INDEKSI I REFORMËS SË SISTEMIT GJYQËSOR

PËR

KOSOVËN

Prill 2002

© ABA/CEELI

Përfundimet dhe analizat e paraqitura në këtë material janë rezultat i punës së Shoqatës së Avokatëve Amerikanë për Nisiativën Ligjore në Europën Lindore dhe Qendrore (ABA/CEELI) , e cila është e vetmja përgjegjëse për përmbajtjen e këtij materiali. Bordi i Drejtuesve të Shoqatës së Avokatëve Amerikanë nuk e ka shqyrtuar dhe as miratuar përmbajtjen e tij. Gjithashtu, pikëpamjet e shprehura këtu nuk duhet të kuptohen sikur përfaqësojnë politikën e Shoqatës së Avokatëve Amerikanë (ABA). Për më tepër, asgjë në këtë raport nuk duhet të konsiderohet se përbën këshilla ligjore për raste të veçanta, dhe lexuesit duhet të marrin këshilla të tilla nga avokatët e tyre. Ky botim u mundësua me ndihmën dhe mbështetjen e dhënë nga Misioni në Kosovë i Agjencisë Amerikane të Zhvillimit Ndërkombëtar, sipas kushteve të Marrëveshjes së Asociimit për Bashkëpunim Nr. 167-A-00-00-00105-00 dhe Marrëveshjes Kryesore të Bashkëpunimit Nr. ENI-A-00-00-00003-00. Mendimet e shprehura këtu janë të autorit(autorëve) dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e Agjencisë Amerikane për Zhvillimin Ndërkombëtar (USAID). ISBN: 1-59031-122-1 Shtypur në Shtetet e Bashkuara Copyright © 2002 nga Shoqata e Avokatëve Amerikanë dhe Nisiativës Ligjore për Europën Qendrore dhe Lindore 740 15th Street, NW, Washington, DC 20005

PASQYRA E LËNDËS

Hyrje ..................................................................................................................................... i Mjedisi i Zhvillimit në Kosovë Konteksti Ligjor ..................................................................................................................1 Historia e Sistemit Gjyqësor ..............................................................................................2 Struktura e Gjykatave ........................................................................................................2 Kushtet e Shërbimit Gjyqësor ...........................................................................................3 Kualifikimet ......................................................................................................................3 Emërimi dhe Kohëmbajtja e Detyrës ...............................................................................4 Trajnimi ............................................................................................................................4 Grupi i Vlerësimit ..............................................................................................................4 Indeksi i Reformës së Sistemit Gjyqësor për Kosovën (IRSGJ) Analiza 2001 Tabela e Vlerësimit të Faktorëve......................................................................................6 I. Cilësia, Arsimimi, dhe Shumëllojshmëria .........................................................7 1. Kualifikimi dhe Përgatitja e kërkuar për Sistemin Gjyqësor ...................................7 2. Procesi i Përzgjedhjes/Emërimit.............................................................................8 3. Vazhdimi i Arsimimit Juridik..................................................................................10 4. Përfaqësimi i Pakicave dhe Gjinisë (Grave).........................................................11

II. Kompetencat e Sistemit Gjyqësor ..................................................................12 5. Rishikimi Gjyqësor i Legjislacionit ........................................................................12 6. Mbikëqyrja Gjyqësore e Praktikave Administrative ..............................................13 7. Jurisdiksioni i Sistemit Gjyqësor mbi Liritë Civile .................................................14 8. Sistemi i Ankimit ...................................................................................................15 9. Ndëshkimi i Mosbindjes/Thirrja në Gjykatë /Zbatimi ............................................16 III. Burimet Financiare ............................................................................................18 10. Ndikimi mbi Procesin e Përgatitjes së Buxhetit ....................................................18 11. Mjaftueshmëria e Pagave të Sistemit Gjyqësor ...................................................19 12. Godinat e Sistemit Gjyqësor.................................................................................20 13. Siguria e Sistemit Gjyqësor .................................................................................21 IV. Mbrojtjet Strukturore ........................................................................................22 14. Garantimi i Kohëmbajtjes së Detyrës ...................................................................22 15. Kriteri i Objektivitetit për Ngritjen në Detyrë të Gjyqtarëve...................................22 16. Imuniteti Gjyqësor për Veprimet Zyrtare ..............................................................23 17. Largimi nga Detyra dhe Masat Disciplinore ndaj Gjyqtarëve ...............................24 18. Caktimi i Lëndëve .................................................................................................26 19. Shoqatat e Gjyqtarëve..........................................................................................27

V. Përgjegjshmëria dhe Transparenca ................................................................28 20. Vendimet Gjyqësore dhe Ndikimi Jokorrekt .........................................................28 21. Kodi i Etikës..........................................................................................................30 22. Procesi i Ankimit ndaj Sjelljeve të Organeve Gjyqësore ......................................31 23. Pjesëmarrja e Publikut dhe e Medias në Procedurë ............................................32 24. Publikimi i Vendimeve Gjyqësore.........................................................................32 25. Mbajtja e Procesverbaleve të Gjyqit .....................................................................33 VI. Efektiviteti ..........................................................................................................34 26. Stafi Ndihmës i Gjykatës ......................................................................................34 27. Struktura Organike e Sistemit Gjyqësor ...............................................................35 28. Sistemet e Regjistrimit dhe Gjetjes së Lëndëve...................................................36 29. Kompjutorët dhe Pajisjet e Zyrës .........................................................................36 30. Shpërndarja dhe Indeksimi i Legjislacionit Aktual ................................................37

Hyrje Indeksi i Reformës së Sistemit Gjyqësor (IRSGJ) është një instrument i përgatitur nga Shoqata e Avokatëve Amerikanë për Nisiativën Ligjore në Europën Lindore dhe Qendrore (ABA/CEELI). Synimi i këtij Indeksi është vlerësimi i faktorëve kyç për reformën e sistemit gjyqësor në demokracitë e sapolindura. Në një kohë kur përpjekjet për reformën ligjore dhe gjyqësore janë në qendër të vëmendjes më shumë se kurrë, IRSGJ përbën një mekanizëm të përshtatshëm dhe të rëndësishëm vlerësimi. IRSGJ do t’i japë mundësi ABA/CEELI-t, financuesve të saj dhe vetë demokracive të sapolindura, për të synuar programe më të mira të reformës gjyqësore dhe për të ndjekur nga afër progresin drejt formimit të një sistemi gjyqësor të përgjegjshëm, efektiv dhe të pavarur. ABA/CEELI i hyri këtij projekti me mendimin që nuk ka një kuptim të njëjtë për gjithë veçoritë që bashkëveprojnë e ndërthuren në reformën e sistemit gjyqësor. Veçanërisht, ABA/CEELI ka parasysh ndryshimet që ekzistojnë në kulturat juridike që, në një kontekst të veçantë, mund t’i shohin disa çeshtje si më shumë ose më pak të rëndësishme. Megjithatë, pas një dekade pune në vendet e Europës Lindore dhe Qendrore, ABA/CEELI ka arritur në përfundimin që secili nga të tridhjetë faktorët e shqyrtuar këtu mund të ketë një ndikim të ndjeshëm në procesin e reformës së sistemit gjyqësor. Kështu, shqyrtimi i këtyre faktorëve krijon një bazë mbi të cilën mund të strukturohet programimi i asistencës teknike dhe të vlerësohen elementët e rëndësishëm të procesit të reformës. Natyra teknike e IRSGJ e dallon këtë lloj mjeti vlerësimi nga vlerësime të tjera të pavarura të një natyre të ngjashme, të tilla si Raporti për të Drejtat e Njeriut i Departamentit të Shtetit të Shteteve të Bashkuara dhe Kombet në Tranzicion nga Freedom House. Ky vlerësim nuk jep një komentar përshkrues të gjendjes së sistemit gjyqësor në një vend. Përkundrazi, vlerësimi identifikon kushtet specifike, dispozitat ligjore, dhe mekanizmat që janë të pranishme në sistemin gjyqësor të një vendi dhe vlerëson se në ç’masë këto lidhen me kritere specifike të reformës në periudhën e vlerësimit. Veç kësaj, ky proces analitik nuk është një vëzhgim shkencor statistikor. IRSGJ është së pari dhe kryesisht një studim ligjor që rezulton në informacion që përshkruan sistemin gjyqësor të një vendi. Vlerësimi i Përpjekjeve të Reformës Vlerësimi i progresit të një vendi drejt reformës së sistemit gjyqësor është plot kundërshti. Asnjë kriter nuk mund të shërbejë si talisman, dhe shumë faktorë të vlerësuar përgjithësisht është e vështirë të maten. Për shembull, koncepti kyç i një sistemi gjyqësor të pavarur në thelb priret drejt anës cilësore dhe nuk mund të matet thjesht me numrin e gjyqtarëve ose gjykatave në një vend. Eshtë e vështirë të gjesh dhe interpretosh “provën e paanësisë, mosndikimin, dhe fushën e veprimit të një autoriteti gjyqësor si institucion.” Larkins, Judicial Independence and Democratization (Pavarësia e Sistemit Gjyqësor dhe Demokratizimi): A Theoretical and Conceptual Analysis (Një Analizë Teorike dhe Konceptuale), 44 AM. J. COMP. L. 611 (1996). Larkins citon gabimet e mëposhtme në përpjekjet e mëparëshme për të matur pavarësinë e sistemit gjyqësor:

(1) bazimi në treguesit formalë të pavarësisë së sistemit gjyqësor të cilat nuk përputhen me realitetin, (2) mungesa e informacionit të duhur në gjykatat i cili është i zakonshëm në studimet gjyqësore krahasuese, (3) vështirësitë e natyrshme për të interpretuar kuptimin e konkluzioneve gjyqësore, ose (4) natyra arbitrare e vlerësimit numerik të disa atributeve të pavarësisë së sistemit gjyqësor.

Id. at 615.

i

Larkins kritikon veçanërisht një studim të vitit 1975 nga David S. Clark, i cili kërkonte të maste numerikisht autonominë e Gjykatave të Larta në Amerikën Latine. Në përgatitjen e sistemit të tij të “pikëve të efektivitetit të sistemit gjyqësor”, Clark përfshinte tregues të tillë si garancitë e mbajtjes së detyrës, metodën e largimit nga detyra, metodën e emërimit, dhe garancitë e pagës. Clark, Judicial Protection of the Constitution in Latin America (Mbrojtja Gjyqësore e Kushtetutës në Amerikën Latine), 2 HASTINGS CONST. L. Q. 405 – 442 (1975).

Problemi, megjithatë, qëndron në faktin se këta tregues formalë të pavarësisë së sistemit gjyqësor shpesh nuk përputheshin me realitetin. Për shembull, megjithëse gjykatësit e Gjykatës Supreme të Argjentinës i kishin garancitë e mbajtjes së detyrës, Gjykata Supreme që nga 1940-a ishte spastruar të paktën pesë herë. Në bazë të këtyre faktorëve, Clark mbivlerësonte…pavarësinë e gjykatave të disa vendeve, duke vendosur gjykata të tilla të varura si ajo e Brazilit para asaj të Kosta Ricas, vend që është parë pothuaj universalisht si vendi me sistem gjyqësor më të pavarur në Amerikën Latine.

Larkins, supra, at 615. Bazimi në kritere subjektive në vend të kritereve objektive mund gjithashtu të bëhet objekt kritike. Për shembull, Larkins, supra, at 618 (që kritikonte metodologjinë e sondazhit të 84 shkencëtarëve sociologë lidhur me gjykatat në Amerikën Latine si pak më shumë se thashethemnajë). Për më tepër, nuk mund të përftohet informacion i besueshëm duke intervistuar gjyqtarët: “[gj]yqtarët nuk mund të pranojnë që ata arrijnë në një përfundim të caktuar sepse janë vënë nën presionin e një personi të caktuar; përkundrazi, ata janë të prirur të fshehin mungesën e autonomisë së tyre.” Larkins, supra, at 616. Metodologjia e ABA/CEELI-t ABA/CEELI është përpjekur t’iu shmanget këtyre problemeve dhe vështirësive duke iu përmbajtur si kritereve subjektive ashtu edhe atyre objektive dhe duke i bazuar këto kritere në disa norma themelore ndërkombëtare, të tilla si ato të përcaktuara në Parimet Bazë të Kombeve të Bashkuara në Pavarësinë e Sistemit Gjyqësor; Rekomandimin e Këshillit të Europës R(94)12 “Për Pavarësinë, Efikasitetin dhe Rolin e Gjyqtarëve”; dhe Këshilli i Europës “Karta Europiane për Statutin për Gjyqtarët.” Referencë i ështe bërë gjithashtu një Dokumenti Konceptual për Pavarësinë e Sistemit Gjyqësor përgatitur nga ABA/CEELI dhe kritereve të përdorura nga Shoqata Ndërkombëtare e Gjyqtarëve për vlerësimin e kërkesave për anëtarësim. Në bazë të këtyre normave, ABA/CEELI përgatiti një seri prej 30 deklarimesh që përcaktojnë faktorët që lehtësojnë zhvillimin e një sistemi gjyqësor të përgjegjshëm, efektiv dhe të pavarur. Për të ndihmuar vlerësuesit në vlerësimin e tyre për këta faktorë, ABA/CEELI përgatiti komentarin korrespondues duke cituar bazat mbi të cilat u bë deklarimi dhe diskutuar rëndësinë e tij. Një përpjekje e veçantë u bë për të shmangur vlerësimin më të madh ndaj koncepteve Amerikane në raport me konceptet Europiane lidhur me strukturën dhe funksionin e sistemit gjyqësor. Kështu, u përfshinë disa faktorë që një gjyqtar Amerikan ose Europian mund t’i konsiderojë si të panjohura për të, dhe kjo duhet kuptuar që synimi ka qenë kapja e më të mirës të ofruar nga kulturat gjyqësore. Për më tepër, ABA/CEELI shqyrtoi secilin faktor nën dritën e përvojës së saj dhjetë vjeçare dhe arriti në përfundimin që secili faktor mund të ketë ndikim në procesin e reformës së sistemit gjyqësor. Për pasojë, edhe nëqoftëse disa faktorë nuk janë pranuar nga të gjithë si elementë bazë, ABA/CEELI e përcaktoi vlerësimin e tyre si të dobishëm dhe të justifikuar programatikisht. Kategoritë e përfshira trajtojnë cilësinë, arsimimin, dhe ndryshimet ndërmjet gjyqtarëve; jurisdiksionin dhe kompetencat gjyqësore; mbrojtësit financiarë dhe strukturorë; përgjegjshmërinë dhe transparencën; dhe çështje që ndikojnë në efikasitetin e sistemit gjyqësor. Çështja e përdorimit të një mekanizmi “pikësimi” ishte një nga aspektet më të vështira dhe kontradiktore të këtij projekti, dhe ABA/CEELI mes vedi diskutoi nëse duhej përfshirë një mekanizëm i tillë. Gjatë periudhës 1999-2001, ABA/CEELI testoi mekanizma të ndryshme

ii

pikësimi. Pas një diskutimi të gjallë me anëtarët e Bordeve Ekzekutive dhe Këshilluese të ABA/CEELI-t, si edhe me ekspertë të jashtëm, ABA/CEELI vendosi të braktisë çdo përpjekje për të dhënë një pikësim të përgjithshëm të progresit të reformës së një vendi për të bërë plotësisht të qartë që IRGJ nuk është menduar të jetë një vlerësim i plotë i një sistemi gjyqësor. Megjithë këtë konkluzion të përgjithshëm, ABA/CEELI arriti në përfundimin që për faktorë të veçantë mund të bëheshin vlerësime cilësore. Kështu, secili faktor, ose deklarim, lidhet me një nga tre vlerat: pozitive, neutrale, ose negative. Keto vlera vetëm pasqyrojnë marrëdhënien e një deklarimi të caktuar me një sistem gjyqësor të një vendi të caktuar. Kur deklarimi përputhet plotësisht me realitetin në një vend të dhënë, vendit i jepet një pikë “pozitive” për atë deklarim. Ndërsa, nëqoftëse deklarimi nuk përfaqëson aspak kushtet e një vendi të dhënë, atij vendi i jepet një pikë “negative”. Nëqoftëse kushtet brenda vendit korresponsojnë në disa aspekte por jo në të tjera, i jepet një pikë “neutrale”. Cf. Cohen, The Chinese Communist Party and ‘Judicial Independence’ (Partia Komuniste Kineze dhe ‘Pavarësia e Sistemit Gjyqësor’: 1949-59, 82 HARV. L. REV. 972 (1969), (që sugjeron se shkalla e pavarësisë së sistemit gjyqësor ekziston në një spektër nga “një system gjyqësor plotësisht i lirë në një system gjyqësor që është plotësisht i varur”). Sërish, si theksohet më sipër, ABA/CEELI ka vendosur të mos japë një pikësim të përmbledhur ose të përgjithshëm sepse, në përputhje me kritikën e Larkin, ABA/CEELI arriti në përfundimin që një përpjekje e tillë për të dhënë një pikësim të përgjithshëm do të ishte frenuese. Përkundrazi, rezultatet e 30 vlerësimeve të veçanta u mblodhën në një format të standardizuar për vlerësimin e IRSGJ të çdo vendi. Pas çdo faktori, jepet lidhja e vlerësuar dhe një përshkrim i bazës për këtë konkluzion. Përpos kësaj, përfshihet një analizë më në thellësi, që detajon çështjet e ndryshme të përfshira. Klasifikimi i të dhënave në këtë mënyrë lehtëson përfshirjen e tyre në një database, dhe i lejon përdoruesit të fundit të krahasojë lehtësisht ecurinë e vendeve të ndryshme në fusha të caktuara dhe – pas plotësimit të IRSGJ-së me të dhëna të reja– edhe brenda një vendi të caktuar në kohë të ndryshme. Shkencëtarët e shkencave shoqërore mund të argumentojnë që disa nga këto kritere mund të përcaktoheshin më mirë nëpërmjet sondazheve të opinionit publik ose nëpërmjet intervistave më të gjera me avokatë dhe personelin e gjykatave. I ndjeshëm ndaj kostos së lartë dhe mungesës së kohës së mjaftueshme, ABA/CEELI vendosi t’i strukturojë këto çeshtje në mënyrë të tillë që atyre të mund t’u përgjigjeshin me efektivitet një numër gjyqtarësh, avokatësh, gazetarësh dhe vëzhguesish të jashtëm me njohuri të detajuara mbi sistemin gjyqësor të intervistuar vetëm një herë. Përgjithësisht, IRSGJ është menduar të zbatohet shpejt nga një ose më shumë specialistë ligjorë të cilët janë përgjithsisht të familiarizuar me vendin dhe rajonin dhe të cilët mbledhin informacion objektiv dhe kryejnë intervistat e nevojshme për të bërë vlerësimin e secilit faktor. Një nga qëllimet e vlerësimit është të ndihmojë ABA/CEELI-n — dhe financuesit e tij dhe organizatat kolegjiale – të përcaktojnë efikasitetin e programeve të tyre të reformave të sistemit gjyqësor dhe të ndihmojë në përcaktimin e ndihmës në të ardhmen. Shumë nga çështjet e ngritura (të tilla si pagat e gjyqtarëve dhe ndikimet e parregullta nga jashtë) natyrisht, nuk mund të trajtohen direkt dhe me efektivitet nga ofruesit e jashtëm të asistencës teknike. ABA/CEELI gjithashtu pranon që ato fusha të reformës së sistemit gjyqësori që mund të ndikohen nga të jashtmit, të tilla si trajnimi gjyqësor, nuk janë më të rëndësishmet. Të kesh gjyqtarët më të zgjedhur dhe të arsimuar në botë nuk është garanci për të pasur një system gjyqësor të përgjegjshëm, efektiv dhe të pavarur; dhe akoma, çdo gjyqtar është e nevojshme të jetë i trajnuar mirë. Për më tepër, lidhja ndërmjet ndihmës së jashtme dhe sistemit gjyqësor të vendit mund të jetë shumë delikate; ndërtimi i një sistemi gjyqësor vërtet kompetent kërkon një vullnet politik real dhe përkushtim nga ana e vendit që reformohet. Gjithashtu, është e rëndësishme të analizohen fusha të rëndësishme me kritere të provuara të padiskutueshme, në mënyrë që përpjekjet e reformës të mund të përqëndrohen më mirë në elementët progresivë. ABA/CEELI ofron këtë produkt si një hap konstruktiv në këtë drejtim dhe mirëpret kritika konstruktive. Mirënjohje

iii

Lisa Dickieson, Drejtore, Programi i Reformës së Gjyqësorit, Shoqata e Avokatëve Amerikanë për Nisiativën Ligjore në Europën Lindore dhe Qendrore (ABA/CEELI) (1995-2000), dhe Mark Dietrich, Anëtar, Avokat i Shtetit të New York dhe Këshilltar i ABA/CEELI zhvilluan konceptin origjinal dhe disenjuan IRGJ. Scott Carlson, Drejtor, Programet e Reformës së Gjyqësorit në ABA/CEELI (2000-e në vazhdim) drejtoi përfundimin e IRSGJ-së. Ndihmë në kërkime dhe përmbledhjen e IRGJ u dha nga Jenner Bryce Edelman, Bashkëpunëtore Programi në ABA/CEELI, dhe James McConkie, Student Praktikant, ABA/CEELI. Gjatë përgatitjes të IRSGJ-së, ABA/CEELI përfitoi shumë nga dy grupe ekspertësh këshillues. ABA/CEELI do të donte të falenderonte anëtarët e Bordit të Parë Këshillues Gjyqësor të ABA/CEELI-t, duke përfshirë Tony Fisser, Marcel Lemonde, Ernst Markel, Joseph Nadeau, Mary Noel Pepys dhe Larry Stone, të cilët shqyrtuan variantet e hershme të këtij indeksi. Përpos kësaj, ABA/CEELI do të donte të falenderonte anëtarët e Bordit të Dytë Këshillues Gjyqësor të saj, duke përfshirë Luke Bierman, Macarena Calabrese, Elizabeth Dahl, Elizabeth Lacy, Paul Magnuson, Nicholas Mansfield, Aimee Skrzekut-Torres, Roy T. Stuckey, Robert Utter dhe Russell Wheeler të cilët organizuan përmbledhjen e tij. Së fundi, ABA/CEELI gjithashtu shpreh vlerësimin e saj për ekspertët të cilët kontribuan në Dokumentin Konceptual për Pavarësinë e Sistemit Gjyqësor të ABA/CEELI-t: James Apple, Dorothy Beasley, Nicholas Georgakopolous, George Katrougalos, Giovanni Longo, Kenneth Lysyk, Roy Schotland, Terry Shupe, Patricia Wald dhe Markus Zimmer.

iv

Mjedisi i zhvillimit në Kosovë Konteksti Ligjor Që nga qershori 1999, kur NATO detyroi forcat Jugosllave të tërhiqen nga Kosova, krahina është administruar nga prania ndërkombëtare civile dhe e sigurimit e autorizuar nga Këshilli i Sigurimit i Kombeve të Bashkuara. Administrata civile ndërkombëtare – Misioni i Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) – drejtohet nga Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara (PSSP). Tre organizata ndërkombëtare në bashkëveprim aktualisht operojnë katër shtyllat e strukturës së UNMIK-ut: Shtylla I “Policia dhe Drejtësia” (OKB);1 Shtylla II “Administrata Civile” (OKB); Shtylla III “Demokratizimi dhe Ndërtimi Institucional” (Organizata për Sigurim dhe Bashkëpunim në Europë (OSBE)); dhe Shtylla IV “Rindërtimi Ekonomik” Bashkimi Europian (BE)). Përpos kësaj për të siguruar një administratë të përkohshme, UNMIK është ngarkuar me krijimin e “një sistemi gjyqësor të pavarur, të paanshëm dhe multietnik". Prania ndërkombëtare e sigurisë (KFOR) vepron nën një kontroll të unifikuar ushtarak dhe strukturë komande të ndarë nga UNMIK-u. Kjo prani u organizua, ndër të tjera, për të shuar armiqësitë, për të siguruar një mjedis të sigurt për gjithë njerëzit e Kosovës dhe për të lehtësuar kthimin e sigurtë të personave të shpërngulur dhe refugjatëve. KFOR-i dhe personeli i tij ndërkombëtar nuk i nënshtrohen autoritetit të UNMIK-ut dhe gëzojnë imunitet ndaj gjykatave të Kosovës. Legjislacioni në fuqi në Kosovë përbëhet nga Rregulloret e UNMIK-ut dhe aktet ndihmëse nënligjore, dhe legjislacioni që ishte në fuqi në Kosovë deri më 22 Mars 1989 – datë kjo e konsideruar si dita e fundit në të cilën Kosova gëzoi autonominë brenda Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë (RSFJ).2 Ky legjislacion përfshin dispozitat federale të ish-Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë (RSFJ), legjislacionin e ish-krahinës së Kosovës, si edhe disa dispozita të legjislacionit të ish-Republikës Socialiste të Serbisë. Legjislacioni në fuqi në Kosovë pas vitit 1989 mund të zbatohet vetëm për rastet kur ai trajton një çështje ose situatë të patrajtuar nga legjislacioni i mëparshëm. Rregulloret e UNMIK-ut dhe aktet ndihmëse nënligjore mbizotërojnë mbi legjislacionin e mëparshëm. UNMIK-u gradualisht i ka deleguar shumë nga kompetencat e tij organeve të pushtetit vendor. Në fillim të vitit 2001, në marrëveshje me udhëheqësit politikë vendas, UNMIK-u krijoi 20 departamente qendrore administrative, në rolin e ministrive, të cilat ishin bashkëdrejtuar të paktën me emër nga bashkë-drejtuesit vendas dhe ndërkombëtarë. Zgjedhjet lokale në Tetor 2000 rezultuan në krijimin e 30 kuvendeve komunale në gjithë Kosovën. Në mes të vitit 2001, një grup pune ekspertësh me anëtarë vendas dhe ndërkombëtarë përgatitën një Kornizë Kushtetuese për

1 UNMIK-u krijoi Shtyllën e re të Policisë dhe Drejtësisë në maj 2001 për të shtuar përpjekjet për vendosjen e ligjit dhe rendit në Kosovë. Më parë këto funksione i kryente Shtylla e Administratës Civile të OKB-së. Shtylla I e UNMIK –ut ishte një Shtyllë e Çështjeve Humanitare e drejtuar nga Zyra e Komisionerit të Lartë për Refugjatët (UNHCR). Megjithëse UNHCR-ja u nda nga UNMIK-u në vitin 2000, përpjekjet humanitare të kësaj organizate në Kosovë vazhdojnë. 2 Në Rregulloren e tij të parë, UNMIK-u përcaktoi, ndër të tjera, që ligji në fuqi në Kosovë më 24 mars 1999 – dita e parë e fushatës ajrore të NATO-s – do të mbetej në fuqi në Kosovë, në masën që këto dispozita nuk ishin diskriminuese ose nuk shkelnin standardet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut. Në përgjigje të presionit politik vendas, UNMIK-u më vonë ndryshoi drejtim dhe përcaktoi që ligji në fuqi më 22 mars 1989 do të ishte ligji i zbatueshëm. Shih Wendy S. Betts, Scott N. Carlson & Gregory Gisvold, Administrata e Përkohshme e Pas-Konfliktit në Kosovë dhe Mësimi i Nxjerrë në Përpjekjet për të Krijuar Gjyqësorin dhe Shtetin e së Drejtës, (Post-Conflict Transitional Administration of Kosovo and the Lessons-Learned in Efforts to Establish a Judiciary and Rule of Law), 22:1 MICH. J. INT’L L. 1, 4-6.

1 1

kalimin e shumë funksioneve qeveritare tek njerëzit e Kosovës. Korniza Kushtetuese dhe legjislacioni ndihmës krijuan mjedisin e përshtatshëm për krijimin e Kuvendit, Kryeministrit, dhe Presidentit të Kosovës, si edhe të dhjetë ministrive qendrore. Zgjedhjet e përgjithshme në nëntor 2001 rezultuan në zgjedhjen e Kuvendit me 120 anëtarë. Në mars 2002, pas një pune të vështirë disamujore për krijimin e koalicionit, dy partitë më të mëdha arritën të zgjedhin Kryeministrin, Presidentin dhe ministrat. Megjithë kalimin e kompetencave tek aktorët vendas, PSSP mban kompetenca të gjera dhe gëzon autoritetin vendimtar legjislativ dhe ekzekutiv për të siguruar zbatimin e plotë të Rezolutës nr. 1244 të Këshillit të Sigurimit. Në veçanti, PSSP mban funksione ekzekutive në fushat e zbatimit të legjislacionit dhe drejtësisë. Duke mos pasur një Ministri Drejtësie ndër dhjetë ministritë e drejtuara nga Kosovarët, detyrat e një ministrie tradicionale të drejtësisë janë ndarë ndërmjet Departamentit të Drejtësisë të Shtyllës së I-rë (DID)3 dhe Ministrisë së drejtuar nga Kosovarët të Shërbimeve Publike. Historia e Sistemit Gjyqësor Në Kosovë mbizotëron tradita ligjore e ish-RSFJ-së, duke përfshirë ndikimet e fuqishme të saj nga Perandoria Austro-Hungareze. Sipas Kushtetutës së Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë të vitit 1974, Kosova gëzonte statusin e “krahinës autonome” brenda RSFJ-së dhe, si e tillë, gëzonte të drejta sovrane thelbësore. Megjithse si Kushtetuta e Krahinës Autonome Socialiste të Kosovës të vitit 1974 ashtu edhe Kushtetuta e RSFJ-së, e përfshijnë krahinën autonome të Kosovës si pjesë përbërëse të Republikës Socialiste të Serbisë, shumë vetë në Kosovë e vënë në pyetje, dhe kontestojnë, legjitimitetin e aneksimit të Kosovës më 1945. Si një krahinë autonome në RSFJ, Kosova kishte Kuvendin, sistemin gjyqësor, Gjykatën Supreme dhe Gjykatën Kushtetuese. Kosova përdorte kodet e procedurës civile dhe penale të RSFJ-së, por kishte kodin e vet penal (të shtuar nga dispozitat federale dhe disa dispozita të kodit penal Serb). Si rëndom në sistemet e tjera socialiste, ndikimi i partisë dhe pushtetit ekzekutiv mbi sistemin gjyqësor ishte më se i zakonshëm. Në 1989, autonomia e Kosovës u kufizua rreptësisht, me marrjen e pushtetit nga Serbia mbi policinë, gjykatat, mbrojtjen civile, dhe politikën ekonomike, sociale dhe arsimore. Pothuaj, gjithë gjyqtarët dhe prokurorët shqiptarë kosovarë u hoqën nga detyrat e tyre. Ndërsa disa filluan të punojnë si avokatë privatë, shumë të tjerë u detyruan të largohen plotësisht nga profesioni i juristit. Në vitin 1992, autoritetet Serbe pushuan me organizimin në Kosovë të Provimit të Avokaturës/Jurisprudencës, duke kufizuar më tej mundësinë e shqiptarëve kosovarë për të ushtruar profesionin e juristit. Falë përpjekjeve të UNMIK-ut, OSBE-së dhe disa OJQ-ve ndërkombëtare, Provimi i Avokaturës/Jurisprudencës rifilloi në Kosovë më 14 dhjetor 2001, dhe do të zhvillohet një herë në tre muaj. Pas mbarimit të luftës në qershor 1999, gjykatat u gjendën të shkatërruara dhe në gjendje të pariparueshme. Shumë persona që kishin shërbyer në sistemin gjyqësor gjatë dhjetë viteve të fundit ishin larguar nga krahina. Kështu, juristëve që kishin mbetur në Kosovë u mungonte përvoja më e fundit juridike dhe shumë prej tyre kishin qenë jashtë profesionit të juristit për një dhjetëvjeçar. Për më tepër, përvoja nga sistemi i mëparshëm socialist ishte një përgatitje që linte për të dëshiruar për të punuar në një demokraci të re. Pak juristë, për të mos thënë aspak,

3 Në maj 2001, Shtylla I DID zëvendësoi Departamentin e UNMIK-ut të Çështjeve të Sistemit Gjyqësor dhe Departamentin Administrativ të Drejtësisë të administruar bashkarisht të Strukturës së Administratës së Përkohshme të Bashkuar. Pas krijimit të qeverisë kosovare në mars 2002, disa funksione të kufizuara në fushën e administratës gjyqësore iu kaluan Ministrisë së Shërbimeve Publike të Kosovës.

2

kishin njohuri direkte për standardet ligjore moderne demokratike dhe ndërkombëtare të të drejtave të njeriut. Struktura e Gjykatave Sistemi i gjykatave të rregullta në Kosovë përbëhet nga 23 Gjykata Komunale, pesë Gjykata Qarku, një Gjykatë Ekonomike e Qarkut, dhe Gjykata Supreme. Sistemi i gjykatave për kundërvajtje përfshin 24 Gjykata Komunale të Kundërvajtjeve dhe Gjykatën e Lartë për Kundërvajtje. Në Kornizën Kushtetuese është parashikuar krijimi i një Dhome të Veçantë të Gjykatës Supreme për Çështje të Kornizës Kushtetuese, por nuk është krijuar akoma. Në Kosovën veriore, në Zveçan vepron pa autorizimin e UNMIK-ut një gjykatë paralele e drejtuar nga serbë kosovarë dhe e mbështetur nga Beogradi. Për më tepër, disa lëndë brenda jurisdiksionit territorial të Kosovës që kanë të bëjnë me serbë kosovarë janë gjykuar në gjykatat në Serbi. Gjyqtarët porotë shërbejnë krahas gjyqtarëve profesionistë në trup gjykues me tre dhe pesë gjyqtarë në gjykatat komunale dhe gjykatat e qarkut. Gjyqtarët porotë gjithashtu do të shërbejnë në trup gjykues me tre gjyqtarë të trupit gjykues ekonomik të Gjykatës Supreme, por ata nuk janë emëruar akoma. Gjyqtarët porotë nuk kanë trajnim të veçantë juridik ose të një lloji tjetër dhe kanë votë të barabartë me votën e gjyqtarëve profesionistë. UNMIK-u ka emëruar Gjyqtarë dhe prokurorë Ndërkombëtarë në gjykatat e qarkut në gjithë Kosovën dhe në Gjykatën Supreme. Gjyqtarët ndërkombëtarë kanë punuar ekskluzivisht në lëndë penale, që kanë të bëjnë kryesisht me rastet delikate të krimeve të deklaruara të luftës ose me dhunën ndër-etnike. Gjykatat Komunale operojnë si gjykata të shkallës së parë për vepra penale të dënueshme me burg deri në pesë vjet, për mosmarrëveshje pronësore të lehta, çështje të trashëgimisë, marrëdhënie të punës, dhe çështje të tjera civile. Gjykatat e Qarkut shqyrtojnë ankesat kundër vendimeve të gjykatave komunale. Ato gjithashtu shërbejnë si gjykata të shkallës së parë për vepra penale të dënueshme me më shumë se pesë vjet burg, për mosmarrëveshje të rënda pronësore, mosmarrëveshje për të drejtën e autorit, padi për mbrojtjen e shpikjeve, dhe çeshtje të tjera specifike. Gjykata Ekonomike e Qarkut ka jurisdiksion mbi mosmarrëveshjet ekonomike dhe kundërvajtjet ekonomike. Gjykata Supreme e Kosovës në disa raste vepron si gjykatë kasacioni, dëgjon ankimet direkte për lëndë të ngritura më parë në gjykatat e qarkut, shërben si gjykatë e shkallës së parë në disa çështje dhe do të ketë një dhomë speciale për zgjidhjen e konflikteve ndërmjet ligjeve të miratuara nga Kuvendi dhe Korniza Kushtetuese. Gjykatat për Kundërvajtje brenda komunave kanë jurisdiksion mbi kundërvajtjet, të cilat janë të dënueshme me gjobë ose me burg deri në 60 ditë. Vendimet e gjykatave për kundërvajtje barten tek e vetmja Gjykatë e Lartë për Kundërvajtje, e cila ka jurisdiksion territorial në mbarë Kosovën. Kushtet e Shërbimit Gjyqësor Kualifikimet Për t’u emëruar si gjyqtar profesionist në Gjykatën e Lartë për Kundërvajtje, gjykatat komunale, gjykatat e qarkut, gjykatën ekonomike ose Gjykatën Supreme, një kandidat duhet: (1) të jetë diplomuar në Fakultetin Juridik; (2) të ketë kaluar provimin për kandidatët e gjyqësisë (Provimin e Avokaturës/Jurisprudencës); (3) të ketë figurë të pastër morale; (4) të mos ketë marrë pjesë

3 3

aktive në praktika diskriminuese; dhe (5) të mos ketë qenë i dënuar penalisht. Përpos kësaj, kandidatët duhet të kenë përvojë pune në fushën juridike si vijon: tre vjet për t’u pranuar në Gjykatën e Lartë për Kundërvajtje ose në gjykatën komunale; shtatë vjet për të punuar në gjykatën e qarkut; dhe katër vjet për të punuar në gjykatën ekonomike. Përvoja e kërkuar për emërimin e një gjyqtari në Gjykatën Supreme nuk specifikohet në Rregulloren përkatëse të UNMIK-ut. Kandidatët për gjyqtarë në gjykatat për kundëvajtje duhet të plotësojnë kriteret e mësipërme, me dy përjashtime. Së pari, ata duhet të kenë kaluar një provim profesional për gjyqtarët e gjykatave për kundërvajtje (Provimi Profesional) në vend të Provimit të Avokaturës/Jurisprudencës, dhe së dyti, atyre nuk u kërkohet të kenë përvojë shtesë në ushtrimin e profesionit të juristit (përveç një vit përvojë e kërkuar për t’iu nënshtruar Provimit Profesional). Një projekt rregullore e re do të modifikojë këto kërkesa dhe do të caktojë një program të detyrueshëm për trajnim para-emërimit në Institutin Juridik të Kosovës (IJK). Sipas projekt rregullores, të interesuarit për t’u bërë gjyqtarë (ose prokurorë) duhet më parë të kalojnë Provimin e Avokaturës/Jurisprudencës. Për t’iu nënshtruar Provimit të Avokaturës/Jurisprudencës, kandidati duhet të jetë diplomuar në Fakultetin Juridik dhe të ketë punuar për një vit “në një gjykatë të rregullt, në prokurorinë publike, avokaturën publike… ose në një zyrë avokati” ose dy vjet “në organe të tjera shtetërore”. Pas kalimit të Provimit të Avokaturës/Jurisprudencës, kandidatët mund të aplikojnë për programin e trajnimit në IJK duke u paraqitur në një provim pranimi me shkrim ose me gojë. Kandidatët që pranohen duhet të bëjnë të paktën katër muaj trajnim në klasat e IJK dhe dy muaj trajnim në gjykatë. Këshilli Gjyqësor dhe i Prokurorisë të Kosovës (KGJPK) pas kësaj i rekomandon PSSP-së të diplomuarit nga IJK për t’u emëruar si gjyqtarë (ose prokurorë). Për të shërbyer si gjyqtar porot një person duhet: (1) të jetë të paktën 25 vjeç; (2) të ketë figurë të pastër morale; dhe (3) të mos ketë qënë i dënuar penalisht. Përpos kësaj, nëqoftëse gjyqtari porot do të përfshihet në veprime gjyqësore që kanë të bëjnë me të rinj, kandidati duhet të ketë “kualifikime profesionale dhe/ose përvojë pune me të rinjtë.” Gjyqtarët ndërkombëtarë duhet të kenë: (1) diplomë të fakultetit juridik; (2) pesë vjet shërbim si gjyqtar ose prokuror në vendin e tyre; (3) figurë të pastër morale; dhe (4) të mos jenë të dënuar penalisht. Emërimi dhe Kohëmbajtja e Detyrës KGJPK i rekomandon për emërim PSSP-së gjyqtarë profesionistë, gjyqtarë porotë dhe prokurorë. PSSP bën emërimin përfundimtar nga listat e kandidatëve “të propozuar nga KGJPK dhe miratuar nga Kuvendi”. Ndërsa më parë kohëmbajtja e emërimit ishte shumë e shkurtër, që nga janari 2002, emërimet gjyqësore janë bërë deri në fund të Misionit të UNMIK-ut në Kosovë. Gjyqtarët ndërkombëtarë zgjidhen nëpërmjet procesit të rekrutimit të personelit të UNMIK-ut pa ndërhyrjen e KGJPK. Ata caktohen nga PSSP për një mandat prej gjashtë muajsh me të drejtë zgjatjeje. Trajnimi Pas uzurpimit të autonomisë së Kosovës në 1989, shumica, për të mos thënë të gjithë, shqiptarët kosovarë ose u tërhoqën, ose u detyruan të largohen nga Fakulteti Juridik i Prishtinës; por ata ndoqën një sistem arësimor hije që drejtohej nga profesorë shqiptarë kosovarë dhe juristë profesionistë në shtëpitë e tyre. Ky sistem i organizuar në shtepi i arsimimit juridik ishte shumë i dobët dhe dihet nga të gjithë që kjo gjeneratë arriti të merrte në kushtet e atëhershme një arsimim juridik të pamjaftueshëm. Ndërsa shqiptarët kosovarë tani janë kthyer në Fakultetin Juridik, serbët kosovarë (të përqëndruar kryesisht në zonat e Kosovës veriore dhe zonat e mbrojtura nga KFOR-i) nuk mund të mësojnë në Fakultetin Juridik në Prishtinë për shkak të mungesës së

4

sigurisë dhe pengesave gjuhësore. Serbët kosovarë që dëshirojnë të përfundojnë ose fillojnë fakultetin juridik në gjuhën e tyre duhet të shkojnë në Universitetin Serb që është hapur në Mitrovicën Veriore (ku nuk mësohet legjislacioni në fuqi në Kosovë), në Beograd, ose ndoshta në ish-republika të tjera të RSFJ-së. Megjithëse janë bërë përmirësime të ndjeshme në Fakultetin Juridik të Prishtinës nën administrimin e UNMIK-ut, gjithë përgjigjet lidhur me këtë çështje treguan se ka nevojë të madhe për reforma shtesë. Veçanërisht u nënvizua nevoja për ta orientuar punën në Fakultetin Juridik më shumë drejt aftësive praktike. IJK i mbështetur nga OSBE – si edhe Këshilli i Europës, ABA/CEELI dhe partnerë të tjerë – që nga shtatori 1999 kanë organizuar një numër të konsiderueshëm seminaresh për trajnimin e gjyqtarëve dhe prokurorëve. Trajnimi ka mbuluar një serë temash dhe është përqëndruar në procedurën penale dhe njohjen e standardeve ndërkombëtare të të drejtave të njeriut. Megjithëse seminaret përgjithësisht janë ndjekur dhe vlerësuar, ato nuk janë të detyrueshme për gjyqtarët që janë në detyrë. Grupi i Vlerësimit Grupi i vlerësimit të Analizës së IRSGJ në Kosovë u drejtua nga Robert Pulver dhe përfitoi shumë nga puna e Gentian Gurës, Jehona Hysenit, dhe gjithë stafit të ABA/CEELI-t në Kosovë. Anëtarët e stafit të ABA/CEELI-t Scott Carlson, Greg Gisvold, and Sarah Churchill punuan për rishikimin e materialit. Përfundimet dhe analizat janë bazuar në intervistat që u zhvilluan në Kosovë gjatë muajve janar dhe shkurt të vitit 2002, intervistat telefonike të mëvonshme, dhe dokumentet përkatëse. Regjistrimet e autoriteteve dhe personave përkatës të intervistuar gjenden të sistemuara tek ABA/CEELI. Analiza e IRSGJ 2002 në Kosovë Analiza e IRSGJ 2002 në Kosovë nxjerr në pah një sistem gjyqësor që vuan prej më shumë se një dekadë represioni, prej plagëve të luftës, dhe konfliktit etnik të vazhdueshëm. Kur UNMIK-u dhe KFOR-i erdhën në skenë pas përfundimit të fushatës ajrore të NATO-s, gjykatat nuk funksiononin dhe në Kosovë pothuajse nuk kishin mbetur gjyqtarë. Shumica e atyre të kualifikuar për të aplikuar për detyrën e gjyqtarit nuk kishin shërbyer si gjyqtarë për më tepër se 10 vjetë dhe shumë nuk kishin punuar në profesionin e juristit për po aq kohë. Në muajt e parë edhe gjërat më të domosdoshme – si letra dhe ngrohësit – mungonin. Për më tepër, tensionet dhe paragjykimet etnike pengonin funksionimin e gjykatave, dhe presionet sociale ua bënin të vështirë gjyqtarëve vendas të ishin asnjëanës në lëndët ndër-etnike. Kështu, megjithëse aktorët vendas dhe ndërkombëtarë duhet të përgëzohen nxehtësisht për ngritjen e shpejtë nga hiçi të një sistemi gjyqësor funksionues, nuk është për t’u çuditur që pothuaj gjithë faktorët e reformës të IRSGJ tregojnë vlerësime negative ose neutrale. Për më tepër, duhet theksuar që shumë nga vlerësimet e faktorëve pasqyrojnë rolin unik të administratës ndërkombëtare përgjegjëse për Kosovën në bazë të Rezolutës nr. 1244 të Këshillit të Sigurimit të OKB, ose janë thjesht rezultat i zbatimit të vazhdueshëm të legjislacionit të vjetër dhe procedurave nga periudha socialiste. Megjithëse vlerësimi i faktorëve mund të japë sensin e gjendjes relativisht të rëndë të disa aspekteve, ABA/CEELI thekson që vlerësimi i faktorëve të shënuar bëhet më i dobishëm kur vështrohet në lidhje me analizat bazë. Për këtë, ABA/CEELI fton për komente dhe dhënie informacioni që do të ndihmonte për t’i bërë vlerësimet e IRSGJ-së në të ardhmen më të plota dhe më të detajuara. ABA/CEELI e konsideron procesin e vlerësimit të IRSGJ-së si pjesë të një përpjekjeje të vazhdueshme për të monitoruar, vlerësuar dhe përmirësuar ecurinë e reformës.

5 5

Tabela e Vlerësimit të Faktorëve I. Cilësia, Arsimimi, dhe Shumëllojshmëria Faktori 1 Kualifikimi dhe Përgatitja Juridike Neutral Faktori 2 Procesi i Përzgjedhjes/Emërimit Neutral Faktori 3 Vazhdimi i Arsimimit Juridik Neutral Faktori 4 Përfaqësimi i Pakicave dhe Gjinisë Negativ II. Kompetencat Gjyqësore Faktori 5 Shqyrtimi Gjyqësor i Legjislacionit Negativ Faktori 6 Mbikëqyrja Gjyqësore e Praktikës

Administrative Negativ

Faktori 7 Jurisdiksioni Gjyqësor mbi Liritë Civile Negativ Faktori 8 Sistemi i Ankimit Neutral Faktori 9 Ndëshkimi i Mosbindjes/Thirrja në Gjykatë

/Zbatimi Negativ

III. Burimet Financiare Faktori 10 Ndikimi mbi Procesin e Përgatitjes së Buxhetit Negativ Faktori 11 Mjaftueshmëria e Pagave të Sistemit Gjyqësor Negativ Faktori 12 Godinat e Sistemit Gjyqësor Neutral Faktori 13 Siguria i Sistemit Gjyqësor Negativ IV. Mbrojtjet Strukturore Faktori 14 Garantimi i Kohëmbajtjes së Detyrës Neutral Faktori 15 Kriteri i Objektivitetit në Ngritjen në Detyrë të

Gjyqtarëve Neutral

Faktori 16 Imuniteti Gjyqësor për Veprimet Zyrtare Neutral Faktori 17 Largimi nga Detyra dhe Masat Disiplinore ndaj

Gjyqtarëve Neutral

Faktori 18 Caktimi i Lëndës Negativ Faktori 19 Shoqatat e Gjyqtarëve Neutral V. Përgjegjshmëria dhe Transparenca Faktori 20 Vendimet Gjyqësore dhe Ndikimi Jokorrekt Negativ Faktori 21 Kodi Etik Neutral Faktori 22 Procesi i Ankimit ndaj Sjelljes së Organeve të

Sistemit Gjyqësor Neutral

Faktori 23 Pjesëmarrja e Publikut dhe e Medias në Procedurë

Pozitiv

Faktori 24 Publikimi i Vendimeve Gjyqësore Negativ Faktori 25 Mbajtja e Procesverbaleve të Gjyqit Negativ VI. Efikasiteti Faktori 26 Stafi Ndihmës i Gjykatës Negativ Faktori 27 Struktura e Sistemit Gjyqësor Neutral Faktori 28 Sistemet e Regjistrimit dhe Gjetja e Lëndëve Neutral Faktori 29 Kompjutorët dhe Pajisjet e Zyrës Neutral Faktori 30 Shpërndarja dhe Indeksimi i Legjislacionit të Ri Negativ

6

I. Cilësia, Arsimimi dhe Shumëllojshmëria Faktori 1: Kualifikimi dhe Përgatitja e Kërkuar për Sistemin Gjyqësor Gjyqtarët kanë trajnim zyrtar juridik të nivelit universitar dhe kanë praktikë pune në gjykata ose para marrjes së detyrës u kërkohet [pa kosto për gjyqtarët (falas)] të ndjekin kurset përkatëse lidhur me lëndën bazë dhe fushat procedurale të ligjit, rolin e gjyqtarit në shoqëri dhe ndjeshmërinë kulturore. Përfundim Vlerësim: Neutral Gjithë gjyqtarët profesionistë kërkohet të kenë arsimim juridik në nivel universitar, por nuk kërkohet që ata të bëjnë praktikë në gjykatë para së të marrin detyrën. Një projekt ligj i ri parashikon që kandidatët e ardhshëm për sistemin gjyqësor të kërkohet të kryejnë trajnim teorik dhe praktik në gjykatë para se të emërohen. Gjyqtarët porotë nuk kërkohet të kenë ndonjë trajnim ose arsimim të veçantë. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Gjithë gjyqtarët profesionistë duhet të kenë trajnim juridik në nivel universitar para së të marrin detyrën. Shih RREGULLOREN e UNMIK-ut NR. 2001/8 PER KRIJIMIN E KESHILLIT GJYQESOR DHE TE PROKURORISE TE KOSOVES § 6.1, UN DOK. UNMIK/REG/2001/8, (__ G.Z. __ UNMIK CITE)4 [më poshtë REG/2001/8 PER KGJPK]. Dihej nga të gjithë që trajnimi me bazë shtëpie i studentëve shqiptarë kosovarë në fakultetin juridik hije në vitet 1990-të linte shumë për të dëshiruar. Me ndihmën e Qendrës Juridike të Kosovës (një OJQ që ka mbështetjen administrative të OSBE-së dhe mbështetje financiare nga shumë donatorë ndërkombëtarë) dhe Departamentit të Arsimit, filloi reforma në Fakultetin Juridik të Prishtinës. Të intervistuarit megjithatë theksuan që programi akoma nuk i përgatit studentët si duhet për karrierën e tyre juridike. Nevojitet trajnim shtesë për të fituar aftësi praktike juridike, të tilla si arsyetimi ligjor, të shkruajturit ligjor dhe marrja në pyetje e dëshmitarëve. Për më tepër, shkolla duhet të marrë në konsideratë përdorimin e provimeve me shkrim që nuk mbajnë emrin e personit të marrë në provim, përpos praktikës aktuale të provimeve me gojë. Gjithë kandidatët që dëshirojnë të pranohen në organet gjyqësore duhet të kenë përvojë pune në fushën ligjore. Tre vjet përvojë kërkohen për Gjykatën e Lartë për Kundërvajtje. Shtatë vjet kërkohen për kandidatët për gjykatat e qarkut. Katër vjet përvojë juridike nevojitet për t’u bërë gjyqtar i gjykatës ekonomike. Id. § 6.2. Përvoja e kërkuar për t’u kualifikuar si gjyqtar në Gjykatën Supreme nuk specifikohet në rregullore por të emëruarit duhet të kenë një ose dy vjet përvojë pune për t’iu nënshtruar Provimit të Avokaturës/Jurisprudencës. Shih LIGJIN PER PROVIMIN PËR SISTEMIN GJYQESOR neni 2, G.Z. SAP KOS. 10/77 [më poshtë LIGJI PER PROVIMIN E SISTEMIT GJYQESOR]. Në mënyrë të ngjashme, rregullorja e UNMIK-ut nuk kërkon ndonjë nivel të veçantë përvoje për gjyqtarët e gjykatave për kundërvajtje, por gjyqtarët e atyre gjyatave duhet të kenë të paktën një vit përvojë pune juridike para se të pranohen për Provimin Profesional për Gjykatat për Kundërvajtje. Ndërsa kërkohen nivele të ndryshme të përvojës në punë për gjyqtarë profesionistë, nuk ka kërkesë që përvoja të përfshijë praktikë në gjykata. Megjithatë, shumica e gjithë të emëruarve nga administrata e UNMIK-ut në fakt kanë shërbyer në të kaluarën si gjyqtarë ose prokurorë.

4 Për shkak se Gazeta Zyrtare e UNMIK-ut për vitin 2001 nuk është shpërndarë, citimet nga kjo Gazetë mungojnë.

7 7

Një projekt rregullore e re e UNMIK-ut do të ndryshojë mënyrën e emërimit të gjyqtarëve dhe parashikojë trajnim të detyrueshëm para emërimit. Shih Projekt Rregulloren e UNMIK-ut Për Zgjedhjen dhe Trajnimin e Gjyqtarëve dhe Prokurorëve Publikë në Kosovë (Projekt i janarit 2002) [më poshtë Projekt Rregullore për IJK]. Sipas kësaj rregulloreje, nëqoftëse hyn në fuqi, kandidatët që kanë kaluar Provimin e Avokaturës/Jurisprudencës dhe që gëzojnë të drejtën për poste gjyqësore do të pranohen për një provim konkurrues me shkrim dhe me gojë për t’u futur në programin e trajnimit gjyqësor. Id. Ata të cilët futen në program duhet të kryejnë të paktën katër muaj trajnim në Institutin Juridik të Kosovës. Kurset do të përfshijnë: Kërkime ligjore; Arësyetim Ligjor; Etikë Profesionale; dhe Njohuri Teknike. Trajnimi në Njohuri Teknike ka të bëjë me: ndërmarrjen e hetimeve, aktakuzën; çështje të mjekësisë ligjore; rolin e gjyqtarit në gjyq; dhe përgatitjen e vendimeve, urdhërave dhe vendimeve të formës së prerë. Id. §§ 8.1, 8.2. Pas trajnimit teorik në klasë, kandidatët do të ndjekin dy muaj trajnim në gjykatë. Id. § 9.1. Pas përfundimit të programit, IJK bën vlerësimin përfundimtar të secilit kandidat dhe ia dërgon KGJPK-së për vlerësim. Id. § 11.1. Në bazë të vlerësimit, KGJPK rekomandon kandidatët për emërim. Id. § 23. PSSP bën emërimet nga lista e kandidatëve të rekomanduar nga KGJPK dhe të miratuar nga Kuvendi. Shih RREGULLORE E UNMIK-ut NR. 2001/9 PER KORNIZEN KUSHTETUESE PER VETË-ADMINISTRIM TE PËRKOHSHEM NË KOSOVE § 9.4.8., UN DOK. UNMIK/REG/2001/9, (__ G.Z. __ UNMIK CITE) [më poshtë KUADRI KUSHTETUES]. Megjithëse zhvillimi i IJK në një program trajnimi gjyqësor para emërimit është një hap pozitiv, periudhat e trajnimit të parashikuara në projekt rregullore (katër muaj kurs dhe dy muaj praktikë) janë ndoshta të pamjaftueshme për të përgatitur një gjyqtar të ri, veçanërisht duke pasur parasysh dobësitë e pranuara të programit të fakultetit juridik në nivel unversitar në dhjetëvjeçarin e fundit. Periudhat e punës teorike në klasë dhe trajnimit në gjykatë duhet të zgjaten. Me përjashtim të gjyqtarëve porotë të cilët punojnë në raste që kanë të bëjnë me të rinj, gjyqtarët porotë nuk kërkohen të kenë ndonjë trajnim ose arsimim të veçantë. Ata që punojnë në raste që kanë të bëjnë me të rinj duhet të kenë “kualifikime profesionale dhe/ose përvojë pune me të rinj” para se ata të emërohen. REG/2001/8 PER KGJPK § 6.3. Një i intervistuar bëri vërejtjen që trajnimi i gjyqtarëve porotë për çështje bazë ligjore dhe procedurale do të shtonte aftësitë e tyre për të punuar në mënyrë efektive dhe të pavarur. Gjyqtarëve ndërkombëtarë u kërkohet përmbushja e kërkesave për arsimimin përkatës në vendet e tyre dhe duhet të kenë një minimum prej pesë vjetësh përvojë pune para se të shërbejnë në Kosovë si gjyqtarë ndërkombëtarë. RREGULLORE E UNMIK-ut Nr. 2001/2 PËR NDRYSHIMIN E RREGULLORES SË UNMIK-UT NR. 2000/6, E NDRYSHUAR [NGA REG/2000/34], PËR EMËRIMIN DHE LARGIMIN NGA DETYRA TË GJYQTARËVE DHE PROKURORËVE NDËRKOMBËTARË § 2, UN DOK. UNMIK/REG/200, __ G.Z. __ 1/12 [më poshtë REG/2001/2 PËR EMËRIMIN DHE LARGIMIN E GJYQTAREVE DHE PROKUROREVE NDËRKOMBETARE]. Ata nuk i nënshtrohen para marrjes së detyrës së tyre asnjë trajnimi special për sistemin ligjor në Kosovë. Të intervistuarit e identifikuan këtë fakt si një dobësi të ndjeshme të sistemit aktual. Faktori 2: Procesi i Përzgjedhjes/Emërimit Gjyqtarët emërohen në bazë të kritereve objektive, të tilla si kalimi i një provimi, ecuria në fakultetin juridik, në trajnime të tjera, përvoja, profesionalizmi dhe reputacioni në komunitetin e juristëve. Edhe pse mund të ndikojnë elementët politikë, sistemi në përgjithësi do të nxiste zgjedhjen e juristëve të pavarur dhe të paanshëm.

8

Përfundim Vlerësim: Neutral Emërimi i gjyqtarëve profesionistë bazohet para së gjithash në kandidatët që kanë një farë përvoje juridike, pa një vlerësim të plotë të ecurisë së mëparshme të gjyqtarëve. Nëse miratohet, sistemi i ri për zgjedhjen dhe trajnimin e gjyqtarëve do të parashikojë kritere objektive shtesë për procesin e zgjedhjes. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Emërimi i gjyqtarëve profesionistë dhe ndihmës gjyqtarëve kryhet në fakt në të njëjtën mënyrë. Pas njoftimit të vendeve të lira në organet gjyqësore, KGJPK shqyrton kërkesat dhe anëtarët e këshillit kryejnë intervista të shkurtëra me kërkuesit që përmbushin kriteret minimale (shih më sipër tek Faktori Një). Me kryerjen e intervistave, komisionet e intervistimit “duhet të vlerësojnë cilësitë profesionale dhe personale të kandidatëve me paanësi dhe ndershmëri, duke respektuar synimet e tyre për krijimin e një sistemi gjyqësor të pavarur multi-etnik në Kosovë”. RREGULLAT E BRENDSHME TË PROCEDURËS SË KËSHILLIT GJYQËSOR DHE TË PROKURORISË NË KOSOVË neni 37 (rregullat e pabotuara të vëna në dispozicion nga KGJPK) [më poshtë KGJPK RREGULLA TË BRENDSHME]. KGJPK paskëtaj bën një përcaktim për secilin kandidat në bazë të informacionit nga kërkesa dhe intervistat. Përpos kësaj, ndërsa KGJPK është i autorizuar të kërkojë mendimin e autoriteteve gjyqësore dhe të prokurorisë lidhur me kandidatët, ky autorizim është përdorur rrallë, për të mos thënë fare. Shih id. në nenin 36(b). Në përcaktimin e tij, KGJPK duhet të “udhëhiqet nga synimi i UNMIK-ut për të krijuar një system gjyqësor profesional, të pavarur, të paanshëm dhe multi-etnik.” REG/2001/8 PER KGJPK § 5.2. Paskëtaj KGJPK i bën rekomandime PSSP që nuk janë të detyrueshme. SPPS bën emërimet nga lista e kandidatëve të rekomanduar nga KGJPK dhe të miratuara nga Kuvendi. KORNIZA KUSHTETUESE § 9.4.8. Kështu, KGJPK dhe këshillat e tij paraardhëse të cilat ishin ngarkuar nga UNMIK-u për të rekomanduar emërimet gjyqësore (Këshilli i Bashkuar Administrativ për Emërimet Emergjente Gjyqësore dhe Komisioni Këshillimor Gjyqësor) kanë përqëndruar përpjekjet e tyre në rekomandimin e kandidatëve me përvojë juridike. Disa të intervistuar janë shprehur se ky kriter ka çuar në emërime të shumë gjyqtarëve të pakualifikuar – të atyre që kishin shërbyer më parë, por të cilët nuk kishin kompetencën e kërkuar për të kryer punën. KGJPK-së dhe organeve të mëparshme të ngarkuar për rekomandimin e emërimeve gjyqësore u mungonin burimet njerëzore, të dhënat për ecurinë juridike të mëparshme, dhe koha për të vlerësuar plotësisht kërkesat; gjithashtu, emërimet e mëparëshme në organet gjyqësore në Kosovë ishin bërë shpesh pa një vlerësim të plotë të meritave profesionale të kandidatëve. Ngjashmërisht, procesi për riemërimin e gjyqtarëve pas përfundimit të mandatit të tyre shpesh është bërë me nxitim, duke lënë pak mundësi për të vlerësuar plotësisht ecurinë e tyre para riemërimit. Disa jashtë KGJPK-së janë ankuar se ata nuk patën mundësi të bëjnë vërejtje mbi kërkesat, para ose pas rekomandimit të tyre tek PSSP. Së fundi, me shumë pak kandidatë që plotësonin kërkesat bazë për emërim (duke përfshirë kalimin e Provimit të Avokaturës/Jurisprudencës), KGJPK dhe paraardhësit e tij kishin pak mundësi për të zgjedhur në rekomandimet e tyre. Ky problem do të zbutet në një farë mase nga organizimi i rregullt i i Provimit të Avokaturës/Jurisprudencës – praktikë që, pas dhjetë vjetësh ndërprereje nën pushtetin Serb rishtazi rifilloi falë përpjekjeve të UNMIK-ut, OSBE-së dhe disa OJQ-ve ndërkombëtare. Provimi do të zhvillohet një herë në tre muaj. Cf. NJOHTIM PER SHTYPIN I MISIONIT TE OSBE NE KOSOVE, Rifillimi i Provimit të Avokaturës në Kosovë, Dhjetë Vjet Në (tetor 18,2001). Projekt Rregullorja për Zgjedhjen dhe Trajnimin e Gjyqtarëve kërkon nga të gjithë kandidatët kalimin e një provimi me shkrim dhe me gojë për t’u pranuar në programin e trajnimit në IJK.

9 9

Vetëm mbi bazën e përfundimit të suksesshëm të programit të IJK-së dhe trajnimit në gjykatë, një kandidat do të ketë të drejtën për t’u emëruar. Ky proces i ri do të fusë faktorë shtesë objektivë në procesin e zgjedhjes. Për më tepër, roli i ri i Kuvendit në procesin e emërimit bën emërimet gjyqësore më transparente për publikun dhe lejon vërejtje shtesë të ardhura nga jashtë KGJPK-së.

10

Faktori 3: Arsimimi Juridik i Vazhdueshëm Gjyqtarët duhet, rregullisht dhe pa kosto për ta t’u nënshtrohen kurseve për arsimimin e vazhdueshëm juridik dhe profesional, temat e të cilëve përgjithësisht përcaktohen nga vetë gjyqtarët, ku ata informohen për ndryshimet dhe zhvillimin e legjislacionit. Përfundim Vlerësim: Neutral Gjyqtarëve dhe prokurorëve u është vënë në dispozicion një program i zgjeruar për arsimimin e tyre të vazhdueshëm juridik. Programet e arsimimit juridik të vazhdueshëm janë pritur përgjithsisht mirë por ndonjëherë atyre u mungon ana praktike dhe nuk janë të detyrueshëm. Nevojitet një trajnim në thellësi për aftësimin praktik, njohjen e legjislacionit të ri dhe zbatimin e standardeve ndërkombëtare. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Instituti Juridik i Kosovës u themelua nga OSBE-ja dhe partnerët zbatues për të shërbyer si një institucion për trajnimin juridik. ABA/CEELI, Këshilli i Europës, dhe të tjerë kanë punuar aktivisht, si me IJK ashtu edhe më vete, për të përgatitur dhe vënë në dispozicion një sërë seminaresh trajnimi për tema të ndryshme duke përfshirë legjislacionin penal dhe procedural, legjislacionin në fuqi në Kosovë, krimet e luftës, Konventën Europiane për të Drejtat e Njeriut, dhunën në familje dhe trafiqet e ndryshme, e shumë të tjera. Të intervistuarit kanë vlerësuar lart seminaret ku kishte një pjesëmarrje aktive dhe ku teknika e të mësuarit ishte bashkëvepruese dhe u kritikuan format standarde të mësimdhënies. Disa të intervistuar shprehën mendimin që seminaret duhet të trajtonin më drejtpërsëdrejti problemet ose çështjet konkrete me të cilat përballen gjyqtarët në praktikën e tyre të përditshme, në vend që të përqëndroheshin në tema të përgjithshme. Të tjerë shprehën mendimin që duhej të zhvilloheshin më shumë seminare të specializuara për gjyqtarët të cilët përballen me lloje të veçanta të lëndëve. Së fundi, disa theksuan nevojën për trajnim praktik për aftësim juridik, si është teknika e të shkruarit të vendimeve dhe marrja në pyetje e dëshmitarëve. Seminaret financohen nga donatorët dhe pjesëmarrësit i ndjekin ato pa pagesë. Temat e trajtuara u bazuan në nevojat e identifikuara nga vetë gjyqtarët, ose u përcaktuan sipas mendimit të donatorëve të veçantë për një trajnim të caktuar që ata menduan se duhej kryer. Bashkëdrejtuesi Kosovar dhe Bashkëdrejtuesi Ndërkombëtar i IJK – që të dy gjyqtarë – janë përgjegjës për caktimin e temave që do të trajtohen dhe kanë përgatitur programet e tyre me të dhëna të rëndësishme të marra nga gjyqtarë të tjerë. Ndërsa është parashikuar që IJK t’i drejtojë përpjekjet e tij kryesisht në trajnimin e kandidatëve për gjyqtarë dhe prokurorë, është thelbësore që të vazhdohet programi i trajnimit për gjyqtarët që janë tashmë në detyrë dhe që një trajnim i tillë të bëhet i detyrueshëm për disa çështje (si për shembull etika). Nevoja për trajnim të vazhdueshëm të gjyqtarëve që janë në detyrë u identifikua nga të intervistuarit si një nga çështjet më të rëndësishme për sistemin gjyqësor në Kosovë. Shumë prej tyre evidentuan mungesën e përvojës së re të gjyqtarëve në Kosovë dhe thanë që, në disa raste stafi i gjyqësorit ka nivel shumë të ulët për të kryer funksionet e tij. Disa të intervistuar theksuan që disa vendime gjykate janë të shkruara dobët dhe nuk janë të arsyetuara mirë. Një program me orientim praktik dhe i detyrueshëm për arsimimin e vazhdueshëm gjyqësor është veçanërisht i nevojshëm në rrethanat kur shumë gjyqtarëve u mungon përvoja e re dhe për shkak të kompleksitetit të legjislacionit që është në fuqi aktualisht në Kosovë. Legjislacioni në fuqi përfshin: Rregulloret e UNMIK-ut dhe aktet nënligjore për zbatimin e tyre; instrumentet ndërkombëtare të inkorporuar me referenca në Kornizën Kushtetuese; legjislacionin që ishte në

11 11

fuqi në Kosovë më 22 mars 1989; dhe legjislacionin që u zbatua në Kosovë pas vitit 1989, kur bëhet fjalë për çeshtje ose situata që nuk trajtohen nga legjislacioni i mëparshëm. Shih RREGULLORE E UNMIK NR. 1999/24 PER LEGJISLACIONIN NE FUQI NE KOSOVE, UN DOK. UNMIK/REG/1999/24, 1999:2 G.Z. 370-72, i ndryshuar nga RREGULLORJA E UNMIK NR. 2000/59, UN DOK. UNMIK/REG/2000/59, 2000:5 G.Z. 171-173; RREGULLORJA E UNMIK NR. 1999/1 PER AUTORITETIN E ADMINISTRATES SË PERKOHSHME NE KOSOVE, UN DOK. UNMIK/REG/1999/1, 1999:1 G.Z. 1-3, e ndryshuar nga RREGULLORJA E UNMIK NR. 1999/25, UN DOK. UNMIK/REG/1999/25, 1999:2 G.Z. 379, dhe RREGULLORJA E UNMIK NR. 2000/54, UN DOK. UNMIK/REG/2000/54, 2000:4 G.Z. 821-823. Rregulloret e reja të UNMIK-ut shpesh fusin standarde që nuk janë zbatuar më parë në Kosovë. Aplikimi i këtij legjislacioni kompleks që zgjerohet gjithnjë e më shumë kërkon trajnim të vazhdueshëm teorik dhe praktik si për gjyqtarët e rinj edhe për ata që janë në detyrë. Faktori 4: Përfaqësimi i Pakicave dhe Gjinisë Pakicat etnike dhe fetare, si edhe të dy gjinitë përfaqësohen nëpërmjet grupit të kandidatëve dhe përgjithësisht në organet gjyqësore. Përfundim Vlerësim: Negativ Grupi i kandidatëve dhe grupi i të emëruarve nuk pasqyron vërtetësisht larminë etnike/fetare të Kosovës dhe gratë mbeten të papërfaqësuara. Aktorët ndërkombëtarë vazhdimisht janë përpjekur të përfshijnë pakicat në organet gjyqësore por problemet e sigurisë dhe konsideratat politike e kanë kufizuar pjesëmarrjen nga disa grupe. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Megjithëse jo plotësisht i besueshëm, regjistrimi i popullatës i vitit 1991 tregoi që afërsisht 82% e popullsisë në Kosovë ishte Shqiptare, 10% Serbe, 3% Sllavo-Muslimane (Boshnjake), 2% Rome, dhe më pak se 1% Turke. Një tjetër 2% përbëhej nga grupe të tjera (Malazes, Kroatë, ose të tjerë). Regjistrimi i popullatës nuk rezulton të ketë bërë dallime ndërmjet Romëve, Ashkalinjve dhe Egjiptianëve, dhe as rezulton të ketë shifra të ndara për pakicën Gorane. Shih BANKA BOTERORE, KONFLIKTI DHE NDRYSHIMI NE KOSOVE: NDIKIMI I INSTITUCIONEVE DHE SHOQERISE 9 (dhjetor 2000). Që nga ajo kohë, numri e pakicave në Kosovë ka rënë, por nuk ekzistojnë shifra të sakta lidhur me popullsinë. Feja dhe etnija në Kosovë janë të ndërthurura ngushtësisht, kështu serbët kosovarë identifikohen me Kishën Ortodokse Serbe, ndërsa shumica e shqiptarëve kosovarë identifikohen me Muslimanët. Shih DEPARTAMENTI I SHTETIT TË SH.B.A, RAPORTE TË VENDIT MBI PRAKTIKAT E TË DREJTAVE TË NJERIUT 2001, REPUBLIKA FEDERALE E JUGOSLLAVISË 30. Nga 297 gjyqtarë profesionistë të betuar më 18 janar 2002, 278 ishin shqiptarë kosovarë, 3 serbë kosovarë, 6 turq, 8 muslimanë sllavë (boshnjakë), dhe 2 romë. Shtylla I, e UNMIK-ut Departamenti Administrativ i Çështjeve të Sistemit Gjyqësor (të dhëna jozyrtare për gjyqtarët dhe prokurorët që u betuan për marrjen e detyrës) (më 13 shkurt 2002). Prania etnike në nivele të ndryshme të sistemit të gjykatave nuk pasqyrohet nga të dhënat e mbledhura – as edhe nuk ka pasur shifra të vëna menjëherë në dispozicion lidhur me përbërjen etnike të grupit të aplikantëve për detyrën e gjyqtarit ose të gjyqtarit porotë ose të gjyqtarëve porotë të emëruar. Id. Megjithatë, të intervistuarit vendas dhe ndërkombëtarë nënvizuan nevojën për larmi më të madhe etnike në organet gjyqësore dhe veçanërisht ata nënvizuan nevojën e rritjes së pjesëmarrjes së serbëve kosovarë. Derisa pas luftës konsideratat politike dhe urdhërat nga Beogradi gjatë kohës së Millosheviçit i ndalonin serbët kosovarë për të shërbyer në gjyqësor, tani duket se ata kërkojnë një pjesëmarrje më të madhe, nëse garantohet siguri e mjaftueshme.

12

Ndryshe nga disa pjesë të tjera të ish-RSFJ-së, gratë mbeten dramatikisht të papërfaqësuara në të gjitha nivelet e sistemit të gjykatave. Vetëm 64 nga të 297 gjyqtarët profesionistë janë gra.5 Dy nga dymbëdhjetë gjyqtarët janë gra në Gjykatën Supreme, një nga pesë gjyqtarët eshtë grua në Gjykatën e Lartë për Kundërvajtje dhe pesë nga dhjetë gjyqtarët janë gra në gjykatën ekonomike. Ka vetëm pesë gra të emëruara në pesë gjykatat e qarkut. Njëzet e gjashtë gra janë emëruar sërishmi si gjyqtarë profesionistë në njëzet e tre gjykatat komunale të Kosovës, ndërsa njëzet e pesë punojnë në gjykatat për kundërvajtje. Shtylla I e UNMIK-ut, Departamenti i Drejtësisë (të dhëna jozyrtare për gratë gjyqtare dhe prokurore që kanë bërë betimin para fillimit të detyrës) (13 shkurt 2002). Thuhet se gratë përbëjnë afërsisht një të tretën e kandidatëve për vende në organet gjyqësore. Gjyqtarët porotë janë kryesisht burra të dalë në pension, por nuk ka të dhëna statistikore lidhur me gjininë e gjyqtarëve porotë të emëruar. Mungesa e pjesëmarrjes së grave në sistemin gjyqësor duket të jetë rezultat i numrit të vogël të kandidateve gra me kualifikimin e kërkuar (duke përfshirë Provimin e Avokaturës/Jurisprudencës) që aplikojnë për detyrën e gjyqtarit. II. Kompetencat e Sistemit Gjyqësor Faktori 5: Shqyrtimi Gjyqësor i Legjislacionit Një organ gjyqësor ka kompetencë të përcaktojë në formë të prerë kushtetueshmërinë e legjislacionit dhe akteve zyrtare dhe këto vendime janë të zbatueshme.

Përfundim Vlerësim: Negativ Asnjë organ gjyqësor nuk ka kompetencë të shqyrtojë rregulloret e UNMIK-ut ose aktet nënligjore në zbatim të tyre për ligjshmëri ose kushtetueshmëri. Mendohet të krijohet një dhomë speciale në Gjykatën Supreme për të vlerësuar pajtueshmërinë e ligjeve të miratuara nga Kuvendi me Kornizën Kushtetuese dhe me standardet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut në fuqi. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Megjithëse pjesë të Kushtetutës së RSFJ-së të vitit 1974 dhe të Kushtetutës së Kosovës të vitit 1974 mund teorikisht të përbëjnë pjesë të legjislacionit në fuqi në Kosovë, për qëllime praktike të vetmet dokumente me karakter kuazi–kushtetues janë Rezoluta e OKB-së e Këshillit të Sigurimit nr. 1244 dhe Korniza Kushtetuese. Shih REZOLUTËN E OKB TË KESHILLIT TE SIGURIMIT 1244, UNSC 4011th Sess., UN DOK. S/RES/1244 (1999). Korniza Kushtetuese inkorporon me referenca dhe bën të zbatueshme direkt në Kosovë Konventën Europiane të të Drejtave të Njeriut dhe protokolet e saj, Konventën Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike, si edhe instrumente të tjerë ndërkombëtarë. KORNIZA KUSHTETUESE kreu 3. Megjithatë, për shkak të statusit unik të UNMIK-ut si administratori i Kosovës, nuk ka një organ gjyqësor në Kosovë me kompetencë të shprehur për shqyrtimin e kushtetueshmërisë ose ligjshmërisë së rregulloreve ose akteve nënligjore të UNMIK-ut. Korniza Kushtetuese parashikon krijimin e një Dhome Speciale në Gjykatën Supreme për Çështje të Kornizës Kushtetuese. KORNIZA KUSHTETUESE § 9.4.11. Dhoma Speciale do të ketë jurisdiksion në përcaktimin “nëse ndonjë ligj i miratuar nga Kuvendi është i papajtueshëm me 5 Nga këto, dy gjyqtare janë emëruar në detyrë, por punojnë ndërkaq në Institutin Juridik të Kosovës (IJK). Shifrat e cituara përfshijnë gjyqtarët që punojnë në IJK.

13 13

Kornizën Kushtetuese, duke përfshirë instrumentet ligjore ndërkombëtare të specifikuar në Kreun 3 në Të Drejtat e Njeriut.” Id. Presidenti i Kosovës, një anëtar i Kryesisë së Kuvendit, Komisioni i Kuvendit, jo më pak se pesë anëtarë të Kuvendit, ose Qeverisë mund të vënë në lëvizje këtë organ. Id. Një individ nuk mund të vërë në lëvizje këtë organ për shqyrtim kushtetueshmërie. Dhoma Speciale e Gjykatës Supreme gjithashtu ka jurisdiksion mbi mosmarrëveshjet ndërmjet dhe midis Institucioneve të Përkohshme të Vetë-Qeverisjes, mbi aktet që shkelin pavarësinë e organeve të pavarura dhe ka jurisdiksion për të përcaktuar nëse një veprim i një zyrtari brenda organeve ekzekutive ose legjislative të Institucioneve të Përkohshme të Vetë-Qeverisjes përbën një akt zyrtar të veshur me imunitet. Deri në fund të shkurtit 2002, Kuvendi nuk ka miratuar ndonjë ligj dhe Dhoma Speciale nuk është krijuar ende. Faktori 6: Mbikëqyrja e Sistemit Gjyqësor ndaj Praktikave Administrative Organet gjyqësore kanë kompetencë të shqyrtojnë aktet administrative dhe të detyrojnë qeverinë të veprojë kur ekziston një detyrim ligjor për të vepruar. Përfundim Vlerësim: Negativ Ndërsa organet gjyqësore kanë kompetencë të shqyrtojnë vendimet administrative të pushtetit lokal dhe institucioneve të tjera vetë qeverisëse të Kosovës, vendimet e administratës ndërkombëtare nuk përbëjnë objekt shqyrtimi të organeve gjyqësore. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Në parim, gjykatat kanë jurisdiksion të shqyrtojnë vendimet administrative dhe të anulojnë ose deklarojnë të pavlefshme vendime të tilla. Shih LIGJI PËR PADITE ADMINISTRATIVE, G.Z.R.S.F.J 4/77; LIGJI PER PROCEDUREN E PERGJITHSHME ADMINISTRATIVE, G.Z.R.S.F.J 585/86. Përgjithësisht, qytetarët duhet të shterrojnë dy raunde të shqyrtimit administrativ para se të bëjnë një “padi administrative” për të kërkuar zgjidhje gjyqësore. LIGJI PER PADINE ADMINISTRATIVE neni 7. Kolegji Administrativ i Gjykatës së Lartë “vendos për ligjshmërinë e një vendimi administrativ të formës së prerë në një kontest administrativ.” LIGJI PER GJYKATAT E RREGULLTA neni 30(5), G.Z. SAP KOS. 21/78, i ndryshuar nga G.Z. SAP KOS. 49/79, 44/82, 44/84, 18/87, 14/88, 2/89 [më poshtë LIGJI PER GJYKATAT E RREGULLTA]. Veprimet administrative që shkelin liritë dhe të drejtat kushtetuese duhet të gjykohen në gjykatën e rrethit nga një trup gjykues me tre gjyqtarë. Shih LIGJI PER GJYKATAT E RREGULLTA neni 29(8); LIGJI PER PADINE ADMINISTRATIVE nenet 66, 70. Organet gjyqësore kanë kompetencë të detyrojnë organet administrative për të vepruar kur ekziston një detyrim ligjor. Shih për shembull, LIGJI PËR PADINË ADMINISTRATIVE nenet 42, 62-65. Shumica e të intervistuarve përgjithësisht mendonin që qytetarët e njihnin të drejtën e tyre për të kërkuar shqyrtim gjyqësor për çështje administrative, por ata ishin të paqartë nëse dhe në ç’masë këto të drejta ekzistojnë akoma nën administratën ndërkombëtare. Korniza Kushtetuese e bënë të qartë që vendimet administrative të organeve ekzekutive të Institucioneve të Përkohshme Vetë-Qeverisëse mund të kundërshtohen në gjykatë pas shterrimit të mjeteve administrative. “Çdo person që ankohet se ka qënë dëmtuar direkt nga një vendim i Qeverisë ose një agjencie ekzekutive që është nën mbikëqyrjen e Qeverisë ka të drejtë për shqyrtim gjyqësor të ligjshmërisë së atij vendimi pasi ka shterruar gjithë rrugët për shqyrtim administrativ.” KORNIZA KUSHTETUESE § 9.4.2 Megjithatë, ka pak shqyrtim administrativ dhe jo shqyrtim gjyqësor për veprimet e administratës ndërkombëtare. Disa të intervistuar u shprehën që gjykatat do të rrëzonin ose thjesht nuk do të vepronin, një padi lidhur me veprimet e administratës ndërkombëtare. Për më tepër, nëqoftëse padi të tilla merren në konsideratë, UNMIK-u do të deklaronte imunitet nga procesi gjyqësor. Si përcaktohet nga Rregullorja e UNMIK-ut, “UNMIK-u, pasuria, fondet dhe aktivet e tij janë të

14

imunizuar ndaj çdo procesi ligjor”. RREGULLORE E UNMIK NR. 2000/47 PER STATUSIN, PRIVILEGJET DHE IMUNITETET E KFOR-IT DHE UNMIK-UT DHE PERSONELIT TE TYRE NE KOSOVE, UN DOK. UNMIK/REG/2000/47, 2000:4 G.Z. 727-730, [më poshtë REG/2000/47 PER IMUNITETIN E KFOR-IT DHE UNMIK-UT]. Duket që UNMIK-u e interpreton këtë imunitet edhe për të parandaluar shqyrtime gjyqësore të vendimeve të tij administrative kur ai vepron si qeveri. Në një rast të mirënjohur, Departamenti i Arsimit i UNMIK-ut theksoi që ai do të kishte imunitet ndaj padisë që kundërshtonte ndershmërinë e një konkursi të organizuar për të emëruar një drejtor arsimi vendor. Shih INSTITUCIONI I AVOKATIT TË POPULLIT NE KOSOVE, Elife Murseli Kundër Misionit të Kombeve të Bashkuara në Kosovë, Regjist. Nr. 122/01 (dhjetor 2001). Si rezultat, aktualisht nuk bëhet shqyrtim gjyqësor i vendimeve administrative të UNMIK-ut.6 Faktori 7: Jurisdiksioni i Organeve Gjyqësore mbi Liritë Civile Organet gjyqësore kanë jurisdiksion ekskluziv dhe vendimtar mbi gjithë rastet lidhur me të drejtat dhe liritë civile. Përfundim Vlerësim: Negativ Veprimet e UNMIK-ut dhe të KFOR-it nuk mund të kundërshtohen efektivisht në gjykatat e Kosovës. Sistemi i gjykatave ka jurisdiksion mbi raste të tjera që kanë të bëjnë me të drejtat dhe liritë e njeriut, por gjyqtarët në Kosovë nuk kanë njohuri të plota lidhur me standardet e zbatueshme ndërkombëtare për të drejtat e njeriut. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Kreu 3 i Kornizës Kushtetuese përcakton që “[gj]ithë personat në Kosovë gëzojnë, pa diskriminim për çdo arësye dhe me të drejta të plota, të drejtat dhe liritë themelore të njeriut” KORNIZA KUSHTETUESE § 3.1. Korniza inkorporon me referenca dhe bën direkt të zbatueshme në Kosovë të drejtat dhe liritë e përcaktuara në: Deklaratën Universale për të Drejtat e Njeriut; Konventën Europiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut dhe Protokollet e saj (KEDNJ); Konventën Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike dhe Protokollin e saj (KNDCP); Konventën për Eliminimin e Gjithë Formave të Diskriminimit Racor; Konventën për Eliminimin e Gjithë Formave të Diskriminimit Ndaj Grave; Konventën për të Drejtat e Fëmijëve; Kartën Europiane për Gjuhët Krahinore ose Minoritare; dhe Konventën e Këshillit të Europës për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare. KORNIZA KUSHTETUESE §§ 3.2, 3.3. Korniza Kushtetuese gjithashtu përcakton të drejtat e gjithë refugjatëve dhe personave të shpërngulur për t’u kthyer në shtëpitë e tyre. Id. § 3.4. Megjithatë, veçanërisht jashtë kontekstit të një lënde penale, gjykatat janë të papërgatitura për të zgjidhur lëndë që bazohen në mbrojtjet e gjetura në instrumentet ndërkombëtare. Gjykatave në Kosovë u mungon tradita në mbrojtjen e të drejtave të njeriut, dhe – ndërsa gjyqtarët janë trajnuar për Nenet 5 dhe 6 të KEDNJ – ata mbeten të pafamiliarizuar me shumë nga standardet e tjera të të drejtave të njeriut. Për më tepër, asnjë nga instrumentet ndërkombëtare të inkorporuara me referenca në Kornizën Kushtetuese nuk është botuar në Gazetën Zyrtare, dhe pak prej këtyre dokumenteve u është vënë në dispozicion, në gjuhët e vendit, direkt gjyqtarëve që janë në 6 Në përputhje me mandatin e tij për të mbrojtur dhe nxitur të drejtat njerëzore në Kosovë, Departamenti i të Drejtave të Njeriut dhe Shtetit të së Drejtës i OSBE-së monitoron procedurat gjyqësore dhe nxjerr raporte periodike me vëzhgimet e tij. Në raportin më të fundit, OSBE-ja rekomandonte “ndryshimin e Rregullores së UMMIK-ut nr. 2000/47, për të lejuar gjykatat lokale për të shqyrtuar dhe vendosur për …vendimet ose veprimet administrative të autoriteteve të UNMIK-ut.” DEPARTAMENTI I TE DREJTAVE TE NJERIUT DHE SHTETIT TE SE DREJTES I OSBE, Revista e Kosovës e Sistemit të Drejtësisë Penale (shtator 2001 – shkurt 2002) 43 [më poshtë Revista e Sistemit Gjyqësor e OSBE (shtator 2001 – shkurt 2002)].

15 15

detyrë. Së fundi, edhe nëqoftëse gjykatat janë njohur me instrumentet ndërkombëtare të inkorporuara në Kornizën Kushtetuese, shumica e qytetarëve nuk janë të përgatitur të mbrojnë këto të drejta në gjykatë. Gjyqtarët ndërkombëtarë kanë më tepër mundësi për të bazuar vendimet e tyre në KEDNJ dhe standarde të tjera ndërkombëtare se sa homologët e tyre Kosovarë. Kur gjyqtarët vendas dhe ata ndërkombëtarë punojnë së bashku në trup gjykues në lëndët penale, gjyqtarët ndërkombëtarë kanë mundësi të ndajnë njohuritë e tyre lidhur me standardet dhe praktikat ndërkombëtare me gjyqtarët Kosovarë. Megjithatë, jashtë kontekstit të lëndëve penale ka më pak mundësi për të transmetuar direkt këto njohuri. Megjithë zbatimin direkt të mbrojtjes së të drejtave të njeriut në Kosovë, si UNMIK-u ashtu edhe KFOR-i kërkojnë imunitet ndaj procesit ligjor. Shih REG/2000/47 PER IMUNITETIN E KFOR-IT DHE UNMIK-UT §§ 2, 3. Ndërsa monitoruesit e të drejtave të njeriut kanë raportuar shkelje të mundshme të të drejtave të njeriut nga KFOR dhe Policia Civile e OKB-së, në pjesën më të madhe nuk ka mjete gjyqësore për mbrojtjen ndaj këtyre shkeljeve. Avokati i Popullit i Kosovës ka kritikuar mungesën e një mjeti gjyqësor në rastin e keqtrajtimit të deklaruar të një të burgosuri nga një Oficer Policie i OKB-së.7 Shih INSTITUTI I AVOKATIT TE POPULLIT NE KOSOVË, Hamdi Rashica kundër Misionit të Kombeve të Bashkuara në Kosovë, Regjist. Nr. 52/01 (më 31 tetor, 2001). Mungesa e një mjeti juridik është veçanërisht problematike në rastet e paraburgimit jashtë-gjyqësor të personave nga UNMIK-u dhe KFOR-i. Si përmendet edhe në Faktorin 8, PSSP ka nxjerrë Urdhëra Ekzekutivë për Paraburgim që praktikisht kanë qenë jashtë shqyrtimit nga gjyqtarë vendas ose ndërkombëtarë në gjykatat e Kosovës. KFOR-i ka interpretuar autoritetin e tij në Kosovë që të përfshijë kompetencën për të burgosur individë pa autorizim gjyqësor, kur KFOR-i e përcakton që është e nevojshme për të zgjidhur një “kërcënim ndaj KFOR-it” ose për të siguruar një “mjedis të sigurt dhe të paqtë në Kosovë.” DIREKTIVA E KOMANDËS TË KFOR-IT PER ARRESTIMIN 42-1, LEGAD, KFOR DIR 42 (më 9 tetor, 2001). Megjithëse KFOR-i e ka përcaktuar përdorimin e këtij autoritetit vetëm “si mjetin e fundit kur autoritetet civile janë të paafta për të ndërmarrë veprime për zgjidhjen e kërcënimit ndaj KFOR-it ose për të siguruar mjedis të sigurt dhe të paqtë në Kosovë”, këto arrestime ushtarake të KFOR-it nuk mund të kundërshtohen efektivisht në gjykatë. Shih Id. at 42-2. Kështu, për shkak të kompetencave dhe imunitetit të jashtëzakonshëm të shpallur nga UNMIK-u dhe KFOR-i, nuk ka mjete gjyqësore vendase për t’u mbrojtur nga shkeljet e mundshme të kryera nga pranitë ndërkombëtare civile dhe të sigurimit. Faktori 8: Sistemi i Shqyrtimit të Ankesave Vendimet gjyqësore mund të prishen vetëm nëpërmjet procesit të ankimimit gjyqësor. Përfundim Vlerësim: Neutral Ndërsa në pjesën më të madhe vendimet gjyqësore mund të prishen vetëm nëpërmjet procesit të ankimit, PSSP ka nxjerrë në të kaluarën urdhëra ekzekutivë arrestimi që efektivisht hidhnin poshtë urdhërat e gjykatës.

7 Institucioni i Avokatit të Popullit në Kosovë u krijua në qershor 2000 për “të nxitur dhe mbrojtur të drejtat dhe liritë e individëve”. RREGULLORE E UNMIK NR. 2000/38 PER KRIJIMIN E INSTITUCIONIT TË AVOKATIT TE POPULLIT NË KOSOVE § 1, UN DOK. UNMIK/REG/2000/38, 2000:2 G.Z. 440-446. Ai ka kompetencë të hetojë dhe raportojë ankimet “lidhur me shkeljen e të drejtave të njeriut dhe veprimet që përbëjnë shpërdorim të detyrës nga administrata e përkohshme civile”. Id. § 3.1

16

Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Parimi që vendimet gjyqësore mund të prishen vetëm nga organe gjyqësore më të larta është kuptuar mirë dhe është në pjesën më të madhe respektuar në praktikë. Megjithatë, të intervistuarit kanë theksuar disa raste në të cilat organet gjyqësore kanë urdhëruar lirimin nga paraburgimi të një krimineli të dyshuar, vetëm sepse urdhëri gjyqësor ishte hedhur poshtë nga nga një urdhër ekzekutiv i PSSP-së. Pas kundërshtimesh të forta të kësaj praktike nga Avokati i Popullit të Kosovës dhe të tjerë, duket se PSSP ka hequr dorë nga kjo praktikë8. Shih, shembullin, INSTITUCIONI I AVOKATIT TË POPULLIT NË KOSOVE, Cele Gashi kundër UNMIK-ut, Regjist. Nr. 256/01 (më 12 shtator 2001); INSTITUCIONI I AVOKATIT TË POPULLIT NË KOSOVE, Raport Special Nr. 3. Për Pajtueshmërinë e Heqjes së Lirisë me “Urdhër Ekzekutiv” me Standardet e Pranuara Ndërkombëtare të të Drejtave të Njeriut (më 29 qershor 2001). Gjithashtu në përgjigje të ankimeve të Avokatit të Popullit dhe të tjerëve, PSSP krijoi një komision special për shqyrtimin e burgosjeve jashtë-gjyqësore të kryera në bazë të urdhërave ekzekutivë. Shih RREGULLORE E UNMIK NR. 2001/18 PER KRIJIMIN E NJE KOMISIONI PER SHQYRTIMIN E BURGIMIT PER BURGOSJE JASHTE-GJYQESORE TE BAZUAR NE URDHERA EKZEKUTIVE, UN DOK. UNMIK/REG/2001/18, (__ G.Z. __ UNMIK CITE) (në fuqi vetëm deri në 25 nëntor 2001). Ndërsa arrestimet jashtë-gjyqësore nga UNMIK-u duket të jenë ndalur, KFOR-i vazhdon të arrestojë disa të dyshuar në mungesë të urdhërit gjyqësor të arrestit. Në pjesën më të madhe, këto raste nuk kanë kaluar në gjykatë, dhe kështu ato nuk përbëjnë “prishje” nga KFOR-i të vendimeve gjyqësore. Megjithatë, këto paraburgime të KFOR-it mbeten jashtë kontrollit dhe shqyrtimit gjyqësor. Për shkak se si KFOR-i ashtu edhe UNMIK-u i interpretojnë gjerësisht sigurimin dhe kompetencat e tyre ekzekutive, ka gjasa që edhe në të ardhmen t’i ushtrojnë kompetencat e tyre në këtë mënyrë duke prishur kështu vendimet e formës së prerë të një organi gjyqësor. Faktori 9: Ndëshkimi i mosbindjes/Thirrja në Gjyq/Zbatimi Gjyqtarët kanë kompetenca të mjaftueshme për të thirrur në gjyq, ndëshkuar për mosbindje ndaj gjyqtarit dhe/ose zbatuar, të cilat përdoren dhe këto kompetenca respektohen dhe mbështeten nga degë të tjera të qeverisë. Përfundim Vlerësim: Negativ Organet gjyqësore kanë kompetenca për të thirrur në gjyq, ndëshkuar për mosbindje dhe kundërshtim ndaj gjyqtarit dhe zbatuar, por sanksionet në dispozicion shpesh nuk janë përdorur.

Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Legjislacioni në fuqi u jep gjykatave kompetenca për të thirrur në gjyq, ndëshkuar për mosbindje dhe kundërshtim ndaj gjyqtarit dhe zbatuar. Gjykatat kanë kompetencë të thërrasin në gjyq dëshmitarët. Shih KODIN E PROCEDURES PENALE TË REPUBLIKES SOCIALISTE FEDERATIVE TE JUGOSLLAVISE nenet 120-130 (dërgimi i urdhërave dhe fletëthirrjeve); 182-184 (detyrimi i pjesëmarrjes së të pandehurit); 230 (thirrja e dëshmitarit), G.Z.R.S.F.J __/77 [më poshtë KODI I PROC. PEN.] Shih gjithashtu KODI I PROCEDURES CIVILE TË REPUBLIKES SOCIALISTE FEDERATIVE TE JUGOSLLAVISE nenet 114 (thirrja e palëve dhe pjesëmarrësve); 133-149 (dërgimi i urdhërave); 242 8 Sipas OSBE-së, “PSSP nuk ka nxjerrë Urdhra Ekzekutivë në gjashtë muajt e fundit, dhe se, aktualisht, nuk ka persona të paraburgosur në bazë të urdhrave jashtë-gjyqësorë.” Revista e Sistemit Gjyqësor e OSBE-së (shtator 2001 - shkurt 2002) në 9.

17 17

(fletëthirrjet e dëshmitarëve), G.Z.R.S.F.J 4/77, i ndryshuar nga G.Z. 36/80, 69/82 [më poshtë KODI I PROC. CIV.]. Dëshmitarët që nuk paraqiten mund të sillen para gjykatës forcërisht dhe të gjobiten. KODI I PROC. PEN. nenet 237, 303; KODI I PROC. CIV. neni 248. Dëshmitarët ekspertë që nuk paraqiten janë objekt vetëm i gjobitjes. KODI I PROC. PEN. neni 243 dhe KODI I PROC. CIV. neni 255 (dëshmitarët ekspertë subjekt vetëm i gjobitjes). Palët në lëndë civile nuk mund të detyrohen të dëshmojnë, por mund të merret një vendim kur njëra nga palët nuk paraqitet ose nuk kundërshton pretendimet e ngritura. KODI I PROC. CIV. nenet 268-269, 291, 332. Gjykatat gjithashtu kanë kompetencë të ndëshkojnë palët, pjesëmarrësit dhe të tjerë të pranishëm për sjellje shqetësuese. KODI I PROC. PEN. neni 295 (gjobë dhe largim nga salla e gjyqit për sjellje shqetësuese në lëndë penale); KODI I PROC. CIV. neni 110 (gjobë ose burgim në vend të gjobës për qëndrim që fyen gjykatën ose pjesëmarrësit); 318 (gjobë dhe largim nga salla e gjyqit për ndërprerje të gjyqit). Shih gjithashtu KODI I PROC. PEN. neni 78 (gjobë për deklaratë fyese). Palët ose avokatët e tyre mund të gjobiten për veprimet procedurale që “shpërdorojnë seriozisht të drejtat sipas këtij kodi.” KODI I PROC. CIV. neni 316. Ata të cilët me qëllim vonojnë procedurat penale mund të dënohen me gjobë. KODI I PROC. PEN. TE RSFJ-së neni 144. Procedura për zbatimin e vendimeve të gjykatës jepet e plotë në Ligjin për Procedurat e Ekzekutimit. LIGJI PER PROCEDURAT E EKZEKUTIMIT TE RSFJ, G.Z.R.S.F.J 20/78, ndryshuar nga G.Z.R.S.F.J 6/82 dhe __/87. Megjithë kompetencat e dhëna nga ligji, gjykatat ngurrojnë të përdorin dënimet për të kufizuar shpërdorimet. Avokatët që paraqesin kërkesa joserioze ose që me qëllim vonojnë procedurat rrallë, për të mos thënë kurrë, janë ndëshkuar. Një i intervistuar raportoi që kishte vënë re avokatin mbrojtës t’i përshpëriste në vesh dëshmitarit përgjigjet që duhej të jepte gjatë marrjes në pyetje në gjykatë. Megjithëse sjellja ishte e dukshme, gjyqtari(gjyqtarët) e rastit e lejuan atë të vazhdonte. Gjykatat përdorin policinë për të detyruar pjesëmarrjen e dëshmitarit kur është e nevojshme. Policia Civile e OKB-së është udhëzuar të jetë bashkëpunuese në përpjekjet për të sjellë dëshmitarët në gjyq, veçanërisht për lëndë penale. Shërbimi i Policisë i Kosovës, që rishtazi ka marrë detyrën në disa fusha, ka qenë më pak efikas. Megjithatë, gjykatat nuk janë të prirura të dënojnë me gjobat e caktuara dëshmitarët që nuk paraqiten në gjyq. Siç është karakterizuar edhe nga një i intervistuar, edhe nëqoftëse një dëshmitar gjobitet “të gjithë e dinë që ajo është vetëm një copë letër,” dhe që gjoba nuk paguhet. Mosparaqitja e dëshmitarëve krijon vonesa të ndjeshme në procedurat gjyqësore. Gjithashtu është raportuar që në gjyq, ose gjatë hetimit, deshmitari shpesh mohon dëshminë e tij të mëparshme për rastet e ndjeshme. Edhe për dy deklarata diametralisht të kundërta të bëra nga i njëjti dëshmitar, gjykatat rrallë, për të mos thënë kurrë, dënojnë dëshmitarin për dëshmi të rreme. Edhe pse dënimet penale për dëshmi të rreme ekzistojnë, një i intervistuar tha se në gjykatat e Kosovës nuk jepen dënime për dëshmi të rreme. Probleme specifike u vërejtën në zonat e dominuara nga serbët e Kosovës veriore. Qytetarët në veri e respektojnë më pak autoritetin e UNMIK-ut dhe kështu policia e UNMIK-ut atje është më pak efikase në dërgimin e fletëthirrjeve, detyrimin e dëshmitarit për t’u paraqitur në gjykatë dhe zbatimin e vendimeve që kanë të bëjnë me pagesa. Të intervistuarit gjithashtu kanë raportuar probleme lidhur me detyrimin e dëshmitarëve nga Serbia ose vende të tjera për t’u paraqitur në procedurat gjyqësore në Kosovë. Lëndët penale kanë pasur përparësi në gjykatat e Kosovës. Por sa më shumë raste lëndë janë gjykuar, aq më shumë është ndjerë problemi i moszbatimit të vendimeve civile të gjykatës. Procedura ligjore për zbatimin e një vendimi civil gjykate është e gjatë dhe e lodhshme, me shumë shtigje për vonesa para se një vendim të zbatohet. Përpos kësaj, ndërsa gjykatat kanë kompetencë ligjore për të sekuestruar fonde nga llogaria e një debitori të gjykuar, bankat janë udhëzuar të mos i binden urdhërit të sekuestrimit të gjykatës. Për më tepër, gjykatat nuk kanë personelin e mjaftueshëm për të zbatuar vendimet civile të gjykatës në mënyrë konsistente dhe brenda afateve. Duke qenë se ligji në fuqi për zbatimin e vendimeve civile të gjykatës daton nga

18

periudha socialiste, mund të dalë nevoja për të reformuar mënyrën e ekzekutimit të vendimeve civile të gjykatës. Kompetencat e gjykatave janë ndonjëherë të pafuqishme në lidhje me administratën civile ndërkombëtare ose praninë e sigurimit, të cilat sistematikisht kërkojnë imunitet ndaj proceseve ligjore. Ka pasur disa raste gjatë 2001 në të cilat autoritetet e burgjeve nuk kanë zbatuar menjëherë urdhërat e vlefshme të gjykatës për të liruar nga burgu një të pandehur (pasi PSSP kishte nxjerrë një urdhër ekzekutiv burgimi) (shih Faktorin 8 më sipër). Një i intervistuar nënvizoi se ishte shumë e vështirë për të marrë informacion nga UNMIK-u për të përcaktuar shpenzimet e gjykatës në Marka Gjermane, ndërsa shpenzimet e gjykatës rrallë janë llogaritur ose mbledhur. Të intervistuarit gjithashtu dëshmuan se autoritetet e burgut ndonjëherë nuk u përgjigjen urdhërave të gjykatës për të lejuar avokatin mbrojtës të vizitojë klientin e tij. Zyrtarët e burgut do t’i përgjigjeshin avokatit mbrojtës në këtë rast duke i thënë që vizitat nuk janë të lejuara në atë ditë ose që mund të lejohen vetëm vizitat e familiarëve. Një i intervistuar tha që zyrtarët e burgut nuk lejonin që avokati mbrojtës të takohej vetëm për vetëm me klientin e tij dhe që gjykata “nuk kishte kompetencë” të urdhëronte zyrtarët e burgut për të vepruar kështu. III. Burimet Financiare Faktori 10: Ndikimi mbi Procesin e Përgatitjes së Buxhetit Organet gjyqësore kanë një mundësi të madhe për të ndikuar në fondet e caktuara për të nga organet legjislative dhe/ose ekzekutive dhe pasi fondet i caktohen organeve gjyqësore, organet gjyqësore kanë kontroll mbi buxhetin e tyre dhe mbi mënyrën e shpenzimit të këtyre fondeve. Përfundim Vlerësim: Negativ Organet gjyqësore kanë ndikim të kufizuar mbi procesin e përgatitjes së buxhetit dhe kanë pak ose aspak kontroll direkt mbi fondet pas caktimit të tyre.

Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Deri tani, gjyqtarët kanë pasur mundësi shumë të kufizuara për të ndikuar mbi procesin e përgatitjes së buxhetit të Kosovës. Departamenti i Çështjeve Gjyqësore i UNMIK-ut (DÇGJ) dhe Departamenti i Drejtësisë i Strukturës Administrative të Përkohshme të Përbashkët (DAD), nën ndikimin e të paktën disa kryetarëve të gjykatave, përgatit buxhet paraprak për sistemin e gjykatave dhe i paraqet propozimet për buxhet në Autoritetin Qendror Fiskal (AQF). AQF, duke bashkëpunuar ngushtë me të tjerët në administratën ndërkombëtare, paraqet për miratim tek PSSP një Buxhet të Konsoliduar përfundimtar të Kosovës. Shih RREGULLORE E UNMIK-ut NR. 1999/16 PER KRIJIMIN E AUTORITETIT QENDROR FISKAL TE KOSOVES DHE ÇESHTJE TE TJERA LIDHUR ME TE, UN DOK. UNMIK/REG/1999/16, 1999:1 G.Z. 117-20. Ndërsa, kryetarët e gjykatave kanë mundësi për të shprehur nevojat e tyre tek DÇGJ dhe DAD, ata ndjejnë mungesën e ndikimit të ndjeshëm të tyre në procesin e përgatitjes së buxhetit. Nuk duket, për shembull, që anëtarët e organeve gjyqësore të jenë përfshirë në përgatitjen përfundimtare të buxhetit total të sistemit gjyqësor, as edhe në diskutimet dhe negociatat buxhetore me AQF-në.

Të intervistuarit kanë raportuar që detyrat e stafit administrativ janë përcaktuar në mënyrë të centralizuar nga UNMIK-u dhe nuk korrespondojnë me nevojat e gjykatave. Si rezultat,

19 19

punonjësit e gjykatave shpesh janë marrë në punë për një detyrë që nuk ka korresponduar me shërbimin e kryer në fakt.

Për më tepër, të intervistuarit thanë që ata nuk kanë asnjë lloj kontrolli mbi buxhetin pasi është caktuar. Shumica e furnizimeve të përditshme si letër dhe lapsa mund të blihen nga shitësit vendas, me fatura që i dërgohen UNMIK-ut. Ndërsa, kërkesat e tjera duhet të dërgohen paraprakisht në UNMIK për t’u përpunuar. Një gjyqtar raportoi se ai ka pritur tre muaj për të marrë dosjet e kërkuara. Të tjerë theksuan se avokatët e caktuar nga gjykata, gjyqtarët porotë dhe ekspertët e gjykatës nuk janë paguar për muaj të tërë, bile as pas një viti.

Institucionet e reja të Përkohshme të Vetë-Qeverisjes në Kosovë do të marrin mbi vete shumicën e përgjegjësive për përgatitjen e buxheteve të ardhshme. Ministria e Financave dhe Ekonomisë dhe Kuvendi do të luajnë një rol të rëndësishëm në procesin e përgatitjes së buxhetit, por PSSP do të vazhdojë të ketë “autoritetin përfundimtar për të caktuar parametrat financiarë dhe të politikës për Buxhetin e Konsoliduar të Kosovës si dhe për miratimin e tij.” KORNIZA KUSHTETUESE § 8.1.c. Në lidhje me buxhetin e sistemit gjyqësor, mund që Ministria e Shërbimeve Publike të ngarkohet me përgatitjen e buxhetit për gjykatat, duke qenë se kjo Ministri ka përgjegjësi për “parashikimin e kërkesave teknike dhe financiare, mbështetjen me personel dhe burime financiare për të siguruar funksionimin efektiv të sistemeve gjyqësore dhe të prokurorisë.” Shih RREGULLORE E UNMIK NR. 2001/19 PER DEGEN EKZEKUTIVE TE INSTITUCIONEVE TË PERKOHSHME VETE QEVERISESE NE KOSOVE, Aneksi IX para. xi, UN DOK. UNMIK/REG/2001/19, (__ G.Z. __ UNMIK CITE). Shih gjithashtu KORNIZEN KUSHTETUESE § 5.3(c). Njëkohësisht, është gjithashtu e mundur që Departamenti Administrativ për Çështjet Gjyqësore i UNMIK-ut të dëshirojë të ketë kontroll të drejtpërdrejtë mbi procesin e përgatitjes së buxhetit për gjykatat. Megjithatë, një alternativë e tretë dhe më e mirë do të ishte krijimi i një zyre për administrimin e buxhetit brenda vetë sistemit gjyqësor. Faktori 11: Mjaftueshmëria e Pagave në Sistemin Gjyqësor Pagat në sistemin gjyqësor janë përgjithsisht të mjaftueshme për të tërhequr dhe mbajtur në detyrë gjyqtarë të kualifikuar duke u mundësuar atyre të mbajnë familjet e tyre dhe të jetojnë në një mjedis të siguruar arsyeshëm, pa pasur nevojë të kenë burime të tjera të ardhurash. Përfundim Vlerësim: Negativ Pagat në sistemin gjyqësor janë në të njëjtat nivele me ato të punonjësve të tjerë civilë, por ato nuk janë të mjaftueshme për të tërhequr dhe mbajtur në detyrë pjesën më të madhe të kandidatëve të kualifikuar ose për t’u dhënë mundësi gjyqtarëve të sigurojnë të ardhura brenda arësyes për të mbajtur familjet e tyre. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Pothuaj gjithë të intervistuarit u shprehën që pagat në sistemin gjyqësor janë të pamjaftueshme për të tërhequr dhe mbajtur në detyrë gjyqtarë të kualifikuar, duke sjellë shumë shembuj ku kohëve të fundit gjyqtarë janë larguar nga detyra për të fituar më shumë para si avokatë privatë. Derisa gjyqtarët që kishin shërbyer më parë në këtë detyrë fillimisht mezi prisnin për t’u rikthyer në detyrë pas dhjetë vjetësh privimi për të punuar si gjyqtarë, për shumë prej tyre rikthimi ishte një akt patriotizmi. Për fat të keq, pagat e tanishme janë ndoshta të pamjaftueshme për të tërhequr dhe mbajtur në detyrë talente të reja dhe disa të sapoemëruar veç janë duke u larguar nga postet.

20

Gjithashtu, të intervistuarit theksuan që niveli aktual i pagave nuk mjafton për të siguruar nevojat e familjes së gjyqtarëve dhe për të bërë një jetë normale. Shumë evidentuan që, për shkak të numrit të madh të komunitetit ndërkombëtar në Kosovë, kostoja e jetesës është shumë më e lartë se në disa zona fqinje. Megjithëse nuk gjenden statistika për koston e jetesës, besohet që niveli i qirave në Prishtinë është veçanërisht i lartë krahasuar me ato në pjesë të tjera të RFJ-së dhe në vendet fqinje. Për më tepër, gjyqtarët janë të ndaluar të bëjnë punë të tjera ndërkohë që shërbejnë si gjyqtarë dhe ligjërisht nuk mund t’i shtojnë të ardhurat e tyre ashtu si mund të bëjnë punonjës të tjerë të shërbimit publik. Shih REG/2001/8 PER KGJPK § 5.5 (“Gjyqtari ose prokurori nuk mund të mbajë detyrë tjetër publike ose administrative ose të angazhohet në ndonjë veprimtari të natyrës profesionale. . . Këshilli mund të autorizojë gjyqtarin ose prokurorin. . . të angazhohet në veprimtari të jashtme, të tilla si mësimdhënia ose ushtrimi i një funksioni në fushën e tij/saj të kompetencës profesionale që nuk ndikon në pavarësinë ose dinjitetin e detyrës së tyre.”). Shumë familje në Kosovë jetojnë me të ardhura më të ulta se ato të gjyqtarëve, por gjyqtarët kanë nevoja unike për siguri. Një i intervistuar theksoi se shumica e gjyqtarëve në Kosovë nuk kanë, dhe nuk mund të përballojnë financiarisht, makinë. Ai tha që shumë prej tyre gjykojnë raste penale serioze gjatë ditës, dhe pastaj ata kthehen në shtëpi me biçikletë. Autoritetet buxhetore në Kosovë kanë një detyrë veçanërisht të vështirë për caktimin e niveleve të pagave që të jenë në përputhje me potencialin e të ardhurave të krijuara në Kosovë. Autoritetet kanë qenë të matur për të caktuar paga që janë reale dhe që mund të mbulohen nga buxhetet e ardhshme të Kosovës. Megjithatë, ata që caktojnë nivelet e pagave duhet të marrin në konsideratë rolin unik të gjyqësorit në zhvillimin e sistemit demokratik në Kosovë dhe të vlerësojnë rritjen në të ardhmen të pagave për gjyqtarët dhe për punonjësit e gjykatës. Pas një rritjeje kohëve të fundit, pagat mujore në sistemin gjyqësor janë si vijon: Kryetari i Gjykatës Supreme 1080DM ($524);9 Gjyqtari i Gjykatës Supreme 1008DM ($489); Kryetari i Gjykatës së Qarkut 936DM ($454); Gjyqtari i Gjykatës së Qarkut 864DM ($419); Kryetari i Gjykatës Komunale 792DM ($384); Gjyqtari i Gjykatës Komunale 720DM ($349); Kryetari i Gjykatës për Kundërvajtjeve 672DM ($326); dhe Gjyqtari i Gjykatës për Kundërvajtjeve 567DM ($279). (Të dhëna të marra nga Autoriteti i Përkohshëm Qendror Fiskal). Këto paga nuk janë aktualisht objekt i tatimit. Gjyqtarët akoma nuk janë të garantuar me pension. Gjyqtarët ndërkombëtarë paguhen sipas nivelit të pagave profesionale dhe në bazë të përvojës së tyre. Pagat e tyre paguhen nga OKB-ja, dhe jo nga Buxheti i Konsoliduar i Kosovës. Pagat e gjyqtarëve ndërkombëtarë konsiderohen të mjaftueshme për të tërhequr në Kosovë gjyqtarë ndërkombëtarë të kualifikuar, megjithëse shumica e tyre akoma zgjedhin për të shërbyer vetëm për një periudhë të kufizuar kohe. Faktori 12: Godinat e Sistemit Gjyqësor Godinat e sistemit gyqësor vendosen në zona të përshtatshme dhe lehtësisht të gjendshme dhe ato ofrojnë mjedis të respektueshëm për dhënien e drejtësisë me infrastrukturë të kënaqshme. Përfundim Vlerësim: Neutral Godinat e sistemit gjyqësor janë të vendosura në vende të përshtatshme dhe lehtësisht të gjendshme. Ndërsa shumica e gjykatave janë të mjaftueshme për të përmbushur qëllimet e synuara, disa janë të mbingarkuara me njerëz, me mungesë të një numri të mjaftueshëm sallash gjyqi ose paraqesin një mjedis që le shumë për të dëshiruar për dhënien e drejtësisë. 9 Bazuar në kursin e këmbimit më 27 mars 2002 që ishte 1DM=0.532EUR=$0.485.

21 21

Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Godinat e gjykatave janë në shumicën e tyre të vendosura në vende të përshtatshme dhe që gjenden lehtësisht. Pakujdesia gjatë regjimit të Milosheviçit, megjithatë la shumë godina publike në Kosovë në gjendje të mjerë. Megjithëse godinat e gjykatave tani janë përgjithësisht në gjendje të mirë strukturore dhe janë pajisur me gjeneratorë nga donatorët, në shumë prej tyre akoma ekzistojnë shumë probleme. Godina e Gjykatës së Qarkut në Gjilan, për shembull, duket të jetë në gjendje të mirë, por është e mbingarkuar me njerëz. Gjykata e Qarkut në Mitrovicë, e vendosur në Mitrovicën e Veriut, mbetet e rrethuar për shkak të problemeve të sigurisë, dhe lëvizja në zonën e godinës së gjykatës është e kufizuar. Të intervistuarit u shprehën që gjendja e veçantë e sigurisë atje e ka bërë këtë një objekt gjykate që nuk ofron mjedis dinjitoz për dhënien e drejtësisë. (në Gjykatën e Mitrovicës vazhdon ndërtimi i një aneksi). Gjykata Supreme e Kosovës i zhvillon seancat në një sallë të përkohshme që ka pamjen e një salle të vogël mbledhjesh. Për shkak të ngarkesës së punës në Gjykatë, jo të gjitha seancat mund të mbahen në këtë sallë dhe disa seanca zhvillohen në zyrat e vogla të gjyqtarëve. Ngjashmërisht, në gjykata të tjera, nuk ka salla të mjaftueshme gjyqi dhe gjykimet bëhen në zyrat e ngushta të gjyqtarëve. Në shumë raste, godinat e gjykatave dhe sallat e gjyqit nuk kanë vende të veçanta për gjyqtarët, të pandehurit dhe publikun. Gjeneratorët e gjykatave ndonjëherë nuk punojnë dhe gjykatat janë pa ngrohje dhe dritë gjatë ndërprerjes së energjisë. Shumica, për të mos thënë të gjitha gjykatat nuk janë të pajisura me sisteme të rezervoarëve të ujit për të pasur ujë gjatë ndërprerjeve të planifikuara të ujit në rrjet. Megjithatë, pavarësisht nga problemet e përmendura në disa godina gjykatash, lokalet e gjykatave më së shumti paraqiten të jenë minimalisht të mjaftueshme për të mbështetur punën e organeve gjyqësore. Faktori 13: Siguria e Organeve Gjyqësore Burime të mjaftueshme caktohen për mbrojtjen e gjyqtarëve nga kërcënime të tilla si ngacmimet, sulmet dhe vrasjet. Përfundim Vlerësim: Negativ Burime shtesë nevojiten për të ndihmuar në mbrojtjen e gjyqtarëve nga kërcënimet ndaj sigurisë së tyre, veçanërisht për faktin që në sistemin gjyqësor punojnë gjyqtarë nga pakicat kombëtare.

Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Disa të intervistuar kanë treguar që gjyqtarët në raste të caktuara janë kërcënuar dhe frikësuar. Të tjerë thanë që ata nuk kishin pësuar kërcënime serioze, megjithatë ata u shprehën që masat e sigurisë kanë qenë të pamjaftueshme. KFOR-i dhe Policia Civile e OKB-së kanë ofruar sigurim shtesë për gjyqtarët në disa rrethana. Për shembull, KFOR-i dhe OKB ndihmojnë për të siguruar Gjykatën e Qarkut të Mitrovicës në Mitrovicën e Veriut. Policia Civile e OKB-së siguron transportin në gjykatë të gjyqtarëve, avokatëve dhe palëve të ardhur nga Mitrovica e Jugut dhe Policia Civile e OKB-së siguron një nivel të caktuar sigurimi për gjyqtarët shqiptarë kosovarë që jetojnë në zonën serbe kosovare të Mitrovicës në veri të Lumit Ibër. KFOR-i, Policia Civile e OKB-së dhe Shërbimi i Policisë i Kosovës kanë qenë shumë të dobishëm për sigurinë e gjyqtarëve gjatë aktiviteteve të trajnimit gjyqësor. Shpesh, megjithatë, gjyqtarët që janë marrë me raste shumë delikate që përfshijnë ish- anëtarë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK) nuk kërkojnë mbrojtje suplementare nga forcat ndërkombëtare të sigurisë. Disa kanë spekuluar me faktin që kërkimi i mbrojtjes do të ishte

22

shenjë e mungesës së patriotizmit ose që mund të shtonte rrezikun ndaj sigurisë duke sinjalizuar që aksh gjyqtar synonte të merrte vendim kundër ish-anëtarëve të UÇK-së. Siguria brenda godinave të gjykatave gjithashtu është e dobët. Disa—por jo të gjitha—gjykatat kanë detektorë metalikë në dyer. Nuk ka skaner për pakot. Ndërsa, disa godina kanë roje një oficer policie, të tjera nuk kanë personel sigurimi (përveç personelit që është i ngarkuar të ruaj një të pandehur të caktuar gjatë procedurës gjyqësore). Ndërsa pjesa më e madhe mohon kërcënimet direkte, shumë gjyqtarë në detyrë janë ankuar për mungesë të sigurimit krahasuar me sigurimin e ofruar për gjyqtarët ndërkombëtarë. Shumë, në mos të gjithë, nga gjyqtarët ndërkombëtarë kanë mbrojtje 24 orëshe, përfshirë mbrojtjen me armë gjatë gjykimit në gjykatë ose në publik. Një i intervistuar vërejti që mbrojtja për një gjyqtar ndërkombëtar gjatë një seance gjyqësore tejkalonte mbrojtjen e dhënë për të gjithë gjyqtarët e tjerë në gjykatë të marrë së bashku. Megjithatë, pavarësisht këtij krahasimi me vend dhe të pafavorshëm, puna e gjyqtarëve ndërkombëtarë në gjykatat e Kosovës, në vetvete, ndihmon për pakësimin e rrezikut ndaj gjyqtarëve vendas. Së pari, caktimi i lëndëve të krimeve të luftës dhe i rasteve tjera serioze penale ndër-etnike gjyqtarëve ndërkombëtarë pakëson rrezikun për gjyqtarët kosovarë të cilët në rast të kundërt do të merrnin mbi vete gjithë përgjegjësinë për këto raste. Së dyti, atje ku punojnë gjyqtarët ndërkombëtarë, prania e mbrojtjes së tyre e pakëson rrezikun ndaj të tjerëve që punojnë në të njëjtën sallë gjyqi. Në ditët e fillimit të administratës së UNMIK-ut, kërcënimet kundër anëtarëve serbë kosovarë të gjyqësorit ishin të zakonshme. Ata pak serbë kosovarë të emëruar në 1999 të gjithë dhanë dorëheqjen nga gjyqësori duke shprehur shqetësim për sigurinë personale. Megjithëse pak serbë kosovarë janë rikthyer në detyrë, përmirësimi i një plani të plotë për sigurim shtesë për gjyqtarët në rrezik nevojitet për të inkurajuar pjesëmarrje më të madhe të pakicave etnike në gjyqësor. IV. Mbrojtjet Strukturore Faktori 14: Garantimi i Kohëmbajtjes së Detyrës Gjyqtarët e niveleve të larta emërohen për një kohë të caktuar që siguron garanci për mbajtjen e detyrës, e cila mbrohet deri në moshën e pensionit ose deri në përfundimin e një periudhe të caktuar me kohëzgjatje të konsiderueshme. Përfundim Vlerësim: Neutral Gjyqtarët vendas janë emëruar deri në përfundim të Misionit të UNMIK-ut në Kosovë. Gjyqtarët ndërkombëtarë shërbejnë me kontratë gjashtë-mujore me ripërtëritje.

Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Asnjë dispozitë e Rregulloreve të UNMIK-ut në fuqi nuk përcakton kohëzgjatjen e emërimit të gjyqtarëve dhe përcaktimi i kohës së emërimit duket të jetë lënë në gjykim të PSSP-së. Në fillim të misionit të UNMIK-ut, gjyqtarët emëroheshin me kontratë për tre-, gjashtë-dhe nëntë muaj me të drejtë ripërtëritjeje. Në dhjetor 2001, gjyqtarët u riemëruan për të shërbyer deri në përfundim të misionit të administratës së UNMIK-ut në Kosovë. Për shkak se kohëzgjatja e misionit të UNMIK-ut është e pacaktuar, UNMIK-u zgjodhi këtë kohëzgjatje si maksimumin që mund të jepej brenda mandatit të tij në Kosovë sipas Rezolutës 1244 të Këshillit të Sigurimit. Çdo gjyqtar i ri i emëruar mund të emërohet për të njëjtën periudhë kohe. Megjithëse nuk përcaktohet shprehimisht në ligj, kohëmbajtja e detyrës e gjyqtarëve gjatë kësaj periudhe duket të jetë e

23 23

garantuar dhe gjyqtarët mund të largohen nga detyra vetëm për shkaqe të arësyetuara. Shih REG/2001/8 PER KGJPK (që përcakton largimin e gjyqtarëve me procedura disiplinore); por shih KORNIZEN KUSHTETUESE § 8.1.g. (“Vendimet për ngritjen në detyrë, transferimin dhe largimin e gjyqtarëve dhe prokurorëve merren nga PSSP në bazë të rekomandimeve nga Këshilli Gjyqësor dhe i Prokurorisë së Kosovës dhe përjashtimisht me nisiativën e tij.”) (shkronjat italike të shtuara). Gjyqtarët ndërkombëtarë, nga ana tjetër, shërbejnë me kontratë gjashtë mujore me ripërtëritje. Kjo kohëzgjatje i le ata të pambrojtur ndaj ndikimit të organeve ekzekutive në kryerjen e detyrës së tyre (shih Faktorin 20 më poshtë). Faktori 15: Kriteri Objektiv i Ngritjes në Detyrë të Gjyqtarëve Gjyqtarët ngrihen në detyrë në sistemin gjyqësor në bazë të kritereve objektive të tilla si aftësia, pastërtia e figurës morale dhe përvoja. Përfundim Vlerësim: Neutral Për shkak se sistemi i ri gjyqësor u krijua pak më shumë se dy vjet më parë, është shumë herët të vlerësohet sistemi i ngritjes në detyrë të gjyqtarëve.

Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Ndërsa, disa gjyqtarë kishin shërbyer për periudha të shkurtëra në gjykata të instancave më të ulta, shumica e gjyqtarëve janë emëruar nga administrata e UNMIK-ut direkt në detyrën e tyre aktuale. Kështu, ka pasur shumë pak ngritje në detyrë mbi të cilën të bazohet një vlerësim i sistemit të ngritjes në detyrë. Në të ardhmen vendimet për ngritjen në detyrë të gjyqtarëve janë në kompetencë të PSSP-së, me rekomandimin e KGJPK-së. Përjashtimisht, PSSP mund të marrë vendim për ngritjen në detyrë të gjyqtarëve me nisiativën e vet. KORNIZA KUSHTETUESE § 8.1.g. Për shkak se Korniza Kushtetuese i jep Kuvendit një rol në emërimin e gjyqtarëve, duket që Kuvendi ka këtë rol gjithashtu në lidhje me riemërimin e një gjyqtari në një detyrë më të lartë. Sipas një Direktive Administrative të UNMIK-ut,10 të nxjerrë rishtazi KGJPK do t’i bazojë vendimet për ngritjen në detyrë, ndër të tjera, në vlerësimet gjyqësore që do të kryhen deri në tetor të çdo viti, duke filluar nga viti 2002. Shih DIREKTIVEN ADMINISTRATIVE të UNMIK-ut NR. 2001/17 PER ZBATIMIN E RREGULLORES SE UNMIK-UT NR. 2001/8 PER KRIJIMIN E KESHILLIT GJYQESOR DHE TE PROKURORISE NE KOSOVE, UN DOK. UNMIK/DIR/2001/17 [më poshtë DIR/2001/17 PER VLERESIMET E ORGANEVE GJYQESORE DHE PROKURORISE]. Për shkak se vlerësimet nuk kanë përfunduar është shumë herët të vlerësohet objektivizmi i sistemit në praktikë. Faktori 16: Imuniteti Gjyqësor për Veprimet Zyrtare Gjyqtarët kanë imunitet për veprimet e ndërmarra nga pozita e tyre zyrtare.

10 Ndërsa Rregulloret e UNMIK-ut veprojnë si ligje, Direktivat Administrative miratohen për të zbatuar rregulloret. Të dyja nënshkruhen nga PSSP-ja. Udhëzimet Administrative të UNMIK-ut mund të nxirren nga Zëvendës Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm i ngarkuar për secilën Shtyllë të UNMIK-ut. PSSP, në raste të caktuara ka nxjerrë gjithashtu dekrete emergjente dhe urdhëra ekzekutivë. Gjithë këto instrumente kanë përparësi ndaj legjislacionit të mëparshëm të Kosovës dhe RFJ-së.

24

Përfundim Vlerësim: Neutral Dispozitat e vjetra u japin gjyqtarëve imunitet të kufizuar për disa veprime të ndërmarra nga pozita e tyre zyrtare, por mund të jetë e vështirë të aplikohen nisur nga fakti se organet përgjegjëse për heqjen e imunitetit nuk ekzistojnë më. Asnjë rregullore e UNMIK-ut nuk trajton imunitetin e gjyqtarëve. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Ligji për Gjykatat e Rregullta përcakton që “një gjyqtar dhe gjyqtar porot nuk mund të quhen përgjegjës për shkak të opinionit të dhënë kur merret një vendim gjyqësor.” Shih LIGJI PER GJYKATAT E RREGULLTA neni 11, i ndryshuar nga LIGJI PER NDRYSHIME NË LIGJIN PËR GJYKATAT E RREGULLTA neni 1, G.Z. SAP KOS. 2/89. Për më tepër, ata nuk mund të arrestohen në një procedurë të filluar për një vepër penale të kryer për shkak të kryerjes së detyrës zyrtare, “pa miratimin e kuvendit të bashkësisë shoqërore-politike që i ka emëruar ata”.” Id. Për shkak se dispozitat mbi heqjen e imunitetit i referohen ish-kuvendeve të bashkësive shoqërore-politike, mbetet e paqartë se çfarë procedure duhet të ndiqet sot për të kërkuar heqjen e imunitetit gjyqësor. Ndoshta një kompetencë e tillë i jepet PSSP ose KGJPK. Ngjashmërisht, Kushtetuta e Krahinës Autonome Socialiste të Kosovës përcakton që:

Askush që merr pjesë në një gjykim nuk mund të merret në përgjegjësi për mendimin e dhënë me rastin e marrjes së vendimit gjyqësor, kurse në procedurën e filluar për shkak të veprës penale të kryer gjatë ushtrimit të funksionit të gjyqtarit nuk mund të vihet në paraburgim pa lejen e kuvendit kompetent të bashkësisë shoqërore-politike. Gjyqtarët përgjigjen për shkeljen e detyrës së gjyqtarit, respektivisht prestigjit të funksionit të gjyqtarit në pajtim me ligjin.

KUSHTETUTA E KRAHINËS AUTONOME SOCIALISTE TE KOSOVËS neni 250 (1974). Legjislacioni i mëparshëm gjithashtu përcaktonte përgjegjësinë civile për dëmet e shkaktuara nga gjyqtarët gjatë kryerjes së detyrave të tyre, nëqoftëse dëmi ishte kryer me qëllim ose për shkak të pakujdesisë ekstreme. Ligji për Gjykatat e Rregullta përcaktonte që bashkësia shoqërore-politike që, nëpërmjet kuvendit të saj, kishte emëruar një gjyqtar ishte përgjegjëse nëse “puna e paligjshme ose jokorrekte” e gjyqtarit do t’i shkaktonte dëme një qytetari ose personi juridik. LIGJI PËR GJYKATAT E RREGULLTA neni 75. Bashkësia shoqërore-politike kishte të drejtë të kërkonte zhdëmtim nga gjyqtari, nëqoftëse dëmi ishte shkaktuar “me qëllim ose për shkak të pakujdesisë ekstreme.” Id. Meqë gjyqtarët tani emërohen nga PSSP-ja, kjo dispozitë do të ishte e vështirë ose e pamundur të zbatohej. Megjithatë, ajo e le të hapur diskutimin që një gjyqtar mund të mbajë përgjegjësi për dëme monetare të shkaktuara nga pakujdesia ekstreme në punën e tij/saj. Kodi Penal i Kosovës parashikon përgjegjësi penale për një gjyqtar ose gjyqtar porot “i cili për të favorizuar një person tjetër ose për t’i shkaktuar dëm një personi tjetër, zgjat një veprim të paligjshëm ose me ndonjë mënyrë tjetër shkel ligjin”. KODI PENAL I KRAHINËS AUTONOME SOCIALISTE TË KOSOVËS § 211, G.Z. SAP KOS. 20/77. Kështu, përgjegjësia penale duket se mbahet vetëm kur një gjyqtar shkel ligjin me qëllim për të përfituar vetë ose për t’i shkaktuar dëm një tjetri. Korniza Kushtetuese u jep imunitet të kufizuar zyrtarëve të organeve ekzekutive dhe legjislative, por nuk bën kështu për gjyqtarët. Shih KORNIZA KUSHTETUESE §§ 9.1.24 (anëtarët e kuvendit), 9.2.6 (Presidenti i Kosovës), 9.3.19 (anëtarët e Qeverisë). Asnjë rregullore e UNMIK-ut nuk trajton veçanërisht imunitetin e gjyqtarëve. Pavarësisht mungesës së qartësisë në këtë çeshtje,

25 25

dhe dispozitave të reja që të afirmojnë imunitetin e gjyqtarëve për veprimet e tyre zyrtare, të intervistuarit thanë që kohët e fundit nuk kishte shkelje të parimit të imunitetit të gjyqësorit. Faktori 17: Largimi nga Detyra dhe Masat Disciplinore ndaj Gjyqtarëve Gjyqtarët mund të largohen nga detyra ose të ndëshkohen me mënyra të tjera vetëm për sjellje të padenja zyrtare të specifikuara dhe nëpërmjet një procesi transparent, të rregulluar nga kritere objektive. Përfundim Vlerësim: Neutral Megjithëse nevojiten ndryshime në dispozitat ligjore rregulluese, procedurat ligjore të ndjekura deri tani kanë qenë për sjellje të padenja zyrtare të specifikuara dhe janë bërë në bazë të kritereve objektive. Gjyqtarët ndërkombëtarë nuk janë objekt i disciplinës para KGJPK, dhe PSSP ka kompetencë për të larguar gjyqtarët vendas dhe ndërkombëtarë me nisiativën e tij. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Gjyqtarët dhe gjyqtarët porotë vendas mund të largohen nga detyra, ose ndaj tyre mund të merren masa disciplinore, për sjellje zyrtare të padenja nëpërmjet një procesi të zhvilluar para Këshillit Gjyqësor dhe të Prokurorisë së Kosovës. Shih REG/2001/8 PER KGJPK §§ 7.1 deri në 7.16. Kur përcaktohet një sjellje e padenjë, KGJPK mund të bëjë vërejtje me paralajmërim për një gjyqtar ose gjyqtar porot, të pezullojë një gjyqtar deri në gjashtë muaj, ose mund t’i rekomandojë PSSP-së largimin nga detyra të një gjyqtari ose gjyqtari porot. Id. § 7.10. Sjellja e padenjë përcaktohet si: (a) kryerje e një vepre penale; (b) shpërfillje ndaj funksioneve gjyqësore; (c) të vepruarit në kundërshtim me detyrimin e një gjyqtari për të qenë i pavarur dhe i paanshëm; (d) vendosja, nëpërmjet sjelljes personale ose me mënyra të tjera, në një pozicion të papajtueshëm me ekzekutimin si duhet të detyrës së tij/saj; ose (e) shkelja e kodit të etikës dhe sjelljes. Id. § 7.11. Kodet e etikës për gjyqtarët përmbajnë një sërë parimesh etike dhe rregullash sjelljeje. Shih KODI I ETIKES DHE SJELLJES PROFESIONALE PER GJYQTARËT (miratuar më 28 nëntor 2001) (dokument i pabotuar vënë në dispozicion nga KGJPK) [më poshtë KODI I ETIKES PER GJYQTARËT]; KODI I ETIKES DHE SJELLJES PER GJYQTARET POROTE (miratuar më 28 nëntor 2001) (dokument i pabotuar vënë në dispozicion nga KGJPK). Ndërsa, standardet që rregullojnë sjelljen janë shumë të gjera, dallimi ndërmjet rregullave strikte dhe parimeve rregulluese nuk është i qartë, duke lejuar kështu që një gjyqtar të dënohet nga KGJPK për sjellje që normalisht nuk do të çonte në procedura disciplinore. Për shembull, një gjyqtar ndoshta mund të dënohej për moskryerjen efikase të detyrës së mbikëqyrësit të personelit të gjykatës. Shih KODI I ETIKES PER GJYQTARËT § III.B.2.a (“gjyqtari duhet të respektojë detyrimet e nevojshme lidhur me funksionin e tij/saj të mbikëqyrësit të personelit tjetër të gjykatës që është nën kontrollin e tij/saj”). Megjithëse është detyrë e KGJPK-së të japë dënime që janë në proporcion me sjelljen e padenjë, gjyqtarët mund të lëvizen nga detyra për një shkelje të thjeshtë të ndonjë dispozite të kodeve. REG/2001/8 PER KGJPK § 7.13. Për më tepër, deri në shkurt 2002, kodet e etikës nuk ishin shpërndarë gjerësisht në gjithë sistemin gjyqësor. Do të krijonte, për të thënë më e pakta, shumë probleme ngarkimi me përgjegjësi i gjyqtarëve në procedura disiplinore për shkelje të dispozitave të një kodi që nuk është shpërndarë në gjuhët e vendit (përveç rasteve kur këto dispozita gjenden në legjislacionin e mëparshëm).

26

Sipas ligjit, KGJPK përbëhet nga juristë profesionistë vendas dhe ndërkombëtarë të emëruar nga PSSP. Id. §§ 2.1, 2.2. Nuk kërkohet që një përqindje e caktuar e anëtarëve të KGJPK të vijnë nga gjyqësori. Deri në shkurt 2002, KGJPK kishte një anëtar më pak dhe përbëhej nga katër vendas dhe katër ndërkombëtarë. Nga të katër vendasit, tre janë shqiptarë kosovarë dhe një është serb kosovar. Megjithse më shumë se gjysma e anëtarëve të tanishëm kanë shërbyer si gjyqtarë, më pak se gjysma janë aktualisht gjyqtarë. Megjithse procedurat disiplinore para KGJPK-së përgjithsisht nuk njoftohen publikisht më parë, ligji kërkon që procedurat të jenë të hapura për publikun me përjashtim kur KGJPK përcakton që interesi i organeve gjyqësore kërkon të veprohet ndryshe. REG/2001/8 PER KGJPK § 7.9. Megjithatë, rregullat e brendshme të KGJPK-së duket se bien në kundërshtim me rregulloren në atë që ato i konsiderojnë procedurat të mbyllura në të gjitha rastet. Rregullat e brendshme përcaktojnë që “[gj]ithë mbledhjet e Këshillit zhvillohen në sesione të mbyllura, me përjashtim kur Këshilli shprehimisht fton të marrin pjesë persona që nuk janë anëtarë të tij.” RREGULLAT E BRENDSHME TË KGJPK-së neni 28. Diskutimet e KGJPK-së janë të mbyllura dhe nuk është e qartë nëse vendimet e shkruara të KGJPK-së janë të hapura për shqyrtim publik. Ata që akuzohen për sjellje të padenjë kanë të drejtë të kufizuar për t’u përfaqësuar nga avokati. “Personi që hetohet mund të ndihmohet dhe në rast sëmundjeje ose për arsye të tjera të justifikuara, të përfaqësohet nga një koleg ose avokat mbrojtës të cilit i garantohet njohja me dosjen, duke përfshirë gjithë dokumentet e mbledhura gjatë hetimit.” REG/2001/8 PER KGJPK § 7.7. Shih gjithashtu RREGULLAT E BRENDSHME TË KGJPK neni 55(d) (KGJPK të verifikojë “justifikimet e dhëna nga i akuzuari për t’u përfaqësuar sipas Seksionit 7.7 të Rregullores.”). Të akuzuarit lejohen të thërrasin dëshmitarë në mbrojtje të tyre dhe përgjithësisht duket të kenë një sërë mbrojtjesh procedurale në proces. Vendimet e KGJPK-së në raste të marrjes së masave disciplinore nuk janë objekt i ndonjë forme shqyrtimi me ankesë. Të intervistuarit nuk kishin ankesa rreth mbrojtjeve procedurale të dhëna në praktikë për gjyqtarët para KGJPK. Që nga krijimi i tij në mes të vitit 2001, KGJPK ka filluar të jetë krejt aktiv në trajtimin e rasteve të të sinjalizuara të sjelljes së padenjë të gjyqtarëve. Deri në shkurt 2002, KGJPK kishte nxjerrë vendime të formës së prerë për tetë raste të marrjes së masave disiplinore. Nga këto, pesë gjyqtarë u rekomanduan të largohen nga detyra, dy nga ata morën vërejtje me paralajmërim dhe në një rast sjellja e padenjë nuk u provua. Shumë raste të tjera janë hetuar nga Njësia e Inspektimit Gjyqësor të Departamentit të Drejtësisë, ose janë në proces para KGJPK. Të intervistuarit përgjithësisht u shprehën që procesi para KGJPK ishte efikas, i ndershëm dhe objektiv. PSSP ka të drejtë, me nisiativën e tij, të ngrejë në përgjegjësi, transferojë ose largojë nga detyra gjyqtarë dhe prokurorë. KORNIZA KUSHTETUESE § 9.4.8. Deri tani, PSSP nuk e ka ushtruar këtë kompetencë, dhe procedurat disiplinore gjithnjë janë zhvilluar nëpërmjet KGJPK. Megjithatë, duket se PSSP ka kompetencë sipas Kornizës Kushtetuese për të larguar nga detyra një gjyqtar pa proces dhe pa qenë i detyruar për ta arsyetuar një vendim të tillë. PSSP është i vetmi autoritet me kompetencë për të larguar nga detyra gjyqtarët ndërkombëtarë. Megjithse ai nuk e ka ushtruar akoma këtë kompetencë, ai mund të largojë nga detyra një gjyqtar ndërkombëtar në bazë të: “(a) paaftësisë fizike ose mendore që mund të jetë e përhershme ose për një periudhë të gjatë kohe; (b) sjelljes së padenjë serioze; (c) mos zbatimit të detyrës si duhet; ose (d) vënies së tij, për arsye të sjelljes personale ose ndonjë shkaku tjetër, në pozitë e cila është e papajtueshme me kryerjen si duhet të detyrës.” REG/2001/2 PER EMERIMIN DHE LARGIMIN NGA DETYRA TË GJYQTAREVE DHE PROKUROREVE NDERMKOMBETARE § 4.1. Në numrin më të fundit të Revistës të Sistemit Gjyqësor, OSBE-ja rekomandonte që [gj]yqtarët dhe prokurorët ndërkombëtarë…duhet të jenë objekt i të njejtit mekanizëm të përgjegjësisë disiplinore si çdo anëtar tjetër i organeve gjyqësore.” DEPARTAMENTI I TE DREJTAVE TE NJERIUT DHE SHTETIT LIGJOR I OSBE, Revista e Kosovës e Sistemit të Drejtësisë Penale (shtator 2001 – shkurt 2002) 43 [më poshtë OSCE Revista e Sistemit Gjyqësor e OSBE-së (shtator 2001 – shkurt 2002)]. Mbetet të

27 27

shihet nëse, dhe deri në ç’masë, autoritetet e tjera brenda UNMIK-ut do ta marrin parasysh këtë rekomandim. Një direktivë administrative e kohëve të fundit përcakton një sistem vlerësimi për gjyqtarët profesionistë në detyrë. Shih DIR/2001/17 PER VLERESIMET E ORGANEVE GJYQËSORE DHE TE PROKURORISË. Megjithëse në direktivën administrative nuk thuhet shprehimisht, vlerësimet mund të përdoren si provë në procedurat për marrjen e masave disiplinore. Id. § 2 (qëllimi i sistemit të vlerësimit). Vlerësimet kryhen nga gjyqtarët që janë në rang më të lartë në detyrat e tyre dhe në pothuaj çdo nivel gjyqtarët kanë mundësi të kundërshtojnë një vlerësim të pafavorshëm në një nivel më të lartë. Kjo gjë sinjalizon një nisje pozitive krahasuar me sistemin e mëparshëm të vlerësimit që vepronte në RSFJ, i cili përqëndrohej kryesisht në sasinë e vendimeve të marra nga një gjyqtar dhe numrin e vendimeve të prishura nga një gjykatë më e lartë. Për shkak se vlerësimet e para do të fillojnë të kryhen në tetor 2002, është shumë herët për të çmuar efektivitetin dhe ndershmërinë e këtij sistemi vlerësimi. Faktori 18: Caktimi i lëndëve Gjyqtarëve u caktohen lëndët në mënyrë objektive, si për shembull me hedhje shorti ose sipas fushave të tyre specifike të ekspertizës dhe mund t’iu merret një lëndë vetëm për arsye të forta, të tilla si konflikti i interesit ose ngarkesa e madhe e punës. Përfundim Vlerësim: Negativ Kryetarët e gjykatave kanë liri të pakufizuar për caktimin e lëndëve gjyqtarëve vendas dhe për zgjedhjen e gjyqtarëve porotë për trup gjykues. Nuk ka sistem të hedhjes së shortit për caktimin e lëndëve për gjyqtarët ndërkombëtarë. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Rregullat e brendshme të gjykatave i japin kryetarit të gjykatës kompetencë për të përcaktuar “shpërndarjen e punës” RREGULLAT PER VEPRIMTARINE E BRENDSHME TE GJYKATAVE neni 58, G.Z. SAP KOS. 7/81 [më poshtë RREGULLAT E GJYKATËS]. Disa kryetarë thanë që ata përgjithësisht përdorin sistemin e hedhjes së shortit, ndërsa të tjerë theksuan se ata përpiqen të caktojnë rastet në bazë të përvojës speciale dhe ekspertizës së gjyqtarëve dhe të ngarkesës së punës së tyre. Megjithëse nuk pati ankesa lidhur me caktimin e lëndëve, sistemi aktual le shteg për shpërdorime. Një dispozitë e Kodit të ri Etik për Gjyqtarët parashikon që kryetarët e gjykatave ose të tjerë të ngarkuar me caktimin e lëndëve duhet ta bëjnë këtë “me hedhje shorti, shpërndarje automatike sipas rendit alfabetik ose një sistemi të ngjashëm.” KODI I ETIKES PER GJYQTARËT § III.B.5. Për të zbatuar një metodë të re për caktimin e lëndëve duhet të nxirret një udhëzim shtesë në formën e një rregulloreje ose direktive administrative ose udhëzimi administrativ. Për këtë, një projekt i financuar nga USAID-i ka përgatitur dhe do të instalojë në gjykatat e Kosovës një software për caktimin e lëndëve mbi bazë të rastësisë. Kryetarët e gjykatave gjithashtu caktojnë gjyqtarët porotë për trupat gjykues me tre dhe pesë gjyqtarë nga lista e gjyqtarëve porotë të emëruar. Shih RREGULLAT E GJYKATAVE nenet 54-55. Edhe pse gjyqtarët profesionistë kanë kontroll të ndjeshëm mbi kolegët e tyre gjyqtarë porotë, teorikisht do të ishte krejt i mundur ndikimi në rezultatin e lëndëve nga emërimi i gjyqtarëve porotë me një predispozicion të caktuar nga lista. Gjyqtarët ndërkombëtarë kanë kompetencë t’i zgjedhin vetë rastet gjyqësore. REG/2001/2 PER EMERIMIN DHE LARGIMIN NGA DETYRA TE GJYQTAREVE DHE PROKUROREVE NDERKOMBETARE § 1.2.

28

Përpos kësaj, bazuar në rekomandimin e prokurorit, të pandehurit, avokatit mbrojtës ose Departamentit të Drejtësisë, PSSP mund të përcaktojë që një rast i caktuar, për interes të drejtësisë, t’i jepet për gjykim gjyqtarëve ndërkombëtarë. Shih Rregullore e UNMIK-ut NR. 2000/64 PER CAKTIMIN E GJYQTAREVE DHE PROKUROREVE NDERKOMBETARE DHE/OSE NDRYSHIMIN E VENDIT TE GJYKIMIT §§ 1.1 to 1.3, UN Dok. UNNMIK/REG/2000/64, 2000:5 G.Z. 972-974 (duke i caktuar një rol të tillë ish DAD). Pasi PSSP ka bërë një përcaktim të tillë, Departamenti i Drejtësisë cakton një gjyqtar dhe prokuror ndërkombëtar për rastin. Departamenti i Drejtësisë cakton një trup gjykues të përbërë nga vetëm tre gjyqtarë (kundrejt pesë gjyqtarëve që kërkohet për disa krime të rënda), prej të cilëve të paktën dy duhet të jenë gjyqtarë ndërkombëtarë. Një nga gjyqtarët ndërkombëtarë shërben si kryetar i trupit gjykues. Disa të intervistuar theksuan që Departamenti i Drejtësisë kishte prirjen ta përdorte këtë proces emërimi për të emëruar gjyqtarë që konsideroheshin si më të mundshëm për të bashkëpunuar me Departamentin e Drejtësisë në trajtimin e rastit. Duke e parë këtë sistem si një shkelje të pavarësisë së sistemit gjyqësor, OSBE-ja ka rekomanduar kohëve të fundit që duhen përcaktuar kritere të sakta për caktimin e lëndëve gjyqtarëve ndërkombëtarë, që PSSP duhet të shpjegojë arsyet për heqjen e një lënde nga gjyqtarët vendas dhe që gjyqtarët ndërkombëtarë të caktuar për gjykimin e lëndës të zgjidhen në bazë të rastësisë. Shih Revistën e Sistemit Gjyqësor të OSBE-së (shtator 2001 – shkurt 2002) në 43-44. Gjyqtarëve mund t’iu merret një lëndë vetëm për arsye të konfliktit të interesave. Shih KODI I PROC. CIV. nenet 71-76; KODI I PROC.PENALE nenet 39-44. Kërkesat për marrje të lëndës një gjyqtari drejtohen tek kryetari i gjykatës përkatëse. KODI I PROC. CIV. neni 74. Faktori 19: Shoqatat e Gjyqtarëve Ekziston një shoqatë, qëllimi i vetëm i të cilës është të mbrojë dhe nxitë interesat e sistemit gjyqësor dhe kjo organizatë është aktive. Përfundim Vlerësim: Neutral Shoqata e Gjyqtarëve të Kosovës u krijua kohët e fundit dhe ka zhvilluar disa aktivitete. Nevojiten përpjekje më të mëdha për të ndihmuar shoqatën për t’u bërë më aktive në mbrojtjen dhe nxitjen e interesave të gjyqtarëve. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Në maj 2001, Shoqata e Gjyqtarëve të Kosovës mbajti mbledhjen e saj të parë, zgjodhi drejtuesit e saj dhe miratoi statutin e shoqatës. Menjëherë pas kësaj, shoqata kërkoi të regjistrohet si person juridik. Anëtarësimi në shoqatë bëhet në bazë dëshire, por shumica e gjyqtarëve në Kosovë janë anëtarësuar. Me ndihmën e ABA/CEELI-t, kjo organizatë e sapolindur ka filluar të zhvillojë disa aktivitete. Për shembull, gjyqtarët që marrin pjesë në trajnime jashtë shtetit, kur kthehen prej andej takohen me anëtarë të tjerë të shoqatës për t’u treguar atyre atë ç’kanë mësuar. Së fundi, me ndihmën e donatorëve, gjyqtarë nga gjithë Kosova u takuan për të ndihmuar në përgatitjen e strategjisë për zhvillimin dhe reformimin e gjyqësorit. Materiali përfundimtar do t’i dërgohet autoriteteve të UNMIK-ut. Megjithëse krijimi i shoqatës është një hap i mirë përpara, ajo duhet të bëhet më aktive në mbrojtjen e interesave të sistemit gjyqësor. Për shembull, gjyqtarët duhet të jenë më aktivë për të dhënë kontributin e tyre për Rregulloret dhe aktet nënligjore të UNMIK-ut, dhe për ligjet e Kuvendit të sapokrijuar. Një gjyqtar i intervistuar me përmallim përmendi se si, nën sistemin e mëparshëm socialist, përfaqësuesit e organeve gjyqësore pyeteshin dhe u merrej mendimi gjatë përgatitjes së projekt ligjeve lidhur me sistemin gjyqësor. Ai tha që kjo nuk ndodh sot nën administratën ndërkombëtare. Përpjekje më të mëdha kërkohen nga vetë gjyqtarët, dhe

29 29

transparencë më e madhe kërkohet në procesin e bërjes së ligjeve nga UNMIK-u, për të siguruar që gjyqtarët të japin kontributin e tyre të drejtpërdrejtë në legjislacion dhe politikat që i prekin ata. V. Përgjegjshmëria dhe Transparenca Faktori 20: Vendimet Gjyqësore dhe Ndikimi Jokorrekt Vendimet gjyqësore bazohen vetëm në fakte dhe ligj pa asnjë ndikim të pajustifikuar për interesa personale nga ana e gjyqtarëve drejtues (për shembull kryetari i gjykatës) ose nga institucione të tjera shtetërore. Përfundim Vlerësim: Negativ Presionet shoqërore, frika, paragjykimet etnike, dhe presioni shtetëror mund të ndikojnë në marrjen e vendimit në disa raste. Caktimi i gjyqtarëve ndërkombëtarë në raste delikate ka ndihmuar në pakësimin e presionit mbi gjyqtarët vendas për raste ndër-etnike. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Të intervistuarit kanë identifikuar lloje të ndryshme të ndikimit të padrejtë që mund të ndikojnë në marrjen e vendimit për raste të ndryshme, duke përfshirë këtu presionet sociale, frikën nga grupet kriminale, paragjykimet etnike dhe ndikimin qeveritar. Si edhe gjetkë në rajon, nuk është e pazakontë që shokët, kolegët dhe kushërinjtë të përpiqen direkt ose indirekt për të ndikuar mbi gjyqtarin ose gjyqtarin porot në marrjen e vendimit të tij/saj. Kjo lloj ndërhyrjeje për “të bërë nder” ka qenë pjesë përbërëse e traditës kulturore në Kosovë. Një i intervistuar tha që disa gjyqtarë dorëzohen para presioneve të tilla ndërsa të tjerë u rezistojnë. Gjyqtarët porotë janë më pak të vetëdijshëm për padrejtësinë e një veprimi të tillë dhe shpesh janë më të mundshëm për t’u dorëzuar. Megjithëse gjyqtarët profesionistë janë plotësisht të vetëdijshëm që ky lloj presioni duhet të mos ndikojë në vendimet e tyre nuk ka barrikadë sociale për të parandaluar qytetarët për të kërkuar një “nder”. Gjyqtarët porotë shpesh pajtohen me gjyqtarët profesionistë në marrjen e vendimeve, në vend që të bëjnë vlerësimin e tyre të pavarur të ligjit dhe fakteve të rastit. Mungesa e trajnimit të gjyqtarëve porotë rrit varësinë e tyre ndaj gjyqtarëve profesionistë në trupin gjykues. Presion i madh social dhe kërcënime indirekte ushtrohen mbi gjyqtarët në raste që kanë të bëjnë me ish-anëtarët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK). Gjyqtarët mund të ndëshkohen nga shoqëria si “jopatriotë” nëqoftëse ata ndodh të dënojnë “ish-heronjtë e luftës” për krime të kryera pas luftës. Të intervistuarit theksuan që rastet që kanë të bëjnë me ish-anëtarët e UÇK-së, duhet të gjykohen nga gjyqtarët ndërkombëtarë, sepse ata janë më pak të ndjeshëm ndaj këtyre presioneve. (Aktualisht, gjyqtarët dhe prokurorët ndërkombëtarë merren kryesisht me krimet ndër-etnike.) Të paktën një i intervistuar tha që ky lloj presioni është në rritje, ashtu si presioni i bërë prej krimit të organizuar. Disa analistë ndërkombëtarë theksuan se paragjykimi etnik është një problem serioz dhe i vazhdueshëm në gjyqësor dhe që një trup gjykues vendas me gjyqtarë shqiptarë kosovarë mund të trajtojë më rreptësisht një të pandehur serb kosovar krahasuar me një të pandehur shqiptar kosovar. Një i intervistuar vendas pranoi që paragjykimi etnik ka qenë një problem në periudhën menjëherë pas luftës, por që gjykatat tani janë më të gatshme për t’u marrë me raste ndër-etnike në mënyrë të ndershme dhe të paanshme. Angazhimi i gjyqtarëve ndërkombëtarë në rastet ndër-etnike ka ndihmuar në pakësimin e efektit të paragjykimeve etnike të mundshme. Gjithë të

30

intervistuarit u shprehën që sistemi gjyqësor ka nevojë për një numër më të madh gjyqtarësh serbë kosovarë. Një i intervistuar raportoi që një këshill vendor komunal dhe partia politike kishin ndikuar direkt mbi një gjykatë për një rast të veçantë. Rasti në fjalë ishte paraqitur nga ish-punonjësit shtetëror të cilët kërkonin të riktheheshin në detyrat e tyre. Gjykata, me dëshirën e këshillit komunal, mundi të vonojë çdo veprim lidhur me rastin për muaj pas paraqitjes së saj. Janë hetuar raste të korrupsionit të gjyqtarëve dhe janë marrë masa disiplinore para KGJPK-së. Të intervistuarit përgjithësisht treguan që marrja e mitos është problem, por që duket të mos jetë shumë i përhapur. Megjithatë, pavarësisht nga shumë hapa pozitivë të ndërmarrë kohëve të fundit nga KGJPK, duhet të bëhet kujdes i veçantë për të parandaluar këtë problem para se të keqësohet edhe më. Rregulloret për raportimin dhe verifikimin e pasurive, hetimi penal në rritje i rasteve të dyshimta të korrupsionit, teknikat hetimore moderne dhe të modifikuara, ndryshimet në administrimin e provave, dhe zbatimi i kodeve të sjelljes së gjyqtarëve do të ndihmojnë për pakësimin e rrezikut të korrupsionit të gjyqësorit. Dy të intervistuar thanë që disa avokatë thuhet se u kërkojnë klientëve të tyre më tepër para, me pretekstin që ata duhet të paguajnë nën dorë gjyqtarin. Të intervistuarit besonin që kjo gjë ishte thjesht mashtrim nga ana e avokatit dhe jo se gjyqtari vërtet kërkonte para nën dorë. Disa të intervistuar thanë që, ndonjëherë, zyrtarët e administratës ndërkombëtare krijonin idenë se përpiqeshin të ndikonin mbi gjyqtarët vendas gjatë marrjes së vendimeve të tyre. Një i intervistuar tha që një vëzhgues gjyqi i OSBE-së ushtroi presion mbi gjykatën për të zhvilluar pa vonesë një seancë për burgim para-gjykimit (si kërkohej në bazë të procedurës në fuqi). Dy të intervistuar dhanë versionin anekdotik të një zyrtari të UNMIK-ut që i tha një gjyqtari “mba mend kush të ka emëruar” gjatë marrjes së vendimit për një çështje. Në një version tjetër, një i intervistuar tha që një zyrtar i Policisë Civile të OKB-së në mënyrë të përsëritshme pyeste një gjyqtar se pse ai kishte vendosur për një çështje në atë mënyrë. Një tjetër i intervistuar tregoi historinë e një anëtari të administratës së UNMIK-ut që i thoshte një gjyqtari vendas të dënonte një të pandehur me gjobën maksimale të lejueshme sipas ligjit në fuqi. Shumë të intervistuar thanë që, hera herës, administrata ndërkombëtare ka ushtruar ndikim të panevojshëm mbi gjyqtarët ndërkombëtarë. Një i intervistuar, megjithatë, theksoi menjëherë që administrata ndërkombëtare nuk kishte ndikuar në marrjen prej tij të vendimeve gjyqësore dhe tha që ai nuk dinte gjë rreth këtij ndikimi mbi gjyqtarët e tjerë. Shpesh herë, duket që gjyqtarët ndërkombëtarë gabimisht konsiderohen si punonjës të OKB-së dhe kështu pavarësia e tyre nuk respektohet. Një gjyqtar ndërkombëtar u tha se kishte marrë një udhëzim me shkrim që disa të pandehur nuk duhej të liroheshin nga paraburgimi (udhëzimi i shkruar nuk ishte paraqitur si një mocion zyrtar në gjykatë). Një gjyqtari tjetër, u tha, që i ishte kërkuar nga një zyrtar i UNMIK-ut se pse ai/ajo nuk ishte konsultuar me zyrtarin para se të lironte një të pandehur nga burgu. Për më tepër, disa të intervistuar u shprehën që Departamenti i Drejtësisë praktikonte “tregtimin e gjyqtarëve” kur caktonte trupat gjykues ndërkombëtarë për lëndët penale duke caktuar gjyqtarët që ata mendonin se do merrnin vendime në favor të tyre. Gjyqtarët ndërkombëtarë privatisht janë ankuar për këtë ndërhyrje, por përgjithësisht vetëm në përfundim të detyrës së tyre. Një ndikim i tillë nga zyrtarët e ekzekutivit, pavarësisht nga qëllimi dashamirës, krijon një precedent shumë negativ për ekzekutivin vetë-qeverisës të Kosovës, shkel parimin e ndarjes së pushteteve, dhe gjithashtu bie në kundërshtim me standardet ndërkombëtare në fuqi.11

11 OSBE—si Shtylla e III-të në strukturën e UNMIK-ut – në mënyrë kuptimplote ka rekomanduar që “[s]i një garanci për pavarësinë e sistemit gjyqësor, PSSP dhe KFOR-i duhet zyrtarisht të heqin dorë nga çdo lloj ndërhyrjeje ekzekutive ose legjislative në kompetencat e organeve gjyqësore, veçanërisht në paraburgimet.” Revista e Sistemit Gjyqësor të OSBE-së (shtator 2001 – shkurt 2002) në faqen 43.

31 31

Mandati prej gjashtë muajsh i gjyqtarëve ndërkombëtarë rrit ndjeshëm mundësinë e ndikimit të organeve ekzekutive mbi vendimet e gjyqtarëve ndërkombëtarë. Gjyqtarët duke shpresuar për zgjatje të kontratës së tyre, ngritje në detyrë më të lartë brenda sistemit të OKB-së, ose mundësi për të punuar në të ardhmen me OKB-në janë më të mundshëm për të marrë vendime në mënyrën që ata besojnë se do të shihej si më e pëlqyeshme për autoritetet e organeve ekzekutive. ABA/CEELI-t fillimisht iu mohua mundësia për të intervistuar gjyqtarët ndërkombëtarë. Zyrtarët e Departamentit të Drejtësisë konfirmuan që një politikë e shkruar ndalon gjyqtarët ndërkombëtarë të flasin me persona jashtë sistemit të OKB-së për çështje që kanë të bëjnë me punën e gjyqësorit. Megjithëse gjyqtarët dukej që mezi prisnin të flisnin, shumica e tyre u shprehën se nuk mund të flisnin për shkak të politikës së vendosur. Kur CEELI kërkoi një kopje të kësaj politike, u informua që, ndërsa qarkoret normale të Departamentit të Drejtësisë janë publike, politika që ndalon gjyqtarët ndërkombëtarë për të foluar rreth sistemit gjyqësor ishte e brendshme dhe për pasojë nuk mund të vihej në dispozicion. Pas disa javësh, CEELI arriti të marrë miratimin e Departamentit të Drejtësisë për të folur me gjyqtarët ndërkombëtarë dhe zhvilloi një sërë intervistash me ta. Kosova është i vetmi vend deri tani ku gjyqtarët kanë nevojë për miratimin nga organet ekzekutive për t’u intervistuar për IRGJ. Faktori 21: Kodi i Etikës Ekziston një kod i etikës që trajton çështje kryesore të tilla si konflikti i interesave, komunikimet ex parte (në emër të) dhe veprimtari politike jokorrekte dhe gjyqtarët duhet të trajnohen për njohjen e këtij kodi si para marrjes së detyrës ashtu edhe gjatë kohës së kryerjes së detyrës. Përfundim Vlerësim: Neutral Së fundi, në perfundim te vitit 2001, u miratua një kod i plotë i etikës gjyqësore por ai nuk iu ishte shpërndarë gjyqtarëve ne mënyre të plotë në kohën kur intervistat mbi IRGJ-në u zhvilluan. Gjyqtarëve nuk u kërkohet trajnim për këtë kod para marrjes së detyrës ose gjatë kohës së kryerjes së detyrës së tyre. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Më 28 nëntor 2001, PSSP nënshkroi hyrjen në fuqi të Kodit të Etikës dhe Sjelljes Profesionale për Gjyqtarët dhe Kodin e Etikës dhe Sjelljes për Gjyqtarët Porotë, së bashku me një kod të etikës për prokurorët. Kodet zbatohen për gjithë gjyqtarët në Kosovë, duke prezumuar që këtu përfshihen edhe gjyqtarët ndërkombëtarë. Shih KODIN E ETIKES PER GJYQTARET, Hyrje (“Ky kod zbatohet për gjithë gjyqtarët profesionistë në Kosovë, duke përfshirë edhe ata që gjykojnë lëndë penale, civile, ekonomike dhe administrative, në gjithë nivelet e procedurave duke përfshirë Gjykatat për Kundërvajtjeve.”) Deri në shkurt 2002, kodet nuk u ishin shpërndarë gjerësisht gjyqtarëve ose profesionistëve të tjerë ligjorë në Kosovë. Mosshpërndarja e kodeve në gjuhët vendase dëmton përpjekjen për të ngulitur parime të forta të etikës gjyqësore në Kosovë dhe mund të bëjë të pazbatueshme dispozitat e reja të kodeve. Kodi për gjyqtarët profesionistë është në thelb i plotë dhe trajton konfliktet e interesave, komunikimet ex parte, veprimtaritë politike jokorrekte, dhe çështje të tjera kryesore. Kodi për gjyqtarët porotë mbulon çështje kryesore si konfliktet e interesave dhe veprimtarinë politike, por nuk ndalon shprehimisht komunikimet ex parte. Për më tepër, dallimi ndërmjet rregullave strikte dhe parimeve udhëheqëse në këto kode nuk është i qartë. Kjo gjë mund të lind probleme, për shkak se shkelja e kodeve përbën një arsye për marrjen e masave disciplinore ose largimin nga detyra të gjyqtarëve dhe gjyqtarëve porotë vendas. Shih REG/2001/8 PER KGJPK §§ 7.11(e), 7.12(e).

32

Megjithëse ekzistojnë mekanizmat e zbatimit kundër shkeljeve të etikës nga gjyqtarët dhe gjyqtarët porotë vendas, nuk ka mekanizma të posaçëm zbatimi për sjellje të padenjë nga ana e gjyqtarëve ndërkombëtarë. Gjyqtarët ndërkombëtarë mund të largohen nga detyra nga PSSP pa procedurë. KORNIZA KUSHTETUESE § 8.1(g). Gjyqtarëve akoma nuk u kërkohet trajnim lidhur me kodet, si para emërimit ashtu edhe gjatë kohës së kryerjes së detyrës. Nëqoftëse miratohet sistemi i ri për zgjedhjen dhe trajnimin e gjyqtarëve, gjyqtarët e rinj profesionistë vendas do të kërkohet të ndjekin një kurs për etikën gjyqësore para emërimit të tyre. Shih Projekt Rregullore për IJK § 8.2(c). (Shih gjithashtu diskutimin në Faktorin 1 më sipër). Faktori 22: Procesi i Ankimit për Sjelljen e Organeve Gjyqësore Ekziston një procedurë e rëndësishme sipas të cilës gjyqtarë të tjerë, avokatët dhe publiku mund të paraqesin ankesa ndaj sjelljes së organeve gjyqësore. Përfundim Vlerësim: Neutral Nuk ka procedurë të specifikuar për paraqitjen nga ana e qytetarëve të ankesave lidhur me sjelljet e organeve gjyqësore. Megjithëse publiku mund t’i drejtojë ankesa të tilla Njësisë së Inspektimit Gjyqësor të Departamentit të Drejtësisë, publiku nuk është i mirëinformuar për këtë mundësi. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Sipas ligjit, vetëm Departamenti i Drejtësisë ose PSSP-ja mund t’i paraqesin ankesa drejtpërsëdrejti Këshillit Gjyqësor dhe të Prokurorisë së Kosovës. Shih REG/2001/8 PER KGJPK § 7.2 (duke autorizuar PSSP ose Bashkëdrejtuesit e ish-Departamentit Administrativ të Drejtësisë” për të paraqitur ankesat). Pas paraqitjes së një ankese, automatikisht fillon procedura disciplinore. Në praktikë, gjyqtarët, avokatët dhe publiku mund të paraqesin çdo shqetësim ose ankesë rreth qëndrimit të gjyqtarëve në Njësinë e Inspektimit Gjyqësor. Cf. DIREKTIVA ADMINISTRATIVE E UNMIK NR. 2001/4 PER ZBATIMIN E RREGULLORES SE UNMIK-UT NR. 2000/15 PER KRIJIMIN E DEPARTAMENTIT ADMINISTRATIV TE DREJTESISE § 2.2, UN DOK. UNMIK/DIR/2001/4 (që krijon Njësinë e Inspektimit Gjyqësor për të hetuar ankesat kundër gjyqtarëve ose prokurorëve). Kjo mundësi e ankimit të publikut nuk specifikohet në ligj dhe publiku ose juristët profesionistë nuk janë të mirëinformuar për këtë mundësi. Për më tepër, si trashëgim nga sistemet e mëparshme në Kosovë, shumë qytetarë nuk janë shumë të mësuar me konceptin se ata kanë të drejtë të ankohen tek autoritetet për qëndrimet e gjyqtarëve. Duhen ndërmarrë hapa të tjerë për të qartësuar këtë mundësi ankimi në kuadrin ligjor/rregullator dhe për të informuar publikun për këtë të drejtë. Faktori 23: Pjesëmarrja e Publikut e Medias në Procedurë Procedurat në sallën e gjyqit janë të hapura dhe mund të sigurojnë pjesëmarrje për publikun dhe median.

33 33

Përfundim Vlerësim: Positiv Pavarësisht nga disa përjashtime të përcaktuara keq në ligj, në praktikë procedurat gjyqësore janë të hapura për publikun dhe median. Ngushtica në sallat e gjyqit mund të pengojë pjesëmarrjen në disa raste. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Korniza Kushtetuese përcakton që “përveç kur përcaktohet ndryshe nga legjislacioni në fuqi, gjithë gjykatat në Kosovë i zhvillojnë procedurat të hapura për publikun.” KORNIZA KUSHTETUESE § 9.4.5. Sipas legjislacionit në fuqi, “[p]ër qëllime të ruajtjes së sekretit, mbrojtjes morale, interesave të të miturve ose interesave të tjera të veçanta të bashkësisë shoqërore, ligji specifikon rastet në të cilat publiku mund të përjashtohet nga pjesëmarrja.” LIGJI PER GJYKATAT E RREGULLTA neni 7, i ndryshuar nga LIGJI PER NDRYSHIME NE LIGJIN PER GJYKATAT E RREGULLTA neni 1, G.Z. SAP Kos 49/79. Kodi i Procedurës Civile përcakton më tej që trupi gjykues mund të vendosë për të përjashtuar publikun nëse është e nevojshme “për ruajtjen e një sekreti zyrtar, tregtar ose personal”, për “interesat e rendit publik,” për “arsye të moralitetit,” ose “kur masat për ruajtjen e rendit të përcaktuara nga ky Kod nuk janë të mjaftueshme për të siguruar mosndërprerjen e procedurave.” KODI I PROC. CIV. neni 305. Për të mbyllur një procedurë, trupi gjykues duhet të nxjerrë një urdhër me shkrim ku të shpjegojë vendimin dhe urdhëri duhet të njoftohet publikisht. Id. Në nenin. 309. Nuk mund të bëhet ankesë ndaj një vendimi që përjashton publikun. Id. Procedurat e gjykimit penal përgjithësisht janë të hapura, por faza hetimore është e mbyllur, ashtu si janë të mbyllura edhe diskutimet e trupit gjykues. Publiku mund të përjashtohet nga procedurat gjyqësore nëqoftëse duhet “për të ruajtur sekretin,” “për të ruajtur rendin publik,” “për të mbrojtur moralitetin,” “për të mbrojtur interesat e të miturve,” “për të mbrojtur interesa të tjera të veçanta të moralit publik.” KODI I PROC. PENALE neni 288. Trupi gjykues duhet të shpallë vendimin e tij për mbylljen e një procedure me një urdhër që e bën publik. Id. në nenin 290. Vendimi për mbylljen e procedurës mund të kundërshtohet vetëm në apelimin e vendimit gjyqësor të formës së prerë. Id. Gjykata mund gjithashtu të zbraz sallën e gjyqit nëqoftëse masat e marra për ruajtjen e rendit nuk kanë qënë efektive. Id. në nenin 294(2). Në praktikë, pavarësisht nga standardet e keq-përcaktuara për mbylljen e një procedure dhe e drejta jashtëzakonisht e kufizuar për të bërë ankesë kundër një vendimi të tillë, gjykatat në Kosovë përgjithësisht kanë respektuar dhe marrë në konsideratë kërkesat për dëgjim të publikut. Ndërsa gjykatat duhet të planifikojnë shqyrtimin e rasteve që janë me interes për publikun në salla gjyqi më të mëdha, rastet tjera që gjykohen në zyrat e vogla të gjyqtarëve nuk mund të ndiqen në masë të gjerë nga publiku ose media. Shih RREGULLAT E GJYKATES neni 8 (karakteri publik i punës së gjykatave). Gjykatat kërkohet të shpallin publikisht orarin e seancave të gjykimit. Id. në nenet 8, 75-76. Një i intervistuar tregoi një rast kur KFOR-i dhe jo gjykata, kishte urdhëruar mbylljen e një procedure për arsye sigurie. Megjithatë, pavarësisht nga mungesa e sallave të gjyqit dhe numrit të madh të rasteve të gjykuara në zyrat e ngushta të gjyqtarëve, të intervistuarit u shprehën që ata kishin mundësi pjesëmarrjeje të mjaftueshme për të ndjekur procedurat gjyqësore. Faktori 24: Publikimi i Vendimeve Gjyqësore Vendimet gjyqësore përgjithësisht janë objekt i dokumentimit publik, dhe arsyetimet e rëndësishme të apelimit publikohen dhe janë të hapura për vëzhgim akademik dhe publik.

34

Përfundim Vlerësim: Negativ Vetëm palët e interesuara ose të tjerë që tregojnë një “interes të justifikuar” mund të marrin kopje të vendimeve të gjykatës. Asnjë arsyetim gjykate nuk publikohet.

Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Megjithëse gjykimet në shumicën e rasteve njoftohen në sallën e gjyqit hapur, kopjet e vendimeve dhe vendimeve të formës së prerë përgjithsisht vihen në dispozicion vetëm të palëve të rastit. Shih KODI I PROC. PENALE neni 352 (njoftimi i vendimit të formës së prerë në rast penal); KODI I PROC. CIVILE neni 335 (shumica e vendimeve gjyqësore civile të njoftuara publikisht në sallën e gjyqit); RREGULLAT E GJYKATES nenet 15, 82-84. Persona të tjerë me “interes të justifikuar” mund të kërkojnë një kopje të vendimit nga kryetari i gjykatës ose personeli i autorizuar. Shih KODI I PROC. CIVILE neni 150 (palët dhe ata me “interes të justifikuar” mund të shohin dhe riprodhojnë dokumente nga procedurat gjyqësore); KODI I PROC. PENALE neni 131 (secili që ka një “interes të legjitimuar” mund përgjithësisht të shohë dhe riprodhojë të dhëna nga rasti penal). Shih gjithashtu RREGULLAT E GJYKATES neni 15. Disa kryetarë gjykate thanë që ata lirisht u jepnin kopje atyre që kërkonin dokumente për qëllime akademike ose për qëllime të tjera, ndërsa të tjerë dukeshin më të mbyllur. Punonjësit e gjykatave gjithashtu janë të kufizuar për dhënien e informacioneve të caktuara palëve të paautorizuara. Shih LIGJI PER GJYKATAT E RREGULLTA neni 113. Gazetarët thanë që ata përgjithësisht mund të merrnin kopje të vendimeve gjyqësore, por më shpesh i merrnin ato nga palët dhe jo nga gjykata. Vendimet gjyqësore nuk publikohen në Kosovë. Faktori 25: Mbajtja e Procesverbalit të Gjyqit Gjatë procedurës gjyqësore mbahet një transkript ose procesverbal i besueshëm dhe vihet në dispozicion të publikut. Përfundim Vlerësim: Negativ Gjykatat nuk riprodhojnë kopje të sakta me origjinalin të procedurave dhe procesverbalet e gjyqit që mbahen nuk mund të gjenden lehtësisht nga publiku.

Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Gjykatat nuk riprodhojnë kopje të sakta me origjinalin të procedurave. Por mbahet “procesverbal” gjatë procedurës gjyqësore; këto procesverbale konsistojnë vetëm në përmbledhjen nga ana e gjyqtarit të dëshmisë gojore të dëshmitarëve dhe argumentit të avokatit që shkruhet nga një punonjës i gjykatës me makinë shkrimi ose kompjutor. Shih KODI I PROC. CIVILE nenet 123-128; KODI I PROC. PENALE nenet 308-311; RREGULLAT E GJYKATAVE nenet 182-186. Megjithëse ky proces rezulton në një regjistrim që pasqyron përceptimin e gjyqtarit lidhur me provat dhe argumentet, shumica e të intervistuarve, megjithatë, u shpehën përgjithësisht të kënaqur me cilësinë e procesverbaleve të mbajtura. Një i intervistuar vërejti që procesverbalet shpesh përmbajnë gabime faktike. Një tjetër i intervistuar tha që avokatët shpesh lejojnë gabime në procesverbal për të mbështetur një apelim të mëvonshëm të një dënimi në një rast penal.

35 35

Me përjashtim të rasteve ku angazhohen gjyqtarë ndërkombëtarë, avokatët janë në gjendje të marrin procesverbalet menjëherë sapo mbaron seanca gjyqësore. Kur janë të angazhuar gjyqtarët ndërkombëtarë, shpesh procesverbalet duhet të përgatiten në tre gjuhë dhe mund të ketë vonesa. Shih RREGULLORE e UNMIK-ut NR. 2000/46 PER PERDORIMIN E GJUHES NE PROCEDURAT GJYQESORE KU MERR PJESE NJE GJYQTAR OSE PROKUROR NDERKOMBETAR, UN DOK. UNMIK/REG/2000/46, 2000:4 G.Z. 721-722 (procedurat duhen zhvilluar në Anglisht dhe gjuhë të tjera të kërkuara me ligj). Problemet e përkthimit shpesh kanë çuar në vonesa në prodhimin e versionit Anglisht, duke i lenë gjyqtarët ndërkombëtarë në disa raste të marrin vendim pa një kopje të plotë të dokumentit. Mundësia e njohjes së publikut me dokumentet e gjykatës është shumë e kufizuar dhe varet nga vullneti i kryetarit të gjykatës. Çdo njeri tjetër që nuk është palë në një rast të veçantë duhet të justifikojë arësyen e tij ose të saj për marrjen e dokumenteve dhe disa të intervistuar thanë që në këtë rast zakonisht kërkohet një justifikim akademik ose gazetaresk. Edhe nëqoftëse dokumentet vihen në dispozicion, kërkuesi shpesh vetëm mund t’i shohë ato në gjykatë dhe në prani të punonjësit të gjykatës. Si përfundim, gjykatat nuk janë mësuar me trajtimin e këtyre kërkesave, dhe nuk ka një metodë sistematike për t’i zgjidhur ato. VI. Efektiviteti Faktori 26: Stafi Ndihmës i Gjykatës Çdo gjyqtar ka mbështetjen e stafit të tij ndihmës për të kryer punën e tij/saj, si për shembull, stafin e duhur ndihmës për të mbajtur dokumentacionin dhe për kërkime ligjore. Përfundim Vlerësim: Negativ Megjithëse numri i përgjithshëm i stafit ndihmës në sistemin e gjykatave mund të jetë i mjaftueshëm, shumë gjykata kërkojnë këshilltarë ligjorë shtesë dhe staf tjetër special. Stafi ekzistues shpesh vuan nga mungesa e aftësive të mjaftueshme ligjore, administrative dhe mosnjohja e kompjutorit. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Shumë gjyqtarë të intervistuar thanë që numri aktual i stafit ndihmës të punësuar në gjykatat e tyre është i pamjaftueshëm. Të intervistuarit ndërkombëtarë thanë që numri i stafit të gjykatave ishte i mjaftueshëm, por që stafi vuan nga mungesa e trajnimit. Për më tepër, pagat e ulta dhe faktorë të tjerë kanë vështirësuar rekrutimin e punonjësve për vendet e lira. Personeli administrativ i gjykatave paguhet shumë pak dhe kështu ata janë të mundshëm për t’u bërë pre e ndikimeve jokorrekte. Ata nuk trajnohen para se të fillojnë detyrën e tyre dhe trajnimi i tyre gjatë punës është i kufizuar. Stafi i gjyqësorit të të gjitha niveleve do të përfitonte nga trajnimi ligjor, administrativ dhe kompjuterik. Shumë gjyqtarë theksuan nevojën për këshilltarë shtesë ligjorë për të ndihmuar në punën teknike ligjore të gjykatave, si përgatitja e vendimeve të gjykatës, përgatitja e fletëthirrjeve dhe ndihma në hetimin e rasteve penale. Disa u shprehën që persona shtesë të trajnuar për organet gjyqësore do të ishin të dobishëm dhe do të ndihmonin për përgatitjen e gjyqtarëve të ardhshëm. Në disa gjykata nevojiten sekretarë teknikë shtesë. Departamenti i Drejtësisë (dhe paraardhësit e tij Departamenti Administrativ i Gjyqësorit dhe Departamenti Administrativ i Drejtësisë) përcakton organikën e gjykatave gjatë procesit të përgatitjes së buxhetit. Të intervistuarit në dy gjykata thanë që mosmarrja e mendimit të

36

gjykatave për nevojat për punonjës ka çuar në një organikë që nuk i përgjigjet nevojave të gjykatave. Për të kompensuar këtë, disa punonjës janë vendosur administrativisht në një pozicion të hapur në organikë, por në praktikë ata kryejnë funksione krejt të tjera. Faktori 27: Struktura e Sistemit Gjyqësor Ekziston një sistem kështu që në organet gjyqësore krijohen vende të reja pune sipas nevojës. Përfundim Vlerësim: Neutral Nuk ka një mekanizëm fiks për të krijuar vende të reja pune në sistemin gjyqësor. Një organ këshillimor ad hoc mund të krijohet sipas nevojës për të dhënë rekomandime mbi numrin e gjyqtarëve që nevojiten në Kosovë dhe për çeshtje të tjera lidhur me strukturën e sistemit gjyqësor. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Struktura e sistemit gjyqësor në Kosovë dhe numri i gjyqtarëve në çdo gjykatë fillimisht u përcaktua nga PSSP me rekomandimin e Këshillit Teknik Këshillimor për Sistemin Gjyqësor (KTK) në fund të 1999. KTK, i përbërë nga anëtarë vendas dhe ndërkombëtarë, ishte një këshill ad hoc i ngarkuar me dhënien e rekomandimeve për PSSP-në mbi strukturën e sistemit gjyqësor. Meqë ky KTK nuk ekziston më, Departamenti i Drejtësisë mendon të krijojë në këshill tjetër këshillimor për të dhënë rekomandime të mëtejshme lidhur me sistemin e gjykatave, duke përfshirë edhe numrin e gjyqtarëve. Një këshill ad hoc i ri mund të krijohet në muajt e ardhshëm. Gjyqtarët në disa gjykata ankohen për mungesë gjyqtarësh dhe për pasojë për mbingarkesë pune. Njëkohësisht, disa të intervistuar thanë që një organizim më efektiv i ngarkesës së punës, duke përfshirë një administrim më të mirë të rasteve kur palët ose dëshmitarët nuk paraqiten në procedurat gjyqësore dhe marrjen në punë të këshilltarëve ligjorë shtesë, do të ndihmonte për të lehtësuar këtë problem. Të tjerë vërejtën që gjykatat nuk duken të mbingarkuara, ato e mbyllin veprimtarinë e tyre të ditës në orën 4:00 (në Mitrovicë në orën 2:30 për arësye të sigurimit). Nga 420 vendet e miratuara për gjyqtarë dhe prokurorë, 348 u plotësuan deri në shkurt 2002 (nga këta 297 gjyqtarë). Deri tani, duket që Departamenti i Drejtësisë (dhe departamentet e tij paraardhëse) kanë pasur kontroll mbi numrin e gjyqtarëve dhe prokurorëve që duhen marrë në punë për postet në dispozicion. Falë ndryshimeve të mundshme në rolin e gjyqtarëve hetues sipas projektit të ri të kodit të procedurës penale, raporti i gjyqtarëve dhe prokurorëve që nevojiten në Kosovë mund të ndryshojë ndjeshëm në favor të më pak gjyqtarëve dhe më shumë prokurorëve.12 Për më tepër, aktualisht ka shumë më pak kandidatë që plotësojnë kushtet që kanë kaluar Provimin e kërkuar të Avokaturës/Jurisprudencës. Për pasojë, mund të jetë me vend për KGJPK-së ose për vendim-marrës të tjerë që të mos nxitojnë për të plotësuar gjithë vendet në dispozicion. Kështu, megjithëse nuk ka mekanizëm të caktuar për të krijuar vende të reja pune në organet gjyqësore, përdorimi i këshillave ad hoc për t’i dhënë rekomandime PSSP-së për strukturën e sistemit gjyqësor duket të jetë një zgjidhje e përkohshme e mjaftueshme në Kosovën e pas konfliktit.

12 Shih Projekt Kodi i Procedurës Penale të Kosovës (projekt i 8 nëntorit 2001) (pritet miratimi). Shih gjithashtu Projekt Kodi Penal i Kosovës (projekt i 8 nëntorit 2001) (pritet miratimi).

37 37

Faktori 28: Sistemet e Regjistrimit dhe Gjetjes së Lëndëve Sistemi gjyqësor ka një sistem të regjistrimit dhe gjetjes se lëndëve që siguron që lëndët të gjykohen me efikasitet. Përfundim Vlerësim: Neutral Megjithëse sistemet manuale të regjistrimit dhe gjetjes lëndëve në Kosovë synojnë të sigurojnë një trajtim efikas të arësyeshëm të shumicës së lëndëve, të intervistuarit u ankuan për mosveprim dhe vonesa të tejzgjatura në disa lëndë. Gjetja e lëndëve nga paditësi ose i padituri është e vështirë dhe mungon një indeks në bazë të lëndës së rastit. Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Të intervistuarit i vlerësuan si përgjithësisht funksionalë sistemet e regjistrimit dhe gjetjes së lëndëve dhe të mjaftueshëm për të përballuar ngarkesën aktuale. Lëndët mund të gjenden në bazë të datës së regjistrimit ose në bazë të emrit të palëve. Nuk ka një sistem të indeksimit të lëndëve në bazë të lëndës brenda secilës gjykatë dhe as një indeks për gjithë Kosovën të çdo lloji qoftë. Mungesa e indekseve në bazë të lëndës e bënë të vështirë për palët që të shohin se si gjykatat mund të zgjidhin mosmarrëveshje të veçanta të ngjashme, ose për gjyqtarët që të marrin përvojën e gjyqtarëve nga gjykata më të larta në marrjen e vendimeve. Për më tepër, ka pasur një prirje nga gjykatat për shtyrjen e lëndëve të quajtura si politikisht të vështira. Disa të intervistuar treguan që paditë e ish-punonjësve për të rifituar vendet e mëparshme të punës janë shtyrë pa afat nga gjykatat. Gjykatat kanë qenë shumë të ngadalta në dhënien e vendimeve me shkrim për shumë lëndë dhe në disa raste kjo praktikë ka bllokuar të paraburgosurit penalë nga lirimi ose çasja në sistemin e apelimit. Shumë kanë sugjeruar që për të zgjidhur këto probleme duhet të krijohen sisteme më të mira për të gjetur lëndët gjatë gjithë fazave të procesit. Një i intervistuar vërejti që kryetarët e gjykatave duhet të bëjnë një punë më të mirë për gjetjen e lëndëve në gjykatat e tyre dhe të bëjnë të mundur që gjithë lëndët të trajtohen brenda afateve. Megjithëse sistemi aktual është funksional, automatizimi i sistemit brenda çdo gjykate dhe një sistem i gjerë rrjeti për gjithë Kosovën do të përmirësonte ndjeshëm gjetjen e lëndëve. Një projekt i USAID-it po ndihmon për modernizimin e kontabilitetit, buxhetit, prokurimit, menaxhimit të objekteve dhe sistemeve të personelit dhe do të vendosë komponentët e një programi të automatizuar në gjykata. Faktori 29: Kompjutorët dhe Pajisjet e Zyrës Sistemi gjyqësor operon me një numër të mjaftueshëm kompjutorësh dhe pajisjesh të tjera për të mundësuar përballimin e ngarkesës së punës në mënyrë efikase. Përfundim Vlerësim: Neutral Megjithëse në disa gjykata nevojiten pajisje shtesë, gjykatat janë përgjithësisht të pajisura për kryerjen e funksioneve të tyre.

38

Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Falë ndihmës nga USAID-i dhe të tjerëve, gjithë gjykatat në Kosovë janë pajisur me kompjutorë, me pajijsje të tjera bazë zyre dhe me gjeneratorë. Të intervistuarit raportuan që pajisjet e gjykatave në shumicën e rasteve riparohen me kohë kur kanë prishje. Të intervistuarit ishin jashtëzakonsht mirënjohës ndaj nisiativave të donatorëve në këtë fushë. Disa gjykata u ankuan për funksionim të dobët të gjeneratorëve, ndërsa të tjera do të përfitonin nga ardhja e makinave fotokopjuese shtesë (veçanërisht për të filluar vënien në dispozicion të publikut të vendimeve të gjykatës) ose pajisjeve të tjera. Gjithë gjykatat do të përfitonin nga instalimi i një sistemi rrjeti të gjerë për gjykatat e mbarë Kosovës, i pajisjeve për të marrë njëkohësisht transkriptet e shkruara gjyqësore dhe nga sistemet e rezervoarëve të ujit për t’u furnizuar me ujë kur sistemi komunal i ujit ndërpret furnizimin me ujë. Më e rëndësishmja, duhen marrë masa për të siguruar që pajisjet e gjykatave të përdoren me efikasitet. Në pjesën më të madhe kompjutorët përdoren vetëm për të shtypur, ndërsa kompjutorët në gjykata nuk janë të lidhur me sistem të lidhjes në rrjet ndërmjet tyre. Disa gjyqtarë dhe stafi i gjykatës nuk janë trajnuar për të përdorur programet themelore të word processing dhe për të shtypur. Kështu, mengjithëse ka nevojë për pajisje shtesë, ka një nevojë më të madhe për trajnimin e gjyqtarëve dhe të stafit të gjykatave për të mësuar të përdorin kompjuterin dhe për të instaluar sistemin e rrjetit brenda gjykatës në mënyrë që të lehtësohet përdorimi nga të gjithë i të dhënave brenda gjykatës. Faktori 30: Shpërndarja dhe Indeksimi i Legjislacionit Aktual Ekziston një sistem nga ku gjithë gjyqtarët marrin periodikisht legjislacionin vendas aktual dhe teorinë e jurisprudencës dhe ka një sistem të njohur kombëtar për identifikimin dhe organizimin e ndryshimeve në legjislacion. Përfundim Vlerësim: Negativ Gjyqtarët nuk e marrin legjislacionin në gjuhët e vendit për muaj të tërë pas datës së hyrjes së tij në fuqi dhe vendimet e gjykatave më të larta nuk publikohen dhe nuk u shpërndahen gjerësisht anëtarëve të gjyqësorit.

Analizë/Mjedisi i Zhvillimit: Të intervistuarit përgjithsisht identifikuan mungesën e marrjes së Rregulloreve të UNMIK-ut dhe akteve nënligjore për zbatimin e tyre si jashtëzakonisht problematike. Megjithëse filloi botimi i Gazetës Zyrtare të UNMIK-ut në vitin 2000, ajo shpërndahet shumë muaj pasi ligjet e botuara atje kanë hyrë në fuqi. Shih GAZETA ZYRTARE E MISIONIT TE ADMINISTRATES SE PERKOHSHEM TE KOMBEVE TE BASHKUARA NE KOSOVE (1999-2000). Një kryetar gjykate tha që ai ka marrë vëllimet e fundit të Gazetës Zyrtare për vitin 2000, në fund të vitit 2001. Deri në mars 2002, asnjë Gazetë Zyrtare nuk është shpërndarë për rregulloret që u miratuan gjatë vitit 2001 dhe nuk është e qartë nëse gazeta botohet akoma ose jo. Në një rast, një rast penal lidhur me trafikimin e njerëzve u tha që kishte filluar para se gjyqtarët në gjykatë të kishin marrë kopje të rregullores që përcaktonte këtë vepër penale. Ngecjet në botimin e gazetës dhe shpërndarjen e rregulloreve të veçanta në gjuhët e vendit shkaktohen nga burimet e pamjaftueshme për përkthimin e tyre dhe mungesa e vullnetit politik për të zgjidhur këtë problem. Megjithëse në sisteme të tjera ligjore ligjet e reja hyjnë në fuqi vetëm pas publikimit të tyre, Rregulloret e UNMIK-ut përgjithësisht hyjnë në fuqi dhe vihen në zbatim muaj para se të vihen në dizpozicion të gjyqtarëve dhe publikut në gjuhët e vendit.

39 39

Vëzhgues të shumtë brenda dhe jashtë administratës ndërkombëtare kanë dhënë mendime lidhur me këtë problem, dhe ata kanë mbështetur zgjidhjen e tij. Shih, për shembull, DEPARTAMENTI PER QEVERISJE DEMOKRATIKE DHE SHOQERI CIVILE, Rekomandim për Departamentet e JIAS, IAC dhe PSSP, Përmirësime të Domosdoshme në Procesin e Bërjes së Ligjeve në Kosovë, 6-7 (30 maj 2001). Falë nisiativave të donatorëve, gjyqtarët kanë marrë shumë nga ligjet e para 1990-s që tani janë në fuqi në Kosovë, duke përfshirë kodet penale në fuqi, Kodin e Procedurës Penale të RSFJ-së, Kodin e Procedurës Civile të RSFJ-së dhe shumicën e legjislacionit të mëparshëm që nevojitet në punën e përditshme të gjykatave. Disa të intervistuar, megjithatë, thanë që ligje të tjera të para 1990-s është e vështirë të gjenden dhe që nevojiten përmbledhje shtesë të legjislacionit civil në fuqi. Shumë gjyqtarë, po ndoshta jo të gjithë, kanë marrë kopje të Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut, KEDNJ, dhe KNDCP. Gjyqtarët ishin më pak të familiarizuar me instrumente të tjera ndërkombëtare të zbatueshme në Kosovë në përputhje me Kornizën Kushtetuese dhe duket se nuk kanë marrë kopje të të gjithë këtyre instrumenteve. Duhen bërë përpjekje të mëdha për të siguruar që gjithë gjyqtarët dhe prokurorët në detyrë të kenë kopje (dhe trajnim për) instrumentet ndërkombëtarë të zbatueshëm dhe që gjyqtarët dhe prokurorët e rinj kur emërohen të pajisen me kopje të këtyre instrumenteve. Vendimet e gjykatës, duke përfshirë vendimet e Gjykatës Supreme nuk publikohen. As edhe nuk shpërndahen kopje të tyre në gjykata të tjera për referencë. Kopjet e vendimeve të gjykatës së apelit përgjithësisht shpërndahen vetëm në gjykatat prej të cilave është dërguar lënda. Një prokuror tha se do të ishte shumë i dobishëm leximi i vendimeve gjyqësore për të parë se si një gjykatë e veçantë gjykon një situatë të dhënë. Mungesa e botimit dhe shpërndarjes së vendimeve gjyqësore dhe mungesa e indeksit të rasteve në bazë lëndore, e vështirëson ose e bën këtë gjë të pamundur. Një i intervistuar tjetër tha se nuk ishte e mundur të gjeje kopje të Qarkoreve Informative të Departamentit të Drejtësisë të cilat përcaktojnë shpenzimet e gjyqit dhe gjobat. Këto dokumente janë publike, por ato nuk publikohen në Gazetën Zyrtare ose në ndonjë publikim tjetër. Një nisiativë e ABA/CEELI-t ka krijuar një indeks për materialet ligjore të OKB-së në fuqi në Kosovë. Indeksi mund të përdoret për të ndjekur ndryshimet që bëhen në aktet ligjore të UNMIK-ut dhe për të identifikuar aktet ligjore sipas fushave. Shih ABA/CEELI, INDDEKS PERMBLEDHES I MATERIALEVE LIGJORE TE MIRATUARA DHE NE Fuqi NE KOSOVE (janar 2002). Legjislacioni i mëparshëm në fuqi është i indeksuar nëpërmjet KSA Kosova, SAR Serbia dhe indekseve të RSFJ-së. Këto indekse më të vjetër identifikojnë ndryshimet në legjislacion por është e vështirë të gjenden.

40

Bibliografi A. DISPOZITA KUSHTETUESE Dispozita Kushtetuese Nenet Citimi Kopje në

AnglishtRREGULLORE E UNMIK NR. 2001/9 PER NJE KORNIZE KUSHTETUESE PER VETE-QEVERISJEN E PERKOHSHME NE KOSOVE.

Kapitujt 3, 5, 8, 9.

UN DOK. UNMIK/REG/2001/9, (__ G.Z. __ UNMIK CITE).

KUSHTETUTA E KRAHINËS SOCIALISTE AUTONOME TË KOSOVES (1974).

Neni 250. (1974).

Përmbledhje e Mbrojtjeve Ligjore (Përfshin kuotime kur është e përshtatshme)

B. DISPOZITA LIGJORE Instrumente Ndërkombëtare Nenet Citimi Kopje në

AnglishtREZOLUTA 1244 E KESHILLIT TE SIGURIMIT.

UNSC 4011th Sess., UN DOK. S/RES/1244 (1999).

Rregullore të OKB-së Nenet Citim Kopje nëAnglisht

RREGULLORE E UNMIK-UT NR. 2001/8 PER KRIJIMIN E KESHILLIT GJYQESOR DHE TE PROKURORISE TE KOSOVES.

Seksionet 2, 5, 6, 7.

UN DOK. UNMIK/REG/2001/8, (__ G.Z. __ UNMIK CITE).

RREGULLORE E UNMIK-UT NO. 2001/2 PËR NDRYSHIMIN E RREGULLORES SË UNMIK-UT NR. 2000/6, E NDRYSHUAR, PËR CAKTIMIN DHE LARGIMIN NGA DETYRA TË GJYQTARËVE DHE PROKURORËVE NDËRKOMBËTARË.

Seksionet 1, 2, 4.

UN DOK. UNMIK/REG/2001/12, (__ G.Z. __ UNMIK CITE).

RREGULLORE E UNMIK-UT NO. 1999/24 PËR LEGJISLACIONIN NË FUQI NË KOSOVË.

UN DOK. UNMIK/REG/1999/24, 1999:2 G.Z. 370-72.

RREGULLORE E UNMIK-UT NO. 2000/59 PËR NDRYSHIMIN E RREGULLORES SË UNMIK-UT NR. 1999/24 PËR LEGJSILACIONIN NË FUQI NË KOSOVË.

UN DOK. UNMIK/REG/2000/59, 2000:5 G.Z. 171-173.

RREGULLORE E UNMIK-UT NO. 1999/1 PËR AUTORITETIN E

UN DOK. UNMIK/REG/1999/1, 1999:1 G.Z. 1-3.

41 41

ADMINISTRATËS SË PËRKOHSHME NË KOSOVË. RREGULLORE E UNMIK-UT NO. 1999/25 PËR NDRYSHIMIN E RREGULLORES NR. 1999/1 TË UNMIK LIDHUR ME AUTORITETIN E ADMINISTATËS SË PËRKOHSHME NË KOSOVË.

UN DOK. UNMIK/REG/1999/25, 1999:2 G.Z. 379.

RREGULLORE E UNMIK-UT NO. 2000/54 PËR NDRYSHIMIN E RREGULLORES SË UNMIK-UT NR. 1999/1, E NDRYSHUAR, PËR AUTORITETIN E ADMINISTRATËS SË PËRKOHSHME NË KOSOVË.

UN DOK. UNMIK/REG/2000/54, 2000:4 G.Z. 821-823.

RREGULLORE E UNMIK-UT NO. 2000/47 PËR STATUSIN, PRIVILEGJET DHE IMUNITETIN E KFOR-IT DHE UNMIK-UT DHE TË PERSONELIT TË TYRE NË KOSOVË.

Seksionet 2, 3.

UN DOK. UNMIK/REG/2000/47, 2000:4 G.Z. 727-730.

RREGULLORE E UNMIK-UT NO. 2000/38 PËR KRIJIMIN E INSTITUCIONIT TË AVOKATIT TË POPULLIT NË KOSOVË.

Seksionet 1, 3.

UN DOK. UNMIK/REG/2000/38, 2000:2 G.Z. 440-446.

RREGULLORE E UNMIK-UT NO. 2001/18 PËR KRIJIMIN E NJË KOMISIONI PËR SHQYRTIMIN E PARABURGIMIT PËR PARABURGIMET JASHTË GJYQËSORE NË BAZË TË UDHËRAVE EKZEKUTIVË.

UN DOK. UNMIK/REG/2001/18, (__ G.Z. __ UNMIK CITE).

RREGULLORE E UNMIK-UT NO. 1999/16 PËR KRIJIMIN E AUTORITETIT FISKAL QENDROR TË KOSOVËS DHE ÇESHTJE TË TJERA LIDHUR ME TË.

UN DOK. UNMIK/REG/1999/16, 1999:1 G.Z. 117-20.

RREGULLORE E UNMIK-UT NO. 2001/19 PËR DEGËN EKZEKUTIVE TË INSTITUCIONEVE TË PËRKOHSHME TË VETËQEVERISJES NË KOSOVË.

Aneksi IX UN DOK. UNMIK/REG/2001/19, (__ G.Z. __ UNMIK CITE).

RREGULLORE E UNMIK-UT NO. 2000/64 PËR CAKTIMIN E GJYQTARËVE/PROKURORËVE NDËRKOMBËTARE DHE/OSE NDRYSHIMIN E VENDIT TË GJYKIMIT.

Seksionet 1.1 to 1.3.

UN DOK. UNNMIK/REG/2000/64, 2000:__ G.Z. __-__.

RREGULLORE E UNMIK-UT NO. 2000/46 PËR GJUHËN E PËRDORUR NË NJË PROCEDURË GJYQËSORE NË TË CILËN MERR PJESË NJË GJYQTAR NDËRKOMBËTAR OSE NJË PROKUROR NDËRKOMBËTAR.

UN DOK. UNMIK/REG/2000/46, 2000:__ G.Z. __-__.

Projekt Rregullore e UNMIK-ut Për Zgjedhjen dhe Trajnimin e Gjyqtarëve dhe Prokurorëve Publikë në Kosovë (Projekt i janarit 2002)

Seksionet 8.1, 8.2, 9.1, 11.1, 23.

(Projekt i Pabotuar).

Projekt i Kodit të Procedurës (Projekt i Pabotuar).

42

Penale të Kosovës (projekt i 8 nëntorit 2001) (pret miratimin). Projekti i Kodit Penal të Kosovës (projekt i 8 nëntorit 2001) (pret miratimin).

(Projekt i Pabotuar).

Ligje vendase Nenet Citimi Kopje nëAnglisht

LIGJI PER EKZAMINIMIN GJYQESOR. Neni 2. G.Z. SAP KOS. ___/___. LIGJI PER PADINE ADMINISTRATIVE. Nenet 7, 42,

62-66, 70. G.Z.R.S.F.J 4/77.

LIGJI PER PROCEDURAT E PERGJITHSHME ADMINISTRATIVE.

G.Z.R.S.F.J 585/86.

LIGJI PER GJYKATAT E RREGULLTA. Nenet 7, 11, 29-30, 75, 113.

G.Z. SAP KOS. 21/78, ndryshuar nga G.Z. SAP KOS. 49/79, 44/82, 44/84, 18/87, 14/88, 2/89.

KODI I PROCEDURES PENALE TE REPUBLIKES FEDERATIVE SOCIALISTE TE JUGOSLLAVISE.

Nenet 39-44, 78, 120-131, 144, 182-184, 230, 237, 243, 288, 290, 294-295, 303, 308-311, 352.

G.Z.R.S.F.J __/77.

KODI I PROCEDURES CIVILE TE REPUBLIKES FEDERATIVE SOCIALISTE TE JUGOSLLAVISE (thirrja në gjyq e dëshmitarit).

Nenet 71-76, 110, 114, 123-128, 133-150, 242, 248, 255, 268-269, 291, 305, 309, 316, 318, 332, 335.

G.Z.R.S.F.J 4/77, 36/80, 69/82.

LIGJI I PROCEDURES EKZEKUTIVE TË RSFJ.

G.Z.R.S.F.J 20/78, e ndryshuar nga G.Z.R.S.F.J 6/82 dhe __/87.

KODI PENAL I KRAHINES SOCIALISTE AUTONOME TE KOSOVES.

§ 211. G.Z. SAP KOS. __/77.

Përmbledhje e Mbrojtjeve Ligjore (Përfshin kuotime kur është e përshtatshme)

43 43

C. DISPOZITA RREGULLUESE Titulli i Rregullores, Dekretit, etj. Citimi Kopje në

AnglishtRREGULLAT E BRENDSHME TE PROCEDURES SE KESHILLIT TE GJYQSORIT DHE PROKURORISE TE KOSOVES.

(Rregulla të pabotuara, vënë në dispozicion nga KGJPK).

DIREKTIVË ADMINISTRATIVE E UNMIK NR. 2001/17 PËR ZBATIMIN E RREGULLORES SË UNMIK-UT NR. 2001/8 PËR KRIJIMIN E KËSHILLIT GJYQËSOR DHE TË PROKURORISË TË KOSOVËS.

UN DOK. UNMIK/DIR/2001/17.

KODI I ETIKES DHE SJELLJES PROFESIONALE PER GJYQTARET.

(Më 28 nëntor 2001) (dokument i pabotuar vënë në dispozicion nga KGJPK).

KODI I ETIKES DHE SJELLJES PER NDIHMES GJYQTARET.

(Më 28 nëntor 2001) (dokument i pabotuar vënë në dispozicion nga KGJPK).

RREGULLA PER AKTIVITETIN E BRENDSHEM TE GJYKATAVE.

G.Z. SAP KOS. 7/81.

DIREKTIVË ADMINISTRATIVE E UNMIK NO. 2001/4 PËR ZBATIMIN E RREGULLORES SË UNMIK-UT NR. 2000/15 PËR KRIJIMIN E DEPARTAMENTIT ADMINISTRATIV TË DREJTËSISË.

UN DOK. UNMIK/DIR/2001/4.

Përmbledhje e Mbrojtjeve Ligjore (Përfshin kuotime kur është e përshtatshme)

D. KOMENTAR Titulli i Komentarit Citime Kopje në

AnglishtWendy S. Betts, Scott N. Carlson & Gregory Gisvold, Administrata e Përkohshme e Pas Konfliktit në Kosovë dhe Mësimet e Nxjerra nga Përpjekja për të Krijuar Sistemin Gjyqësor dhe Shtetin e së Drejtës.

22:1 MICH. J. INT’L L. 1.

MISIONI I OSBE NË KOSOVE NGA KONFERENCA E SHTYPIT, Rifillon Provimi i Avokatisë në Kosove, Pas Dhjetë Vjetësh.

(18 tetor 2001).

44

45 45

BANKA BOTËRORE, KONFLIKTI DHE NDRYSHIMI NE KOSOVE: NDIKIMI MBI INSTITUCIONET DHE SHOQERINE.

(Dhjetor 2000).

DEPARTAMENTI I SHTETIT TE SHBA, RAPORTE MBI ZBATIMIN E TË DREJTAVE TË NJERIUT 2001, REPUBLIKA FEDERALE E JUGOSLLAVISE.

(Mars XX, 2002).

Shtylla I e UNMIK, Departamenti Administrativ i Çeshtjeve Gjyqësore (të dhëna jozyrtare mbi gjyqtarët dhe prokurorët që betohen para marrjes së detyrës).

(Të Dhëna të Pabotuara) (Më 13 shkurt 2002).

INSTITUCIONIN I AVOKATIT TE POPULLIT NE KOSOVE, Elife Murseli Kundër Misionit të Kombeve të Bashkuara në Kosovë.

Regjist. Nr. 122/01 (dhjetor 2001).

INSTITUCIONIN I AVOKATIT TE POPULLIT NE KOSOVE, Cele Gashi Kundër UNMIK.

Regjist. Nr. 256/01 (12 shtator 2001).

INSTITUCIONIN I AVOKATIT TE POPULLIT NE KOSOVE, Raport Special Nr. 3. Për Pajtueshmërinë e Heqjes së Lirisë me “Urdhëra Ekzekutivë” me Standardet e Njohura Ndërkombëtare të të Drejtave të Njeriut.

(29 qershor 2001).

INSTITUCIONIN I AVOKATIT TE POPULLIT NE KOSOVE, Hamdi Rashica kundër Misionit të Kombeve të Bashkuara në Kosovë.

Regjist. Nr. 52/01 (31 tetor 2001).

DIREKTIVA E KOMANDES SE KFOR-IT PER PARABURGIMIN 42.

LEGAD, KFOR DIR 42 (9 tetor 2001).

Të dhëna jozyrtare për Pagat nga Autoriteti Qendror Fiskal i Përkohshëm.

(Pabotuar).

DEPARTAMENTI PER QEVERISJE DEMOKRATIKE DHE SHOQERI CIVILE, Rekomandim për Departamentet e JIAS, KKGJ, dhe PSSP, Përmirësime të Domosdoshme në Procesin e Bërjes së Ligjeve në Kosovë, 6-7 (30 maj 2001).

(Pabotuar).

ABA/CEELI, INDEKS PERMBLEDHES I MATERIALEVE TE KOMBEVE TE BASHKUARA TE MIRATUARA DHE NE FUQI NE KOSOVE (janar 2002).