Upload
others
View
1
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
2
Háskóli Íslands
Hugvísindasvið
Íslenska sem annað mál
Þýðing á hluta bókarinnar
Margt býr í myrkrinu
eftir Þorgrím Þráinsson
Ritgerð til BA- prófs í Íslensku sem öðru máli
Anna Chilimoniuk
Kt.: 161282-2439
Leiðbeinandi: Margrét Jónsdóttir
Maí 2017
3
ÁGRIP
Þessi ritgerð er lokaritgerð til BA-prófs í Íslensku sem öðru máli. Tilgangur ritgerðarinnar er
að segja frá þýðingu minni á nokkrum köflum úr skáldsögu Þorgríms Þráinssonar, Margt býr
í myrkrinu. Jafnframt er leitast við að varpa fræðilegu ljósi á helstu vandamál sem komu fram
í þýðingunni. Aðalviðmiðunin var sú að engin tvö tungumál eru eins og þess vegna er engin
ítarleg samsvörun á milli þeirra. Þýðandinn er einhvers konar milliliður, settur milli
frumtextans og lesanda.
Auk þýðingarinnar sjálfrar skiptist ritgerðin í þrjá kafla. Í fyrsta kafla er sagt frá
höfundinum og verki hans. Í öðrum kafla er fjallað um aðferðir sem þýðandinn notaði í vinnu
sinni. Í þriðja kafla er rætt um helstu vandamál sem þýðandinn þurfti að glíma við. Jafnframt
var fjallað um þá þætti sem eru ólíkir í tungumálunum tveimur, íslensku og pólsku, ásamt
úrræðum og tilsvarandi dæmum.
Þýðingin er ætluð pólskum unglingum sem eiga heima á Íslandi. Enda þótt þessir
unglingar séu pólskumælandi er íslenskan þeim töm enda eru þeir jafnvel aldir hér upp og
hafa átt hér alla sína skólagöngu. Því var mikilvægt að miða ýmislegt við þarfir þeirra og
nota íslenskan rithátt í nöfnum en ekki pólskum.
4
EFNISYFIRLIT
Ágrip ......................................................................................................................................3
Efnisyfirlit..............................................................................................................................4
1.Kafli um höfundinn og verkið............................................................................................6
1.1 Um höfundinn ..................................................................................................................6
1.2 Um bókina ........................................................................................................................6
1.3 Valið á bókinni .................................................................................................................8
2.Kafli um þýðingar. Kenningar um þýðingar ...................................................................9
2.1 Inngangur ........................................................................................................................9
2.2 Um þýðingar ....................................................................................................................9
2.3 Þýðingarferlið ...............................................................................................................12
2.4 Þýðingaraðferðir............................................................................................................12
2.4.1 Friedrich Schleiermacher..................................................................................13
2.4.2 Peter Newmark.................................................................................................14
2.5 Jafngildi..........................................................................................................................15
2.6 Samantekt.......................................................................................................................16
3. Um þýðinguna ................................................................................................................17
3.1 Inngangur ......................................................................................................................17
3.2 Þýðingarleg vandamál....................................................................................................17
3.2.1 Meðferð nafna.................................................................................................17
3.2.2 Afmörkun beinnar ræðu..................................................................................18
3.2.3 Persónufornafni sleppt ....................................................................................18
3.2.4 Greinir.............................................................................................................18
3.2.5 Málsnið............................................................................................................19
3.2.6 Forliðir.............................................................................................................20
5
3.2.7 Fleiryrði ..........................................................................................................21
3.2.8 Annað..............................................................................................................23
3.3 Samantekt........................................................................................................................23
4. Lokaorð............................................................................................................................24
Heimildaskrá.......................................................................................................................25
Netheimildaskrá..................................................................................................................26
Þýðing á hluta bókarinnar Margt býr í myrkrinu.............................................................27
6
1. KAFLI
HÖFUNDUR OG VERK
1.Um höfundinn og verkið1
1.1Um höfundinn
Þorgrímur Þráinsson fæddist í Reykjavík 8. janúar 1959. Árið 1980 lauk hann stúdentsprófi
frá Menntaskólanum í Reykjavík. Hann var í námi við Sorbonne í París 1983-1984 og sótti
tíma í heimspeki í Háskóla Íslands 2011-2012. Hann var um langt skeið ritstjóri og
blaðamaður. Frá árinu 1996 til 2004 var hann framkvæmdastjóri Tóbaksvarnanefndar.
Þorgrímur hefur mikil áhuga íþróttum og æfði bæði fótbolta og frjálsar íþróttir.
Þorgrímur hefur skrifað fjölda bóka fyrir börn og unglinga og fyrsta bók hans, Með
fiðring í tánum (1989), var metsölubók á sínum tíma. Síðan hafa komið út eftir hann 30
bækur fyrir börn, unglinga og fullorðna sem flestar hafa notið mikilla vinsælda. Árið 1997
hlaut hann Íslensku barnabókaverðlaunin fyrir tólftu bók sína Margt býr í myrkrinu og aftur
árið 2010 fyrir bókina Ertu Guð, afi? Fyrsta skáldsaga hans fyrir fullorðna heitir Allt hold er
hey og kom út 2004. Þess á milli skrifaði hann nokkrar bækur, t.d. spennusöguna Núll núll
9 sem íslensk börn hafa kallað bestu bók ársins 2009 og hlaut hún því Bókaverðlaun
barnanna. Hann var borgarlistamaður Reykjavíkur árið 2013. Þorgrímur ólst upp í Ólafsvík.
Afi hans var prestur á Staðarstað og Þorgrímur er vel kunnugur á Snæfellsnesinu þar sem
sagan Margt býr í myrkrinu gerist.
1.2 Um bókina
Saga Margt býr í myrkrinu (1997) er tólfta skáldsaga Þorgríms og fyrsta af þremur sem var
tilnefnd til Íslensku bókmenntaverðlaunanna sama árið.2 Bókin er notuð í kennsluáætlun í
grunnskóla til að þjálfa nemendum í ýmsum þáttum móðurmálsins. Nemendur skoða
setningar, málsnið og æfa sig í frásögnum og orðflokkagreiningum. Ýmis hlutar úr sögunni
eru notaðir til málfræðivinnu með því að athuga nafnorð, sagnorð og lýsingarorð í textanum.3
Þorgrímur hefur mikinn áhuga á íþróttum sérstaklega fótbolta sem hann endurspeglar í
aðalpersónu bókarinnar, „Það hlýtur að vera nóg pláss í hlöðunni til að vera í körfu og
1 Það sem segir um líf og starf Þorgríms Þráinssonar er tekið af bokmenntaborgin.is og forlagid.is. Sótt 20.
apríl 2017. 2 Sótt 20. apríl 2017 af http://mennta.hi.is/vefir/barnung/safn/medmaeli/margt_byr.htm 3 Sótt 20. apríl 2017 af http://mennta.hi.is/vefir/barnung/kennari/kennhugm/margtbyr.htm
7
fótbolta.(....) Mamma, þá hefði ég misst af fótboltanum. Þú veist það“. (Þorgrímur Þráinsson,
1997, bls. 13–14).4 Auk þess skrifar hann um sveitina og það sem henni fylgir. Sagan um
unglinginn er mjög spennandi og er atburðarásin hröð og heldur lesandanum við efnið. Hann
notar tungumál unglings til að ná eyrum ungra lesenda. Það má t.d. sjá hér: „Góða, dinglaðu
þér!“ (bls.14).
Bókin Margt býr í myrkrinu fjallar um fjórtán ára strák, Gabríel, sem býr í Reykjavík
ásamt foreldrum sínum. Hann þekkir afa sinn ekki vel vegna þess að sveitinn var ekki
áhugavert fyrir hann auk þess fótboltinn tekur allan tíma hans á sumrin. Einu sinni á milli
jóla og nýárs þarf Gabríel að fara til afa síns á Búðum á Snæfellsnesi til að hjálpa honum á
meðan Gulla og Óli, heimilisfólk á bænum, fara í bæinn þar sem Gulla á að fæða barn. Á
leiðinni vestur hlustaði Gabríel á söguna um Axlar-Björn sem rútubílstjórinn sagði. Þessi
hræðileg saga festist í huga hans og færist frá draumi að veruleika. Í draumum Gabríels kom
fram móðursystir hans sem týndist sem barn. Í sveitinni upplifir Gabríel fullt af ævintýrum
sem tengjast Axlar-Birni sem verður til þess að ýta undir áhuga Gabríels á atburðunum.
Sagan endar jákvæðum nótum. Andrea vinkona hans kemur að Búðum til að hjálpa honum
að vinna á óþekktri veru. Að lokum fara þau aftur til Reykjavíkur.
Bókin Margt býr í myrkrinu tengist þjóðsögunni um Axlar-Björn. Í sögunni tvinnast
fortíðin og nútíminn saman þar sem sagan gerist í nútímanum (1997), 400 árum eftir að
Axlar-Björn var hálshöggvinn en sem gekk svo aftur sem draugur í draumum Gabríels.
Axlar-Björn hét í raun og veru Björn Pétursson og er eini íslenski fjöldamorðinginn.
Hann bjó að Öxl í Breiðuvík á Snæfellsnesi seint á 16. öld með eiginkonu sinni sem hét
Þórdís Ólafsdóttir og syninum Sveini sem var kallaður
„skotti“. Björn var tekinn af lífi vorið 1596
á Laugarbrekkuþingi. Enginn veit hve marga hann drap en
hann játaði að hafa myrt níu. Eigi að síður segja
þjóðsögurnar að hann hafi drepið miklu fleiri - fjórtán eða
átján.5 Ein af þeim heimildum um Axlar-Björn sem
Þorgrímur (bls. 18) nefnir í bókinni sinni eru þjóðsögur
Jóns Árnasonar. Í bókinni Bergmál eftir Guðrúnu
Bjartmarsdóttur er sagan Axlar-Björn. Í sögunni segir að
einu sinni hafi Björn dreymt að í kirkjunni kæmi til hans maður og gæfi honum kjöt skorið í
4 Eftirleiðis verður aðeins vísað til blaðsíðutalsins. 5 Sótt 23. apríl 2017 af https://is.wikipedia.org/wiki/Axlar-Bj%C3%B6rn
8
bita. Björn át átján bita. En það var ekki allt: „Undir minni steininum var öxi, ekki mikil en
allbiturlegt vopn. Þegar hann tók hana upp kom í hann vígahugur.“ (Guðrún Bjartmarsdóttir,
1988, bls. 174).
Sögu Axlar-Björns er að finna í fleiri íslenskum verkum. Nefna má Þrjár sólir svartar
(1988) eftir Úlfar Þormóðsson, Björn og Sveinn eftir Megas (1994) auk þess sem sagt er frá
honum í þjóðsögum Jóns Árnasonar.6
1.3 Valið á bókinni
Ástæða þess að ég valdi Margt býr í myrkrinu sem þýðingarverkefni var tillaga dóttir minnar.
Hún las bókina í fyrra, þá 14 ára unglingur, rétt eins og aðalpersóna sögunnar. Þegar hún var
að lesa bókina komu í ljós miklir erfiðleikar; dæmi um það eru orðasambönd. Það fannst mér
mjög áhugavert og sannfærði mig um að velja þessa en ekki aðra bók til að þýða. Markhópur
þýðingarinnar eru pólskumælandi unglingar sem búa á Íslandi en Pólverjar er
langfjölmennasti hópur innflytjenda hér á landi. Með því að þýða þessa bók gæti ég hjálpað
pólskum unglingum til að skilja betur íslensku svo og íslenskar þjóðsögur sem í þessu tilfelli
er sagan um Axlar-Björn.
6 Þjóðsögurnar voru fyrst gefnar út í Leipzig 1862 og 1864 undir heitinu: Íslenzkar þjóðsögur og ævintýri. Þær
voru svo gefnar út í sex bindum í Reykjavík á árunum 1954‒1961. Sótt 20. apríl 2017 af
https://is.wikipedia.org/wiki/%C3%9Ej%C3%B3%C3%B0s%C3%B6gur_J%C3%B3ns_%C3%81rnasonar
9
2. KAFLI
UM ÞÝÐINGAR
2. Kenningar um þýðingar
2.1 Inngangur
Í kafla 2.2 verður sagt frá þýðingum, merkingu orðsins þýðing, reglum fyrir þýðendur og
skilgreiningu Jakobsons á þýðingum. Um ýmis þýðingarferli verður rætt í kafla 2.3 þar sem
líkön þar að lútandi eru kynnt. Í kafla 2.4 verður gerð grein fyrir þýðingaraðferðum þar sem
aðferðir Schleiermachers (2.4.1) og Newmarks (2.4.2) verða kynntar. Í kafla 2.5 verður rætt
um jafngildi og sagt frá hinum þekkta þýðingafræðingi Eugene A. Nida og viðhorfum hans
til þýðinga. Að lokum er samantekt þar sem geri m.a. grein fyrir þeim leiðum sem ég
aðhyllist.
2.2 Um þýðingar
Vægi þýðinga í nútímamenningarlífi er mikið. Vilji maður taka þátt í vísindum eða fylgjast
með þeim þarf að treysta á þýðingar. Við nýtum okkur þýðingar á hverjum einasta degi í
gegnum sjónvarp, fréttir, blöð, í skólanum, á vinnustað eða á götunum og það eina sem við
getum gert er að trúa að þær séu góðar og réttar, sbr. Heimi Pálsson og Höskuld Þráinsson
(1988, bls. 10).
Einhver gæti haldið að allir sem kunna tvö tungumál geti þýtt texta. Málið er nú samt
ekki svona einfalt. Þýðandi verður að hafa til að bera kunnáttu og færni til að sinna vinnu,
sbr. Ástráð Eysteinsson (1996, bls. 103). Hann segir nefnilega:
(1) Þýðing er flóknara verk en frumtexti. Hún á sér lengri aðdraganda og þarf að
sæta meira áreiti og óreiðu ...
En hvað merkir orðið þýðing? Í Íslenskri orðabók (2010, bls. 1231) segir að þýðing felist í
merkingarfærslu talaðs eða ritaðs máls úr einu tungumáli yfir á annað. Í mörgum
tungumálum er orðið „yfirfærsla“ notað, til dæmis Übersetzung (þýska), oversættelse
(danska) eða transfero (latína); merkingin er flutt á milli. Stundum þarf þýðandi ekki aðeins
að yfirfæra merkingu, heldur endurorða þegar um er að ræða sérfræðimál. Það þarf að
umorða textann á þann hátt að hann sé skiljanlegur almenningi, sbr. Ástráð Eysteinsson
10
(1996, bls. 25). Því er við að bæta að Jón G. Friðjónsson (2006, bls. 1) segir að sögnin þýða
hafi víðari merkingu í íslensku máli en „yfirfæra“, því „sögnin að þýða merkir ‛merkja,
útskýra, útlista’ og er hún dregin af stofninum þjóð, og merkir því ‛skýra e-ð fyrir
fólki/þjóð’“.
Fræðimenn hafa reynt að svara þeirri spurningu hvað þýðing sé. Byrjum á því að vísa til
Romans Jakobsons (2004, bls. 174) sem greinir þýðingar í þrennt í ritgerð sinni Um
málvísindalegar hliðar þýðinga:
(2) a. Þýðing innan tungumálsins, einnig kölluð umorðun, er þýðing með öðrum táknum
innan sama tungumáls, t.d. sérfræðilegur texti túlkaður fyrir „venjulegt“ fólk.
b. Þýðing milli tungumála - eiginleg þýðing - merkingin er flutt úr öðru tungumáli.
„Þýðandinn endurkóðar málboð sem eiga sér annan uppruna og sendir þau
áfram ...“
c. Þýðing milli táknkerfa eða umhverfing á sér stað þegar tiltekin „boð eru endurflutt
með öðru táknmiðli, til dæmis þegar rituð saga er flutt sem látbragðsleikur.“
Það sama getur átt við þegar um kvikmyndun skáldsögu er talað.
Það er b., þýðing milli tungumála, sem hér er skoðuð. Þýðing milli tungumála er algengasta
þýðingaraðferðin.
Ýmsar leiðir eru að því markmiði að ná fram góðri þýðingu. Jón G. Friðjónsson
(2006, bls. 9) nefnir þrjár leiðir í því sambandi. Það eru orðrétt þýðing, þýðing á grundvelli
merkingar og umorðun/endursögn. Lítum betur á þessar skilgreiningar.
(3) a. Orðrétt þýðing (e. metaphrase), þýðir ekkert annað en þýðing í merkingunni orð
fyrir orð. Þýðandi fylgir textanum nákvæmlega.
b. Þýðing á grundvelli merkingar (e. paraphrase) er yfirleitt í bókmenntaþýðingum
þegar þýðandi greinir merkingu fyrir merkingu til þess að allt komist til skila í
frumtextanum.
c. Umorðun eða endursögn (e. imitation). Þýðandi notar þessa leið við óbundna
þýðingu, þegar hvorki áferð né stíll frumtextans eiga að komast til skila. Ljóð
er gott dæmi um þessa aðferð.
Eins og sjá má skiptir eðli textans öllu máli. Í þessu verki hér fellur undir b-lið. Aftur verður
vikið að aðferðum í kafla 2.4.
11
Á hverju byggist góð þýðing? Þessu hafa menn löngum velt fyrir sér. Franski
húmanistinn og þýðandinn Etienne Dolet segir í 16. aldar ritgerð sinni Hvernig þýða á vel af
einu máli á annað nákvæmlega frá reglum sem góður þýðandi verður að fylgja í vinnu sinni
með texta, sbr. Ástráð Eysteinsson (1996, bls. 57). Meginatriði máls hans eru þessi:
(4) a. Verður að hafa fullkominn skilning á frumtexta til útskýra torskilinn texta.
b. Verður að hafa góða þekkingu á frummálinu.
c. Má alls ekki þýða orð fyrir orð, en heldur merkingu fyrir merkingu.
d. Þeir sem þýða úr fornu máli eiga að horfa til valkosta markmála og vera ekki
of bundnir við orðaforða frummálsins.
e. Verður að „leggja sig eftir viðeigandi stílbrögðum og framsetningu...“
Þetta þýðir fyrst og fremst að þýðandi verður að skoða textann, hugsa um hann og velja
aðferð sem hann vill nota áður en hann byrjar á sjálfri þýðingunni. Á sömu nótum, þó ekki
eins rækilegum og Ástráður, eru Heimir Pálsson og Höskuldur Þráinsson (1988, bls. 11) sem
nefna lágmarkskröfur sem gera verður til þýðandans:
(5) a. Kunnátta í málinu sem þýtt er úr.
b. Þekking á efninu sem verið er að fjalla um.
c. Færni í því að skrifa lipurlega og skýrt á heimamálinu.
Til að þýða vel þarf þýðandi að læra að þýða með því að skoða einstök málhljóð, einstök
orð, setningar og málsgreinar eða orðasambönd. Hann verður einnig að velja málsnið sem
samsvarar eðli frumtextans, þ.e. hvort um ljóð, bók, erlendar fréttir eða leikrit er að ræða,
sbr. Heimi Pálsson og Höskuld Þráinsson (1988, bls. 12). Reyndir þýðendur lesa textann áður
en þeir byrja að vinna með hann. Þeir þýða ekki ef þeir vita ekki um hvað hann fjallar. Það
þarf að kynnast verkinu vel til að vera góður þýðandi, sbr. Ástráð Eysteinsson (1996, bls.
104). Kunnátta, skilningur, færni og reynsla eru því lykilatriði.
Ástráður Eysteinsson (1996, bls. 108) ræðir um leit þýðandans að hinum rétta texta.
Hann segir að ekkert sé svart eða hvítt á milli frumtexta og marktexta. Hann segir að til sé
grátt svæði sem hann kallar „taugakerfi þýðingarinnar“. Um það þurfi að ferðast til að leita
bestu úrlausnarinnar. Til þess að það sé hægt verður þýðandinn að vera góður bæði í sínu
eigin tungumáli og tungumálinu sem er þýtt úr og síðast en ekki síst að þekkja vel efnið sem
hann er að vinna með.
12
2.3 Þýðingarferlið
Til eru alls konar líkön sem eiga að lýsa þýðingarferli. Hér kemur dæmi af einföldu líkani
sem lýsir slíku ferli, sbr. Ástráð Eysteinsson (1996, bls. 103); líkanið er ættað frá Bassnett-
MacGuire.
(6) sendandi boð viðtakandi = sendandi boð viðtakandi
(rithöfundur) (texti) (lesandi) = (þýðandi) (texti) (lesandi)
Þýðandi hefur tvöfalt hlutverk, hann er ýmist lesandi eða þýðandi og hann verður að greina
frumtexta, þýða hann og byggja upp á nýtt þannig að boð komist til skila. Þýðandi er ekki
aðeins að þýða, hann er frekar að túlka viðbrögð lesandans, hann verður að „klæða“ sömu
hugsun í mismunandi búning í ólíkum tungumálum, sbr. Jón G. Friðjónsson (2006, bls. 11).
Ástráður Eysteinsson (1996, bls. 107) vísar til Tékkans Jirí Levý um það sem segir um
þýðingu að hún sé hluti „af ferli er hefst þegar frumhöfundur sækir sér viðfangsefni til
veruleikans og lýkur þegar verkið raungerist í vitund lesanda á öðru máli.“
(7) höfundur þýðandi lesandi
veruleiki -> val/framsetning -> lestur/yfirfærsla -> lestur/raungerving
erlendur texti þýddur texti
Í báðum líkönunum er lesandinn „lokaþáttur“ í ferlinu. Lesandinn er líka í stóru hlutverki í
næsta kafla þegar m.a. hugmyndir Schleiermachers verða ræddar.
2.4 Þýðingaraðferðir
Jón G. Friðjónsson (2006, bls. 10) bendir á að í þýðingarferlinu þurfi að skoða að minnsta
kosti tvö mismunandi sjónarhorn. Í fyrsta lagi þurfi að hugsa um hvað sé gert, þ.e. texti
þýddur á markmál, og í öðru lagi hvernig það sé gert, þ.e. þýðandi verði að ákveða hvort það
sé orðrétt þýðing, nákvæm þýðing, milliþýðing o.s.frv. Sumir hafa þýtt orðrétt á meðan aðrir
hafa valið frjálslegri leið. Í (3) í kafla 2.2 var vísað til þrískiptingar þeirrar um flokkun
þýðinga sem lesa má um hjá Jóni G. Friðjónssyni (2006, bls. 9).
Í tímans rás hafa fjölmargir fræðimenn rætt og skilgreint þýðingaraðferðir. Hér verður
aðeins staðnæmst við tvo, Schleiermachers og Newmarks.
13
2.4.1 Friedrich Schleiermacher
Þjóðverjinn Friedrich Schleiermacher (1768-1834), faðir nútímatúlkunarfræði, skilgreinir
ritgerð sinni Um mismunandi þýðingaraðferðir (1813) tvær gerðir af þýðingum á milli
tungumála. Annaðhvort er höfundurinn látinn í friði eins og hægt er og lesandinn færður til
móts við hann eða þá að lesandinn fær að vera í friði og höfundurinn færður til hans, sbr.
Schleiermacher (2010, bls. 12).
Samkvæmt Schleiermacher (2010, bls. 11) getur þýðandi valið í vinnu sinni milli tveggja
leiða, annars vegar endursagnar (e. paraphrase), hins vegar endursköpunar (e. imitation).
Báðar leiðirnar geti hjálpað honum að hafa áhrif á lesandann. Endursögn leiði hjá sér áhrif
frumtextans á lesandann með því að bæta við textaskýringu eða orði til að koma efninu til
skila án þess að taka tillit til áhrifa frumtextans. Á hinn bóginn er endursköpun sem leitast
við að hafa þau áhrif sem frumtextinn hafði upprunalega á lesanda sinn. Endursköpunin felst
í því eins og segir hjá Schleiermacher að „búa til eftirmynd á annarri tungu sem í öllum
smæstu atriðum sínum samsvari frummyndinn.“
Þegar lesandinn er færður til höfundarins, L → H, verður þýðandin að hugsa um það
hvernig hann geti hjálpað lesandanum til að öðlast skilning og þekkingu á frummálinu.
Lykilatriðið í þessari aðferð er að „höfundurinn les þýðinguna sem útlendingur, rétt eins og
þýðandinn frumtextann“, sbr. Ástráð Eysteinsson (1996, bls. 77)
Schleiermacher telur að leiðin L → H sé fyrir fólk sem hefur áhuga á lestri framandi
verka en hafi samt ekki þekkingu á erlendu máli. Á hinn bóginn sé seinni aðferðin, H → L,
einhvers konar blekking sem „sýnir“ lesendum að höfundur sé sá sem hafi skrifað á
þýðingarmálinu, sbr. Schleiermacher (2010, bls. 26). Sú síðarnefnda gildir þegar
höfundurinn er færður til lesandans og er notuð þegar þýðandi semur frumtextann upp á nýtt,
þegar verkið er í „nýja“ málinu. Hér þekkir höfundur markmálið, þýðandi færir hann alla leið
til lesandans og markmenningarinnar. Að mati Schleiermachers sýnir aðferðin ekki hvernig
höfundurinn myndi þýða á þýsku heldur frekar hvernig innfæddur Þjóðverji skrifaði á þýsku
og hvernig hann (höfundurinn) myndi gera það sjálfur, sbr. Schleiermacher (2010, bls. 13).
Þýðandi verður að velja hvora leiðina hann ætlar að nota í vinnu sinni, því hvor aðferð
útilokar hina. Mikilvægt er að lesandi lesi verkið á þann hátt að hann átti sig ekki á að textinn
hefur verið þýddur. Enn og aftur eru það kunnátta og færni þýðandans sem skipta máli.
14
2.4.2 Peter Newmark
Breski þýðingafræðingurinn Peter Newmark (1916 -2011) skilgreindi átta aðferðir sem
notaðar eru í þýðingum þar sem áhersla er annaðhvort lögð á frummálið eða á þýðingarmálið.
Samkvæmt Jóni G. Friðjónssyni (2006, bls. 13) eru þær eftirfarandi:
(8) Áhersla lögð á frummálið Áhersla lögð á þýðingarmálið
Frá orði til orðs Aðlögun
Orðrétt þýðing Frjáls þýðing
Kórrétt þýðing Eðlileg þýðing
Þýðing á grundvelli merkingar Þýðing á grundvelli tjáningar
En hvað felst nákvæmlega í þessari úrvinnslu? Jón G. Friðjónsson (2006, bls. 13‒15) lýsir
henni á eftirfarandi hátt:
(9) a. Frá orði til orðs: Orðaröð frumtextans er haldið og hvert orð þýtt samkvæmt
orðabók, jafnvel án samhengis.
b. Í orðréttri þýðingu er orðskipunum frummáls er breytt til þess að þær samsvari
mest þýðingarmálinu. Einstök orð eru þýdd beint.
c. Kórrétt þýðing (e. faithful ) þar sem þýðandi verður að finna nákvæma merkingu
frumtextans án þess að reglur þýðingarmálsins séu brotnar á einhvern hátt.
d. Þýðing á grundvelli merkingar er andstæða kórréttrar þýðingar vegna þess að
tekið er tillit til fagurfræði málsins. Sérkennum frumtextans eins og
orðatiltækjum, myndhverfingar, líkingum og nýyrðum, er haldið til haga eftir
fremsta megni.
e. Aðlögun (e. adaption), felur í sér frjálslega þýðingu sem notuð er við
þýðingu leikrita eða skáldskapar þar sem textinn sjálfur er aðlagaður að
menningarumhverfi markmálsins.
f. Í frjálsri þýðingu einbeita menn sér að efninu, þ.e. merkingu frumtextans en
ekki stíl hans. Umorðun er mest notuð í þessari aðferð frekar en þýðing.
g. Í eðlilegri þýðingu er markmiðið að boðskapurinn komist til skila. Oft eru notuð
orðatiltæki eða föst orðasambönd sem hafa enga samsvörun í frummáli.
h. Þýðing á grundvelli tjáningar felst í því að þýðing frumtextans ásamt merkingu
kemur fram í markmáli en ekki er nauðsynlegt að halda öllum sérkennum
höfundar eins og var í þýðingu á grundvelli merkingar.
15
Eins og fram kemur hjá Jóni G. Friðjónssyni (2006, bls. 15) telur Newmark aðeins þýðingu
á grundvelli merkingar og þýðingu á grundvelli tjáningar nákvæmar og gagnorðar í vinnu
þýðandans. Sjónarhorn þeirra er þó ólíkt þar sem sú fyrri byggist á frummálinu en hin síðari
á markmálinu. Það hlýtur líka að skipta máli hvers eðlis textinn er.
2.5 Jafngildi
Eins og kunnugt er verður þýðingin aldrei eins og frumtexti en mikilvægt er að texti í
frummáli hafi sama virði og samsvarandi texti í markmáli, þeir verða að vera nógu líkir í
báðum tungumálum til að ná jafngildi. Hugtakið jafngildi birtist í sögu þýðinganna þegar
fræðimenn byrjuðu að sanna að „þýðing geti ekki sagt hið sama og frumtextinn“, sbr. Ástráð
Eysteinsson (1996, bls. 89). Ástráður (1996, bls. 90) segir enn fremur m.a.:
(10) Í jafngildi felst að þýðandi reynir að veita þeim boðum sem hann sendir frá sér
skírskotun sem samsvarar skírskotun upphaflegra boða...
Nida, sem minnst var á í inngangi (2.1), hafði mest áhrif í sambandi við útbreiðslu og notkun
jafngildishugtaksins. Hann skipti jafngildi í tvo flokka, formlegt jafngildi og áhrifajafngildi.
Formlegt jafngildi er eins nálægt frummálinu og hægt er; orð fyrir orð, merking fyrir
merkingu - bókstafstrúarþýðing. Það beinir athygli „að boðunum sjálfum, bæði formi þeirra
og inntaki“, eins og Ástráður Eysteinsson (1996, bls. 90) segir. Hann segir líka að samsvörun
boðanna í frummálinu og viðtökumálinu verði að vera eins nákvæm og unnt sé. Megináhersla
sé lögð á frumtextann og reyna eigi að endurskapa einkenni hans.
Áhrifajafngildi „reynir“ að vekja lesandann. Nida segir að þess konar jafngildi byggi
á „eðlilegri framsetningu og reyni að setja viðtakandann í samband við hegðanamynstur sem
ríkjandi er í hans eigin menningarsamfélagi“, sbr. Ástráð Eysteinsson (1996, bls. 91). Með
þýðingu sinni reynir þýðandinn að ná fram nákvæmlega sömu áhrifum og frumtextinn hafði
á sína lesendur. Niðurstaðan er sú að þýðingin verður frekar frjálsleg.
Ýmsar leiðir eru til að ná jafngildi. Ein leiðin er þýðingaraðferðin sjálf. Í því sambandi
hafa menn talað um beinar og óbeinar þýðingaraðferðir, sbr. Hrefnu Maríu Eiríksdóttur
(kennslugögn frá 29. september 2016).
Það er bein þýðingaraðferð þegar orð eða orðatiltæki í marktexta samsvara nákvæmlega
frumtextanum þannig að í marktextanum er nánast hver liður þýddur sérstaklega. Á hinn
bóginn er það m.a. óbein þýðingaraðferð þegar í fyrsta lagi: einu orði er skipt út fyrir annað
án þess að merkingin breytist og merkingartilfærsla. Í öðru lagi: þegar skipt er um sjónarhorn
16
þýðanda, jafngildi þegar þýðandi verður að meta það sem hann þýðir og finna merkingu sem
passar í samhengi aðlögun þar sem í stað óþekkts efnis í frummáli er sett samsvarandi, þekkt
ástand úr markmáli. Góð íslensk dæmi gætu t.d. verið orðin yfir te og kaffi sem hvort tveggja
var Íslendingum óþekkt og framandi á sínum tíma.
2.6 Samantekt
Hver og einn þýðandi verður að velja sér þá þýðingaraðferð sem kemur skilaboðum
höfundarins til skila. Eins og stendur í kafla 2.4.2 eru aðferðirnar sem þýðandi getur valið úr
margar og það er þýðandi sem ákveður hvaða leið ætlar hann að fara í vinnu sinni. Áður en
ég byrjaði að þýða þurfti ég að velja milli tveggja aðferða sem ég hafði í huga, þ.e. þýðing á
grundvelli merkingar og þýðing á grundvelli tjáningar. Mikilvægt var að hugsa um og
ákveða hvort áherslan yrði lögð á frum- eða þýðingarmálið. Ég valdi þá aðferð sem einbeitir
sér að markmálinu og er oft notuð í þýðingum bókmennta þar sem áherslan er lögð á að
boðskapur og merking frumtextans flytjist yfir í marktextann. Aðferðin þýðing á grundvelli
tjáningar sem ég ákvað að nota leyfir mér að sleppa sumum sérkennum höfundar ef þörf er
á. Þessi möguleiki gefur þýðendum meira frelsi og skapar betra vinnuaðstæður. Þess verður
líka að geta að ég tel að nálgun á grundvelli jafngildis skipti miklu máli.
Hér hef ég lýst ýmsu sem varðar vinnubrögð við þýðingar. Í vinnu minni legg ég sjálf til
grundvallar nokkur atriði eins og ég hef rakið. Einkenni minnar þýðingar er að ekki er þýtt
orð fyrir orð, frekar merkingu fyrir merkingu. Þegar ég þýddi textann gerði ég það fyrst
orðrétt en síðan endurvann ég hann og breytti til þess að hann yrði skiljanlegur fyrir
lesandann.
17
3. KAFLI
UM ÞÝÐINGUNA
3.1 Inngangur
Í þessum hluta ritgerðinnar er einkum rætt um úrlausn þeirra vandamála sem komu upp við
þýðinguna. Ég flokka vandamálin eftir eðli í ýmsa undirflokka. Enda þótt vandamálin séu
einkum af mállegum toga speglast sá vandi í hinu ólíka menningarlega umhverfi málanna
beggja.
3.2 Þýðingarleg vandamál
Hér í næstu undirköflum verður gerð grein fyrir ýmsum þáttum sem varða málið sjálft. Sum
skipta miklu máli, önnur eru léttvægari. Öll skipta þau þó máli í þýðinarferlinu.
3.2.1 Meðferð nafna
Vegna markhóps þýðingarinnar ákvað ég að nota íslenski stafi í öllum nöfnum og stöðum til
að auðvelda lesendum að finna áþreifanlegar upplýsingar (sem gætu jafnvel verið sögulegar
og menningarlegar). Þetta á t.d. við um eiginnöfnin Gabríel og Óli. Hér má benda á að hefði
ég fylgt pólskum venjum hefði staðið Gabriel eru vel þekkt pólskt nafn, komið í stað
Gabríels. Lausn mín er auðveldari fyrir pólsku unglingana sem kannski hafa ekki alist upp í
Póllandi og þekkja ekki pólska hljóðfræði vel. Í sögunni kemur tíkin Perla við sögu. Perla á
sér samsvörun í pólsku, Perła með bókstafnum „ł“. En þar sem framburðurinn er öðru vísi
breytti ég ekki nafninu. Axlar-Björn kallaði ég hins vegar yfir Björn z Öxl; í fyrsta skipti sem
nafnið kom fyrir bætti ég við pólska orðinu fyrir sveitabæ (miasteczko), - Björn z miasteczka
Öxl.
Staðarnöfn eins og Búðir, Staðarsveit, Reykjavík eða Fróðárheiði hafði ég óbreytt en
bætti þó skýringu við teldi ég það nauðsynlegt, Fróðárheiði er fjallvegur sem er með
samsvörun í pólsku þýðingu- wzgórze Fróðárheiði. Þess má líka geta að ég notaði alltaf
íslenskan rithátt. Hefði ég t.d. skrifað þau upp á pólsku hefði Reykjavík orðið Reykjawik.
Ástæða þess að ég breytti hér engu eru í raun og veru af sama toga og ég lýsti hér áður.
Í íslensku eins og á pólsku eru reglur um notkun stórra og lítilla stafa. Í pólsku eru
reglurnar ekki ósvipaðar og í íslensku. Dæmi um það er vörumerkið Scania sem er með
18
stórum staf.7 Í bókinni er tegundarheitið hlutgert og bíllinn kallaður Scanian, með greini. Í
pólsku þýðingunni hafði ég orðið Scania óbreytt, en án greini með útskýringau að þetta sé
bíll Scanian (ciężarówka Scania).
3.2.2 Afmörkun beinnar ræðu
Eins og sést í dæmi (11a) eru sett tilvitnunarmerki um beina ræðu í bókinni. Þetta er algeng
aðferð í íslenskum bókmenntum en vakin skal athygli á því að íslenskar gæsalappir byrja
niðri og enda uppi „ ...“ á meðan pólskar eru aðeins öðruvísi. Ég sleppti hins vegar
gæsalöppum í þýðingunni. Það má sjá í (11b) hér fyrir neðan:
(11) a. „Kjaftaði!“ sagði Gabríel en heyrði að röddin var dálítið skræk. bls. 18
b.‛ - Bzdury!- Krzyknął Gabríel trochę piskliwym głosem.‘
3.2.3 Persónufornafni sleppt
Í pólsku er hægt að sleppa persónufornafni þar sem ending sagnorða bendir yfirleitt til hver
tali, kona eða karl. Í dæmi (12) sést að persónufornafninu hann var sleppt vegna þess að
sagnorðið vísar með endingunni spojrz-ał til karlkyns. Kvenkynsendingin í þátíð væri
spojrza-ała. (Bąk Piotr, 2016, bls.27)
(12) Bílstjórinn birtist með miklum látum (....) Hann leit á Gabríel og sagði ... bls. 15
Kierowca pojawił się z wielkim hałasem (....) (On) spojrzał na Gabriela i
powiedział ...
‛Bílstjóri birtist með miklum látum (....) (Hann) leit á Gabríel og sagði ... ’
3.2.4 Greinir
Öll nafnorð í íslensku hafa málfræðilegt kyn og yfirleitt er hvert orð aðeins til í einu kyni.
Auk ákveðinna endinga geta þau bætt við sig greini sem er dæmigerðar fyrir orð af hverju
kyni, sbr. Ástu Svavarsdóttur og Margréti Jónsdóttur (2009, bls. 3). Þetta er ákveðinn greinir
og hann táknar „eitthvað sem hefur verið nefnt áður í samræðum eða er þekkt af samhengi“,
sbr. Höskuld Þráinsson (2006, bls. 227). Fornöfn eru svo notuð m.a. til að forðast
endurtekningu.
7 Sótt 10. apríl 2017 http://sjp.pwn.pl/zasady/109-20-10-Nazwy-roznego-rodzaju-wytworow-
przemyslowych;629431.html
19
Í pólsku er ekki greinir. Þess í stað gegna persónufornöfn, t.d. hann - on, sama hlutverki.
Hér verður líka að hafa í huga að persónufornafninu er stundum sleppt, sbr. 3.2.3.
Lítum á dæmin í (13). Þau eiga að lýsa þessu:
(13) Hurðin á fjósinu er dyntótt. Hún á það til að skellast í lás ... bls. 22
Drzwi obory potrafią być kapryśne. (One) Mają tendencję do zatrzaskiwania
się...
‛Hurð fjóss getur verið dyntótt. (Þær) hafa tilhneigingu til skellast í lás ... ’
Orðið hurð í dæminu er kvenkyns og með ákveðnum greini. Á pólsku er orðið drzwi líka
kvenkyns en í fleirtölu. Það hefur í för með sér að nauðsynlegt er að breyta aðeins nafnorðinu
en líka sagnorði og lýsingaorði eins og sjá má í pólsku þýðingu. Hún sýnir að notkun
persónufornafna er ekki auðveld af því kyn íslensku orðanna samsvarar ekki alltaf því pólska.
3.2.5 Málsnið
Fyrst er að nefna að bókin er skrifuð á venjulegu ritmáli. Ekki er hægt að segja að málið sé
hátíðlegt enda þótt ljóst sé að höfundur noti ýmis orðasamönd sem öll eru vel kunn úr daglegu
máli. Um slík sambönd verður fjallað sérstaklega í 3.2.7. En samtöl eru öll á eðlilegu talmáli.
Þau ollu stundum ollu ákveðnum erfiðleikum í þýðingunni enda gat samsvörun á pólsku
vafist fyrir. Ég ætla nú að líta á nokkur atriði sem leysa þurfti í þýðingunni.
Dæmigert talmálseinkenni í frumtextanum er sífelld notkun orðsins maður. Í pólsku á
orðið mörg samheiti, t.d. człowiek, mężczyzna, gościu, facet, og það er mikilvægt að finna
það rétta sem hefur bæði sömu áhrif á lesandann og hefur sama hlutverk og í frumtextanum.
Eins og sést á dæmum a. og b. í (14) getur maður haft merkingar sem eru háðar aðstæðum.
Fyrra dæmið sýnir að orðið maður er á einhvern hátt ópersónulegt á meðan það síðara sýnir
að sá sem talar leggur sérstaka áherslu á það sem hann talar um; það er einhvers konar spenna
og æsingur í loftinu. Hann vill líka sýna fram á að hann sé sá sem veit meira, vill sýna
yfirburði sína.
(14) a. Hótelið á Búðum, maður. bls. 16
Człowieku, hotel w Búðum.
‛Manneskja, hótel á Búðum.’
20
b. Blessaður vertu, maður, afi þinn er... bls. 16
Słuchaj młody, twój dziadek jest...
‛Hlustaðu, náungi, afi þinn er... ’
Dæmi (15) sýnir óformlegt mál, eðlilegt talmál, þar sem býfur (eintala býfa) er notað í staðinn
fyrir fætur (eintala fótur) (eða þá lappir, eintala löpp).
(15) Niður með býfurnar! bls. 15
Zabieraj stąd giry!
‛Taktu frá býfurnar/lappirnar!’
Orðið sultublíða vakti athygli mína. Það er ekki í orðasöfnun en það má finna á Netinu.8
Orðið vísar til mjög góðs veðurs, long og blíðu, er eiginlega bongóblíða eins og sumir myndu
segja. Ég þýddi þetta svona:
(16) Það hefur verið sultublíða síðustu daga. bls. 25
W ostatnich dniach była ładna bezwietrzna pogoda.
‛Siðustu daga var falleg vindlaus veður’
Að því er sultu- varðar þá er ljóst að það er hér notað sem forliður til áherslu. Um slíka liði
verður nánar rætt hér á eftir.
3.2.6 Forliðir
Í dæminu hér á undan kom orðið sultublíða við sögu þar sem sultu- er notuð til áherslu, er
forliður. Mörg dæmi eru um sambærilega notkun. En hvað er forliður? Venjulegasta
skýringin er sú að forliður sé orð sem misst hefur merkingu sína og sé notað til áherslu. Slíkir
forliðir eru einkum í talmáli, sbr. Eirík Rögnvaldsson, (1990, bls. 27).
Þar sem merking orðanna sem um ræðir skiptir miklu máli var mikilvægt að finna
viðeigandi samsvaranir í pólsku. Í fyrsta dæminu er graf- þýtt með dauð- á pólsku en hin
verður að umorða, annars vegar íslenska orðið dauðskammast, hins vegar biksvartur.
8 Ég hef aðeins fundið tvö orð með sultu- til áherslu. Hitt er sultuslakur sem líka er að finna á
http://slangur.snara.is/?s=sultuslakur&btn=Leita&action=search&b=x#. Sótt 20. apríl 2017.
21
(17) a. Bílstjórinn leit grafalvarlegur á Gabríel. bls. 17
Kierowca spojrzał na Gabríela śmiertelnie poważnym wzrokiem.
‛Bílstjóri leit á Gabríel dauðalvarlegu augnaráði. ’
b. Gabríel dauðskammaðist sín fyrir að hafa misst þetta út úr sér. bls. 26
Gabríel poczuł, że płonie ze wstydu, po tym jak niechcący to z siebie
wyrzucił.
‛Gabríel leið að logar af skömm eftir að óvart það úr sér henti.’
c. Við ströndina standa biksvartir klettar. bls. 24
Przy plaży stały czarne jak smoła skały.
‛Við ströndina stóð svartir eins og tjara klettar.’
Vissulega hefði mátt finna fleiri dæmi sem sýndu hið sama. En þetta verður látið duga.
3.2.7 Fleiryrði
Í textanum er töluvert um fleiryrði, þ.e. ýmiss konar sambönd orða, misjafnlega föst. Hér á
eftir verður grein fyrir nokkrum slíkum.
Ýmis dæmi eru um það sem samkvæmt hefðinni kallast orðatiltæki en þá eru nokkur
orð notuð sem heild, þau krefjast samhengis. Merkingin ræðst ekki af hverju orði fyrir sig
heldur er hún yfirfærð, sbr. Jón G. Friðjónsson (1993:v). Hér á eftir verður gerð grein fyrir
fjórum orðatiltækjum.
Í frumtexti á bls. 21 er orðatiltækið eiga fullt í fangi með e-ð. Jón G. Friðjónsson (1993,
bls. 133) segir að merkingin orðatiltækisins sé ‛eiga í erfiðleikum með e-ð’ og fang merki
‛faðmur’. Í stað eiga er stundum notað hafa. Á pólsku fann ég orðasambandið wiercić się jak
na rozżarzonych węglach sem nær merkingunni.
(18) ... átti fullt í fangi með að sitja kyrr. bls. 21
... wiercił się jak na rozżarzonych węglach.
‛ ... iðaði eins og á hvítglóandi kolum.’
22
Annað dæmið er um gera axarskaft. Samkvæmt Jóni G. Friðjónsson (1993, bls. 15) er
merkingin ‛verða á (aulaleg) mistök’. Hér varð að umorða.
(19) Hann gerir fá axarsköft. bls.19
Zrobił wiele złego.
‛Hann gerðir mikla vitleysu.’
Síðasta dæmið er vera á síðasta snúningi. Jón segir (bls. 587) að merkingin sé ‛verða mjög
seinn fyrir’. Jón segir jafnframt að þetta sé óformlegt. Hér varð líka að umorða.
(20 ... hún væri á síðasta snúningi. bls. 23
... jakby ta już zaczynała rodzić.
‛ ... eins og hún byrjar núna að fæða.’
Ýmislegt dæmi eru um fleiryrði sem ekki falla undir orðatiltæki í strangasta skilningi en
mynda samt sem áður ákveðna heild. Þar er af ýmsu að taka en hér verður aðeins staðnæmst
við eitt. Um söguhetjuna Gabríel, 14 ára, er sagt að hann sé á besta aldri. Í pólsku er sá sem
er á besta aldri um fertugt eða fimmtugt. En þar sem Gabríel er 14 ára verður að fara öðruvísi
að. Dæmin í (21) eiga að sýna þetta. Fyrra dæmið vísar til Gabríels.
(21) a. Á besta aldri. bls. 30
Najlepszy wiek.
‛Bestur aldur.’
b. Á besta aldri.
W kwiecie wieku.
‛Á blómaskeiði aldurs.’
Eins og Jón G. Friðjónsson (2006, bls. 26) bendir á eru orðatiltæki vandmeðfarin. Hann segir
efnislega að merkingin sé mjög nákvæm og samhengisháð. Staðreyndin er sú að hvers eðlis
sem fleiryrta sambandið er þá reynast þau þýðendum oft erfið vegna þess að það er
nauðsynlegt að skilja þau rétt og finna rétta samsvörun í markmálinu. Til að koma öllu þessu
til skila varð ég ýmist að nota umorðun eins og í dæmum (19) og (20) en á hinn bóginn fann
23
ég viðeigandi samsvörun eins og í dæmi (18). Það dæmi er því gott dæmi um áhrifajafngildi
sem rætt var um í 2.5. Áhrifajafngildið birtist víða. Lítum á orðið fýlupoki.
(22) ... fýlupúki úr Reykjavík. bls. 16
... cwaniaczkiem z Reykjavíku.
‛ ... bragðarefur úr Reykjavík.’
3.2.8 Annað
Á einum stað notaði ég hljóðlíkingu rétt eins og gert er í íslenska textanum.
(23) Ef hún hefði verið hálfu kíló þýngri eða stigið aðeins fastar bls. 18
á ísinn: Plopps!
Gdyby dziewczyna była pół kilograma cięższa, albo stąpnęła na lód trochę
mocniej... Plum!
Ef stúlka væri hálfu kíló þýngri eða stigið á ísinn aðeins fastar... Plopps!
3.3 Samantekt
Hér hafa verið rakin ýmis dæmi um þýðingarleg vandamál. Eins og fram kom í upphafi
kaflans þá eru vandamálin einkum af mállegum toga. En um leið og dæmin eiga að skýra
hinn mállega mun sýna þau þann menningarbundna vanda sem blasir við þegar verið er að
færa efni milli tveggja ólíkra mála. Og það er töluvert vandasamt að komast yfir þær
hindranir, mállegar og menningarlegar, sem verða á leið verksins frá þýðanda til nýja
lesandans.
24
4. KAFLI
LOKAORÐ
Í þessari ritgerð hefur verið fjallað um merkingu orðsins þýðing, reglum fyrir þýðendur og
helstu vandamál sem komu fram í þýðingunni.
Í fyrsta kafla var rætt um höfundinn og verk hans. Þar sem mælt er með að bókin Margt
býr í myrkrinu sé lesin í íslenskum skólum er mikilvægt að benda á að aðalhlutverk hennar
er að vekja athygli ungmenna á orðatiltækjum og/eða á þeim orðtökum sem eru mikið notuð
í bókinni. Hún er einhvers konar kennslubók fyrir nemendur á þann hátt að hún færir íslenska
menningu nær. Sem dæmi má nefna hér þekkta íslenska sögu af raðmorðingjanum Axlar-
Birni sem er fléttuð í söguþráð bókarinnar (sbr. 1.2). Pólski lesandinn hefur ekki þessa
forþekkingu og þess vegna notaði ég neðanmálsgrein þar sem ég upplýsti lesandann um sögu
þessa þekkta íslenska morðingja. Í öðrum kafla var fjallað um aðferðir sem þýðandinn notaði
í vinnu sinni. Í þriðja kafla var rætt um helstu vandamál sem þýdandi þarf að finna besta leið
til að halda stíl frumtextans.
Ég valdi þýðingu sem BA-ritgerð af því að ég hafi áhuga á að þýða bækur í framtíðinni og
sérstaklega einbeita mér á bókmenntum fyrir krakka í skólaaldri. Ég veit að flestir pólskir
foreldrar sem búa á Íslandi hvorki tala né geta lesið íslensku og gera það því ekki fyrir börnin
sín. Íslenskar bækur tengjast mjög oft íslenskum þjóðsögum og verði þær þýddar á pólsku
gætu þær án vafa hjálpað pólskumælandi börnum að kynnast íslenskri menningu frá unga
aldri. Þýðing bókarinnar fyrir unglinga var góð reynsla og kennslustund fyrir mig enda hef
ég lært mikið um sögu landsins og öðlast meiri þekkingu á málinu, t.d. þekkingu á algengum
orðasamböndum sem mikið eru notuð, jafnt í daglegu tali sem ritmáli.
25
Heimildaskrá:
Ásta Svavarsdóttir og Margrét Jónsdóttir. (2009). Íslenska fyrir útlendinga: Kennslubók
í málfræði. Reykjavík: Málvísindastofnun Háskóla Íslands.
Ástráður Eysteinsson. (1996). Tvímæli: þýðingar og bókmenntir. Reykjavík:
Bókmennta-fræðistofnun, Háskólaútgáfan.
Bąk, P. (2004). Gramatyka języka polskiego. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Eiríkur Rögnvaldsson. (1990). Íslensk orðhlutafræði. Reykjavík: Málvísindastofnun
Háskóla Íslands.
Guðrún Bjartmarsdóttir. (1988). Bergmál. Sýnisbók íslenskra Þjóðfræða. Reykjavík:
Mál og menning.
Heimir Pálsson og Höskuldur Þráinsson. (1988). Um þýðingar. Reykjavík: Iðunn.
Hrefna María Eiríksdóttir, kennslugögn frá 29. september 2016.
Höskuldur Þráinsson. (2006). Handbók um málfræði. Kópavogur: Námsgagnastofnun.
Íslensk orðabók. (2010). 5. útgáfa. Mörður Árnason (ritstjóri). Reykjavík: Forlagið.
Jakobson, R. (2004). Um málvísindalegar hliðar þýðinga. Ritið 3(4), 173–180.
María Sæmundsdóttir íslenskaði.
Levý, J. (1969). Die literarische Übersetzung. Theorie einer Kunstgattung, þýð. Walter
Schamschula. Bonn og Frankfurt am Main: Athenäum.
Jón G. Friðjónsson. (1993). Mergur málsins: Íslensk orðatiltæki. Uppruni, saga og
notkun. Reykjavík: Örn og Örlygur bókaklúbbur hf.
Jón G. Friðjónsson. (2006). Þýðingar. Fjölrit. Háskóli Íslands.
Megas/(magnús Þór Jónsson). (1994). Björn og Sveinn. Reykjavík: Mál og menning.
Nida, E. (2004). Principles of Correspondence. Lawrence Venuti (ritstj.): The
Translation Studies Reader, bls. 126–140. Routledge, London.
Schleiermacher, F. (2010). Um hinar mismunandi þýðingaraðferðir. Jón á Bægisá. Tímarit
um þýðingar 14(1), 12−28. Martin Ringmar íslenskaði.
Úlfar Þormóðsson. (1988). Þrjár sólir svartar. Reykjavík: Höfundur.
Þorgrímur Þráinsson. (1997). Margt býr í myrkrinu. Reykjavík: Vaka- Helgafell.
Þórunn Blöndal. (2005). Lifandi mál. Inngangur að orðræðu- og samtalsgreiningu.
Reykjavík: Rannsóknarstofnun Kennaraháskóla Íslands.
26
Netheimildaskrá:
Axlar-Björn. Wikipedia. Sótt 19. apríl 2017 af
https://is.wikipedia.org/wiki/Axlar-Bj%C3%B6rn
Forliðir. (22. janúar 2014). Wikipedia. Sótt 15. apríl 2017 af
https://is.wikipedia.org/wiki/Forli%C3%B0ur Językowe dylematy. (desember 2012). Sótt 10. apríl 2017 af
http://www.jezykowedylematy.pl/2012/12/dialog-bardziej-skomplikowany/
Margt býr í myrkrinu. Sótt 20. apríl 2017 af
http://mennta.hi.is/vefir/barnung/safn/medmaeli/margt_byr.htm,
Margt býr í myrkrinu. Sótt 20. apríl 2017 af
http://mennta.hi.is/vefir/barnung/kennari/kennhugm/margtbyr.htm
Orðið sultuslakur. Snara. Sótt 29. apríl 2017 af
http://slangur.snara.is/?s=sultuslakur&btn=Leita&action=search&b=x#.
Þjóðsögur Jóns Árnasonar. Wikipedia. Sótt 20. apríl 2017 af
https://is.wikipedia.org/wiki/%C3%9Ej%C3%B3%C3%B0s%C3%B6gur_J%C3%B3
ns_%C3%81rnasonar
Þorgrímur Þráinsson Borgarlistamaður 2013. (17. júní, 2013). Bókmenntaborg. Sótt 20.
apríl 2017 af http://bokmenntaborgin.is/bokmenntalif/frettir/thorgrimur-thrainsson-
borgarlistamadur-2013
Þorgrímur Þráinsson. Forlagið. Sótt 20. apríl 2017 af
https://www.forlagid.is/hofundar/torgrimur-trainsson/
27
Þýðing á hluta bókarinnar Margt býr í myrkrinu.
Rozdział 2.
Gabríel czuł, że dał się zagonić w kozi róg. W autobusie nie było zbyt wielu osób, w końcu
był to trzeci dzień Bożego Narodzenia i większość świętowała w gronie rodzinnym. Usiadł
na pierwszym siedzeniu, oparł nogi o okno i otworzył torebkę ze słodyczami.
Kierowca pojawił się z wielkim hałasem, rzucając na podłogę torbę z biletami, spojrzał na
Gabríela i powiedział szybko:
- Zabieraj stąd giry!
Nie wyglądał na wiele starszego od Gabríela, jedyne co ich różniło, to zarost.
Pogoda była bożonarodzeniowa, bezchmurne niebo i kilka stopni mrozu. W Hvalfjördur
Gabríel był już zniecierpliwiony. Słodycze zaczęły dawać o sobie znać.
- Jak daleko jeszcze?
- Jak daleko co? - w głosie kierowcy nie było słychać irytacji.
- Zachód.
- To zależy - odpowiedział i uśmiechnął się. Wydawało się, że jest mu dobrze z obiema
rękoma na kierownicy.
- Do Búðir.
- Jedziesz tam?
- Tak - Gabríel przestraszył się trochę, kiedy kierowca podniósł głos i spojrzał na niego.
- Ale hotel w zimie jest zamknięty!
- Jaki hotel?
- Człowieku, hotel w Búðum. Nie znasz najbardziej wypasionego hotelu w kraju? Nie ma
takiego człowieka, który nie goscił by tam przynajmniej przez jeden weekend. Jedzenie,
które tam serwują jest czystą rozkoszą.
- Nie jadę do żadnego hotelu - Gabríel przypomniał sobie nagle, że w Búðir jest hotel. - Mój
dziadek tam mieszka - dodał niepewnym głosem.
- Samúel to twój dziadek? - zapytał kierowca, a Gabríel spojrzał na niego tak, jakby nagle
mieli ze sobą coś wspólnego. - Znam go.
- Tak?
- Wszyscy znają starego Sammiego. Co więcej, ochrzcił mnie - dodał.
- Czy to bolało?
28
- Śmieszny jesteś. Myślałem, że jesteś typowym cwaniaczkiem z Reykjavíku. - Słuchaj
młody, twój dziadek jest chyba najstarszy we wsi i najsławniejszy w całej okolicy lodowca.
- Dlaczego? - zapytał Gabríel lekko zdziwiony.
- Dlaczego? Człowiek niekoniecznie musi być sławny z jakiegoś powodu. Twój dziadek
prawdopodobnie ochrzcił, udzielił sakramentu bierzmowania, ślubu, rozwiódł i pochował
wszystkich w okolicy Snæfellsnes. Człowieku, to prawdziwy bohater. Chociaż z tego co
wiem, to już tego nie robi. Kiedyś jednak był tak popularny, że ludzie spieszyli się ze
śmiercią tylko po to, aby on mógł ich pochować, bo wiesz, sam był już jedną nogą w grobie,
rozumiesz? Pogrzebowe kazania często były czystą rozrywką. Szkoda tylko, że nie dla tych,
co umarli. Taki żart, kolego. Z jaką drużyną angielską trzymasz?
Gabríel spojrzał na niego i od razu pożałował, że zapytał ile jeszcze zostało do Búðir. Wydało
mu się dziwne, że kierowca zmienia temat rozmowy w mgnieniu oka.
- Liverpool - odpowiedział krótko i odwrócił się. Chciałby, żeby dziadek rzeczywiście, tak
jak powiedział ten prostak, pochował wszystkich w wiosce z wyjątkiem krewnych.
- Tak samo jak brat Palli. United jest najlepszy, człowieku, tak jak ciężarówka Scania -
powiedział i poklepał kierownicę. - Żaden z nich nie zawodzi w najtrudniejszych
momentach. - Naprawdę nigdy nie byłeś w Búðir?
- Byłem. Jak byłem mały, ale na krótko - Gabríel nie mógł uniknąć dalszej rozmowy.
- Dlaczego jedziesz tam teraz, w środku zimy i do tego w Boże Narodzenie?
- Óli będzie miał dziecko.
- Co ty mówisz? Uważasz, że będziesz potrzebny przy cięciu cesarskim?
Gabríel nie był w nastroju, żeby brać udział w tych żartach. Musiał jednak wyjaśnić
okoliczności swoich krótkich odwiedzin.
- Masz strzelbę? - kierowca spojrzał na Gabríela śmiertelnie poważnym wzrokiem.
- Strzelbę?- zapytał ze zdziwieniem Gabríel.
- Nigdy nie wpadłoby mi do głowy, żeby odwiedzać Búðir bez broni.
Gabríel podniósł się.
- Naprawdę!
- Są tam duchy w hotelu, w kościele zresztą też. I nikt mi nie powie, że zostawią one
gospodarstwo twojego dziadka w spokoju.
- Bzdury!- Krzyknął Gabríel trochę piskliwym głosem.
- Jak chcesz. To nie ja tam jadę - spojrzenie kierowcy było surowe i poważne.
- Mama na pewno ostrzegłaby mnie przed tym, gdyby to była prawda – odrzekł Gabríel
odzyskawszy władzę nad głosem.
29
- Młody, ludzie nie mówią o takich rzeczach. A zwłaszcza jeśli przy okazji muszą zadbać o
własne interesy. Ja mam zawsze ze sobą strzelbę w samochodzie, nawet latem. Siekiera też
by w sumie zdała egzamin. - Zamilkł na chwilę. Minął inny autobus i przejechał przez wąski
most. - Öxl jest zaraz obok Búðir, ale tego z pewnością nie wiedziałeś. - Jak myślisz, kto tam
mieszkał?
Gabriel wzruszył ramionami i zmarszczył brwi.
- Björn z miasteczka Öxl!9 Ni mniej, ni więcej. Wiem to, bo mieszkam o trzy gospodarstwa
dalej. Jesteś na historycznych terenach, kolego. To jeden z największych morderców w
historii Islandii. Zabił z łatwością czterdziestu ludzi, tak jakby pił wodę. Poczytaj
przypowieści ludowe Jóna Árnarsona, jeśli mi nie wierzysz. Jego historia jest tam opisana.
Zabić, zabić, zabić. Nic go nie było w stanie powstrzymać. Ten diabeł zabił kogoś, kto był
ze mną spokrewniony. Kogoś krzepkiego i silnego, rozumiesz. Znaczy się, to było dawno
temu. - Byliśmy szczęściarzami, że nie powybijał wszystkich w rodzinie. A, - i jeszcze jedno
na koniec, skoro już mam takie szczęście, że mogę uczyć niewinnego mieszczucha o
dawnych Islandczykach, Björn z miasteczka Öxl został złapany, kiedy młoda dziewczyna
uciekła przed nim. Zabił jej brata, a ona sama uniknęła śmierci tylko dlatego, że przebiegła
przez zamarznięte jezioro. Lód z trudem był w stanie wytrzymać lekki ciężar. Gdyby
dziewczyna była pół kilograma cięższa, albo stąpnęła na lód trochę mocniej... Plum! - po
czym puścił na chwilę kierownicę, spojrzał na Gabríela i wybuchnął takim śmiechem, jakby
tylko on był w tym autobusie. - Zniknęłaby bez śladu. Mówi się, że Björn z Öxl nadal szuka
dziewczyny, zwłaszcza w Búðir. Kiedy sprawdzisz „Przypowieści islandzkie”, zwróć uwagę
na rok, w którym Björn z Öxl został ścięty. Ten okrutny morderca do tej pory obchodzi swoje
okrągłe urodziny z pompą. - Zrobił dużo złego.
- A tak między nami, to twój dziadek i Björn z Öxl nie są dobrymi kolegami.
- Został ścięty?! - jęknął Gabríel gapiąc się przed siebie.
- To są naturalnie tylko legendy, ale wiesz, ci dawni pisarze rzadko kłamali.
Do Gabriela nie wszystko, co powiedział kierowca dotarło, bo prawie parowało mu z głowy.
Myśli o Björnie zupełnie wytrąciły go z równowagi.
- Wydaje mi się, że nie skłamałbym mówiąc, iż twój dziadek widział Björna z Öxl.
Opowieści ludowe mówią o tym, że w Sylwestra umarli powstają z grobu i idą do kościoła,
w którym odprawiana jest msza. Nie sprzedaję tego drożej niż sam kupiłem. I nikt mi nie
powie, że Björn z Öxl ominąłby tę imprezę. Ten stary morderca z siekierą w ręku, nie zbierał
9 Björn z miasteczka Öxl í frumtexti er Axlar-Björn. Pólsk nafn Miasteczko er útskýring fyrir bær - Öxl.
30
znaczków czy kart z graczami koszykówki. O nie! On bardziej interesował się ciałami i
krwią.
Gdyby autobus właśnie nie wjechał do Borgarnes i nie zatrzymał się przed stacją benzynową,
kierowca prawdopodobnie dalej recytowałby najważniejsze historie o wiejskich duchach.
Gabríel był bardzo zadowolony, że mógł choć na chwilę wydostać się z autobusu i zmierzyć
się ponownie z rzeczywistością. Nie miał zupełnie apetytu i na widok sosu pomidorowego
wyciekającego z kącików ust mężczyzny, pożerającego w ciągu minuty trzy hot-dogi,
najchętniej by zwymiotował.
Gdy autobus ponownie ruszył, Gabríel przeniósł się na jego tyły. Zamyślił się głęboko.
Światła mijanych gospodarstw były jak gapiące się oczy wygłodniałych nocnych trolli.
Po ponad półtorej godzinie jazdy autobus zatrzymał się na zjeździe do Búðir i kierowca dał
znać Gabríelowi, że dotarł na miejsce.
- Mały scyzoryk jest zawsze lepszy niż nic - szepnął kierowca do chłopaka, zanim ten opuścił
pojazd.
- Uważaj na swojego dziadka! - dodał trochę głośniej - On ma swoje tajemnice.
Gabríel miał ochotę powiedzieć mu, żeby zamiast jeździć od rana do wieczora tym
cholernym autobusem, zajął by się lepiej pisaniem powieści. Jednak nie zrobił mu tej
przyjemności, mogłoby to zabrzmieć jak komplement.
Óli czekał niecierpliwie przy stojaku na bańki na mleko. Pozdrowił przelotnie swojego
kuzyna, szybko chwycił torbę od kierowcy autobusu i wrzucił do jeepa. Chociaż Óli dobiegał
czterdziestki, przypominał nastolatka. Był bardzo szczupły, wysoki na sto dziewięćdziesiąt
centymetrów i miał duże usta. Gabríel już prawie zapomniał jak Óli wygląda, ale kiedy
zobaczył go w świetle samochodowych reflektorów, przypomniał sobie słowa mamy:
- „Óli jest bardzo chudy, chociaż je jak koń”.
W drodze do domu dziadka Gabríel czuł się źle, mimo że było to zaledwie dziesięć minut
drogi. Wydawało mu się, że ciemność go osacza i zaciska na jego szyi swoje kudłate łapy.
Óli gadał bez przerwy, ale Gabríel słyszał tylko część z tego, co mówił. Wydawało mu się,
że wokół samochodu widzi zielone oczy, połówki twarzy i zjawy. Z trudem mógł usiedzieć
spokojnie, wiercił się jak na rozżarzonych węglach.
- Źle zniosłeś podróż autobusem? - Óli klepnął Gabríela w udo i uśmiechnął się od ucha do
ucha. Był bardzo podekscytowany zbliżającymi się narodzinami dziecka.
Gabríel próbował wydobyć z siebie cokolwiek, ale nie udało mu się sklecić niczego
zrozumiałego.
- Można by powiedzieć, że zobaczyłeś ducha - stwierdził Óli, kiedy wjechali na podwórze.
31
Rozdział 3
- Musisz to i owo zapamiętać - powiedział Óli, kiedy skończył wypakowywać bagaże z
samochodu. Gdy uporał się z nimi pospieszył do środka, ale zaraz wrócił z dużą walizką.
Gabríel stał w miejscu. - Szczerze mówiąc nie miałem czasu, żeby zapisać, co trzeba zrobić.
A poza tym tato ma wszystko pod kontrolą. No może z wyjątkiem siebie samego. Nie daj się
niczym zaskoczyć - Óli wskoczył do domu i wrócił z dwoma podręcznymi bagażami.
- Twój dziadek musi brać tabletki na serce rano i wieczorem. Trzeba mu o tym przypominać.
Kury, krowy, byki i owce karmione są o tej samej porze, dwa razy dziennie, ale nie martw
się, tato pomoże ci we wszystkim. Rano nasyp mieszanki tylko krowom, ale uważaj na
przeklętego byka, nie przepada za ludźmi i jest podstępny. Kury lubią zakraść się do stodoły,
więc tam też musisz szukać jajek. Drzwi obory potrafią być kapryśne. Mają tendencję do
zatrzaskiwania się. Najlepiej będzie, jak w czasie dojenia krów zablokujesz je kołkiem.
Wisi w środku. Pies je z wami. Nie wybrzydza.
Gabríel zagapił się na Óliego, później spojrzał na Gullę, która swoim brzuchem wypełniła
całą przestrzeń w drzwiach, a na koniec popatrzył w wieczorny mrok. Najwyraźniej
zapomniano dostarczyć na wieś słupy oświetleniowe.
-Długo tam będziecie? - zapytał Gabríel, kiedy Óli w pośpiechu skończył omawiać główne
obowiązki miejskiego chłopca na wsi.
- Mam nadzieję, że nie dłużej niż tydzień - jęknęła Gulla i podeszła szerokim krokiem do
samochodu. Styl jej chodzenia przypomniał Gabríelowi - kaczą mamę z kreskówki, którą
oglądał jako dziecko.
- Tydzień?! - powtórzył - Ale mama mówiła, że wy...
- Może urodzi po drodze - powiedział Óli i popatrzył na Gullę, jakby ta już zaczynała rodzić.
- Mam nadzieję - powiedział Gabríel cicho, ciesząc się, że żadne z nich tego nie usłyszało.
- No dobrze, to do zobaczenia kuzynie - powiedział Óli i poklepał go po ramieniu - A, - i
póki pamiętam, zaprowadź czasem dziadka do kościoła. Nie przeżyje dnia, jeśli choć przez
krótką chwilę nie zdrzemnie się u stóp Jezusa. Później chce, żeby mu ktoś poczytał.
- Jezusowi?
- Tak, a komu innemu?! Nie zapomnij zgasić światła i... - Gabríel nie usłyszał już nic więcej,
bo Óli zamknął drzwi samochodu i ruszył. Patrząc na ich pośpiech zdawało mu się, że
dziecko urodzi się w ciągu kilku najbliższych chwil.
Brudna żarówka rzucała słabe światło na podjazd, na którym Gabríel stał z walizką, zupełnie
zdezorientowany. - Najbardziej czego pragnał w tej chwili, to wczołgać się do walizki i
32
polecieć prosto do domu. Po raz pierwszy w życiu otoczony był niekończącą się ciemnością
i ciszą. W Reykjavíku noce były kolorowe jak tęcza i żadne odgłosy nie były w stanie go
tam zaskoczyć. Kiedy chwytał za torbę, usłyszał krzyk, który nie mógł pochodzić od
człowieka. Dźwięk przeniknął go do szpiku kości i Gabríel miał wrażenie, że serce wyskoczy
mu z piersi.
- To byk - usłyszał nieoczekiwanie gdzieś z ciemności.
Gabríel obrócił się. Cały strach uszedł z niego, gdy dojrzał dziadka, który wyłonił się zza
rogu.
- Witam przyjacielu. I dziękuję ci bardzo, że przyjechałeś - Samúel poklepał wnuka mocno
po plecach.
Kiedy wchodzili do środka pękła żarówka, oświetlająca im drogę i dziadkowi wymknęło się
kilka siarczystych przekleństw. Sądząc po ich treści, żarówka była dopiero co zmieniona.
Búðir znajduje się na zachodnim końcu Staðarsveit, pod wzgórzem Fróðárheiði.
Gospodarstwo stało przy delcie Búðaós, rzut kamieniem od jednej z największych żółtych
plaż na Islandii. Budynki gospodarcze stały pomiędzy kościołem a domem. Od gospodarstwa
dzieliła je odległość dwudziestu pięciu metrów, a kościół stał jakieś sto metrów dalej. Aby
dostać się do gospodarstwa, trzeba było minąć hotel Búðir i wjechać pod małą górkę. Hotel,
ktróry był starym i okazałym drewnianym budynkiem, - stał przy budzącym zaufanie
pomoście, zaledwie trzy minuty piechotą od domu Samúela.
Przy plaży stały czarne jak smoła skały, przypominające smagane falami nocne trolle, które
wyłaniały się spod piasku, a w szalejącym południowo-wschodnim wietrze morze wchodziło
głęboko na ląd. Zatoka Faxaflói przypominała o sobie z regularną częstotliwością przy
pomocy potężnych fal.
- Chyba nie pamiętam piękniejszych Świąt Bożego Narodzenia - powiedział Samúel, kiedy
weszli do środka bocznymi drzwiami i przechodzili przez pralnię. - W ostatnich dniach była
słoneczna piękna pogoda. To z pewnością coś zapowiada. Mało śniegu i lekki mróz, to
święto o tej porze roku.
Gabríel rozejrzał się wokół kiedy wszedł do środka i mimo, iż dom był kiepsko oświetlony
przypomniało mu się to i owo. Jednak w jakiś sposób czuł się, jakby był tam po raz pierwszy.
Wystawiał nos we wszystkie możliwe strony i wąchał. Przestał, kiedy Samúel zapytał, czy
go boli nos. Zapach wydawał się coś przypominać Gabríelowi, ale nie mógł sobie
przypomnieć co to było. Nie było wątpliwości, że Gulla mieszkała w Búðir od paru lat,
ponieważ wszystko było w należytym porządku. Nigdzie nie było widać niepotrzebnych
rupieci czy sterty ubrań.
33
- Co powiesz mi o swojej mamie? - spytał nagle dziadek.
- O mamie? - zapytał odruchowo Gabríel.
- Tak, a co nie jest twoją mamą? - staruszek uśmiechnął się.
- Wszystko w porządku, tak mi się wydaje - Gabríel popatrzył zaskoczony na swojego
dziadka.
- Ale duży bagaż przywiozłeś - mężczyzna kopnął delikatnie dużą torbę.
- To mama pakowała - odparł Gabríel i zmusił się do uśmiechu.
- No tak, głupio mówię. Nie jesteś głodny?
- Nie za bardzo. Kupiłem sobie hot-doga w Borgarnes. Skłamał, ponieważ nie miał za bardzo
apetytu i nie chciał, żeby dziadek zawalił stół jajkami, pasztetem, owsianką i wszelkiego
rodzaju jedzeniem.
- No tak - powiedział Samúel.
Gabríel wciąż myślał o Björnie z Öxl i przez to nie był do końca sobą. Wydawało mu się, że
jest niezwykle ciemno w domu, zapytał więc czy wszystko w porządku ze światłami.
- Nie ma żadnego powodu, żeby marnować prąd - odpowiedział stary człowiek i usiadł w
kuchni.
- Strasznie cię wyciągnęło chłopcze. Właściwie to kiedy byłeś tutaj ostatni raz?
- Bardzo dawno. Latem jestem zawsze bardzo zajęty - Gabríel poczuł, że musi się
wytłumaczyć.
- Wiem wszystko o tym. Niewiele może konkurować z piłką nożną w telewizji. Te chłopaki
są piekielnie sprytne. Może powinienem oprowadzić cię po domu? Umiesz gotować?
- Zwariowałeś? To znaczy, mam na myśli... – Gabríel poczuł, że płonie ze wstydu, po tym
jak niechcący to z siebie wyrzucił.
- Tak, to prawda. Nigdzie mi tak nie brakuje rozumu, jak w kuchni. Nie musimy martwić się
jedzeniem przez następnych parę dni. - Gulla coś nam tam ugotowała. Powinno nam
wystarczyć.
Gabríel zamilkł, gdyż nie chciał znowu powiedzieć czegoś głupiego. Jedno było pewne,
pizzy, hamburgerów i frytek pewnie nie będzie w ofercie.
- To jest pokój gościnny - powiedział Samúel i wskazał na pokój w piwnicy, który był obok
pralni. Suczka Perla rozciągnęła się leniwie w wejściu do pralni, w końcu przyszedł czas jej
drzemki. Miała dwanaście lat i nawet się nie podniosła, widząc gościa.
- Gdzie ty śpisz? - Gabríel stał w pokoju przerażony dużym oknem, za którym
nieprzenikniona noc rozciągała się jak czarna dziura. - Dlaczego nie ma żadnych zasłon?
34
- Nie da się zrobić wszystkiego naraz. Moja Gulla miała teraz absolutnie dużo na głowie.
Nie każdy jest w stanie dźwigać dziecko w brzuchu przez dziewięć miesięcy. Myślę, że
prawie skończyła z zasłonami. U mnie zmieniła, chociaż nie podobają mi się te róże.
Gabríel powtórzył pytanie o miejsce spania swojego dziadka.
- Ja śpię na górze, jak zawsze. Tam mam blisko do toalety, salonu i mojego zakamarka.
Z piwnicy, która znajdowała się tylko pod połową budynku, prowadziło kilka schodków w
górę na parter, gdzie była kuchnia, jadalnia i mały korytarz. Gabríel i dziadek ruszyli po
schodach, prosto na wyższe piętro. Gabríel próbował wetknąć nos do wszystkich pokoi.
- Co jest na górze? - chłopak wskazał na lufcik w suficie.
- Na najwyższym piętrze zazwyczaj znajduje się strych - odpowiedział ironicznie staruszek
- Tam są graty i zepsute rzeczy. Nic ciekawego.
- Nie mógłbym spać gdzieś tutaj? - Gabríel w końcu odważył się zapytać. Nie uśmiechało
mu się spać w pobliżu lodowatej ciemności.
- Nie ma za bardzo gdzie, chyba że pójdziesz spać do pokoju dziecięcego, albo do ich
sypialni. Tylko że Gulla przygotowała wszystko dla ciebie na dole.
Zeszli znów na dół. Po drodze Gabríel zwrócił uwagę na stojący na korytarzu zegar. Zegar
był znacznie wyższy od chłopaka i był jednym z tych niewielu przedmiotów, które
zapamiętał ze swoich wizyt w Búðir. Wtedy spędzał przed zegarem długie chwile,
obserwując kiwające się tam i z powrotem wahadło. Tam i z powrotem, tam i z powrotem.
W pamięci zegar wydawał mu się o wiele większy, niż był w rzeczywistości. Uśmiechnął się
i zatrzymał przed nim. Tik - tak - tik – tak. Stary złodziej czasu, rytm życia. On nigdy się nie
pomylił.
- To jest zegar mojego życia - powiedział Samúel patrząc na wnuka gapiącego się na
urządzenie. - Kiedy on się zatrzyma, moje dni będą policzone. Jest biciem mego serca.
Gabríel podskoczył, kiedy zegar z impetem wybił godzinę dziesiątą. Co piętnaście minut
przypominał o sobie zgrzytającym dźwiękiem.
- Gdzie go dostałeś?
- Twoja świętej pamięci babcia go dostała, kiedy jej rodzice umarli. Przez kilka dziesięcioleci
wybijał godziny w Öxl.
- Öxl? - zapytał Gabríel i poczuł szybsze bicie serca. - Dlaczego Öxl?
- Jak to? Twoja babcia pochodziła z Öxl. To coś złego? - zacięcie na twarzy Gabriela nie
uszło uwadze staruszka.
- Nie, ja tylko... no wiesz... tak tylko myślałem. - Opowieść kierowcy autobusu o Björnie z
Öxl przyszła mu od razu na myśl.
35
- Jest wiele gorszych rzeczy od tej.
- Czy w takim razie jestem spokrewniony z Björnem z Öxl? - Gabríel postanowił od razu
wyjaśnić sprawę.
- Jakim cudem przyszło ci to do głowy? Björn z Öxl! - pytanie Gabríela wytrąciło Samúela
na chwilę z równowagi. Popatrzył dziwnie na wnuka.
- Nie mieszkał tam?
- Samúel nie odpowiedział od razu.
- Co? Tak, no tak, przed wieloma setkami lat i raczej nie był spokojny. Nie wiem dokładnie,
czy moja Þorgerður była spokrewniona z tą bestią! Bez wątpienia wspomniałaby o tym,
gdyby tak było.
- A on nie zabił setek ludzi?
- Nie wydaje mi się, że aż tyle, ale zabił na pewno kilkoro. Osiemnaścioro, jeśli dobrze
pamiętam, zanim został ścięty. Nie, twoja babcia na pewno nie była potomkiem Björna z
Öxl, a co dopiero ty.
Gabríel odetchnął z ulgą i opowiedział dziadkowi o paplaninie kierowcy autobusu.
- Nie możesz pozwolić Skúliemu mieszać ci w głowie. Zamącił w głowie wielu osobom, a
najbardziej sobie samemu. Z tego co wiem, sam uważa się za potomka Björna z Öxl.
Opowiada głupoty. Nie rozumiem dlaczego pozwolili chłopakowi brać odpowiedzialność za
pasażerów, skoro do tej pory nie był w stanie odpowiadać za to, co sam robił. - Samúel miał
poważną minę kiedy skończył mówić.
Ciekawość biła z twarzy Gabríela - Co masz na myśli?
- Wydaje mi się, że ten chłopak siedział przez jakiś czas w więzieniu. Jednak nie śmiem o
tym zapewniać. Nigdy nie był spokojny i jako diecko chciał topić jagniecia dla rozrywki.
Gabríela nie interesował Skúli, ale chciał dowiedzieć się jak najwięcej o Björnie z Öxl.
- Więc nigdy nie widziałeś Björna z Öxl?
- Kto wie, co człowiek może zobaczyć w ciemności w drodze do obory. W ciemności
mieszka wiele twarzy, ale mnie nie zaczepiają.
Gabríel uniósł brwi i poczuł ulgę, gdy usłyszał, jak dziadek rozprawił się z opowieściami
kierowcy.
- Dobra, będę spał na dole dziadku. Ja po prostu nie jestem przyzwyczajony do takich
ciemności.
- Byłoby lepiej, gdybyś za szczenięcych lat spędził tutaj więcej czasu. Mógłbym nauczyć cię
tego i owego. W zasadzie nadal jesteś młody. Tak w ogóle, to ile ty masz lat?
- Czternaście.
36
- No właśnie! Najlepszy wiek. Niedługo sam się przekonasz, że jabłko pada niedaleko od
jabłoni. A jak! Wiem coś o tym.
Gabriel nie rozumiał do czego zmierza dziadek, ale w sumie nie miało to żadnego znaczenia.
- Biegnij, szybko rozpakuj swoje rzeczy, a później zjemy sobie trochę świątecznego ciasta
przed snem.
Gabríel uwijał się starając się nie rozglądać. Przeszedł go dreszcz, gdy spod wełnianego
swetra wyłoniły się czerwone szelki. Podskoczył mimowolnie, gdyż pamiętał dokładnie, że
mama schowała je do szuflady. Wahając się podniósł je do góry, ale pomyślał o swojej
siostrze. Złośliwie musiała włożyć je ukradkiem do torby.
Samúel i Gabríel siedzieli przez dobrą chwilę w kuchni i dziadek najwyraźniej nie był na
tyle zaznajomiony z szafkami i szufladami kuchennymi, na ile chciałby.
- Hot-dogi z Borgarnesu już pewnie strawiłeś, skoro możesz zjeść połowę ciasta
świątecznego. - Gabríel nie odpowiedział, gdyż miał pełną buzię jedzenia.
- Zawsze jest miło patrzeć, jak młodzi ludzie jedzą z apetytem. Jedz, dasz radę. Nie żałuję ci
dziesiątego kawałka!
Gabríel zakrztusił się, wziął właśnie duży łyk mleka, żeby zmiękczyć kawałek jedzenia i
mleko spływało mu z kącików ust. Kaszlał i śmiał się równocześnie, aż dziadek żałował
swoich słów. Gabríel czuł się dobrze siedząc i rozmawiając z dziadkiem. Ciemność i strach
zniknęły. Przez chwilę czuł żal, że nie poznał swojego dziadka lepiej. On wcale nie był
szalony.