IMPRESUM - SPPspp.rs/wp-content/uploads/2020/06/SPP-2020-TUTIN... · je prioritet put Tutin – Novi Pazar, ali to ne smije biti cilj već samo početak. Putevima ka opštinama na

CIP - Каталогизација у публикацијиНародна библиотека Србије, Београд352:338.26(497.11)

OPŠTINA Tutin : razvojna strategija / [urednik Jahja Fehratović]. - Novi Pazar : Stranka pravde i pomirenja, 2020 (Užice : Grafičar). - 95 str. : ilustr. ; 25 cmTiraž 1.500.

ISBN 978-86-81772-03-4а) Тутин. Општина -- Развојна политикаCOBISS.SR-ID 14659849

IMPRESUM

Izdavač:STRANKA PRAVDE I POMIRENJA

Urednik: Prof. dr. Jahja Fehratović

Tehnička obrada:Senad Redžepović

Lektura:Mahmut Suljović

Štampa:Grafičar, Užice

Tiraž:1.500

OPŠTINA

T U T I NRAZVOJNI PLAN

NOVI PAZAR, JUNI 2020.

SADRŽAJ

UVODNO IZLAGANJE O OPŠTINI TUTIN ��7

1� ANALIZA LJUDSKIH RESURSA ��91.1. Kretanje ukupnog broja stanovnika .............................................................. 91.2. Ekonomska struktura stanovništva – problem nezaposlenosti ..... 13

2� INFRASTRUKTURA ��172.1. Saobraćajna infrastruktura ........................................................................... 172.2. Vodosnabdijevanje ............................................................................................. 262.3. Energetski sistem ............................................................................................... 28

3� PRIVREDA ��333.1. Poljoprivreda i agrobiznis .............................................................................. 383.2. Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru drvoprerade i proizvodnje namještaja .............................................................. 423.3. Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru prehrambene industrije ........................................................................................... 463.4. Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru prerade ljekovitog bilja ............................................................................................ 493.5. Mogućnosti za unapređenje turističke ponude ..................................... 52Mogućnosti razvoja turističke djelatnosti na rijekama ............................. 52Mogućnosti promocije ljepote vrela i izvora ................................................... 53Jezero Gazivode kao turistički potencijal ......................................................... 55Mogućnosti za razvoj lovnog turizma ................................................................ 56Mogućnosti razvoja ekskurzionog turizma ..................................................... 57

4� ZDRAVSTVENI SISTEM ��61

5. OBRAZOVNI SISTEM I UNAPREĐENJE KULTURE ��65

6

6. ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE I UPRAVLJANJE OTPADOM ��73

7� MJERE SOCIJALNE POLITIKE ��75Porodice sa troje i više djece .................................................................................. 75Djeca u seoskim sredinama .................................................................................... 76Djeca bez roditeljskog staranja ............................................................................. 76Djeca sa posebnim potrebama .............................................................................. 76

8� LISTA PRIORITETNIH AKTIVNOSTI U RAZVOJU OPŠTINE TUTIN ��79Oblast: Infrastruktura ............................................................................................... 79Saobraćajna infrastruktura ................................................................................... 79Vodosnabdijevanje ..................................................................................................... 80Energetski sistem ....................................................................................................... 81Oblast: Privreda ......................................................................................................... 82Poljoprivreda i agrobiznis ....................................................................................... 82Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru drvoprerade i proizvodnje namještaja ............................................................. 83Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru prehrambene industrije ........................................................................................... 84Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru prerade ljekovitog bilja .............................................................................................................. 84Mogućnosti za unapređenje turističke ponude ............................................. 85Zdravstveni sistem ..................................................................................................... 86Obrazovni sistem ........................................................................................................ 87Zaštita životne sredine i upravljanje otpadom ............................................... 88

PRINCIPI RAZVOJA KOJIM SE RUKOVODI STRANKA PRAVDE I POMIRENJA ��91

UVODNO IZLAGANJE O OPŠTINI TUTIN

Opština se nalazi u jugozapadnom dijelu Srbije, u Sandža-ku, do kojeg vode i Jadranska i Ibarska magistrala.

Budući da je na 1.000 m nadmorske visine, sa planin-skom klimom i brojnim rijekama, Tutin ima značajan potencijal za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora – vjetroelektrana i mini-hidroelektrana, a zatim i za pospješivanje poljoprivrede, stočarstva i drvne industrije.

Vodne resurse čine rijeke Ibar, Vidrenjak, Godulja, Crna rijeka, Đerekarska rijeka, Sebečevska rijeka kao i jezero Gazivode kod Riba-rića, koje se na teritoriji Tutina prostire dužinom od 7 km.

Poljoprivredno zemljište je najobimniji prirodni resurs i obu-hvata 53% (39.273 ha) ukupne teritorije opštine. S�ume, kao drugi najvažniji resurs, obezbjeđuju opštini dugogodišnju tradiciju u pro-izvodnji tapaciranog namještaja i drugih proizvoda na bazi drveta.

Među najvažnije kulturne manifestacije ubrajaju se Međunarodni festival „Raspjevano proljeće“, „Džipijada“, tradicionalni seoski vašari na Pešteri i rafting na Ibru.

Glavna prednost opštine je kvalitetna radna snaga – stanovništvo Tutina je deset godina mlađe od nacionalnog prosjeka.

U cilju pružanja podrške poljoprivrednima proizvođačima, u Sje-nici je, u saradnji sa Tutinom i Novim Pazarom, kroz EU PROGRES osnovan Regionalni centar za razvoj poljoprivrede i opremljen sa-vremenom laboratorijom za hemijsko i mikrobiološko testiranje po-ljoprivrednih proizvoda.

8

Sljedeći statistički podaci najbolje opisuju opštinu Tutin:

Broj stanovnika: 31.155

Površina opštine: 742 km2

Stepen razvijenosti: IV grupa (nerazvijeno – devastirano područ-je)

Stopa nezaposlenosti: 62,9%

Prosječna zarada: 37.267 RSD

Obim ostvarenog izvoza: 7.088.050 USD (procijenjena vrednost).*1

1 Podaci preuzeti sa internet prezentacije http://www.europeanprogres.org/profili/sr/29/tutin/

1. ANALIZA LJUDSKIH RESURSA

1�1� Kretanje ukupnog broja stanovnika

Prvi segment analize stanovništva je analiza samog broja stanovništva, to jest populacije, datog područja. Ukoliko se pogledaju popisi poslije II svjetskog rata pa do 2016. godine, a koji su dostupni na sajtu Republičkog zavoda za statistiku (http://publikacije.stat.gov.rs/) i od tih podatka kreiraju grafikoni kao jasniji prikazi, lahko je uvidjeti da broj stanovnika u opštini Tutin uglavnom varira oko 30.000.

Tabela 1. Broj stanovnika opštine Tutin 1948-2016

Godina 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2002. 2011. 2016.Broj

stanov-nika 24662 27963 29959 29444 32779 34631 30054 31155 31421

Grafički prikaz tabele broj 1. Broj stanovnika opštine Tutin 1948–2016.

10

Sa druge strane, svakom građaninu Srbije je poznato da je opština Tutin jedna od opština sa najvećim prirodnim priraštajem u Srbiji, pa se postavlja pitanje kako to da opština sa najvećim prirodnim priraštajem istovremeno ima nepromijenjen broj stanovnika. Odgovor je u migracijama, u ovom slučaju radi se o iseljavanju stanovništva. Kolikog je obima to iseljavanje lahko se može vidjeti na tabeli 2. i grafiku koji pokazuje poređenja stvarnog broja stanovnika i broja stanovnika koji bi bio na osnovu zvaničnog prirodnog priraštaja da se ljudi nisu iseljavali.

Tabela 2. Poređenje kretanja stvarnog broja stanovnika opštine Tutin i broja stano-vnika na osnovu zvaničnog prirodnog priraštaja da se ljudi nisu iseljavali.

Godina 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2002. 2011. 2016.broj stanov-nika 24662 27963 29959 29444 32779 34631 30054 31155 31421Broj stanovni-ka na osnovu zvaničnog prirodnog priraštaja - da nije bilo iselja-vanja 24662 27229 31903 38889 47406 57787 71852 84870 94807

OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

11

Grafički prikaz tabele br. 2 – Poređenje kretanja stvarnog broja stanovnika opštine Tutin i broja stanovnika na osnovu zvaničnog prirodnog priraštaja da se ljudi nisu

iseljavali.

Osim ovih nelogičnosti, to jest osim ovih posljedica loše vođene strategije razvoja opštine Tutin gdje je ova opština, na osnovu ovih pokazatelja, ustvari opština sa najvećim procentom iseljavanja u Sr-biji, interesantni su i drugi pokazatelji demografske situacije.

Ovako visoka stopa nataliteta uticala je i na veličinu prosječne porodice Tutinu. Analiza na nivou opština i gradova Srbije pokazala je da je samo u tri opštine prosječna veličina domaćinstva bila četiri ili više članova: Tutin (4,7), Novi Pazar (4,2) i Sjenica (4). U najvećem broju opština (53%) prosječan broj članova po domaćinstvu kretao se između dva i tri, dok je u 44,6% opština bio između tri i četiri.

12

Tabela 3 – Prikaz starosnih kategorija stanovnika opštine Tutin u periodu 1971–2011.

Jedna od mogućnosti prikaza stanovništva jednog područja je i mogućnost prikaza po starosnim kategorijama. U ovom slučaju ćemo se koristiti starosnim kategorijama u svrhu jasnog prikaza iseljavanja. Naprimjer kategorija stanovnika koji su 1971. godine imali 15–29 godina 1981. godine imaju 25–29 godina, broj ovih stanovnika se promijenio sa 3.418 na 2.450, razlika od 968 ljudi se iselila. Vrlo vjerovatno je među njima imao i veoma mali broj umrlih jer se radi o mladoj populaciji, što znači da su se uglavnom iselili. Istovremeno je u tom periodu u grupi 20–24 koja je 1981. godine imala 30–34 godina broj stanovnika smanjen za 550.

I tako iz generacije u generaciju, kako se vidi na prikazu 3. jasno je smanjenje broja stanovnika starosne dobi 20–35 godina. To je sta-


13

novništvo u najvećoj snazi, stanovništvo koje negdje na drugom mje-stu radi, privređuje, živi, troši, osniva porodice, rađa djecu, gaji nove generacije. A u Tutinu se rađaju nova djeca koja će ponovo kada dođu u 20–35 godina ići negdje daleko u tuđinu. To je stanje koje treba da se mijenja.

1�2� Ekonomska struktura stanovništva – problem nezaposlenosti

Opština Tutin je demografski najmlađa opština u Srbiji. U njoj je u vrijeme popisa 2011. prosječna starost stanovništva iznosila 32,1 godinu, udio lica mlađih od 20 godina 34,2% (četvrti stadij), udio lica mlađih od 40 godina 65,6% (treći stadij), udio starih 60 ili više godina 12,0% (četvrti stadij), a indeks starenja (broj lica starih 60 i više godina u odnosu na broj lica mlađih od 20 god.) dostigao je 0,35 (četvrti stadij). To znači da se na osnovu vrijednosti četiri od pet odabranih pokazatelja, stanovništvo opštine moglo svrstati u četvrti stadij demografske starosti („prag demografske starosti‘‘)2.

Zanimljiv pokazatelj je i broj, to jest udio, zaposlenih u ukupnoj populaciji. Udio zaposlenih u ukupnoj populaciji na nivou Srbije je 42%, a u Tutinu svega 15%. To znači da na svakog zaposlenog sta-novnika na nivou Srbije dođe još po 1,37 ostalih stanovnika, dok u opštini Tutin na svakog zaposlenog dođe još po 5,66 stanovnika koji ne privređuju. Navedena statistika je prikazana u tabeli 4.

2 http://publikacije.stat.gov.rs/G2015/Pdf/G20154006.pdf

14

Tabela 4 – Ekonomska struktura stanovništva opštine Tutin u odnosu na prosjek R. Srbije

Svega stanovnika Zaposleni % zaposlenihBroj ostalih stanovni-ka po jednom zapo-

slenomSrbija 6.963.000 2.938.200 42,20 1,37Tutin 31.155 4.678 15,2 5,66

Grafički prikaz podataka iz tabele 4 – Ekonomska struktura stanovništva opštine Tutin u odnosu na prosjek R. Srbije

Analiza radno sposobnog stanovništva i procenta nezaposlenih u opštini Tutin u odnosu na prosjek u Republici Srbiji je također za-nimljiv podatak. U Srbiji je u četvrtom kvartalu prošle godine bilo 2.938.200 zaposlenih, a nezaposlenih 314.100, tako da je stopa za-poslenosti iznosila 42 odsto, a nezaposlenosti 9,7 odsto, po osnovu podataka koje daje Republički zavod za statistiku (RZS).

Tabela 5 – Ekonomska struktura stanovništva opštine Tutin u odnosu na prosjek R. Srbije

Nezaposlenih

Srbija 9,7%Tutin 62,9%


15

Provjerom statističkih podataka, javno objavljenih od strane Re-publičkog zavoda za statistiku Republike Srbije, na njihovom sajtu http://www.stat.gov.rs/sr-latn/publikacije/, utvrdili smo sljedeće:

Broj zaposlenih u Opštini Tutin za protekle tri godine porastao je za svega 173 nova radnika. Također je u Tutinu, prema statističkim podacima, registrovano 3385 korisnika socijalne pomoći, te da je broj nezaposlenih lica 7.935. Ovo je realna i istinita slika ekonomskog stanja u opštini Tutin.3

Na osnovu prikazanih podataka, koji su preuzeti sa zvanične prezentacije Republičkog zavoda za statistiku, nezaposlenost (stopa nezaposlenosti) u Tutinu je 6 puta veća od prosjeka na nivou Srbije.

3 https://sandzakpress.net/spp-pokazao-dokaze-hot-iznio-netacne-podatke-zaposleno-173-a-ne-1700-radnika/comment-page-1/

2. INFRASTRUKTURA

Razvojem infrastrukture ćemo dobiti neophodne mogućnosti da naše stanovništvo bolje živi. Da bi infrastrukturu uopšte razvijali, moramo je izgraditi tamo

gdje je nema (putnu, vodovodnu, elektromrežu, internet mrežu...) a tamo gdje je zastarjela da je unaprijedimo tako da unapređenje ima smisla i da, prije svega, bude efektivno i efikasno. Naravno da je prioritet put Tutin – Novi Pazar, ali to ne smije biti cilj već samo početak. Putevima ka opštinama na Kosovu, ka Crnoj Gori, kao i putevima ka našim selima ćemo povezati stanovništvo, ubrzati razvoj, kao i povećati kapacitete koji su neophodni za razvoj privrede.

2.1. Saobraćajna infrastruktura

Razvoj sektora saobraćaja i njegove infrastrukture je ključni fak-tor privrednog razvoja Sandžaka. Kompanije će za svoje investicije tražiti lokacije sa izvanrednim pristupom i vezama – u blizini luka, aerodroma i transportnih koridora. Povoljan geoprometni položaj Sandžaka omogućuje komplementaran razvoj sa bližim i širim okru-ženjem – ostalim dijelom Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Kosovom. C� injenica da se Sandžak nalazi u blizini nekoliko mora – Crno more, Sredozemno more, Jadransko more, Jonsko more, Egej-sko more i Mramorno more, stavlja Sandžak u poziciju da se pove-zuje sa pomorskim transportom. Idealna lokacija Sandžaka između Azije i Evrope predstavlja konkurentsku prednost za našu regiju i time priliku za transformaciju u veliko trgovinsko čvorište.

18

Konkretno u Tutinu po zvaničnoj statistici ima 817 km puteva, a od toga svega 188 sa savremenim kolovozom (asfaltni putevi) što znači da su 629 makadamski i zemljani putevi. Od toga su opštinski putevi 710 km, a od tog broja svega 90 km su asfaltirani dok su od opštinskih puteva čak 620 makadamski i zemljani putevi.4 Znači da putevi sa savremenim kolovozom na nivou opštine Tutin čine svega 13%, dok je na nivou R. Srbije udio puteva koji su sa asfaltnom pod-logom čak 65%.

Na osnovu navedene statistike i informacije da svega 13% op-štinskih puteva u opštini Tutin čine asfaltirani putevi potrebno je u najkraćem optimalnom roku izgraditi sve regionalne, međugradske, opštinske i druge pravce na cijelome prostoru opštine.

Prioritetno je hitno i temeljito rekonstruisati regionalne puteve Novi Pazar – Tutin preko Dohovića, Sebečeva, Crkvina i Dubova, te Novi Pazar – Tutin preko Ribarića i Mehovog krša. U vrh hitnih prio-ritetnih infrastrukturnih projekata moraju se uvrstiti i putni pravci Novi Pazar – Sjenica preko Požege, Vučinića, Bijelih Voda, Duge Po-ljane, Brnjice i S� tavlja, kao i Sjenica – Zlatar preko Gonja i Haljino-vića.

Među strateške infrastrukturne prioritete moraju se ubrojiti i putni pravci Tutin – Petnjica – Bijelo Polje preko Ljeskove i Đerekara;

4 https://publikacije.stat.gov.rs/G2019/Pdf/G201913046.pdf


19

Sjenica – Tutin preko Raždaginje, Vrhsjenice, Buđeva, Ugla, Suhog Dola i Ljeskove.

Nekadašnji stari put Novi Pazar – Tutin također bi se prioritetno morao izgraditi po savremenim standardima, a naročito dionica Pa-ralovo – Roginje – Vrbasiće – Sebečevo – Piskopovce – Radohovce, kao i krakovi Bajavica – Vrbasiće – Lukare, Kruševo – Gorandža, te Paljevo – Mađare – Z� irče.

Putni pravac Tutin – Vuča – Biševo – Rožaje također je važna in-frastrukturna dionica koju treba rekonstruisati i izgraditi prema sa-vremenim standardima.

Izgradnja lokalnih puteva između pojedinih sandžačkih mjesta važan su faktor opstanka stanovništva i razvoja ekonomskih poten-cijala.

U prioritetne lokalne puteve koji se hitno moraju uraditi svrsta-vamo sljedeće:

Na teritoriji opštine Tutin seoski putevi: Arapoviće, Baljen, Batrage, Baćica, Biohane, Blaca, Bovanj, Boroštica, Braćak, Bregovi, Brniševo, Bujkoviće, Veseniće, Vrapče, Vrba, Glogovik, Gluhavica, Gnila, Godovo, Crniš, Gradac, Gujiće, Gurdijelje, Guceviće, Devreč, Delimeđe, Detane, Dobri Dub, Dobrinje, Dolovo, Draga, Dulebe, Đerekare, Ervenice, Z� irče, Z� upa, Z� uče, Mojstir, Izrok, Jablanica, Jarebice, Jezgroviće, Jeliće, Kočarnik, Kovače, Koniče, Ljeskova, Lipica, Lukavica, Melaje, Mitrova, Morani, Naboje, Nadumce, Namga, Noćaje, Oraše, Orlje, Ostrovica, Paljevo, Piskopovce, Plenibabe, Pokrvenik, Pope, Popiće, Potreb, Pružanj, Raduhovce, Raduša, Ramoševo, Reževiće, Ribariće, Rudnica, Ruđa, Saš, Smoluća, Starčeviće, Strumce, Suhi Do, Točilovo, C�ulije, Crkvine, C�arovina, C�manjke, C�ukote, S� aronje, S� ipče, S�piljani.

Osim mikro, to jest lokalne infrastrukture, potrebno je razviti i regionalnu putnu infrastrukturu kao i unaprijediti postojeće i inici-

20

rati uspostavljanje novih putnih pravaca posebno na relaciji na spa-janju Tutina sa ostalim sandžačkim gradovima i opštinama. Za razvoj saobraćajne infrastrukture, SPP će uraditi Master plan za optimal-no korišćenje svih vrsta saobraćajnih sistema. Obzirom na to da je saobraćajna infrastruktura u Sandžaku nerazvijena, neophodno je utvrditi prioritet razvojnih projekata. Prvi prioritet jeste izgradnja autoputa putem Sandžaka. SPP će ulagati sve postojeće resurse da bi se realizirao ovaj historijski projekat. Pored političkog lobiranja, SPP će aktivno raditi na privlačenju investitora koji će iskoristiti budući autoput.

Pored izgradnje autoputa, neophodno je efikasno povezivati san-džačke gradove magistralnim putevima, i to u najkraćim varijanta-ma sa direktnim vezama. Zato treba sanirati postojeće magistralne puteve i probijati nove puteve, koji će spajati sandžačke gradove u sjevernom, kao i napraviti veze sa sandžačkim gradovima u južnom Sandžaku.

Slika 5 – Trasa autoputa kroz Sandžak(izvor: https://sandzakpress.net/wp-content/uploads/2014/10/35ioks4_616w_

80c_vhigh.jpg)


21

Za SPP posebno je bitno da što veći broj sela dobije pristup as-faltiranim putevima koji će ih povezati sa značajnim magistralama kroz Sandžak. Na taj način, kvalitet života na selima će se povećati, a pored poljoprivrede, tada će postojati mogućnosti razvoja drugih ekonomskih grana na seoskim područjima, naprimjer putem izgrad-nje industrijskih parkova u ruralnim područjima.

Slika 7a - Mreža puteva koja spaja Tutin sa Sjenicom

Kod sanacije i izgradnje puteva posebno treba voditi računa o kvalitetnom održavanju puteva i bezbjednosti saobraćaja uz priklad-nu signalizaciju. Isto važi i za infrastrukturu unutar gradova. SPP se, također, zalaže za rješavanje problema parking prostora, prije svega u centrima gradova.

22

Slika 7b – Mreža puteva koja spaja Tutin sa Novim Pazarom

U skladu sa modernim strategijama u poslovnoj ekonomiji i po-trebi građana, treba sanirati i prošiti željezničku infrastrukturu u Sandžaku. Ovo bi obuhvatilo proširenje pruge “Beograd – Bar” i po-vezivanje gradova Novi Pazar, Sjenica i Tutin sa željezničkom infra-strukturom. Na taj način bi se povećao značaj Sandžaka kao logistič-kog centra i omogućio bi se masovni transport ljudi i proizvoda na efikasan način. Pored toga, izgradnja modernih željezničkih stanica će sadržati poslovni prostor sa različitim sadržajima, što će otvoriti dodatna radna mjesta.

Također je veoma značajan putni pravac Tutin – Petnjica, gdje se SPP zalaže za ponovno uspostavljanje tog putnog pravca uz regulaciju prelaska granice Srbija – Crna Gora.


23

Slika 8 – Mreža postojećih i budućih saobraćajnica koje spajaju Tutin i Rožaje

SPP se zalaže i za izgradnju civilnog aerodroma u Sandžaku. Ci-vilni aerodrom bi olakšao transport ljudi i proizvoda iz Sandžaka i u Sandžak. Povoljna geoprometna pozicija Sandžaka omogućila bi da sandžački aerodrom postane bitan transferni aerodrom za poveziva-nje međunarodnih letova. Radi privlačenja putnika, ovaj aerodrom bi trebao biti prepoznatljiv po jedinstvenim aerodromskim sadrža-jima, koji će svakom putniku pružiti izuzetan ugođaj tokom boravka na aerodromu. Mogućnost da se plasiraju trgovinski, ugostiteljski i smještajni objekti, kao i biblioteke, muzeji, spa centri u aerodro-mu, povećava mogućnosti otvaranja novih radnih mjesta i povećava atraktivnost aerodroma.

24

Slika 9 – Aerodrom u Sjenici – potencijal za razvoj

Za razvoj saobraćajne infrastrukture u Sandžaku, SPP predlaže sljedeće mjere:

• Asfaltiranje puteva do svakog naselja (seoskog i grad-skog) prema prioritetima određenim dužinom puta i brojem stanovnika odnosno korisnika puta i značajem za razvoj po-ljoprivrede i turizma.

• Izgradnja autoputa “Beograd – Bar” preko Sandžaka.

• Izgradnja aerodroma u Sandžaku za civilno korišćenje.

• Priključak Novog Pazara, Tutina i Sjenice na mrežu željeznice.

• Rekonstrukcija magistrale Novi Pazar – Tutin�

• Izgradnja moderne magistrale Tutin – Sjenica.


25

• Izgradnja novih i rekonstrukcija postojećih putnih pra-vaca prema južnom Sandžaku (Tutin – Rožaje i Tutin – Pet-njica).

• Priključak sela na magistralne puteve modernim asfalti-ranim putevima�

• Otvaranje novih graničnih prijelaza između sjevernog i južnog Sandžaka.

• Probijanje novih seoskih puteva i asfaltiranje istih.

• Rekonstrukcija gradskih ulica i izgradnja parking pro-stora�

• Izgradnja, rekonstrukcija i popravka mostova.

• Izgradnja pločastih propusta i potpornih zidova.

• Izrada studije za povećanje bezbjednosti u saobraćaju.

• Uspostavljanje i širenje telekomunikacijske, radijske, televizijske i informacijske mreže sa jeftinom, kvalitetnom i pouzdanom uslugom na liberalnom tržištu sa konkurencijom koja će korisniku omogućiti izbor različitih alternativa.

26

2.2. Vodosnabdijevanje

U svim sandžačkim gradovima neophodno je što hitnije izvršiti rekonstrukciju postojećih vodovodnih sistema, zamijeniti azbestne cijevi i povećati kapacitet dotoka vode prema svim naseljima.

Najalarmantnija situacija u ovom aspektu jeste u opštini Tutin gdje gradski vodovod ne funkcioniše više decenija i u kome se sa postojeće vodovodne mreže često voda ne smije koristiti ni u teh-ničke svrhe jer je uglavnom hemijski i bakteriološki neispravna. Filterska postrojenja nisu u funkciji.

Drugi po stepenu hitnosti rješavanja problema vodosnab-dijevanja jeste Pešter u kome postojeći vodovod nema kapaciteta zadovoljiti potrebe svih naseljenih mjesta i domaćinstava.

Mnoga naselja nemaju izgrađenu kišnu i fekalnu kanalizacionu mrežu. Neophodno je izvršiti rekonstrukciju i sanaciju postojeće i izgraditi kanalizacionu mrežu u mjestima u kojima je to još uvijek akutni problem. U svim gradovima neophodna je izgradnja i rekonstrukcija centralnih kolektora.

Nekoliko puta su iz domaćih budžeta i međunarodne pomoći izdvojena sredstva za rješavanje ovog problema, odnosno izgradnje vodovoda u Tutinu, međutim ta sredstva su nestajala bez traga i veliki dio pripremnih cijevi i slično završavao je na drugim lokacijama kao dio kupoprodajne tranše lokalne vlasti. Krivične prijave, protiv više odgovornih lica za zloupotrebu položaja, stoje u Tužilaštvima i dan-danas i nikada ih niko nije procesuirao i tako već godinama problem građana nije riješen. Oni su žrtve ovih kriminalnih radnji koje kao takve traju u kontinuitetu, a traju od uvođenja višestranačkog sistema. Kao i neodlučnost državnih organa, da se obračunaju sa korumpiranim pojedincima iz lokalne


27

tutinske vlasti a koji su odgovorni za takvo stanje. Naravno, to žmirenje i ne činjenje dodatno ohrabruje lokalne vlastodršce da nastave držati stanovništvo u mraku i bijedi, bez minimuma osnova civilizacijske vrijednosti zarad ličnih interesa.

U sektoru vodoprivrede SPP ističe sljedeće prioritetne akcije koje treba sprovesti:

• Prioritet kod eksploatacije lokalnih izvorišta dati re-sursima podzemnih voda i zaštititi ih od zagađivanja.

• Rezerve podzemnih voda visokog kvaliteta koristiti samo za snabdijevanje stanovništva vodom za piće i indu-strije u tehnološkim procesima koji zahtijevaju vodu najvi-šeg kvaliteta. Dinamiku eksploatacije prilagoditi dugoroč-nim zahtjevima bez uticaja na pogoršanje kvaliteta.

• Intenzivirati istražne radove na utvrđivanju stvarno po-tencijalnih kapaciteta uz mogućnost povećanja eksploata-cionih mogućnosti vještačkim prihranjivanjem.

• Zaštititi zone sanitarne zaštite postojećih i potencijal-nih izvorišta i slivnih područja podzemnih voda.

• U ravničarskim predjelima u slivnim područjima rije-ka koje prihranjuju podzemne vode, a naročito u onim koji su zavisni od korišćenja tranzitnih voda, izvršiti prostornu preraspodjelu voda i stvoriti uslove za njihovo višenamjen-sko korišćenje, zaštitu od zagađivanja kao i zaštitu od voda.

• Povećati stepen snabdjevenosti stanovništva vodom za piće u ruralnim područjima i poboljšati kvalitet isporučene vode za stanovništvo.

28

• Povećati broj domaćinstava koja su priključena na ka-nalizacionu mrežu, i količine komunalnih i industrijskih otpadnih voda koje se adekvatno prečišćavaju, izgradnjom novih i rekonstrukcijom postojećih postrojenja.

2�3� Energetski sistem

Osnovni cilj energetske politike se sastoji u osiguravanju pouz-danosti i održivosti snabdijevanja energijom privrede i stanovništva na efikasan način uz zaštitu životne sredine i zdravlja ljudi. Tutin posjeduje velike resurse za korišćenje obnovljivih i neobnovljivih energenata – bogatstvo šuma, uglja, rijeka, geotermalnih izvora kao i predispozicije za uspostavljanje vjetroparkova.

Postojeća elektromreža u Sandžaku nema dovoljno kapaciteta da zadovolji potrebe građana. Hitno je potrebna temeljita rekonstrukcija i pojačavanje električnoga napona u svim gradovima, naročito Tutinu i Sjenici, kao i seoskim područjima.

Posebnu pažnju u budućim godinama treba posvetiti projektu gasifikacije. Gasifikacija sandžačkih gradova neophodan je poduhvat koji će obezbijediti uslove za brži ekonomski razvoj i investicije. Prirodni gas će također omogućiti građanima ekonomičniju opciju za svakodnevne potrebe domaćinstva.

Neophodno je izgraditi gasovod: Novi Pazar – Tutin – Sjenica – Nova Varoš – Prijepolje – Priboj koji će imati kapacitet da zadovolji potrebe svih privrednih subjekata i domaćinstava na teritoriji nabrojanih gradova i opština.

Još 09.02.2011. godine je potpisan ugovor o izgradnji gasovoda Aleksandrovac – Novi Pazar – Tutin5 i tada su

5 https://www.gradjevinarstvo.rs/vesti/3160/810/srbija-i-slovacka-zajedno-grade-gasovod-aleksandrovac-novi-pazar-tutin


29

nadležni u ovim opštinama kao i Ministri iz Sandžaka objavili da će do kraja te godine biti završen projekat gasovoda a da će se za dvije godine završiti i sam gasovod. Evo skoro 10 godina nakon toga potrebno je postaviti pitanje – šta je sa obećanjem?

Većina gradova i opština u Sandžaku nema zadovoljavajuću javnu rasvjetu. Neophodno je postojeću javnu rasvjetu zamijeniti LED rasvjetom koja donosi do četiri puta veću i bolju osvijetljenost, osigurava zdraviji životni prostor i ekološko čistiju i sigurniju budućnost žitelja, te osigurava uštedu 60–80%. Regionalni putevi u naseljenim mjestima hitno moraju dobiti rasvjetu, naročito pri ulazima i izlazima iz njih. Prema prioritetu hitnosti, važno je uraditi javnu LED rasvjetu prije svega u sljedećim mjestima: Ribariće, Crkvine, Delimeđe, Ljeskova, a onda i u ostalim mjesnim zajednicama.

U mnogim segmentima iskorišćenja obnovljivih izvora energije se krenulo sa projektima, međutim cio taj proces ide sporo i netran-sparentno. Podaci na zvaničnoj internet stranici grada su šturi i bez podataka o ugovorima i lokacijama, bez skica projekata kao i bez analize uticaja na okolinu. O potencijalima obnovljivih izvora energi-je na zvaničnoj prezentaciji grada stoji sljedeći tekst:

„Imajući to u vidu, prilikom izrade i usvajanja važećeg prostornog plana opštine Tutin uzete su u obzir sve potencijalne lokacije za iz-gradnju vjetroparkova i minihidroelektrana.

Prema master planu hidroenergetskog potencijala opštine Tutin, postoje 63 potencijalne lokacije za izgradnju mini hidroelektrana MHE (u toku je izgradnja prve MHE na Smolućkoj rijeci). Uslovi za gradnju su povoljni zbog specifičnosti riječnih korita sa usjecima i padovima riječnih tokova, blizine građevinskog kamena i drugih građevinskih materijala za gradnju pristupnih puteva i brana.

30

Na teritoriji opštine Tutin – Pešterska visoravan, postoje povoljni uslovi – potencijali vjetra za izgradnju vjetrogeneratora (postavljen je prvi vjetrogenerator snage 500 kW). Preliminarni rezultati mjere-nja vjetra i veliko interesovanje poznatih svjetskih kompanija za pro-izvodnju energije na bazi vjetra ukazuju na dobre uslove za gradnju vjetroparkova na Pešteri.

Postoje povoljni uslovi (optimalan broj sunčanih sati godišnje na području Pešterske visoravni) za proizvodnju energije na bazi sunčeve svjetlosti 1940 sunčanih sati godišnje (na osnovu mjerenja RHMZ) su prema prognozama stručnjaka za ovu oblast dobar poten-cijal za proizvodnju energije na bazi sunčeve svjetlosti.

Na teritoriji opštine Tutin postoje značajne zalihe biomase kao i velike površine šumskog i poljoprivrednog zemljišta za proizvodnju biomase koja se koristi za dobijanje energije.

Postoje velike količine šumskog otpada (drvne mase) i oko 60 tona komunalnog otpada dnevno samo u gradskom području Tutina koji je moguće koristiti za dobijanje električne energije.

Opština Tutin je potpisala ugovor sa dvije kompanije za proizvod-nju energije na bazi vjetra.

U ovom trenutku ima izdatih osam građevinskih dozvola za po-stavljanje osam vjetrogeneratora snage od po 1 MW i izvršena je pri-java radova za početak postavljanja vjetrogeneratora.

U toku je gradnja jedne MHE na Smolućkoj rijeci snage 150 kW.

Opština Tutin na području Pešterske visoravni posjeduje pored spomenute dvije lokacije još povoljnih lokacija za potencijalne investitore na kojima bi se moglo izvršiti postavljanje više vjetroparkova.“6

6 http://www.tutin.rs/opstina-tutin/privredni-i-investicioni-potencijali/


31

Nigdje u ovom dijelu nema podataka o ugovorimo, o kapacitetima pojedinih objekata, o njihovoj lokaciji i uticaju na okolinu, o doprinosu elektroenergetskoj stabilnosti i još mnogim drugim podacima koji bi trebali biti javno dostupni. Sa druge strane, nisu urađene studije o mogućim lokacijama koje su dostupne za investiranje od strane stručnih službi već se radi ad hock, po potrebi, kada se sam investitor javi sa potencijalnom lokacijom. Proces treba pokrenuti drugačije, potrebno je angažovati stručne timove koji će utvrditi gdje su optimalne lokacije za izgradnju kapaciteta za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora, javno predstaviti te lokacije, jasno istaći kapacitete koji tu mogu biti instalirani i pozvati investitore da se jave. Takvim, transparentnim i ozbiljnim pristupom bi se privukli investitori, kako domaći tako i investitori iz dijaspore, a i ostali da investiraju jer bi im to pokazalo da imaju sigurnost svoje investicije. Do navedenih lokacija je potrebno da opština izradi infrastrukturu, i obezbijedi nesmetan pristup i da se tek onda govori da je nešto urađeno u razvoju potencijala za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora.

Oblasti unapređenja energetskog sistema u Tutinu potrebno je posvetiti posebnu pažnju, jer je zaista snabdijevanje električnom energijom na veoma niskom nivou a projekat gasovoda je samo dav-ni naslov u novinama. Upravo iz navedenih razloga SPP definiše slje-deće prioritete:

• Podsticaj investicija privatnog sektora u oblasti energeti-ke po modelu “izgradi i održavaj”.

• Izgradnja gasovoda.

• Dugoročna stimulacija investiranja u obnovljive izvore energije (hidroelektrane, vjetroparkovi, upotreba biomase,

32

geotermalnih izvora i sl.)

• Potpuna transparentnost i otvorenost procesa izdavanja dozvola i licenci u oblasti energetike.

• Primjena mehanizama zaštite životne sredine, naroči-to kod upotrebe neobnovljivih izvora energije, prije svega uglja, kako bi se spriječile negativne posljedice po životnu sredinu i zdravlje ljudi.

• Promocija unapređenja energetske efikasnosti u svim segmentima privrede i društva u cjelini.

• Racionalno korištenje drveta kao energenta.

• Unapređenje kvaliteta i stabilnosti distributivne mreže električne energije.

• Zamjena uličnog osvjetljenja i postavljanje LED svjetiljki.

3. PRIVREDA

Razvojem privrede (ekonomije) dobijamo preduslove za sprovođenje široke lepeze projekata, što ne bi bilo mo-guće bez finansijskog podsticaja. Fokus ćemo staviti na

razvoj, prije svega, grana privrede kojim se stanovništvo u Tutinu tradicionalno bavi, poput drvoprerađivačke industrije i industrije namještaja i određenih grana poljoprivrede, da bi se kasnije širili kao ostalim granama privrede. Cilj nam je da ravnomjerno pokre-nemo i razvijamo gradsko jezgro i prigradska i seoska naselja. Tutin je jedna od najvećih opština u Srbiji i bogata je raznovrsnim prirod-nim ljepotama i bogatstvima koja planiramo da ekspolatišemo na sa-vremen način u skladu sa ekološkim standardima tako da se ostvari minimalan negativan uticaj na okolinu. Moramo ukazati na potrebu razvijanja poslova vezanih za primjenu informaciono-komunikacio-nih tehnologija i IT industrije, za koju je veliki broj omladine zainte-resovan, a koja će definitivno imati budućnost. Znamo da je fokus na ekonomiji bez ulaganja u socijalnu strukturu – utopija, ali znamo i da je socijalno bez ekonomskog neodrživo i teži anarhiji.

Opština Tutin je opština sa malim brojem stanovnika, pozitivnom stopom nataliteta i prosječnom gustinom naseljenosti upola manjom od prosječne za Srbiju.

Stopa zaposlenosti stanovništva je jedna od najnižih u Srbiji (oko 15 od 100 stanovnika), i prosječne zarade su značajno ispod prosječ-nih podataka za Srbiju.

Broj zaposlenih u pravnim licima i u preduzetničkom sektoru je relativno mali, a Tutin ima najviše zaposlenih u upravi, zdravstvu i

34

obrazovanju (42,5%), zatim u preduzetničkom sektoru (27,2%), u prerađivačkoj industriji 9,6%, i u građevinarstvu 5,5%.

Opštinu Tutin čini gradsko naselje Tutin sa 92 sela. Na privre-menom radu u inostranstvu u trenutku popisa je skoro 10% od ukupnog broja stanovnika. Broj domaćinstava je oko 7000 (4,4 lica po domaćinstvu).

U strukturi privrede opštine Tutin imamo u 2019. godini 398 aktivnih privrednih društava što je učešće u strukturi privrede od 25%, i manje je od tog učešća na nivou Republike Srbije gdje ono iznosi oko 30%, i oko 630 preduzetnika, što je učešće od oko 75%, naspram Republike Srbije gdje je to učešće oko 70%.

Od ukupnog broja preduzeća 386 su mikro preduzeća, a 12 malih preduzeća. Na dan 19.05.2020. godine u Tutinu nema srednjih i ve-likih preduzeća.

Tabela 8 – Struktura privrednih društava u Tutinu

Mikro preduzeća 386Mala preduzeća 12

Srednja i velika preduzeća 0Izvor: APR, podaci preuzeti 19.05.2020.


35

Grafički prikaz tabele 8. Struktura privrednih društava u Tutinu

Dana 19.05.2020. preduzeće sa najviše zaposlenih je preduzeće Braća Dacić doo Tutin koje ima 100 zaposlenih radnika, nakon toga su po broju zaposlenih Elan MMS doo Tutin koje ima 54 zaposlena, pa sledi Fabrika namještaja Jelak doo sa 39 zaposlenih, Stil jasen doo sa također 39 zaposlenih, RPGP 23. novembar sa 38 zaposlenih, NT trgovina doo sa 38 zaposlenih i D-Zentrall sa 30 zaposlenih radnika, Stambenogradnja doo sa 29 radnika, DT Building and construction sa 20 radnika. Sva ostala preduzeća u Tutinu imaju manje od 15 radnika.

36

Tabela 9 – Lista malih privrednih subjekata u Tutinu

Redni broj Firma Broj zaposlenih1 Braća Dacić doo Tutin 1002 Elan MMS doo Tutin 543 Fabrika namještaja Jelak 394 Stil jasen doo 395 RPGP 23. novembar 386 NT trgovina doo 387 D-Zentrall doo 308 Stambenogradnja doo 299 DT Building and construction 2010 Hofmann doo 1511 Reisen Bus doo 1112 Preduzeće Nova trgovina doo 11Ostalo su mi-

kro preduzeća sa manje od 10 za-poslenih.


37

Grafički prikaz tabele 9 . - Lista malih privrednih subjekata u Tutinu

Izazovi koje sa sobom nosi odlazak radnosposobnih pojedinaca u inostranstvo i to onih koji imaju kvalifikacije i iskustvo u radu u do-maćoj privredi je u mnogome ugrozio poslovanje preduzeća i predu-zetnika u Tutinu. Sa druge strane, to je uslovilo poboljšanje položaja preostalih zaposlenih u tim preduzećima.

38

3.1. Poljoprivreda i agrobiznis

Na području Tutina ne postoje pogodni uslovi za razvoj zemljo-radnje, pogotovo ratarstva i povrtarstva, ali prostrani planinski paš-njaci pogoduju razvoju stočarstva, koje i danas predstavlja glavnu poljoprivrednu granu. Znatna nadmorska visina i dosta oštri klimat-ski uslovi, koji determinišu relativno kratak vegetacioni period, ra-zlozi su što se stanovništvo većinom nije bavilo biljnom proizvod-njom. Zbog toga na području opštine uspijevaju samo jače i otpornije vrste žita: ječam, ovas, raž i heljda. A od povrća uspijevaju krompir, kupus, luk i druge vrste.

Opis Površina (u ha)

Prosječna površina po gazdinstvu (u ha)

Ukupan broj gazdinstava 3979Korišćeno poljoprivredno ze-

mljište29930 7,52 ha po gazdinstvu

Oranice i bašte 6422 1,61 ha po gazdinstvuVoćnjaci 348 0,09 ha po gazdinstvu

Livade i pašnjaci 22849 5,74 ha po gazdinstvu

Mada postoje relativno povoljni prirodni uslovi za razvoj planin-skog stočarstva, zasnovanog na iskorišćavanju biomase pašnjaka i livada, kao i za uzgajanje ratarskih kultura sa kraćim vegetacionim periodom, pa i za neke vrste srednjoevropskog voća, poljoprivreda u Tutinu, i pored izvjesnog poboljšanja uslova života na selu, ostala je na dosta niskom nivou razvijenosti. Glavni faktori za ovakvo stanje su:

• zapostavljanje sela i odliv sposobne radne snage sa sela zbog nepovoljnog položaja i statusa poljoprivrede u privrednom sistemu;


39

• nepostojanje sposobnog nosioca unapređenja poljoprivredne proizvodnje;

• neriješeno pitanje organizovanog otkupa poljoprivrednih pro-izvoda (viškova stoke, mlječnih proizvoda, poljsko-šumskih plodova, ljekovitog bilja i dr.), što uliva nesigurnost kod poljoprivrednika;

• otežana prodaja poljoprivrednih proizvoda na drugim tržišti-ma, zbog zasićenja tržišta i sve veće konkurencije drugih proizvođača;

• velika zavisnost poljoprivrede od vremensko-klimatskih uslo-va i nezagarantovanost naknade štete od elementarnih nepogoda, što također uliva nesigurnost;

• udaljenost ovog područja od većih tržišnih centara;

• usitnjen i rascjepkan posjed, nepodesan za primjenu mehani-zacije i drugih agromjera;

• slab rasni sastav stoke;

• nezagarantovane cijene poljoprivrednih proizvoda;

• nerazvijeni kooperativni odnosi.

Poljoprivreda u opštini Tutin ima problema sa manjkom radne snage i dijelom sa nedostatkom kapitala. Uz činjenicu da je tražnja za poljoprivrednim proizvodima sa ovog područja skoro neograničena, prelijevanje kapitala iz zasićene industrije predstavljalo bi rješenje za izlaz cijelog regiona iz nastale krize.

Prelijevanje lokalnog kapitala iz industrije u poljoprivredu du-goročno ne nosi nužnost smanjenja industrijske proizvodnje već bi iskorištavanjem potencijala sela došlo i do razvoja prehrambene prerađivačke industrije. Međutim, preduslov razvoja prerađivačke industrije je i razvoj kvalitetne sirovinske baze poljoprivrednih pro-izvoda kroz, prije svega, povećanje stočnog fonda i obezbjeđivanje

40

osnovnih uslova za ostanak ljudi na selu.

Poljoprivreda treba da se usmjeri na proizvodnju proizvoda za kojima postoji tražnja kako na domaćem tako, uz ispunjenje određe-nih uslova, i na stranim tržištima čime se otvara „beskonačno“ trži-šte, poput sira, pešterske pršute i sudžuka, kajmaka, žive stoke i si-rovog mesa. Također, plasman vune i sirove kože može dati izuzetan doprinos razvoju privrede regiona.

Kada novi procesi zažive, poljoprivredni proizvodi postat će jedan od cijenjenih brendova. Ukoliko proizvodi iz Sandžaka žele uspješan nastup na inostranom tržištu, prije svega tržištu Evropske unije, neop-hodna je proizvodnja po HCCP standardu, dok za nastup na tržištima islamskih zemalja Halal standard predstavlja preduslov izvoza.

Menadžeri prepoznaju važnost uvođenja HCCP standarda u pro-izvodnji hrane koji pored rasta proizvodnje, izvoza i prodaje blago povećava i zaposlenost. Implementacija ovog procesa u principu tra-je od 6 do 12 mjeseci. Zbog svega je jasno da je uvođenje ovog stan-darda investicija, a ne trošak.

Muslimani širom svijeta žive i hrane se u skladu sa halal standar-dom tako da svjetsko halal tržište čini populacija od preko milijardu muslimana u svijetu. To je ujedno i najbrže rastuće tržište koje je 2005. godine imalo ukupni promet od 550 milijardi dolara, od čega je 170 milijardi utrošeno na prehrambene proizvode.

S druge strane, sve veći broj nemuslimana koristi halal proizvode jer ih smatraju zdravijim i sigurnijim za upotrebu, naročito kada je u pitanju ishrana. Da bi neki proizvod bio označen kao halal, ne smije sadržavati tzv. haram sastojke (svinjsko meso, krv, alkohol, meso mr-tvih životinja...). Pomenimo da su Halal standardom obuhvaćeni svi propisi u okviru HCCP regulative tako da uvođenje Halal standarda, pored toga što omogućava plasman proizvoda na tržište islamskih


41

zemalja, omogućava i slobodan izvoz na tržište Evropske unije i šire.

Za korištenje ovog potencijala, SPP će preuzeti sljedeće korake:

• Sve veća implementacija i sertifikovanje poljoprivredne proizvodne Halal i HCCP standardom.

• Podrška organskom uzgoju hrane.

• Uvesti jedinstvenu statističku bazu o proizvodnji organske hrane.

• Imenovati i omogućiti lak kontakt sa sertifikacionim tijeli-ma akreditovanim od strane Ministarstva poljoprivrede Re-publike Srbije�

• Omogućiti kontakt sa internacionalnim sertifikacionim ti-jelima koja kontrolišu organski karakter ugovorene domaće proizvodnje direktno za inostrane kupce.

• Omogućiti organizovanu edukaciju u organskoj proizvod-nji�

• Obezbijediti odgovarajuću podrška države i organizovano tržište.

• Robu treba učiniti dostupnom na svim gradskim pijacama i u supermarketima�

• Svi organski proizvodi moraju da budu sertifikovani, a ambalaža, objekti za skladištenje, pa i transport moraju da budu izdvojeni od konvencionalne hrane.

• Pružiti podršku proizvođačima i udruženjima poljopri-vrednih proizvođača u procesu dobijanja sertifikata o jedin-stvenom geografskom porijeklu proizvoda.

42

3.2. Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru drvoprerade i proizvodnje namještaja

Za potrebe ove naše analize ćemo industriju namještaja podi-jeliti u dvije grane: proizvodnja pločastog namještaja i proizvodnja komadnog namještaja. Proizvodnja pločastog namještaja se sastoji u preradi prije svega drveta i drvnih derivata: iverice, medijapana i dr. S� to se tiče drveta, Tutin je opština koja ima veliku površinu šuma tako da drvo kao resurs postoji, međutim dalje se nije išlo. Nemamo proizvodnju iverice i medijapana već se ti repromaterijali uvoze iako imamo velike količine drveta na raspolaganju. Vezano za pločasti na-mještaj, izuzetno je važno navesti veoma jaku konkurenciju iz Kine i zemalja istočne Evrope. U poređenju sa ovim konkurentima naš plo-časti namještaj nije konkurentan čak ni na našem tržištu, a pogotovo nije konkurentan na međunarodnom tržištu. U svakom slučaju, sa aspekta međunarodne ekonomije, imamo apsolutne ali ne i kompa-rativne prednosti.

Kada govorimo o komadnom namještaju, on ima jednu veliku prednost koja se sastoji u tome što je kabast za transport. Tako da na našem tržištu, ako ni zbog čega drugog, zbog visokih troškova prevo-za imamo konkurentsku prednost. Tako da kada se ozbiljno analizi-raju mogućnosti trenutnih potencijala veoma je teško naći odgovara-juću granu u koju treba ulagati.

Također je potrebo razmotriti mogućnosti proširivanja drvopre-rade u sektore koji do sada nisu bili adekvatno razvijeni:

- Proizvodnja peleta,

- Proizvodnja namještaja od lamiliranog drveta,

- Proizvodnja lamiliranih građevinskih elementara (konstruk-cije sportskih i proizvodnih hala, lamiliranih nosećih elemenata, la-


43

miliranih krovnih konstrukcija…),

- Eko stanovanje – proizvodnja drvenih građevinskih materija-la (od drvene građevinske stolarije pa do cijelih objekata od drveta),

- Proizvodnja namještaja od punog drveta kao i ekskluzivnog namještaja (duborez…).

Svi navedeni pravci razvoja drvne industrije su relativna nepo-znanica za naše preduzetnike i njihove zaposlene. Potrebno je na nivou opštine Tutin organizovati seminare i predavanja o mogućno-stima proširivanja djelatnosti u oblasti drvoprerade, kasnije organi-zovati posjete preduzećima u zemlji i inostranstvu koja se već bave ovim djelatnostima. U tim posjetama bi preduzetnici i menadžeri vidjeli kako je proces proizvodnje organizovan i naučili mnogo kori-snih stvari. A kao treći dio podrške bi bila i finansijska podrška pre-duzećima koja proširuju svoju djelatnost.

Istovremeno se mora voditi računa da se u proizvodnji i preradi drveta što više elemenata iskoristi, to jest da se podstiče proizvod-nja bez drvnog otpada i da se u skladu sa potrošnjom, to jest sječom šume obavlja i proces pošumljavanja.

Veoma je velika uloga šuma po svim osnovama života i privređivanja. Naročito je velika uloga šuma u zaštiti od erozije za prostrane, na eroziju osjetljive terene ovog područja. Također su značajne šume u očuvanju i regulaciji vodnog režima teritorije. S�ume su izvor zdravih i visoko cijenjenih i traženih plodova (oko 400 vrsta ljekovitih, jestivih i industrijskih biljaka i gljiva), mjesto najkvalitetnijeg lova. Posebno je značajna prečišćujuća uloga vazduha, naročito zaštitnih šuma i industrijskog zelenila, kao i zelenila oko saobraćajnica.

U svijetu je prisutan trend degradacije i devastacije šumskog fonda, koji nije mimoišao ni ovo područje. Degradacija i devastacija

44

šuma je posljedica niza faktora. Ti faktori se vezuju za uticaj čovjeka ili za djelovanje prirodnih pojava i procesa. Od antropogenih faktora svakako da su najznačajniji šumski požari, kisele kiše i neadekvatna sječa. Od prirodnih faktora su najznačajnije bolesti, mikroklimat-ske promjene, prirodne nepogode, i uvećanje erozije zemljišta. Po-sljednjih desetina godina širi se sušenje svih vrsta šuma u svijetu, pa i ovdje. To predstavlja jedan od najakutnijih problema budućeg razvoja. Ekonomske posljedice se ogledaju u narušavanju moguć-nosti obezbjeđenja potreba drvne i hemijske industrije kvalitetnim drvetom, što istovremeno znači i smanjivanje nacionalnog dohotka, ličnog i društvenog standarda. Kao ekonomska posljedica se može iskazati i kroz smanjenje turističko-rekreativne motivacije područja i manju iskoristivost u turističke svrhe. Ekološke posljedice se vezu-ju za pogoršanje klimatskih uslova, pogoršanje hidrološkog bilansa, intenziviranje erozije. Svakako da je nezamjenljiva uloga šumskih ekosistema u prirodnoj sredini kao regulator produkcije kiseonika i ekološke ravnoteže u prostoru. Problem sušenja šuma nije samo problem šumarske struke, već društva u cijelosti i čini ga jednim od najvećih društvenih problema za danas i sutra.

U svemu rečenom o kapacitetima drvoprerađivačke i industrije namještaja treba reći da SPP ističe sljedeće prioritetne aktivnosti:

• Podrška izvoznicima u oblasti prerađivačke industrije.

• Podrška proizvođačima u uspostavljanju prodajno-dis-tributivnih centara u inostranstvu.

• Podrška formiranju biznis inkubatora za novoosnovane firme.

• Podrška klasterima – udruženjima proizvođača u kreira-nju zajedničkog nastupa na tržištu.


45

• Podrška za unapređenje kapaciteta i uvođenje tehnologi-je u cilju smanjenja troškova proizvodnje.

• U industiriji pločastog namještaja potrebna je izgradnja prerađivačkih kapaciteta i ulaganje u stručne kadrove koji bi mogli rukovoditi i raditi u preradi drveta.

• U industriji namještaja razviti izradu ekskluzivnog na-mještaja (duborez itd.) ali i za to treba stručnih kadrova koji bi prenijeli znanja�

• U industriji prerade kože i tekstila raditi na uspostavlja-nju kapaciteta za preradu otpadnih voda.

• Regulisati mjere subvencije za: novootvorena preduze-ća, izvoznike, preduzeća koja upošljavaju nove radnike kao i preduzeća koja ulažu u proces oplemenjivanja sopstvenih proizvoda.

• Regulisati mehanizme podrške mladim preduzetnicima u sklopu lokalne uprave i preduzeća čiji je osnivač opština.

• Podržati aktivnosti sertifikacije proizvoda i usluga u skladu sa međunarodnim standardima.

46

3.3. Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru prehrambene industrije

Kako je već u ovom dokumentu rečeno, postoje veliki potencijali za razvoj poljoprivrede u opštini Tutin. Ti se potencijali donekle i koriste. Međutim da bi se potencijali poljoprivrede iskoristili na naj-bolji mogući način, potrebno je podržati uspostavljanje i razvoj već postojećih kapaciteta za razvoj prerade poljoprivrednih proizvoda. Potrebno je u opštini Tutin uspostaviti kapacitete za preradu ratar-skih kultura, mlijeka i mesa. U industriji prerade mlijeka već postoje određeni kapaciteti i tim se preduzetnicima i preduzećima treba po-svetiti dodatna pažnja da svoje kapacitete razviju i unaprijede.

Preduzeća koja se bave preradom mlijeka i proizvodnjom mlječ-nih proizvoda treba da budu u fokusu posmatranja opštinske upra-ve. Iz budžetskih sredstava treba odvojiti određene subvencije i po osnovu javnih i transparentnih konkursa podržati prerađivače mlije-ka i proizvođače mlječnih proizvoda.

Također treba raditi na razvoju ambijenta za uspostavljanje indu-strijske prerade mesa i proizvodnje proizvoda od mesa i mesnih pre-rađevina. Kako je već rečeno u dijelu o agrobiznisu u Tutinu postoje veoma veliki potencijali za razvoj stočarske proizvodnje, međutim sami proizvođači dobijaju relativno nisku cijenu prodaje žive stoke pa nisu dovoljno motivisani da maksimalno koriste svoje kapacitete za proizvodnju žive stoke. Da bi se ovaj izazov prevazišao potrebno je raditi na uspostavi industrijskih kapaciteta za preradu mesa i me-snih prerađevina.

Sve više stanovnika kako opštine Tutin tako i drugih gradova u okolini, a i takav je trend u cijelom svijetu, kupuje industrijski obra-đeno mlijeko i mlječne proizvode i meso i mesne prerađevine. In-dustrijski pogoni imaju imlementirane standarde vezane za čistoću,


47

bezbjednost, i uopšte kvalitet procesa i proizvoda pa im i potrošači daju svoje povjerenje.

Pokretanje industrijskih kapaciteta za proizvodnju mlijeka i mlječnih proizvoda i unapređenje postojećih kao i kapaciteta za pre-radu mesa imalo bi trostruki pozitivni efekat:

- Povećalo bi spremnost poljoprivrednika da intenziviraju svo-ju proizvodnju poljoprivrednih proizvoda.

- Povećalo bi broj zaposlenih u samim industrijskim pogonima.

- Poboljšalo bi tržišnu poziciju domaćih proizvoda i učinilo ih dostupnijim i, usljed ekonomije obima, jeftinijim krajnjim potrošači-ma.

Također je zanimljivo pitanje prerade žitarica i pokretanja proi-zvodnje različitih tipova brašna i peciva. U današnjim uslovima sve je više potrošača koji traže domaće proizvode koji žele da imaju proizvod sa specifičnim karakteristikama. Danas mnogo učestalije nego ranije možete vidjeti ražovno, heljino, ovseno i druga integral-na brašna na policama prodavnica robe široke potrošnje. Taj trend bi trebalo iskoristiti i pokrenuti preradu žita i proizvodnju hljeba i peciva a istovremeno unaprijediti neke male proizvodne pogone koji već postoje.

Također je moguće unaprijediti ambijent za uspostavljanje pogona za preradu, oplemenjivanje i pakovanje različite vrste hrane koja se ne proizvodi na teritoriji opštine Tutin, ali se tu i u okolnim opštinama i gradovima koristi. I u tom sektoru postoje potencijali za instaliranje kapaciteta i upošljavanje radnika pa i tu treba osmisliti mjere podrške.

Na osnovu rečenog o mogućnostima unapređenja industrije pro-izvodnje i prerade prehrambenih proizvoda SPP ističe sljedeće prio-ritetne aktivnosti:

48

• Organizovati seminare i savjetovanja za preduzetnike i menadžere koji već imaju uspostavljene kapacitete za proi-zvodnju i preradu prehrambenih proizvoda.

• Uspostaviti modele saradnje sa velikim trgovinskim lancima uz garanciju opštine Tutin da će uslovi ugovora biti ispoštovani�

• Raditi na uspostavljanju zadruge na principu javno pri-vatnog partnerstva�

• Pokrenuti zaposlene u odjeljenju LER-a i PSS-a da se angažuju na terenu u objašnjavanju mogućih akcija za uspo-stavljanje kapaciteta za proizvodnju i preradu hrane.

• Raspisati konkurse i dati podsticaje za proizvođače koji uspostavljaju ili proširuju proizvodne kapacitete u sektoru proizvodnje i prerade hrane.

• Podržati proizvođače u prehrambenoj industriji u uspo-stavljanju proizvodnje po HCCP, Halal i ISO standardima.


49

3.4. Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru prerade ljekovitog bilja

Posebno florističko bogatstvo Tutinske opštine predstavlja više stotina ljekovitih, jestivih, aromatičnih, vitaminoznih i medonosnih biljnih vrsta. Na području opštine Tutin, prema dosadašnjim istraži-vanjima, ima oko 300 biljnih vrsta koje se smatraju ljekovitim. Me-đutim, nekontrolisana berba ljekovitog bilja u posljednjoj deceniji dovela je do toga da su neke vrste, naročito bijeli pelin, bulka, bu-nika, gorka djetelina, lipa, kamilica, đurđevak, lincura i dr. svedene na ivicu biološkog opstanka. Zato za sakupljanje i korišćenje ljeko-vitog i aromatičnog bilja, šumskih plodova i jestivih gljiva potrebno je stručno znanje da bi svaka vrsta bila pravovremeno ubrana i na način koji će smanjiti rizik od njenog uništenja.

Područje opštine Tutin se odlikuje velikim specijskim, ekosistem-skim i predionim diverzitetom. Potrebno je istaći da je u pogledu bi-ološke raznovrsnosti i mogućnostima korišćenja njenih komponen-ti, ono nedovoljno istraženo, ali da postoje određeni pokazatelji koji navode na zaključak da se radi o prostoru sa velikim diverzitetom organizama i nedovoljno korišćenim biološkim resursima.

Kada se govori o vegetaciji, biodiverzitetu i biotičkim potencijali-ma nekog područja treba uzimati u obzir da se radi o ekosistemima u cijelosti, sa svim vrstama biljnih zajednica.

Vegetacija utiče na stvaranje zemljišta, uslovljava promjene i ka-rakter mikro i mezoklime, a nerijetko je i izvor privređivanja lokalnog stanovništva (ljekovito bilje i šumski plodovi). Na području opština Novi Pazar, Sjenica i Tutin su zastupljeni sljedeći tipovi ekosistema:

1. Veliko bogatstvo vrsta divlje flore i faune (specijski diverzitet).

2. Veliki broj endemičnih, endemo-reliktnih i reliktnih vrsta flo-

50

re i faune.

3. Veliki broj različitih tipova i varijanti ekosistema (ekosi-stemski diverzitet).

4. Velika koncentracija vrsta i ekosistema na malom prostoru.

Brdske livade i pašnjaci opštine Tutin su značajne ne samo kao resurs biljne biomase već i zbog svog visokog diverziteta čije kompo-nente (pojedinačne biljne vrste) imaju veliki i još uvijek nedovoljno istražen farmakološki značaj, a čitavi ekosistemi kao kvalitetna pče-linja paša. Zamjenu naših prirodnih livada kosanica fertilizovanim zeljastim zajednicama skromnog diverziteta u cilju dobijanja veće biomase, a što je bila česta praksa u planinskim dijelovima srednje Evrope (npr. u Alpima), treba odbaciti kao ideju iz više razloga. Je-dan od najvažnijih je što bi se na taj način kvalitet sijena, a sa tim u vezi i kvalitet stočarske proizvodnje bitno ugrozio, a opšte pozitivne vrijednosti livada kosanica (biodiverzitet, medonosna i medicinska flora, antierozivna funkcija, itd.) značajno smanjile. Takve livade ko-sanice predstavljaju sastavni dio planinskih pejzaža izuzetne vrijed-nosti, kojih je danas u Evropi sve manje.

Visokoplaninska žbunasta vegetacija je također značajna u preradi ljekovitog bilja. Iznad gornje šumske granice; zajednice borovnice i planinske kleke na silikatima i krečnjacima iz sveze Juniperion sibiricae (tip zajednice Vaccinio-Juniperetum sibiricae), Vaccinion uliginosi i Bruckenthalion spiculifoliae, zajednice bora krivulja pretežno na krečnjacima i serpentinitima, rjeđe silikatima iz sveze Pinion mugi. Zona niskih žbunića koju na planinama izgrađuju planinska (sibirska) kleka, borovnice i bor krivulj od davnina je pod negativnim antropogenim uticajem. Upravo ovi predjeli mogu da budu potencijalne mogućnosti zarade za lokalno stanovništvo, a da istovremeno predstavljaju i sirovinsku bazu za


51

pokretanje kapaciteta za preradu ljekovitog bilja.

Ovaj sektor može biti posebno interesantan za investiranje, još ako se u obzir uzme da se radi o proizvodima koji su strogo organski i koji dolaze iz čiste prirode uz istovremeno povećanje tržišta farmaceutskih i proizvoda koji spadaju u dodatke ishrani a koji se baziraju na ljekovitom bilju onda on zaista predstavlja jedan od potencijala za razvoj privrede.

Razmatrajući mogućnosti pokretanja industrijskih kapaciteta za preradu ljekovitog bilja u opštini Tutin SPP predlaže sljedeće priori-tetne aktivnosti:

• Pokrenuti kurseve o značaju ljekovitog bilja i mogućno-stima upotrebe�

• Istražiti rasprostranjenost ljekovitog bilja na teritori-ji opštine i formirati mape sa regijama gdje se pretežno i u koje vrijeme može pronaći ljekovito bilje.

• Uspostaviti kontakt sa prerađivačima ljekovitog bilja i inicirati osnivanje otkupne stanice.

• Raspisati konkurs za dodjelu podsticaja za uspostavlja-nje domaćih zasada ljekovitog bilja.

• Raspisati konkurs i dati podsticaje za pokretanje indu-strijske prerade ljekovitog bilja.

52

3.5. Mogućnosti za unapređenje turističke ponude

Da bi imali ravnomjerno razvijene dijelove opštine, moramo prihvatiti da je u nekim ruralnim dijelovima potrebno sistematski unaprijediti skoro svaki dio ekonomije. Imajući u vidu sve negativne strane koje sa sobom nosi ekonomska nerazvijenost opštine Tutin, moramo se okrenuti potencijalima za razvoj. Naši krajevi su bogati pašnjacima, plodnom zemljom i rijekama. Navedeni potencijali se mogu koristiti za unapređenje poljoprivrede, ali i ruralni razvoj u cjelini. A tu se podrazumijeva i razvoj turističke ponude u ruralnim krajevima. Tutin ima ogromnu vodenu površinu u vidu jezera Gazivode koje se treba tretirati kao bogatstvo, prije svega za razvoj turizma. Također Tutin ima potencijale za razvoje etno i eko turizma. Etno sela, razna prirodna bogatstva i dijelovi koji spadaju u zaštićena dobra poput Godovske pećine, već i sada u uslovima kada opštinska uprava nema jasnu podršku razvoju turizma, privlače turiste koji dolaze u neformalnoj organizaciji. Tu su i ljepote Draškomojstirskih planina i Mokre gore i potencijali za razvoj planinskog turizma to jest ekskurzionog i izletničkog turizma. Planinarski domovi na planinama koje treba unaprijediti i izgraditi infrastrukturu do njih samo čekaju da budu centri koje će turisti u velikom broju posjećivati. Ljepote i čistote rijeka su potencijal za razvoj ribolova a brdsko planinski predjeli potencijal za razvoj lovnog turizma.

Mogućnosti razvoja turističke djelatnosti na rijekama

Ibar na području opštine Tutin teče u pravcu zapad – istok. Sa ove teritorije prima glavnu rijeku opštine Tutin – Vidrenjak. Vidrenjak dovodi vode u Ibar sa južnog dijela Pešterske visoravni i planine Ja-rut.


53

Rijeka Vidrenjak, kao i rijeka Godulja (dobila ime po selu Godovu) nalaze se na teritoriji ribarskog područja Tutin, kao i rijeka Ibar u koju se one ulijevaju kao lijeve pritoke. Vidrenjak i Goduna su svakog proljeća posebno zaštićene od strane ribočuvarske službe, zbog mresta ribe iz Ibra u njima. Rijeka Ibar je bogata sljedećim vrstama riba: potočnom pastrmkom, kalifornijskom pastrmkom, lipljenom klenom, krkušom, belicom i u manjim količinama mladicom. Do sedamdesetih godina prošlog vijeka gornji tok Ibra je bio izuzetno bogat ribom lipljenom, bilo ga je u izobilju, ali je nekakvim čudom desetkovan i sada ga ima u malim količinama, u odnosu na prethodni period. Ibar je pregrađen i stvoreno je jezero Gazivode, koje se prostire od teritorije opštine Zubin Potok do mjesta Ribarići SO Tutin. U jezeru ima sljedećih vrsta riba: šarana, babuške, grgeča, skobalja, klena, krkuše i dr. u manjim količinama.

Na dijelu Ibra od Ribarića prema granici sa Crnom Gorom, mnogi majstori ribolova su oprobali svoje umijeće a naročito na mjestima poznatim po dobrom ulovu kao što su: S� ljivik, Bektov vir, Strehe, Crni vir, Zlo mjesto, Milina glava, Kapavci, Mehov krš i dr. Karakteristično za nazive ovih mjesta je to da su pojedina od njih dobijala ime po nečijem stradanju ili utopljenju na istim mjestima.

Jer ranije je bilo veoma malo ljudi plivača, pa su mnogi radeći po-slove oko divlje rijeke stradali. Obično su se utopljavali prilikom spu-štanja drvne građe niz planinsku rijeku jer bi se spuštali niz rijeku zajedno sa trupcima.

Mogućnosti promocije ljepote vrela i izvora

U Tutinskom kraju poznata vrela nalaze se u dolini rijeke Ibra i to najpoznatije vrelo je Milina Glava nalazi se u Ataru sela Mojstir, a može se i nazvati desnom pritokom Ibra.

54

Crna rijeka je također desna pritoka Ibra izvire između visokih planinskih vrhova Mokre Gore (S� iljati krš i Staračko brdo). Oko 1,5 km iznad istoimenog manastira Crna Rijeka, ponire pa se nakon 2 km ponovo javlja blizu jezera Gazivode gdje se u njega uliva ispod naselje Ribariće. Poznato je i Smolućko vrelo koje predstavlja izvorište istoimene rijeke koja protiče kroz selo Smoluću i sa Kovačkom rijekom u selu Crkvine se spaja, nizvodno kroz Sebečevo teče kao Sebečevska rijeka, uliva se u rijeku Rašku kod Pazarišta.

Promuklice su svakako najinteresantnije vrelo u ovom kraju. Promuklice spadaju u potajnice ili mukavice koje rade na principu spojenih sudova gdje voda periodično u određenim intervalima izbije na površini i usahne. Ovo neobično vrelo nalazi se u klisuri rijeke Vidrenjak, na desnoj obali nedaleko od sela Koniča. Voda iz ovog vrela naglo ističe uz šum da bi nakon desetak minuta potpuno prestala, a izvor presušio. Pauza između dva javljanja vode traje različito. Ponekad se voda ponovo javlja nakon sat vremena ali se događa da se ne pojavi i cio dan, to zavisi od godišnjeg perioda. Opština Tutin je bogata izvorima i vrelima pored najpoznatijeg vrela Milina glava i Crna Rijeka poznato je još Paljevsko vrelo koje se javlja u vidu jakog vrela u dnu atara istoimenog sela i izvire tačno ispod Tupika. Zatim poznata vrela jesu: Crniško vrelo, Kapavci, C�ukotsko vrelo, Crvena voda na Jarutu, Studeni bunar u S� ipču, Bajraktarsko vrelo u Ljeskovi, Dobra voda Dobrača u Nabojama, Elezova česma i ploča u Rudnici, Bijele Vode – Krvavac u Dubovu, Studenac i Tursko vrelo u Gujićima, Kron u Baćici, Grozničavac u Kovaču, Groznica u Dobrom Dubu, Borovac u Orlju, Ograđenica u Noćajama, Koničko vrelo u Koniču, Kraljeva voda u Suvom Dolu, Grabovac u Detanima, Vrelo u Lipici, i dr.


55

Jezero Gazivode kao turistički potencijal

Jezero Gazivode, na području opština Novi Pazar i Tutin, zajedno sa Sjeničkim jezerom u opštini Sjenica, jeste najznačajniji akvatički prostor u sandžačkom kraju za razvoj brojnih rekreativnih aktivnosti na vodi, od kojih u značajnoj mjeri zavisi ljetna ponuda područja.

Osnovni problem za razvoj rekreativnih aktivnosti predstavljaju značajne oscilacije nivoa vode u jezeru u kratkim vremenskim in-tervalima. To se može prevazići sinhronizacijom funkcija akumula-cije i rekreativnih aktivnosti na vodi. Moguće je i rješenje tog pro-blema sa plutajućim pontonima (s kliznim privezama i stubovima i zglobnim mostovima za vezu obale i pontona), koji se prilagođavaju nivou vode u jezeru. Dopunskom plutajućom opremom pontoni se mogu staviti u funkciju plovnih sredstava – čamaca, jedrilica, srfova ili izletničkih brodića.

Jedno od rješenja je razvoj rekreativno-akvatičkih programa u priobalnoj zoni – mali akva zabavni park pored jezera Gazivode, s prepumpavanjem vode iz jezera. Profitabilnost akvatičkih programa je u direktnoj zavisnosti temperaturnih uslova vode i vazduha, odnosno trajanja sezone, što se može prevazići solarijima i solarnim tretmanom vode.

Akvatički prostor treba prostornofunkcijski diferencirati na:

- zonu plaža, akvatičkog programa i uređenog prostora akvato-rije za sidrište, privezište, pristan i sl;

- zonu priobalja s izletničkim punktovima, biciklističkim i ribo-lovnim stazama, sportskim terenima, smještajnim (pansioni, apar-tmani, moteli i kampovi) i ugostiteljskim kapacitetima;

- kontaktnu zonu priobalja s domaćinskim turizmom u selima;

56

- zaštitnu zonu Manastira Crna Rijeka (na području opštine Tutin).

U priobalnom pojasu treba diferencirati komercijalne zone, pre-ko kojih će se obezbijediti finansiranje uređenja akvatorije i prioba-lja za javne namjene, od seoskih naselja u kojima će se razvijati do-maćinski turizam, slično kao kod skijališta.

Mogućnosti za razvoj lovnog turizma

S obzirom na postojeće fondove divljači lovni turizam na području Tutina ima određene razvojne mogućnosti. Radi se o visokom lovnom turizmu inostranih lovaca, koji može da ostvari značajan devizni priliv. Posebno je bitno da se uopšte ne postavlja pitanje tražnje, odnosno mogućnosti obezbjeđenja ove vrste posjetilaca, s obzirom na ograničeni broj kvalitetnih lovišta, uz činjenicu da lovni turizam po svom karakteru ne spada u masovne oblike turističkog prometa.

Značajna karakteristika tražnje u lovnom turizmu jeste njena izu-zetno velika kupovna moć, pa ova turistička klijentela zahtijeva vrlo visok nivo usluga, prije svega u pogledu organizacije i usluga vezanih za lov (vodiči, goniči, transport, prevodioci, dobri uslovi za odstrel itd.).

Za lovce su smještajni uslovi i ostali turistički sadržaji od manjeg značaja. Kvalitet lovišta koji obećava dobar ulov i organizacija lova predstavljaju glavne kriterije prema kojima se opredjeljuje klijen-tela u okviru lovnog turizma. Međutim, to je vrlo bogata i platežno sposobna turistička klijentela, veoma sklona i drugim oblicima po-trošnje, pa kvalitetniji i bolji uslovi za njihov komforan i sadržajan boravak, direktno utiču na nivo ostvarivanja deviznog prihoda.

Tražnja za lovnim turizmom najviše je izražena u razvijenim za-


57

padnoevropskim zemljama. Uz intenzivne organizacione aktivnosti na liniji lovačka društva – lovna privreda – turističke agencije – ugo-stiteljstvo, moguće je da se relativno brzo privuku inostrani lovci na područje Tutina.

Mogućnosti razvoja ekskurzionog turizma

Polazeći od ogromnog turističkog potencijala u okviru školskog ekskurzionog turizma, a imajući u vidu prirodna bogatstva kao i geo-prometni položaj, može se konstatovati da područje Tutina ima zna-čajnu šansu u oblasti ekskurzionog boravka.

Izgradnja i modernizacija putne mreže, formiranje adekvatnih smještajnih kapaciteta i preduzimanje potrebnih organizacionih aktivnosti, u doglednom vremenskom periodu, treba da dovede do ostvarenja odgovarajućeg turističkog prometa u oblasti školskih ek-skurzija.

Pored opšteg unapređenja uslova boravka neophodno je predu-zeti mjere za uključivanje ovog područja u programe školskih ek-skurzija, što s obzirom na izuzetne prirodne atraktivnosti ono sva-kako zaslužuje.

Rekreativna nastava, tzv. “škola u prirodi” predstavlja oblik omla-dinskog turizma koji može također da nađe određeno mjesto u turiz-mu Sjenice i Tutina.

Nastava u prirodi je relativno nov oblik obrazovano-vaspitnog procesa u osnovnim školama koju karakteriše duži boravak (do 15 dana) učenika van mjesta u kome se nalazi škola. Za razliku od škol-skih ekskurzija, za vrijeme ovog boravka se odvija redovna nastava.

Cilj rekreativne nastave je:

- razvijanje kolektivnog duha i samostalnosti kod učenika,

58

- promjena životne sredine,

- odmor i rakreacija u prirodi (zdravstveno-preventivni boravak),

- upoznavanje novih područja, mjesta i ljudi,

- kontakti sa drugim školama u učenicima.

Zdravstveno-preventivni ciljevi ovog boravka su prevashodni, po kojoj je nastava u prirodi prvenstveno namijenjena učenicima iz ve-ćih urbanih i industrijskih naselja, gdje postoji problem zagađenja, prostora za slobodno kretanje i igru učenika, gdje nema dovoljno uslova za druženje sa vršnjacima i sl. Odluku o rekreativnoj nastavi donose same škole, ali realizacija u visokom stepenu zavisi od rodi-telja, odnosno od njihove saglasnosti.

Potrebno je razmotriti uspostavljanje centara zimskih sportova sa skijalištima na Mokroj Gori (Pogled – 2154 mnv i Ponor).

Na osnovu svega rečenog o mogućnostima razvoja turizma u op-štinu Tutin SPP ističe sljedeće prioritetne aktivnosti:

• Sprječavati zagađivanje voda bacanjem otpada ne samo u urbanim zonama već i šire.

• Staviti pod zaštitu sve šume pored vodotoka kako bi se očuvale prirodne vrijednosti i pejzažni ambijent.

• Strogo sankcionisati bacanje piljevine u vodu riječnih korita�

• Zabraniti korišćenje pijeska i šljunka u riječnim koriti-ma�

• Potrebno je razmotriti uspostavljanje centara zimskih sportova sa skijalištima na Mokroj Gori (Pogled – 2154 mnv i Ponor)�


59

• Nužno je da se seoska domaćinstva organizuju u seosku turističko-poljoprivrednu kooperativu/asocijaciju.

• Obezbijediti saobraćajne dostupnosti turističkih pro-stora visokog kvaliteta i blagovremeno pribaviti zemljišta za javne i komercijalne namjene i njegovo opremanje infra-strukturom, preko aranžmana u javnom i javno-privatnom sektoru�

• Pružiti podršku preduzetnicima koji svoje aktivnosti žele zasnovati na dominantnim vidovima turizma: alpsko i nordijsko (na Pešterskoj visoravni) skijanje i zimski sporto-vi, rekreacija i sportovi na vodi, kulturološki, tranzitni, spe-leološki i ekološki turizam, sa komplementarnim vidovima turizma – etnološki, lovni, ribolovni i banjski turizam.

• Investirati u razvoj pratećih sadržaja puta (odmorišta, parkirališta, servisi, usluge i smještajni kapaciteti) i infor-mativnih turističkih punktova, tako i ponuda jednodnevnih i višednevnih tematskih itinerera za animiranje i zadržavanje tranzitnih putnika u tutinskom kraju.

• Kao preduslov za intenzivniji razvoj ribolovnog turizma uraditi zaštitu i uređenje obala rijeka i jezera.

• Urediti i aktivirati šumsko lovna područja za razvoj lov-nog turizma�

• Radi efikasnije organizacije i prezentacije turističke po-nude i turističkog proizvoda trebalo bi organizovati „vizitor centar“ (prezentacija ponude, informisanje i edukacija turi-sta) na pogodnoj lokaciji.

4. ZDRAVSTVENI SISTEM

Kakvo je stanje Zdravstvenog sistema u Tutinu najbolje ilustruje broj stanovnika na jednog ljekara u Tutinu pore-đen sa prosječnim brojem stanovnika po jednom ljekaru

ili ljekaru specijalisti na nivou Srbije.

Broj stanovnika po jednom ljekaru

Broj stanovnika po jednom ljekaru specijalisti

Srbija 349 475Tutin 737 1218

Kako se može vidjeti iz naprijed date tabele i grafičkog prikaza broj stanovnika po jednom ljekaru je 2,11 puta veći od prosječnog broja stanovnika na jednog ljekara u Srbiji. Također, broj stanovnika po jednom ljekaru specijalisti je u Tutinu 2,57 puta veći od prosječ-nog broja stanovnika po ljekaru specijalisti u Srbiji.

Upravo zbog naprijed navedenog, opća bolnica u Tutinu mora se kadrovski, tehnički i prostorno osnažiti. Ova bolnica pokriva veliko

62

područje i neophodna je njena modernizacija kako bi se svi pacijenti adekvatno zbrinuli. Važno je raditi na razvijanju službi i osposoblja-vanju ljekara specijalista u svim oblastima.

Neophodno je upošljavanje dodatnog broja ljekara i tehničkoga osoblja kako bi sve službe profunkcionirale u punome kapacitetu.

Postoje tri zdravstvene stanice koje zbrinjavaju stanovništvo u Delimeđu, Ribariću i Ljeskovi, dok ambulante postoje samo u pet sela (Crkvine, Morani, Draga, Mojstir i Dolovo). Također je dodatno potrebno razviti mrežu seoskih ambulanti koje će konstantno raditi.

Uz sve ovo nije moguće očekivati značajne iskorake u pogledu unapređenja zdravstvene usluge bez korjenitog i odlučnog obračuna sa korupcijom u ovom sektoru.

Ukoliko se pogleda zvanična prezentacija opštine Tutin, mogu se naći sljedeći podaci: „U opštini Tutin ne postoji ni jedan Zdravstve-ni centar, i cjelokupna aktivnost zdravstvene zaštite se odvija pod okriljem jednog Doma zdravlja koji je smješten u samom gradu. Kao i u susjednim opštinama, Dom zdravlja u opštini Tutin je veoma loše tehnički opremljen... Postojeća oprema je zastarjela (npr. rendgenski aparat je proizveden 1972. godine), u lošem je stanju, često potpu-no neispravna, i, kao takva, nedovoljna da odgovori potrebama sa-vremene dijagnostike i tretmana pacijenata. U okviru Doma zdravlja postoji samo jedna apoteka. Farmaceutska zaštita je nedovoljno ra-zvijena i sa kapacitetima koji mogu da zadovolje samo mali dio sta-novništva. Poseban problem imaju stanovnici koji žive u udaljenim i teže pristupačnim dijelovima opštine, gdje farmaceutska zaštita i njega uopšte ne postoje.“7

U ovom slučaju se zaista postavlja pitanje šta je u aktuelna op-štinska vlast uradila da se stanje promjeni na bolje, da se broj stanov-7 http://www.tutin.rs/opstina-tutin/zdravstvena-zastita/


63

nika po jednom ljekaru i ljekaru specijalisti poboljša, da se poboljša-ju uslovi rada i da se na bilo koji način unaprijedi nivo zdravstvene zaštite stanovnika Tutina.

U oblasti zdravstvene zaštite SPP predlaže sljedeće aktivnosti:

- upošljavanje dodatnog broja ljekara i tehničkog osoblja,

- dodatno potrebno razviti mrežu seoskih ambulanti koje će konstantno raditi,

- omogućiti već postojećim i novozaposlenim ljekarima usavršavanje na specijalizacijama koje su potrebne i pla-nom predviđane,

- pokretanje akcija osavremenjavanja opreme i

- unapređenja prostornih uslova za prijem pacijenata,

- u Tutinu i Sjenici izvršiti temeljitu rekonstrukciju po-stojećih medicinskih objekata i područnih ambulanti te iz-graditi nekoliko javnih apoteka u Dugoj Poljani, Karajukića Bunarima, Ljeskovi, Delimeđu, Ribarićima i Crkvinama.

5. OBRAZOVNI SISTEM I UNAPREĐENJA KULTURE

U analizu obrazovnog sistema opštine Tutin može se krenu-ti od same web prezentacije opštine gdje se u dijelu koji tretira oblast obrazovanja navodi sljedeće:

- „Obdaništa i jaslice su locirane u gradskoj zoni, a evidentan je nedostatak ustanova ovog tipa u seoskom području opštine Tutin.

- Odjeljenja osnovnih škola nisu lako dostupna učenicima koji žive u udaljenim dijelovima opštine, pa se postavlja pitanje adekvat-nog rješavanja njihovog prijevoza, posebno tokom zimskog perioda.

- Kao i u susjednim opštinama, i u opštini Tutin postoji nedo-statak odgovarajućeg nastavnog osoblja.

- S�kole karakteriše prilično loša opremljenost savremenim nastavnim sredstvima.

- Pored dobre teritorijalne raspoređenosti, postoji problem slabe saobraćajne povezanosti udaljenih naselja sa školama u seo-skim sredinama.

- Problem dostupnosti školskih ustanova, postaje posebno izražen tokom zimskih mjeseci.

- U opštini Tutin ne postoji škola za djecu sa posebnim potre-bama ni škole za odrasle.”8

Naprijed navedeni podaci su preuzeti sa zvanične prezentacije

8 http://www.tutin.rs/opstina-tutin/skolstvo/

66

opštine Tutin i svaka od navedenih stavki je u direktnoj ili indirek-tnoj nadležnosti opštinske uprave.

Pitanje koje se treba postaviti ovoj istoj opštinskoj upravi je: šta je urađeno u prethodnim godinama po ovom pitanju?

Prvi segment obrazovnog sistema koji se ovim dokumentom obrađuje je predškolsko vaspitanje. Pored prostornih kapaciteta, za kvalitetnu uslugu koju pružaju vrtići i predškolske ustanove ne-ophodna su i tehnička i nastavna pomagala. Svi vrtići i predškolske ustanove moraju se opremiti najsavremenijim tehničkim i nastavnim pomagalima kako bi kvalitet usluge zadovoljio svjetske standarde.

Uz obezbjeđenje preduslova osiguravanja tehničkih standarda, za potpunu i sveobuhvatnu uslugu u vrtićima i predškolskim usta-novama neophodan je i stručan, mentalno stabilan i etički primjeran kadar koji će provoditi djecu kroz proces odrastanja, spoznavanja svijeta i usvajanja predviđenih znanja i vještina.

Na osnovu izvještaja Republičkog zavoda za statistiku, vezanim za predškolsko obrazovanje mogu se izdvojiti sljedeći podaci:

Tabela 8 – Sistem predškolskog obrazovanja u Tutinu prikazan u brojkama

Broj stanov-nika

Djeca od 0–4

Broj vas-pitača

Broj stanovnika po vaspitaču

Broj djece 0–4 godine po vas-

pitačuSrbija 6982604 328255 18661 374,18 17,59Tutin 31670 2833 59 536,78 48,02

Podaci za 2019. godinu preuzeti sa https://publikacije.stat.gov.rs/G2019/Pdf/G201913046.pdf


67

Grafički prikaz 8 – Sistem predškolskog obrazovanja u Tutinu prikazan u brojkama

Na osnovu podataka dobijenih analizom dokumenata Republič-kog zavoda za statistiku, a u skladu sa samim nedostacima sistema predškolskog vaspitanja koji su iznijeti i na internet prezentaciji op-štine Tutin može se zaključiti da je broj djece 0–4 godina 2,67 puta veći u opštini Tutin od republičkog prosjeka. Također, statistički po-daci postoje samo za djecu 0–4 godine, ako bi se ovom broju priklju-čio i broj djece 4–6 godina, onda je to tek zabrinjavajuće stanje. Jer i samo na osnovu broja djece 0–4 godine u Tutinu je 48 mališana po vaspitaču, i čak i da je to ukupan broj predškolske djece, ne bi bilo nikako moguće ovu djecu obuhvatiti sistemom predškolskog vaspi-tanja. Upravo zato je pod hitno potrebno angažovanje većeg broja vaspitača u predškolskoj ustanovi kao i organizacija jedinica predš-kolske ustanove u većim mjesnim zajednicama.

Drugi segment obrazovnog sistema koji se obrađuje je osnovnoš-kolsko obrazovanje.

Drugi stadij prerastanja djeteta u cjelokupnu višedimenzionalnu ličnost predstavlja osnovnoškolsko obrazovanje. Kako bi pristupili odgojno-obrazovnim zadacima predviđenim za osnovnoškolski uzrast djeteta, neophodno je obezbijediti optimalne uslove za pozitivnu rad-nu atmosferu. Osnovno polazište ka tom cilju jeste prostorni kapacitet koji zadovoljava standarde za kvalitetno izvođenje nastave.

68

Uz katastrofalne tehničke, prostorne i neadekvatnom opremom opskrbljene prostorije, na kvalitet obrazovanja u osnovnim školama utiču i drugi faktori. Prije ostalih, nastavni kadar koji također mora doživjeti reviziju, jer je u većini slučajeva uposlen prema partijskoj podobnosti, preko porodičnih veza ili kupovinom radnoga mjesta. U sva tri slučaja ovaj nastavni kadar je podložan ucjenama jer uglav-nom dobija radno mjesto na određeno vrijeme, sa nepotpunom nor-mom i obavezom da bude poslušan ne poslodavcu već kriminalnim i koruptivnim elementima koji su mu obezbijedili takvo radno mjesto. To proizvodi neetički odnos prema đacima i devalvira ulogu nastav-nika, što za posljedicu ima i gubljenje odgojne dimenzije iz obra-zovnoga sistema. Zato je neophodno uvesti standarde kompetencije prema kojima će se nastavni kadar upošljavati i obavljati svoju svetu ulogu prosvjetiteljstva.

Uzročno-posljedično u takvom ambijentu osnovnoškolska djeca su često izložena raznim bezbjednosnim rizicima, te je zato važno sprovesti strategiju bezbjednosti učenika, koja će uključivati veći broj školskih policajaca, zabranu otvaranja kladionica, bilijara i dru-gih po odgoj štetnih lokala u blizini škola, te osiguravanje saobraćaj-nih prilaza školama.

Na osnovu izvještaja Rebubličkog zavoda za statistiku za 2019.9 godinu dobijeni su sljedeći podaci o nastavnicima osnovnih škola u Tutinu:

Tabela 9 – Struktura nastavnika po osnovu forme angažovanja

Nastavnici osnovnih škola

Nastavnici OŠ sa punim radnim vremenom

Nastavnici OŠ angažovani po drugom osnovu

Srbija 53782 29325 24457Tutin 414 273 141

9 https://publikacije.stat.gov.rs/G2019/Pdf/G201913046.pdf


69

Grafički prikaz 9 – Struktura nastavnika po osnovu forme angažovanja

Kako je već rečeno, na zvaničnoj stranici opštine Tutin, „u opšti-ni Tutin postoji nedostatak odgovarajućeg nastavnog osoblja“ ovom rečenicom se opravdava politika zapošljavanja po kojoj je svega 34% nastavnika ili 1/3 angažovano na osnovu ugovora o punom radnom vremenu, dok je prosjek na novu Srbije da se makar 45% nastavnika angažuje u punom radnom vremenu.

Sa druge strane, čak 66% ili 2/3 nastavnika je angažovano po ne-kom od ostalih osnova i ovi nastavnici su uvijek u „grču“ šta će biti sa njihovim radnim mjestom.

Ovakvo stanje strukture nastavnika po osnovu forme angažo-vanja je naznaka nepoštovanja obaveza raspisivanja konkursa za stalno zaposlenje, kao i sklonosti rukovodilaca škola da nastavnike uvijek „drže u šaci“ ne dajući im ugovor o radu sa punim radnim vre-menom. Ovo je neispravno, kako moralno tako i suštinski, jer nastav-nik koji nije siguran da li će i sljedećeg mjeseca imati to angažovanje neće uložiti maksimalan trud kako bi svoje znanje prenio učeniku.

Srednjoškolsko obrazovanje predstavlja prvi zreli stadij učenika koji u periodu od petnaeste do osamnaeste godine života usmjera-vaju svoja interesovanja prema profilima kojima će se u budućno-sti baviti. Učenici u ovom stadiju biraju između općeg i usmjerenog obrazovanja, shodno svojim težnjama i pogledima prema karijeri i

70

potencijalnome zanimanju.

Kada se govori o srednjoškolskom obrazovanju, tu je u Tutinu bilo mnogo turbulencija u proteklih nekoliko godina. U nemogućno-sti lokalne uprave da organizuje dodatne smjerove u srednjim ško-lama javili su se preduzetnici sa svojim idejama o srednjoškolskom obrazovanju. Nažalost, bez adekvatnog stručnog i profesionalnog vođenja te ideje su uglavnom doživjele debakl i danas učenici koji su pohađali te srednje škole imaju upitan kvalitet znanja sa jedne stra-ne, a sa druge strane imaju problem validacije srednjoškolskih diplo-ma i nastavka školovanja. Slična stvar je i sa visokim obrazovanjem gdje je neumjesno uopšte i komentarisati datu situaciju, a u mnogim slučajevima su inspekcijski i drugi organi reda morali reagovati kako bi se nezakonite radnje okončale.

U posebno teškom stanju je kultura u opštini Tutin. Da bi kultura u Tutinu zaživjela na pravi način potrebno je uraditi sljedeće:

- Opština Tutin nema adekvatan park u kome bi stanovnici mogli da prošetaju i odmore se, pa je potrebno pronaći adekvatno mjesto i izgraditi gradski park.

- Potrebno je obnoviti rad pozorišta i obezbijediti sredstva za organizaciju aktivnosti.

- Potrebno je obnoviti bioskop.

- Potrebno je otvaranje, to jest obnavljanje muzeja.

- Neophodno je renoviranje Doma kulture.

Na osnovu svega rečenog o sistemu obrazovanja u opštini Tutin, SPP izdvaja sljedeće prioritetne aktivnosti:


71

- Proširiti prostorne kapacitete predškolske ustanove.

- Povećati broj vaspitača i drugog osoblja u predškolskoj ustanovi�

- Unaprijediti rad postojećih predškolskih ustanova na se-oskom području i gdje je potrebno raditi na otvaranju novih.

- Rekonstruisati i unaprijediti putnu infrastrukturu koja vodi ka školama u samom centru ali i na seoskom području.

- Obezbijediti prijevoz djece od kuće do škole na seoskom području ali i prijevoz djece koja stanuju u udaljenim nase-ljima a pohađaju škole u centru.

- Pokrenuti projekat Srednje šumarske škole i Srednje po-ljoprivredne škole u Tutinu.

- Putem poštenog procesa zapošljavanja angažovati dodat-ni broj nastavnika i drugog nenastavnog osoblja u osnovnim i srednjim školama.

- Prosvjetnim radnicima obezbijediti besplatne seminare vrhunskoga kvaliteta s ciljem poboljšanja prosvjetnog po-tencijala i obrazovnog sistema, a prema zakonskim obaveza-ma�

- Opremiti osnovne i srednje škole savremenim nastavnim sredstvima.

- Pokrenuti projekat škole za djecu sa posebnim potreba-ma�

- U toku zimskim mjeseci raditi na prioritetnom raščišća-vanju putnih pravaca prema seoskim školama.

- Svi prosvjetni radnici koji imaju potrebne kvalifikacije, stručnu spremu i moralni kredibilitet trebaju dobiti šansu

72

za zasnivanje stalnog radnog odnosa bez obzira na to kojoj političkoj opciji pripadali.

- Trebaju se poštivati zakonske regulative i svim prosvjet-nim radnicima isplaćivati jubilarne nagrade i ostvarene pri-hode po drugim osnovama koji im pripadaju.

- Potrebno pronaći adekvatno mjesto i izgraditi gradski park�

- Potrebno je obnoviti rad pozorišta i obezbijediti sredstva za organizaciju aktivnosti.

- Potrebno je obnoviti bioskop�

- Potrebno je otvaranje, to jest obnavljanje muzeja.

- Neophodno je renoviranje Doma kulture.

- SPP posebno ističe potrebu dodjele stipendija najboljim učenicima i studentima kao i obezbjeđivanja mogućnosti, di-rektno ili indirektno (kroz subvencije), da isti rade u Tutinu.

6. ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE I UPRAVLJANJE OTPADOM

Upravljanje otpadom od njegovog nastanka do odlaganja se treba odvijati na održiv i efikasan način uz poštovanje na-čela održivog razvoja, bezbjednosti, blizine i regionalnog

pristupa upravljanju otpadom i izbora najoptimalnije opcije za ži-votnu sredinu. Za efektivno upravljanje otpadnom potrebno je sma-njenje količine proizvedenog otpada i otpadnih voda, sprečavanje izlivanja otpadnih voda u površinske i podzemne vodotokove, sma-njenje količine odloženog otpada na područjima primarne selekcije korisnog otpada, smanjenje udjela biorazgradivog otpada odlože-nom komunalnom otpadu, smanjenje negativnog uticaja odloženog otpada na životnu sredinu, klimu i zdravlje ljudi i upravljanje proi-zvedenim otpadom na osnovu principa održivog razvoja.

Radi postizanja ovih ciljeva, SPP će se zalagati za sljedeće mjere:

• Izmještanje deponije smeća van grada.

• Uspostavljanje efikasnih sistema upravljanja otpadom na način kojim se ne ugrožava zdravlje ljudi i životna sredi-na�

• Ponovno iskorišćenje i reciklaža otpada, izdvajanje sekundarnih sirovina iz otpada i korišćenje otpada kao energenta�

• Prevencija nastajanja otpada, posebno razvojem čistijih

74

tehnologija i racionalnim korišćenjem prirodnih bogatstava, kao i otklanjanje opasnosti od njegovog štetnog dejstva na zdravlje ljudi i životnu sredinu.

• Razvoj postupaka i metoda za odlaganje otpada.

• Sanacija neuređenih odlagališta otpada i postojećih ne-sanitarnih deponija.

• Praćenje stanja postojećih i novoformiranih odlagališta otpada.

• Promocija održivog upravljanja otpadom.

• Izgradnja kolektora za otpadne vode i fabrika za preči-šćavanje otpadnih voda uz pomoć raspoloživih međunarod-nih fondova za te namjene.

7. MJERE SOCIJALNE POLITIKE

SPP će preuzeti sljedeće mjere za zaštitu porodice, kao osnove za društveni razvoj i opstanak:

Porodice sa troje i više djece

Kako sa lokalnog nivoa ne možemo uticati na to da se na nivou države donesu određena zakonska rješenja koja bi omogućila pomoć porodicama sa troje i više djece, smatramo da se takva pomoć mora obezbijediti na lokalnom nivou. Izazov je jedino osmisliti model te pomoći koji je zakonski moguć a finansijski održiv. Pomoć porodici-ma sa troje i više djece može ići u dva smjera. Prvi je da im se poveća-ju primanja novčanim davanjima, a drugi da im se smanje izdaci koje plaćaju državnim i lokalnim preduzećima i institucijama.

Konkretno na lokalnom nivou se može djelovati u tom smjeru da se na nivou opštine raspiše konkurs za porodice sa troje i više djece kojim bi se tražilo od porodica da se prijave, i nakon prikupljenih prijava bi se tim porodicama odobrila pomoć na sljedeći način: Op-ština bi preuzela plaćanje polovine iznosa koji ove porodice plaćaju preduzećima čiji je osnivač opština: Gradska čistoća, Vodovod i ka-nalizacija, Gradska toplana, Dječiji vrtići... A za porodice sa pet i više djece opština bi preuzela plaćanje cijelog iznosa svih računa prema preduzećima čiji je osnivač opština.

76

Djeca u seoskim sredinama

Djeca u seoskim sredinama se suočavaju sa dva izazova. Prvi je odlazak u udaljenu seosku školu koju pohađaju djeca do četvrtog ra-zreda najčešće u istom ili nekom susjednom selu. A drugi je odlazak u školu, od petog do osmog razreda, a koja je najčešće u nekom pri-gradskom naselju ili na još većoj udaljenosti od četvorogodišnje ško-le. Prije svega se treba raditi na tome da svakom djetetu na seoskoj teritoriji bude obezbijeđen prevoz do škole. Ukoliko opština nije u mogućnosti da obezbijedi organizovani prevoz, znači da tu obavezu preuzima roditelj, u tu svrhu on mora izdvojiti materijalna sredstva, kao i vrijeme. Trenutno postoji procedura da se roditeljima to nado-knađuje u vidu određenih novčanih davanja, ali je procedura izuzet-no komplikovana. Opština mora, po automatizmu, svakom roditelju, na seoskom području, čijem djetetu nije obezbijedila prevoz po auto-matizmu nadoknaditi sredstva prevoza, u zavisnosti od udaljenosti škole po jednostavnoj proceduri.

Djeca bez roditeljskog staranja

Kako na teritoriji opština sjevernog Sandžaka nema doma za dje-cu bez roditeljskog staranja, neophodno je isti izgraditi u što kra-ćem roku. Istovremeno opština mora raditi na podizanju svijesti i motivisanju porodica da se uključe u program hraniteljskih porodica u kome se djeci bez roditeljskog staranja obezbjeđuje odrastanje u krugu porodice.

Djeca sa posebnim potrebama

Lokalna uprava mora preduzeti određene mjere da olakša poro-dicama odgoj djece sa posebnim potrebama. Smatramo da se to ta-


77

kođer može riješiti na sličan način kao i pomoć porodicama sa troje i više djece gdje bi opština raspisivala poziv na koji bi se porodice prijavljivale, a opština tim pozivom preuzela plaćanje obaveza pre-ma preduzećima čiji je osnivač, u cijelosti ili u jednom dijelu.

Kako postoje slučajevi u kojima situacija zahtijeva da dijete sa posebnim potrebama bude smješteno u ustanovu gdje će mu se sva-kodnevno pružati medicinska i stručna pomoć, a uzimajući u obzir da takva ustanova ne postoji na teritoriji sjevernog Sandžaka – neop-hodno je izdvojiti lokaciju i krenuti u izradu projekta za jednu takvu ustanovu. Sa izrađenim projektom za jednu takvu ustanovu veoma je lako naći investitora, to jest donatora.

8. LISTA PRIORITETNIH AKTIVNOSTI U RAZVOJU OPŠTINE TUTIN

Oblast: Infrastruktura

Saobraćajna infrastruktura

• Asfaltiranje puteva do svakog naselja (seoskog i gradskog) prema prioritetima određenim dužinom puta i brojem stanovnika odnosno korisnika puta i značajem za razvoj poljoprivrede i turizma.

• Izgradnja autoputa “Beograd – Bar” preko Sandžaka.

• Izgradnja aerodroma u Sandžaku za civilno korišćenje.

• Priključak Novog Pazara, Tutina i Sjenice na mrežu željeznice.

• Rekonstrukcija magistrale Novi Pazar – Tutin.

• Izgradnja moderne magistrale Tutin – Sjenica.

• Izgradnja novih i rekonstrukcija postojećih putnih pravaca prema južnom Sandžaku (Tutin – Rožaje i Tutin – Petnjica).

• Priključak sela na magistralne puteve modernim asfaltiranim putevima.

• Otvaranje novih graničnih prijelaza između sjevernog i juž-nog Sandžaka.

80

• Probijanje novih seoskih puteva i asfaltiranje istih.

• Rekonstrukcija gradskih ulica i izgradnja parking prostora.

• Izgradnja, rekonstrukcija i popravka mostova.

• Izgradnja pločastih propusta i potpornih zidova.

• Izrada studije za povećanje bezbjednosti u saobraćaju.

• Uspostavljanje i širenje telekomunikacijske, radijske, televizijske i informacijske mreže sa jeftinom, kvalitetnom i pouzdanom uslugom na liberalnom tržištu sa konkurencijom koja će korisniku omogućiti izbor različitih alternativa.

Vodosnabdijevanje

• Prioritet kod eksploatacije lokalnih izvorišta dati resursima podzemnih voda i zaštititi ih od zagađivanja.

• Rezerve podzemnih voda visokog kvaliteta koristiti samo za snabdijevanje stanovništva vodom za piće i industrije u tehnološkim procesima koji zahtijevaju vodu najvišeg kvaliteta. Dinamiku eksplo-atacije prilagoditi dugoročnim zahtjevima bez uticaja na pogoršanje kvaliteta.

• Intenzivirati istražne radove na utvrđivanju stvarno potenci-jalnih kapaciteta uz mogućnost povećanja eksploatacionih moguć-nosti vještačkim prihranjivanjem.

• Zaštititi zone sanitarne zaštite postojećih i potencijalnih izvo-rišta i slivnih područja podzemnih voda, u ravničarskim predjelima u slivnim područjima rijeka koje prihranjuju podzemne vode, a na-ročito u onim koji su zavisni od korišćenja tranzitnih voda, izvršiti prostornu preraspodjelu voda i stvoriti uslove za njihovo višena-mjensko korišćenje, zaštitu od zagađivanja kao i zaštitu od voda.


81

• Povećati stepen snabdjevenosti stanovništva vodom za piće u ruralnim područjima i poboljšati kvalitet isporučene vode za stanovništvo.

• Povećati broj domaćinstava koja su priključena na kanalizaci-onu mrežu, i količine komunalnih i industrijskih otpadnih voda koje se adekvatno prečišćavaju, izgradnjom novih i rekonstrukcijom po-stojećih postrojenja.

Energetski sistem

• Podsticaj investicija privatnog sektora u oblasti energetike po modelu “izgradi i održavaj”.

• Izgradnja gasovoda.

• Dugoročna stimulacija investiranja u obnovljive izvore ener-gije (hidroelektrane, vjetroparkovi, upotreba biomase, geotermalnih izvora i sl.)

• Potpuna transparentnost i otvorenost procesa izdavanja do-zvola i licenci u oblasti energetike.

• Primjena mehanizama zaštite životne sredine, naročito kod upotrebe neobnovljivih izvora energije, prije svega uglja, kako bi se spriječile negativne posljedice po životnu sredinu i zdravlje ljudi.

• Promocija unapređenja energetske efikasnosti u svim se-gmentima privrede i društva u cjelini.

• Racionalno korištenje drveta kao energenta.

• Unapređenje kvaliteta i stabilnosti distributivne mreže elek-trične energije.

• Zamjena uličnog osvjetljenja i postavljanje LED svjetiljki.

82

Oblast: Privreda

Poljoprivreda i agrobiznis

• Sve veća implementacija i sertifikovanje poljoprivredne proi-zvodne Halal i HCCP standardom.

• Podrška organskom uzgoju hrane.

• Uvesti jedinstvenu statističku bazu o proizvodnji organske hrane.

• Imenovati i omogućiti lak kontakt sa sertifikacionim tijelima akreditovanim od strane Ministarstva poljoprivrede Republike Srbije.

• Omogućiti kontakt sa internacionalnim sertifikacionim tijelima koja kontrolišu organski karakter ugovorene domaće proizvodnje di-rektno za inostrane kupce.

• Omogućiti organizovanu edukaciju u organskoj proizvodnji.

• Obezbijediti odgovarajuću podršku države i organizovano tržište.

• Robu treba učiniti dostupnom na svim gradskim pijacama i u su-permarketima.

• Svi organski proizvodi moraju da budu sertifikovani, a ambala-ža, objekti za skladištenje, pa i transport moraju da budu izdvojeni od konvencionalne hrane.

• Pružiti podršku proizvođačima i udruženjima poljoprivrednih proizvođača u procesu dobijanja sertifikata o jedinstvenom geograf-skom porijeklu proizvoda.


83

Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru drvoprerade i proizvodnje namještaja

• Podrška izvoznicima u oblasti prerađivačke industrije.

• Podrška proizvođačima u uspostavljanju prodajno-distribu-tivnih centara u inostranstvu.

• Podrška formiranju biznis inkubatora za novoosnovane firme.

• Podrška klasterima – udruženjima proizvođača u kreiranju zajedničkog nastupa na tržištu.

• Podrška za unapređenje kapaciteta i uvođenje tehnologije u cilju smanjenja troškova proizvodnje.

• U industriji pločastog namještaja potrebna je izgradnja prera-đivačkih kapaciteta i ulaganje u stručne kadrove koji bi mogli rukovo-diti i raditi u preradi drveta.

• U industriji namještaja razviti izradu ekskluzivnog namještaja (duborez itd.), ali i za to treba stručnih kadrova koji bi prenijeli zna-nja.

• U industriji prerade kože i tekstila raditi na uspostavljanju ka-paciteta za preradu otpadnih voda.

• Regulisati mjere subvencija za: novootvorena preduzeća, izvo-znike, preduzeća koja upošljavaju nove radnike kao i preduzeća koja ulažu u proces oplemenjivanja sopstvenih proizvoda.

• Regulisati mehanizme podrške mladim preduzetnicima u sklopu lokalne uprave i preduzeća čiji je osnivač opština.

• Podržati aktivnosti sertifikacije proizvoda i usluga u skladu sa međunarodnim standardima.

84

Mogućnosti za razvoj industrijskih kapac-iteta u sektoru prehrambene industrije

• Organizovati seminare i savjetovanja za preduzetnike i me-nadžere koji već imaju uspostavljene kapacitete za proizvodnju i preradu prehrambenih proizvoda.

• Uspostaviti modele saradnje sa velikim trgovinskim lancima uz garanciju opštine Tutin da će uslovi ugovora biti ispoštovani.

• Raditi na uspostavljanju zadruge na principu javno-privat-nog partnerstva.

• Pokrenuti zaposlene u odjeljenju LER-a i PSS-a da se angažu-ju na terenu u objašnjavanju mogućih akcija za uspostavljanje kapa-citeta za proizvodnju i preradu hrane.

• Raspisati konkurse i dati podsticaje za proizvođače koji us-postavljaju ili proširuju proizvodne kapacitete u sektoru proizvod-nje i prerade hrane.

• Podržati proizvođače u prehrambenoj industriji u uspostav-ljanju proizvodnje po HCCP, Halal i ISO standardima.

Mogućnosti za razvoj industrijskih kapac-iteta u sektoru prerade ljekovitog bilja

• Pokrenuti kurseve o značaju ljekovitog bilja i mogućnostima njegove upotrebe.

• Istražiti rasprostranjenost ljekovitog bilja na teritoriji opšti-ne i formirati mape sa regijama gdje se pretežno i u koje vrijeme može pronaći ljekovito bilje.

• Uspostaviti kontakt sa prerađivačima ljekovitog bilja i inicira-ti osnivanje otkupne stanice.


85

• Raspisati konkurs za dodjelu podsticaja za uspostavljanje do-maćih zasada ljekovitog bilja.

• Raspisati konkurs i dati podsticaje za pokretanje industrijske prerade ljekovitog bilja.

Mogućnosti za unapređenje turističke ponude

• Sprečavati zagađivanje voda bacanjem otpada ne samo u ur-banim zonama već i šire.

• Staviti pod zaštitu sve šume pored vodotoka kako bi se očuva-le prirodne vrijednosti i pejzažni ambijent.

• Strogo sankcionisati bacanje piljevine u vodu riječnih korita.

• Zabraniti korišćenje pijeska i šljunka u riječnim koritima.

• Potrebno je razmotriti uspostavljanje centara zimskih spor-tova sa skijalištima na Mokroj Gori (Pogled – 2154 mnv i Ponor).

• Nužno je da se seoska domaćinstva organizuju u seosku turi-stičko-poljoprivrednu kooperativu/asocijaciju.

• Obezbjeđenje saobraćajne dostupnosti turističkih prostora visokog kvaliteta i blagovremeno pribavljanje zemljišta za javne i komercijalne namjene i njegovo opremanje infrastrukturom, preko aranžmana u javnom i javno-privatnom sektoru.

• Pružiti podršku preduzetnicima koji svoje aktivnosti žele za-snovati na dominantnim vidovima turizma: alpsko i nordijsko (na Pešterskoj visoravni) skijanje i zimski sportovi, rekreacija i sporto-vi na vodi, kulturološki, tranzitni, speleološki i ekološki turizam, sa komplementarnim vidovima turizma – etnološki, lovni, ribolovni i banjski turizam.

• Investirati u razvoj pratećih sadržaja puta (odmorišta, par-

86

kirališta, servisi, usluge i smještajni kapaciteti) i informativnih turi-stičkih punktova, tako i ponuda jednodnevnih i višednevnih temat-skih itinerera za animiranje i zadržavanje tranzitnih putnika u novo-pazarskom kraju.

• Kao preduslov za intenzivniji razvoj ribolovnog turizma ura-diti zaštitu i uređenje obala rijeka i jezera.

• Urediti i aktivirati šumskolovna područja za razvoj lovnog tu-rizma.

• Radi efikasnije organizacije i prezentacije turističke ponude i turističkog proizvoda trebalo bi organizovati „vizitor centar“ (pre-zentacija ponude, informisanje i edukacija turista) na pogodnoj lo-kaciji.

Zdravstveni sistem

• Upošljavanje dodatnog broja ljekara i tehničkog osoblja.

• Dodatno potrebno razviti mrežu seoskih ambulanti koje će konstantno raditi.

• Omogućiti već postojećim i novozaposlenim ljekarima usavr-šavanje na specijalizacijama koje su potrebne i planom predviđane.

• Pokretati akcije osavremenjavanja opreme.

• Unaprijediti prostorne uslove za prijem pacijenata.

• U Tutinu i Sjenici izvršiti temeljitu rekonstrukciju postojećih medicinskih objekata i područnih ambulanti te izgraditi nekoliko javnih apoteka u Dugoj Poljani, Karajukića Bunarima, Ljeskovi, Deli-među, Ribarićima i Crkvinama.


87

Obrazovni sistem

• Proširiti prostorne kapacitete predškolske ustanove.

• Povećati broj vaspitača i drugog osoblja u predškolskoj usta-novi.

• Unaprijediti rad postojećih predškolskih ustanova na seo-skom području i gdje je potrebno raditi na otvaranju novih.

• Rekonstruisati i unaprijediti putnu infrastrukturu koja vodi ka školama u samom centru ali i na seoskom području.

• Obezbijediti prevoz djece od kuće do škole na seoskom po-dručju, ali i prevoz djece koja stanuju u udaljenim naseljima a poha-đaju škole u centru.

• Pokrenuti projekat Srednje šumarske škole i Srednje poljo-privredne škole u Tutinu.

• Putem poštenog procesa zapošljavanja angažovati dodatni broj nastavnika i drugog nenastavnog osoblja u osnovnim i srednjim školama.

• Prosvjetnim radnicima obezbijediti besplatne seminare vr-hunskoga kvaliteta s ciljem poboljšanja prosvjetnog potencijala i obrazovnog sistema, a prema zakonskim obavezama.

• Opremiti osnovne i srednje škole savremenim nastavnim sredstvima.

• Pokrenuti projekat škole za djecu sa posebnim potrebama.

• U toku zimskih mjeseci raditi na prioritetnom raščišćavanju putnih pravaca prema seoskim školama.

• Svi prosvjetni radnici koji imaju potrebne kvalifikacije, struč-nu spremu i moralni kredibilitet trebaju dobiti šansu za zasnivanje

88

stalnog radnog odnosa bez obzira kojoj političkoj opciji pripadali.

• Trebaju se poštivati zakonske regulative i svim prosvjetnim radnicima isplaćivati jubilarne nagrade i ostvarene prihode po dru-gim osnovama koji im pripadaju.

• Potrebno je pronaći adekvatno mjesto i izgraditi gradski park.

• Potrebno je obnoviti rad pozorišta i obezbijediti sredstva za organizaciju aktivnosti.

• Potrebno je obnoviti bioskop.

• Potrebno je otvaranje, to jest obnavljanje muzeja.

• Neophodno je renoviranje Doma kulture.

• SPP posebno ističe potrebu dodjele stipendija najboljim uče-nicima i studentima kao i obezbjeđivanja mogućnosti, direktno ili indirektno (kroz subvencije), da isti rade u Tutinu.

Zaštita životne sredine i upravljanje otpadom

• Uspostavljanje efikasnih sistema upravljanja otpadom na na-čin kojim se ne ugrožava zdravlje ljudi i životna sredina.

• Ponovno iskorišćenje i reciklaža otpada, izdvajanje sekundar-nih sirovina iz otpada i korišćenje otpada kao energenta.

• Prevencija nastajanja otpada, posebno razvojem čistijih teh-nologija i racionalnim korišćenjem prirodnih bogatstava, kao i ot-klanjanje opasnosti od njegovog štetnog dejstva na zdravlje ljudi i životnu sredinu.

• Razvoj postupaka i metoda za odlaganje otpada.

• Sanacija neuređenih odlagališta otpada i postojećih nesani-tarnih deponija.


89

• Praćenje stanja postojećih i novoformiranih odlagališta otpa-da.

• Promocija održivog upravljanja otpadom.

• Izgradnja kolektora za otpadne vode i fabrika za prečišćava-nje otpadnih voda uz pomoć raspoloživih međunarodnih fondova za te namjene.

PRINCIPI RAZVOJA KOJIM SE RUKOVODI STRANKA PRAVDE I

POMIRENJA

Ekonomska misija Stranke Pravde i Pomirenja (SPP) je da se poveća blagostanje građana u Sandžaku. Sandžak po-sjeduje veliki ekonomski razvojni potencijal sa svojim

mladim i dinamičnim stanovništvom, bogatim prirodnim resursima, pojedince sa preduzetničkim duhom, historijske i prirodne ljepote kao i geostrateški položaj.

Ekonomski sektor je od najveće važnosti za socijalno blagosta-nje cijelog društva. Poslovni ljudi u sandžačkoj regiji nose veliku društvenu odgovornost. Oni su odgovorni za obezbjeđivanje priho-da hiljadama radnika, kao i njihovih porodica. Ovi poslovni ljudi su svjesni svoje odgovornosti, nezavisno iz koje opštine dolaze, kojoj nacionalnoj strukturi pripadaju, da li su politički opredijeljeni, ili ne. Nažalost, u sandžačkim opštinama nivo priznavanja zasluga po-slovnog sektora od strane političkog sektora kao i samih građana ne podudara se sa njihovom važnošću. Glavni razlog leži u neizbalansi-ranoj podjeli moći između političkog i ostalih sektora. Vlast ne do-zvoljava veći uticaj drugih aktera zbog straha od gubitka kontrole nad procesom podjele javnih pozicija. Kontrola nad javnim pozicija-ma za njih označava glavni izvor njihove moći. Također je i poslovni sektor suviše slab, mada u njemu ima potencijala za pozicioniranje kao glavnog nosioca uticaja. Iz svih nabrojanih razloga politička mi-sija SPP-a biće apsolutno usmjerena u prevazilaženje ovih problema

92

i stvaranje najboljeg mogućeg ambijenta kako bi se ekonomska slika Sandžaka u narednom periodu značajno poboljšala.

Stranka Pravde i Pomirenja će implementirati strategiju konti-nuiranog i održivog ekonomskog rasta, kako bi se mobilizirali po-tencijali Sandžaka. Realizacija ove strategije će smanjiti siromaštvo i nezaposlenost, što će povećati životni standard naših građana. Tako će Sandžak postati atraktivno mjesto za život sadašnjim i budućim generacijama.

Ekonomski razvoj i blagostanje vodi i do veće odgovornosti kod raspodjele stečenog bogatstva. SPP je mišljenja da treba provesti socijalnu politiku kako bi se osigurala dobrobit i sreća svih naših građana. Neizbježno je stalno unaprijediti koncept socijalne države, koja će brinuti o nezaposlenim, siromašnim, bolesnim i osobama sa posebnim potrebama što će ovim kategorijama, kao i svim ostalim građanima, omogućiti dostojanstven život.

U skladu sa ovom strategijom, SPP je odredila svoje socio-eko-nomske principe, ciljeve i politike i uspostavit će koncept vlasti radi efikasne implementacije.

SPP je usvojila sljedeće osnovne principe ekonomskog razvoja:

• Ljudi su glavni resurs i subjekt ekonomskog razvoja, zato tre-ba prilagoditi ekonomiju prema potrebama ljudi.

• Privredni razvoj je neophodno bazirati na slobodi tržišta u ambijentu zdrave konkurencije.

• Monopolizacija i nelojalna konkurencija treba se spriječiti po svaku cijenu.

• Svi razvojni projekti moraju podrazumijevati ekonomski i ekološki održivi razvoj.


93

• Pretpostavka privrednog razvoja je izgradnja kvalitetne in-frastrukture i saobraćajne mreže, prije svega autoputa i aerodroma u Sandžaku.

• SPP će podržati sve razvojne projekte u sferi energetike, u po-gledu iskorištavanja prirodno obnovljivih resursa, kao što su riječni potencijali, vjetrovi i solarna energija.

• SPP se zalaže za razvoj malih i srednjih preduzeća.

• Budući privredni razvoj neophodno je bazirati na očuvanju postojećih privrednih grana, kao što su tekstilna i drvna industrija, i oživljavanju poljoprivrede, naročito stočarstva, kao i drugih ekonomskih grana poput turizma i prerade ljekovitog bilja.

• Važno je podstaći i oživljavanje tradicionalnih zanata i doma-će radinosti.

• Smatramo da treba pripremiti sandžačku ekonomiju za ula-zak u globaliziranu privredu. Najbolji način jeste povećanje konku-rentske prednosti putem efikasnog korištenja postojećih resursa.

• Treba pripremiti uvjete za privlačenje stranog kapitala, sa posebnim naglaskom kapitala iz dijaspore, i međunarodnog znanja i iskustva za razvoj sandžačke ekonomije.

• Kroz dugoročnu edukaciju, nužno je oživjeti etičke tradicio-nalne vrijednosti u poslovanju, jer su poštenje, odgovornost i tačnost osnovi profesionalizma.

• Mišljenja smo da država načelno treba da ostane izvan svih vrsta ekonomskih aktivnosti i da nosilac ekonomije treba biti privat-ni sektor.

• Funkcija države u ekonomiji treba biti regulatorna i kontrol-na. Stoga, smatramo da je stvaranje pozitivnog i pravednog ambije-nata putem državne uprave jedan od glavnih stubova za ekonomski

94

razvoj Sandžaka.

• Smatramo da sve javne službe treba kvalitetno organizirati prema potrebama građana.

• Neophodno je razvijati koncept javno-privatnog partnerstva kod ponude javnih dobara, poput obrazovanja, zdravstva i komunal-nih usluga.

• SPP će razvijati zajedno sa vjerskim zajednicama i nevladi-nim organizacijama posebne programe za siromašne, penzionere, siromašnu djecu, nezaposlene i građane koji se suočavaju sa teško-ćama ne smiju se u društvu osjećati napuštenim i osamljenim.

• SPP će ponuditi projekte za rehabilitaciju djece uličara, pro-sjaka i beskućnika u cilju smanjenja ovakvih pojava.

Za realizaciju ovih principa, SPP ima sljedeće osnovne ciljeve za ekonomiju:

• Ponuditi ambijent, gdje se privatno preduzetništvo može slo-bodno razvijati bez suvišnih političkih i birokratskih barijera.

• Ponuditi puteve, željeznicu i aerodrom kao neophodna sred-stva za razvoj ekonomije.

• Povećati proizvodnju roba i usluga.

• Povećati izvoz lokalnih proizvoda i brendiranje lokalnih proi-zvoda.

• Smanjiti nezaposlenost, visoke troškove života i pravedno raspodijeliti dohodak.

• Iskorijeniti nepravedno profiterstvo i nelojalnu konkurenci-ju, koje sprečavaju stabilan i pravedan ekonomski razvoj. Spriječiti svaki vid monopolizacije.

• Reforma administracije lokalnih uprava, kao i policijske, tuži-


95

lačke i pravosudne organe, kako bi se korupcija i organizirani krimi-nal sveli na minimum.

• Nužno je poduzeti sve raspoložive mjere radi zaštite zdrave privrede od narko i drugih vidova prljavog kapitala.

Za postizanje ovih ciljeva, SPP će implementirati sljedeće mjere:

• Korišćenje svih resursa za razvoj privrede zasnovanim na inovacijama, tehnologiji i produktivnosti.

• Ekonomski razvoj se može postignuti putem investicija. Zato će se promovisati obim i kvalitet investicija radi povećanja zaposle-nosti.

• Finansijski sektor treba strukturisati prema potrebama svih učesnika u ekonomiji a ne obratno.

• Treba ublažiti regionalne neravnoteže u ekonomskoj snazi i ponuditi ambijent za korišćenje svih resursa u svim mjestima i op-štinama.

• Treba reformisati poreski sistem uzimajući u obzir ekonom-sku snagu poreskih obveznika i pravednost raspodjele poreskih te-reta.

• Treba reformisati način trošenja javnih rashoda i spriječiti zloupotrebe vezano za njih.

• Javni rashodi trebaju se isključivo trošiti za opšte dobro svih građana, a prije svega za javne investicije.

• Treba obezbijediti vladavinu prava, uz nezavisno sudstvo, za-štićena imovinska prava i slobodni pristup tržištu.

• Treba uključiti obrazovne i naučne institucije u cilju postiza-nja konkurentnosti ekonomije.

Documents

IMPRESUM - SPPspp.rs/wp-content/uploads/2020/06/SPP-2020-TUTIN... · je prioritet put Tutin – Novi Pazar, ali to ne smije biti cilj već samo početak. Putevima ka opštinama na