�

Inhoudsopgave

blz.

Inhoud �

Voorwoord 2

Vanderedactie 3

WatHarmVarwijkschreefenbewaarde 4

CriminaliteitrondMarumindeFransetijd 6

Praamstra’s,vanbeurtschippertotfouragehandelaar 9

HetravijnvanBoerakker �4

Eendaglonervertelt �6

Deurspraokverroaden 25

PublicatiesoverMarumenomgeving 26

De‘Bult’vanMarum 27

Jaarvandetradities 39

Colofon 40

Het logovanHeemkundekringVredewold-West,naarontwerpvanH.Dullink,heeftbetrek-king op het gebied waarin onze dorpen liggen. De gegolfde lijnen onderin geven de velewatertjesaandieinditgebiedstromenengestroomdhebben.OokhebbenzebetrekkingopMar-heim,gemeentegrenzendaanwater.DegebogenlijniseenTyphalatifoliaofteweleenGroteLisdodde,indevolksmondookweltoureboutofrietsigaargenoemd.Dezeplantkomtinonsgebiedveelvooren iskenmerkend.Hetwoord“riet”van rietsigaarslaatop“OudeRiet”en“ZwarteRiet”,tweegrensriviertjesvanonsgebied.

Olde Guet nr8.indd 1 08-07-2008 09:09:07

2

Voorwoord

De dagen vande voorzitter vandeHeemkundekring zitten vol verrassingen.Zo kreeg ik eentelefoontjevaneenmevrouwuitDeWilp,datzijnogwatpapierenhad;hetzouwelnietveelwaardzijn,maarofikevenwildekijken.Wijmaakteneenafspraakomkoffietijd.Dedeurstondopenen ikkonzobinnenlopen.Heteerstewatopviel indekamerwaseenschilderij vandeopenbareschoolbijdebruginDeWilp.Mijngastvrouwwasblijkbaareenbetrokkenvrouw,diedegemeenschapvanDeWilpeenwarmharttoedroeg.Naenkelekoppenkoffiekwamendespullenoptafel.Papierenmeteenverhaal….weggooieniszonde!Papierenmeteenverhaal-hoekleinook-zijnpuzzelstukjesvanhetverleden.Dathadhaardochterookalgezegdenerdaarombijmoederopaangedrongenmetmijcontactoptenemen.“O ja, ik heb nòg wat” en na wat zoeken in een la, komt een doos met interessante inhoudtevoorschijn.Eenverhaalvaneenoud-Wilpster,HarmVarwijk,overDeWilpenomgeving.Hetiseenverhaalmeteentijdsbeeld;verhalenwaardeHeemkundekringhetvanmoethebben.Onsgesprekduurt lang, alleontwikkelingen vanoud-DeWilp komenaanbod. Ikmoetnaar huis,neemafscheidenkijknogmaalswaarderendnaarhetschilderijvandeschool,dateenprachtigeblikbiedtopeenvoorbijetijd.“Vindjehemmooi?Hijisgemaaktdoormijnzoon!”.

Ikfietsveelendankomjenogeensergens.OpeenzaterdagfietsikdoorDenHorn.Dekerkisopen,tochmaarevenbinnenkijken.Eriseenboekenmarkt;kerkbankenvolmetboeken.Debezoekersschuifelentussendebankendooropzoeknaardateneboekdatzenogmissenenaltijdalhaddenwillenbezitten.Voormijwasernietsvanmijngading,totmijnoogvielopeenpaarbladenbeplaktmetkrantenfoto’s.Totmijnverbazingzagikeendrietalfoto’svanschoolfeestenin�933,tergelegenheidvanhetvijftigjarigbestaanvandescholenvanDeWilpenNuis.Kopen!Vastwelbruikbaarvoor’tOldeGuet.

BerendKingma.

Krantenfoto van 22 juli 1933, gevonden op een boekenbeurs te Den Horn. Links de boerderij waar nu de ‘Vrijborg’ is gevestigd. (De foto’s van De Wilp staan afgedrukt bij het artikel ‘Een dagloner vertelt’)

Olde Guet nr8.indd 2 08-07-2008 09:09:15

3

Van de Redactie

Bij het samenstellen van ‘t Olde Guet, lopen wij vaak tegen hetzelfde probleem aan; eenluxeprobleemeigenlijk,maarweleentjedieonsheelwathoofdbrekensbezorgt.Kortsamengevatkomt het hier op neer: “te veel tekst, te weinig ruimte”. Een professionele redactie maaktwaarschijnlijksnelkortemettenmetzo’nsituatie,maarwij-amateurs-zijnzelfzoenthousiastoveralhetmateriaaldatoponspadkomt,datwebijnageenkeuzekunnenmaken.Ookindeafgelopenperiodekregenweweereenheelaantalbijdragenaangeboden,diewewerkelijkomvante‘smullen’vonden.ZoalsbijvoorbeeldhetverslagdatKoosVosmaaktevanzijnonderzoeknaar‘DeBultvanMarum’.Erisinhetverledenalveelgezegdengeschrevenoverdeze‘Bult’,maarhetgeheimwerdnooitwerkelijkontrafeld.IsKoosVosdaarnuingeslaagd?

OokvandehandvanGeertBraamweertweeprachtigeartikelen.Hijvondinoudegerechtelijkearchievendeveroordelingvaneen‘crimineel’dieongeveer200jaargeledenonzestreekteisterde.Verder schrijftGeertoverde familiePraamstrauitMarum.Met zijngevoel voorogenschijnlijkkleinehistorischefeitenenvooropmerkelijkedetailsheefthijoverdezeondernemersfamilievandeKruiswegweereenboeiendverhaalgeschreven.

Eenheelboeiendeontdekkingdedenweeveneens,bijdefamilieVarwijkinDeWilp.Watdaarboven tafel–ofeigenlijkvandezolder–kwam, tartelkebeschrijving.Koffersvol interessanthistorischmateriaal,geschreven,bewaardofverzamelddoorwijlendeheerHarmVarwijk.Inditnummerpublicerenweeralvastietsover.Latermeer!

De rubriek ‘Heemkunde’,eengewaardeerdebijdragevanJanvanderVeen,hadudezekeerbijnamoetenmissen.Tijdensdelangeaanloopperiodevoorieder‘OldeGuet’wordteenenormehoeveelheidmailtjesverstuurd,naar-endoor-deredactie.IkmeenmeteherinnerendatdaartochechtookeenberichtjevanJanbijwas;maarlaterwashetverdwenen.Waarschijnlijkperongelukweggegooid,samenmetalle‘spam’.Nuishetevenspannend,maarwaarschijnlijkisdeschrijvernognetoptijdterugvanzijnvakantieomhetnogmaalstemailen.ExcusesJan!

Tenslottenogeentweetalrectificaties.- In nummer 4, schreven we over de lotgevallen van turfschipper Roelf Eizes Palsma enpubliceerdenzijnfoto.NublijktachterafdatdepersoonopdezefotonietPalsmais,maarEbeleWierdsVeenstra,eenanderevoorvadervanOnnePalsmauitBakkeveen,diedefotobeschikbaarstelde.VanRoelfEizesPalsmablijkthelemaalgeenfototebestaan,omdatdezeerpertinentoptegenwasgefotografeerdteworden.-Innummer7,iseenonjuistheidgeslopeninhetartikel‘Jongensjarenbijdezuivelfabriek’.TijdensdeTweedeWereldoorlogstonderopdezuivelfabriekafweergeschut.Ditwasechternietindewatertorengeplaatstmaarstondopéénvandegebouwenmiddeninhetcomplex.

Wijhopendatuditnummervan’tOldeGuetmetplezierzultlezen.

Namensderedactie,JokedeBoer-Jager

Olde Guet nr8.indd 3 08-07-2008 09:09:16

4

Wat Harm Varwijk schreef en bewaardeJoke de Boer-Jager

In 1979 beschreef Harm Varwijk onder de titel ‘Een dagloner vertelt’ op pakkende wijze de geschiedenis van zijn geboorteplaats De Wilp in de eerste helft van de 20e eeuw. Het volledige, authentieke artikel publiceren wij elders in dit nummer van ’t Olde Guet. Varwijk was toen 59 jaar oud en opgenomen geweest in een verpleegtehuis vanwege een hersenbloeding. Zelf vermeldde hij over deze periode: “Ik kan nu thuis verder opknappen en ga mij weer met mijn hobby ‘schrijven’ bezighouden, want ik ben nog lang niet uitgeschreven”.

HarmVarwijkwerd in �920geborenaandeBoelewijk, in De Wilp. Zijn ouders warenHendrik Varwijk en Antje Linstra. Harm wasdejongstezoonuithetgezin,eennakomertje.Hijhadéénzus,SwopkjeendriebroersJan,Sale en Emko, die allemaal een stuk ouderwaren. Harm bezocht de Christelijke schoolin De Wilp en daarna waarschijnlijk nogenkele jaren de land- en tuinbouwschool inMarum.Echtdoorlerenzatervoorhemnietin,hoeweluitzijnschoolschriftjesblijktdathijeenbijzondergoedeleerlingwas.

Heel zijn leven heeft hij zwaar werk gedaanalsdaglonerenarbeider,zoalszoveeljongensvanzijnleeftijdenafkomst.

Wat Harm Varwijk onderscheidt van veleanderen,isdathijschreefenbewaarde!Zo hield hij zijn hele volwassen levennauwgezetzijnpersoonlijkeboekhoudingbij;één schrift voor de inkomsten en één voorde uitgaven. Deze bijzondere documentenzijn bewaard en bieden een indrukwekkendinzicht in het verloop van zijn leven. OplatereleeftijdschreefVarwijkeengrootaantalverhalen – zoals hij het noemde – over DeWilp. Hij schreef over zijn kinderjaren in decrisistijd, over de oorlog en hij beschreefwiewaarwoondeinDeWilpenonderwelkeomstandigheden. Maar ook vloeiden uit zijnpen anekdotes over markante dorpsfigurenof een schimpschrift over iemand waarmee

In dit huis aan de Boelewijk te De Wilp - dat er nu niet meer staat - werd Harm Varwijk geboren.

Olde Guet nr8.indd 4 08-07-2008 09:09:50

5

hijruziehad.Blijkbaaronderkendehijerhetbelang van om ogenschijnlijk heel gewonefeiten en gebeurtenissen op te schrijven,zodatzenietvergetenzoudenworden.Veelvanzijngeschriftenwerdenuitgetyptdoordebekende Wilpster, Wim de Boer. Ook in degeschiedenisvanzijnvoorouderswasHarmVarwijkgeïnteresseerd.De stamboom legdehijvastineen‘familieboek’.Toch zouden het leven en de talenten vanHarm Varwijk ons nooit opgevallen zijn, als

hij niet nòg een bijzondere eigenschap hadgehad:zijnbewaarzin.Eenbezoekjeaanéénvan zijn zoons, eigenlijk alleen bedoeld om

eenfotovandeschrijvertekunnenplaatsenbij het artikel ‘Een dagloner vertelt’, leverdeeenbuitengewoonaangenameverrassingop.ZorgvuldigopgeborgenopdezoldervandewoningaandeVerlengdeOosterweg,stondentwee oude koffers boordevol paperassenen een grote doos met fotoalbums. Diversemanuscripten, brieven, notities, oude akten,verslagen, schoolschriften, krantenartikelen,programmaboekjes, familiefoto’s, foto’s vanDeWilpkwamenertevoorschijn;ennogveel

meer…. Een leven lang verzamelden bewaard door Harm Varwijk enzijn vrouw Liena Varwijk-Pietermanen na hun overlijden gelukkigook bewaard door hun zoon enschoondochter, Hendrik en HielkjeVarwijk-Hoeksema.Gelukkig bleek de familie Varwijk,aangestoken door de enthousiastereactie, bereid het materiaalin bruikleen te geven aan deHeemkundekring Vredewold-West. Indekomendetijdzullenwijhet zorgvuldig inventariseren enbekijkenopwelkemaniererverderaandachtaanzalwordenbesteed.Deze bijzondere nalatenschapvan Harm Varwijk is beslist zeerinteressant voor iedereen diebelangstelling heeft voor de nabije

geschiedenis van deze streek, maar vooralvoorhendiehetoudeDeWilpnogkennenofeenwarmharttoedragen.

Harm Varwijk hield zijn leven lang nauwgezet zijn inkomsten en uitgaven bij. In oktober 1949 nam hij vrij in verband met de geboorte van zijn zoontje.

Harm Varwijk en zijn vrouw Liena Varwijk-Pieterman met hun zoontje Hendrik, die nu met zijn gezin aan de Oosterweg te De Wilp woont.

Olde Guet nr8.indd 5 08-07-2008 09:11:12

6

Criminaliteit rond Marum in de Franse tijdGeert Braam

We gaan 200 jaar terug, naar de tijd waarin de Fransen het voor het zeggen hadden in ons land. Ook toen al was criminaliteit vaak een bron van zorg in het Gronings/Fries/Drentse grensgebied. Het is opmerkelijk dat er destijds – naar onze begrippen – zeer zwaar gestraft werd. Langdurige opsluiting, lijfstraffen en verbanning moesten dienen als afschrikmiddel. In de ‘Criminele Protocollen van het Westerkwartier’ vond ik een aantal zeer lezenswaardige voorvallen, die u zeker moet zien in het licht van die tijd.

Eerst een staaltje van diefstal uit de oudemiddeleeuwse kerk te Marum-West. Opdonderdag 24 november �808 wordt er bijhetgerechtWesterkwartiermeldinggemaaktvaneen inbraak indekerk teMarum.Dezeluidt: “gedeelte van een der glasramen zijnweggebroken en uit deselve kerk gestoleneenkoperenkroonmetsesarmenbovenensesarmenbeneden”.Wewetendaternadiediefstal eennieuwekroonluchterisaangekocht,maarofdieoudeooitachterhaaldisnietbekend.

IndatzelfdeboekvandecrimineleprotocollenvondikdestrafzaaktegenWillemJansVegten,dieeenzwareveroordelingkreegvooreen,inonzeogen,tamelijkkleinvergrijp.

Hetstukbegintalsvolgt:“Vrijdagden9e indesprokkelmaand�8�0�.OphedenisdoordeRechterindeJurisdictieafgegeven,enaandenProcureurGeneraaldesKonings versonden het navolgende vonnis:InnaamdesKonings.Alzouit ingewonneneinformatiën beëdigde verklaringen vangetuigenengehoudeneexamina,derrechten,

Zo kan het er ook rond 1810 uitgezien hebben. In gedachten zien wij Willem Jans van Vegten over de onverharde weg door Marum struinen. Deze foto is van omstreeks 1900. Het huis (met schuur) op de kruising was de smederij van Wijger Hendriks Smit, nu de locatie van ‘Uitgaanscentum de Kruisweg’. Gelijk links staat het café de Jachtweide. Jan Hendriks Bakker was er lange tijd caféhouder en bakker; tevens was hij een groot aantal jaren wethouder. De weg leidt naar het afgebroken tolhuis. In het huis rechts van het tolhuis woonde manufacturier Pieter Oostra. (Foto: ‘Gemeente Marum door de eeuwen heen’, door W.T. Vleer)

1 9 februari 1810

Olde Guet nr8.indd 6 08-07-2008 09:12:41

8

Willem Jans Vegten verklaart dat hij diepartijen ijzer van een ‘onbekende jood’teTolbertheeftgekocht.Tevensverklaarthij, een zware ijzeren bout van een voorhem onbekend persoon op de Herewegte Marum te hebben gekocht. Eveneensheeft hij, volgens eigen zeggen, ‘zwarehuisankers’ aangekocht van enen GeertWijgers woonachtig in de KnijpsterCompagnieinFriesland.Diehadhemhetijzer“aangebrachtopdeheideagterMarumnietvervanTrimuntenaldaarverkocht”.Vandaar heeft Willem het ijzerwerk naarMarumovergebracht,inhetstroverborgenen vandaar uit successievelijk verkocht.Dezeverklaringenzijnvolgenshetgerechtleugenachtig.

Ookheefthijenkelezwareijzerenpennen,diegebruiktwordenvooreendraaibrugoverdewijkenindeveenkoloniën,verkochtaaneenhemonbekendpersoonopdeweg inNuis,maardiewerdenhiernietvermist.Ooknukonhij weer geen ‘aankomst brief’ tonen en depersoonkonhijooknietbeschrijven.Hijishetvergetenenkanerzichnietsvanherinneren.Hetgerechtoordeeltdat:“De gedetineerde overtuigend doetvoorkomen als na eens wegens diefstal ophetschavot tezijngestraft, zichopnieuw tehebben schuldig gemaakt aan herhaaldediefstallen,endusalseenallergevaarlijkstlidderburgermaatschappijis”.“In naam des Konings” wordt Willens JansVegtenzwaargestraft.Hijwordtpubliekaandekaakgesteld,endoor “denscherpregtermet roeden strengelijk gegeseld, om voortsvoor de tijd van vijftien agtereenvolgendejareninhettuchthuisvanhetdepartementteworden geconfineerd, ten einde aldaar metzijnehandenarbeiddekost teverdienenenwijdersomnaommekomstvandientijdvooraltoos uit dit koninkrijk te zijn gebannen,zonder ooit daar weder binnen te mogenkomen,bijpoenavanzwaarderestraffe”.

Wat gebeurde er verder met WillemJans Vegten; hoe lang heeft hij gezeten?Uit het voorgaande blijkt dat hij �5 jaargevangenisstrafkreegvoor zijnvergrijp.Datzou betekenen dat hij in �825 weer vrij zoukomen. Bij nader onderzoek blijkt dat hijeerdervrijkwamendatookdeeeuwigdurendeverbanninguitFrieslandmoetzijnopgeheven.Volgens aantekeningen in het ‘Register vanGedetineerden’, aanwezig bij het RegionaalHistorischCentrumGroningerArchievenzithijin�8�8inhethuisvanarrestendaarnainhet‘ProvisioneelHuisvanCorrectie:hetPontje’,dathijverlaatop�6maart�8�8.Aangetekendstaat:“VervoerdnaarhetHogezandenverderbuiten het Rijk ingevolge zijn vonnis”. TochblijktVegtentijdenshethuwelijkvanzijnzoonin december �8�8 al weer op vrije voetente zijn. Tevens blijkt uit de overlijdensaktevan zijn vrouw, Aaltje Pieters Boltjes, die in�823 overleed te Opsterland, dat zij toensamen in Drachten woonden, waar Vegtentimmerman was. Na het overlijden van zijnvrouw ontbreken verdere gegevens omtrentWillemJansVegten.

EbbelWilts,smidteTolbert,was in�8�0ongeveer 30 jaar. Na �8�� voerde hijde naam Veenstra. Hij was geboren teSurhuisterveen en overleed in �857 teHoogkerk als weduwnaar van SieuwkeJansPoelma.

Olde Guet nr8.indd 8 08-07-2008 09:12:41

8

Willem Jans Vegten verklaart dat hij diepartijen ijzer van een ‘onbekende jood’teTolbertheeftgekocht.Tevensverklaarthij, een zware ijzeren bout van een voorhem onbekend persoon op de Herewegte Marum te hebben gekocht. Eveneensheeft hij, volgens eigen zeggen, ‘zwarehuisankers’ aangekocht van enen GeertWijgers woonachtig in de KnijpsterCompagnieinFriesland.Diehadhemhetijzer“aangebrachtopdeheideagterMarumnietvervanTrimuntenaldaarverkocht”.Vandaar heeft Willem het ijzerwerk naarMarumovergebracht,inhetstroverborgenen vandaar uit successievelijk verkocht.Dezeverklaringenzijnvolgenshetgerechtleugenachtig.

Ookheefthijenkelezwareijzerenpennen,diegebruiktwordenvooreendraaibrugoverdewijkenindeveenkoloniën,verkochtaaneenhemonbekendpersoonopdeweg inNuis,maardiewerdenhiernietvermist.Ooknukonhij weer geen ‘aankomst brief’ tonen en depersoonkonhijooknietbeschrijven.Hijishetvergetenenkanerzichnietsvanherinneren.Hetgerechtoordeeltdat:“De gedetineerde overtuigend doetvoorkomen als na eens wegens diefstal ophetschavot tezijngestraft, zichopnieuw tehebben schuldig gemaakt aan herhaaldediefstallen,endusalseenallergevaarlijkstlidderburgermaatschappijis”.“In naam des Konings” wordt Willens JansVegtenzwaargestraft.Hijwordtpubliekaandekaakgesteld,endoor “denscherpregtermet roeden strengelijk gegeseld, om voortsvoor de tijd van vijftien agtereenvolgendejareninhettuchthuisvanhetdepartementteworden geconfineerd, ten einde aldaar metzijnehandenarbeiddekost teverdienenenwijdersomnaommekomstvandientijdvooraltoos uit dit koninkrijk te zijn gebannen,zonder ooit daar weder binnen te mogenkomen,bijpoenavanzwaarderestraffe”.

Wat gebeurde er verder met WillemJans Vegten; hoe lang heeft hij gezeten?Uit het voorgaande blijkt dat hij �5 jaargevangenisstrafkreegvoor zijnvergrijp.Datzou betekenen dat hij in �825 weer vrij zoukomen. Bij nader onderzoek blijkt dat hijeerdervrijkwamendatookdeeeuwigdurendeverbanninguitFrieslandmoetzijnopgeheven.Volgens aantekeningen in het ‘Register vanGedetineerden’, aanwezig bij het RegionaalHistorischCentrumGroningerArchievenzithijin�8�8inhethuisvanarrestendaarnainhet‘ProvisioneelHuisvanCorrectie:hetPontje’,dathijverlaatop�6maart�8�8.Aangetekendstaat:“VervoerdnaarhetHogezandenverderbuiten het Rijk ingevolge zijn vonnis”. TochblijktVegtentijdenshethuwelijkvanzijnzoonin december �8�8 al weer op vrije voetente zijn. Tevens blijkt uit de overlijdensaktevan zijn vrouw, Aaltje Pieters Boltjes, die in�823 overleed te Opsterland, dat zij toensamen in Drachten woonden, waar Vegtentimmerman was. Na het overlijden van zijnvrouw ontbreken verdere gegevens omtrentWillemJansVegten.

EbbelWilts,smidteTolbert,was in�8�0ongeveer 30 jaar. Na �8�� voerde hijde naam Veenstra. Hij was geboren teSurhuisterveen en overleed in �857 teHoogkerk als weduwnaar van SieuwkeJansPoelma.

Olde Guet nr8.indd 8 08-07-2008 09:12:41

9

Praamstra’s: van beurtschipper tot fouragehandelaarGeert Braam

Ondernemingen gerelateerd aan het boerenbedrijf verdwijnen langzamerhand allemaal uit ons dorpsbeeld. Daarom wil ik dergelijke bedrijven onder de aandacht brengen. In dit artikel staat centraal de meelhandel/het fouragebedrijf van Jacob Fokke Praamstra en zijn zoon Klaas, maar ook andere familieleden Praamstra speelden een belangrijke rol in de ‘zakenwereld’ op de Kruisweg. Het bedrijf van Klaas Praamstra is jarenlang een begrip geweest. Helaas kon ik hem niet meer interviewen, omdat hij een aantal jaren geleden overleden is. Samen met zijn weduwe mevrouw Praamstra-Kalfsbeek en haar schoonzoon Itse van der Donk uit Tolbert heb ik tijdens een interview toch het één en ander kunnen achterhalen. Daarnaast werd, om een totaalbeeld te krijgen van 150 jaar familie Praamstra te Marum, veel informatie gehaald uit archieven.

StamoudersDe geschiedenis van de familie PraamstraindegemeenteMarumgaat terugtot�858.Fokke Kornelis Praamstraen Tietje van derWei vestigen zichdan inDeWilp, komendevan Jelsum bij Leeuwarden. Ze zijn resp.in �822 en �82� geboren te Drogeham enStiens. Fokke Kornelis staat te boek alsarbeider, later is hij landbouwer. Blijkens denotariëlearchievenuitFrieslandhandelthijinonroerendegoederen.Hetechtpaarkrijgteenaantal zonen en dochters. Hun zoon JacobPraamstra, geboren in �853 te LeeuwardenenzijnvrouwGrietjedeGroot,geborenteDeWilpin�856vestigenzichalsbeurtschipperste Marum. Jacobdoet zijn achternaam eeraandoorhetwateroptegaan.Hetismogelijkdatzijnvoorvaderrond�8��praamschipperwas en daarom voor die naam koos.Jacobs thuishaven is de haven van de Pier

Holtropswijk/PierswijkopdeKruisweg.HijisdestamvadervandeMarumerPraamstra’s.Jacob was klein van stuk, te klein omgoedgekeurd te worden voor de Nationalemilitie.Hijwasn.l.�meteren49,2cmenhijhadminimaal�meteren55cmmoetenzijn.Hij had, blijkens zijn signalement, een hoogvoorhoofd,bruineogenenbruinhaar.

Van beurtschipper tot fouragehandelaar te MarumJacob, dat parmantige kereltje, voer metzijn boot als beurt- en marktschipper opGroningen,maarookkwamhijopveleandereplaatseninenbuitendeprovincie.Hijvoermetallevrachtdieermaarvoorhandenwas;zobrachthijveenaardewekelijkseveemarktinGroningenenkwamhijvaakterugmetvarkensvoordeslachterijAbrahamvanDamteLeek.

Jacob Praamstra *1853-1926

Grietje de Groot *1856-1929

Olde Guet nr8.indd 9 08-07-2008 09:12:52

�0

Hijwasdevoorlopervandeboderijders.ToenhunzonenFokke,OlfertenJacobFokkenaarschool moesten, kochten Jacob Praamstraenzijnvrouwin�896voorf�350,--eenoudpandaandeKruisweg.(In�830stondhierhetbedrijf van de schoenmaker/leerlooijer JanJellesKlok).Hetoudegebouwwerd in �900afgebrokenen er verrees een nieuw pand. De vrouwvan de beurtschipper begon daar eentabakswinkeltje (nu elektro-vakman Mulder).Voordewerknemersvandenabijemelkfabriekwas dit een uitkomst voor hun rook- enkauwgenot.Het beurtschip van Jacob werd vanMarum naar Leek v.v. getrokken door eenscheepsjager met paard en dat was vaakzijn eigen zoon Fokke. In Leek werden dezeilen opgetrokken en verdween de bootgeruisloos op windkracht naar Groningen;enFokkegingweerterugnaarMarum.IndeavondurenstonddescheepsjagermetpaardalweerklaaromhetbeurtschipnaarMarumte trekken. Behalve op de bewuste dag in�907 dat de familie van Panhuijs� tijdenszeerdichtemistmetkoetsenalinhetkoudeHoendiepbelandde(onderdestadGroningen)en verdronk! Zoon Fokke stond in Leek tewachtenomzijnvaderweernaarMarum tetrekken,maardewereldzatookdaarpotdichtvan de mist. De beurtschipper besloot omvoorankerteblijvenliggeninLeek.Tegenzijnzoon, die nu alleen huiswaarts moest kerenzeihij:“HetpaardweetdewegenhijbrengtjouweerveiligterugnaarMarum”.

HetwasvoorbeurtschipperJacobeenstukstiller aan boord, zonder zijn gezin. Hij voernu alleen met schippersknechtje MarcusvanVliet, die zich ook vaak wat eenzaamvoelde. Wellicht is Jacob Praamstra ronddeze tijdgestoptmetvaren. In�908komenweMarcusalszelfstandigschippertegen,hijvoerooksamenmetzijnvrouwenkinderen.(VelewatoudereMarumerskennenhemnog;hijwoondejarenlatereenpaarhonderdmeterachteruit,aandeLindsterlaan).De Kruisweg, waar de familie Praamstrawoonde, was in de eerste helft van devorige eeuw de economische spil van het

dorp.Hetmelkfabriekje stonddaaren (laterook de Timmerfabriek ‘De Volharding’)en er woonden veel middenstanders.Van bakker tot slager, van schoenmakertot textiel- en brandstofhandelaar, eengaragehouder, een meubelhandel,een boekhandel, het postkantoor, hetgemeentehuis, het arbeidsbureau en niet tevergeten een uitgaanscentrum bij uitstek.DedriezonenFokke,OlfertenJacobFokkePraamstra blijven wonen en werken aan deKruisweg,waarFokkeenJacobFokke laterelk een nieuw pand laten bouwen en Olfertdeouderlijkesteebetrekt.Hetmoetgezegdwordendatdezakenbroedersbijdebouwvanhun huizen financieel ondersteundwerdendoorhunvaderenmoeder,JacobPraamstraenGrietjedeGroot.Blijkensde‘memorievansuccessie’uit�926,haddenzealledrieeenaardigeleningafgeslotenbijhunouders,diebovendien bij hun overlijden nog een kleinkapitaaltjenalieten.

Fokke Praamstra, Kruisweg 9ZoonFokke,geborenteHoogezandin�885,tradindevoetsporenvanzijnvader;hijwerdeveneens beurtschipper. Fokke trouwdein �9�� te Marum met Fenje Dijk. Ookdeze schipper bleef varen zonder vrouw enkinderen.Zijgingenaandewalwonen,waarFokke tevens zijn handel in kunstmest enbrandstofhad.Zijn vrouwoverleed in�9�8.De weduwnaar trouwde in �92� met TrijntjeKoster. Ze was weduwe van Sijpko Panjerennamtweezonenmee.Zijbouwdengelijkeen nieuw huis, Kruisweg 9, nu het eerstehuis naast de ‘Welkoop’. Een gevelsteentjein het portaaltje bij de voordeur vermeldt:(F.P.-T.K. okt. �92�). Een interessantebijkomstigheid is, dat op deze locatie vóórde nieuwbouw van Fokke Praamstra eengrutter woonde (�830), dat was Derk Derksde Groot. Verwar een grutter in die tijd nietmet onze ‘groot’grutters, want deze grutterhadeengraanpellerij.Demaalstenenwerdenineengrutterijaangedrevendoorpaarden-ofmenskracht.EenvandestiefzonenvanFokkePraamstra,Hendrik Panjer, had vanaf �950 eenbrandstofzaaknabijdeplekwaarhijmetzijnmoeder en stiefvader woonde. De anderezoon, Jan Panjer, emigreerde in �952 naar

1 Bewoners van de borg Nienoord te Leek.

Olde Guet nr8.indd 10 08-07-2008 09:12:52

��

Canada.Fokkeverhuisdein�95�naareennieuwhuiseventenoostenvandekerkopdeKruisweg.ZijnhuisenschurenkwameninhandenvanRobert ’t Hart, tot �953. Hij handelt o.a.in stro. Van �953 tot �955 hebben we alsbewonereneigenaarAlbertusKolkman;van�956 tot �969 woont Siemen Veenstra er,vervolgens Jan Dijk en daarna, tot heden,diensbroerIkoDijk.Degroteschurenachterhethuiskwamenongeveerhalverwegede50-erjareninhetbezitvandeAankoopCentrale.Na allerlei fusies heet dit bedrijf sinds 200�Welkoop-Agrifirm.Deoudeschurenstaanernogenherinnerenonsaandegoudentijdenvanhetbedrijf.EenbekendMarumsbedrijf,van waaruit veel veevoer, kunstmest enbrandstofwerdverhandeldenuitgevent.

Olfert Praamstra, Kruisweg 10De tweede zoon, Okke(officieel Olfert),geboren in �890, komt in het pand van zijnouders,aandeKruisweg�0.Hijiskoopmanenwinkelier.Hijtrouwtin�9�7teAdorpmetEpke Land. Het is bekend dat Okke vanallestekoophad.Opdegrotezolderwareneen aantal slaapvertrekken afgetimmerd,maar het grootste gedeelte werd gebruikt

als klompenopslag voor de verkoop. MenigMarumer paste en kocht klompen op diezolder. Ook werd er meel opgeslagen vanbuurmanenbroerJacob.HetwaserdroogenmogelijkwashetvoorJacobeenwelkomeaanvullingopzijneigenruimte.Okkevertrektin�95�naarZutphen.De volgende personen waren sindsdieneigenaren van het zakenpand waar geruimetijd een kruidenierszaak en later eenzelfbediening in gevestigd was. Vanaf�95�washetinbezitvanP.Wesselius,vanaf�958van de familie Sikke Oosterhof, vanaf �965vandefamilieSietseOosterhofentenslotte,sinds�973isdezaakvanElectro-vakmanIkoMulderergevestigd.

Jacob Fokke Praamstra, Kruisweg 8 De derde zoon Jacob Fokke Praamstra(geborenin�896)wasnogvrijgezeltoenhijin�9�8zijnhuismetgroteschuurlietbouwen,tenwestenvanhetpandvanz’nbroerOkke.Zo woonden drie Praamstra’s jaren op eenkluitje als een onafscheidelijk trio. De driezakenpandenwerdenontworpenengebouwddoor het toenmalige bouwbedrijfvan HielkeGjaltema, de latere stichter van Gjaltema’stimmerfabriek ‘De Volharding’. Er was

Naast het pand Kruisweg 8 staat de zwaar beladen wagen klaar voor vertrek, met op de bok Eeuwe (Eef) Veen. Hij was knecht en tevens voerman van meelhandelaar Jacob Fokke Praamstra, die bij de muur staat

Olde Guet nr8.indd 11 08-07-2008 09:13:01

�2

aan ieder huis íets herkenbaars, zoals degeglazuurde vensterbankstenen en hetgekleurde glas-in-lood in de bovenramen.Veelvandieeenheidisnuverdwenen.JacobFokketrouwdein�923teMarummetJapkeGrondsma. Hij was toen graanhandelaar encommissionair. Hij verhandelde graan voordiversegraanboerenuitdewijdeomgevingennamgraanmonstersmeevandeboerennaardekorenbeursinGroningen.Naastzijnhandelingranenverwerktehijgranenvoorveevoeren in de oorlog maalde hij graan voor debakkersuitdewijdeomgeving.Debezorginggeschiedde vanaf het eerste uur met paardenwagen.AlsvastemedewerkerhaddenzeEeuwe(Eef)VeenuitDeWilp;hijwasookdekoetsier van arts en buurman Deves. Ookwerkte er ene Jan Postmus. Het gebeurdeeens dat de dienstmeid van Praamstra,vanuitdeschuurviaeenkoeglaasje,sjanstemetde dienstknecht van het naast gelegenhuis, waar de arts Theunis Klaas GrashuisDeveswoonde.Dezelietderaampjesvanzijnkoetshuis wit kalken om te voorkomen dateropdiewijzenogmeer tijd verspildwerd.Hij overleed in �927 en werd 73 jaar oud.Het oude doktershuis met het koetshuis endeprachtige tuin, herkennenwenuals eenparelvandeKruiswegwaartegenwoordigdefamilieVanderVeen-Homanwoont.HethuisdatJacobFokkeeenslietbouwen,wordtnubewoonddoordefamilieLakerveld.

NadeoorlogruildendePraamstra’shunpaardenwageninvooreenoudelegerjeepmeteenkleinaanhangwagentjeomdebezorgingwatvlottertedoenverlopen.Erwerdkrachtvoervoor de koeien ingekocht en uitgevent endaarnaast kippenvoer, zowel meng- alsochtendvoer. In �953 nam Klaas Praamstradezaakovervanzijnvaderenbetroksamenmetzijnvrouwhetpand.Deoudersverkastennaar een burgerhuisje naast de verderopgelegendokterswoning.Deoudebaasbleefdesteunentoeverlaatvanhetfouragebedrijf;hijoverleedin�97�.

KlaasPraamstrazettehetbedrijfalleenvoort.Erwerdennieuwemachinesaangeschaft,deoudelegerjeepwerdaandekantgezetenerkwameenvrachtwagenvoorindeplaats.Mevrouw Praamstra vertelde een prachtige

anekdoteuitdezetijd:Toenzijnogmaarnetgetrouwd was,werd ze ook meteen ingezetvoorhand-enspandiensten.DeboerenuitdeomgevingwarenbijKlaasenzijnvadergoedbekend, maar zij kwam uit Leek en kendenog niet alle klanten die langs kwamen.Toen een zekere boer iets kwam halen, datopgeschrevenmoestworden, vroeg zij hemomzijnnaam.Hetantwoordwas: “Datwietjoemanwel” endeboer verdweenuit haargezichtsveld. Ze voelde zich niet zo lekker,wantalszenietzouachterhalenwiehetwas,danwarendie inkomstenweg.Snelmaakteze, zo goed en zo kwaad als dat ging, eentekeningetjevandieboermetbrileninclusiefzijn fiets. Ze deedbij thuiskomst van haarmanhetverhaalenlietdetekeningzien.Haarmanwistdirectoverwiezehadenzokwamhettochopzijnpootjesterecht.

Midden jaren ‘70 werd het Klaas Praamstraallemaal te zwaar. Zijn lichaam had heterg te verduren gehad, als gevolg van hettillen van de vaak wel �00 kg. zware meel-en graanzakken. Hij stopte met het bedrijfenkreegwerkinGroningen.Degroteschuurwerd daarna voor verschillende doeleindengebruikt. Zo lagen er op de zolder velespullenvandedrumband‘Harmonie’envelehonderden boeken en andere spullen diebestemdwarenvoordejaarlijkserommelmarktachter de gereformeerde kerk te Marum.Klaas Praamstra, de laatste van generatiesmeelhandelaren,overleedindecember2004.

Tot zover dit stukje historie van de eertijdstoonaangevende middenstanders PraamstravandeKruisweg.Doorhunondernemerszinen de bouw van de drie beeldbepalendepanden hebben zij het dorp Marum eenprachtigstukjecultureelerfgoednagelaten.

MetdankaanmevrouwPraamstra-Kalfsbeek,ItsevanderDonk,IkoMulderenJanDijkenzijnvrouw.

Olde Guet nr8.indd 12 08-07-2008 09:13:02

�3

Zo zien de panden aan de Kruisweg 8 en 10, aan het begin van de 20e eeuw gebouwd door de Praamstra’s, er nu uit. Nummer 8 is in vergelijking met de oude foto, weinig veranderd.Op de onderste foto nummer 9, met de huidige eigenaar, Dhr. Dijk.

Olde Guet nr8.indd 13 08-07-2008 09:13:59

�4

Het ravijn van BoerakkerWim Boetze en Ben Westerink

Hoogtekaart waarop het smalle kronkelende dalletje dat ‘ravijn’ van Boerakker genoemd wordt - gelegen ten noorden van de Rijksweg A7- zich prachtig aftekent (kaart: Anke van der Helm).

MettoestemmingovergenomenuitNoorderbreedtenr.5jaargang3�.

Olde Guet nr8.indd 14 08-07-2008 09:15:35

�5

Op de hoogtekaart zijn de randen van het Drents Plateau van een bijzondere schoonheid. We zien insnijdingen en uitspoelingen die alles te maken hebben met hoe de waterstromen tijdens de laatste fase van de laatste ijstijd ons landschap hebben vormgegeven. Het afstromende water veroorzaakte brede erosiedalen waarin ook tegenwoordig nog dikwijls een stroompje of diepje kronkelt. In het fragment van de hoogtekaart hiernaast zien we een uitzondering daarop.

Opvallend smal dalletjeInhetGroningerWesterkwartier,tussenTolbertenBoerakker,ligteenstroomdalletjedatwaterinnoordoostelijkerichtingafvoert.Hetdalletjeisopvallendsmalendiepinvergelijkingmetdedrieomringende‘stroomdalen’dieopdehoogtekaart zichtbaar zijn. Bij ingewijdenstaathetstroompjebekendalshet‘ravijnvanBoerakker’.Deverklaringvoordeafwijkendevormvanhetdalletjeligtindeaanwezigheidvaneenpotkleilaag.Depotklei indebodemvan het dalletje bemoeilijkte het verspoelenvan de bodem door het afstromende water.Hetresultaatwaseendiepingesnedengeul.Zo ontstond een ‘diepje’ in de letterlijke zinvanhetwoord.Eenofficiëlenaamheefthetdiepje nooit gehad. Op oude topografischekaartenwordthetalsStroompjeofBruggenaangeduid.HetdiepjeiseenzijtakvandeOudeRietdieooitnabijNoordhornindekweldersstroomde.Bij de driesprong Schilligepad-Haanwegdoorsnijdthetdiepjedewegenkrijgtmeneengoedbeeldvanhetstroomdalletje.HetbeeldheefthierveelwegvaneenLimburgsbeekje.et stroompje wordt door lokaal kwelwatergevoed, en op diverse plaatsen borrelt hetwateruitdeoevers.DeomgevingvormteenbekoorlijkenbeslotenhoutwallenstruweeldatinnoordelijkerichtingafheltrichtinghetopenlandschapvandeTolberterpetten.

Archeologische schatkamerHetduidelijkereliëfendeconstanteaanvoervan beekwater is de vroege mens nietontgaan. Op de zandkoppen langs hetravijntjeenopdeHogeTraanbijdeBlinkslootzijn veel archeologische vondsten gedaan,uit het Mesolithicum, het Laat-Neolithicumen de Bronstijd. De amateur-archeologenGeert Venema en Bernard Versloot hebbende afgelopen jaren een indrukwekkendeverzamelingopgebouwd.DeoudstevondstenbetreffenvuursteenafslagenafkomstigvandeTjongercultuur(�0.000v.Chr.).Rendierjagerszullen hier ooit een kampement hebben

opgeslagen.Wesprekendanover�0.000v.Chr., toen het diepje zojuist gevormd was.Er zijn vondsten uit de Trechterbekercultuur(de Hunebedbouwers), de Klokbekercultuuren de Enkelgrafcultuur. De verzamelingbestuur uit stekers, krabbers, bijlen enpijlpunten, verkoolde hazelnootdoppen,etc. Tijdens graafwerkzaamheden tenbehoeve van woningbouw kwamen recentvijftig haardkuilen te voorschijn. Ook deMiddeleeuwen zijn rijk vertegenwoordigd inde vorm van kogelpotscherven. Het dalletjeis,kortom,eenarcheologischeschatkamer

Rechttrekken en wegwezenTienduizendjaarkonhetstroompjeongestoordkronkelen en mooi zijn. Toen onderginghet diepje het lot van vrijwel elke bochtigewaterloop.In2000ontdektehetwaterschaphet minieme stroompje. Rechttrekken enwegwezen, was het advies. Uiteindelijkmochthetdiepjetochblijvenkronkelen,maarbeschadigdwerdhetwel.Eenravijntjeishetnietmeer.MaardeafdelingLeekvanhetIVNgeeft de moed niet op. Men heeft een plangemaakt om het diepje landschappelijk enecologischteverbeteren.

Wat er nog over is van het ravijntje

Olde Guet nr8.indd 15 08-07-2008 09:15:50

�6

Een dagloner verteltHarm Varwijk (1920 - 1993), geschreven in 1979

Het dorp de Wilp in de dertiger jarenDe Wilp in de Dertiger jaren: een klein enarmoedig dorpje met een melkfabriek eneen mooie korenmolen van Inse en SjibbeReindersma (welke in de vijftiger jaren isverloren gegaan). De scheepvaart in hetdorp was toen nog vrij behoorlijk. Eenbekende Wilpster schipper was AndriesTienstradieveelmet turfenbaggelvoer. ‘sWinters lag hij veel voor de wal bij Mint R.Veenstra, timmeman/aannemer (waar thansJ.Ploeg woont). Dan was er Ybe Ybemadie bijna elk huis baggel en turf bezorgdeen zijn broer Ytse Ybema die veel zand engrind vervoerde. En niet te vergeten KlaasStobbe met zijn scheepje “Ziet op U zelf”,grootdertienton.StobbevervoerdehiermeevoornamelijkturfjesdiehijdanuitVeenhuizenophaalde. Ook Euwe Ausma, eigenaar vaneengrotepraam,haalde turfuitVeenhuizenen omgeving. Jitze Ybema had ook nogeen schip, de “Cornelia”, maar die lag veelbij Jan Fokkema aan de Boelewijk voor dewal.DeoudeschipperSiebeenzoonBoeleHaarsmagingenmethunprachtigeschipvan

33ton,elkeweekoverhetLeekstermeernaarGroningen,met stukgoederen.Ditwarendenogvanoudsbekendebeurtschippers.

Veelvuldig aanwezig was ook schipper T.Zuidema. ‘s Winters lag hij meestal metYpeenYtseYbemabijJanYbemaaanwal.De familie Niterd van der Molen, aan deOosterweg woont er nu. Deze vaart is latervanafDouweAdemalangsdemelkfabriektotaan de Boelewijk gedempt. Verder huisdener nog een paar woonschepen van GerkeenKlaskeVeenstra,dielaternaarGroningenvertrokken. Gerke Veenstra was chauffeurbijdegebroedersHaarsmaenreedmeteengrote wagen naar Dortmund. Ook de oudeOostgangerWoudaheeft lange tijdmeteenwoonscheepjeindevaartgelegen.

EenbekendefiguurindeWilpstersamenlevingwasookReinderdeHaan.Hijvoeraltijdmeteen potschip en voorzag de mensen vanpottenenpannen,kopenschotelsenborden.Devrouwengingendanmeenaarhetschipenkonden hun eigen spullen uitzoeken. Verder

De Wilp in 1922. Een turfschip in de Wilpstervaart, nu het Plantsoen. Aan de Oostkant van de wijk rijdt al een auto.

Olde Guet nr8.indd 16 08-07-2008 09:15:54

�7

waren er nog enkelen die ijzeren pramenhadden,welkezedangingenverhuren.

Op de melkfabriek werkten ongeveer dertigmensen, plus enkele melkrijders, zoals JanRenkema uit Frieschepalen, Jenne Kasjeuit De Wilp, Rensje Nouta van achter deTippe, Jan Nicolaï Sr uit Siegerswoude enJohannesPloegvandeKeuningsweg.Ookdemelkvaardersontbrakennietbijhetpersoneelvan de melkfabriek. Te weten Geert Visser,MintVeenstra,HendrikVarwijkenJohannesPloegenzonen.

Omgeving zuivelfabriekNaast de melkfabriek aan de noordzijdewoondevroegerTjalmadiehandeldeinvee-voer,zaai-enpootgoed.DaarnaastJanNico-laï,dieeenvrachtwagenhadenalsboderijderelke dag op weg was naar Groningen, omonder andere tuinbouwproducten naar deveiling te brengen. Naast Nicolaï woondeHermandeGroot,dieeenhoutenwinkelhaden ondermeer drogisterijartikelen, tabak entuinzaden verkocht. Een paar huizen verderwoonde Willem Berghuis, een wagen- enstelmaker. Maar bovendien dreef hij tevenseenpostkantoor.

AandezuidzijdevandeWilpstermelkfabriekwoonde indedertiger jarenWillemNonkes.Caféhouder was Roel Kamminga met alsopvolger zoon Geert. De houten doorrit dienaasthetcaféstond,islaterdoordefamilieE. Helmholt afgebroken. Een eindje verderwoonde de familie Haarsma, die naastbeurtschipper ook nog enige vrachtwagensbezat. Weer iets verderop stond de grotekorenmolen “De Tulp” van de familieReindersma.Tevenswerdenhierveevoedersverkocht.Vaakzagmendeknechtmeteenafgeladen wagen, getrokken door tweepaarden door de Houtwal zwoegen op wegnaarLuAusma,opdeLinde.ScheeftegenoverReindersmawoondeJitseFloriseveneenseenhandelaar in veevoeder. Hij had bovendieneenmaalderijeneenbrandstoffenhandel.OokJanJansmahandeldeinveevoeders,evenalsAlbertTurksma,JannesDijkstra,AteDijkstraenJellePruim(overconcurrentiegesproken).

Het dorp de Wilp bezat ook nog 4 slagers.

Oege Huisman, Hans Jansma, Piet Komrijen Gerrit Wijkstra aan de Jonkersvaarten Jan Lammerts (later kassier van deboerenleenbank) en de noodslager EeuweDuursma.Aankruidenierswinkeltjeseveneensgeen gebrek: Wed. H. Helmholt, JohannesFloris,PopSnip,YnsedeVries,ElzeMeyerenBonneVeenhuizen.Indriewinkeltjeswasgalanterie en speelgoed te koop. Dit konzowelbijEgbertenSara(thansgaragebedrijfvanderHeide),MintenRoelfkeTellinga(latergeschenkenhuis G. Klooster) als Hendriken Sjoukje Smit (waar vandaag de dag nogkapper Jonkman woont). Het ambachtvan pompmaker en wagenbouwer werduitgeoefenddoorMinnoStrikwerdaenWillemBerghuis.OokwasdeWilptweesmederijenrijk. Jacob Haak, tevens paardenhoefbeslagen zwaar smeedwerk en Pieter Kamminga(laatst genoemde had een zaak waar thansWesterhof’sSupermarktisgevestigd).

Veekooplieden waren in de dertiger jarenRenze Jansma, Hendrik de Roos, TaeyeRenkema, Klaas Lammerts, Jacob DopstraenJurjenLammerts.DeheerSteensmaheeftjarendeWilpstersvanklompenvoorzien.Hijmaakte prachtige klompen. Kooplieden vankleinvee waren ondermeer: Eldert Wijkstra,wonende aan de Jonkersvaart, later DrieRoe,KlaasvanVeenvandeBoelewijkenJanvanHoutenvandeSkiepedrift inhetFriesegedeelte van de Wilp. De schilders in hetdorpwarenAukedeVriesenAlbertusFriso.Verder waren de timmerman-aannemers erook: Adrianus Dijkmans, Mint Veenstra enJohannesdeJong.Eenmoeilijkvak,n.l.hetrietdekken, werd gehanteerd door JochemWijkstravandeKeuningswijk,JoostWijkstravandeTippe,dieooknogtimmermanwasendandegebroedersDijkstra,MarkusenJacobwonende aan de Koppelweg, VerlengdeOosterweg.

Sietse Meier dreef een textielwinkel.VervolgenskwamerindiezelfdewinkeleenJ. v.d. Mei. Ook Hoogeveen dreef er zijnzaak (thans Gatsonides) en Tjeerd van derBrug, (thans Zandstra) en Jan Boerema dieaan het Plantsoen woont. De lapjeskoopluiwaren eveneens aanwezig, Bart Ploeg, diealtijd op pad ging met een poede op zijn

Olde Guet nr8.indd 17 08-07-2008 09:15:54

�8

rug met lappen en hoeden en noem maarop. Wij vonden het als kinderen altijd fijnals Bart kwam. Hij was verschrikkelijk doof.VerderwasernoglapjeskoopmanKeuninguitDrachtendiegetrouwtweemaalperjaarzijnklantenbezocht.

Er was nog een tweede café en bakkerijgenaamd ”De Twa Wilpen”, waarachtereenvolgenshebbengewoondGouwkeBruinsma,Fennema,LokenNijhofenvoordiennogTjerkHelmholt.Hetcafédientdelaatstejaren als pakhuis voor het transportbedrijfvan de fa. Nicolai, die hier al jarenlang eenveetransport bedrijf heeft. Ook bakkerswarenerinvoorraad:RoelWesterhof,WillemNonkes, Pieter Nieman, Vennema, J.Blom,JohannesFolmerenHendrikStobbe.

Drie kerken waren er ook, met enige zeerbekende predikanten: Van Aken, Scheepelen Noest en nog twee grote scholen. Deopenbareschool inhetmiddenvandeWilpendegereformeerdeschoolaandeDrieRoe,waarnuvanBredenwoont.Eenpaarbekendeschoolmeesters waren meester ZuiderbaanvandeopenbareschoolenmeesterZijpvandechristelijkeschool.Zijpwaseenzeeractiefmanindeondergrondsebewegingtijdensdeoorlog 40 - 45. Waarschuwde ook ons, alsonderduiker, als er gevaar dreigde en hielpookvelenaaneenadresjevooronderduikers,tot op zekere dag zich weer een vreemdeonderduikerbijZijpmeldde.DezezondhemdoornaarJohannesFlorisenlaternaarJannesDijkstra aan de Boelewijk. Na een poosjeverzondeonderduikereenboodschap,maarfietstevlotnaardeKruisweginMarum,waarzich enkele Duitsers bevonden. Een poosjelater verscheen er een Duitse overvalwagenen meteen werden Zijp, Floris en Dijkstraopgepakt. Zijp hebben ze doorgezondennaar een concentratiekamp. Na veel leedkwamhijnadebevrijdingweerterug.BijzijnthuiskomstzongenwijhetWilhelmusopzijnverzoek. Zijn vrouw en kinderen waren blijhemlevendterugteontvangen.

Je vond geen dorp waar ze zo eensgezindwaren in de oorlogstijd, als in de Wilp.Midden op de dag kwam er een Engelseparachutist naar beneden op de Otterspol.

PopkeVenemaginggauwmethemnaarJanenJitskeVarwijk.DaarwerdenvlugdeklerenverwisseldmeteenbroekvanJanVarwijk,diehemveeltekortwas.ToenheeftPietPlasdezeEngelsman met de fiets meegenomen doorde Houtwal naar het huis van meester Zijp,waar hij werd doorgevoerd en opgeborgendoor Pieter Dijkhuis. De Duitsers kregen ergeenvingerachter.MeesterZijpheeftzelfookveelindeLeeksterCourantgeschrevenoverdeoorlogsjarenvan�940-�945.Wijmogenhemmeteerbiedgedenken.

In de dertiger jaren was het een droevigeen armoedige tijd. De arbeiders haddende grootste moeite om rond te komen. Zewaren op de werkverschaffing aangewezen,waarzehardmoestenwerkenvooreenkleinloon. En als het regende moesten ze maarschuilenachtereenschotmettweestokken,datscheefnaardewindkantwerdgezet.Zomoesten ze ook in de winter hun boterhamopeten. Een van de werkprojecten hier indeomgevingwashetdempenvandeoudeKeuningswijk.Metkipkarrenvolzandmoestdeze wijk worden gedempt. Dit was zeerzwaarwerk.

BoerenbedrijfjesKleine boerenbedrijfjes met enkele koeienen een stukje grond, waarop de mensenhun eigen aardappelen en groenten kondenverbouwen,wasindedertigerjarenookindeWilpenwijdeomgevingvoorvelendeenigebron van inkomsten. Ook was het mogelijkeen stukje land te huren ondermeer van de“VlijtigeArmoe”,eenverenigingdietotopdedagvanvandaagnogbestaat.Dezevoordiejarenzeerhulpvaardigeverenigingbezitenigeakkers groenland op de Vlijt bij Hendrik enDijneDijkstraenopdeCommissiewegbijhetzogeheten Jannes Brons Wijkje, waar thansMintCruimingwoont.TevensindeomgevingvanhetOtterswijkje,hetgedeeltewat thansgedemptis.Toenlagenerechterdriehoutenbattenover,noggeendriemeterbreed.Bijhetophalenvandemelkbussen isHendrikSmithiermetzijnvrachtautoeensdoorgezakt.

Het zogenaamde “Antje Smitsland” datallemaal inkleineperceeltjeswerdverhuurd,was bekend om zijn beste aardappelen. Dit

Olde Guet nr8.indd 18 08-07-2008 09:15:55

�9

perceel was gelegen naast het bedrijf vanTaedeJansma,totaanhetlandvanJanVeen.Naast Jan Veen woonde Popke BekkemametkleinzoonAlbertFlorisenbijhemdiendejarenlang de doofstomme Harmke Stoker.NaastdewoningvanBekkema lagdeoudedraai,welkedeverbindinginstandhieldmetde Houtwal. Veel mensen kwamen van hetachterwijkjeoverdeDrieRoeviadeHoutwalnaarMarum (dokterSijbrandy)endewinkelvanVanHoutenenwarenhuisenhouthandelF. Posthumus. De Wilp had toen nog geeneigendokter.

Aan de Boelewijk Oostzijde woonde toenJan Fokkema, die daar een heel mooituinbouwbedrijf had. ‘sMorgensomvijf uurwas Fokkema al druk bezig in zijn tuin. ‘sWinterswashijveelinhetbostevindenomtakkenbossentebinden.Dezebossenwerdendan veelal aan de bakkers weer verkocht.Pronkerstokkenwasookeen veel gevraagdartikel. Er was toen nogal wat tuinbouw inde Wilp. Bezemrijs werd veel door boerengebruikt,ondermeeromdestallenschoontevegen. Naast Fokkema woonden JohannesenDienevanVeen,daarnaastRoelenGriet,in de volksmond “Roeldikje” genoemd,

InseenJantjevanderPloeg.Dezemensenhielden drie koeien. Klaas Jantje van Veen,koopmaninkippenenkonijnen.InhetlaatstehuisjenaasthetgezinvanVeenwoondeeerstWillemOtterenlaterGrietjeKoekkoek.

BijWillemOtterwasomSintNicolaastijdaltijdsjoelen.Ditwerddanbekendgemaaktdooreen briefje op een lantaarnpaal te plakken.Dit meestal tot ongenoegen van de oudegemeenteveldwachter, de heer Boelens.Veldwachter Boelens was altijd zeer actief.Ookvoorhetinnenvandehondenbelasting.Een bekende anekdote uit die jaren is altijdnogdat,toenBoelensweereensinaantochtwas, Anke (de vrouw van Willem) Folkerttoeriep: “Met de hond op bêdde, Boelenskomteraan!”.

Op het eind Boelewljk lag toen een ijzerenklapbrug, welke werd bediend door RiekeleDuursma. Riekele en Matsje Duursmawoonden toen waar nu de woning van AleAusma staat . Duursma hield ook nog eenpaarmelkkoeien,hijwastevensbijenhouder.Aan de Oostzijde van de brug woondenWisseenGrietBron,diewarenvoordietijd,wat je noemt, behoorlijk boer. In de herfst

Schoolfeest met optocht in De Wilp, 1933.

Olde Guet nr8.indd 19 08-07-2008 09:15:59

20

hadhijvaakeenramomschapentedekken.Menigarbeidergingertoenmetzijnschaapheen.TevensbezatdefamilieBronooknogeen stier. Naast de brug aan de WestzijdewoondenHendrikenMatsjeBron,eenbroervanWisse, eveneensflinkboer.Terug langsde Westzijde Boelewijk woonden Albert enBrechtjeTurksma,dieinfouragehandeldeed,evenals de iets verderop wonende JannesenSieneDijkstra.DaarnaaststondhethuisjevanSietseenAtsjeStobbe.AlsSietseopeenwinteravondergensnaar toemoest,namhijaltijd zijn stormlantaarnmee.Aldert vanderVliet,eenoudevrijgezel,hield,zoalszovelen,een paar koeien en verhuurde een kamertjeaan Tije Renkema, die daar ook zijn laatstelevensjaren gewoond heeft. In ditzelfderijtje stond ook een boerderijtje van Geerten Durkje Tienstra en vervolgens een kleinwinkeltjevanJohannesVeenstra.Bovendienhieldhij er eenmooie tuinderij opna. Indewintermaandenkonmendezemanmeestalinhetbosvinden.Zijnjongstezoon,Jitse,isin �940 bij de Duitse inval nabij CoevordengesneuveldenislaterindeWilpherbegraven.Naast Veenstra woonde Wopke de Vegt enlater Harm Veldhuis, met daarnaast AnkeTienstra. In de bocht woonden Kornelis enGrietdeGroot(Kees),dieboerwasmaarook

een stukje grond aan tuinbouw besteedde.Pronkers, dubbele witten en doperwtenwas zijn beste handel. Door de verbouwermoestenvaniederetienzakjesmetbonen,ervijfzakjesgepuntwordenafgeleverd.Menigebuur is toen bij dit soort werk behulpzaamgeweest.Deboerderij is indedertiger jarenookaleensafgebrand.Oorzaak:hooibroei.

Otterswijk/HoutwalDebewonersaandeOtterswijkwarenlebeleen Gepke Dopstra. Zoon Hendrik heeft hierooknog jarenlanggewoond,GerkeenHiltjeBoerema met hun zoon Jan. DaarnaastwoondeAleBoltenlaterJanenCobaVarwijk.Over het batsje (bruggetje) bestaande uit 2balkenmetplankenterbreedtevanzo’n80cmenvoorzienvaneenstaandepetroleumlamp,woonden Germ en Lamke Lap met zoonWopkedielangvoermanisgeweest.Volgensde overleveringen is hij, na dertig jaarverkering te hebben gehad, getrouwd metBatsje van der Brug. Ten zuiden van GermLapwoondenTeakeenFroukjeRenkema(deoudersvanTeije).Hunhuisje isnogvoordetweedewereldoorlogafgebroken.

Terug naar de Jonkersvaart/Commissieweg.Aan de westzijde van de Houtwal woonden

Het centrum van De Wilp in de 30-er jaren.

Olde Guet nr8.indd 20 08-07-2008 09:15:59

2�

Wietse en Renskje Boerma, waar ook nogeen klein manufacturenwinkeltje is geweest,deoudersvanJanBoerma,numanufacturierin de Wilp en voorheen ook postbode.VervolgensAteenRenskjedeVries.Voorhunhuiswaseenvrijdiepewaterput.HundochterislatergetrouwdmetHendrikHuiting.Voorbijde Houtwal aan de Oostzijde stonden tweehuisjes.Heteerstewaseenheeloudhuis,watdoorWierdenHinkeVeenstrawerdbewoond.Wierdwasopeengegevenmomentaanhetaardappelrooien, toen Hinke riep, omdat zeeven weg moest: “Wierd wil jij even op dedeurpassen”.NatuurlijkwildeWierddatwel.Maar toen Hinke weg was haalde Wierd dedeuruitzijnhengselsennamhemmeenaarhetaardappellandomeroptepassen.NaastWierd en Hinke Veenstra, honderd meteroostelijkhetlandinwoondenLucasenEngelRenkema, die hadden zo’n 2 hectare landen waren eigenaar van beide huisjes. LaterhebbenzedebeidehuisjesverkochtaanLuAusma, waarna ze werden afgebroken. DefamilieRenkemaiskortdaarnaverhuisdnaardePaulusLamanstraatinGroningen.

EvenverderopindeHoutwalwoondenWolterenWillemkevanderVeldediedaareenheelgrootappelhofhaddenenwatkippenhielden.Wolter was zwaar invalide, maar had altijdeen zeer opgeruimde natuur. Hij kon mooiensmakelijkvertellen.Menigfietserdiedoorde Houtwal kwam, werd voor een praatjedoor Wolter opgewacht. Naast Hendrik enAntjeVarwijkwoondenFokkeenBerendieneLuiting. Eerst hebben deze mensen ruimhonderd meter het land in gewoond, maarhunhuiswerddoordebliksemgetroffenenistoenafgebrand.Eennieuwhuisistoenlaterbijdevaartweergebouwd,waardejongstezoon Anne is gaan wonen met zijn vrouwFemke. Verder achteruit woonden Klaas enAntjeNieuwenhuis ineenaardigoudhuisje.Zehielden lang tweekoeienenhaddeneengrotekoppelkippen.Antjewasbijnablind.Zeisopzeerhogeleeftijdvannegenennegentigjaaroverleden.Overdwarsnaarhet “JannesBron’s wijkje” woonden Itse en MatsjeJagersma. Een paar hoogbejaarde mensen.Met aan de andere kant Jannes en GeeltjeBron. Nog weer later R. Haze en FeddeZandstra. Na de oorlog zijn deze mensengeëmigreerdnaarCanada.

Omgeving CommissiewegDe bewoners aan de Commissieweg wareno.a. aan de vaart: Bart Ploeg, thans AleLap. Wat verder achteruit stond het huisjevanHendrikenJitsedeRoosmethunzoonHendrik,deveekoopman,tevensjager.DaarhijinDuitslandopschoolwasgeweest,zonghij bij gelegenheden altijd enkele Duitseliedjes. Na op ruim 50 jarige leeftijd te zijngetrouwd,heeftDeRoosDeWilpverlatenomzich inLeek tevestigen.VerderopwoondenTeun en Martsje van den Brug met zoonDurk.OpeenwatlatereleeftijdisDurk(indeoorlogsjaren) getrouwd met Grietje Dijkstra.Het gezin van den Brug woont er nu nog.Teunhieldwatkoeienenverkochtkunstmestvoor de landbouw. Hij was een actievevertegenwoordiger voor Wouda’s zaden. Demeeste grote en kleine boeren verbouwdennaast aardappelen ook veelal een perceelvoederbieten. Deze werden dan doorgaansdoorzoonDurkmeteenspeciaalmachientjegebouwd.

NaastvanderBrug,AnneenHiltjedeVries,waar thans de negentigjarige mevrouw deVries met zoon Willem nog steeds wonen.Daarnaast staat de boerderij van Hendriken Antje Postma, thans bewoond door deweduwe van Hedde Notenbomer, MatsjeNotenbomer-Postma en kinderen. Scheefhier tegenover, aan de andere kant van devaart woonden Wierd en Minke Veenstra,daarnaast Johannes en Tiene Veenstra,beidenboervanberoep.Johanneshieldaltijdtwee van die prachtige Belgische paardenvoorzijnwerk.BijhemheeftvriendKlaaseenpaarjaaralsinwonendknechtgediend.Klaaswas een oersterke jongen voor zijn leeftijdenkonpaardrijdenalseencowboy,watonseensmooivanpaskwam.Wantwatwashetgeval?

IkkwameensuitdeWilpfietsenentoenkwamWimpiemijachteroprijden.Wimpiewaseenjongen van stand. Zijn broer had een zaakinDeWilpenWimpiebezorgdedagelijksdeboodschappen bij de klanten. Zo gebeurdeheteensdatWimpieeenpraatjemaaktebijde weg met een oude zakenman en toenkwamereenlotenhandelaarennalangpratenkochtenzijsameneenlotvooreengulden.Naeenpoosjebleekdatzijsamendehoofdprijs

Olde Guet nr8.indd 21 08-07-2008 09:16:00

22

van duizend gulden gewonnen hadden. Dezakenman had vaak ruzie met zijn vrouw,omdathij teveelgeldonderdemensenhadzitten,dienietkondenbetalen.Dezakenmanheefttoenzijnvrouwnuendanmaarwatgeldgegeven,netzolangtotalleklantenbetaaldhadden. Toen hadden ze daar geen ruziemeerom.Wimpieheeftmetbehulpvanzijnvelevriendenenvriendinnetjesdevijfhonderdguldenverpierewaaidenverfeestvierd.

Wimpiewasthuiswatverwenden liepaltijdheelnetjesgekleedenkonaaniederevingerweleenmeisjekrijgen.ZohadWimpieeensverkering met een meisje uit Jonkersvaart-Zevenhuizen. Hetwasonsal eenpaar keeropgevallen, dat ze zaterdagsavonds, alsWimpie zijn meisje, dat in De Wilp bij eenzakenman werkte, naar huis bracht, altijdeenpooszatentevrijenhalfwegdelaanvanFolmernaardebrug,waartoennogallemaaldikkepopulierenstonden.Zofietste ikeensuitDeWilpenWimpie,diemijachteropkwam,praattehonderduitenlegdezijnhandinmijnnek. Maar na een poosje stond mijn nek indebrand,wantWimpiehadmijeenpartijtjejeukpoeder in de nek gesmeerd. Een paardagenlaterverteldeikKlaaswatWimpiemijhadgefikst.“Nou,”zeiKlaas,“diekrijgenwijzaterdagavondnogwel”.Hetwasindeherfsten vroeg donker. De zaterdagavond daaropontmoettenwijelkaarbijdebrug.Klaasgingstilletjes het land in en haalde een van deBelgpaarden op. Klaas er op gezeten en ikgafhemeenhandvolkoeiestront.KlaaslaathetpaardheelkalmbijdewallangslopentothijbijWimpieenzijnmeisjeis,dangooithijdekoeiestrontinhunrichtingendrukthetpaarddeklompenindezijendievliegtalseengekhet land in.Wijwarenalmet tweevriendenindebuurtgeslopenenhoordenWimpienogschelden:“Dieverrottepaarden, ikzitonderdestront”.Hijhadnietdoordateriemandopdatpaardzat.ZohadWimpieietsterugvoorzijnjeukpoeder.

Tegenover Johannes Veenstra woonden Eefen Femke Veen. Momenteel is er nog maarweinigmeerovervanaldezeoudefamiliesindezeomgeving.

AutovervoerEen oude bekende busondernemer wasJan Sissing. Er kwamen toen drie bussendoor De Wilp. Sissing reed meestal overde Jonkersvaart. Dan was Sietze Mulderer nog en een ondernemer uit Donkerbroek(Ariën Koster). Een bekende figuur in hetWilpster dorpsleven was Hendrik Wijkstra,vandeTippe.HijhadondermeerinLimburg,Duitsland en in de Wieringermeer gewerkt.Hier vervoerde hij alles wat maar vervoerdkon worden in dienst van de gemeenteMarum.VanuitMedemblikkwamhijmeteengrootmodelautoDeWilpbinnenrijden,waarhijuiteraardzeerveelbekijksenbewonderinghad.Eenaantal jarengeledenheeftWijkstraDe Wilp verlaten en zich in Gaarkeukengevestigd,waariknogvaakeenpraatjemethemmaak.Omdathijeenverwoedvisseris,komthijdaargoedaanzijntrekken.

In die jaren hebben wij ook voor het eersteen luchtschipgezien,nu,datwaseenhelebelevenis.Dagenlangwerdhiertoennogovergesproken.

DrankstokerijIndeWilpomgevingKeuningswijk/Heineburenwerd in die jaren ook veel drank gestookt.Dit was dan ook wel algemeen bekend. Opeen keer deed de politie een inval bij eenpaarbejaardemensen,dieookweldrankuithuis verkochten. Zij hadden altijd een tien-litersekruikindebedsteestaan,vanwaaruitde kruikjes werden gevuld. De oude vrouwzagechternogkansdekruikopdestoofteplaatsen, ging hiervoor op een stoel zittenmet haar extra lange rokken er over heen,vervolgensbrachtzijsnelhaarhoofdhaarindewarenriepdeagentenbinnen.“Julliezullenzelfmoetenzoeken”zeize,“wantikbenziekenkanmoeilijkopstaan”.Demannenvondennatuurlijkniets.

De schooltijdAlsschooljeugdgingenwealtijdlopendenaarschool.Fietsenwarenerbijnanietonderdeschooljongens. Een enkeling had een oudeafgedankte fiets thuis, waar hij het fietsendan op mocht leren. Op het schoolpleinwerd veel geknikkerd. Bijvoorbeeld klompjestuiten en potje knikkeren. Hoepelen met

Olde Guet nr8.indd 22 08-07-2008 09:16:00

23

een oud fietsenvelg was ook een geliefdebezigheid voor de jeugd. Maar ook vissenen vooral ook zwemmen in vaart of slootopwarmezomerdagen.Bij dedraai aandeJonkersvaart kon je geregeld uit school devolgende jongens zien zwemmen: AlbertFloris,gebroedersLuitingendegebroedersVarwijk.

In de winter was het een feest als het ijswildehouden.Danwerdenerinveleplaatsenhardrijderijen gehouden. Tegenwoordig heetditwedstrijden.Dinsdags-envrijdagsmiddagswaren in hoofdzaak de hardrijdagen. Danwaren de boerenknechten en dienstmeidenook vrij. Toen zag je ook nog veel hetzogenaamdestokrijden,vijfofzespersonenachterelkaar,metgezamenlijkeenstokvastonder de arm. Ook het paartjes-rijden wastoen erg geliefd, evenals het priksleeën. DekleineBramHollemanswashiergoedin.

In de wintermaanden wanneer het vroegdonkerwas,haddejeugdalskattekwaadruitjetikken.Aanelkekantvaneenkozijnzettemen

meteenpunaiseeentouwtjevast.Eninhetmiddentweespijkersendaaraaneenrolletjebindtouw. Op een afstand, weggescholenachter de een of andere struik, trok mendan met kleine rukjes aan het touw en dansloegendespijkerstegenderuit.Hetduurdeinderegeldannietzo langofdebewonerskwamen naar buiten om te zien wat er aande hand was. Ze zagen natuurlijk niemanden gingen onverrichterzake maar weer naarbinnen.Maarwarenzegoedenwel inhuis,dan begon het getik opnieuw. Dit gebeurdeookeensbijWierdenMinkeVeenstra.Wierdwasweleenkeerofviernaarbuitenenweernaarbinnengegaan,zonderdebelhamelsteontdekken. Teneinde bleef hij in het donkeropwachtstaanomdeknapenalsnoginhunkraagtekunnenpakken.Maarwatwildehetgeval,gootstenenwarenertoennogniet,dusalsMinke‘savondsdebordenendetafelhadafgewassen,gooidezijaltijdhetafwaswaterbuitendedeur.OokopdiebewusteavondenpreciesopdeplaatswaarWierdinhetdonkeropdeloerstond.

De jubilerende openbare school te De Wilp in 1933.

Olde Guet nr8.indd 23 08-07-2008 09:16:00

24

Bekende figurenEen bekende verschijning in de Wilpstersamenleving was Willem de Vries met zijnkleinedorsmachine,diebijdeboerenroggeen haver kwam dorsen. Er was in die tijdaltijdwelwat tebeleven.Demeesteboerenkwamendoorgaansnietveelmetdeoverigemensenincontact.ZogebeurdeheteensdatdekoopmanTeijeRenkemabijeenboerkwamdieveeldochtersinhuishad.Devrouwhadnetdewasaandelijngehangen,waarondereenzeventaldames-onderbroeken.Teije,dewaslijn passerend, nam prompt zijn pet af,voorzoietsmoois.Maardeboer,diedatzag,wildegeenhandelmeermetRenkemadoen.

Bekend is ook het gebeuren op een smalzandpaadje, dat Jacob Dopstra, die nogal een forse neus had, bij het naderen vanAnne,dieookeenforseneushad,altijdzei:“Anne, kun je passeren?” Anne reageerdedandoorgaansmeteenscheldpartij.Eenhelemooieherinneringis,dattoendezangermetde meeste medailles van Nederland op de

borst,JandeRoos,voorheteerstinDeWilpkwam zingen. Wat een sensatie. Jan kwamookeensbijtanteJitsaandeVaart.Jitshadneteengrotepanreuzelgesmolten.ZezetteeenflinkekommetkaantjesoptafelenvroegJanofhijhierookwel trek inhad.DeRooshaddoorgaanseengezondeeetlust.

Hetwaseenarmoedige tijd,maar tochookwel gezellig. Het krioelde van jong volk.Omdeveertiendagenwaserdansen indedorpscafé’s.Danwarendezeetablissementenstampvol.VooralmetjeugduitBakkeveenenFrieschepalen,dietoenveelalinDeWilphunvertierzochten.Zohebbenwijheelwatoudeherinneringenopgehaald,geheelvolledigzijnweuiteraardnietgeweestenerzalzohierendaarookweleenfoutjeschuilen.Het iseengedachtengang van vijftig jaar geleden oppapiergezet.

Groetend,EenoudWilpster,HarmVarwijk

Olde Guet nr8.indd 24 08-07-2008 09:16:01

25

Deur spraok verroaden?

tWaigieaantWinschoterdaipinZuudbroukelkainhetterover’nbouk,houk,koffiemetkouk.tVerderleernmosinWinschootgebeurentismiensproakuuttOldamtdeizedoarheuren.

Doukwam‘kinAnlooinDreenteterechttwasdoarmooiDreents,datmainikoprecht.Ikpaasdemienwoordenweleenklein‘beetie’aanMaor‘jebint’nGrunnigse,tisgienainontgaan’.

Joarnloaterin‘twesteninMonnickendam…MensenproatendoarnetasinAmsterdam;“Zegikdoar:“vantevorenbijdetoren”…Hé,jekomtuithetnoorden,zotehoren.

EndounoarCanada,tmagduudlekwezen:Allesdoujeind’Engelsetoal:proaten,schrievenenlezen.ButwhenIasked:“Whatisthisorthat,mydear?”Theyalwayssaid:“Hownice,you’refromHolland,Ihear”

IntWesterketier,woariknouwoon,Doarpraotenweallemoalplat,hailgewoon.Noujagewoon:“MienGrunnensisuut’nanderehouk”,Wanthierkom‘kvanzulfweeruutZuudbrouk.

Watikhiermitzeggenwil,tmoaktnaituut….holtjoenaitstilJoensproakopentaltiedneiedeuren,Zewillenaltiedoverjoenherkomstheuren.

Sineke

Olde Guet nr8.indd 25 08-07-2008 09:16:01

26

Publicaties over Marum en omgeving (6)Samengesteld door N.J.I. Mars

In deze rubriek wordt telkens een aantal publicaties die iets over het werkterrein van de historische vereniging Heemkundekring Vredewold-West vertellen, kort besproken. Dat zullen meestal boeken zijn, maar ook tijdschriftartikelen zullen soms worden genoemd. De meeste boeken zijn alleen nog antiquarisch verkrijgbaar; sla uw slag op een van de vele boekenmarkten die in onze omgeving worden gehouden.

Bij de boeken die niet meer in de gewone boekhandel verkrijgbaar zijn, wordt aangegeven in welke bibliotheek in onze omgeving een exemplaar aanwezig is. De publicaties zijn doorlopend genummerd sinds de start van deze rubriek.

Aanvullingen en suggesties zijn altijd welkom, liefst per e-mail aan nmars@xs4all.nl

Het laatste boek waaraan we in deze reeksaandachtbestedenhandeltoverdemedischezorg. We sluiten af met een suggestie vooreeniederdiezelfnogeensdepenterhandwilnemen.

20.W.E.C.Wind,P.T.Wind-Zeilstra:Doktersin Hunsingo, Fivelingo en Westerkwartier:kronieken en verhalen �850-�994. Uitgave:Profiel, Bedum, �994. 22 x 29 cm, �83 blz.ISBN90-5294-095-9.Aanwezig in de Openbare bibliotheekte Grootegast en Groningen en deUniversiteitsbibliotheekGroningen.

Ter gelegenheid van het 85-jarig jubileumvan de huisartsenorganisatie van Hunsingo,Fivelingo en Westerkwartier verscheen ditgedenkboek. Het geeft een boeiend beeldvan de eerstelijns gezondheidszorg, vanafongeveer �850. Zoals de titel aangeeft,behandelt het een veel groter gebied danalleendegemeenteMarum,maarvanMarum

is voldoende informatie opgenomen omopname in deze rubriek te rechtvaardigen.Er staan vele interessante ‘weetjes’ in,bijvoorbeeldoverhetvóórkomenvanmalariainonzestreken.2�.E.J.Brink:Inventarisvandearchievenvande gemeente Marum �8��-�987. Uitgave:GemeenteMarum,2000.[Voor zover mij bekend: niet in openbarecollectiesaanwezig.]

Alsu,nahetlezenvandevoorgaandetwintigboekbesprekingen van mening bent dateen boekje over uw favoriete onderwerp uitMarum node ontbreekt, wat let u dan omzelf in die leemte te voorzien? Het archiefvandegemeenteMarum,netalsdatvandeVerenigingHeemkundekringVredewold-West,biedtueenrijkecollectiegegevens.Deeerstestap isdanom inzicht tekrijgen indewijzewaaropditarchiefisgeorganiseerd.DaarbijisdeInventarisonmisbaar.

Olde Guet nr8.indd 26 08-07-2008 09:16:01

27

De ‘Bult’ van MarumKoos Vos

Ten zuidwesten van de Romaanse kerk te Marum, ligt sinds mensenheugenis een ‘Bult’; een kleine heuvel, met daarop een boom, in een perceeltje weiland. Dit artikel gaat over het ontstaan en de betekenis van deze heuvel, in de volksmond ‘de Bult van Marum’ genoemd. Gesteld mag worden, dat het hier niet gaat om een natuurlijk ontstane verhoging in het landschap, zoals een donk, holm, stuifduin of oeverwal1 . Vanwege z’n steile en hoge vorm moet de ‘Bult’ door mensenhanden zijn gemaakt. De grote vraag is echter, wanneer en waarvoor!Ik heb uitgebreid onderzoek gedaan naar de oorsprong van de ‘Bult’, hetgeen heel veel materiaal en voorlopig een achttal mogelijkheden heeft opgeleverd. In dit artikel beschrijf ik elk alternatief en geef hierover mijn oordeel. Hierbij moet ik mij wat de omvang betreft beperken. Op de website van de ‘Heemkundekring’ zal ik later uitgebreider publiceren over dit onderwerp. Het onderzoek bestrijkt de periode van ongeveer 3000 v.C. tot de periode 1811/1832, wanneer de eerste kadastrale gegevens omtrent de omgeving van de Romaanse Kerk in Marum bekend raken.

De ‘Bult’ van Marum, met Linde, in zijn tegenwoordige gedaante.

1 Een donk of holm is een zandheuvel of rivierduin die boven klei- of veenvlakten uitstak, ontstaan in de laatste ijstijd. Latere verstuivingen veroorzaakten stuifduinen. Oeverwallen ontstonden aan kreken en prielen door eb en vloed. Hoewel Marum al deze (in)werkingen in het landschap heeft gekend, kan de ‘Bult’ daar in de huidige vorm niet door zijn ontstaan.

Olde Guet nr8.indd 27 08-07-2008 09:16:04

28

Deonderstaandealternatievenworden inchronologischevolgordebeschreven:

�. Grafheuvel (3000v.C.tot700n.C.).2. Weide-ofvergaderplaats (Terpenperiode)3. Veenterp(700n.C.tot�300n.C.)4. Kapelkerkmetlossetoren(��50n.C.

tot�225n.C.)5. Spieker

(3000v.C.totongeveer�586n.C.)6. StinswierofHegeWier

(��00totongeveer�600)7. Duivenslagpoort(�672tot�800)8. Grondtotvermaak

(�8��/�832totheden)

1. GrafheuvelNa de IJstijd, ongeveer �0.000 jaar v.C.trokken in onze streek rendierjagers rond,die kort in jachtkampen verbleven. In dietijd lagdezeespiegelmeerdan50m. lagerdan nu. Dit gebied was toen een droogdal, een rietvlakte. Duizenden jaren later,

rond 3000 v.C., leefden hier voor het eerstboeren. Dit was het Trechterbekervolk (dehunebedbouwers). Hierna, in de Bronstijd,de volken die in grafheuvels hun dodenbijzetten.Toenhetklimaatzachterennatterwerd,kwamerinhetdalsteedsmeerwatertestaan.Erontstondveengroei,dieuiteindelijkallesoverwoekerde.Debewonersvertrokkendaaromnaardekustofdedrogeregebiedenvan Friesland en Drenthe. Vredewold waseen onbegaanbaar veen- en moerasgebiedgeworden en zou lange tijd onbewoonbaarblijven.

Grafheuvelstreffenwedanookvoornamelijkaan op de hogere zandgronden en nietin de veengebieden. Ze zijn over hetalgemeentussende2000en5000jaaroud.Veel grafheuvels werden oorspronkelijkopgeworpen op markante punten in eenopenlandschap,maarindeloopdereeuwenzijnzevaakoverwoekerdenbeschadigd. Inonzenabijeomgevingzijnerondermeerdriegrafheuvels gevonden op De Haar, tussenMarumenFrieschepalen.VerdernogvierbijAllardsoogophetMandeveld.

Grafheuvel in Evessen in de Harz, Duitsland. De overeenkomst qua vorm en afmeting met de Marumer ‘Bult’ is opmerkelijk.

Olde Guet nr8.indd 28 08-07-2008 09:16:31

29

In latere eeuwen vondenveel grafheuvels eennieuwe bestemming. Hetchristendom, dat in Marumomstreekshetjaar800werdingevoerd, verbood immershet cremeren. De heuvelswerden in gebruik genomenalsgalgenbergofmolenbergendedensomsdienstomhetpaasvuur op aan te leggen.Ook werden ze vaak in eenkwaad daglicht gesteldals ‘witte wievenbult’. Eendergelijke ‘witte wievenbult’schijnttehebbenbestaanindebuurtvanhetsteenhuis‘deLinne’ aan de Lindsterlaan2.Dominees lieten dergelijkebulten wel slechten, omvooreensenvooraltijdafterekenenmetdezeverdachtebijgelovigespokerijen.

Een grafheuvel in Marum?Zoude‘Bult’eengrafheuvelkunnenzijn?Quaafmetingenisditmogelijk.Aandeanderekant,zijndemeestnoordelijkegrafheuvelsinonzegemeente aangetroffen op het Haarstervelden ligt de ‘Bult’ wat noordelijker. Bovendienis bij onderzoek puin en aardewerk in de‘Bult’aangetroffen,watdemogelijkheidvaneen grafheuvel tegenspreekt. Alles op eenrij zettend is de ‘Bult’ door zijn geïsoleerdenoordelijkeliggingéndooraanwezigheidvanpuin enaardewerkrestenmijns inziensgeengrafheuvel, om van een galgenberg of ietsdergelijks maar niet te spreken. Dit neemtnietweg,datarcheologischonderzoekindediepste lagen toch iets in deze richting zoukunnenaantonen.

2. Weide- of vergaderplaatsPas in de vroege Middeleeuwen begonnennieuwe bewoners vanuit het terpengebiedrichting het Zuidelijk Westerkwartier tetrekken. In het begin alleen voor hout- enturfwinning,latervestigdenzijzicherblijvend.

Deze kolonisten hebben zich waarschijnlijkeerst langs de stroom de ‘Oude Riet’gevestigd, tussenLangewoldenVredewold.Zij ontwaterden het veen ten behoeve vandeturfgraverijenvestigdenboerenbedrijfjes.Steeds meer veen werd ontwaterd en zokwam de zandrug Vredewold van De HaartotOostwoldsteedsmeertevoorschijnuithetveen. Op de zandrug werden verschillendewoonplaatsen gesticht, met daarbij Marumalséénvandeoudste.InhetgeheleFriesekustgebied-vanZeelandtotDenemarken-warenindeBronstijd3,naastde terpen, heuvels opgeworpen, soms vangroteomvang.Demeestewarengrafheuvels,maarvooralinlateretijdenwerdendezeookgebruikt als vluchtplaats bij overstromingenof als vergaderplaats. De reeds bestaandeheuveltjesvormdenalshetwareeennatuurlijkamfitheater.Rondhetjaar�000n.C.haddende‘ZevenFrieseZeelanden’4óókeendergelijkevergaderplaats;deOpstalboombijAurich inOostFriesland.InhetOud-Friesheettedezeplaats‘Upstalesbeam’of‘-bame’.Hetwoord‘Upstall’ betekent omheind weidegebied ofverhoogdeoeverwalvoorgemeenschappelijkgebruik.HetFriesewoord ‘bame’of ‘beam’

Oudste afbeelding van de Opstalboom of Upstalesbame bij Aurich.

2 Materiaal hierover ben ik reeds aan het verzamelen (K.V.)3 De tijd na de hunebedbouwers, ongeveer 1500 v.C.4 Historische benaming voor de gebieden die door de Friezen werden bewoond

Olde Guet nr8.indd 29 08-07-2008 09:16:32

30

- vgl. het Engelse woord ‘beam’ - betekentboomenkanbetrekkinghebbenopafsluitingofgrensboom.

Bij Aurich zélf kan het ook betrekkinghebbenopdezeveneikendieervolgensdeoverlevering stonden. De eerste vermeldingvandeOpstalboomvindenweinde‘Kroniek’vanhetKloosterBloemhofuit �2�6.DeabtEmo van Huizinge schreefer toen al bij,datdeOpstalboom ‘oeroud’was, zodatwerustig kunnen aannemen dat deze Frieseontmoetingsheuvel al uit ongeveer 900 n.C.dateert.

Een ‘Opstalboom’ bij Marum?De ‘Bult’ bij Marum kan in oude tijden opdezelfdewijzezijnontstaanenlateropkleinereschaalalsvlucht-ofvergaderplaatsgebruiktzijn,alsOpstalboom.Devormkomtin iedergeval overeen met de grafheuvels in hetnabijeFrieslandenDrenthe;deinhoudechterniet. Nogmaals, deskundig archeologischonderzoekomtrentdeoorsprongvande‘Bult’kanhierbeslistmeeruitkomstbrengen.

3. Veenterp Bijzondere - primitieve - vormen vanopgeworpen hoogten in een veenlandschapzijn de zogenaamde ‘veenterpen’. Ditzijn kleine, door mensen opgeworpenwoonheuvels in drassig veengebied, vooréén boerenbehuizing. Deze ‘veenterpen’komen hier op sommige plaatsen nog veelvoor, bijvoorbeeld in de Peizermaden enin het Leekstermeergebied, maar ook inFriesland. Onderzoek heeft uitgewezen datde‘veenterpen’stammenuit700à800n.C.Waarschijnlijk zijn ze het eerst gebruikt alszomerse schuilplaats voor herders, terwijlhet vee in de omgeving, de Mienscheer,graasde.BijonderzoekrondPeizebleekdatdaarnogtweehonderd terpjes voorkomen, deels inclusters, deels verspreid in het landschap.De kleine terpjes hebben een doorsnedevan�0à�5menzijnca.0,3à0,4mhoog.Degroterezijn30à40mindoorsnedemeteen hoogte van maximaal � m. De nu nogaanwezige ‘veenterpen’, zijn nog nauwelijksinhetlandschapteherkennen,omdatzeindeloopvandetijd indeomringendelanderijen

zijn weggezakt. Verder bleek dat op alle nunog aanwezige ‘veenterpen’ een huis heeftgestaan. De bebouwing wordt gedateerdop�000tot�200n.C.Deaanwezigheidvanmeerdere vloerniveaus wijst er op dat dehuizenlangeretijdbewoondzijngeweest.Erwerden botresten gevonden van rund, geitenschaap.Indehuizenzijngeenmestrestengevonden, wat er op wijst dat de ruimteniet werd gebruikt voor winterstalling vanhet vee. De omgeving werd mogelijk alleengebruiktalszomerweiding.Deaanwezigheidvan mosveen wijst er op dat het landschapdestijds zeer nat en enigszins verzilt moetzijngeweest,echterzonderopenwater.Hetnabijgelegen Leekstermeer kende in dezeperiodenoginvloedvanebenvloed.

Een ‘veenterp’ in Marum?Voor‘deBultvanMarum’gaatopbasisvanbovenstaande beschrijvingen mijns inziensdeoptievooreen‘veenterp’nietop.Hiervoorligtditmonument iets te ver verwijderd vanhet veen- en drasland van het Oude Diep.Ter plaatste van de ‘Bult’ ligt het maaiveldookhoger.Bovendienkomendeafmetingenen hoogten van ‘veenterpen’ niet overeenmetdievande‘Bult’enlaatdeomschrevenbewoningshistorie van een ‘veenterp’ zichmoeilijkopde‘Bult’situeren.

4. Kapelkerk met losse torenZoals gezegd kreeg het Westerkwartierzijn bevolking terug in de Middeleeuwen,toen de kerstening al min of meer eenvoldongen feitwas. Inonzestreekwerdhet

Kapel zoals te Marum, nog zonder schip en toren.

Olde Guet nr8.indd 30 08-07-2008 09:16:33

3�

christendom ingevoerd tussen 700 en 900n.C.Erontstondenduspaskerkentoenhetnieuwegeloofalvastevoethad.Hetismijnsinziens dan ook onwaarschijnlijk, dat onzeoudstekerkenaltijdopheidensetempelszijngebouwd5. Uit opgravingen is wel geblekendat de huidige ‘oude’ kerken bijna allemaalhoutenvoorgangershadden.

Nahetinvoerenvandebaksteeninongeveer��00, werden stenen kerken, torens en ookdeeerstestenenhuizen–stinzen–gebouwd.De vroege stenen kapel, nu het koor vande Marumer kerk dateert uit +/- ��50 enwas oorspronkelijk opgemetseld met eenhalfkoepel. In de – toen nog – westelijkemuurwaseenbredeopeningofeendeur.Devraagisofhetgebouwoorspronkelijkwelalskerk voor de bevolking is bedoeld! Evenalssoortgelijke gebouwen in Friesland kan hetaanvankelijk ook een bid- of retraiteplaatsvoor geestelijken zijn geweest. Enkeledecennialaterwerdenhetschipendetorenaangebouwd, in een iets beter ontwikkeldebouwstijl. Het rechthoekige grondplan vande toren kan wijzen op een oorspronkelijkdwarsgeplaatstzadeldak,totbovenaantoeopgemetseld.De bouw was voltooid in �225. Uit dezedateringen blijkt dat de kerk van Marumhoogstwaarschijnlijk niet vanuit het kloosterTrimunt is gesticht. Dat is namelijk vangelijktijdigeofietslateredatum.

Opoudekaartenzijndekerkenhetkerkhofnog volledig omgracht. Kerk en kerkhofliggen op hun beurt weer midden in eengroter,afgescheiden,vierkantgebied.Binnenditgebied ligteen tweedeomgracht terrein,nude‘Bult’genoemd.Beidegrachtenstaanin directe verbinding met het Oude Diep,noordelijkvandekerkgelegen6.Dezesituatieroeptdevraagopofdekerkeerderinrelatieheeft gestaan met het andere omgrachteterrein.

Een kapel met losse toren in Marum?Overdevraagofopdeplaatsvandehuidige

‘Bult’eenlossekerktorenheeftgestaanzoalsop veel plaatsen in Friesland en Groningenkunnenweechterkortzijn.Opbasisvanallebekendegegevensontbreektelkeaanwijzingvoor een losstaande kerktoren. Schip éntorenzijn,rond�225,tegelijktegendekapelaangebouwd.Watderelatievandekerkmethetomgrachteterreindanwélisgeweest?Ineenvolgendartikelgaikophetgegevenvandezedirecterelatiedoor.Ditisechtervaneendergelijke omvang dat het niet past in dezeuitgave.

5. Spieker Een ‘spieker’ is een voorraadschuur waarindeoogst -vooralgraan-werdopgeslagen.Dergelijke opslagplaatsen vonden we in deprehistorieenindeMiddeleeuwendoorheelNederland,maarvooralinhetnoordenenhetoosten.

De Vredewolders uit de Brons- en IJzertijdatenheelanderedingendanwijtegenwoordig.Hoeandersdatwas,blijftraden.Zokendenzenoggeenaardappelenoftomaten,diekwamenpasnadeMiddeleeuwenuitAmerika.Watweeroverwetenkomtvooralviadearcheologie.Vrijwel iedereen was destijds boer, het waseen ‘way of life’. Op het menu stonden zelfverbouwde gewassen en de dieren diemen hield. In de Vroege IJzertijd (700 v.C.)verbouwde men granen als gierst en gerst;de tarwesoortenemmertarweenspelttarwe;gewassen met oliehoudende zaden alsmaanzaad enhuttentut7 en vezelgewassen.Vlaswerdwaarschijnlijkzowelvoordevezel(linnen) geteeld als voor het lijnzaad (olie).Daarnaast werden tuinbonen, schapezuring,knollen en mannagras verbouwd. Dit werdaangevuld met in de omgeving verzameldeplanten,vruchten,notenenkruiden,alsmedewild.

Men vermoedt dat de opslag van voedsel,maar ook van wintervoer voor het vee,plaatsvond in ‘spiekers’ op een verhoogderf. Deze gebouwtjes zijn teruggevondenenbestondenuit4tot6palenmeteendak.

5 Door het Leylijnencentum wordt dit ten aanzien van Marum wél beweerd! 6 Bij uitbreidingen van het kerkhofterrein in 1927 en 1969 werden de omgrachtingen helaas gedempt. Ook op dit onderwerp kom ik in een later artikel terug.7 Camelina sativa of dederzaad; plant met oliehoudende zaden

Olde Guet nr8.indd 31 08-07-2008 09:16:33

32

Eeuwen later, in de Middeleeuwen, was hetgebruikelijk dat kerken en kloosters voorde exploitatie van hun gronden, op hetplatteland zogenaamde ‘uithoven’ stichtten,met een zogenaamde ‘tiendenschuur’ of‘spieker’. Deze diende voor de berging vandeopbrengstendiede inwoners– innatura–aanhenmoestenafstaan.Inonzeomgevingwerden veel veen- en moerasgebiedendoor ondernemende Cisterciënzerbroedersontgonnen. Als tegenprestatie – belasting- moesten de boeren één tiende deel vanhun oogst, afstaan aan het klooster. Dezeoogstbijdrage werd opgeslagen in eengezamenlijke‘spieker’of‘tiendenschuur’.De‘Bult’,gelegennabijdevroegekapelkerk,zoueengeschikteenveiligebouwplaatsvooreendergelijkeopslagplaatsgeweestkunnenzijn.

BijopgravingeninDrenthezijndefundamentenvanzo’n‘spieker’aangetroffen.Vermoedelijkstondopdeveldkeienfunderingvan6x4m.eenbovenbouwinvakwerkbouw,vanéénoftweeverdiepingenhoog.Aardewerkschervendateren het bouwsel in de tijd rond �200.Dergelijkeconstructieswarenindeprehistorieen in de vroegste Middeleeuwen zeker nietbekend.Ditzoukunnenwijzenopeennieuwe

bouwmethode,die-mogelijktegelijkmetdievandeeerstestenenkerken-werdingevoerdonder invloed van de nieuwe landsheer.Sinds �040 zwaaide immers de bisschopvan Utrecht de scepter over Groningen enDrenthe.Ook in latere tijdenkomenwenoglang‘spiekers’tegenalsopslagplaatsvandeboerenendegemeenschappenzelf.

Een ‘spieker’ in Marum? MarumiséénvandeoudstenederzettingeninVredewold.HetisaannemelijkdatalindeprehistoriedeallereerstebewonerslangshetOudeDiepbijMarumeenverhoginghebbenopgeworpen om daarop hun producten, ineenhouten‘spieker’,tebewaren.Vervolgenskent Marum een duidelijk kerkelijke historiein haar ontstaansgeschiedenis. De kerk iséén der oudste van de provincie en waseersteenkapel.Devestigingvaneen‘uithof’nabijdebestaandekapel,meteen ‘spieker’of ‘tiendenschuur‘ op de droge en veiligeverhoging-eventueelomgevendooreengracht-lijktlogisch.Nadegodsdienstwisselinginde80-jarigeoorlog,verloordespiekeruiteindelijkzijn doel en draagvlak in de gemeenschap.De zogenaamde ‘sarrieshutten’8 nabij demolens kwamen daar voor in de plaats.

Een spieker in de prehistorie.

8 Verbastering van ‘cherchershuis’: woning van een belastingambtenaar

Olde Guet nr8.indd 32 08-07-2008 09:16:34

33

Samengevatishetnietondenkbaardatvanafde late prehistorie tot ín de Middeleeuwenook in Marum eerst een houten ‘spieker’en later een ‘tiendenschuur’ kan hebbengestaan,opéénendezelfdeverhoginginhetlandschap. Archeologisch onderzoek moethierduidelijkheidgeven.

6. Een ‘stinswier’ of ‘hege wier’Een ‘stinswier’ - ook wel ‘hege wier’ -is een opgeworpen heuvel uit de latere

Middeleeuwen, waar een versterktewoontoren (ofmotte)opwasgebouwd.Vandeoorspronkelijkmeerdan�08exemplareninFrieslandenGroningenzijn tegenwoordignogslechts7à8over.Ze liggeno.a.bijdedorpenZuurdijk,Garsthuizen,Menaldum(Fr.)en misschien ook in Marum! ‘Stinswieren’werden vooral gebouwd als prestige-objectdoor de grondbezittende boerenklasse. Detorenwerdmeestal niet bewoond,daarvoorverkoos men liever het comfort van deherenboerderij vlak in de buurt. Slechts intijdenvanconflictenwerdenzegebruiktomzichinteverschansen.

‘Stinswieren’ zijn vaak aangezien voorvluchtheuvels bij hoog water, maar ookvoor een terp of wierde. Qua omvang zijnze hiervoor echter te klein; met een basisvan 30 meter en een hoogte van 5 tot �0meter. Bovendien zijn er rond verscheidene‘wieren’ restanten van grachten gevonden.Andere argumenten waarom ‘stinswieren’geenterpenofwierdenzijn,ishetfeitdatzevaakopofbíjeendorpsterpzijnaangetroffen;óók in hoger gelegen delen van onzeprovincie. Ook grafheuvels kunnen het nietzijn geweest, vanwege de gracht die vaakaanwezigwasenvondstenvanmiddeleeuwspuinenwapens.Juistditwijsteropdathethiergaatomdebekendeheuvels,waaropindeMiddeleeuwenhonderdentorenshebbengestaan.DezekwamennietalleenindeFrieselandenvoor,maarookinZeeland,VlaanderenenNoordwestFrankrijk.

De middeleeuwse spieker.

Hege Wier bij Menaldum.

De vorm van een vroege stins.

Olde Guet nr8.indd 33 08-07-2008 09:16:36

34

Stinzen hebben vaak een rol gespeeld inde twisten tussen de ‘Schieringers’ (vooralFriezen)ende‘Vetkopers’(vooralGroningers)tussen�325en�496.Inde80-jarigeOorlogkwam het veelvuldig voor dat bezitters vande stinzen door de Staatse troepen werdengedwongen hun versterkingen af te breken,zodat de toenmalige Spaanse vijand geengelegenheidkreegzicherteverschansen.Eenmogelijke ‘stinswier’ teMarumbijvoorbeeld,zoudeSpaansestadGroningeneenvoorposthebben kunnen bieden tegen de StaatseSchansteFrieschepalen.

Een ‘stinswier’ of ‘hege wier’ bij Marum?Bij onderzoek door amateur-archeologenis op de plaats van de ‘Bult’ middeleeuwsaardewerk en puin verzameld. Ook quaafmeting komt de ‘Bult’ overeen met de

hierboven beschreven ‘stinswieren’, diestammen uit de vroege Middeleeuwen. Uitdezélfde periode dat in Marum in dezélfdebuurtschap een kerk werd gebouwd. De‘stinswieren’ werden niet bewoond en vaakstondener(grotere)boerderijenindedirecteomgeving.Ditzoueveneensovereenkunnenstemmen met de situatie in Marum, waarin de nabije omgeving van de kerk in hetverledenmogelijkenkelerijkeboerenplaatsenhebben gestaan, zoals Wyemaheerd9

aan de Randel. Ook verkeersgeografischgezien komt de ligging van een ‘stinswier’teMarumovereenmetdievan ‘stinswieren’elders;vaakgelegenaandoorgaandewegenen aan doorgaande handelsvaartroutes.Het destijds op 200 meter afstand liggendeen zeker bevaarbare Olde Diep was via deMatsloot,deGaveenhetoudeAduarderdiepdeverbindingmethetbelangrijkeAduardenviadestadGroningendehandelsverbindingnaaropenzee.

Tenslotte heeft onderzoek uitgewezen datnagenoeg alle oudere maar ook kleinereplaatsen inVredewoldenLangewoldéénofmeer stemhebbende versterkte boerderijen,dan wel stinzen, hebben bezeten. Eenvolledigelijsthiervanisvoorhanden.Dathetzeer oude centrum van Marum (West), meteenkloosterenwaarschijnlijkdeoudstekerkuitdeprovincie,hieropjuisteenuitzonderingzouzijn,doetzeeronwaarschijnlijkaan�0.

7. Een DuivenslagpoortHetboek‘VlijtigearmoedeentonnenGouds’,van J. en H.J. Boerema, toont een schetsuit �672, voorstellend de Romaanse kerkte Marum, met duidelijk een toegangspoortvóór het kerkterrein. Mijns inziens is dezeschets gemaakt vanaf de hoek waar dewoningvanH.T.Idsinghstond,dielaterMairevan Marum was. Hij zou grutter geweestzijn, wat het uithangbord kan verklaren. Alswe goed kijken, zien we in ieder geval eenpoortgebouwmetvlieggaten.Kanditgebouweventueelgebruiktzijnals‘duivenslagpoort’?Enwatisdanderelatietotde‘Bult’?Wegaan

Dit kaartje uit ongeveer 1830 toont nog de grachten rondom de kerk en de bult. Aan de Randel, eveneens omgracht, de grote Wyemaheerd.

9 deze heerd bestond al in 1467 en werd toen bewoond door Berend Hendrikszn. Wijma, grietman en rechter van Vredewold en westerdeel Langewold.10 Onderzoekers van het BAI (Biologisch Archeologisch Instituut) van de Rijksuniversiteit Groningen pleiten al lange tijd voor onderzoek.

Olde Guet nr8.indd 34 08-07-2008 09:16:38

35

terug naar de tijd waarin duiven op somseven grootschalige wijze werden gehoudenalspluimveetegenwoordig.Duivenslagpoorten ontstonden tussen �600en �700, waarschijnlijk eerst bij kloosters,kerken en borgen; later ook bij boerderijen.Een ‘duivenslag’ is een voorziening in eenhokwaardoordeduivenerwelvrijinkunnenvliegen maar, eenmaal binnen, er niet meeruit. Een ‘duivenslagpoort’ moest hoog zijnenrustiggelegen, indenabijheidvanzuiverwater.Bovenaandebuitenkantbevindenzichaanvliegopeningen met -plankjes. Binneninmoetvoldoenderuimtezijnvoorvoortplantenennestelen.

Het bezit van een fraaie ‘duivenpoort’ hadzeker te maken met prestige, maar deachtergrondvandeduivenhouderijwasvooralpraktisch.Duivengoldenalseendelicatesseenvormdendaarbijeenbelangrijkeaanvullingopdevoeding,vooral‘swinters,wanneerversrund- en varkensvlees nauwelijks te krijgenwas. Bovendien was één zak duivenmestevenduuralseenkarschapenmest,dusookin economisch opzicht waren duiven zekervanbetekenis.Omdatduivenbijhetzoekennaarvoedingin

omringende landerijengroteschadekondenaanrichten,werdhethoudenvanduivenaanstrenge regels onderworpen. Het recht omgroteaantallenduiven tehouden inpoortenof torens, was voorbehouden aan boeren,adel en geestelijkheid (later de dominees)en gekoppeld aan de hoeveelheid landdie men bezat. Van veel kerkvoogdijen isde ‘administratie omtrent duivenslag’ eenbekendgegeven,vooralbinnendeprovincieGroningen. Na de Franse Revolutie schaftemen,ookinNederland,de‘HeerlijkeRechten’af en werden de ‘duivenslagpoorten’ en -torens verboden. Mogelijk is toen ook de– eventuele – ‘duivenslagpoort’ uit hetMarumer dorpsbeeld verdwenen. De restenkunnenvervolgenszijnbedektmetaardeenbegroeid.Iniedergevalblijkttussen�8��en�832,bij de invoering vanhet kadaster, datdeplaatsvandeeventuele‘duivenslagpoort’-de‘Bult’–aangeduidwordtals:‘grondtotvermaak’.

Een ‘duivenslagpoort’ in Marum?We kijken nog eens naar de tekening vanpoort, kerk en woning uit �672. Is dezepoortinderdaadeen-destijdsvrijalgemeenvoorkomende – ‘duivenslagpoort’? In

Schets uit 1672; omgeving Romaanse kerk te Marum.

Olde Guet nr8.indd 35 08-07-2008 09:20:33

36

ieder geval is het poortgebouw centraalen gedetailleerd neergezet, wat op eenzeker belang zou kunnen duiden. Het iseen gemetseld gebouw, met een hekwerkbinnen in de gewelfde ingang. Het hek metschuifgrendel is van punten voorzien. Hethek zal het achterliggende terrein hebbenmoeten afsluiten en heeft vanwege degrendel logischerwijs kunnen scharnieren.Het binnenwerk van de poort is verdeeld in3 bogen. De poorttoegang is over de vollebreedte 2 traptreden hoog en zal naar allewaarschijnlijkookeentoegangsfunctiegehadhebben naar de kerk. Aan onze zichtkantis het midden van de poortboog van eensiersluitsteen voorzien. Heel vaag zijn meereventuele siersluitstenen te ontdekken. Detop van de trapgevel heeft een ‘schietsleuf’(ofeventueeleenmuuranker).Deachterzijdeheeftookeentrapgevel.Hetdakismisschienvoorzien van boven- en onderpannen, ookwel monniken en nonnetjes genoemd. Hetvroegste bekende gebruik van dit soortpannenindezestreekdateertuit+/-�300.Dehoek aan de rechtervoorzijde is bouwvallig;er ontbreken op halve hoogte enkele

hoekstenen.Aandevoorzijdevandepoortisdemuurvandegeveltipvoorzienvanzeveninvlieggatenvoorduiven.Eentoegangtotde‘duivenkamer’ isniet tezien.Debouwstijlenvan poort, kerk, toren en woning komenenigszinsovereen.

De poort op de tekening vertoontopmerkelijke bouwkundige overeenkomstenmet nog bestaande ‘duivenslagpoorten’,vooral in Friesland. Ook de geïsoleerdeligging van de ‘Bult’ - temidden van water- en de historisch sterke relatie tussen kerken ‘duivenslag’kunnenwijzen inde richtingvan een ‘duivenslagpoort’. Veel gegevenskomenzosterkovereenmetdesituatierond‘duivenslagpoorten’ elders in Groningen enFriesland, dat mijns inziens de voormaligeaanwezigheid van een ‘duivenslagpoort’ opde plaats van de ‘Bult’ zeer waarschijnlijkis te noemen. Ook hier kan deskundigarcheologisch en archivalisch onderzoekuitkomstbrengen.

Detail uit bovenstaande schets: het poortgebouw.

Duivenslagpoort bij Liauckamastate te Sexbierum.

Olde Guet nr8.indd 36 08-07-2008 09:22:06

37

8. Grond tot vermaakIn�8��isinNederlandopbevelvankoningLodewijk Napoleon, de broer van NapoleonBonaparte, begonnen met het tekenen vankadasterkaarten. Doel was het invoerenvan een landelijk grondbelasting-systeem(de tegenwoordige ozb). In �832 was heelNederland in kaart gebracht en is hetbelastingsysteeminwerkinggetreden.

Er werden twee soorten kaarten gemaakt:‘Verzamelplans’ (overzichtkaarten) en‘Minuutplans’.Minuutplanszijndetailkaartenvaneenbepaaldgebied,waaropelkperceelmet bijbehorend perceelnummer preciesstaat aangegeven. Bij de kaarten hoort eenadministratie die per perceel onder andere

aangeeft: eigenaar, oppervlakte, waardeen gebruik. De perceeladministratie staatopgetekend in boeken die ‘OorspronkelijkAanwijzendeTafels’(oat’s)heten.Opdezekadastralekaartenwordtdeplaatsvan de ‘Bult’ duidelijk als een afzonderlijkperceel onderscheiden en omschreven als:

Kadastrale kaart van Marum, sectie F 1811-1832407 Pastorij Weg als weide, 408 Pastorij Weiland, 409 Kerk Water, 410 Kerk Begraafplaats411 Kerk Kerk, 412 Kerk Toren, 413 Kerk Opg. Bosch, 414 Pastorij Weiland415 Pastorij Grond tot vermaak, 416 J.L. Klamer Tuin, 417 J.L. Klamer Boomgaard418 J.L. Klamer Huis en erf, 419 H.Tj. Idsingh Weg als weide, 420 H.Tj. Idsingh Bouwland424 H. Tj. Idsingh Huis en erf, 457 Pastorij Tuin, 458 Pastorij Huis en erf, 459 Pastorij Weiland

Detail uit de kadastrale administratie, waaruit blijkt dat de ‘bult’ omschreven werd als ‘grond tot vermaak’.

Olde Guet nr8.indd 37 08-07-2008 09:22:07

38

‘grond tot vermaak’. Wat we ons hierbijmoeten voorstellen is niet geheel duidelijk.Misschienwerddeterm‘grondtotvermaak‘ombelastingtechnischeredenengehanteerd.Indezelfdeperiodewordenbijvoorbeeldookdeoprijlaanvande‘Coendersborgh’eneenbosperceel,zoomschreven.Het gedetailleerd ingetekende ‘minuutplan’vandegemeenteMarum,toontheelduidelijkdatdeomgrachtingrondde‘Bult’nogintactis.Hetkadastralenummervanhetperceelis4�5. Uit de bijbehorende ‘oat’ blijkt dat de‘Pastorij’ er de eigenaar van is. Dit perceelmaaktdeeluit vanhetcarré ronddekerk -buiten de gracht - dat is opgedeeld in vierpercelen, alle eigendom van de pastorij:dehof voordekerk, kad.nr. 4�3;weide tennoordoostenvandekerk,kad.nr.408;weidetenwestenvandekerk,kad.nr.4�4;grondtotvermaak,kad.nr.4�5.Overdezeterreinenzijngeenrelevantejong-historische gegevens bekend. Ook niet metbetrekkingtotdefunctievan‘deBult’,helaas.VoorzitterBerendKingmadeeldemijwelhetfeitmede,datdegrachtrondde‘Bult’bijdeaanlegvandeouderijksweg(43)isgedemptmetaardeuithetMarumerLage.

Overigenswarenveelgrondenindeomgevingvandekerk,inhetbezitvandePastorij.Zoalsdeaandeoostkantgelegenwegmetnummer407,diewordtaangegevenmetdeterm‘wegalsweide’;endepercelenlangsdeweg,dienu Noorderringweg heet, met de kadastralenummers457t/m459.De Kosterij�� had alleen bezittingen in deMarktstraat, namelijk perceel nummer 453,‘kosterijhuisenerf’enperceelnummer454,‘kosterijschool’.

‘Grond tot vermaak’ in Marum?Daarover bestaat, gezien de gedetailleerdevastleggingenomschrijvingdoorhetkadasterin�832,geenenkeletwijfel.Hoeweonsditmoetenvoorstellenenwelkerolde‘Bult’als‘grondtotvermaak’eventueelheeftgespeeldis,spijtiggenoeg,nietbekend.Uiteraardzijnerweldenodigeherinneringenenbelangrijkeanekdotes bekend bij (oud) inwoners vanMarum. Ook het kerkarchief kan nog meerhistorisch materiaal opleveren. Het zoudaarom nuttig zijn deze herinneringen viainterviews vast te leggen en te bundelentezamenmetdekerkarchivalischeanekdotes.In de toekomst zal ik hieraan beslist nogaandachtbesteden.

Slotwoord van de redactie Acht alternatieven zijn door de gedreven onderzoeker, Koos Vos, beoordeeld. Velemogelijkhedenenonmogelijkhedenheefthijtegenelkaarafgewogenenstapelsliteratuur*overditonderwerpheefthijbestudeerd.VergelijkbaresituatieswerdenbelichtengeprojecteerdopdeomstandighedenteMarum.Alzijnbevindingenheefthijdeskundigenzorgvuldigvastgelegdineenuitgebreidonderzoeksverslag,dathelaasteuitvoerigwasomintegraalinditbladoptenemen,maarwaaroverhijlaterzekernogzalpubliceren.SamenvattendkomtKoosVostotdeslotsom,datde‘BultvanMarum’waarschijnlijkgeen‘grafheuvel’of‘veenterp’isenevenmindaterhiereenlossetorenbehorendbijdeoudekapelkerkheeftgestaan.Dekansechter,dateropdeplaatsvande‘Bult’ooitsprakeisgeweestvaneen‘weide-ofvergaderplaats’,‘spieker’,‘stinswier’, ‘duivenslagpoort’ of ‘grond tot vermaak’, wordt door hem positief beoordeeld.Ookeenopeenvolgingofcombinatievandezealternatievenbehoortnaarzijnmeningtotdemogelijkheden.Daarnaastlooptalseen‘rodedraad’doorditverslagvanKoosVos,eensterkpleidooivoordiepgaandonderzoeknaarde‘Bult’doorprofessionelearcheologenenhistorici.Wellichtisdatdevoornaamsteconclusiedieweuitzijnstudiemoetentrekken:de‘BultvanMarum’verdienthetdatz’nhistoriedoordeskundigenwordtvastgesteld.Mogelijkisdezezowaardevoldateenbeschermdestatusalsarcheologischmonumentopzijnplaatszouzijn.JBJ

*bronnen-overzichtoptevragenbijderedactie

��Ineenvolgendartikelkomikopdesituatieronddezekosterijinsamenhangmetdepastorie terug.

Olde Guet nr8.indd 38 08-07-2008 09:22:07

39

Jaar van de traditiesJan van der Veen

We schrijven 1885. In een uitgave van ‘Onze Volkstaal’ in dat jaar, verschijnt het artikel ‘Zeden, gewoonten en gebruiken in de Provincie Groningen’ van Johannes Onnekes uit Ulrum. In de inleiding schrijft Onnekes dat de volkstaal in haar meest eigenaardige en schilderachtige uitdrukkingen alleen voldoende begrepen en verklaard kan worden uit de kennis van het volksleven. Sommige van deze zeden, gewoonten en gebruiken zijn al oeroud en verwijzen, zelfs al schijnen ze van weinig betekenis, naar vroegere maatschappelijke instellingen en toestanden. Volgens Onnekes, vormt elke generatie als het ware een nieuwe maatschappij met eigen verhoudingen en denkbeelden. Verder schrijft hij: “Naarmate de beschaving veld wint, gaat het eigenaardige karakteristieke van het volksleven verloren. Wat toch de mensch kenmerkt als inboorling van een bepaalde streek, wordt hem door de beschaving, die hem tot wereldburger maakt, ontnomen…… .” (blz. 3 en 4)

Wat is modern en actueel? Onnekesconstateert dus eind �9e eeuw eenmaatschappelijk verschijnsel dat wetegenwoordig globalisering noemen. Heteffect ishetzelfde:Ookdehuidigegeneratiezietmetledeogenallerleitraditiesverdwijnen.Hij geeft een overzicht van verdwenen enbewaardgebleventradities, inhetlaatstvande�9eeeuw,inheelGroningen.OoktraditiesuithetWesterkwartierwordenbesproken.

Ruim �20 jaar later - najaar 2007 - staat erin ‘Volkscultuurberichten’, uitgegeven doorhet Nederlands Centrum voor Volkscultuur,een oproep aan organisaties op het terreinvan volkscultuur, regionale geschiedenis,folklore en traditionele kunst, om te helpenbij het samenstellen van een ‘top-�00’ vanbelangrijke tradities en rituelen in ons land.Wat Johannes Onnekes destijds schreefover de verandering en het verdwijnen vanzeden, gewoonten en gebruiken, wordt indezeoproepherhaald:‘Volkscultuurislevenderfgoeddatdoormensengedragenwordtendoordetijdenheenverandert’.

Dezeoproepisgeenopzichzelfstaandeactie.In 2003 sloot de UNESCO, de organisatievan internationale samenwerking watbetreft opvoeding, wetenschap en cultuur,een internationale overeenkomst, over de

beschermingvanonsimmaterieel(geestelijk)erfgoed. Daarbij worden ook tradities engewoontengerekend.

Het Centrum voor Volkscultuur vraagt ons,wat wij belangrijk vinden om te bewarenvoor later. Daarom is 2009 uitgeroepenals ‘Jaar van de tradities’. De vraag is detradities in eigen streek of gemeente teinventariseren en te beschrijven en de tienbelangrijkstetraditiesdoortegeven.Dit lijktdemedewerkersvandeHeemkundekringenmuseum’tRieuweengoedegelegenheidomeeninventarisatietemakenvandegewoontenin het Westerkwartier. Van nog bestaandeènvanverdwenen tradities.Wekunnendanweereenmooithemanummermakeneneententoonstelling over dit onderwerp in hetmuseumsamenstellen.De tien belangrijkste tradities wordendoorgegeven aan het Centrum voorVolkscultuur.Alles wat u zich herinnert aan gewoonten,kuntudoorgevenaanondergetekendeofaanhetsecretariaat,graagmeteenbeschrijving.Deadressenvindtuopdelaatstepaginavanditblad.

Olde Guet nr8.indd 39 08-07-2008 09:22:09

40

Colofon’t Olde Guet is een uitgave van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West in Marum.

’t Olde Guet betekentletterlijk:oudelandoflanderij.Inhetjaar�470heefthetkloosterTrimunthaargrondbezitinhetkerspelMarumuitgebreid,doordeverwervingvan‘TyarsemaOldeGuet’gelegentussendeAeendeHaar.

‘t Olde Guetverschijntminimaal2xperjaar.Deverkoopprijsvooreenlosnummerbedraagt€4,50.

Bij de omslagDe afbeelding op de omslag is het schilderij dat de Marumse kunstenaar Tony Simon heeftgemaaktvoorderaadzaalvanhetgemeentehuisvanMarum.Deachtpersonenopdevoorgrondstellen de geschiedenis en de toekomst voor; daarnaast ook de integratie van de MoluksegemeenschapinMarum.Degebouwenopdeachtergrondstaanvoordeachtdorpendiesamendegemeentevormen,v.l.n.r.Lucaswolde,Jonkersvaart,NoordwijkenBoerakker,Nuis,DeWilp,NiebertenMarum.

Doel van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West:DevereniginghoudtzichactiefbezigmetheterfgoedvanheteigenheemomhetwaardevolleuitdegeschiedenisvandegemeenteMarumtebehoudenendebelangstellingvoorenkennisvanonzeleefgemeenschapinhedenenverledentevergroten.

Bestuursleden vandeverenigingHeemkundekring Vredewold-West:-DeheerB.(Berend)Kingma,voorzitterMalijksepad�9;9363ATMarum.Tel.059464�976.-MevrouwJ.(Cobi)Vos-Olijve,secretarisWillemstad5;9363XEMarum.Tel.0594643543.-MevrouwF.(Froukje)Boekema-vanderWier,penningmeesterWendtsteinweg70;9363ARMarum.Tel.0594648000-DeheerJ.(Jan)Helder,lidNoorderweg57;936�TCBoerakker.Tel.0594549797.-DeheerJ.A.(Jan)vanderVeen,lidMellemaweg2A;9364PVNuis.Tel.05945�3684

Redactie: -MevrouwJ.(Joke)deBoer-JagerKamperfoelielaan6;9363EVMarum.Tel.0594528502.-MevrouwS.(Sineke)deGroot-JagerDeJutte25;9367RNDeWilp.Tel.05945�0058-MevrouwJ.(Cobi)Vos-OlijveWillemstad5;9363XEMarum.Tel.0594-643543

Redactiesecretariaat:Kamperfoelielaan6;9363EVMarum.Tel.0594528502;fax0594646220;e-mail:deboer@marum.knb.nl

Bankrekeningpostbanknummer9557208tn.v.HeemkundekringVredewold-West

Olde Guet nr8.indd 40 08-07-2008 09:22:09