordum.

-O kfir gibidir, dedi.

-Eer kfirin son gidecei yer neresi olduunu bilmem derse? diye sordum.

-O, Allah'n kitabn inkr etmi ve kfir olmu olur, dedi.

-Kendisine, sen m'min misin? diye sorulan kimse, Allah daha iyi bilir diye cevap verirse, bu kimse hakknda ne dersin? diye sordum.

-Onun mannda phe vardr, dedi.

-manla kfr" arasnda durumdan biri olan mnafklktan baka bir durum var mdr? O kimse ya m'min, ya kfir veya mnafktr, dedim. O da:

-Hayr, mannda phe olan kimse mnafk deildir, dedi.

-Niin? diye sordum.

20

-Muaz b. Cebel'in arkada ve bnu Mes'ud'un hadisinden dolay. Bana Hammad'n Muaz b. Cebel'in ashabndan Haris b. Malik'den haber verdiine gre; Muaz b. Cebel'e lm geldi att. Bu durumda Haris de alad. Muaz Haris'e niin aladn sordu, o da "lmden dolay alamyorum. Biliyorum ki, hiret senin iin dnyadan daha hayrldr. Fakat senden sonra bizim reticimiz kim olacak?" dedi. Bir baka rivayet de "Senden sonra dini bilen kim?" eklindedir. Muaz da "Acele etme, Abdullah b. Mes'ud'a tabi ol," dedi. Daha sonra Haris, Muaz'a, "Bana vasiyette

bulun," dedi. O da Allah ne dilediyse vasiyet etti ve "limin srmesinden sakn," dedi.

Muaz vefat edince Haris Kfe'de, bnu Mes'ud'un ashabna geldi. Namaz iin nida edildiinde Haris: "Bu davete uyun, bunu dinleyip icabet etmek her m'min iin haktr," dedi. Ona baktlar ve "Sen muhakkak m'min misin?" diye sordular. O da "evet, elbette m'minim," diye cevap verdi. Onlar birbirine baktlar. Abdullah b. Mes'ud gelince durum ona anlatld. O da Haris'e, onlarn syledii gibi syledi. Bunun zerine Haris, ban edi, alad ve "Allah Muz'a rahmet etsin," dedi ve bnu Mes'ud'a vaziyeti anlatt. bnu Mes'ud ona "Sen phesiz m'min misin?" diye sorunca o da "Evet," diye cevap verdi. bnu Mes'ud "Sen kendinin cennet ehlinden olduunu sylyorsun," dedi. Bunun zerine Haris de "Allah muz'a rahmet etsin, bana limin zellesinden, mnafn da hkmn kabulden kanmam vasiyet etti," dedi. bnu Mes'ud "Sen benim srmemi grdn m?" diye sorunca. Haris, "Allah akna syle. Hz. Peygamber hayatta iken insanlar, gizli ve ak durumlarnda m'min, gizli ve ak durumlarnda kfir, gizlilik durumunda mnafk ve aktan m'min olmak zere gruptan ibaret deiller miydi? Sen bu frkann hangisindensin?" dedi. bnu Mes'ud "Madem ki Allah iin and verdin, syleyeyim. Ben gizli durumda da, ak durumda da m'minim," dedi. Bunun zerine Haris kendisini niin, elbette m'minim dediinden dolay aypladn sordu. bnu Mes'ud da "Evet. Bu benim srmemdir. Onu benim zerime gmn, Allah Muz'a rahmet etsin," dedi. (limin srmesi hakknda bk. ed-Darimi, Mukaddime, 23.)

-Ben cennetliim diyen kimsenin durumu nedir? diye sordum, Eb Hanife:

-Yalan sylemitir, o bunu bilmiyor. M'min man sebebiyle cennete giren, iledikleri sebebiyle atete azap gren kimsedir, dedi.

-Eer kendisinin cehennem ehli olduunu sylerse? dedim. yle dedi:

-Yalan sylemitir. Onun bu hususta bilgisi yoktur. phesizki o, Allah'n rahmetinden mit kesmitir. Ve yle devam etti: M'minin, gerekten m'minim demesi gerekir. nk o, mannda phe etmemektedir.

-Onun man meleklerin man gibi olur mu? diye sordum.

-Evet, dedi.

-Amelde kusur ederse de, gerekten m'min midir? diye sordum. yle cevap verdi:

-Bana Hrise'nin hadisini sylediler. Hz. Peygamber ona, "Nasl sabahladn?" diye sordu. O da "Gerek m'min olarak sabahladm," dedi. Hz.

21

Peygamber: "Sylediine dikkat et, nk her hakkn bir hakikati vardr, senin mannn hakikati nedir?" dedi. Bunun zerine Harise "Canm dnyadan vazgeti, gndzmde susuz, gecemde uykusuz kaldm. Ben sanki Rabbimin arna bakyorum, sanki cennette birini ziyaret eden cennetliklere nazar ediyorum, sanki ben cehennemde ylan insanlar gryorum," dedi. Bunun zerine Hz. Peygamber: "isabet ettin, devam et; isabet ettin, devam et," dedi ve daha sonra: "Kim Allah'n kalbini nurlandrd kimseye bakmak isterse Harise'ye baksn," buyurdu. Daha sonra Harise: "Ey Allah'n Resul, bana ehit olmam iin dua et," dedi. Hz. Peygamber ona dua etti ve sonunda ehit oldu. (Bkz. el-Buhar, ez-Zekt, 1; Mslim, el-man, 15; Fedailu's-Sahabe, 150.)

-Bazlarna ne oluyor da, m'min atee girmez, diyorlar? diye sordum. yle cevap verdi:

-Cehenneme girenler tamamen man etmilerdir.

-Kfirin durumu nedir? dedim.

-Onlar o gn man ederler, dedi.

-Bu nasl olur? diye sordum. yle dedi:

-Allah Kur'n'da yle buyurur: "Onlar bizim cezamz grnce, biz yalnz Allah'a inandk, Allah'a ortak kotuklarmz reddettik, dediler. Onlarn, azabmz grdklerinde man etmeleri fayda vermez."

(M!min,84,85)

Eb Hanife (Allah rahmet etsin) yle dedi:

-Kim haksz yere bakasn ldrrse, yahut hrszlk ederse veya yol keserse yahut facirlik eder veyahut gnah ilerse veya zina ederse yahut da iki ier sarho olursa; bu kii gnahkr m'mindir, kfir deildir. Bu durumda olanlar ilediklerinden dolay cehennemde azaba urarlar, fakat manlar sebebiyle cehennemden karlrlar.

Eb Hanife (Allah rahmet etsin) yle dedi:

-man edilecek hususlarn hepsine inanan, fakat sa ve Musa peygamber midir? deil midir? diyen kimse kfir olur. Keza kfir cennete mi, yoksa cehenneme mi gider, bilmem, diyen kimse de: "Kfirler iin cehennem atei vardr, onlar

ldrlmezler ki lsnler..."(Fatr,36)

, "Onlar iin yaklma azab vardr."(el-

Buruc,11), "Onlar iin iddetli azap vardr."

(Ali-mran,5) yetlerinden dolay kfir olur.

Eb Hanife (Allah rahmet etsin) yle dedi:

-Said b. el-Mseyyeb'den bana ulatna gre, kfirleri bulunduklar mevkie indirmeyen onlar gibidir.

-man eden fakat namaz klmayan, oru tutmayan, bu amellerin hibirisini ilemeyen kimseyi iman kurtarr m? diye sordum. Eb Hanife yle dedi:

22

-Onun ii, Allah'n dilemesine baldr. Dilerse azap eder, dilerse rahmet eder. Ve yle devam etti: Allah'n kitabndan herhangi bir eyi inkr etmeyen kimse m'mindir. Bana ilim ehlinden birinin haber verdiine gre, Muaz b. Cebel Hns ehrine geldii zaman insanlar onun evresine toplandlar. Bir gen ona, "Namaz klan, oru tutan, beyti hacceden, Allah yolunda cihadda bulunan, kle azad eden, zektn veren ve fakat Allah ve Resulnden phe eden kimse iin ne dersin?" diye sordu. Muaz: "Onun iin ate vardr," dedi. O gen: "Namaz klmayan, oru tutmayan beyti haccetmeyen, zektn vermeyen fakat Allah ve Resulne inanan kimse iin ne dersin?" diye sorunca, Muaz b. Cebel: "Onun iin Allah'tan affedileceini umar, azaba urayacandan da korkarm." dedi. Bunun zerine o gen: "Ey Abdurrahman'n babas, phe ile amel fayda vermedii gibi, iman ile beraber herhangi bir ey de zarar vermez." dedi ve ekip gitti. Muaz b. Cebel de "Bu vadide bu genten daha bilgilisi yok," dedi.

Eb Hanife yle dedi:

-Mtecaviz kimselerle, kfrlerinden dolay deil, haddi tecavzlerinden dolay sava et. dil zmre ve zlim sultanla beraber ol. Fakat mtecavizlerle beraber olma. Cemaat ehlinde fasit ve zalimler mevcut olsa bile, onlarn iinde sana yardmc olacak salih insanlar da vardr. Eer cemaat zlimler ve mtecavizlerden teekkl ediyorsa, onlardan ayrl. nk Allah "Allah'n arz geni deil miydi? Hicret edeydiniz."

(en-Nisa,97), "Ey m'min kullarm, benim arzm genitir. Ancak

bana kulluk edin,"(el-Ankebut,56)buyurmaktadr.

Eb Hanife yle dedi:

-Bize Hammad'n brahim'den, onun da bnu Mes'ud'dan rivayet ettiine gre (Allah hepsinden raz olsun) Hz. Peygamber yle buyurdu: "Bir yerde ma'siyetler zuhur edip onu deitirmeye gcn yetmezse, oradan baka yere git, orada Rabbine kulluk et." Eb Hanife yle devam etti: Bana ilim ehlinden birinin Hz. Peygamber'in ashabndan birisinden verdii habere gre, Hz. Peygamber "Fitneden korktuu yeri brakp, fitneden korkmad bir yere giden kimse iin Allah yetmi sddk ecri yazar." (Bk. el-Buhar, el-Iman, 12; bnu Mace, el-Fiten, 16.)buyurdu.

Eb Hanife yle dedi:

-"Bilmiyorum, Rabbim semada m yoksa arzda mdr?" diyen kimse kfir olur. Keza "Allah ar zerindedir" diyen de; "Bilmiyorum, ar semada m yoksa arzda mdr?" diyen de byledir.

Allah'a dua ederken yukarya ynelinir, aaya deil. nk aann rubbiyet ve ulhiyet vasf ile ilgisi yoktur. Nitekim hadiste yle rivayet edilir: Bir adam Hz. Peygamber'e siyah bir cariye getirdi ve benim zerime m'min bir kle azad etmek vacip oldu. Bu kfi midir? diye sordu. Hz. Peygamber de cariyeye "Sen m'min misin?" diye sordu. Criye de "Evet," diye cevap verdi. Hz. Peygamber "Allah nerede?" diye sorunca, criye semaya iaret etti. Bunun zerine Peygamberimiz: "Bu criye m'mindir, azat et." Buyurdu. (. Bk. Mslim, el-Mesacid, 33; Eb Davud, es-Salat, 167.)

23

Eb Hanife yle dedi:

-"Kabir azabn bilmem" diyen kimse, helake urayan Cehmiyye'dendir. nk o, Allah'n "Biz onlar iki defa azaplandracaz."(et-Tevbe,101) -ki burada kabir azab kastolunmaktadr- ve "Zlimler, bundan baka azaba urayacaklar." (et-Tur,47)

-Yani kabir azabna arptrlacaklardr- yetlerini inkr etmi olur. Eer 'Ben yete inanyorum, fakat tefsir ve te'viline inanmyorum." derse kfir olur. nk Kur'n'da, te'vili tenzilinin ayn olan yetler vardr. Eer bunu inkr ederse kfir olur.

Eb Hanife yle dedi:

-Bana bir zat, el-Minhal b. Amr'dan. o da bnu Abbas'tan rivayet etti: Hz. Peygamber: "Benim mmetimin en erlileri ben atete deil, cennette olacam, diyenlerdir."

( Bu rivayetin kaynan bulamadk.)buyurdu. Eb Zbyan'dan bana

rivayet edildiine gre, Hz. Peygamber: "mmetimden mteelli olanlarn vay haline," buyurdu. Mteellinin kim olduu sorulunca: "Onlar, filan kimse cennette, filan kimse de cehennemdedir, diyenlerdir." (Bk. el-Buhari, es-Sulh, 10.)buyurdu,

Bana Nafi'nin ona da bnu mer'in naklettiine gre, Hz. Peygamber yle buyurdu: "Allah kyamet gn aralarnda hkmedinceye kadar, mmetimin cennette veya cehennemde olduunu sylemeyiniz." (Bu hadisleri belirtilen lafzlarla bulamadk. Mna ile rivayet edilmi olmas mmkndr) Bana Eban, ona da el-Hasen'in rivayet ettiine gre Hz. Peygamber: "Allah yle buyuruyor: Kullarm ben aralarnda Kyamet gn hkmedip, yerlerine gndermeden, siz cennet veya cehenneme gndermeyin." (Bu hadisleri belirtilen lafzlarla bulamadk. Mna ile rivayet edilmi olmas mmkndr.)

dedi.

-Bana katilden ve onun arkasnda namaz klmaktan bahsedin, dedim. Eb Hanife:

-Her takva sahibi ve gnahkr kimsenin peinde namaz klmak caizdir. Senin ecrin sana, onun gnah da kendisine aittir, dedi.

-nsanlara kl ile kar kan, arpan ve onlardan bir takm eyler alanlardan bahsedin, dedim.

-Onlar eitli zmrelerdir, hepsi de cehennemdedir, dedi. Ve yle devam etti: Eb Hreyre (r. a.) Hz. Peygamber'in yle dediini nakletti: "srailoullar yetmi iki frkaya ayrld, benim mmetim de yetmi frkaya ayrlacak. En byk cemaat tesinde hepsi atetedir." (Bk. et-Tirmiz, el-lman, 18; bnu Mace, el-Fiten, 17, 18, 19; Eb Davud, es-Sunne, 1.)Bana Hammad, brahim'den, o da bnu Mes'ud'dan rivayet ettiine gre Hz. Peygamber yle buyurmutur: "Kim slm'da kt bir ey ihdas ederse helak olur, bid'at karan sapkla der, sapkla den de cehennemdedir." (el-Buhari, el-'tisam, 5, 6.)

Bize Meymun'un, ona da bnu Abbas'n haber verdiine gre Hz. Peygamber'e gelen birisi: "Ey Allah elisi, bana ret," dedi. Peygamberimiz defa, "Git, Kur'n ren." buyurdu. Drdnc defasnda da: "Hak, sevdiinden

24

de sevmediinden de gelse kabul et. Kur'n' ren, onun yneldii tarafa ynel." (Bk. bnu Hanbel, V/386; Eb Davud, el-Filen, 1.)buyurdu.

Bize Hammad, ona da brahim'in haber verdiine gre, bnu Mes'ud: "phesiz en erli eyler sonradan ortaya konulanlardr. Her ihdas edilen ey, bid'at; her bid'at, dalalet, her dalalet de cehennemdedir." derdi. Allah Kur'n- Kerm'de yle buyurmaktadr: "Ona hak yoldan uzak kalmay, ktlkten saknmay ilham ile retti."(e-ems,8) Keza, Allah Musa'ya: "Biz senden sonra kavmini imtihana urattk. Samir de onlar saptrd."

(Taha,85)buyurmaktadr.

Gnah leyen Kimsenin Kafir Olduu ddiasnn Reddi

-Eer bir kimse "gnah ileyen kimse kfirdir", derse, onun szn boa karacak cevap nedir? diye sordum. yle syledi:

-Ona yle cevap verilir: "Ynus'u da an. Hani o fkelenerek kp gitmi, kendisini tazyik etmeyeceimizi sanmt. Karanlklar iinde niyaz ederek, Senden baka ilah yoktur, seni tenzih ederim, ben zlimlerden oldum, dedi."

(el-

Enbiya,87.) Buna gre o, zalim m'mindir, kfir ve mnafk deildir. Hz. Ysuf un kardeleri: "Ey babamz, bizim iin gnahlarmzn balanmasn dile. Biz muhakkak sulu idik."

(Yusuf,97.) dediler. Bu durumlaryla onlar gnahkrdrlar, fakat

kfir deildiler. Yce Allah, Peygamberi Hz. Muhammed'e "Senin gemi ve gelecek gnahn Allah'n affetmesi iin..."

(el-Fetih,2.) buyurmu, gnahn yerine

kfrn dememitir. Hz. Musa kptyi ldrmesi dolaysyla gnah ilemiti, fakat kfir deildi.

Eer o kimse "Ben inallah m'minim," derse, "phesiz Allah ve melekleri Peygamber'e salt ve selm ederler, ey m'minler, siz de ona salvat getirin, ona lyk olduu ekilde selm getirin."

(el-Ahzab,56)yeti gereince "Eer m'minsen ona salvat getir, deilsen getirme," denir. Keza Allah yle buyurur: "Ey iman edenler, cuma gn namaz iin nida olunduunda Allah'n zikrine koun, alverii brakn."

(el-Cuma,9.)

Muaz (r.a) yle dedi: "Kiinin Allah hakknda phesi, onun btn iyiliklerini iptal eder. Allah'a iman ettii halde masiyet ileyen kimsenin affedilmesi umulur, azap grmesinden de korkulur." Muaz'a soran kimse: "phe iyilikleri giderdiine gre, man etmek de ktlkleri daha ok giderir." demiti. Muaz da: 'Yemin ederim, bu adamdan daha ok hayret edilecek bir kimse grmedim," dedi. Ona "Sen mslman msn?" diye sordu. O da "bilmiyorum" dedi.

O kimseye "bilmiyorum," szn doru mu, yanl m diye sorulur. Eer "doru" derse yle syle: "Dnyada doru olan hirette doru deil midir?". Eer "Evet," derse: "Kabir azabna, suale, kadere, hayr ve errin Allah'tan olduuna man ediyor musun?" diye sor. "Evet" derse "Sen m'min misin?" diye sor. Eer yine "bilmiyorum" derse, o zaman; bilmeyesin, anlamayasn, iflah olmayasn, de.

-Eer bir kimse cennet ve cehennem yaratlm deillerdir, derse? diye sordum

25

-O kimseye yle de: Onlar bir eydir, yahut bir ey deildir. Oysaki, Allah Kur'n- Kerm'de "Allah her eyin yaratcsdr."(ez-Zmer,62.), "Biz hereyi bir l ile yarattk."

(el-Kamer,49.), "Onlar sabah akam atee kar getirilecekler."

(el-

Mmin,46.) buyurmaktadr, dedi.

-Eer cennet ve cehennem fni olacaktr derse? diye sordum.

-Ona Allah Kur'n'da cennetin nimetlerini "Kesilip tkenmeyen, yasak da edilmeyen"

(el-Vaka,32.) olarak vasfetmektedir, de.

Cennetlik ve cehennemlikler girdikten sonra cennet ve cehennem yok

olacaktr diyen kimse de orada ebed kal inkr ettii iin, kfir olur.

Eb Hanife (r.a.) yle dedi:

-Allah-u Tala mahluklarn sfat ile tavsif edilemez. O'nun gazab ve rzas keyfiyetsiz sfatlarndandr. Snnet ve Cemaat Ehli'nin gr budur. Allah gazap eder ve raz olur. Onun gazab cezalandrmas, rzas da sevabdr, denemez. Biz onu, kendisini tavsif ettii gibi tavsif ederiz. O birdir, hi bir eye muhta deildir. Dourmam, dourulmamtr, kendisine hi bir ey denk deildir. Hayy, kayyum, kadir, duyan, gren, bilen O'dur. O'nun eli, kullarnn elleri zerindedir, fakat kullarn eli gibi bir uzuv deildir. O ellerin yaratcsdr. O'nun yz yarattklarnn yz gibi deildir. O btn yzlerin yaratcsdr. O'nun nefsi yarattklarnn nefsi gibi deildir. Btn nefislerin yaratcs O'dur. "Onun benzeri hi bir ey yoktur. Duyan ve gren O'dur."

(e-ura,11)

-Eer Allah-u Tala nerededir, diye sorulursa? diye sordum.

-O kimseye: Yaratlmadan nce mekn yoktu, halbuki Allah vard. Mahlukattan hi biri yokken, "nerede" mefhumu mevcut deilken, Allah vard. O her eyin yaratcsdr, diye syle. Eer "Dileyen, dilenmi olan eyi ne ile diledi?" denilirse "Sfatla" de. O kudretle kadir, ilimle lim, mlk ile mliktir. Eer "meietle mi diledi, meietle takdir edilip ilimle mi diledi?" diye sorarsa: "Evet," diye cevap ver. ( Allah'n dilemesi ilmine, ilim de maluma tabidir. Buna gre insan ihtiyar fiillerinde mcber deildir.)

22.. eell--lliimm vvee''ll--mmtteeaalllliimm

bni Kadi'l-Asker diye bilinen, Ebu'l-Hasen Ali b. Halil ed-Dmek yle dedi: Bize Ebu'l-Hasen Brhanuddin Ali b. el-Belh Ebu'l-Mun Meymun b.

26

Muhammed el-Mekhl en-Nesef'den, o babasndan, o Abdulkerm b. Musa el-Pezdeviden, o Eb Mansur el-Mtrid'den. o Eb Bekr Ahmed el-Czcn'den, o Eb Sleyman Musa el-Czcn'den, o da Muhammed b. Mukatil er-Rz'den, bu son ikisi Eb Mut el-Hakem b. Abdillah el-Belh ve sm b. Yusuf el-Belh'den, bu ikisi de Eb Mukatil Hafs b. Selm es-Semerkandiden, o da Eb Hanifeye sorduu suallerin cevaplarn naklederek yle dedi:

Rahman ve Rahm olan Allah'n adyla.

Hamd lemlerin Rabbine, salt ve selm peygamberlerin efendisi ve sonuncusu Hz. Muhammed'e ve Allah'n slih kullarna.

Ben sana Allah'a kar tat ve takva tavsiye ederim. Allah hesaba ekici ve cezalandrc olarak yeter. Allah bize tertemiz bir hayat ve iyi bir akbet nasib etsin. te senin sorduklarn cevaplandrdm. Eer uzatma endiesi ve senin iin gereinden ok aklama yapma durumu olmasayd, cevaplandrdm hususlarda daha ok bilgi verirdim. Sana ve kendime hayr dilerim. Kendisinden yardm istenen ve gvenilen ancak Allah'tr.

Talebe Eb Muktil yle dedi: Ey lim, faziletine inandm ve birlikte bulunmaktan istifade edeceim iin sana geldim. Allah'n beni senden faydalandrmasn niyaz ederim. Allah sana iyilik versin, eer sana sual sorarsam bana cevabn ver ki Allah'n sevabna nail olasn.

Karlatm baz kimseler, bana bir takm eyler sordular, sorularna cevap veremedim. Cevap veremediim iin de hak bildiim eyi terketmedim. Hakk aklayacak bir kimsenin mevcut olduuna inandm. Zra hak ortadan kalkp, btl onun yerine kim olamazd. Keza dinin asln ve mensup olduum hak yolu bilmemek, iddia ettiim konularda ne sylediini bilmeyen, renen bir ocuk yahut hafif akll veya kendini nakzederek samalayan, kendisine utan getiren bir delinin durumu gibi olmasn istemedim. Ki bu sayede, bana kar direnen ve beni hak yoldan uzaklatrmak isteyen bir sapk gelirse, gc yetmesin. renmek iin gelen olursa ona da hakk aklayaym ve iimde basiretli olaym istedim.

lim Eb Hanife yle dedi: Aratrmanda sana fayda verecek iyi bir yola koyulmusun. Bil ki, uzuvlarn gze tbi olmas gibi, amel de ilme tbidir.Az amelle ilim, ok amelle birlikte olan cehaletten daha hayrldr. Bunun gibi hayat iin zarur olan azk ile hidayet cehaletle beraber olan ok azktan daha faydaldr. Bundan dolaydr ki, Allah: "Hi bilenlerle, bilmeyenler bir olur mu?"(ez-zmer,9.)buyurmaktadr.

Talebe: Benim ilim renmek hususundaki isteimi arttrdnz eitli insanlarn szlerine gelince, inallah ben onlarn kendime gre aa seviyesinden balayacam. Siz, onlara kar kullanacam delilleri bana syleyin.

Bir takm kimseler grdm. Onlar "Bu meselelere asla girme zira Hz. Peygamberin ashab bu konulara girmediler, onlar iin kfi olan ey senin iin de kfidir," diyorlard. Byle syleyenler benim zntm arttrdlar. Onlarn hlini, byk ve suyu bol bir nehirde k yerini bilmedii iin boulacak olan kimseye, bir bakasnn "Yerinde dur, sakn k yeri arama," demesine benzettim.

27

lim: (Allah rahmet etsin) yle dedi: Senin onlarn baz kusurlarn ve onlara kar baz delilleri bulduunu gryorum. Fakat onlar sana "Hz. Peygamber'in ashab iin kfi olan senin iin de kfi deil midir?" dediklerinde, "evet, ben onlarn durumunda olsaydm, onlar iin mmkn olan benim iin de mmkn olurdu." eklinde cevap ver. Oysaki onlarn artlar ile bizim artlarmz birbirinin ayn deildir. Biz, bize ta'neden, kanmzn dklmesini hell sayan kimselerle kar karyayz. O halde aramzda isabetlinin ve hatalnn kim olduunu bilmememiz, canmz ve rzmz mdafaa etmememiz caiz deildir. Hz. Peygamber'in ashabnn hli, kendileriyle vuruan olmayan, silah tamaya ihtiya duymayan bir kavmin hlidir. Halbuki biz, bizi vuran ve kanmz hell sayanlarla kar karyayz. yle ki kii, insanlarn ihtilaf ettikleri konuda lisann muhafaza etse bile, iittii hususlarda kalbindeki hisleri menedemeyecektir. Zira kalb iki eyden birini, yahut her ikisini de kt grecektir. Kalbin, birbirinden farkl iki hususu da sevmesi mmkn deildir. Kalb zulme meylettii zaman, zlimleri sever, zlimleri sevdiinde de onlardan olur. Kalb Hakk'a ve hak ehline meylettii zaman, onlarla dost olur. Bu duruma gre sz ve amellerin gereklii ancak kalb cihetiyle mmkn olur. O halde lisan ile man eden ve fakat kalbi ile man etmeyen kimse Allah katnda m'min olamaz. Buna mukabil kalbi ile man eden, fakat dili ile sylemeyen kimse ise, Allah katnda m'mindir.

Talebe: Evet, bu sizin dediiniz gibidir. Fakat hata edenle, isabet edeni bilmediim takdirde, bu husus bana zarar verir mi? Bunu aklaynz.

lim (r.a.): Bu sana sadece bir konuda zarar vermemesine kar bir ok konularda zarar verir. Zarar vermeyecek olan cihet, senin hata eden kimsenin

amelinden dolay muaheze edilmemendir. Buna kar sana zarar verecek hususlardan birisi; nce doruyu hataldan ayramadn iin cehaletle itham edilmendir. kincisi; senden bakalar iin olduu gibi senin iin de k yolunu bilmeyecein bir phe durumunun ortaya kmasdr. Zira sen hatal m yoksa sabetlimi olduunu bilemediin bu durumdan kurtulamazsn. ncs ise; hataly isabetliden ayramadn iin. kimi Allah iin seveceksin kime Allah iin buzedeceksin? te bunu bilemezsin.

Talebe: Benim gzmn perdesini atnz. Sizinle konumamzdaki bereketi grmeye baladm. Fakat hakk tavsif eden fakat muhalifinin zulm ve haklln bilmeyen kimse iin ne dersiniz? Bu o kimse iin caiz olur mu? O kimsenin hakk bildii yahut hak ehli olduu sylenebilir mi? Bu hususu aklayn.

lim (r.a.): O kimse hakk tavsif edip muhalifinin hakszln bilmedii zaman adli de, zulm de bilmiyor demektir. Ey kardeim, bil ki bana gre btn zmrelerin en cahili ve en kts, phesiz bu kimselerdir. Onlarn durumu kendilerine beyaz bir elbise getiren ve rengi sorulan drt kiinin durumuna benzer: Bu drt kiiden birisi "bu bir krmz elbisedir," der. Dieri "bu bir sar elbisedir," der. ncs ise "bu bir siyah elbisedir," der. Drdncs de "Bu elbise beyazdr," diye cevap verir. Bu sonuncuya nceki kiinin hatal m, yahut isabetli mi olduu sorulduunda, "phesiz ki, ben elbisenin beyaz olduunu biliyorum. Fakat onlarn da doru sylemi olmalar mmkndr,"der.

Bylece bu snfa giren insanlar; "Biz biliyoruz ki zina eden kimse kfir deildir. Fakat zina edenin zina fiili, kendisinden elbisenin karlmas gibi imn

28

zelliini de giderir, grndeki kimselerin kanaatlerinin de doru olmas mmkndr, biz onlar yalanlayamayz," derler.

Keza; "Haccetmeye gc yettii halde hacca gitmeyen kimseyi m'min olarak isimlendirir ve cenaze namazn klarz, onun iin Allah'tan af dileriz, haccn kaza ederiz. Fakat o kimsenin Yahd yahut Hristiyan olarak ldn ileri srenleri de yalanlamayz." derler. Bunlar ia'nn grn hem reddederler, hem de benimserler. Havric'in szn hem inkr ederler, hem de kabul ederler. Mrcie'nin dncesini hem reddederler, hem de benimserler. Bu halleriyle de kendi dncelerinin dorulanmasn, bu zmrenin de grlerinin tezyif edilmesinin gerektiini ileri srerler. Ayrca bu konuda bir takm rivayetler de naklederek' Hz. Peygamber'in byle sylediini naklederler.

phesiz biz biliyoruz ki, Alluhu Tela Resuln tefrika ve mslmanlar birbirleriyle vuruturmak iin deil, ayrl gidermek ve mslmanlar arasndaki sevgiyi oaltmak iin bir rahmet olarak gnderdi. Halbuki onlar ihtilafn rivayetlerde nsih ve mensuh olmas dolaysyla meydana geldiini iddia ederek, "biz duyduumuz ekilde rivayet ederiz," diyorlar. Yazklar olsun, kendi akbetleri ile ilgili konuda ne kadar az ihtimam gsteriyorlar. yle ki insanlarn karsna kp mensuh olduunu bildikleri eyleri naklediyorlar. Halbuki bu gn mensuh ile amel etmek dallettir. nsanlar da onlarn szlerini kabul ederek dallete dyorlar. Biz phesiz biliyoruz ki, Hz. Peygamber bir yeti iki nevi tefsir etmemitir. Kur'n- Kerim'in nsih olan yetini herkes iin nsih, mensuh olann da herkes iin mensuh olarak tefsir etmitir. Kur'an'daki ilh sfatlar ve haberlere gelince; bunlarn hibirinde mensh yoktur. Nsih ve mensh ancak emir ve nehiyde cereyan eder.

Talebe: Bana yardm ettiiniz iin Allah sizi cennetiyle mkfatlandrsn. Siz ne iyi reticisiniz, bana ulaamadm bir ilim kapsn atnz. Bu kavmin szlerinden yle eyler naklettiniz ki, artk onlarn dnce ve grlerinin zayfl ve acizlii konusunda daha fazla bilgi sahibi olmaya ihtiya duymuyorum. Fakat siz ikinci zmrenin; Allah'n farz kld her eyi ilemek, haram kld her eyden de kanmak demek olan mnda "Allah'n dini oktur" eklindeki iddialarnn nasl reddedileceini aklayn.

lim (r.a.) : Bilmiyor musun ki, Allah'n resulleri- Allah hepsine salt ve selm eylesin- muhtelif dinlere mensup deillerdi. Hibiri kendi kavmine, kendisinden nce gelmi olan resuln dinini terketmeyi emretmemitir. nk peygamberlerin dini birdir. Buna mukabil her resul kendi eriatna davet ediyor, kendinden nceki resuln eriatna uymaktan nehyediyordu. Zira resullerin eriatlar ok ve muhteliftir. Bundan dolay Allah Kur'an- Kerm'de "Sizin her biriniz iin bir eriat, bir yol tayin ettik. Eer Allah dileseydi sizi bir tek mmet yapard."

(el-Maide,48.) buyurmutur. Allah, btn peygamberlere tevhid demek olan

dinin ikamesini, dinlerini tek bir din kld iin de ayrlmamalarn emretmitir. "O, size, dinden Nuh'a emrettiini, sana vahyettiimizi. brahim'e, Musa ya ve sa'ya emrettiimizi; dini doru tutun ve ondan ayrla dmeyin diye, kanun yapt."

(e-ura,13). "Senden evvel hibir peygamber gndermedik ki ona, benden

baka hibir ilh yoktur, ancak bana ibdet edin diye vahyetmi olmayalm."(el-

Enbiya,25), "Allah'n yaratt deitirilmez, en doru din budur."

(er-Rum,30) Yani

Allah'n dini deitirilemez. Nitekim din; tebdil, tahvil ve tayir edilmemitir. eriatler ise tebdil ve tayir edilmitir. Zra bir takm eyler baz insanlar iin hell

29

iken, Allah onlar dier insanlara haram klmtr. Bir ok emirler vardr ki, Allah onlarn yaplmasn bir ksm insanlara emrettii halde dier insanlar, onlar ilemekten nehyetmitir. O halde eriatler ok ve muhteliftir. eriatler, farz klnan eylerdir. Eer Allah'n btn emrettiklerini yapmak ve btn nehyettiklerinden kanmak din olsa idi; bu durumda Allah'n emrettiklerinden herhangi birini terkeden yahut nehyettiklerinden herhangi bir eyi ileyen kimse, Allah'n dinini terketmi ve kfir olmu olurdu. Bu durumda kfir olan kimsenin de mslmanlarla kendi arasnda cereyan eden nikahlanma, miras, cenazesinin peinden gitmek, kestiklerini yemek ve benzeri hususlar ortadan kalkm olurdu. Oysaki Allah, mminler arasnda can ve mallarnn korunup haram klnmasnn sebebi olan man dolaysyla bu hususlar farz klmtr. Allah, m'minlere farz olan eyleri, onlarn dini kabul etmelerinden sonra emretmitir: "man eden kullarma syle, namaz dosdoru klsnlar."(brahim,31), "Ey man edenler, size ksas farz klnd.."

(el-Bakara,178), "Ey man edenler, Allah'

ok ann.."(el-Ahzab,41)

yetleri ve benzerleri bu hususu belirtmektedir. Eer farz klnan eyler bizatihi man olsayd, Allah o amelleri ileyinceye kadar kullarn m'min olarak isimlendirmezdi. Oysa ki Allah, man ve ameli ayrmtr, "man eden ve salih ameller ileyenler..."

(el-Asr,2,vd), "Hayr, kim muhsin olarak manyla btn

varln Allah'a teslim ederse..."(el-Bakara,112)

, "Kim de m'min olarak hireti diler ve onun iin alrsa..."

(el-sra,19) yetlerinde mann amel olmad tesbit edilmitir.

O halde m'minler. manlarndan dolay namaz klar, oru tutar, zekt verir, hacceder ve Allah' zikrederler. Yoksa namaz, zekt, oru ve haccetmekten dolay man etmi olmazlar. Bu onlarn man ettikten sonra amel ileme durumlarn ortaya koyar. Farz olan eyleri ilemeleri de man etmi olmalarndan dolaydr. Yoksa onlarn man, farz olan eyleri yaptklarndan dolay deildir. Bu durum, zerinde bor bulunan bir kimsenin hline benzer. Borlu nce borcunu kabul eder, sonra da der. nce deyip, sonra da borcunu kabul etmez. Borcunu kabul etmesi demesinden dolay deil; bilakis demesi, borcunu kabul etmesinden dolaydr. Kleler, efendilerinin klesi olduklarn bildiklerinden dolay onlarn namna hizmet ederler, yoksa onlara hizmet ettiklerinden dolay onlarn klesi olduklarn kabul etmezler. Zra nice insanlar vardr ki bakalarnn iinde alrlar, fakat onlar bu almalar ile bakasnn klesi olduklarn kabul etmezler. Onlarn almalar da klelii kabul mnsna gelmez. Bir bakas ise kleliini kabul ettii halde almaz, fakat onun almamas, kleliini ortadan kaldrmaz.

Talebe: ok gzel belirttiniz. Fakat mann ne olduunu aklayn.

lim (r. a.): man; tasdik, marifet, yakn, ikrar ve islmdr. nsanlar tasdik konusunda halde bulunurlar. Bir ksm Allah' ve Allah'tan gelen eyleri kalb ve lisan ile tasdik ederler. Bir ksm da kalb ile tasdik eder, lisan ile yalanlar.

Talebe: Benim cevabn bulamadm bir meseleyi atnz. Bu ksmdan bahsedin. Onlarn Allah katnda m'min olup olmadklarn aklayn.

lim (r. a.): Allah' ve Allah katndan gelen eyleri kalb ve lisan ile tasdik eden kimse Allah katnda ve insanlar yannda m'mindir. Lisanyla tasdik, kalbi ile tekzib eden kimse, Allah katnda kfir, insanlara gre ise m'min olur. nk insanlar onun kalbinde olan bilmezler. krar ve ehadetinden dolay onu m'min diye isimlendirmeleri gerekir. Zra kalbdekini renme klfetine girme durumu yoktur. Bir ksm kimseler de, Allah katnda m'min, insanlara gre kfir olur. Bu, mann gizleme durumunda, lisan ile kfr izhar etmi kimsenin hlidir, mann gizlemek

30

iin byle yaptn bilmeyen kimse, onu kfir olarak isimlendirir. Fakat o kimse Allah katnda m'mindir.

Talebe: Hakk akladnz. Fakat gryorum ki szlerinizde man; tasdik, marifet, ikrar, islm ve yakndir eklinde oaltm oldunuz.

lim (r. a.): Allah iyiliini versin. Acele etme, fetva konusunda daha ar ol. Sana bahsettiim eylerden beenmediklerin olursa, eer ihlasl isen, bana aklamasn sor. Nice insanlar vardr ki bir sz ilk iittikleri zaman beenmezler, fakat aklamas yapld zaman memnun olurlar. Sakn bir sz duyup beenmeyen, sonra da sahibini lekelemek iin o sz insanlar arasnda syleyip ifa eden kimselerden olma. Zra o tip kimseler "sylenen szn belki benim bilmediim bir yn vardr, arkadama soraym, herhalde bunu kasdetmedii halde syleyiverdi, benim iin gerekli olan dikkatli olmak, arkadam ktlememek, szn niin syledii anlalncaya kadar onu lekeleyecek bir ey sylememektir." diye dnmezler.

Talebe: Allah seni ilimde sabit ve muvaffak klsn, sana verdii iyilikleri devam ettirsin. Sylediinizi rendim. Ben talebe olduum iin kusurumu balayn. Fakat belirttiiniz tasdik, marifet, ikrar, islm ve yaknin size gre mevkii ve tefsiri nedir? Bunu aklayn.

lim (r. a.): Bunlar birbirinden farkl ve fakat hepsi de bir mnya, man mnsna gelen kelimelerdir. Allah'u Tal'nn Rabb olduunun ikrar tasdiki, kesin inanc ve kesin bilgisidir. Btn bunlar, muhtelif lafzlar olmalarna ramen mnlar birdir. Mesel, bir kimseye, ey insan, ey adam veya ey filanca denmesi gibi. Syleyen kimse, bu kelimelerle ayn mny kastettii halde muhtelif isimlerle arm olmaktadr.

Talebe: Allah sana rahmetiyle muamele etsin. Eer kendimdeki kt bilgi ve grmdeki aczi bilmeseydim, sana gelmezdim. Bende holanmadn bir ey grrsen, yahut ben sizi skntya sokarsam, beni ayplamayn. nk hastann hastalnn tedavi zahmeti doktora aittir. Keza grmeyen kimsenin elinden tutma zahmeti de grene aittir. Bunun gibi lim de chilin skntsna katlanmaldr. Chilin bir takm szleri duyunca korkup uzaklatn, fakat bu szler kendisine aklannca sknete ulatn renmi oldum, man, tasdik, yakn ve ihlas ne kadar gzel akladnz. Fakat nasl olur da, bizim manmz, melekler ve peygamberlerin man gibidir, diyebiliriz? Oysaki onlarn, Allah'a kar bizden daha itaatli olduklarn biliyoruz.

lim (r. a.): phesiz onlarn Allah'a kar bizden daha itaatli olduklarn biliyorum. Ben sana mann amelden baka bir ey olduunu sylemitim. Buna gre bizim manmz da onlarn man gibidir. nk biz, Allah'n birliini, Rab olduunu, kudretini ve ilh katndan gelen her eyi, meleklerin ikrar ettikleri, peygamberlerin tasdik ettikleri gibi tasdik ettik. Bundan dolay iddia ediyoruz ki, bizim manmz, meleklerin man gibidir. nk biz, meleklerin grp inandklar, Allah'n akllara hayret veren yetlerinin hepsine grmediimiz halde tamamen man etmi bulunuyoruz.

31

Talebe: Allah sizi kurtulua erenlere katsn. Ne gzel belirttiniz. imdi; man, tasdik ve yaknimizin meleklerin man, yakni ve tasdiki gibi olduunu anladm. Fakat niin onlar bize nazaran, Allah'tan daha ok korkarlar ve O'na daha ok itaat ederler? Keza chiller bir musbet annda bir kimsenin srmesini veya feryadn yahut dmandan korktuunu veya arzusundaki hrsn grnce, niin, bu yaknin zayflndandr diyorlar? Bunu aklayn.

lim (r. a.): Chil kimseler "bu yaknin zayflndandr," szn yaknin aklamasn bilmedikleri iin sylerler. Bir ey hakknda kullanlan yakn ifadesi, o eyi kesin olarak, ek ve phe etmeyerek bilmek demektir. Bundan dolay ehadet ehli olan bir mslman hangi gnah ilerse ilesin, Allah, kitaplar ve resuller konusunda pheye dmez. Dier insanlarn durumunu kendi durumumuzla kyaslarsak, bizden bir musibet annda bazan srme ve feryat veya dmandan korku sadir olduunu grrz. Bu durumda iken Allah ve Allah katndan gelen eyler mevzuunda bize herhangi bir ek ve phe arz olmaz. Bizim anlaymza gre, kendi durumumuz ne ise, bakalarnn durumu da odur. Melekler bize nazaran Allah'tan daha ok korkarlar ve O'na daha ok itaat ederler, szne gelince; bu bir takm zelliklerinden dolaydr. Bu zelliklerinden biri onlarn nbvvet ve risaletle stn klnmalar yannda, Allah korkusu ve sevgisi ve btn gzel ahlk ile bakalarndan stn yaratlmalar durumudur. Bir baka zellik, onlarn dier melekleri ve akl hayrete dren baka hususlar grmeleridir. nc zellik, onlarn musibet annda feryat etmemeleridir. Bu ve benzeri zellikler onlar masiyetten alkoymaktadr.

Talebe: Belirttiklerinizi anladm. Doruyu ifade ettiniz, gzel sylediniz. Fakat burada, bizim yaknimiz, korkumuz ve cr'etimiz ile meleklerin yakni, korkusu ve cr'etinin nasl olduu konusunda bir kyas yapmanz arzu ediyorum. nk cahil, akibeti ile ilgili bir hususa deer verirse renmek ister. Siz onun anlamad bir hususu belirttiniz. Bu konuyu bir kyasla balarsanz, daha rahat anlar.

lim (r. a.): Kyas istemeniz iyi bir ey. Meselelerin karlkl mzakeresinden faydalanmak isteyen kimse, o esnada syleneni anlamad zaman kyas yaplmasn ister. Bil ki kyas, hakkn bulmak isteyenin arad hakk ortaya koyar. Kyas, hak sahibinin iddia ettii hakka ulamasnda dil ahitler gibidir. Eer cahiller hakk inkr etmeselerdi, limler kyas ve mukayese klfetine girmeyeceklerdi. Meleklerin ve bizim yaknimizin bir olmas, fakat onlarn bize nazaran Allah'tan daha ok korkmalarnn nasl olduu konusunda istediin kyasa gelince; bunu sana yle anlataym: Yzmek bilen iki kimse var, bunlardan biri dierinden daha usta yzc deil. kisi de suyu bol, iddetli akntl bir nehre geliyorlar. Bunlarn biri suya girme konusunda ok cr'etli, dieri ise korkuyor. Yahut ayn hastalktan muzdarip olan iki hastadan biri, kendisine getirilen ok ac bir ilac imekte cr'etli, dieri ise korku duyuyor. te bu hususta kyas budur.

Talebe: Gayet gzel akladnz. Fakat bizim manmz, resullerin man gibi ise, manmzn sevab da onlarn mannn sevab gibi deil midir? Eer bizim manmzn sevab, onlarn mannn sevab gibi ise, onlarn bize kar stnlkleri nelerdir? Zra biz onlarla dnyada iken manda msavi oluyoruz, hirette de mann sevabnda msavi oluyoruz. Eer bizim manmzn sevab onlarn mannn sevabndan daha aa olursa bu zulm deil midir? Byle olduu takdirde, manmz onlarn man gibi olduu halde, sevabmz, onlarn sevab gibi olmuyor.

32

lim (r. a.): Meseleyi byttn, fakat fetva hususunda dikkatli ol. Bizim manmzn onlarn man gibi olduunu bilmiyor musun? Biz de peygamberlerin man ettikleri her eye man ettik. Fakat bunun tesinde, man ve btn ibdetlerin sevab hususunda onlarn bize stnlkleri vardr. nk Allahu Tal peygamberleri, dier insanlardan peygamberlik hususiyeti ile stn kld gibi, szlerini, namazlarn, evlerini, meskenlerini ve btn her eylerini, dier insanlardan stn klmtr. Allah, bize onlara verdii sevap gibi sevap vermedii zaman bize zulmetmi olmaz. Zulm, ancak bizim hakkmzn karln vermeyip, mahrum etmesi halinde bahis konusudur. Bunun yannda Allah'n, hakkmz tam olarak verip bizi honut klmasndan sonra, peygamberlere daha ok ihsanda bulunmas zulm deildir. Oysaki neb ve resullerin, dnyadaki btn insanlar zerinde stnlkleri vardr. nk onlar nderlerdir. Allah'n emin kullardr. Hi bir kimse; ibdet, Allah korkusu, huu ve zat- ilhi hakknda meakkatlere katlanmak hususunda, onlarn seviyesine ulaamaz. Keza btn insanlar, Allah'n izni ve onlar vastasyla fazilete ulamlardr. Onlarn dualar sonucu cennete gireceklerin ecirlerinin bir benzeri de yine onlara aittir.

Talebe: phesiz ki doruyu akladnz. Allah sizi cennetiyle mkfatlandrsn. Fakat irk haricinde, Allah'n mutlaka cezalandraca bir ksm gnahlar biliyor musunuz? Yahut hepsinin affedilecei kanaatinde misiniz? Eer, bir ksm affolunur, bir ksm affolunmaz grnde iseniz, affolunanlar hangi gnahlardr? Bunu aklayn.

lim (r.a): Allah'n irk haricinde mutlaka cezalandraca gnahlar hakknda bir ey bilmiyorum. Ehl-i kbleden gnahkr olanlarn herhangi biri iin irkten maada iledii gnahlar hususunda, Allah onu mutlaka cezalandracaktr, eklinde ehadette bulunmam. Bildiim udur ki; gnahlarn bir ksm affedilir. Amma hangisidir? Bunu bilmiyorum. Zra Kur'an- Kerm'de "Eer yasakladmz byk gnahlardan kanrsanz sizin kusurlarnz rteriz.."

(en-Nisa,31) buyurulmaktadr. Byk

gnahlarn hepsini, yahut affolunacak kusurlarn tamamn bilmiyorum. Zra bilmiyorum amma, Allah'n irkten baka btn gnahlar affetmesi mmkndr. nk "phesiz Allah kendisine irk koulmasn affetmez. Onun tesinde diledii kimselerin gnahlarm affeder."

(en-Nisa,48)buyurmaktadr. Allahu Tal kimi affetmek ister, kimi affetmek istemez, bunu bilemem.

Talebe: Allah'n katili affetmesinin, harama bakan bir kimseye de azap etmesinin mmkn olduunu bilmiyor musunuz' Affedilmelerinin umulmas bakmndan size gre ikisi de ayn durumda deil midir?

lim (r.a.): Eer Allah katili affederse, harama bir defa bakan kimsenin affedilmeye daha ok layk olduunu biliyorum. Bir baktan dolay Allah azaba ekerse, ldrme fiilinden dolay azab; ekmesi daha uygundur. Zra Allah, "Allah katnda en erefliniz, en ok takva sahibi olannzdr,"

(el-Enbiya,35;el-Ankebut,57)

buyurur. Buna gre bakma fiilinin sahibi, eer adam ldrme fiilini ilememise, katil olan kimseden daha ok takva sahibidir. Belirttiin ekilde her ikisinin de affedilmesinin umulmasnda, bana gre ikisi de ayn seviyede deildir nk ben, byk gnah ileyen kimseye nazaran, kk gnah ileyenin affedilmesini daha ok mit ederim. Bu konuda yle bir kyas yapalm: ki kimse var, bunlarda biri denizde, dieri de kk bir nehirde yolculuk yapyor. Ben her ikisinin de boulmasndan endie eder ve fakat ikisinin de kurtulmasn mit ederim. Bununla birlikte denizdeki kimseye nazaran, kk nehirdeki ahsn kurtulacan daha ok mit ederim. Tpk

33

bunun gibi, byk gnah ileyenin durumundan da, kk gnah ileyene nisbetle daha ok korkarm kk gnah ileyenin, byk gnah ileyene nazaran affedilmesi durumunu daha ok mit ederim. Buna mukabil, her ikisinin affn mit etmeme ramen, her ikisinin de amelleri nisbetinde akbetlerinden korkarm.

Talebe: Ne kadar gzel kyas yapyorsunuz. Fakat byk gnah ileyen kimsenin affedilmesini dilemek mi, yoksa ona beddua etmek mi daha iyidir? Yahut

siz onun iin istifar veya lanetle beddua etmek arasnda muhayyer misiniz? Btn bunlar bana aklayn.

lim (r.a.): Allah'a irk komak tesindeki gnahlar iki ksra ayrlr. Kul bu iki ksm gnahtan hangisini ilerse ilesin, onun aff iin dua etmek daha iyidir. Fakat ona beddua etsen de gnahkr olmazsn. Bu, sana kar bir ktlk ileyen kimseye, beddua etmek yerine affetmenin daha iyi olmas gibidir. Eer bir kimse kendisi ile yaratcs arasnda irk komakszn bir gnah ilerse,ona merhamet edip ehadet hrmetine iledii gnahn aff iin dua edersen, bu daha iyidir. Eer onun helak olmas iin "Y Rabbi, u adam gnahyla cezalandr," eklinde beddua edersen, gnaha girersin. Gnahkr kimse iin Allah'tan af dilemek, iki husustan dolay daha faziletlidir. Birincisi, o kimse netice itibariyle gnahkr da olsa m'mindir. Dier taraftan Allah'n o kimseye mutlaka azap edeceini bildirdikten sonra, onun iin af dilersen bu senin iin haramdr. nk Allah cehenneme lyk kld kimseler iin af dilenmesini yasaklamtr. Allah'n, azap edeceini bildirdii kimse iin af dilenmesi ve "Y Rabbi, sadece beni ldrme" eklinde, Allah'n vadinden dnmesinin istenmesi nehyolunmutur. Zra Allah, Kur'an- Kerm'de "Her nefis lm tadacaktr."(Al-i-mran,185)

buyurmaktadr. ehdet kelimesine inananlar iin, bu ehdet ve ikrarlar hrmetine affedilmelerine dua etmek efdaldir. Zra Allaha itaat hususunda, ehdet kelimesini ikrar etmekten daha faziletli bir ey yoktur. Allah'n emrettii btn farzlar, bu ehdeti kabul ve tasdik muvacehesinde, yedi kat gk ve yerler arasnda bulunan eylerle, bir yumurtann mukayesesinden daha kk bir yer igal eder. Nasl ki irkin gnah en byk gnah ise, ehdetin ecri de en byk ecirdir. Allah, irkin gnahnn ne kadar byk olduunu, hi bir kt amel iin ifade etmedii bir ekilde belirtmitir. "phesiz irk, byk bir zulmdr."

(Lokman,13) Hibir kt amel iin Allah, byle

bir ifadede bulunmamtr. Keza, "Her kim Allah'a irk koarsa, yksekten dp de paralanm, kular tarafndan kaplm, yahut rzgr tarafndan uzak bir yere srklenmi gibi olur."

(el-Hacc,31), "Onlarn, Rahman olan Allah'a oul isnd

etmelerinden neredeyse gkler paralanacak, yer yarlacak, dalar paralanp kecektir."

(Meryem,91) yetlerinde grld gibi, adam ldrme veya daha baka

gnahlar iin, bu ekilde buyurmamtr.

Talebe: Konutuka, meselelerin mzakeresine arzumu daha ok arttryorsunuz. Btn m'minlere hizmetinizden dolay Allah sizi hayrla mkfatlandrsn. M'minlerin iyisi ve gnahkr hakkndaki szleriniz, gr ve davranlarnz ne kadar gzel. Onlarn faziletini ne kadar mdrik ve onlara kar ne kadar mfiksiniz. Fakat adi ve hak ehli, ehl-i kble olmalarna ramen, birbirlerine kar stn olma durumu var mdr? Bunu aklayn.

lim (r.a.): Adi ve Hak ehli, Allah'n mukaddes emirlerine hrmet konusunda ayn seviyededirler. Fakat onlarn bir ksm; ilim, delil, mukaddes ilh emirlere ta'zim ve davet, bu konuda skntlara katlanmak ve mmetin bozulmamas hususunda byk gayret sarfetmelerinden, onlarn haklarn aramak ve mdafaa etmek bakmndan,

34

dierlerinden stndr. Tpk, dman karsnda el ve gnl birlii yapm bir ordunun fertlerinin; harp bilgisi, karlkl mcadele, hile, silah ve harp malzemelerini kullanmak ve askeri harbe tevik hususunda, birbirinden farkl bir durum arzetmesi gibi onlar da, birbirinden farkldrlar.

Talebe: Yemin ederim ki, bundan daha ak bir kyas bilmiyorum. Fakat m'min byk gnahlar iledii zaman, Allah dman olur mu? Bunu aklayn.

lim (r.a.): M'min tevhidi terketmedii mddete, btn gnahlar da ilemi olsa, yine Allah dman olmaz. Zra dman, dmanna buz ve nefret besler, noksanlk izafe eder. Halbuki m'min, byk gnah irtikap etmesine ramen, Allah' her eyden daha ok sever. Keza m'min, atete yaklmas yahut da Allah'a kalbinden iftirada bulunmas hususunda muhayyer braklsa; atete yaklmay, Allah'a gnlnden iftira etmeye tercih eder.

Talebe: Eer Allah, m'mine her eyden daha sevgili ise. niin m'min O'na isyan ediyor? Seven, sevdiinin emrine isyan eder mi?

lim (r.a.): Evet; ocuk babasn sever, fakat bazan da ona si olur. M'min de byledir, her ne kadar isyan etse de, Allah ona her eyden daha sevgilidir. ehvet, zahir ve galiptir, bir ok iddetli arzular stn geldii iin, m'min Allah'a si olur. Bir sultann iini yapan vazifeli kimse, iini terkederse karlnda eitli ikenceler grr. Fakat serbest braklnca, eer gc yeterse iine dner. Keza kadn, doum esnasnda en byk skntlarla karlat halde, aradan zaman geip iyi olunca ocuk istemesi bunun misalidir.

Talebe: ehvetin galip gelmesi hususunu belirtiyorsunuz. Zra, birok bid kiiler vardr ki, ehvet onlar sarsmtr. Fakat gnahkr m'min, gnah ilerken, ilediinden dolay hesaba ekileceini biliyor mu? Bunu aklayn.

lim (r.a.): M'min irtikp ettii gnah, azaba ekileceini bilerek ilemez. Fakat iledii gnah ya Allah'n affedeceini mit ettii iin veya hastalk ve lmden nce tevbe edeceini umduundan dolay iler.

Talebe: Kii azaba urayacandan korktuu bir eyi ilemeye teebbs eder mi?

lim (r.a): Evet, kii kendisinden korktuu yiyecek, iecek, harp, deniz yolculuu vs. gibi eylere ynelir. Eer insan iin, batmadan kurtulmak midi olmasayd hibir zaman deniz yolculuu yapmazd. Yahut zafer midi bulunmasayd, hibir zaman harbetmezdi.

Talebe: Doru sylediniz. Ben kendimden biliyorum. Zararl bir yiyecek yediim zaman, piman olup, bir daha o yiyecei yememeye karar veriyorum, amma onu grnce de sabredemiyorum. Fakat acaba kfr nedir?

lim (r.a.): Kfrn ismi ve aklamas vardr. Kfr, inkr ve yalanlama mansyla aklanr. Kfr, Arapa bir kelimedir. Araplar, kfr kelimesini, inkr mnsna koymulardr.Allahu Tal da kitabn Arapa inzal etmitir. Mesel, bir kimsenin dierinde, birka dirhem alaca varsa, zaman gelince alacak-bor

35

muamelesi bitirilir. Eer, borlu borcunu kabul edip de demezse alacakl Arapada "mlatan=benden mhlet istedi" der, fakat borlu borcunu red ve inkr ederse "kferen=inkr etti" der ve bir nceki kelimeyi kullanmaz. Keza m'min de red ve inkr etmeksizin, bir farizay terkedince gnahkr olarak isimlendirilir. Eer, farizay inkr ederek terkederse, bu takdirde kfir ve Allah'n farzlarn inkr eden kimse diye isimlendirilir.

Talebe: Kiinin inkr ettiinden dolay, inkarc; tasdik ettiinden dolay tasdik edici, gnah iledii iin gnahkr, iyilik yapt iin de iyi diye isimlendirilmesi doru ve bilinen bir eydir. Fakat, acaba tevhidi benimseyen ve fakat Hz. Muhammed'i inkr ediyorum, diyen kimsenin durumu nedir? Bunu aklayn.

lim (r.a.): Bu vk olmaz. Eer olursa o kimseyi Allah' inkr eden, Allah' bildii iddiasnda yalanc kimse sayarz. Onun, Hz. Muhammed'i inkr etmesi ile, Allah' inkr ettii neticesine ulalr. nk Allah' inkr etmi olan, Hz. Muhammed'i de inkr etmi olur. Allah'n inkr, Hz. Muhammed'i inkr cihetinden dolay deildir. Nitekim Hristiyanlar, tek olan, evlt edinmeyen, Allah' inkrlarndan dolay onun, ilhn ncs olduunu iddia ettiler. Keza Yahudiler, hibir eye muhta olmayan, ltfunu esirgemeyen, benzeri olmayan, mlkn sahibi Allah'n fakir, eli balanm, Uzeyr'in de Allah'n olu olduunu ve Allah'n insan eklinde bulunduunu iddia etmilerdir. Atei ilh edinenler, gne ve aya secde edenler de bu durumdadr. Oysaki Kur'an'da "Bizim yetlerimizi ancak kfirler inkr ederler."(el-Ankebut,47)

, "yle deil, Rabbine yemin olsun ki, onlar aralarnda kan ihtilaflarda seni hakem klmadka, verdiin hkmden dolay hibir sknt duymayp teslim olmadka man etmi olmazlar."

(en-Nisa,65) buyurulur. O halde

Allah' bilen ve fakat Hz. Muhammed'i inkr eden kimsenin, Allah' inkr ettiine, Hz. Muhammed'i inkr ile istidlal ederiz. Mesel bir adam 20 kafiz (18 Kg'lk bir l) arlndaki bir yk tayabileceini iddia eder, biz de onun iki kafizi bile tamaktan aciz kaldn grrsek; iki kafizi tamaktan aciz kalan kimsenin yirmi kafizi tamak hususunda daha ok aciz kalacan anlarz. Bunun gibi, "Ben Allah'n hak olduunu biliyorum, fakat u insann onun mahlku olduunu kabul ve ikrar etmiyorum," diyen kimsenin, iddia ettii konuda yalanc olduunu hemen anlarz. nk o kimse Allah' hakikaten bilip, ona inansa idi, btn her eyin O'nun mahlku olduunu da bilirdi. Keza yaknndan ayn mesafede; yanan bir kandil ile, yanmakta olan byk bir ate bulunan kimse, kandili grdn ve fakat yanan koca koca odunlar grmediini iddia ederse, onun yalanc olduunu anlarsn. nk kandilin yandn gren kimsenin, yanmakta olan kocaman atei daha ok grmesi icabeder.

Talebe: Beni itminana ulatrdnz. Fakat Allah'n Resul iin: "Ben senin Allah'n resul olduunu biliyorum, fakat seni ldrmek istiyorum," diyen kimsenin durumu nedir?

lim (r.a.): Bu; mevzu kartrmak isteyenlerin ileri srdkleri meselelerdendir. Allah'n resul olduunu bildii halde bir kimsenin, onun katlini, lmn veya eziyet ekmesini istemesi mmkn deildir. Bu, bir bakasnn kendisi iin, btn insanlardan daha sevgili olduunu iddia etmesine karlk, "Ben seni ellerimle ldrmek, etini yemek istiyorum," demesine benzer. Allah'n birliini kabul ve Hz. Muhammed'e man ettiini belirten kimse, Hz. Peygamber iin "O bir a'rb idi veya fakirdi," eklinde bir ayp ve kusur ortaya koyma abas iinde bulunmaz. Eer Allah' bilir ve Hz. Muhammed'in, O'nun resul olduuna man ederse, Allah ve

36

Resul onun gznde, belirtilmek istenen ayp ve kusurlardan mnezzeh olur. Yce Allah, Kur'an'da Resulnn makamnn yksekliini "Kim Resule itaat ederse, Allah'a itaat etmi olur."

(en-Nisa,80) yetinde belirterek, onu mahlukatndan btn

insan ve cinlerin nderi, emir ve kanunlarnn emini klmtr. Bunun iin Kur'n- Kerm'de "Resul size neyi verirse, onu aln; sizi neden yasaklarsa ondan kann."

(el-Har,7) buyurulmutur.

Talebe: Siz bana bir nur getirdiniz, Allah da kyamet gn sizin yolunuzu aydnlatsn. Acaba Allah' bildiini iddia eden ve fakat Allah'n ocuk edindiini iddia etmek isteyen kimsenin durumu nedir? Bunu aklaynz.

lim (r. a.): Allah Allah!.. Bu sualin klarndan biri veya dieri mmkn olmaz. Mesele, tek bir meseledir. Bu ve benzeri sualler, zihin kartrmak isteyenlerin sualleridir. l katiyen ihtilam olmayaca halde, nasl olur da lnn ihtilam olduunu syleyebilirsiniz? Bunun gibi Allah'n birliine inand halde byle syleyen bir kimse olmaz.

Talebe: Yemin ederim, bu sualler sizin dediin