Snel opzoeken met kleurcodes

Springstaarten 28Voorpoottasters 28Tweestaarten 30Rotsspringers enzilvervisjes 30

Eendagsvliegen 32Steenvliegen 38

Libellen 42

Kakkerlakken 62Oorwormen 64Bidsprinkhanen 66Termieten 68Webspinners 68Wandelende takken 68

Sprinkhanen en krekels 70

Stofluizen 94Tripsen 94Dierluizen 94Wantsen 96Cicaden 114Plantenluizen 120

Netvleugeligen 126

Kevers 136

Waaiervleugeligen 206Schorpioenvliegen 206Vlooien 206

Vliegen en muggen 208

Vliesvleugeligen 244

Schietmotten/kokerjuffers 318

Vlinders 328

Niet-insecten 418

De Insectengids van Heiko Bellmann is de ideale gids om de boeiende microkosmos van de insectenwereld beter te leren kennen. Met de eenvoudige kleurcode en registers zijn de verschillende insectenordes zoals vlinders, kevers, wespen en bijen snel op te zoeken. Inclusief achtergronden over de levenswijze en voortplanting. Behalve insecten worden ook een aantal spinnen en verwanten behandeld.

•Ruim1000soorteninsectenwordennatuurgetrouwafge-beeld

•Gemakkelijkedeterminatie,o.a.dooronderscheidvannauwverwantesoorten

•MetinformatieoverhetvoorkomeninEuropaenversprei-dinginNederlandenBelgië

•Meerdan1400afbeeldingeninkleur

Gemaakt in samenwerking met Natuurpunt.www.natuurpunt.be

www.tirion.nl

ISBN 978-90-5210-964-0

Insecten

gids

Heiko

Bellm

ann

Meerdan1400

afbeeldingeninkleur

Insectengids

HeikoBellmann

Schietmotten Blz. 318

Vlinders Blz. 328

Vliesvleugeligen Blz. 244

001-011 Insects Prels/Intro 4/13/10 1:54 PM Page 3

Compact Gids

Insecten

001-011 Insects Prels and Intro_NL_DEF.indd 3 08-09-10 22:52

001-011 Insects Prels/Intro 4/13/10 1:54 PM Page 4

Dit boek is gepubliceerd door

Tirion Uitgevers

Postbus 13288

3507 LG Utrecht

www.tirion.nl

Hoofdredacteur: Krystyna Mayer

Ontwerp: Alan Marshall

Illustraties: Sandra Doyle en Stuart Carter

Vertaling Nederlandse editie: Scribent.nl, Liesbeth Tangerman

Zetwerk Nederlandse editie: Scribent.nl

ISBN 978 90 5210 825 4

NUR 432

Voor het eerst gepubliceerd in Groot-Brittannië in 2010 door New Holland Publishers (UK) Ltd.

Deze editie werd gepubliceerd in 2014 door Bloomsbury Publishers Plc, 50 Bedford Square,

London WC1B 3DP. www.bloomsbury.com

Oorspronkelijke titel: Concise Insect Guide

© 2014 tekst: Nicholas Hammond / Bloomsbury Publishers Plc

© 2014 illustraties: Bloomsbury Publishers Plc

© 2014 voor de Nederlandse taal: Tirion Uitgevers, Utrecht

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van

druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke

toestemming van de uitgever.

No part of this book may be reproduced in any form by print, photocopy, microfilm or any

other means without prior written permission from the publisher.

CG_Insects_NL_2nd_p4.indd 4 18-11-13 15:06

001-011 Insects Prels/Intro 4/13/10 1:54 PM Page 5

Inleiding 6

Franjestaarten 12Haftenofeendagsvliegen 14Libellenenjuffers 16Sprinkhanenenkrekels 34Oorwormen 41Kakkerlakkenenbidsprinkhanen 42Stofluizen 45Snavelinsecten 46Tripsen 68Gaasvliegen 69Kevers 70Vlooien 113Schorpioenvliegachtigen 114Tweevleugeligen 116Schietmotten 148Bladwespen 150Sluipwespen 153Galwespen 158Mieren 161Wespen 166Bijen 174

Register 190

Inhoud

001-011 Insects Prels and Intro_NL_DEF.indd 5 08-09-10 22:52

001-011 Insects Prels/Intro 4/13/10 1:54 PM Page 6

InleidingInsectenzijnongewerveldedieren,d.w.z.datzegeeninwendigskelethebben.Inplaatsdaarvanwordendeorganenbijeengehoudendooreenuitwendigpantser.Integenstellingtotspinnenenanderearachnidendieachtpotenhebben,hebbeninsectenerzes.Eeninsectondergaatgedurendezijnleveneenaantalingrijpendemetamorfosen.Bijiederefaseverandertzijnuiterlijkdrastisch.Opditmomentzijnerongeveereenmiljoeninsectensoortengedetermineerd,maarditaantalneemtnogsteedstoe.InEuropazijnerongeveer100.000soortengevonden.Indedezegidsvindtuvoorbeeldenvanveelvoorkomendeenopvallendesoortenengedetailleerdeinformatieoverbijzonderekenmerken,geografischespreiding,habitatengedrag.

De bouw van een insectSommigeinsectenzijnzokleindatjeeenmicroscoopnodighebtomzegoedtekunnenbekijken,integenstellingtoteenaantalmottenenlibellendieeenspanwijdtevanwel12cmkunnenhebben.Erbestaangroteverschilleninuiterlijktusseninsecten,maareenaantalanatomischekenmerkenhebbenzemetelkaargemeen.Hetlijfvanvolwasseninsectenbestaatuitdriehoofdbestanddelen:dekop,hetborststukenhetachterlijf.

KopOpdekopzittentweefacetogen.Hetoppervlakvandezeogenissamengestelduitkleinelenzen.Hetaantallenzen,offacetten,varieertperinsect.Libellen,diesnelkunnenvliegenenactiefjagen,hebbenerenkeleduizendenperoog,terwijlsommigeinsectendieonderdegrondlevenergeenhebben.Veelinsectenhebbendaarnaastnogocellen,eenvoudigeogendievooropdekopstaanennietdienenvoorhetzicht,maarwaarschijnlijkbedoeldzijnomdeintensiteitvanhetlichttemeten.Insectenhebbentweevoelsprietendiedetast-enreukzintuigenbevatten.Sommigesoortenhebbeneenvoudigevoelsprietendieuiteenaantalgelijksoortigesegmentenbestaaneneengrootaantalzenuwuiteindenbevatten.Anderesoortenbeschikkenovermeercomplexevoelsprieten:vertaktzoalsbijdesnuitkeverofveervormigzoalsbijmotten.

Dekopbevatookdegecompliceerdemonddelen,diepersoortverschillen,afhankelijkvandemanierwaarophetvoedselwordtingenomen.Demonddelenbestaanuitdebovenkaken,deonderkaken,deonderlipennogviertastorganen,

001-011 Insects Prels and Intro_NL_DEF.indd 6 08-09-10 22:52

001-011 Insects Prels/Intro 4/13/10 1:55 PM Page 7

Inleiding 7

Lichaamsopbouw van een oorworm

waarmeehetetenonderzochtwordtvoorhetgegetenwordt.Deonderkakenendeonderliphoudenhetetenvast,terwijldebovenkakenhetvoedselfijnmalen.Demonddelenvansoortendiealleenvochtinnemenzijningrijpendveranderd.Snavelinsectendiezichvoedenmethetsapvanplantenhebbensteek-ofzuigsnuiten.Muggenenpaardenvliegenhebbenlangenaaldachtigekaken,waarmeezedehuidvaneendierkunnendoorborenenzijnbloedmeeopkunnenzuigen.Mottenenvlindershebbengeenbovenkaken,maardeonderkakenzijnzodanigmetelkaarverbondendatzeeenlangezuigsnuitvormen,waarmeezenectaropkunnenzuigen.

BorststukHetborststukishetbewegingscentrumvanhetinsectenbestaatuitdriesegmenten.Aanelksegmentzitéénpaarpoten.Hetvoorstedeelvanhetborststukisbedektmeteentaaihalsschild.Depotenverschilleninuiterlijk,maarhebbeneenfemurofdij,eentibiaofscheenbeeneneentarsusofvoetgemeen.Aanhettweedesegmentzittendevleugels.Eeneventueeltweedevleugelpaarisbevestigdaanhetderdesegment.Demeesteinsecten,behalvedeprimitievefranjestaartenenspringstaarten,endeparasitaireluizenenvlooien,beschikkenovervleugels.Bijeengrootaantalsoorteninsectenbeschrijftdewetenschappelijkenaamdevleugels:Coleoptera(kevers)betekent‘schildvleugels’,

borststukkop

achterlijf

tangen (cerci)

voelsprieten

oog

mond

poot

vleugel

voet

001-011 Insects Prels and Intro_NL_DEF.indd 7 08-09-10 22:52

001-011 Insects Prels/Intro 4/13/10 1:55 PM Page 8

8 Inleiding

Lepidoptera(mottenenvlinders)betekent‘schubvleugels’enDiptera(vliegen)betekent‘tweevleugels’.Devoorvleugelsvankevers(elytra)zijndikenleerachtigenvormeneenschildvoordeachtervleugels.Tijdensdevluchtstaanzerechtop.

AchterlijfDespijsverteringenexcretievoltrekkenzichinhetachterlijf.Hierbevindenzichookdegeslachtsorganen.Bijdemeesteinsectenbestaathetachterlijfuitelfsegmenten.Aanhetuiteindezittendecerci,detastorganenindestaart.Decercivaneenoorwormbestaanuittangendiehettijdenseengevechtgebruikt,terwijldemannetjesgreppelsprinkhaaneneenaantalandereinsectenzegebruikenomhetvrouwtjevasttepakkentijdenshetparen.Vrouwtjeshebbeneenlegboortussenhetachtsteennegendesegment,dieoverhetalgemeeninhetachterlijfverborgenzit.Sommigesoorten,zoalsdesluipwespenendereuzenhoutwesp,hebbenlangeenduidelijkzichtbarelegboren.Bijbijenenwespenheeftdelegboorzijnfunctieomeierenteleggenverlorenenisdezeineenangelveranderd.

De levenscyclus van een insectHetisalgemeenbekenddatinsecteneenaantalontwikkelingsstadiadoorlopen:demetamorfoses.Demanierwaaropenhettijdstipvandezestadiaverschillenechtertussendediversegroepenensoorten.Heteerstestadiumishetei.Alleenbijheelprimitievesoortenlijkthetpasuitgekomenjongopzijnouders.Debekendstelevenscyclusisdievaneenvlinder.Delarvevaneenvlinder,derups,verandertineenpop,omuiteindelijkalseenvolwasseninsecttevoorschijntekomen.Derupsheeftmaaréénbestaansreden:eten.Derupsgroeithardenverveltdaaromviertotvijfmaalgedurendezijnleven;dezestadiaworden‘instar’genoemd.Gedurendeditstadiumisderupstraagenkwetsbaarenzoekthijdekking;hetisdaarommoeilijkhetvervelleninhetwildgadeteslaan.Libellenleggenhuneitjesinhetwater.Delarvenontwikkelenzichonderwater,komendaarnabovenviadestengelsvanplantenomhunomhulselafteleggenenalsvolwasseninsecttevoorschijntekomen.Sprinkhanenkenneneenonvolledigemetamorfose:dejuvenielen,ofnimfen,lijkenbijdegeboortealopvolwassensprinkhanen.Zeverandereninkleinestapjes,diedenimfstadiawordengenoemd.Aanheteindvaniederstadiumvolgteenvervellingtotzevolgroeidzijn.

001-011 Insects Prels and Intro_NL_DEF.indd 8 08-09-10 22:52

001-011 Insects Prels/Intro 6/29/10 10:05 AM Page 9

Het paren van een mannetje en vrouwtje

larve

pop

De levenscyclus van een vliegend hert

Inleiding 9

Deinsecteninditboekwordenopvolgordevansoortnaambehandeld.Hierondervolgteenkorteomschrijving.

Thysanura/FranjestaartenPrimitieve,ongevleugeldeinsectenmetdrie‘staarten’metkleinestekeltjesaanderandeneenspitstoelopendwigvormiglijfbekleedmetglanzendeschubben.Hetzijnaaseters.

Ephemeroptera/Haften of eendagsvliegenRankeinsectenmeteenoftweevleugelparenentweeofdriestaartdraden.Denimfenleveninhetwater.Devolwassenexemplarenkunnennieteten.

Odonata/Libellen en juffersDezeopvallendeinsectenhebbengroteogen,diebijnaheeldekopbedekken,viervleugelseneenlanglijfdatuittiensegmentenbestaat.Inruststaandevleugelsvandelibelevenwijdigaanhetborststuk,terwijldejufferdevleugelsgeslotenhoudtoverhetachterlijf.InEuropazijnerongeveer120soortentevinden.

Orthoptera/Sprinkhanen en krekelsDezeinsectenproducereneengrotereverscheidenheidaangeluidendanandereinsectenorden.Allesoortenhebbensterkeachterpotenomtekunnenspringen.Erzijnongeveer250soorteninEuropatevinden.

001-011 Insects Prels and Intro_NL_DEF.indd 9 08-09-10 22:52

012-049 Concise Insects 7/9/10 3:23 PM Page 23

Afmeting en beschrijving Lengte 50-55 mm; achtervleugel 34-38 mm. Donker smaragdgroen lijf met een heldere bronskleurige glans. De ogen zijn appelgroen. De vleugels van de vrouwtjes hebben vaak een gele gloed. Het mannetje heeft een enigszins knotsvormig achterlijf. De nimfen van libellen zijn korter, steviger en vaak dikker dan die van de juffernimfen. hAbitAt Laaggelegen moerasgebieden, vennetjes en natte weides, voornamelijk in het midden en noorden van Europa. Bedreigd door cultivering van natuurlijk landschap, ontbossing, daling van het grondwaterpeil, milieuverontreiniging en het uitzetten van vis.voedsel en gewoonten Vliegtijd juni-half augustus. Voedt zich met insecten.

Odonata/Libellen en juffers 23

SmaragdlibelSomatochlora metallica

Mannetje

Nimf

012-049 Concise Insects_NL_DEF.indd 23 08-09-10 22:54

050-085 Concise Insects 4/13/10 3:19 PM Page 56

Gewone schaatsenrijder Gerris lacustris

56 Hemiptera/Snavelinsecten

Afmeting en beschrijving Lengte 10 mm. Heeft een breder lijf dan de waterloper (pag. 55) en een aanzienlijk kleinere kop met grote ogen. Doorgaans volledig gevleugeld. Er zijn verscheidene soorten die veel op elkaar lijken. ‘Schaatst’ over het oppervlak van het water. hAbitAt Vijvers, meren en langzaam stromende rivieren door heel Europa.voedsel en gewoonten Voelt de trillingen veroorzaakt door andere insecten. Tijdens het zwemmen beweegt het over het wateroppervlak door middel van een roeiende beweging van de middelste poten. De achterpoten werken als roer, terwijl de voorpoten insecten vangen die in het water gevallen zijn. Zoekt een plek bij het water vandaan om een winterslaap te houden.

050-085 Concise Insects_NL_DEF.indd 56 08-09-10 22:57

086-121 Concise Insects 4/13/10 3:36 PM Page 103

MuskusboktorAromia moschata

Afmeting en beschrijving Lengte 13-14 mm. Opvallend metaalgroene of -blauwe kever. De voelsprieten zijn even lang als, of langer dan de kop en het lijf samen. hAbitAt Loofbomen, vooral wilgen, in het midden van Europa. voedsel en gewoonten Vliegtijd juni-augustus. Scheidt een muskusachtige stof af. De larven leven in wilgenbomen, vooral oude knotwilgen, tot ze volgroeid zijn.

Coleoptera/Kevers 103

086-121 Concise Insects_NL_DEF.indd 103 08-09-10 23:00

086-121 Concise Insects 4/13/10 3:37 PM Page 104

Erwtenkever

104 Coleoptera/Kevers

Afmeting en beschrijving Lengte 4-5 mm. Lichte en donkerbruine strepen over de gehele lengte. Opvallende ogen.hAbitAt Gebieden waar wilde en gecultiveerde peuldragende planten groeien. Inheemse Europese diersoort, met uitzondering van het noorden van Scandinavië. voedsel en gewoonten De volwassen insecten, voornamelijk actief in de lente en herfst, kauwen halfcirkelvormige stukken uit blaadjes en kunnen schade veroorzaken aan zaailingen. Larven worden groot in wortelknopen. Er zijn verscheidene soorten snuitkevers die schadelijk zijn voor tuinplanten.

086-121 Concise Insects_NL_DEF.indd 104 08-09-10 23:00

122-153 Concise Insects 6/29/10 10:18 AM Page 134

Huisvlieg Musca domestica

134 Diptera/Tweevleugeligen

Afmeting en beschrijving Lengte 8 mm. Zwart met geelbruin achterlijf. hAbitAt In en rond huizen door heel Europa. Vooral talrijk op plekken met veel rottend materiaal. voedsel en gewoonten Wordt bijna het hele jaar door aangetroffen, maar vooral tussen juni en september. Steekt niet, maar omdat het voornamelijk uitwerpselen eet, draagt het veel ziekteverwekkende bacteriën bij zich.

122-153 Concise Insects_NL_DEF.indd 134 08-09-10 23:02

154-189 Concise Insects 4/13/10 4:00 PM Page 167

Duitse wespVespula germanica

Afmeting en beschrijving Lengte 12-16 mm (werkster). Lijkt veel op de gewone wesp (pag. 168), maar heeft op beide zijden van het borststuk een tekening. Op het kopschild zitten gewoonlijk drie zwarte stippen. In rust vouwt het de vleugels langs het lichaam. Koninginnen zijn veel groter dan de werksters.hAbitAt Veelvoorkomend, in allerlei soorten gebieden, uitgezonderd het hoge noorden.voedsel en gewoonten Vliegtijd mei-oktober. Koningin houdt een winterslaap, maar komt soms tevoorschijn. Bouwt het nest op dezelfde manier als de gewone wesp, maar gebruikt verweerd hout in plaats van vermolmd hout, waardoor het nest sterker en grijzer van kleur is. De nesten zitten in gaten, vaak in gebouwen.

Hymenoptera/Wespen 167

154-189 Concise Insects_NL_DEF.indd 167 08-09-10 23:27

190-192 Endmatter 4/13/10 4:09 PM Page 190

RegisterNederlandse namen

22-stippelig lieveheersbeestje 95

Aardappelaardvlo 102 Aardappelgalwesp 158Aardhommel 180Akkerhommel 183Appelbloedluis 66Appelvruchtsteker 107Azuurwaterjuffer 18Bakkerstor of Oosterse

kakkerlak 43Behaarde wants 53Bergcicade 61Bladluis 45Blauwe glazenmaker 27 Blauwvleugelsprinkhaan 35Blauwzwarte houtbij 185Blinde bij 131Bloedrode heidelibel 33 Boomsprinkhaan 38Bosbeekjuffer 22Bosmestkever 76Bromvlieg of blauwe

vleesvlieg 135Bruine duiker 110Bruine glazenmaker 28Bruine sprinkhaan 36Bruinrode heidelibel 32Dambordvlieg of grauwe

vleesvlieg 131Dansvlieg 126Distelgalboorvlieg 140Driehoornmestkever 75Duitse kakkerlak 42Duitse wesp 167Eikelboorder 106Erwtenkever 104Erwtentrips 68Frambozenkever 100Fruitvlieg 132Galmuggen 119

Gehoornde mestkever 77Gele schaduwmier 165Gele weidemier 164Gestippelde duikerwants 60Gestreepte kniptor 90Gewone bidsprinkhaan 44Gewone bloemenwants 52Gewone bronlibel 24Gewone geelrand 109Gewone goudwesp 153Gewone houtwormkever 70Gewone meikever 86Gewone mug 120Gewone oorworm 41Gewone regendaas 123Gewone Sachembij 177Gewone schaatsenrijder 56Gewone schorpioenvlieg

114Gewone wesp 168Gewone spektor 71Gewone wolzwever 127Gouden tor 85Graafwesp 170-171Groene appelwants 54Groene gaasvlieg 69Groene parasietvlieg 145Groene stinkwants 48Groene vleesvlieg 137Groene zandloopkever 78Grote keizerlibel 25Grote narcisvlieg 133Grote wolbij 187Halvemaanzweefvlieg 130Hazelnootboorder 105Honingbij 179Hoornaar 173Hoornaarroofvlieg 125Huiskrekel 37Huisvlieg 134Junikever 88Kattenvlo 113Kelderkever 74

Kettingschallebijter 73Klein vliegend hert 83Kleine glazenmaker of

paardenbijter 29Kleine oorworm 41Kleine wespenbok 101Klustervlieg 147Knautiabij 176Kniptor 91Koekoekshommel 188-189Koolvlieg 136Kool-witte vlieg 65Koortsvlieg 122Krasser 34Lantaarntje 17Leemwesp of metselwesp

166Lensgalwesp 160Luisvlieg 143Maartse vlieg 121Maskerwants 53 Meidoornbladwesp 151Meidoornschildwants 47Melige koolluis 67Mensenvlo 113Muskiet 120Muskusboktor 103Onweersvliegje 68Ovenvisje 13Paarse loopkever 73Platbuik 31Reuzenhoutwesp 152Reuzenlangpootmug 116Rode steekmier 161Roodgatje 174Roodpootschildwants 46Roodpootwatertor 112Rosse metselbij 178Rozengalwesp 159Rozenkever 89Rozenluis 64Rugzwemmer 59Schietmot 148

190-192 Endmatter_NL_DEF.indd 190 08-09-10 22:50

Snel opzoeken met kleurcodes

Springstaarten 28Voorpoottasters 28Tweestaarten 30Rotsspringers enzilvervisjes 30

Eendagsvliegen 32Steenvliegen 38

Libellen 42

Kakkerlakken 62Oorwormen 64Bidsprinkhanen 66Termieten 68Webspinners 68Wandelende takken 68

Sprinkhanen en krekels 70

Stofluizen 94Tripsen 94Dierluizen 94Wantsen 96Cicaden 114Plantenluizen 120

Netvleugeligen 126

Kevers 136

Waaiervleugeligen 206Schorpioenvliegen 206Vlooien 206

Vliegen en muggen 208

Vliesvleugeligen 244

Schietmotten/kokerjuffers 318

Vlinders 328

Niet-insecten 418

De Insectengids van Heiko Bellmann is de ideale gids om de boeiende microkosmos van de insectenwereld beter te leren kennen. Met de eenvoudige kleurcode en registers zijn de verschillende insectenordes zoals vlinders, kevers, wespen en bijen snel op te zoeken. Inclusief achtergronden over de levenswijze en voortplanting. Behalve insecten worden ook een aantal spinnen en verwanten behandeld.

•Ruim1000soorteninsectenwordennatuurgetrouwafge-beeld

•Gemakkelijkedeterminatie,o.a.dooronderscheidvannauwverwantesoorten

•MetinformatieoverhetvoorkomeninEuropaenversprei-dinginNederlandenBelgië

•Meerdan1400afbeeldingeninkleur

Gemaakt in samenwerking met Natuurpunt.www.natuurpunt.be

www.tirion.nl

ISBN 978-90-5210-964-0

Insecten

gids

Heiko

Bellm

ann

Meerdan1400

afbeeldingeninkleur

Insectengids

HeikoBellmann

Schietmotten Blz. 318

Vlinders Blz. 328

Vliesvleugeligen Blz. 244