INSTITUCIJE, POREDAK I TRANZICIJA - veselindraskovic.meveselindraskovic.me/files/Co-author_monographs/Institucije, poredak i tranzicija... · Zato je jasno zašto se istorijski razvoj

Veselin Drašković i Mimo Drašković

INSTITUCIJE, POREDAK I TRANZICIJA

2

CIP – Каталогизација у публикацији Централна народна библиотека Републике Црне Горе, Цетиње ISBN 978-9940-9222-5-2 (ELIT – ekonomska laboratorija za istraživanje tranzicije, Podgorica) COBISS.CG-ID 22953744

3

Veselin Drašković i Mimo Drašković

INSTITUCIJE, POREDAK I TRANZICIJA

Podgorica, 2013. godine

4

Izdavači:

“ELIT” – Ekonomska laboratorija za istraživanje tranzicije Podgorica i

„Rifin“ d.o.o. Zagreb, Hrvatska

Recenzenti: Prof. dr Jože Mencinger, Slovenija Prof. dr Bagrat Yerznkyan, Rusija

Prof. dr Dragoljub Stojanov, Hrvatska Prof. dr Darko Tipurić, Hrvatska Prof. dr Guste Santini, Hrvatska

Prof. dr Miomir Jakšić, Srbija

Lektura i korektura:

autori

Priprema štampe i korice: Miodrag Dikan Kankaraš

Štampa:

„Grafokarton“ Prijepolje

Tiraž:

500 primjeraka

5

SADRŽAJ

Predgovor ......................................................................................................... 9 1. MJESTO NET U RAZVOJU EKONOMSKE MISLI …………………………. 27 1. Razvoj i značaj institucionalne teorije ……………......……………..................... 27 2. Karakteristike i istraživačko polje NET. Pojam, osobine i vrste institucija ...... 36 3. Zamke metodološkog individualizma ............................................................... 46 3.1 Uloga metodološkog individualizma u teoriji prava svojine i teoriji

konvencija ………………………………………………….................................... 3.2 Hodgsonova kritika metodološkog individualizma ...................................... 3.3 Institucionalni monizam kao kvazi-neoliberalna refleksija metodološkog individualizma .....................................................................

49 52

56

4. Teorija transakcionih troškova .......................................................................... 58 5. Institucije i racionalnost ....................................................................................

5.1 Koncepcije ograničene racionalnosti i racionalnih očekivanja .................... 5.2 Model institucionalnog (postracionalnog) ponašanja .................................

65 66 71

6. Teorija države ................................................................................................... 74 7. Teorija organizacije ………………………………....................………………….. 78 8. Nova ekonomska istorija .................................................................................. 80 9. Teorija igara ..................................................................................................... 84

10. Teorija (asimetričnih) informacija ..................................................................... 87 11. Teorija optimalnog ugovora .............................................................................. 88

2. EKONOMSKA TEORIJA PRAVA SVOJINE ………………………………… 93 1. Metodološke specifičnosti i odnos prema neoklasičnoj teoriji .......................... 93 2. Pravne pretpostavke teorije prava svojine ...................................................... 95 3. Specifikacija i podrivanje prava svojine ............................................................ 97 4. Eksterni efekti i Coase-ova teorema ................................................................ 99 5. Alternativni sistemi svojine ............................................................................... 103 6. Ocjena i perspektive teorije prava svojine ........................................................ 108

6

3. NEOINSTITUCIONALNA TEORIJA FIRME …………………………………. 111 1. Neoinstitucionalna teorija firme kao alternativa neoklasičnoj teoriji ................. 111 2. Neoklasična i neoinstitucionalna teorija firme kroz prizmu dihotomi-

je “monopol - efikasnost” ..................................................................................

114 3. Firma kao institucija i komplet ugovora ............................................................ 117 4. Uticaj oportunističkog ponašanja, ograničene racionalnosti i speci-

fičnosti resursa na oblike ugovornog procesa ..................................................

121 5. Firma kao oblik ugovora s aspekta prava svojine i transakcionih

troškova ............................................................................................................

123 6. Oblici firme ....................................................................................................... 125 7. Evoluciona (adaptaciona) efikasnost firme ....................................................... 137

4. TEORIJA DRUŠTVENOG IZBORA …………………………………………... 141 1. Opšte karakteristike: politika kao razmjena ...................................................... 141 2. Društveni izbor u uslovima direktne demokratije: model medijalnog

birača ................................................................................................................

145 3. Društveni izbor u uslovima predstavničke demokratije: nesavršenosti

političkog procesa .............................................................................................

151 4. Ekonomija birokratije ........................................................................................ 155 5. Model konstitucije F. Hayeka ........................................................................... 158 6. Značaj teorije društvenog izbora ...................................................................... 159

5. EKONOMSKA TEORIJA KONVENCIJA - ALTERNATIVA

I/ILI VARIJANTA …………………………………………………………………

163 1. Pojam i suština ................................................................................................. 163 2. Tumačenja i terminološka razgraničenja institucija, normi, konvencija,

organizacija i institucionalnih promjena ............................................................

166 3. Institucionalni podsistemi i načini koordinacije ................................................. 167 4. Razumna vs. racionalna djelovanja .................................................................. 172 5. “Imperijalizam” teorije konvencija ..................................................................... 173 6. Originalnost ekonomske teorije konvencija ...................................................... 176 7. Sličnost i razlike u tumačenju institucija i konvencija ....................................... 178 8. Relacijski modeli : institucije-organizacije-konvencije i

jezik-novac-pravo .............................................................................................

180 9. Novi paradoks politike …………...................…………………………………….. 184

7

6. INSTITUCIONALNI OKVIR KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA …………………………………………………………………

187

1. NET i korporativno upravljanje ......................................................................... 187 2. Institucije korporativnog upravljanja ................................................................. 190 3. Značaj institucionalnog okvira za razvoj korporativnog upravljanja .................. 192 4. Korporativno upravljanje u državama tranzicije ................................................ 197 5. Interno i eksterno institucionalno okruženje korporativnog

upravljanja ........................................................................................................ 5.1 Značaj institucionalnih investitora ...............................................................

201

6. Institucija društvene odgovornosti korporacija ................................................. 204 205 7. INSTITUCIJE I SLOBODE, KVAZI-INSTITUCIJE I

NASILJE ………………………………………………………………………….

211 1. Nasilje i razni oblici pristupa ekonomskim i političkim resursima ..................... 211 2. Tranzicija kao smjena razvojne paradigme ...................................................... 213 2.1 Kočioni faktori tranzicijske institucionalizacije ............................................

2.2 Fijasko državnog regulisanja ...................................................................... 2.3 Fijasko svojinskog regulisanja .................................................................... 2.4 Fijasko tržišnog regulisanja ........................................................................

216 222 226 227

3. Institucije i individualizam između retorike i marginalizacije ............................. 231 3.1 Nasilje nad principom masovnosti: kvazi-neoliberalno tumačenje

odnosa individualizam-institucionalizam ....................................................

234 4. Nastavak socijalističkog eksperimenta ............................................................ 238 5. Od institucionalnog vakuuma prema institucionalnom nihilizmu ...................... 243

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA ………………………......................…………… 249 SUMMARY ....................................................................................................... 250 LITERATURA ................................................................................................... 251 RJEČNIK POJMOVA ....................................................................................... 269 INDEX AUTORA .............................................................................................. 275 IZVODI IZ RECENZIJA .................................................................................... 279 O AUTORIMA ................................................................................................... 287

9

PREDGOVOR

Živimo u svijetu i vremenu vulgarizacije i urušavanja svega i svačega, čak i tako svetih stvari kao što je održivi razvoj1. Ne uništavaju se samo civilizacijski standardi i kriterijumi, nego i poštovanje, i to uglavnom od trke (koju posmatramo) rijetkih pojedinaca za bogaćenjem po svaku cijenu, na terenu koji naginje na nji-hovu stranu. Funkcionišemo u predugom tranzicijskom razaranju svih oblika vri-jednosti, ne samo (masovno) individualnih, nego i zajedničkih, nacionalnih. Na ve-ćini tranzicijskih prostora demokratija2 je supstituisana partiokratijom. Vulgarizo-vani totalitarizam i dogmatizam privilegovanog individualizma je stavio narod u funkciju vlasti, umjesto obratno, da vlast bude u funkciji naroda. Obećani slobo-darski, tržišni i preduzuetniučki raj (sloboda izbora i dr.) se pretvorio u pakao redu-kovanog preživljavanja.

Jedno od najvažnijih, najsloženijih i najdiskutabilnijih pitanja savremene tran-zicije u postsocijalističkim državama je izbor i kombinacija raznih oblika i meha-nizama privrednog regulisanja. Ono rezultira iz problema šireg društvenog reguli-sanja (političkog, institucionalnog, socijalnog, moralnog i dr.). Većina predstavnika raznih pravaca ekonomske nauke je skoro jedinstvena u ocjeni da je neophodan pluralizam ekonomskih institucija, u raznim kombinacijama. U teorijskoj ravni se vode sporovi po pitanju granica i oblasti djelovanja ekonomskih institucija, njiho-voj socijalnoj usmjerenosti, angažovanosti i sl. U praksi se u većini država tran-zicije situacija približava disfunkcionalnosti institucija u skoro svim društvenim i ekonomskim oblastima. Pluralizam kao razvojni princip je organska i cjelovita ka-rakteristika razvijenih društava i privreda. On se dokazao kao oblik kretanja i reša-vanja brojnih protivurječnosti između javnih i privatnih interesa (V. Drašković 1995, s. 27). Zasniva se na dinamičkoj ravnopravnosti i usklađivanju međusobno konkurišućih raznovrsnih institucionalnih oblika regulisanja i koordinisanja ljud-skih aktivnosti (društvenih i ekonomskih).

Na početku procesa reformi koji je nazvan „tranzicija“ bilo je mnogo više dile-ma i pitanja nego jasnih vizija i odgovora, makar za široke narodne mase. Naivno smo pisali (1995, s. 7): „Ekonomska nauka je bila prosto zatečena pred burnim i brzim promjenama u praksi, pa tako nepripremljena nije uspjela da osmisli teo- 1 “Razvoj je nešto više od povećanja industrijske proizvodnje...tu se uključuje...i nivo (kvalitet, tj. stru-kturne promjene - prim. V.D.), institucije, socijalni odnosi i politika” (Myrdal 1973, p. 190). 2 Ljudi koji ne vjeruju u demokratiju moraju znati da ne postoji idealna demokratija, ali da je diktatura bliža idealnom, iako je negativna i primitivna u svojoj brutalnosti. Valjda zato lakše je upravljati s po-kornim masama nego s ljudima koji slobodno misle. Još se nije rodio “bolji demokrata od pokor-nog sluge” (ruska poslovica).

10

rijske osnove raznih procesa, koji sačinjavaju magistralni pravci tranzicije. Čini se da teorija kasni i sa analizom navedenih promjena, posebno u dijelu verifikacije hipozete konvergencije“ (raznih formacijskih sistema – prim. autora). Bili smo uv-jereni (kao i danas) da je tranzicija trebala da tendira izgradnji mješovitog društva i mješovite ekonomije – institucionalno pluralističkog tipa. U skladu s davno izra-ženim Toynbee-jevim (1934, p. 150) shvatanjem o potrebi pretvaranja jednostra-nih obilježja (unification) u njihovo istinsko jedinstvo (unity). Društva i privrede i kojima će se formirati zrela, realna tržišna privreda kao podsistem mješovite eko-nomije (pluralizma ekonomskih institucija). Ali, već od samog početka, umjesto konzistentne razvojne strategije, zasnovane na institucionalnom pluralizmu, namet-nula se pogubna, na prvi pogled institucionalno monistička, a u suštini vulgarizo-vana kvazi-neoliberalna ekonomska ideologija.

Dugogodišnje trajanje tranzicije i njeno traganje za (proklamovanim) uspos-tavljanjem demokratskog i institucionalnog poretka, sa punokrvnom i integralnom tržišnom ekonomijom, bilo je dominantno uslovljeno univerzalnim djelovanjem globalizacionih procesa, dominacijom politike nad ekonomijom i posledičnim rep-rdukovanjem ekonomskih kriza3. To nameće potrebu za objašnjenjem specifične suštine uzroka njenog “bijednog računa” (izraz S. S. Šatalina). Možda je najveći promašaj tranzicija doživjela u ravnima a) usaglašavanja interesa javnog i privat-nog sektora (koji se može podijeliti na masovni i rijetki), b) realnih institucionalnih promjena, c) nemogućnosti izlaska iz krize i d) zakonitosti.

Bez obzira na uticaj globalizacije, uzroci se uvijek nalaze u državi, koju, ipak, čine ljudi. Država generiše sredstva primjene i nametanja prinude, poredak, oblike vlasti, ideologije i demokratije, granice sloboda i nasilja4, kulturne, tradicionalne i moralne standare, privredne, svojinske, institucionalne i druge strukture. Zato veći-na autora realni deficit institucija u pojedinim državama tranzicije opravdano pove-zuje s interesima nomenklatura vlasti i njihovim bliskim (klanskim) okruženjem.

Prije više od tri decenije se došlo do zaključka da „postoje velike mogućnosti za manipulisanje ekonomskim sistemima, ili promjene pojedinih njihovih osobina za postizanje određenih ciljeva“ (Gregory & Stuart, 1980, p. 2). Sve naknadne teorijske elaboracije o odgovarajućim manipulacijama pokazale su da vladajući ob-lik svojine uslovljava karakter ekonomske vlasti u društvu, mehanizme kontrole i upravljanja. Zato je jasno zašto se istorijski razvoj cjelokupne ekonomske misli apologetski zasnivao na fonu suprotstavljanja privatne i državne svojine, individu-

3 „Teškoće prouzrokovane radikalnim ekonomskim reformama pojačavaju političku nestabilnost, ko-ja, na svoj način, sprečava izgradnju pravne i institucionalne infrastrukture privatizacije i usporava priliv stranih investicija, što u krajnjoj mjeri doprinosi produžavanju postkomunističkog pada i dalje političke polarizacije“ (Terry 1993, pp. 333-337). 4 M N. Rotbard (1926–1995), najveći teoretičar libertarijanizma 20. vijeka je na sledeći način formu-lisao ključno političko pitanje s kojim se čovečanstvo suočava: “Moje viđenje istorije čovjeka… na centralno mesto postavlja veliki sukob koji oduvijek traje između slobode i nasilja”.

11

alnih i javnih (kolektivnih, masovnih) interesa. Najnoviji razvoj ekonomske teorije i prakse u tom pogledu nije izuzetak.

Pravila postoje da bi se izvršavala. To je osnovna ciljna funkcija efikasnih in-stitucija, koje u svojoj ukupnosti čine infrastrukturu pravila u društvu i privredi. Nasuprot efikasnih, u pojedinim državama tranzicije su zaživjele suprotne infra-strukture pravila („podmetnute besmislice“ - T. Veblen), koje tolerišu imitaciono-interesni i disfunkcionalni institucionalni poredak, koji smo često metaforično na-zivali „institucionalnim nihilizmom“ (upor. sa izrazom „institucionalni fundamen-talizam“ - Rodrik et al. 2004).

Umjesto prelaza od totalitarizma ka demokratiji, od monizma ka pluralizmu, od krize ka progresu, od državne isključivosti i diktata (direktnih i/ili posrednih) ka usaglašavanju interesa državnog i privatnog sektora i slobodi privatne inicijative u masovnim razmjerama, od ekstenzivnosti ka intenzivnosti, od mobilizatorstva ka inovatorstvu, od planske teleologije i tržišnih monopola ka tržišnoj konkurenciji masovnih efikasnih vlasnika, od neekonomske subordinacije ka ekonomskoj moti-vaciji, od privilegovanog privređivanja ka ekonomiji znanja, na fonu novoboljše-vičke mentalnosti se dogodio brzomenti prelaz na partijski totalitarizam, apologe-tizovani i vulgarizovani kvazi-neoliberalni monizam5, dublju i težu krizu, koja pri-jeti da se pretvori u bankrot, uski i klanski privatni sektor, grabeško urušavanje pri-vrede6, resursnu imobilizaciju, masovnu odvojenost od privatne svojine7 (slobodu “praznih stomaka” – izraz Z. Vidojevića), izraženi sistemski monopolizam, korum-piranost i demotivaciju. Čini se da je ignorisana činjenica da je od brzine reformi mnogo značajniji njihov uspjeh, tj. “da mačka lovi miševe”.

Nejednako prisvajanje, otuđenje od svojine i eksploatacija bili su imanentni i socijalizmu. Zato nije iznenađenje što istih pojava ima u izobilju u mutantnom po-retku tranzicije. Samo su se promijenili načini i osnovi nejednakog prisvajanja, koji slabe motivacioni mehanizam. A poznato je koliki je njegov značaj za uspješnost privrednog i društvenog sistema. Sjetimo se riječi ruskog reformatora (“500 dana“) S. S. Šatalina (1989, s. 19): „Pobijediće onaj društveni sistem, u kojem je jači moti-

5 „Ne možemo negirati postojanje onih, koji se naivno kupaju u zracima sopstvene slave, osjećajem sopstvenog profesionalnog značaja i slade se dostignutim ekonomskim rezultatom, koji je u stvari sa-mo opštepriznata prevara“ (Gelbrejt 2010, ss. 69-70). Ekonomski alibi-neoliberali se stalno pozivaju na F. Hayek-a, kao da ne znaju (ili zaboravljaju, ili svjesno zanemaruju) da je upravo on jasno napisao da je neophodno postupati po pravilima, jer je bez njih tržišna koordinacija teško dostižan proces. Većina autora preferira institucionalni pluralizam kao kompromis individualnih i kolektivnih interesa (M. i R. Friedman 1996, ss. 19-25) i obavljanje ekonomskih aktivnosti u precizno definisanim i raz-vijenim institucionalnim uslovima koji ih određuju (North 1987, pp. 418-22). 6 „Profiteri koji brinu samo kako će svoju imovinu u preduzećima što pre i skuplje prodati i zameniti za kola ili stan, a nisu brinuli za dobrobit preduzeća” (J. Mencinger) 7 J. Mencinger (2007) navodi da su rasprave o najbezbolnijem načinu uvođenja tržišta bile u centru pažnje početkom 1990-ih, a počivale su na dva koncepta: Korze-Mencinger-Simoneti-jev i Sachs-Peterle-Umek-ov. Prvi je zagovarao postupno i decentralizovano stvaranja privatne svojine, a drugi masovnu i centralizovanu privatizaciju.

12

vacioni mehanizam“. Posebno je transformacija svojine trebalo da aktivira sve ob-like stimulansa: materijalne, socijalne, političke, kulturne, etičke, naučne i druge.

Hara monopolizam vladajućih nomenklatura, negativna selekcija vrijednosti, socijalna patologija, neopravdano bogaćenje, zapostavlja se razvoj nauke, banali-zuje se obrazovni sistem, nastavlja se uništavanje srednjeg sloja stanovništva, raza-ra se motivacioni faktor itd. Niko se ne osvrće na upozorenje i poziv A. Solže-njicina na „urazumljivanje i samoograničavanje, na podređivanje ličnih interesa moralnim kriterijumima, na prevazilaženje najgorih aspekata ljudske prirode“. Produžava se dominacija nekih komunističkih navika (rasipnično trošenje prema potrebama rijetkih i na brzinu obogaćenih pojedinaca) s takođe drastičnim i masov-nim posledicama. Odgovorni ne pomišljaju na povlačenje crvene linije praga izdrž-ljivosti, na mogućnost razarajućih društvenih posledica. Formula uspjeha (razvoja) još nije nađena, stalno se kao traži, iako je sasvim jasno da se njen temelj nalazi u opštoj i realnoj institucionalizaciji. Razvijeni svijet ukazuje na to svojom uglađe-nom retorikom, ali navedeno haotično stanje višestruko koristi, dobijajući ogromni prostorni i populacioni poligon za prevaljivanje sopstvenih problema i realizaciju svojih interesa preko iskorišćavanja jeftinih resursa.

Među problemima tranzicije po svom razornom dejstvu su najznačajniji oni najopštiji, generisani u nerazvijenosti institucija građanskog društva, vladavine pra-va i odsustva realne autonomije institucija. To je posledično proizrokovalo domina-ciju neformalnih i alternativnih institucija, slabu specifikaciju i zaštitu prava svoji-ne, sistemsku korupciju, nesmjenjivost vlasti, zataškavanje porijekla imovine, pri-vilegovano i nepotističko ponašanje i dr. To može biti dobra polazna osnova za is-traživanje i objašnjenje skučenog “razvoja” privatnog sektora, preduzetništva, eko-nomskih sloboda, tržišta i konkurencije u pojedinim državama tranzicije.

Najveći problemi tranzicije s aspekta nerazvijenosti institucija i neefikasnosti institucionalnog poretka su sledeći negativni procesi (koji se u žargonu E. Huserl-a manifestuju kao “zlokobni tranzicijski fenomen”):

− meta-institucionalizacija kao pokušaj stvaranja nadinstitucija (totalnih in-stitucija s eksplicitnom kontrolom8,

− kvazi-institucionalizacija u raznim oblicima kao što su socijalna patologija, paternalizam, monopolizam, lobizam, siva ekonomija, rentno orijentisano ponašanje, dominacija politike nad ekonomijom i sl. (V. Drašković 2001c, ss.71-72) i

− kvazi-institucionalni monizam, tj. “razvoj” nekontrolisanog, vulgarizo-vanog, kvazi-institucionalnog tržišta i kočenje formiranja komplemen-

8 Specifični oblici kontrole svih ekonomskih i društvenih institucija od strane nevidljivih, nedodirlji-vih i gotovo svemoćnih nomenklaturno-lobističkih klanova, koji svojom organizacijom interesnih “alijansi” i neformalnih institucija pokušavaju da većinu oblasti života potčine vlastitoj kontroli (Gofman 1968, p. 41)

13

tarnih i kvalitetnih institucija i stvaranja pluralizma ekonomskih in-stitucija.

Cjelokupna dosadašnja privredna istorija svjedoči o traženju nekog idealnog

ekonomskog poretka i pokušajima da se on ostvari. Na utopičnost takvih pokušaja stvaranja ekskluzivnog ekonomskog modela pravilno ukazuje M. Jakšić (2004, s. 65), koji umjesto utopije preferira sistem evolucije, a umjesto “velikog poretka” – kompleksnost raznovrsnih sistema (Ibid.). On ističe (Ibid., s. 67) da je „metodolo-gija vještine ekonomije obuhvatnija, kompleksnija, manje deterministička, podra-zumeva poznavanje institucija i mreža i tkiva privrede i društva”.

Neefikasni monistički institucionalni poredak je stvoren preko smanjena sis-temske upravljivosti, urušavanja, amorfnosti i ambivalentnosti privrednog sistema, nedovoljnosti pravne države, stvaranja velikog raskoraka između stvarnosti (u ko-joj je nerealno živjeti od realne plate i očekivati “bolji život”) i “reformske” reto-rike (obećanja i parola, sa modernom interesno sofisticiranom ikonografijom), ne-postojanja konzistentne razvojne strategije, pada moralnih i drugih vrijednosnih kriterijuma, izraženih društvenih polarizacija, opšte nesigurnosti, ignorisanja demo-kratije, forsiranja ukorijenjenih (tradicionalnih) navika i tautološke zamjena ciljeva sredstvima, stvaranja novog diktata i dominacije privilegovanih interesa9 super-obogaćenih iracionalnih “reformatora”10 i njihovih lobista (“novih preduzetnika”), uz zapostavljanje interesa super-osiromašenog naroda11.

Navedeni problemi sugerišu da se njihovo istraživanje ne može realizovati bez primjene principa, postulata i objašnjenja koje nude neoinstitucionalne ekonomske teorije (NET). Zamišljena realizacija realnih institucionalnih promjena na svim po-ljima nije dovela do željenih rezultata, niti je to objektivno mogla, jer su one bile na razne načine blokirane, supstituisane i/ili ignorisane. Zato su u skoro svim oblastima društva i privrede ostvareni suprotni (negativni) ishodi.

Tragajući za uzrocima neuspjeha tranzicije u većini postsocijalistički država, mora se analizirati odgovarajuća teorija i praksa, u kojima se elaboriraju i manifes-tuju razmatrani fenomeni, koje uvijek regulišu određene institucije, a faktički se prelamaju preko odnosa između politike (ideologije, partijskog uticaja, oblika vlas-ti, demokratske institucije i dr.) i ekonomije (ekonomske aktivnosti, strukture, sub-

9 “Sopstveni interesi će uvijek upravljati svijetom” (S. Butler). 10 Samozvani „vizionari” ekonomskih reformi i političari su potpuno ignorisali upozorenja J. Mencin-gera, J. Stiglictz-a, S. Pejovića, B. Miljanovića, J. Dušanića i niza drugih ekonomista, koji su krajem 2000. i početkom 2001. upozoravali i apelovali da SR Jugoslavija ne prihvati model ekstremnog neo-liberalizma, koji je tada nametao MMF (prema: Kovačević 2010) 11 „Cinični materijalizam razdire sve vrijednosti koje su činile ponos naših sugrađana... Danas je u Crnoj Gori rascjep između bogatih i onih puno brojnijih, veoma siromašnih građana, ogroman, eks-treman. Naši sugrađani žive u velikoj nejednakosti, i to u zemlji koja je vjekovima organizovala svoje istorijsko preživljavanje oko solidarnosti u teškoćama i nemaštini. U tom društvu... je teško živjeti od svojeg rada... materijalno bogatstvo je stavljeno na pijedestal i postaje jedini kriterijum uspjeha“ - Princ Nikola Petrović Njegoš, Vijesti 13-14. jul 2010, 14(4414), s. 2

14

jekti, ponašanje, ekonomske institucije i dr.) i povratno utiču na sve ostale oblike društvene nadgradnje. Nije slučano vjekovima figurisao naziv “politička ekono-mija”. F. Fukujama je konstatovao da ekonomija i politika ne predstavljaju samos-talne i zatvorene cjeline, nego se međusobno prožimaju u realnom životu i apsor-buju određene etičke, kulturne i civilizacijske vrijednosti, pomoću kojih u društvu realizuju određeni poredak kao društveni konsenzus.

Poslije skoro stogodišnjeg „razvoda“ ekonomske i političke nauke, u poslednje vrijeme se opet modelira njihovo uzajamno djelovanje, pri čemu se ispoljavaju dva trenda: politički procesi se posmatraju kao endogeni s aspekta strukture modela, dok se ekonomski modeli primjenjuju za analizu političkih procesa. Najpoznatija je teorija društvenog izbora, sa svoje dvije škole: čikaškom, čiji predstavnici polaze od efikasnosti lobističke konkurencije (model G. Becker-a) i virdžinskom, čiji predstavnici krajnje pesimistički ocjenjuju mogućnost državnog miješanja u eko-nomskim procesima. Nova politička ekonomija je primjer efikasne sinergije ekono-mista i politikologa na bazi teorije racionalnog izbora kao zajedničke metodološke osnove. Izdiferenciralo se nekoliko pravaca: ekonomska teorija demokratije (istra-živanje procedure konkurencije političkih partija), teorija makroekonomske poli-tike (uporedna analiza posledica ekonomske politike u uslovima različitih institu-cionalnih sistema), konstitucionalna politička ekonomija (formiranje najopštijih pravila donošenja odluka) i teorija racionalnog izbora (primjena formalnih metoda i pretpostavki racionalnog izbora u političkoj nauci).

Prilika je da podsjetimo i na ekonomsku teoriju politike, koja izučava modele političkog ponašanja u kojima se pretpostavlja da su birači maksimizatori koristi, a partije maksimizatori broja glasova (naravno, predmet izučavanja su zapadna druš-tva i demokratije, jer se u postsocijalističkim državama uglavnom radi o iznevjere-nim biračima), kao i na ekonomsku teoriju birokratije (kao hijerarhijske državne strukture koja doprinosi očuvanju kontinuiteta vlasti), koja ukazuje da birikratija ne proizvodi ekonomska dobra, ali da dobija dohodak koji nije povezan s prodajom rezultata njene djelatnosti, usmjerava ugovore po svom nahođenju, pruža prestiž po osnovu vlasti, unovčava svoj položaj na razne načine, omogućuje ostvarenje politi-čke rente, često doprinosi asimetričnosti informacija, neefikasnom korišćenju i alo-kaciji društvenih resursa (fijasko vlade) i dr.

Istraživanje tranzicijskih “reformi” u postsocijalističkim državama je dobar te-ren za definisanje i analizu problema uzajamne povezanosti i međuzavisnosti društ-vene sredine i privrede, a posebno vječitog problema uticaja politike12 na ekonomi-ju. Urušavanje privrede je inicirano i praćeno urušavanjem svih društvenih odnosa i struktura. Iako se mogu naći oponenti navedenom mišljenju, rezultati mu neumo-ljivo idu u prilog. Pitanje se može postaviti u metodološkom smislu: šta je bilo pri-marno, a šta sekundarno? Odgovor nije moguć bez uključivanja institucionalne 12 Treba ograničiti „moć vladajuće grupacije da ostvaruje svoje sopstvene interese“ (Pejović 2002, ss. 10-2), velika ovlašćenja pojedinaca i kolektivistička neformalna pravila. To je preduslov za „institu-cionalno otelotvorenje slobode“ (Madžar 1998, s. 39).

15

analize. Ako se sjetimo marksističkog shvatanja o ekonomskoj bazi političke, kul-turne i ideološke nadgradnje, jednostavno je dokazati da savremena stvarnost pred-nje ubjedljivo demantuje. Plišana demontaža starog (socijalističkog) sistema, ula-zak i životarenje u sistemski vakuum i reprodukovanje krize, uz brojne negativ-nosti, probleme, deficite, deformacije, degradacije i razne dubioze, bez mogućno-sti sagledavanja kraja tog tunela – demostracija je nesumnjive dominacije ideolo-gije i politike nad ekonomijom. Prateće negativne pojave sociopatološkog karakte-ra su brojne.

Primat politike nad ekonomijom je samo nastavak istorije i tradicije na ovim prostorima, koja se već dvije i po decenije ponavlja u svojoj suštini, ali u druga-čijim i sofisticiranijim oblicima. Zasniva se na drugačijoj (pogrešnoj) ideologiji, koja se može i mora okarakterisati sa prefiksom kvazi. Prije ili poslije su se tokom istorije završavali (urušavali) ideološki eksperimenti, koji su bili interesno motivi-sani. Takvu sudbinu je u globalnim (ali ne i regionalnim!) razmjerama doživio i krajnje nekonzistentni kvazi-neoliberalni fundamentalizam. Nećemo analizirati ta-kođe značajne sociološke i ekonomske fenomene vezane za ignorisanje tradicional-nih shvatanja dobra i zla, časti i besčašća, savjesti i nesavjesti, dostojanstva, prav-de, solidarnosti, privilegija, manipulacija, netržišnog i naglog bogaćenja i siroma-šenja, društvenih nejednakosti i raslojavanja itd.

Ideologija13 kao skup subjektivnih modela u periodu tranzicije je uspješno pre-slikala dejstvo svojih partijsko-političkih izbornih strategija na ekonomsko-insti-tucionalnu oblast. Ona je odlučujuće djelovala na značajnu redukciju masovnih in-dividualnih izbora i ekonomskih sloboda i istovremeno forsiranje privilegovanih izbora, uz veliku vjerovatnoću dejstva dugoročne (za njih pozitivne) povratne fi-nansijske sprege. Priča o pluralizmu (institucija, interesa, politike, demokratije i dr.) i drastično je zamijenjena partijskom centralizacijom i skoro totalnom kon-trolom, koje su direktno omogućile stvaranje velikih privilegija i bogaćenje organi-zovane manjine, uz posledično siromašenje neorganizovane većine. Na taj način je priča o institucionalizaciji pretvorena u njenu suprotnost – institucionalno nasilje. Umjesto stabilizacije privrednog ambijenta, on je dodatno destabilizovan, umjesto inkrementalnosti institucionalnih promjena, one su negativno supstituisane narasta-njem kriminalizacije, korumpiranosti, nesigurnosti i ekonomske krize. Domincija političkih (partijskih) interesa funkcionalno je podredila sve društvene i ekonomske institucije u oblasti preraspodjele prava svojine. Na taj način se sprovodila kontrola svih važnih ekonomskih procesa i događaja i nadređenost neformalnih i alternativ-

13 Ideologija kao sistem ideja (filozofskih, društvenih, političkih, moralnih, religioznih i dr.) koje zas-tupaju pojedinci i grupe je unutrašnja komponenta svakog društveno-ekonomskog sistema. Zbog svo-je specifike, ona sama po sebi krajnje složeno omogućuje formalizaciju, bez suštinskih gubitaka svog sadržaja. Ekonomija nema iskustvo instrumentalne analize privrede u kontekstu njenog ideološkog iz-raza. A odnosi između ličnosti i društva su, prema mišljenju mnogih autora, u većem stepenu osnovno pitanje političke filozofije nego ekonomije. Ideologiju je zbog svoje prirode (specifike) nemoguće formalizovati bez značajnog gubitka sadržaja. Ona je unutrašnja komponenta svakog društveno-ekonomskog sistema.

16

nih pravila ponašanja nad formalnim institucijama, uz paraleno odvijanje ključnih ekonomskih procesa sa interesnim predznakom.

Ali, to nije glavna tema našeg istraživanja, nego samo uvod u odgovor na ključno pitanje: kako je ostvaren „bijedni račun“ tranzicije? „Necesse est, ut non mode caus, eventusque rerum sed ratio etiam consaequ enescantur“.

Neizgrađenost građanskog društva i demokratije je činjenica, kao i odvajanje klanske vlasti od društva. Ali, to nije dovoljan ni zadovoljavajući odgovor. Praksa razvijenih i nerazvijenih društava i privreda jasno pokazuje da je najvažniji uslov za obezbjeđuje funkcionisanja ekonomskih sloboda i svojinskih oblika – snažno i pluralističko institucionalno ograničenje punomoćja izvršne vlasti u oblasti imovin-skih odnosa14. Zato smo se za objašnjenje navedenog ključnog pitanja okrenuli analizi institucija kao društveno-ekonomskih tehnologija i njihovom odnosu prema politici i ekonomiji, slobodama i nasilju (kao temeljnim oblicima i manifestacijama određenog poretka), reformama i krizama. Vjerujemo da se u tim objašnjenjima na-lazi odgovor na postavljeno pitanje.

Slika 1: Pozitivna i poželjna uloga institucija

Slika 1 jasno objašnjava naše shvatanje, izvedeno iz stavova Acemoglu-a et al. (2004) uloge institucija u društvu i privredi. Ona pruža uopšten odgovor na gore postavljeno pitanje, prema kojem je deficit institucija i njihov fijasko, koji se pone-kad graniči sa institucionalnim nihilizmom, presudno omogućio navedene društ-vene i ekonomske probleme u periodu tranzicije. Nezavisno od stepena i oblika do-minacije politike nad ekonomijom15, institucije u razvijenim društvima i privreda-ma imaju dominantan pozitivan uticaj na smanjenje, kontrolu i relativizaciju te dominacije (isprekidana strelica). Jake, kvalitetne i efikasne institucije omogućuju kontrolu nad svim društvenim procesima i eliminaciju mogućih rušilačkih dejstava

14 J. Kregar (2009, s. 194) kritikuje materijalnu i statusnu isplativost politike: “Mreža osobnih odno-sa samo se formalno zasniva na sustavu vlasti, ona postoji iza fasada institucija, kao niz personalis-tičkih veza, stvorenih klika ili frakcija, postoji na odnosima gole moći. U areni ekonomskog nadme-tanja radi toga ne dominiraju formalne uprave i menadžerske strukture već sustavi političkih aktera”. 15 “Ideje ekonomista i političkih filozofa, i kad su tačne i kad su pogrešne, moćnije su nego što se to obično shvata. Zaista, svijetom jedva da upravlja i nešto drugo” (J. M. Kejnes).

17

i tendencija. Deficit, imitacija i/ili fijasko institucija omogućuje razne društvene i ekonomske poremećaje i retrogradne procese.

Acemoglu i dr. (2004, p. 7) smatraju da ekonomske institucije ne samo što ut-vrđuju ukupni potencijal privrednog rasta (ekonomski učinak), nego i niz ekonom-skih rezultata, uključujući raspodjelu resursa u budućnosti između različitih grupa i pojedinaca (npr. raspodjela bogatstva, fizičkog i ljudskog kapitala). Ekonomske institucije su endogene, određene su kao kolektivni izbori društva, uglavnom zbog svojih ekonomskih posledica. Pošto ne postoji garancija da će svi pojedinci i grupe preferirati isti skup ekonomskih institucija (jer, različite ekonomske institucije vode različitoj raspodjeli resursa), obično dolazi do sukoba interesa između raznih grupa i pojedinaca oko njihovog izbora. Zato se postavlja pitanje: kako se određuje rav-noteža ekonomskih institucija? Acemoglu i dr. smatraju da odgovor zavisi od poli-tičke moći dvaju grupa, mnogo više od efikasnosti jednog skupa ekonomskih insti-tucija u poređenju s drugim može igrati ulogu u izboru. Grupa koja ima veću političku moć će vjerojatno osigurati skup ekonomskih institucija koji preferira.

U svim društvenim oblastima potrebno je aktivno i neprekidno djelovanje je-dinstvenih (konsitutivnih) pravila, koja jednako važe za sve i vrše neselektivno i neprivilegovano regulisanje, koordinisanje, organizovanje i limitiranje ljudskog ponašanja. To su institucije, koje se na najbolji način mogu predstaviti svojim fun-kcijama. Ekonomska nauka je jasno pokazala kako u principu funkcioniše realna (i virtualna) ekonomska stvarnost i utvrdila da je uloga institucija u društvu i privredi ne samo neophodna i nezaobilazna, nego i prioritetna, kao neka meta-podloga i meta-mehanizam. “Razvojni” modeli koji su ignorisali institucije pokazali su se ne-održivim. Rakorak između pogubnih ekonomskih kvazi-teorijskih mo-dela i prakse je orgoman i opasan. Ali, on nije brinuo alibi-ekonomiste i alibi-reformatore. Jezik argumenata nije toliko neshvatljiv, koliko je primamljiv jezik interesa. U takvoj si-tuaciji je za evoluciju društva i privrede pogubno institucionalno neprilagođavanje i/ili kočenje institucionalnih promjena.

Alibi-“receptura” predstavlja klasičan primjer bacanja narodu prašine u oči, tj. specifični svojinski klokotrizam: prodavanje magle ili nošenje mnogougaonih jaja a da se pri tome ništa ne pocijepa, u najblažem klokotrističkom žargonu. Neoli-beralni ekonomski model je jedno, a sasvim nešto drugo način njegovog tumačenja i propagiranja od strane pojedinih ekonomskih i svojinskih postsocijalističkih “re-formatora”, i posebno njegova surova, nekritička, radikalna, neselektivna i brzo-metna “šok terapeutska” primjena u uslovima neodgovarajuće mikroekonomske i neizgrađene postsocijalističke institucionalne sredine. Činjenice ubjedljivo govore da su neoliberalne ideje u postsocijalističkim zemljama daleko više propagirane, nego što su dosledno sprovođene (osim onih najrigidnijih), pa se ta distinkcija mo-ra imati u vidu pri ocjeni stvarnih mogućnosti i uspješnosti eventualne primjene originalnog neoliberalnog ekonomskog modela. Nije zanemarljiva ni činjenica da se postsocijalistički ambijent formalno i suštinski, po svim uslovima (posebno in-stitucionalnim), potpuno razlikuje od uslova u kojima je nastala, razvijala se i do-

18

kazivala neoliberalna ekonomska misao. Na taj način, naša kritika je prvenstveno usmjerena na vulgarizaciju neoliberalnog modela, a ne na taj model per se.

Prednja argumentacija se mora posmatratrati u dva konteksta:

prvo, North-ovog shvatanja vektora društvenog razvoja, koji slijede logiku prebacivanja rizika iz fizičkog svijeta u društveni svijet. On ističe da progres zna-nja dovodi do pojave novih tehnologija, rasta vlasti nad fizičkim svijetom i smanje-nju rizika u njemu. To istovremeno dovodi do pojave novih institucija i usložnja-vanja društvenog okruženja, u kojem se stvaraju novi oblici neizvjesnosti i rizika i

drugo, Acemoglu-ovog et al. (2003) zaključka da su države sa slabim institu-cionalnim strukturama u mnogo većem stepenu podložne krizama, mjerenim pa-dom proizvodnje i drugih ekonomskih pokazatelja. Naglašava se potreba potpune nezavisnosti sudske vlasti od izvršne vlasti i eliminisanja poročne zavisnosti izme-đu korupcije vladinih činovnika i tržišnih institucija i konkurencije (Radigin i En-tov 2008, ss. 7-11).

Nije sporno da u osnovne faktore ekonomskog razvoja, pored geografsko-resu-snih, inovaciono-tehnoloških i socijalno-kulturnih, spadaju institucionalno-evolu-cioni. Pošto institucije kao skup formalnih (definisanih od države) i neformalnih ponašanja (kolekcija društvenih normi i konvencija moralnih vrijednosti) utiču na razvoj privrednog sistema i put ekonomskog razvoja, preko uticaja na veličine tran-sakcionih i proizvodnih troškova (zajedno s korišćenim tehnologijama - D. North), jasno je zašto se one nalaze u centru pažnje i analize svih postsocijalističkih država. Međutim, nejasno je zašto se o njima na početku postsocijalističke tranzicije malo znalo i pisalo, a posebno zašto se o njima više teorijski elaborisalo nego što su se institucionalne promjene praktično sprovodile? Kad se zna da ih na formalnom i neformalnom nivou kreiraju ljudi, koji obavljaju određene državne, privredne i/ili druge poslovne funkcije u društvu.

Slika 2: Sistem neophodan za ekonomski razvoj

Izvor: Nurejev 2007, s. 350

19

Institucije su ustaljena i obavezujuća društvena pravila igre. One se razlikuju od organizacija kao grupa ljudi sa zajedničkom ciljnom funkcijom (firme, sindikati, političke partije, vladini organi i dr.), koje navedena pravila prihvataju ili ne prih-vataju, primjenjuju ili ne primjenjuju. Bez obzira na raznovrsnost savremenih teo-rijskih pristupa (neoinstitucionalnih i dr.) i učestalo razmatranje institucionalnih problema ekonomskog rasta i razvoja, pitanja konkretnih sadržaja, dinamike i usa-vršavanja ekonomskih institucija, a posebno njihove funkcionalne primjene u tran-zicijskim privredama do danas nemaju duboku i kompleksnu teorijsku zasnovanost, niti zadovoljavajuće analitičke odgovore. Sve se uglavnom svodi na deskriptivni naučni pristup. To je na određeni način uslovilo:

− polaznu hipotezu, prema kojoj je institucionalni vakuum, koji je po inerciji te-žio institucionalnom nihilizmu, glavni uzrok neuspješne postsocijalističke tran-zicije i anti-razvojne vulgarizovane neoliberalne16 ekonomske politike i

− pomoćnu hipotezu, prema kojoj postoji paradoksalna ustaljenog fenomena da su institucije kao pravila, norme, ograničenja i mehanizmi zaštite od oportuni-zma postali paravan za njihovo neograničeno zaobilaženje. Osnovni cilj istraživanja u ovoj monografiji je da:

− prikaže osnovne djelove teorijsko-metodoloških okvira, koje nude razne neoin-stitucionalne teorije za objašnjenje prakse značajnih fenomena kao što su kor-porativno upravljanje i postsocijalistička tranzicija i

− ukaže na imperativan značaj uvažavanja navedenih teorijskih dostignuća za kvalitetniju i veću primjenu realnih institucionalnih promjena u državama tran-zicije, po uzoru na razvijene države i privrede svijeta. Predmet istraživanja ove knjige je analiza:

− osnovnih zaključaka i pojmova NET (teorije prava svojine, teorije firme, teo-rije društvenog izbora i dr.),

− mogućnosti i dometa njihove primjene u uslovima postocijalističke tranzicije,

− identifikacija stvarnih i konkretnih uzroka reprodukovanja institucionalnog va-kuuma u državama tranzicije, odnosno suštine zapostavljanja realne institucio-nalizacije, i kritička analiza tih uzroka i

− civilizacijskog fenomena tranzicijske kvazi-institucionalizacije. Riječ je o nastojanju da se razmotre i analiziraju osnovni kategorijalni pojmovi

vezani za društvene i ekonomske institucije, da se shvati njihova uloga i značaj u

16 „Naivna podvala neoliberalističke ideologije“ (Polterovič 2001, s. 17) je ideološko-ekonomsko „učenje“ (dogma), koje se zasniva na početnoj pogrešnoj premisi i floskuli da je sve privatno dobro, a sve državno loše. Ta „velika laž“ (termin P. Krugman-a) je namijenjena malima, nerazvijenima, za-visnima i poslušnima.

20

društvu i privredi, jer su bile i ostale limititajući faktor dosadašnjeg kriznog “raz-vojnog” puta većine država u tranziciji. Pri tome se istraživanje ograničava na neo-institucionalnim usmjerenjima ekonomske misli i pojedinim njihovim karakteris-tičnim dodirnim tačkama i “presjecima” s neoklasičnom teorijom, uz zanemariva-nje brojnih aspekata tzv. evolucione paradigme ekonomske misli, kao perspektiv-nog naučnog pristupa ekonomskoj stvarnosti, a takođe i složenog polja odnosa između formalnih i neformalnih institucija.

Predmet istraživanja je suštinski podređen osnovnoj ideji ukazivanja na zna-čajnu ulogu institucija, institucionalne strukture i institucionalnog pluralizma u dru-štvenom i ekonomskom razvoju, kao i na označavanju, marginalizovanju i neutra-lisanju pojedinih kočionih faktora koji redukuju, ignorišu i/ili marginalizuju insti-tucije, među kojima se ističu ideologija i politika, jer proizvode, tolerišu i forsiraju alternativne institucije i na taj način sprovode nasilje nad formalnim institucija-ma17, što vodi prema institucionalnom nihilizmu18.

Politika počinje s kolektivnim shvatanjem protivrječnosti između neophodno-sti i nemogućnosti da se kontroliše cjelokupan društveni sistem. Političari se sretaju s opasnim izborom: uvažavati društvenu tačku gledišta i priznati nemogućnost apsolutne prevlasti (demokratija), ili ignorisati društvo, ograničiti njegove moguć-nosti i slobodu izbora i utvrditi režim proizvoljnosti (totalitarizam). Zbog toga o kvalitetu i efikasnosti politike najbolje govore vrijednosti institucionalnih mehani-zama, koji regulišu odnose fizičkih lica s pravnim. Jedna od funkcija države u raz-vijenim državama je kontrola politike. Institucije koje vode državu i društvo odgo-varaju za neuspjeh koordinacije (tj. rješavanje konflikata održive reprodukcije - prim. V. D.). Institucije moraju vršiti nadzor nad fizičkim i pravnim licima, čiji ma-sovni “životni projekti” (termin A. Sen-a) i masovna organizaciona efikasnost treba da doprinose stvaranju održivog razvoja. Dakle, akcenat je na masovnosti, a ne na (kvazi-neoliberalno shvaćenom - prim. V. D.) rijetkom i povlašćenom individua-lizmu. Kroz tu prizmu se, na određeni način i u određenim društvima i državama, može posmatrati homo politucus kao srednji kočioni član između homo institutusa i homo economicusa (bez obzira što je u ekonomskoj i drugoj literaturi dovoljno relativizovan značaj ovog poslednjeg). Jer, u pojedinim državama tranzicije se

17 Dovitljivi „mangupi u našim redovima“ (termin V. I. Lenjina) su alternativnost izbora majstorski zamijenili alternativnim institucijama, naravno, u svoju korist. Dalje je to uticalo na deformisanje ekonomske stvarnost i institucionalnih struktura. 18 Matejić (2013, ss. 4-5) piše o neadekvatnom tipu tranzicije, koji je proistekao iz odsustva javnog interesa i odgovornosti, pod dejstvom špekulativnih, interesnih, površnih i poglepom generisanih ide-ja. Navedeni tip tranzicije je moguć samo u situaciji zloupotrijebljenog institucionalnog vakuuma, ko-ji prema našem mišljenju teži institucionalnom nihilizmu (shvaćenom kao skoro apsolutnoj domina-ciji neformalnih i altrenativnih institucija nad formalnim i stavljanje ovih poslednjih u službu stva-ranja političke rente). Miladinović (2013, ss. 40) piše o “društvu blokiranog ekonomskog razvoja”, sklonom svim oblicima sociopatološkog ponašanja i sivoj ekonomiji, u kojem postoji mogućnost stvaranja tzv. marginalne klase (underclass – vidi šire u: Buckingham 1999).

21

homo politicus19 direktno popriječio na putu realne institucionalne konkurencije, institucionalnih promjena i institucionalnih inovacija.

Slika 3: Institucionalna struktura društva

19 Mnogi autori (A. Oslund, Z. Brzezinski, J. Linz, A. Stepan i dr.) ističu organizovanu i institucio-nalizovanu demokratizaciju (globalistički recept) kao preduslov uspješnog prelaza na tržišnu ekono-miju, kao i potrebu njihovog istovremenog sprovođenja, jer su navodno demokratija i tržište neraz-dvojne institucije. Ovo shvatanje je u ekonomskoj literaturi zapadnih i postsocijalističkih zemalja pre-raslo u dogmu, ali ga relativizuje iskustvo Kine i nekih drugih totalitarnih režima. Vjerovatno je pra-vilnije reći da se uspješne tržišne reforme i demokratizacija mogu bolje sprovoditi u uslovima pravne države i efikasne vlasti. Za našu temu nije bitno pitanje prioriteta, jer bi nas ta analiza odvela u široke rasprave koje su vodili zapadni politikolozi i politekonomisti T. Callaghy, B. Geddes, O. Encar-nacion, M. Pei, J. Maravall i dr. Bitnije je njihovo jedinstveno shvatanje da nije moguće istovremeno sprovođenje tržišnih i demokratskih reformi. Značajan je i zaključak opširnog istraživanja empirijskih podataka, koje su sproveli A. Przeworski i F. Limongi (1993, pp. 51-69) u kojem se kaže: “Mi ne zna-mo uvećava li demokratija ekonomski rast, ili ga usporava... Razlike u funkcionisanju ekonomije nije-su uslovljene karakterom političkog sistema, nego nečim drugim”. Zbog izraženih individualnih raz-lika oni nijesu mogli naći stabilne uzajamne veze između tipa političkog režima i tempa ekonomskog rasta. Praksa prelaza od autokratije ka demokratiji je nešto sasvim drugo od teorijskih istraživanja. Jer, postoje razni oblici demokratskih institucija i sistema, a krizna socijalno-ekonomska situacija u postsocijalističkim državama ne pruža mogućnost izbora prioriteta između demokratskih i ekonom-skih reformi. Tržišne i demokratske strukture se u dugoročnoj perspektivi posmatraju kao komple-mentarne, ali se u sadašnjoj etapi njihovog formiranja čini da često stupaju u konflikt. Vjerovatno zbog pokušaja da se istovremeno pređe i na tržište i na demokratiju.

22

Postoji mnogo naučnih radova u kojima se utvrđuje tijesna i direktna uzročno-posledična veza između kriza i reformi, usmjerenih na rušenje rentno orijentisanih subjekata i koalicija, po principu djelovanja akcije i reakcije. U svim reformama prioritet se daje institucionalnim promjenama, kao temelju svih drugih promjena. Otuda još jedno značajno pitanje: kako u relativno dugom roku opstaju društva i privrede u krizi? Zanemarujući operacione tehnike i taktike, koje su po karakteru slične od države do države, ali različite po dimenzijama, opšti odgovor je u pre-valjivanju krize na budućnost, odlaganju plaćanja računa, kupovanju vremena i socijalnog mira novcem od rasprodaje prirodnih resursa, privredne infrastrukture, zaduživanja, primanju stranih pomoći i sl. Institucionalni vakuum (koliko god težio institucionalnom nihilzmu i/ili ličio na njega) može da traje onoliko dugo koliko traju pobrojani načini opstanka pogrešne i anti-razvojne ekonomske politike.

Teorijski i praktično je dokazano da je institucionalni pluralizam (kombinacija i sinergija svih institucija) uslov za formiranje i održivost tržišno orijentisane struk-ture svakog privrednog sistema. On u žargonu neoinstitucionalnih ekonomskih teorija (NET) doprinosi funkcionalnom smanjenju transakcionih troškova20 i pove-ćanju ekonomske efikasnosti. Društvo razvijenih zapadnih država (koje se najčešće označava kapitalističkim) čvrsto je opredijeljeno za privredni rast i razvoj koji se zasnivaju na vrijednosnim standardima koji se zasnivaju na konkurenciji i slobodu privatnog preduzetništva, sticanja bogatstva i društvene moći uspješnih pojedinaca. Međutim, čim se pojavi ozbiljnija kriza, aktiviraju se i dobijaju primat sasvim drugi (državni, koji su suprotnog karaktera) mehanizmi društvene kohezije. Što znači da je institucionalni pluralizam izuzetno fleksibilan razvojni mehanizam i da savre-meni „kapitalizam” u razvijenim državama ne počiva na neograničenoj pohlepi21, niti na bezdušnim interesima moćnih elita koje ignišišu sve institucionalne granice (pravne, poslovne, moralne i dr.).

Dostignuća NET (mjerena njenom aktuelnošću, brojem objavljenih knjiga, ča-sopisa i članaka, kao i velikim brojem dobitnika Nobelove nagrade za ekonomiju, koje su poslednjih decenija primili njegovi predstavnici22, značajem za savremene procese privatizacije, institucionalizacije, demokratizacije i privrednog razvoja itd.) na početku trećeg milenijuma otvaraju još jedno značajno pitanje: da li su NET us-pjele da ostvare svoje liderske (tzv. “imperijalističke”) ambicije i dominantnu pozi-ciju u ekonomskoj teoriji (kako izjavljuju njegovi predstavnici) 23?

20 Čak i najveći kritičari neoinstitucionalizma, kao npr. K. Arrow, priznaju veliki značaj ekonomiji transakcionih troškova, koja predstavlja jedan od temelja NET. 21 “Razbojnička pohlepa stvara razbojnike, a ne poduzetnike” (Kregar 2009, s. 185). 22 H. Simon (1978), G. Stigler (1982), J. Buchanan (1986), R.Coase (1991), G. Becker (1992), D. North i R. Fogel (1993), J. Nash (1994), J. Stiglitz, G. Akerlof i A. Spens (2001) i O. Williamson (2009). 23 Na navedeno pitanje bi razni autori vjerovatno različito odgovorili. Imajući u vidu konstataciju J. Hicksa da “ekonomska teorija za sve slučajeve, moguće, i ne postoji”, kao odgovor ćemo navesti uv-jerenje da je svaka apsolutizacija besmislena, posebno kad se ima u vidu činjenica da su promjene konstanta vremena i da u ekonomskoj teoriji postoji ne samo značajna konkurencija (alternativa), ne-

23

Bez obzira što broj i brzina promjena u ekonomskoj stvarnosti daleko preva-zilaze tempo i mogućnosti njihovog teorijskog izučavanja, i što ekonomska teorija (takva kakva je, opširna po sadržaju i teorijski nejedinstvena, sastavljena iz mnoš-tva teorija) „zaobilazi” mnoga esencijalna pitanja ekonomske stvarnosti i promaša-je ekonomskih politika, to se ne može reći za NET. Jer, one detaljno objašnjavaju institucije kao jedno od primarnih društvenih i ekonomskih pitanje, kao i uzroke, načine i posledice njihovog potiskivanja od alternativnih anstitucija. NET su veo-ma jasne i precizne. Drugo je pitanje njihovo interesno i apologetsko zaobilaženje, koje nema nikakvo objektivno opravdanja ni iz teorijske, ni iz praktične perspek-tive. Zato i popstoji ogroman jaz između ekonomske retorike i ekonomske stvarno-sti, odnosno tzv. „Krugmanov grijeh“, koji se sastoji u tvrdnji da postoje teorije, koje opisuju stvarnost mnogo bolje od standardne teorije, ali se ne koriste u prak-tičnoj ekonomskoj politici.

Vremenska podudarnost globalizacije i tranzicije uzrokovala je neke bitne sli-čnosti. Po uzoru na tzv. „globalni poredak“ kao model totalitarnog, do apsurda ba-nalizovanog, vesternizovanog i utopijskog neoliberalnog internacionalizma, u ko-jem se nacija stavlja u drugi plan, u većini država tranzicije se sprovođena njegova lokalna imitacija, stvaranjem modela u kojem su interesi i monopoli elita stavili narod u drugi plan. Ta apsurdna i paradoksalna navodna neoliberalna24 formula „razvoja“ je imala imperijalistički karakter. Zna se kako su se do danas završile sve imperije. “Iluziju besmrtnosti” (izraz A Toynbee-a) uvijek prekine neki (i nečiji) salto mortale. Semantika većine država tranzicije je višestruko protivurečna: od raskoraka između neoliberalne retorike i tavorenja u iscrpljujućoj „permanentnoj tranziciji“, s poretkom naglašene krize, socijalne patologije, autoritarizma, reduko-vane slobode ekonomskog izbora i kvazi-vrijednosti, do brojnih društvenih, eko-nomskih i subjektno-objektnih polarizacija. Nivo institucionalne izgrađenosti jeste i mora biti jedan od osnovnih civilizacijskih kriterijuma razvoja.

U većini država tranzicije se navedena činjenica jednostavno klokotristički za-obilazi i ignoriše. Zato smo u predgovoru monografije “Globalizacija u ogledalu razvoja, krize i medija” kao moto napisali: ako je predodređeno da budućnost bude u kontrastima, tj. u globalizaciji jednih i marginalizaciji drugih (koji se po raznim osnovama i kriterijumima ne uklapaju, ne povinuju i ne prilagođavaju globalnim ‘pravilima igre’), onda je ona već stigla25.

Pored predgovora, zaključnih razmatranja, rečnika osnovnih pojmova, indeksa autora, literature i izvoda iz recenzija, ova monografija se sastoji iz sedam djelova. go i kritika NET. Naravno, navedenim zaključkom ne želimo da umanjimo značaj, zbog kojeg su postale predmet našeg dugogodišnjeg naučno-istraživačkog interesovanja, kao i predmetne analize. 24 Tržišna formula je prihvaćena kao mesijanska jer je izazvala vjeru u više slobode, inicijative, moti-vacije i efikasnosti, što se idealno uklapalo u demokratske zahtjeve. G. Santini (2012) je upozorio: „Liberalizam se je pokazao tragičnim, neoliberalizam bi se mogao pokazati još pogubnijim“. 25 J. Stiglitz u knjizi „Globalization and its Discontents“ (2002, p. 248) piše: „Ako se globalizacija i dalje bude realizovala na način kao do sada... ona ne samo da neće doprinositi razvoju, nego će pr-venstveno prouzrokovati siromaštvo i nestabilnost“.

24

U prvom dijelu se razmatra mjesto NET u razvoju ekonomske misli, karakteristike neoinstitucionalne analize i opšta pitanja njenog nastanka, suštine i značaja. U dru-gom dijelu je obrađena teorija prava svojine, u trećem dijelu osnovne specifičnosti neoinstitucionalne teorije firme, u četvrtom dijelu teorija društvenog izbora, a u pe-tom dijelu francuska teorija konvencija. U šestom dijelu je obrađen institucionalni okvir korporativnog upravljanja. U sedmom dijelu pod nazivom “Kvazi-institucije i nasilje u periodu tranzicije” prikazan je North-ov pristup nasilju, a u nastavku su kritički analizirani kočioni faktori tranzicijske institucionalizacije, fijasko osnovnih ekonomskih institucija, protivurječnost između institucija i individualizma i kvazi-neoliberalno tumačenje toga odnosa kao nasilje nad principom masovnosti, njegova praktična primjena u peridu tranzicije kao nastavka socijalističkog eksperimenta i “put” od institucionalnog vakuuma prema institucionalnom nihilizmu.

Sadržaj i cilj je da se preko prikaza savremenih dostignuća NET ukaže na nji-hove nesporne naučne vrijednosti, značaj, mogućnosti i potrebe praktične primjene u identifikaciji i analizi problema tranzicijske prakse, koje mogu doprinijeti reša-vanju demokratizacije, institucionalizacije, privatizacije i mnogih drugih savreme-nih pitanja i procesa u većini država26 tranzicije. Ta rešenja se imperativno nameću kao neophodna na putu potpune afirmacije tržišne privrede i održivog društveno-ekonomskog razvoja. Svi navedeni procesi se u velikoj mjeri moraju zasnivati na saznanjima koja pružaju NET, što je bio osnovni motiv za pisanje ove knjige. Vjerujemo da ponuđene osnovne teme pružaju obilje mogućnosti za nastavak istraživanja i njihovu primjenu u našoj praksi. Nadamo se da će objavljivanje ove knjige biti podstrek mnogim autorima za osvjetljavanjem mnogih pitanja, koja su u ovom rukopisu nedovoljno obrađena, ili su ostali potpuno iza granica ove analize.

Veliki broj citata smo upotrijebili u cilju stvaranja potpore pojedinim našim i/ili tuđim stavovima i shvatanjima. Vjerujemo da će ti citati biti u funkciji prika-zivanja sličnih i/ili protivurječnih teorijskih stavova po pojedinim pitanjima i pru- 26 D. Stojanov (2012a) koristi jednu izuzetno privlačnu, zagonetnu i samo na prvi pogled kontradik-tornu kovanicu: „tržišna država, koja je kontroverzna, aktualna, krajnje provokativna i inspirativna. Ona se može tumačiti na razne načine. U slobodnijoj iterpretaciji smo je protumačili kao supstitut za „grabešku državu“, iako nam je blizu i naziv „država bez (pravog) tržišta“, jer se sve odluke donose na nivou državnih i partijskih organa, a ne prema tržišnim zakonima i principima. Zar nekontrolisani centri moći ne zloupotrebljavaju instituciju državnog regulisanja i podređuju ga sopstvenim intere-sima? Zar nije aktualan neoliberalni mit o „mini“ državi, koji kao interesna maska služi za promociju i realizaciju izbora privilegovanih pojedinaca? Zar nijesu ekonomske slobode, konkurisanje, privatna svojina i preduzetništvo kao masovan fenomen bile i ostale samo parola i obećanje? Zar državna svo-jina nije na brzinu urušena i pretvorena u privatnu svojinu rijetkih i povlašćenih pojedinaca? Može li se u kontekstu kovanice „tržišna država“ govoriti i o „neoliberalnoj državi“? Kritika neoliberalne eko-nomske politike Stojanova u monografiji „Ekonomska kriza i kriza ekonomske znanosti“ dobro će doći svim pristalicama institucionalnog pluralizma. Ona na upečatljiv način identifikuje krucijalne uz-roke tranzicijske krize i indikativno ukazuje na konstruktivne i konzistentne alternative. Kao dobar poznavalac ekonomske teorije on visprenim elaboracijama i dokazima razobličava mnoge kvazi-neo-liberalne mitove i dogme. Manirom iskusnog i obaviještenog profesionalca on preporučuje „reforma-torima“ razumnu i alternativnu prorazvojnu strategiju.

25

žanja mogućnosti za objektivno sagledavanje tih pitanja iz ekspertskog ugla i “za-ravnjivanja” brojnih krivudavih linija koje karakterišu naučne piteve i apologetske stranputice ekonomske misli, bez obzira na njihove etimološke motive.

Veselin Drašković je autor drugog, trećeg i četvrtog dijela, a Mimo Drašković je autor prvog i petog dijela. Predgovor, šesti i sedmi dio su koautorski napisani, u skladu s prikazanim radovima u literaturi.

Koristimo priliku da se iskreno zahvalimo uvaženim recenzentima ove knjige Prof. dr Jože Mencingeru, Pravni fakultet Univerziteta u Ljubljani, Prof. dr Bag-ratu Yerznkyanu, Centralni ekonomsko-matematički institut Ruske akademije nau-ka iz Moskve, Prof dr Dragoljubu Stojanovu, Ekonomski fakultet Sveučilišta u Ri-jeci, Prof. dr Darku Tipuriću, Ekonomski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Prof. dr Guste Santiniju, glavnom i odgovornom uredniku časopisa „Ekonomija / Economics” i Prof. dr Miomiru Jakšiću, Ekonomski fakultet Univerziteta u Beog-radu. Njihove nadahnute recenzije su objavljene na kraju ove monografije. One su oplemenile naš tekst.

Autori

27

MJESTO NET U RAZVOJU EKONOMSKE MISLI 1

1. Razvoj i značaj institucionalne teorije Institucionalna teorija je nastala i razvijala se kao opoziciono učenje klasičnoj

političkoj ekonomiji. B. Seligman je opisao institucionalizam kao “pobunu protiv formalizma”, tj. nastojanje da se u ekonomskoj teoriji odraze ne samo formalni modeli i stroge logičke šeme, nego i realni život u njegovoj raznolikosti. R. L. Ha-ilbroner je primijetio da je “ekonomska nauka konačno izašla iz uskih granica svog bivšeg carstva - carstva proizvodnje i raspodjele – i sada može polagati pravo na ogroman prostor, koji se proteže od porodičnih odnosa do sporta, od antropologije do državnog prava”. Institucionalizam je prihvatio najbolja teorijska i metodološka dostignuća prethodnih ekonomskih škola: matematički aparat i marginalističke principe neoklasike, metodološki instrumentarijum Njemačke istorijske škole, ana-lizu teorije rente D. Rikarda i K. Marksa i druga dostignuća.

F. List (1789-1846) je kao kritičar A. Smith-a u knjizi “Nacionalni sistem poli-tičke ekonomije” (1841) istakao je da se privreda mora razvijati uzimajući u obzir nacionalne specifičnosti, kao što su istorijske karakteristike razvoja, kultura, men-talitet, geografske karakteristike itd. Izrazio je protest protiv formalizma i apstrak-cije klasične političke ekonomije. Zalagao se za povećanje svijesti o uticaju ljud-skog faktora u ekonomskom razvoju. Smatrao je da pored tehničkih proizvodnih snaga postoje i socijalne (moralne, kulturne, političke i dr.). Pri tome je naglašavao značaj individualizama i političkog protekcionizma. Slične stavove je zastupao G. Schmoller (1838-1917), ali se u metodološkom pogledu zalagao za holizam27.

V. Zombard (1863-1946) je potencirao ulogu institucija u oblikovanju eko-nomskog sistema. Smatrao je da su preduzetnici klasa formirana od bivših pljač-kaša, feudalaca, špekulanata, trgovaca i državnika. M. Weber (1864-1920) je razli-kovao tri tipa upravljanja državom: racionalno-legalni, zasnovan na vladavini pra-va, tradicionalni, zasnovan na istorijski uspostavljenim normama i harizmatični, za-snovan na lojalnosti ličnosti lidera i vjeri u njegove jedinstvene sposobnosti.

27 Holizam je tendencija u filozofiji koja kaže 'istina je uvijek samo u cjelini (grčki „holon”), istinitost pojedinačnih iskaza proizlazi iz cjeline. Cjelina se ne može svesti na sastavne dijelove. Zato se poje-dini elementi (djelovi) ne mogu posmatrati bez cjeline.

28

Slika 4: Uslovna šema razvoja ekonomske misli

Izvor: Prilagođeno prema Vinogradova , s. 6.

“Stari institucionalizam” se pojavio krajem 19. v. i oformio kao pravac eko-nomske misli 20-30-ih godina 20. v. Za polaznu tačku njegovog nicanja smatra se objavljivanje Veblenove “Teorije slobodne klase” (1899). Kasnije su se pojavile značajne publikacije J. Commons-a, V. Mitchell-a i J. M. Clark-a, koje su označile pojavu novog teorijskog pravca s jasno definisanim idejama i konceptima, zas-novanim na kritici neoklasike. Njihovi radovi su objedinili: anti-monopolsku orijentaciju (“kontrolu društva nad biznisom”- J. Clark 1926), potrebu za državnom regulacijom privrede, uvažavanje uticaja svih društvenih odnosa na ekonomski rast28, uvažavanje uticaja navika, instinkata, običaja i tradicije, korišćenje meto- 28 Tranzicija se sprovodi u preko 30-tak zemalja. Reforme su dovele do pozitivnih rezultata i ekonom-skog rasta samo u onim zemljama koje su odlučno i dosledno sprovodile radikalni liberalno-moneta-ristički kurs i politiku realne privatizacije (Poljska, Češka, Mađarska). Pokazalo se da je ekonomski rast28 poslije perioda visoke inflacije ostvarivan tek poslije donošenja stabilizacionih mjera i ekonom-ske liberalizacije, navodi M. Bruno (1997, s. 28). Suprotno mišljenje ima J. Kornai (1996, ss. 34-35), koji daje prioritet ekonomskom rastu: „Ekonomski rast treba stimulisati ne onda, kada se za njega stvore povoljniji uslovi i stabilizuje privreda, nego upravo sada (kada je u krizi - prim. V. D.). Dos-lednost koju je izabrala vlada ‘prvo stabilizacija, pa onda ekonomski rast´- nije ispravna. Ta dva za-datka treba rješavati istovremeno... Ako želimo da pređemo u fazu rasta tek poslije toga kad svi za-daci budu riješeni, biće potrebno da čekamo cijelu vječnost”. U daljem izlaganju on ističe da podrža-

29

dologije svih društvenih nauka (pravo, političke nauke, sociologija itd), induktivni metod analize, kretanje od prava i politike ka ekonomiji, negiranje principa mak-simizacije (korisnosti, dobiti), metodologiju holizma i udjeljivanje pažnja na ko-lektivne akcije. Oni su vjerovali da je ljudsko ponašanje pod uticajem institucija kao što su država, korporacije, sindikati, prava, etika, porodica itd.

Slika 5: Uslovna šema razvoja institucionalne ekonomije

Izvor: Nurejev 2007, s. 57.

Kasnije je u drugoj fazi (50-70-te godine 20. vijeka) predstavnik institucio-nalista J. K. Galbraith u knjizi “Novo industrijsko društvo” (1967) istakao ideju da na mjesto samoregulišućeg tržišta dolaze velike korporacije u monopolizovanim granama, podržane od strane države, kojima ne upravlja kapital, nego tehnostruk-tura (društveni sloj, koji obuhvata naučnike, dizajnere, menadžere, finansijere) – koja je organizovana na određeni način na bazi znanja. On je dokazivao da je novi ekonomski sistem itekako planski determinisan, da niko ne vlada potpunom infor- va sve vladine napore u pravcu stabilizacije, ali da sve te ciljeve (smanjenje budžetskog i trgovinskog deficita, inflacije i sl.) treba ostvariti pri istom (u budućnosti većem) nivou agregatne tražnje, a ne na račun njenog pada, jer se samo na taj način može postići ekonomski rast. Identičan stav je imao D. Marsenić krajem 1995. (s. 69), kad je isticao da “stabilizacija postaje glavna preokupacija ekonom-ske politike”, on je pravilno uočio da “ne slijedi da je privredni rast postao manje važan... Naprotiv, bez njega nema ekonomskog napredovanja”.

30

macijom i da je znanje specijalizovano i djelimično. Moć se pomjerila od pojedi-naca prema organizacijama, koje imaju grupnu individualnost.

Slika 6: Interdisciplinarni karakter NET

Izvor: Vinogradova 2012, s. 13.

U neoklasičnim modelima se kao ograničavajući faktori ponašanja javljaju

dohodak i cijena (elementi budžetskog ograničenja). Modeli NET šire skup ograni-čenja ekonomskim, pravnim, etičkim, socijalnim i drugim aspektima. Oni dopunju-ju osnovna shvatanja i zaključke drugih savremenih ekonomskih teorija svojim tu-mačenjima pojedinih aspekata ekonomske stvarnosti: prvenstveno ograničenja, ko-ja u ponašanju ekonomskim subjekatima nameću institucije29 kao specifični oblici uzajamnih međuljudskih odnosa.

Za norme i pravila ponašanja kao najrasprostranjeniji tip institucija karakteris-tično je da ekonomišu vrijeme i napore pri donošenju odluka. Ali, te iste norme i pravila ponašanja predstavljaju i ograničenja mogućnosti izbora, jer bi se odstu-panjem od njih možda mogli ostvariti efikasniji rezultati. To znači da norme, pra-vila i zakoni kao regulatori ponašanja u određenim domenima djeluju na povećanje efikasnosti, a u drugim djelatnostima na njeno smanjenje. Otuda i značaj institucio-nalne analize, koja izučava uticaj institucija na ponašanje ekonomskih subjekata. 29 Sve češće i mediji prenose izjave zvaničnika iz razvijenih država, koji ističu da „institucije treba da zastupaju interese građana, a ne bilo koje partije“ („Vijesti“, 28. jul 2013, s. 4) ili pojedinaca iz struktura vlasti.

31

Tabela 1: Uporedne karakteristike neoklasike i institucionalizma

Kriterijum Neoklasika Institucionalizam

Period osnivanja 17.v. 19. v. 20. v. 20-30-е godine 20. v.

Mjesto razvoja Zapadna Evropa SAD

Period industrijski postindustrijski

Dominantna metodo-logija analize

metodološki individualizam – individue su primarne, a institucije sekundarni

holizam – institucije su primarne, a pojedinci

sekundarni

Karakter rasuđivanja

dedukcija (od opšteg ka pojedinačnom)

indukcija (od pojedinačnog ka opštem)

Ljudska racionalnost potpuna Ograničena

Informacije i znanja puna, neograničena djelimična, specijalizovana

Cilj maksimizacija profita i korisnosti

kulturno obrazovanje, harmoničnost

Želje određuju se samostalno određuju se kulturom i kolektivom

Uzajamno dejstvo robno međuljudsko

Zavisnost od djelovanja socijalnih

faktora potpuna nezavisnost nije strogo nezavisna

Ponašanje subjekata nema laži i prinude oportunističko ponašanje30


Mnogi smatraju da s institucionalne strukture u ekonomska istraživanja dovodi

do povećanja njenog humanitarnog karaktera (The Economics Journal, 1991, 101, pp. 4, 5, 9, 41, 47, 68, 73), jer se na taj način dopunjuje skup uslova koji ograni-čavaju ekonomku djelatnost moralnim, administrativnim, pravnim, običajnim i dru-gim regulatorima, a omogućuje se organizovaniji oblik, veća ciljna usmjerenost i pomjeranje granica djelatnosti.

30 Oportunističkog ponašanja je želja za ostvarenjem lične dobiti pomoću lukavstva, izračunatih napo-ra za skretanje s pravog puta, prevare, skrivanja informacija i druge aktivnosti

32

Tabela 2: Uporedne karakteristike tržišnog sistema i novog industrijskog društva J. K. Galbraitha

Kriterijumi poređenja Tržišni sistem Industrijski sistem

Mehanizam koordinacije tržište planiranje

Subjekt vlasti vlasnik tehnostruktura

Osnovni faktor proizvodnje kapital znanja

Donošenje odluka individualno grupno

Ciljni pokazatelj profit obim prodaja

Pokretački motiv prinuda, novac ostvarenje, prilagođavanje

Vodeći sloj bankari, finansijeri pedagozi i naučnici


Tabela 3: Uporedne karakteristike teorijskih predstava o racionalnosti pojedinaca

Kriterijumi poređenja

Ekonomski čovjek Hibridni čovjek Institucionalni čovjek

Pristup neoklasika O. Williamson institucionalizam

Cilj maksimizacija korisnosti

minimizacija transakcionih

troškova

kulturna obrazovanost

Znanja i računarske sposobnosti neograničeni ograničeni ograničeni

Želje definišu se samostalno

definišu se samostalno definišu se kulturom

Raciuonalnost potpuna ograničena kulturna

Oportunizam nema prevare ni prinude

postoji prevara, ali ne postoji prinuda

postoji prevara i prinuda

Izvor: G. Litvinceva, 1998, s. 42

33

Uloga ekonomskih institucija svodi se na koordinaciju ekonomske aktivnosti, koja se obezbjeđuje ili usaglašavanjem interesa između ekonomskih subjekata (po horizontali), ili na bazi svojinskih odnosa (po vertikali). Različite kombinacije tih mehanizama daju institucionalnu raznovrsnost ekonomskih sistema: npr. preo-vlađujući dogovorni odnosi u oblasti makroekonomskog regulisanja (tržišna eko-nomija) kombinuju se s komandnom ekonomijom (koja vlada unutar firmi).

Tabela 4: Razlike između “starog” institucionalizma i neoinstitucionalizma

Kriterijumi poređenja “Stari” institucionalizam Neoinstitucionalizam

Kretanje (pristup) od prava i politike prema ekonomiji

od ekonomije prema politici i pravu

Metodologija drugih humatirnih nauka

(pravo, sociologija, politologija)

ekonomska neoklasike (mikroekonomije i teorije

igara)

Metod induktivni deduktivni

Fokus pažnje kolektivno dejstvo dejstva nezavisnih pojedinaca

Pretpostavka analize holizam metodološki individualizam

Formiranje od kritike ortodoksnih pretpostavki klasičnog

liberalizma

preko poboljšanja osnova savremene ortodoksne teorije

Tretiranje institucija formiraju preferencije individua

daju spoljna ograničenja za individue: uslove izbora,

informacije

Istraživački pristup organski, evolucioni, endogeni ravnotežni, optimalnost, egzogeni

Period početak 20. vijeka kraj 20. vijeka

Izvor: prilagođeno prema Olejnik 2005, ss. 45-46.

NET su počele da se razvijaju kao reakcija na zanemarivanje uloge raznih eko-

nomskih i drugih institucija od strane neoklasične ekonomske teorije, odnosno na njenu apstraktnost. Za analizu funkcionisanja institucija njegovi predstavnici koris-te neke principe neoklasične teorije (lična korisnost, individualizam). Ali, oni idu dalje i uspješno objašnjavaju rastući broj socijalnih pojava u institucionalnoj, poli-tičkoj, pravnoj, ideološkoj, istorijskoj i etičkoj sferi. Kod neoklasičnog modela tro-škovi prilagođavanja i transakcioni troškovi jednaki su nuli, svi resursi su raspo-ređeni i nalaze se u privatnoj svojini, vlasnici usmjeravaju resurse na proizvodne

34

ciljeve samo kao odgovor na novčane stimulanse, izbor preduzimača između doho-tka i slobodnog radnog vremena ne zavisi od dohotka, država se ponaša neutralno.

Od 70-ih godina 20. vijeka institucionalizam se razvija u dva pravca: neoin-stitutionalnu i novu institucionalnu ekonomiju. Bez obzira na očigledan identitetu naziva, riječ je potpuno drugačijim pristupima31 u analizi institucija. Neoinstitutio-nalizam je zadržao suštinu (jezgro) neoklasične ekonomije, samo je korigovao i prilagodio zaštitni omotač. Ne napuštajući tradicionalne mikroekonomske instru-mente i metodološki individualizam kao noseći teorijski stub, neoinstitunalisti su pokušali da objasne faktore koji se za neoklasičare pojavljuju kao spoljni: ideolo-giju, norme ponašanja, porodično pravo itd. Zaštitni omotač se mijenjao razmat-ranjem šireg spektra svojinskih oblika (pored privatne, analiziraju se državna, kolektivna i mješovita svojina), uvodi se pojam informacinih troškova, dopušta se postojanje transakcionih troškova paralelno s proizvodnim i sl.

Nesporan je pozitivan uticaj NET na shvatanje činjenica da:

− kvalitetna institucionalna sredina doprinosi efikasnoj realizaciji ekonom-skih aktivnosti, koja se generiše u ekonomskom rastu i ekonomskom razvoju,

− realne institucionalne promjene stimulišu transformaciju ekonomskih sistema prema većem nivou institucionalnog pluralizma,

− uloga pojedinaca mora se posmatrati isključivo kao masovan fenomen, lišen bilo kakvih privilegija i ostvarenja rente na onovama netržišnog ponašanja i

− institucije32 doprinose smanjenju rizika i neizvjesnosti u brzo mijenjajućoj ekonomskoj stvarnosti.

NET zbog svoje prirode ne mogu predviđati konkretne ekonomske događaje,

davati predloge za ekonomsku politiku i služiti kao putokaz u preduzetničkoj dje-latnosti. One predstavljaju okvirne teorijske konstrukcije, koje objašnjavaju mnoge ekonomske probleme i ukazuju na neke načine njihovog rešavanja. Kao i svaka podloga, okvir, orijentir i temelj, NET su primarne, a ne sekundarne, kako to npr. tumače neki ruski autori33 u odnosu na ostale ekonomske teorije. Navedenu primar-

31 Svaka teorija se sastoji od dvije komponente: krutog jezgra i zaštitnog omotača. Tvrdnje koje čine jezgro teorije treba da ostanu konstantne tokom izmjena i objašnjenja, koja prate razvoj teorije. One formiraju principe, koje svaki istraživač mora dosledno da primenjuje, bez obzira na kritike opone-nata. Zaštitni omotač teorije se podvrgava stalnim modifikacijama u skladu s njenim razvojem. 32 F. Hayek je primijetio da je “angažovanje u privrednim aktivnostima i životu... moguće zahvaljujući tome što, podčinjavajući se određenim pravilima ponašanja, mi se uklopamo u gigantski sistem in-stitucija i tradicija: ekonomskih, pravnih i prirodnih”. 33 Npr. O. Mamedov i V. Voljčik, “Ekonomskij vestnik Rostovkogo gosudarstvennogo universiteta”, 1(1), 2003, ss. 117-135

35

nost ni u kojem slučaju ne treba shvatati kao “mainstream”, ni u formalnom ni u suštinskom smislu.

NET se moraju posmatrati kao dopunjavajuće ostalim ekonomskim teorijama, uz gornju napomenu da se njihova primarnost odnosi na okvir opštih uslova u ko-jima se realizuju ekonomske aktivnosti. Kao takve, NET objektivno ne dozvolja-vaju ni ostalim ekonomskim teorijama da preuzmu oreol mainstream-a. Riječ je o ravnopravnoj koegzistenciji svih ekonomskih teorija, bez mogućnosti stvaranja univerzalne ekonomske teorije, uz mogućnost sinergije, kombinovanja i dopu-njavanja njihovih racionalnih elemenata, konstrukcija i modela. U smislu izjave V. Smith-a (1982, p. 923) da “nije moguće konstruisati laboratorijski eksperiment za alokaciju resursa, bez projekta institucije u svim detaljima”. Ili npr. tržište (kao princip i institucija) ne može funkcionisati bez ikakvih pravila. U svakom slučaju, NET sa svojim interdisciplinarnim pristupom i dijalogom predstavljaju konzisten-tnu alternativu, dopunu i okvir drugim ekonomskim teorijama.

D. North je početkom 1970-ih razvio teoriju institucija kao proširenje i modi-fikovanje neoklasičnog pristupa u dijelu pretpostavke racionalnosti (uvođenjem “adaptivne efikasnosti”) i dimenzije vremena. Ali, North (1978, pp. 963, 974) je iz-javio da “napuštanje neoklasične teorije znači napuštanje ekonomije kao nauke”, polazeći od svoje vjernosti individualnom izboru, prednostima tržišne ekonomije i neefikasnosti državnih pravila, koja ne podržavaju ekonomski rast. Pa ipak, on se u mnogim segmentima distancirao od neoklasike, prvenstveno zalaganjem za bolje specificirana prava svojine, regulativnu, stimulišuću i ograničavajuću ulogu insti-tucija, njihovu interakciju s tehnologijama, ulogu transakcionih troškova u rela-tivizaciji neoklasičnih rezultata efikasnih (savršenih) tržišta, prihvatanjem dina-mike promjena i neizvjesnosti. Označavanjem ideologije kao uzroka održavanja neefikasnih institucija, North ukazuje na probleme kolektivnog djelovanja i oportunizam dominantne grupe. On na taj način indirektno prihvata Olsonov dokaz da u okvirima neoklasičnog pristupa postoji nekonzistentnost između racionalnog samointeresa i grupnog djelovanja. North (1981, pp. 205, 47) je uočio eksplicitnost veza između ideologije i etičkih normi, koje su “bitni dio ograničenja koje čine institucije, a izvedene su iz ideologije... Snažni društveni moralni i etički kodeksi su cement društvene stabilnosti koji ekonomski sistem čine održivim”.

Aktuelni proces privatizacije u postsocijalističkim i drugim tranzicijskim dr-žavama (Kina i dr.) takođe potencira značaj neoinstitucionalne analize, a posebno teorije prava svojine u okviru nje. U prvom dijelu obimne i uvijek aktualne mo-nografije “Svojina i reforma” Lj. Madžar (1995) je preko elaboracije svojinskih funkcija i njenih uticaja na ekonomsku efikasnost, racionalnost, odlučivanje, moti-vaciju, odgovornost, alokaciju i slobodu detaljno ukazao na značaj individualiza-cije, personifikacije i institucionalizacije svojine. Pomenuti autor se u svojoj ana-lizi velikim dijelom oslanja na rezultate NET prava svojine.

36

2. Karakteristike i istraživačko polje NET. Pojam, osobine i vrste institucija Brze promjene ekonomske stvarnosti, stukture protivurječnosti, prioriteta, sis-

tema i kriterijuma vrijednosti utiču na razvoj mnogih pravaca ekonomske misli, ko-ji su uvijek do danas (u svojim težnjama za originalnošću i uticajem na zvaničnu ekonomsku politiku) različito shvatali i tumačili odnos države i tržišta i njihovu ulogu u ekonomiji. Dinamički istorijski uslovi i brojne krize, koje se stalno zaoš-travaju od 70-ih godina 20. vijeka do danas, značajno su uticali na relativizizaciju neoklasičnog učenja i razvoj NET kao novog pravca ekonomske misli. Do tada do-minirajuća neoklasična ortodoksija, opterećena forsiranim izučavanjem ravnoteže34 kao idealne teorijske ekonomske konstrukcije, nije bila u stanju da objasni suštinu mnogih novih ekonomskih pojava, koje karakterišu dinamički neravnotežna (kri-zna) stanja, koja su se reprodukovala u navedenom periodu.

Problem ravnoteže je tijesno povezan s ponašanjem ekonomskih subjekata. Neoklasična analiza u fokusu svog istraživanja ima racionalno ponašanje čovjeka. Svaka individua ima mogućnosti da se racionalno ponaša u raznim ekonomskim djelatnostima u kojima neposredno učestvuje: kao potrošač, proizvođač, preduzi-mač, kupac, prodavac, posrednik itd. (klasifikacija je zasnovana na funkcionalnom kriterijumu). Neoklasična teorija pretpostavlja poznati skup ograničenja sa kojima se čovjek susreće, sistema preferencija i ciljnih određenja individua. Na tim pretpo-stavkama ona forsira teoriju izbora (traženje najbolje kombinacije sredstava za pos-tizanje izabranih ciljeva), koja se idealno slaže sa L. Robbinsovim određenjem eko-nomske teorije kao nauke koja izučava čovjekovo ponašanje s aspekta odnosa iz-među ciljeva (neograničenih potreba) i ograničenih sredstava (mogućnosti) za nji-hovo ostvarenje. A. Lerner (prema: Lj. Madžar 1995, s. 11) je pravilno uočio da je izbor potreban samo kada su resursi ograničeni, a moguć samo kada resursi imaju alternativne upotrebe.

H. Simon (1991) kritički primjećuje da neoklasična teorija u suštini izučava samo rezultate izbora, ali ne i njegov proces. To su samo neki suštinski prigovori, koje predstavnici NET upućuju neoklasičnoj teoriji, a koje oni pokušavaju alterna-tivno da riješe u NET, koje su se od 90-ih godina izuzetno brzo i perspektivno raz-vijale. Radni aparat i ključni pojmovi neoklasične teorije (cijena, rijetkost, alterna-tivni troškovi itd.) pokazali su se primjenjivi u opisivanju ljudskog ponašanja u gotovo svim životnim situacijama (ekonomija diskriminacije, teorija ljudskog kapi-tala, ekonomija prestupnosti, ekonomija domaće privrede, obrazovanja, zdravstve-ne zaštite, planiranja porodice itd.). Na taj način su predstavnici NET proširili ok-vire tradicionalne neoklasične teorije. 34 D. North (1990, p. 19) primijetio da neoklasična teorija posmatra ekonomski sistem s aspekta ravnoteže, kod koje se ekonomski subjekti susreću sa približno istom situacijom izbora i raspolažu s relativno stabilnim sistemom preferencija.

37

Analiza razlaganja prava svojine na djelimična punomoćja, uticaj tehničkog progresa i relativnih cijena na evoluciju svojinskih odnosa, uticaj prava svojine na ekonomske stimulanse, dvostruka uloga države (proizvođač društvenih dobara i oruđe u rukama vladajućih grupa), posledice oportunističkog ponašanja ekonom-skih subjekata i mnoga druga područja istraživanja daju NET karakter nove eko-nomske paradigme (koja nastoji da bude univerzalna – “imperijalistička”) i značaj posebnog naučnog istraživanja (Nutzinger 1982, p. 188).

Pojedini autori savremenu ekonomiju nazivaju “ekonomijom pravnih lica” zbog depersonifikacije svojine i upravljanja u razvijenim privredama mješovitog tipa, u kojima su mnoge funkcije pojedinaca prešle u ruke krupnih korporacija. Savremena NET je predložila ukupan obim transakcionih troškova u privredi kon-kretne zemlje35 kao univerzalni kriterijum efikasnosti pojedinih privrednih sistema. U tom smislu, neefikasnost pojedinih privrednih sistema objašnjava se, pored in-stitucionalne neizgrađenosti i sl., značajnim nivoom transakcionih troškova. Na taj način se može, makar djelimično, objasniti neefikasnost savremenih tranzicijskih privreda (kojima pripadamo) porastom transakcionih troškova zbog niza faktora kao što su:

− neophodnost adaptacije preduzeća na tržišnu sredinu, − troškovi povezani s procesom privatizacije, − troškovi formiranja novih institucija, − gubitak za društvo zbog djelovanja sociopaltoloških pojava, alternativnih

institucija itd. NET polaze od činjenice da pojedinci teže nalaženju mogućnosti uvećanja bla-

gostanja u svijetu punom rizika, neizvjesnosti, ograničenog znanja, deficitarnosti resursa, pozitivnih transakcionih troškova, loše definisanih i nedovoljno zaštićenih prava svojine. U izvore korisnosti, kojih može biti mnogo, oni ubrajaju čak i lak život, uspjeh drugih, društveni interes itd. Područje interesovanja NET obuhvata veoma široko istraživačko polje, ali se kao osnovni pravci istraživanja izdvajaju:

− ekonomska teorija prava svojine36, − ekonomska teorija institucionalne evolucije (North, Thomas, Davis) i − ekonomska teorija društvenog (konstitutivnog) izbora (Buckanan,

Tullock). Predstavnici prvog pravca polaze od statičkog stanja privrede i razmatraju uti-

caj postojećih institucija na ponašanje ekonomskih subjekata (koji vrše izbor), u 35 Osnovni kriterijum efikasnosti raspodjele prava svojine, koji se koristi u procesu privatizacije je: ako transakcioni troškovi privatizacije nekog ekonomskog objekta nadmašuju koristi od njega, onda se smatra da neki elementi snopa ovlašćenja nad tim objektom treba da se preda državi, i obratno. 36 R. Coase, A. Alchian, H. Demsetz, Y. Barzel, L. De Alessi, D. North, M. C. Jensen, O. William-son, S. N. S. Chueng, R. A. Posner, S. Pejovich, W. H. Meckling, E. F. Fama, L. S. Becker, E. G. Fu-ruboth, G. Calabresi, D. C. Melamed, J. A. Unbeck

38

cilju objašnjenja njihovog ekonomskog rezultata. Oni su usmjereni na obogaćiva-nje neoklasičnog modela institucionalnim sadržajima, jer smatraju da se ekonom-ska stvarnost može utoliko bolje objašnjavati ukoliko su tačnije definisani uslovi koji je određuju.

Cilj drugog pravca je ambiciozniji, jer se sastoji u razradi ekonomske teorije koja bi objašnjavala porijeklo i razvoj institucija na ekonomskoj osnovi. Zato se velika pažnja posvećuje ideji po kojoj konkurencija obezbjeđuje preživljavanje samo najefikasnijih institucija. Pošto se institucije mogu razmatrati kao formalni i neformalni socijalni mehanizmi koji ograničavaju ponašanje, predstavnici trećeg pravca smatraju da procesom analize treba birati između navedenih ograničenja, jer donošenje odluka iziskuje troškove, a zakonodavci, birokrate, sudije i dr. teže ost-varenju svojih interesa u okviru postojećih propisa.

Tabela 5: Opšta tipologija analize (predmeta istraživanja) u okviru NET

Transakcioni troškovi Principal / agent Kolektivno

delovanje

Odnosi Razmjena Hijerarhija i upravljanje Kooperacija

Komponente / analitička sredstva

informacioni troškovi, troškovi traženja,

vođenja pregovora i prinude izvršenja

asimetrične informacije i oportunizam

problem putnika bez karte / izborne

stimulacije

Ispoljavanje u privatnoj sferi

nesavršena tržišta, fijasko tržišta (spoljni

efekti, društvena dobra)

suboptimalni ugovori, deformacije korporativnog

upravljanja, negativna selekcije i moralni hazard

fijasko tržišta, deficit društvenih

dobara, „tragedija“

društvene svojine

Ispoljavanje u javnoj sferi

bezaštićena prava svojine, politička

nestabilnost, političari bez povjerenja, politički transakcioni troškovi i

tačka veta

birokratske disfunkcije, rasprostranjenost korupcije,

oduzimanje regulatora i drugi elementi javnog

izbora

traženje rente, ne-adekvatno snabdi-

jevanje javnim dob-rima , klijentelizam

birokratije

Izvor: Doner & Schneider 2000, p. 5.

Za bolje shvatanje NET bitne su kategorije institucionalne sredine (skup os-

novnih političkih, pravnih, socijalnih i drugih pravila kojima se regulišu proizvod-nja, razmjena i raspodjela), koju proučavaju teorija društvenog izbora i teorija pra-va svojine, i institucionalnog dogovora (sporazum između ekonomskih subjekata koji reguliše načine saradnje i/ili konkurencije između njih), kojim se bavi teorija

39

firme, sa dvije respektivne koncepcije istraživanja firme kao privredne organizaci-je37: teorija agentskih odnosa38 i teorija transakcionih troškova39. Navedenim kon-cepcijama A. Chandler (1992, s. 99) suprotstavlja evolucionu teoriju firme, jer smatra da “jedinica analize mora biti sama firma, a ne transakcije ili ugovorni od-nosi u koje ona stupa”. On insistira na dinamičkom procesu adaptacije firme prema promjenjivim uslovima preko reorganizacije sopstvenih resursa.

Razni autori su različito konstruisali predmetno polje NET. Svi navode tran-sakcione troškove i prava svojine kao ključne analitičke komponente, dok su dru-gi elementi različiti. J. Drobak i J. Nye (1997) razmatraju političku ekonomiju ja-vnog izbora, kvantitativnu ekonomsku istoriju (cliometrics), ideologiju i zavisnost od ranijeg razvoja. C. Clague (1997) navodi kolektivnu akciju, ekonomsku teoriju nesavršenih informacija, institucionalne inovacije i efikasnost, kooperaciju i nor-me. S. Burki i G. Perry (1998) dodaju ugovore i mehanizmi prinude, kolektivno delovanje, javna dobra, asimetrične informacije, zadatak da se kontroliše ponaša-nje izvršilacaa (principal-agent model), institucije kao izvor predvidivost i kredi-biliteta, “izlaz” i “glas” (tabela 5).

Pored transakcionih troškova i prava svojine, ključni pojmovi neoinstitucio-nalne analize su institucije i pravila. Jedna od osnovnih metodoloških razlika iz-među neoklasične i neoinstitucionalne analize ogleda se u tzv. osnovnoj “jedinici” analize: kod neoklasične varijante je to individua, a kod neoinstitucionalne varijan-te je to institucija (Dugger 1979, p. 312).

U literaturi tradicionalnog institucionalizma sretamo se sa mnogo različitih i apstraktnih tumačenja pojma institucija, čak i u interpretaciji jednog istog autora. T. Veblen (prema: Tambovcev 1996, ss. 47-48) je definisao instuciju kao: “preo-vlađujući tip odnosa ili duhovna pozicija” (“stereotip misli”), “poseban način pos-tojanja društva, tj. poseban sistem društvenih odnosa”, “naviknuti načini reago-vanja na stimulacije”, “rasprostranjeni način mišljenja o pojedinim odnosima iz-među društva i ličnosti, pojedinim funkcijama koje obavljaju i sistemu života dru- 37 Prema mišljenju A. Stinchcombe-a (1983, p. 131), firmu kao privrednu organizaciju karakterišu tri elementa: pravo svojine na resursima, autoritet rukovodstva i mehanizam raspodjele dobara: “Kombi-nacija legitimne vlasti nad ljudima i pravima svojine na resursima obrazuju normativnu ćeliju eko-nomske organizacije... a raspodjela dobara je energija koja pokreće taj normativni mehanizam”. 38 Teorija agentskih odnosa, koju najbolje reprezentuju predstavnici teorije prava svojine A. Alchian i H. Demsetz (1972, p. 777), suštinski negira postojanje bilo kakvih svojinskih struktura u firmi koja, po njihovom mišljenju, postoji isključivo kao sličnost “tržišta, pretvorenog u privatnu svojinu”. Od-nos upravljača i izvršilaca u firmi ima ugovorni karakter. U tom smislu, firma je po svojoj suštini samo fikcija i skup ograničenja za individue koje u njoj samostalno djeluju. 39 Teorija transakcionih troškova posmatra firmu kao instrument ekonomije sredstava za traženje in-formacije, specifikacije prava svojine, zaključenja ugovora itd. O. Williamson razlikuje hijerarhijsko ustrojstvo firme od horizontalnih tržišnih odnosa, u kojima ponekad dolazi do fijaska tržišta (market failures) zbog oportunističkog ponašanja tržišnih subjekata koji slijede sopstvene interese. Firma se pojavljuje kao “stabilizatorska struktura” koja pomaže da se savladaju problemi neizvjesnosti kojima obiluje okruženje. I ovaj pravac daje ugovorni karakter ekonomskim odnosima, u kojima individue slijede sopstvene interese, što je u skladu s vječnim zovom njihove egoističke prirode.

40

štva”, “prihvaćeni način društvenog života”, “struktura proizvodnog ili ekonom-skog mehanizma” i “simbol za označavanje grupe društvenih običaja”.

Tabela 6: Tipovi pravila, mehanizma prinude i odgovarajućih institucija

Tip pravila Tip mehanizma prinude Tip institucije

Konvencija Samoostvarenje Unutrašnji-1

Etička pravila Unutrašnja obaveza aktera Unutrašnji -2

Običaji, tradicija Neformalna društvena kontrola Unutrašnji -3

Privatno pravilo Organizovana privatna prinuda Unutrašnji -3

Zakon Organizovana državna prinuda Spoljni

Izvor: Voigt & Engerer 2001, p. 133.

Veoma su apstraktna i sledeća tradicionalna tumačenja institucija:

− “jedna od osnovnih kakakteristika običaja, koji postaje aksiomatski i koji ne dopušta isključivost posredstvom privikavanja i opšteg odobravanja” (Neale, 1987, p. 1177),

− “niz normi i ideja koje se reprodukuju u nesvršenom obliku (zbog suš-tinskih promjena) preko privikavanje u svakom sledećem stanju individue”, ili kao “stvarni odnos koji u sebe uključuje seriju transakcija koje se ostvaruju na bazi poslovnih pravila” (Dugger, 1979, p. 314),

− “kolektivno djelovanje u pravcu kontrole, oslobođenja i proširivanja indi-vidualnog djelovanja” (Commons, 1931, p. 652),

− “vladajuće i u velikom stepenu standardizovane društvene navike” (Mit-chell); “propisani obrasci usaglašenog ponašanja” (Foster, prema: Neale, 1987, pp. 1177-1180),

− “društvena organizacija koja preko tradicije, običaja ili zakonskih ogra-ničenja vodi prema saznanju dugoročnih i postojanih obrazaca ponašanja” (Hodgson, 1988, p. 10) itd.

W. Hamilton (1993, p. 3) posmatra instituciju kao „stabilan način mišljenja i

djelovanja, koji pripada grupi ljudi ili čak cijelom narodu, koji niče u procesu dru-štveno-ekonomske evolucije“. Smatramo da je stabilnost jedna od najznačajnijih i najdominantnijih karakteristika institucija, i to u apsolutnom smislu, a ne relativ-

41

nom, kako to tumači G. Klejner (2004, s. 19). Hamilton ističe kolektivnost (masov-nost, opštost) institucija, aludirajući na njihovo djelovanje. To mišljenje podržava i J. Commons (1931, p. 648), koji ističe da institucija predstavlja „kolektivno (zajed-ničko) djelovanje, koje šiti, oslobađa i razvija individualna djelovanja“. To je samo naizgled u suprotnosti s metodološkim individualizmom, jer se ovaj poslednji raz-matra kao datost za sve pojedince. Institucionalisti su uvijek priznavali istovre-meno prisustvo naizgled protivurječnih procesa individualizacije i socijalizacije.

Konkretniju definiciju dao je D. North (1991, pp. 3, 97): „Institucija je skup ograničenja, koje je stvorio čovjek zbog strukturiranja političkih, ekonomskih i društvenih uzjamnih dejstava“, odnosno, instituciju čine “pravila i mehanizmi koji obezbjeđuju njihovu realizaciju, i norme ponašanja koja strukturiraju uzajamna djelovanja između ljudi koja se stalno ponavljaju” (North 1993, p. 73). On misli ne samo na svjesno izgrađena pravila ponašanja, nego i na neformalna pravila, koja niču spontano i nepredviđeno. Ta pravila predstavljaju “ljudski izmišljeno suzdrža-vanje koje gradi političku i društvenu interakciju” (North 1991, p. 97).

Slika 7: Karakteristike djelovanja institucija

A. Greif (2006) definiše institucije kao skup institucionalnih elemenata: pra-vila, normi, ubjeđenja i organizacija. On pokazuje da institucije stvaraju ponašanja (djelovanja pojedinaca i organizacija), koja se u praksi moraju usaglasiti s ubjeđe-njima. Navedeno shvatanje se formalnio razlikuje od Northovog (koji razlikuje institucije i organizacije), ali i suštinski, jer North razmatra ubjeđenja mnogo šire, kao rezultat kulturnih, obrazovnih i religioznih organizacija i pogleda. Institucije kao centralni pojam neoinstituconalne analize, prema mišljenju W. Neale-a (1987, p. 1183) karakterišu:

− postupci ljudi (stereotipi ponašanja, navike), koji pretpostavljaju dosled-nost ljudskih dejstava, a mogu se posmatrati i identifikovati,

42

− pravila u najširem smislu riječi (uključuju navike, običaje i norme ponaša-nja) koja determinišu međuljudske odnose na način što propisuju šta se može a šta ne može raditi (tu se prvenstveno misli na pravila koja posreduju u odnosu čovjeka prema samom sebi),

− narodni pogledi (predrasude), koji pružaju informaciju neophodnu za osmišljeno učešće u društvenom životu. Predrasude opravdaju djelovanje ljudi ili objašnjavaju na koji način se ta djelovanja ostvaruju i

− sankcije koje se primjenjuju u slučaju nepoštovanja propisanih pravila po-našanja.

Institucije se dijele na formalne i neformalne. Pod formalnim se podrazumije-

vaju pravila, koja su formirana i podržavana od zvaničnih državnih organa (npr. Konstitucija). Pod neformalnim institucijama se podrazumijevaju opšte prihvaćeni kodeksi ponašanja ljudi, koji su vezani za običaje, tradiciju, navike, pravila, mo-ralne vrijednosti40 i religijska vjerovanja, koja se formiraju u određenim kulturnim sredinama tokom vremena. Oni su personificiranog karaktera, jer proizilaze iz vje-rovanja ljudi, privrženosti, rođačkih i drugih tradicionalnih odnosa, ideoloških ub-jeđenja i sl. O. Williamson (2000) je ponudio klasifikaciju institucija koja je zas-novana na različitim hijerarhijskim nivoima, koji se ne isključuju, nego su međuso-bno povezani. Viši nivo nameće ograničenja nižem nivou. Obratno, funkcioniše povratna informacija od nižeg do višeg nivoa.

Slika 8: Uloga institucija kao kontinuiranih posrednika između kolektivnih obrazaca i individualnih ponašanja

40 “Ni jedna ljudska institucija ne može dugo egzistirati bez postojane saglasnosti o tome šta je etički ispravno, a šta pogrešno” (G. F. Cavanagh).

43

Ukazuje se na razliku između pojmova institucije i organizacije. Smatra se da organizacija predstavlja ukupnost društveno opredijeljenih pojedinaca (po društve-noj funkciji i položaju) koje ujedinjuje zajednički cilj (javni ili tajni). Institucija je osnova na kojoj se zasniva funkcionisanje organizacije, jer upravo ona kao skup pravila definiše šta ljudi treba da rade u organizaciji, kako da izgrađuju međusobne odnose i odnose prema okruženju, na koji način se formira sistem nagrađivanja među njima itd. (Bromley, 1989, p. 23.). U tom smislu, North prikazuje institucije kao pravila igre, a organizacije kao igrače, tj. grupe individua koji su uključeni u ciljnu djelatnost. Razlikovanje institucije i organizacije postaje jasnije kad se ima u vidu institucionalna inovacija (transformacija), u kojoj se institucije pojavljuju kao temelj na čijoj osnovi se ostvaruje evolucija organizacije, iako se u prosesu te evolucije mijenjaju i same institucije.

Slika 9: Uloga formalnih i neformalnih institucija

Izvor: M. Raiser, 1993, s. 23.

Ekonomske institucije imaju sledeće osnovne funkcije:

44

− ograničavaju ponašanje ekonomskih subjekata,

− ekonomišu njihovo vrijeme i napore pri donošenju odluka, predstavljaju sred-stvo za smanjivanje transakcionih troškova (North 1984, p. 421), prilagođava-nje promjenama, minimiziranje neizvjesnosti i entropije,

− omogućuju realizaciju, povezivanje i koordinaciju ekonomskih odnosa, resur-sa, subjekata i aktivnosti i

− olakšavaju komunikaciju i pružaju pouzdanu zaštitu od oportunističkog pona-šanja.

Tabela 7: Klasifikacija institucija zasnovana na hijerarhiji

Nivo Primjeri Učestalost

promjena Učinak / Posledica

1. Institucije vezane za

socijalnu strukturu društva

Uglavnom neformalne institucije: tradicije, društvene norme, običaji;

djeluju egzogeno na ekonomski sistem.

100 do 1000 godina

definiše način kojim se društvo provodi

2. Intitucije veza-ne za pravila igre

Uglavnom formalna pravila koja definišu prava svojine i pravosudni

sistem; djeluju egzogeno i endogeno.

10 do 100 godina

definiše ukupno institucionalno

okruženje

3. Institucije vezane za igranje

igre

Pravila koja definišu ugovorne odnose; npr. poslovni ugovori i

narudžbe; djeluju endogeno.

1 do 10 godina

vodi izgradnji organizacija.

4. Institucije vezane za alokacione mehanizme

Pravila vezana za alokaciju resursa, npr. kontrola toka kapitala, režim toka razmjene, sistem socijalnog

osiguranja; djeluju endogeno

kratkotrajan i neprekidan

period

prilagođavanje cijenama i outputima, stimulacije.

Izvor: Williamson (2000).

Slika 10: Logika institucionalnih promjena

45

Slika 11: Vinbergova klasifikacija pravila

Izvor: prilagođeno prema: Vanberg 1994, p. 110. Pravila se obično definišu kao opšte važeći i zaštićeni propisi, koji dozvo-

ljavaju ili zabranjuju određene oblike djelatnosti pojedincima (ili grupi ljudi). Raz-likuju se formalna (zakonski fiksirana i zaštićena od strane državnih organa) i ne-formalna pravila. Određeni oblici pravila nalaze se u međusobnim odnosima sub-ordinacije, tako da najprostija klasifikacija obuhvata tri tipa pravila:

− konstituciona (politička), koja određuju: hijerarhijsku strukturu države, strukturu odlučivanja i način ostvarivanja kontrole,

− ekonomska, koja su uslov nicanja prava svojine kao ovlašćenja koja određuju dejstva koja su dozvoljena (sankcionisana); Proizvod ekonomskih pravila su ne samo prava svojine, nego i obaveze, jer je riječ o uzajamnim odnosima između ljudi i

− ugovori, koji predstavljaju pravila koja strukturiraju razmjenu između eko-nomskih agenata. Ugovore karakteriše postojanje obostrane i dobrovoljne saglasnosti.

46

3. Zamke metodološkog individualizma

Prikaz metodološkog individualizma (m. i.) i njegove kritike je bitan zbog či-njenice da se isti često pojavljuje kao realna podloga raznih oblika institucionalnog i kvazi-monizma, koji služe kao baza ekonomske politike u nekim tranzicijskim državama. Polazi se od pretpostavke da on predstavlja dominirajuću monističko-ideološku platformu savremenih ekonomskih teorija, iz kojih pojedine ekonomske politike selektivno crpe neoliberalne (ali i kvazi-neoliberalne) osnove. Ne spori se originalnost i respektabilnost rezultata i teorijskih modela pojedinih ekonomskih teorija, ni neoliberalne, ni NET. Pokušavaju se samo uočiti principijelni nedostaci m. i. i dokazati potreba utvrđivanja granica optimalnog i pozitivnog djelovanja ekonomskih institucija državnog i tržišnog regulisanja, a samim tim i ekonomske politike. Naravno, pri tome se ističe ideja i dokazana mogućnost postojanja realnog institucionalnog pluralizma i njegovog efikasnog djelovanja u razvijenim privred-ama. Ukazuje se na apsolutizam privilegovanog, netržišnog i anti-institucionalnog ponašanja u praksi većine tranzicijskih privreda, koje se opravdava apologetskim jednostranostima u ekonomskoj teoriji, prvenstveno neoliberalnoj (koja se često vulgarizuje u teoriji i praksi).

Istorija ekonomske misli se razvijala teorijski (kao naučno uopštavanje procesa i fenomena koji se odvijaju u ekonomskoj stvarnosti, polazeći od realnih činjenica, događaja i procesa) i doktrinarno (kao polaženje od unaprijed postavljenih principa i stanja). Upravo je doktrinarnost uslovila da razne ekonomske teorije posmatraju ekonomsku stvarnost iz uglova i pozicija koji najbolje odgovaraju ideologiji koju zastupaju (dominacija politike nad ekonomijom). Zbog toga su uvijek glorifikovani jedni a marginalizovani drugi ekonomski procesi, pojave, problemi. Bazne teorij-ske šeme (kao slike stvarnosti) najčešće su poistovjećivane s ideološkim doktri-nama (kao subjektivnim slikama stvarnosti). Zato nije slučajno što su sve ideološke doktrine apstraktne, jednostrane i monistički predisponirane. Čak se to djelimično odnosi i na one ekonomske teorije, koje koriste multidisciplinaran i sintetizovan pristup i uvažavaju jedinstvo ekonomskih, socijalnih, političkih, ideoloških, kultur-nih, psihičkih, etičkih i drugih procesa, kao što su npr. NET. Jer, zadržavajući prin-cipe m. i., one faktički ulaze u šablonski jednosmjeran tok neoklasičnog predznaka, koji je institucionalno i ideološki polarizovan s jednim drugim tokom, koji se može označiti kao metodološki (državni) dirižizam. Inače su polarizovane diskusije zas-tupnika tržišnog i državnog regulisanja obilježile cijeli razvoj svjetske ekonomske misli. Riječ je o različitom shvatanju uloge države i tržišta u ekonomiji, njihovog međusobnog odnosa i odgovarajućih oblika svojine, kao i posrednih (i/ili direktnih, pa čak i apologetskih) aspiracija da se odlučujuće utiče na zvaničnu ekonomsku politiku.

Ekonomska stvarnost je odavno relativizovala teorijske monističke teze o uni-verzalnosti principa (koji su pretvoreni u mitove) tržišnog izbora, samoregulacije,

47

spontane evolucije i konkurencije, s jedne, i državno-planskog diktata, saznajne kontrole i ekonomske prinude, s druge strane. Praksa je verifikovana potrebu nji-hove konvergencije i kombinacije, tj. institucionalnog pluralizma ili uslovno mje-šovite ekonomije (naravno, u raznim kombinacijama, koje odgovaraju specifičnos-tima konkretnih privrednih sistema i društvenog ambijenta). Pa ipak, i dalje pos-toje različiti teorijski pristupi u tumačenju ekonomske stvarnosti, suštinska nesla-ganja i ekstremno suprotna shvatanja. Pri tome je nesporno da veoma značajan uti-caj u ekonomskoj teoriji imaju pravci koji se zasnivaju na m. i.

Zadržavanjem m. i., relativno nove ekonomske teorije kao što su NET, koje uz to pretenduju na sintetički i paradigmatski “ekonomski imperijalizam”, ispoljava određenu dozu utopizma, koji vjerovatno ima ideološke korijene. Taj utopizam se sastoji ne samo u instrumentalno-metodološkom (vjerovatno) forsiranju individua-lizma41, nego i u njihovom paradoksalno protivurečnom teorijskom zalaganju za institucionalnu sinergiju (pluralizam42) kao jedinoj razumnoj razvojnoj alternativi i imperativu vremena. Polarizovano crno-bijelo posmatranje ekonomske stvarnosti, zagovaranje bilo kojeg oblika institucionalnog monizama43 (kao i njihovo suprot-stavljanje) i odgovarajuća dijalektika institucionalnih promjena u ekonomskoj nau-ci nijesu ni razumni, ni produktivni.

Samo individualizam44 svih (a ne samo povlašćenih) znači slobodu izbora za sve. To je, valjda, nešto nesporno, nešto što se pretpostavlja, ali, ipak se ne spro-

41 M. Blaug (1994) piše o “pokušaju da se izvede i razumije svako ekonomsko ponašanje na bazi aktivnosti pojedinaca koji teže da maksimiziraju svoju korisnost, u zavisnosti od ograničenja namet-nutih tehnologijom i ponudom faktora proizvodnje. To je tzv. postulat racionalnosti, koji se javlja kao premisa u svakoj neoklasičnoj raspravi. Ekonomsko tumačenje „racionalnosti“ ne odgovara prav-nom shvatanju ovog pojma. U svakodnevnoj upotrebi, racionalnost znači djelovanje iz opravdanih razloga i uz što je moguće više informacija ili, nešto malo formalnije, stalnu primjenu prikladnih sredstava radi postizanja dobro specificiranih ciljeva. Međutim, za ekonomistu racionalnost znači izbor u skladu s poretkom preferencija koji je potpun i tranzitivan, koji zavisi od savršene i besplatno pribavljene informacije; a tamo gdje postoji neizvjesnost u pogledu budućih ishoda, racionalnost zna-či maksimiziranje očekivane korisnosti, tj. korisnosti od očekivanog ishoda pomnožene s vjerovat-noćom datog ishoda“. 42 Predstavnici ekonomije konvencija, bez obzira na selektivno uvažavanje m. i. takođe forsiraju ideju institucionalnog pluralizma, jer kroz prizmu interpretativne racionalnosti dolaze do indirektnog zak-ljučka da ni slobodno tržište, ni državna intervencija nijesu jedini i univerzalni oblici koordinacije. 43 Navodna privrženost izvornom ekonomskom liberalizmu pojedinih ekonomista, postsocijalističkih alibi-reformatora kvazi-neoliberalne orijentacije nije usklađena s njihovim netržišnim monopolskim preferencijama, aranžmanima i bogatstvom. Providni plašt njihovog parolaškog individualizma je vi-soko interesno orijentisan i ograničen na uski sloj privilegovanih. U opštijem smislu, teorijsko-meto-dološko zagovaranje individualizma i “ekonomskog imperijalizma” se manje ili više realizovalo u praksi pojedinih država. Na taj način, netržišne, privilegovane i devijantne individualne osnove društ-venog i ekonomskog razvoja su postale trajan negativan znak na putu u kriznu budućnost. 44 “Osnovna jedinica društvenog života je individualno ljudsko djelovanje. Objašnjenja društvenih institucija i promjena u društvu treba da se zasnivaju na pokušaju da se prikaže na koji način one nastaju kao rezultati djelovanja i međudjelovanja različitih individua” (Elster 1989, p. 313). Meto-dološki individualizam pretpostavlja da teoretičari racionalnog izbora svoja istraživanja počinju od individualnih djelovanja, a da ostale fenomene razmatraju samo kao sekundarne i izvedene iz njih.

48

vodi u praksi. Masovno tumačenje individualizma se na određen način, uslovno rečeno, filozofski, retorički i metodološki, ali i analitički može dovesti u vezu s ko-lektivizmom, tretiranjem termina npr. “kolektivni individualizam”, “institucionali-zovani individualizam” kao masovno ispoljavanje individualizma prema važećim pravilima. Takva diskusija može biti način da se retorički45 i praktično dokaže po-stojanje dvojnih standarda kod ideološke i interesne zloupotrebe termina m. i.

Kad se individualne slobode supstituišu masovnim neslobodama, a tržište i konkurencija rekombinovanim, mutantnim i pseudo-tržišnim strukturama i mono-polima, jasno je da se ne radi o kolektivističkim sindromima, nego o selektovanim i interesno programiranim simulacijama individualizma. Rentno orijentisano ponaša-nje, siva ekonomija, “dobri igrači” i njihove “veze” su u većini država tranzicije supstituisali realne institucionalne promjene i institucionalni pluralizam. Od poroka se prave ideali. Pri tome se i m. i. koristi kao ideološko-teorijska platforma.

Slika 12: Institucionalni poredak savremenih tržišnih privreda

Individualno i kolektivno su neodvojive komponente većine institucionalnih aranžmana i ukupnog institucionalnog poretka savremenih razvijenih privreda. Kad individualni interesi nadvladaju kolektivističke u konfliktu koji rezultira urušava-njem institucije državnog regulisanja, jasno je ko je krivac za institucionalni va-kuum, monizam i haos, koji u dugom roku teži da se pretvori u institucionalni ni-hilizam. Po određenim svojstvima i pojavnim oblicima, ekonomski neoliberali-

45 Ekonomisti često koriste retoriku (posebno metaforičnu i fragmentarnu) za ubjeđivanje i inputaciju alternativnih kvazi-teorija, koje su potpuno odvojene od realne stvarnosti. Na tu činjenicu prvi su ukazali McCloskey (1997) i Klamer & McCloskey (1989), ističući njenu povezanost s ideološkim dogmatizmom, koji je u poslednje vrijeme povezan sa forsiranjem samo tržišnih odnosa, a koji npr. u žargonu G. Beckera poistovjećuje, odnosno briše razlike između prestupnika i bisnismena. Na taj na-čin se faktički zanemaruje dihotomija koristi i morala.

49

zam46 na globalnom i lokalnom planu liči na neoimperijalizam i neokolonijalizam. Institucionalizacija per se podrazumijeva pluralizam, tako da se ne može razvijati na monizmu kao svojoj suprotnosti. Dominacija vulgarizovanog institucionalnog (kvazi-tržišnog) monizma izazvala je nesagledive tranzicijske posledice.

M. i. je princip prema kojem se društvo posmatra kao zbir pojedinaca, a istra-živanje socijalnih pojava, procesa i dinamike socijalnih grupa se svodi na izuča-vanje individualnog ponašanja. U ekonomskim teorijama se koristi za davanje prio-riteta individualnom ekonomskom ponašanju, čak i kod izučavanja ekonomskih institucija. M. i. ne poriče postojanje složenih društvenih fenomena kao što su in-stitucije, norme djelovanja i mreže društvenih odnosa, ali smatra da njihovo objaš-njenje treba zasnivati isključivo na individualnim svojstvima.

M. i. je u suštini redukcionistička naučna platforma, koja ima dominantno mo-nistički karakter. Jer, društvenim i ekonomskim fenomenima se pridaje isključivo individualni značaj, umjesto da se posmatraju u sinergijskom i pluralističkom kon-tekstu međusobnog komplementarnog djelovanja brojnih faktora uticaja. Zbog toga se navedena platforma po pitanju valjanosti, isključivosti i ograničenosti može sta-viti u istu vrijednosnu ravan s metodološkim holizmom, koji preferira djelovanje nad-individualnih društvenih kategorija (kao što su npr. totalne institucije).

3.1 Uloga metodološkog individualizma u teoriji prava svojine i teoriji konvencija U poslednje četiri decenije bilo je više pokušaja da se formiraju originalne teo-

rijske koncepcije, koje su imale “imperijalistički” karakter, vođene idejom da pos-tanu dominantne tako što će proširiti okvire ekonomske analize uključivanjem po-jedinih društvenih komponenti (Golubović i dr. 2011, s. 147) kao bitnih faktora uti-caja na privredne tokove. Sve te koncepcije su „proširile analitički teren neo-klasične ekonomije tako što su učinile endogenim ono što je prethodno smatrano egzogenim, kao i stavljanjem naglaska na interakcije između tržišta i netržišnih faktora“ (Ibid.). To se prvenstveno odnosi na razne pravce NET.

M. i. teorije prava svojine ispoljava se u tome što se organizacionim struktura-ma firme ne pridaje nikakav samostalni značaj, nego se one posmatraju kao pravne fikcije, jer se kao realno lice uvijek priznaje isključivo individua (jer organizacija ne predstavlja ”živi subjekt”). Zato organizacija per se nije predmet istraživanja 46 Libertarijanstvo (termin L. Rid-a) je naopačke okrenulo Kantovu ideju „odnositi se prema čovjeku kao cilju, a ne kao sredstvu”. Ovdje se dobro uklapaju riječi njemačkog filozofa I. Herder-a: „Kad se značenje termina toliko proširi da počne označavati sve i svašta, onda nastupa momenat kada on ne znači baš ništa“ (prema: Rakviašvili 2009, s. 122).

50

teoretičara prava svojine, nego individue kao nosioci ekonomske djelatnosti, svo-jinskih prava, odlučivanja, motivacija, međusobnih djelovanja itd. Navedenim re-zonovanjem se otklanja podjela mikroekonomske analize na teoriju firme (kod koje ciljnu funkciju predstavlja princip maksimizacije dobiti) i teoriju potrošačke tražnje (kod koje ciljnu funkciju predstavlja princip maksimizacije korisnosti). Na taj na-čin, značajno seuprostila analitička struktura istraživanja: princip maksimizacije korisnosti poprima univerzalni značaj a ciljna funkcija više ne zavisi od odredišta ljudske djelatnosti, pa se dobija opšti metodološki temelj za izučavanje ekonom-skih organizacija (čija se struktura i funkcionisanje izvode iz uzajamnog dejstva njihovih članova, koje u ponašanju usmjeravaju lični interesi i ciljevi, koji su često konfliktni međusobno i u odnosu na okruženje).

Od kraja 80-ih godina se počelo s kritikom “starog” institucionalizma. Onda se razvila neoinstitucionalna ekonomija kao originalna teorija, koja zbog istovjetne metodološke podloge (m. i.) na određeni način predstavlja specifičan (djelimičan) produžetak neoklasične teorije. Zatim se pojavio novi francuski institucionalizam, na fonu kritike neoinstitucionalne ekonomske teorije, ali i neoklasičnog jednostra-nog i apstraktnog tretiranja racionalnosti i odgovarajućeg m. i. (M. Drašković 2007, s. 213). Predstavnici tog pravca su formulisali teoriju dogovora (konvencija, saglasnosti). Njen predmet istraživanja se graniči s nekoliko društvenih nauka: eko-nomijom, sociologijom, filozofijom morala i političkom filozofijom. Vodeći preds-tavnici ove teorije smatraju da se jedino kompleksnim i integralnim istraživanjima svih navedenih nauka mogu riješiti problemi, koje ne mogu odgonetnuti neoin-stitucionalna i neoklasična teorija. Njihov sintetički pristup podrazumijeva kritiku neoklasičnog m. i., uz polazište da su ekonomska, politička i društvena sfera među-sobno tijesno povezani i uslovljeni (Ibid.).

Do pojave neoinstitucionalne ekonomske teorije se smatralo da je orijentisa-nost na norme ponašanja u suprotnosti s principima tržišne racionalnosti. Francuski institucionalisti su za polazište svoje teorije prihvatili upravo norme ponašanja. Da bi prevazišli protivurječnost između racionalnog ponašanja i zahtjeva za potrebom pridržavanja određenih normi u svakodnevnom životu, formulisali su teorijsku koncepciju normi, koje prestaju da budu spoljno ograničenje racionalne djelatnosti, jer ih individue koriste isključivo zbog potpunije realizacije svojih interesa i lakše koordinacije ekonomskih djelatnosti. Pored toga, norme u njihovoj interpretaciji predstavljaju načine i orijentire za shvatanje djelovanja kontraagenata u svim situa-cijama u kojima je nemoguća direktna razmjena informacija. Predstavnici ekono-mije dogovora u analizu uvode sedam institucionalnih podsistema (svjetova), koji imaju sopstvene procedure i mehanizme koordinacije, poredak i sopstvene norme kao zahtjeve za ponašanjem ljudi (Ibid).

Za potrebe naše analize i kritike m. i. je najvažniji njihov predlog za sinergiz-mom institucionalnih podsistema (dakle, za institucionalnim pluralizmom - prim. autora). Njime se održava dinamička ravnoteža i kompromisno usaglašavaju njiho-vi odnosi. To je potrebno zbog neutralisanja eventualne ekspanzije pojedinih podsi-

51

stema na račun drugih (eliminisanje institucionalnog monizma - prim. autora). Im-plicira se vrlo bitan zaključak (koji ide u prilog institucionalnom pluralizmu) da nije riječ o nesavršenostima tržišta per se, nego o karakteristikama složene eko-nomske stvarnosti u kojoj paralelno djeluju svi navedeni institucionalni “svjetovi” (Ibid., s. 217). Dalje se ističe da je u tzv. “kritičnim situacijama” (konfliktnim i/ili nekonfliktnim odnosima između raznih institucionalnih podsistema - prim. autora) moguće korišćenje isključivo različitih načina koordinacije, a ne samo jednog kao “prirodno datog i objektivnog”.

Slika 13: Programski okvir institucionalne analize kod teorije konvencija

Teorija konvencija na specifičan način afirmiše princip m. i. Racionalan eko-nomski agent sada je smješten u najprostiju institucionalnu sredinu. Priroda insti-tucija, posmatrana u svojstvu izvorne institucionalne sredine, utiče na suštinu in-dividualne racionalnosti. S druge strane, racionalno ponašanje crpi resurse iz insti-tucionalne sredine i učestvuje u njenom preoblikovanju. Tri institucije, koje čine minimalan komplet u programu istraživanja ekonomije konvencija su jezik, novac i pravo. Smatra se da individualna racionalnost nije moguća bez jezika, tržišna eko-nomija bez novca, a demokratsko društvo bez prava. Centralno mjesto u analizi svake institucije zauzima politika, jer se priznaje da prostor međusobnog djelova-nja ekonomskih agenata prvobitno nosi politički karakter.

Jezik je, dakle, uslov za individualnu racionalnost. Bez njega nije moguće go-voriti o kritici i opravdanju. Konvencije nastupaju kao reprezenti zajedničkog svi-jeta, a institucije kao mehanizmi praćenja pravila i objekata, koje strukturiraju i na taj način uprošćavaju stalan proces formiranja zajedničkih svjetova. Jedan od glav-nih zadataka ekonomije konvencija, koji zahtijeva obrazlaganje, koje se oslanja na logiku i istoriju, jeste proučavanje ponašanja i procesa koji realizuju prelaz mno-štva posebnih svjetova na opšti svijet. Postojanje jezika je logičan i neophodan uslov nastanka opštih svjetova. Racionalan pojedinac mora biti sposoban da ocijeni karakteristike kolektiva koji ga interesuje, koje su za njega faktori koristi. Zato je

52

neophodno da homo economicus, pored racionalnosti, umije da jezički interpretira procese. M. i. teorije konvencija pretpostavlja interpretativnu racionalnost, koja ne odgovara standardima racionalnog izbora.

3.2 Hodgsonova kritika metodološkog individualizma G. Hodgson (2007) kritikuje dominantna shvatanja respektabilnih ekonomskih

teorija, od kojih neke (kao npr. neoklasična teorija) u potpunosti svode ekonomsku regulaciju na individue47. Kritikujući m. i., on se poziva na shvatanje Arrow-a (1994, p. 4), prema kojem su “ekonomskim teorijama potrebni sociološki ele-menti... individualno ponašanje je uvijek posredovano socijalnim odnosima, koji imaju isti značaj i ulogu u opisu stvarnosti kao i individualno ponašanje”. Ističući da se radi o “tehnici naučnog objašnjenja”, on smatra da ne postoji jedinstveno mišljenje o značaju m. i., ali da ga većina autora (L. Lachmann, J. Elster i dr.) po-istovjećuju s doktrinarnim objašnjenjima socijalnih pojava, koje se isključivo od-nose na pojedince, njihove osobine, ciljeve i vjerovanja. Najveći broj teoretičara, piše Hodgson, prihvata značaj eksternih faktora za objašnjenje čovjekovih akcija i ponašanja. U slučaju m. i. posledice spoljnog svijeta su sasvim ograničene. Poje-dinac se suočava s okruženjem i na njega reaguje preko percepcije svojih ograni-čenja i mogućnosti, što je prihvatljivo. Ali, m. i. ne ide dalje od navedenog rezo-novanja, tj. ne uvažava i ne razmatra posledice kulture, psihilogije, tradicije, re-ligije i drugih faktora koji utiču na proces percepcije ljudi.

U jednom ranijem članku Hodgson (1998, p. 5) kritikuje specifičnu formu redukcionizma, koji se zasniva na pojedincu kao datoj i ključnoj jedinici eko-nomske analize, zbog koje je decenijamama neoklasični mainstream pokušavao da definiše i determiniše “čvrste mikroekonomske temelje makroekonomije” (sjetimo se npr. čitavog poglavlja u Samuelsonovom udžbeniku “Econiomics”). On konsta-tuje da je taj program doživio neuspjeh, navodeći stavove Tobin-a, Elster-a, Lucas-a, Arrow-a, Rizvi-a, Kirman-a, Coricelli-a, Dosi-a. Hodgson (2007) smatra da me- 47 Hodgson (1988) navodi riječi S. Asch-a: “Jedinica nije pojedinac, nego društveni pojedinac, je-dinka koja ima svoje mjesto u društvenom poretku... Da bi razumjeli pojedinca, mora se proučavati u okviru grupe kojoj pripada; da bi razumjeli grupu, moramo proučavati pojedince čije međuza-visne akcije nju konstituišu”. Kritikujući m. i., on ističe da “najvažniji element društva nije apstrak-tan, nego realan socijalni pojedinac, koji je istovremeno proizvod ali i graditelj društva”. Pri tome podsjeća na izreku P. Burman-a da “postoji sterilni polaritet pojedinca i društva”, uz komentar da je “insistiranje bilo na pojedincu ili društvu – pogrešno”. Navedena shvatanja se uklapaju u tuma-čenje i praksu institucionalnog pluralizma. Slično je tumačenje E. Gidens-a o postojanju ugrađene dualnosti između subjekta i strukture u društvu.

53

đusobna dejstva individua moraju biti uređena sistemom pravila ponašanja (in-stitucijama – prim. autora), ali da iz toga ne treba ići u novu terminološku zabludu formulisanjem termina “metodološki strukturalizam” ili “metodološki institucio-nalizam”, sa čim se slažemo. U daljem izlaganju on ističe osnovne nedostatke i jed-nostranost “metodološkog kolektivizma”, kao i Giddensove “teorije strukturacije”, koja na specifičan način razmatra pravila kao strukture, koje uvijek ograničavaju i daju nadu u nove mogućnosti. Može se konstatovati da prednje tumačenje previše podsjeća na institucije, bez obzira na kasnije Giddens-ove kompleksne interpre-tacije socijalnih struktura i rutina.

Prednja elaboracija ukazuje na problem dihotomije između individualnog po-našanja i socijalnih struktura. Hodgson (2003) pokušava da riješi navedeni problem paralelnim tretiranjem promjena individua i institucionalne dinamike, tj. Specifič-nom i nekonfliktnom “koevolucijom” individua i institucija. On primjećuje da ljudi stvaraju institucije i mogu ih mijenjati (“rastuća uzročna zavisnost”), ali institucije mogu povratno uticati na ponašanje individua i mijenjati im navike, namjere i ponašanje (“opadajuća uzročna zavisnost”). Institucije to ne rade direktno, nego in-direktno, preko obezbjeđenja regularnog ponašanja, koje utiče da se navike uko-rijene, a zatim formiraju odgovarajući ciljevi i vjerovanja, kojima se podržava i usavršava institucionalna struktura48. Na taj način, pozitivna povratna sprega indi-vidua i institucija osigurava institucionalnu reprodukciju. Navedeno rezonovanje djeluje prihvatljivo za objašnjenje ekonomske stvarnosti, kako s aspekta kritike ne-gativnih ponašanja, tako i s aspekta davanja konzistentnih predloga.

U daljem izlaganju, Hodgson objašnjava da “opadajuća uzročna zavisnost” ne znači da socijalni zakoni i socijalne strukture mogu (vjerovatno je bolje: ne bi tre-balo, jer je praksa višestruko pokazala da mogu - prim. autora) stupiti u protivu-rečnost s principima mentalne i fizičke djelatnosti individua. Tim povodom on ci-tira Nobelovca R. Sperry-a: “Fenomeni najvišeg nivoa, koji ostvaruju kontrolu dje-latnosti nižih nivoa ne ruše i ne miješaju se u uzročno-posledične veze, kojima je potčinjena djelatnost individua na nižim nivoima”. Nazivajući citiranu rečenicu “pravilom Sperry-a”, on insistira da ono “isključuje svaku verziju metodološkog ko-lektivizma ili holizma, u okvirima kojih se sklonosti ili ponašanje individua objaš-njavaju isključivo s aspekta institucija ili drugih sistemskih karakteristika... Fakto-ri višeg nivoa stupaju u dejstvo onda kad hoćemo da u opštijem obliku objasnimo sistemske procese, koji uslovljaju individualne težnje, sklonosti ili ograničenja”.

Smatramo da se radi o apstraktnoj elaboraciji, koja u svojoj težnji da bude ori-ginalna dovodi u pitanje čak i nesumnjiva dejstva institucija, prvenstveno eko-nomskih, i njihov u praksi (i teorijskim istraživanjima) dokazani pozitivan uticaj na ekonomski rast i ekonomski razvoj. I pored nesporno kvalitetnih zaključaka o zab-ludama m. i. i “metodološkog kolektivizma”, kao i pravilnog uočavanja “rastuće

48 Mnogi autori smatraju da uključivanje institucionalne strukture u ekonomska istraživanja dovodi do povećanja humanitarnog karaktera ekonomije (“The Economics Journal”, 1991, 101, pp. 4-73).

54

uzročne zavisnosti” i “opadajuće uzročne zavisnosti”, Hodgson upada u poznatu zamku instrumentalizovane teorijske apstraktnosti, kojom se sve i svašta objaš-njava, a na kraju se ne vidi nikakvo konkretno i razumljivo objašnjenje razmatranih fenomena. Nije jasno koliko se tu radi o intelektualnom naporu i želji da se teo-rijskim elaboracijama pokuša naći originalni put, koji vodi do rješenja tretiranih pi-tanja, a koliko o produbljivanju starih i (nesumljivo) tuđih ideja, u ovom slučaju o značaju navika i odgovarajućeg regulatornog mehanizma.

Čini se da navike nijesu dovoljne za formiranje konzistentnog institucionalnog mehanizma, niti je moguće izmjeriti njihovu prednost u odnosu na ponašanje, nam-jere i preferencije individua, na čemu Hodgson insistira, uz detaljna terminološka razgraničenja. Koliko god se trudio da svoje istraživanje postavi u okvire institu-cionalne analize, on institucije forsirano i funkcionalno neopravdano svodi na niži nivo, jer ih usmjerava na formiranje navika: “Institucije su dugoročni sistemi pra-vila, sposobni da formiraju navike i porađaju reprodukciju individualnog dejstva pomoću mehanizma opadajuće uzročne zavisnosti”. Na taj način, on volens-nolens svoje apstraktno istraživanje dovodi na nivo apsolutizacije navika, čime se na direktan način negira veliki dio neoinstitucionalne teorije i njen ogroman i priznat značaj. Kao poređenje se može navesti ranije navedeno tumačenje W. Neale-a (1987, p. 1183) da institucije karakterišu postupci ljudi, pravila, narodni pogledi i sankcije koje se primjenjuju u slučaju nepoštovanja propisanih pravila ponašanja.

Iz prednjeg tumačenja se vidi da su navike samo djelovi postupaka ljudi i pra-vila kao konstruktivnih elemenata institucija. Hodgson-ove “originalne” ambicije se naziru i u nezaobilaženju tumačenja pojma organizacija kao jednog od konstruk-tivnih elementa neoinstitucionalne teorije. On ih posmatra kao “socijalno i fizičko okruženje za dejstva i ispoljavanje navika... Evolucija orgnizacija uključuje u sebe reprodukciju individualnih navika”. Prilika je da se kao paralela prikaže uprošćeno North-ovo tumačenje institucionalnih promjena, u kojem se polazi od neprekidne uzajamne veze između institucija i organizacija u ekonomskoj stvarnosti, koju ka-rakterišu rijetkost i konkurencija. Konkurencija podstiče organizacije da investiraju u navike i znanje, radi većih alternativnih mogućnosti izbora. Institucionalna struk-tura obezbjeđuje stimulacije, koje diktiraju oblike navika i znanja, nabavljene radi dobijanja maksimalne dobiti. Shvatanje navedenog rezultira iz mentaliteta indivi-dua koje aktivno djeluju. Ekonomija obima, komplementarnost i mrežne eksterna-lije institucionalnih oblika stvaraju institucionalne promjene inkrementalnim i za-visnim od razvojnih puteva. Predložena koncepcija je mnogo šira, složenija i kon-zistentnija od Hodgson-ove, koja, ipak, liči na njenu umanjenu refleksiju.

Može se postaviti još jedno značajno pitanje: da li je sinteza evolucione eko-nomije moguća na bazi novog “koevolucionog” institucionalnog teorijskog pris-tupa, koji u prvi plan stavlja samo navike? Previše je sličnosti u nazivima i funk-cijama konstruktivnih elemenata razmatranih teorijskih koncepcija. Ovdje se treba podsjetiti da su mnogo ranije Denzau i North (1994, p. 20) takođe tretirali “koevo-lucioni proces” u nastajanju ideologija i institucija. Najzad, i sam Hodgston (1998)

55

je priznao da “na sreću, postoje sofisticirani alternativni pristupi u filozofiji i društvenoj teoriji, koji naglašavaju strukturirane interakcije (sinergiju - prim. autora) djelova i cjeline, izbjegavajući jednostrana objašnjenja”, navodeći Archer-a, Bhaskar-a, Bourdier-a, Giddens-a, Kontopoulos-a, Lawson-a, White-a. U zak-ljučnim razmatranjima isti autor konstatuje tu sinergiju, koja se ogleda u susretnom usklađivanju: “Izgradnja tržišta i drugih vitalnih institucija u modernoj i složenoj privredi zahtijeva strategiju, koja polazi od makroekonomskog vrha kao i mikro-ekonomskog dna... strategija mora biti više orijentisana na podsticanje, upravlja-nje i usmjerevanje, bez sveobuhvatnog planiranja i dirigovanja... Institucije moraju biti važan idejni most između dva nivoa analize”.

Radi poređenja, navodimo tumačenje da se tranzicijske promjene mogu objas-niti institucionalim dizajniranjem (dirigovanim – prim. autora), dakle neevolutiv-nim putem. O tome piše C. Offe (1996) i mnogi drugi autori. Misli se na dva klju-čna i paradoksalna procesa: povlačenje države iz privrede i uspostavljanje osnovnih tržišnih institucija (Elster et al. 1998, p. 157). Radi se o neselektivnom i brzo-metnom uklanjanju jednog oblika monističke regulacije (državne) drugom monis-tičkom ekonomskom institucijom (tržišno regulisanje). Bitna je nesporna činjenica da je formiranje političkih institucija prethodilo navedenom procesu, a sve se to desilo simultano, plišanom revolucijom, zbog čega se i govori o “institucionalnom dizajniranju” (neki su prednji proces pogrešno protumačili, pa su u želji za origi-nalnošću i optuživanjem države, umjesto državnih ljudi koji su ih obogatili, pro-izveli sličnu kovanicu “institucionalni inženjering”). Kako se može drugačije naz-vati volšebna transformacija društvene svojine u državnu? Kako se može poisto-vjetiti “institucionalni inženjeringa” s “vrstom kolektivizma”, kad su povlašćeni individualci i alibi-reformatori interesno usmjeravali tokove “institucionalizacije”? “Ne može se objasniti nastajanje institucija iz nekog stanja u kojem postoje samo racionalni (interesno orijentisani - prim. autora) pojedinci, ali ne i institucije” (Hodgson 2001, p. 249). Jasno se vidi da je riječ o monističkom, a ne plura-lističkom institucionalnom dizajniranju. To znači da je postojao sistemski i insti-tucionalni vakuum (redukcionizam), koji je proizveo ambivalentne, hibridne, mo-nističke i rekombinovane institucije, a zatim odgovarajuće teške ekonomske i dru-štvene posledice. Poznato je da se neefikasne institucije dugo mogu održati posred-stvom ideologije kao alternativnog ekonomskog aranžmana.

56

3.3 Institucionalni monizam kao kvazi-neoliberalna refleksija metodološkog individualizma Kao specifičan oblik ispoljavanja m. i. pojavljuje se orkestirana diferencijacija

između dva institucionalna monizma - neoliberalnog i dirižističkog. U tim suprot-stavljenim „orkestrima“ nastupaju liberalno i dirižistički orijentisani ekonomisti. Druga razlika je u tome što su se prvi itekako “dokazali” kao interesno visoko ori-jentisani “alibi-ekonomisti“, koji su aktivno učestvovali kao „reformatori“ u stva-ranju institucionalnog vakuuma i sistemskog haosa, u kojem je carovala kvazi-institucionalizacija. Njih karakteriše:

− nedostatak valjane i konzistentne naučne argumentacije,

− selektivno korišćenje jalove i apstraktne “metodologije”,

− pogrešno poistovjećivanje „grabeške države“ sa interesno orijentisanim poje-dincima u njoj,

− distanciranje od posledica neoliberalne ekonomske politike i sociopatoloških pojava,

− ignorisanje (teško je vjerovati da se radi o neshvatanju jednostavnih katego-rija) alternativnog institucionalnog pluralizma (shvaćenog kao dinamička kom-binacija raznih ekonomskih institucija),

− dubiozna kritika institucije državnog regulisanja, propisivanje limitiranih mo-gućnosti („mjere“) njegovog usavršavanja i zaslijepljenost idejom „mini drža-ve“, g) ignorisanje postojanja i dominacije neformalnih institucija (tradicije, kulta ličnosti, masovnih vrijednosnih opredjeljenja, istorije, kulture, kolek-tivnih sjećanja, religioznih osjećanja i ubjeđenja i sl.) kao objektivne kočnice za formiranje i jačanje formalnih institucija,

− prećutno poistovjećivanje države i institucija (političkih, ekonomskih, prav-nih) sa pojedincima na vlasti, koji su interesno i „liberalno“ orijentisani prili-kom redistribucije nacionalnih resursa i eksploatacije naroda i

− zanemarivanje činjenice da je neoliberalni poredak dokazao svoju pogubnost svuda u svijetu, a posebno u državama tranzicije, jer je masovno gušio propa-girani individualizam i odvojio stanovništvo od privatne svojine. Poražavajući rezultati i reprodukovanje krize u većini država postsocijalističke

tranzicije je dalo ubjedljiv odgovor na pitanje: da li su u pogledu ekonomskog rasta i razvoja veće mogućnosti institucije tržišnog regulisanja, u uslovima njegovog velikog supstituisanja netržišnim aktivnostima i privilegijama? Poistovjećivanjem kolektivnih interesa s uopštenim i metaforično-ironičnim izrazom “vjera u jedna-kost”, pojedini “neoliberali” metodološki ruše sopstvenu poziciju. To se potvrđuje i

57

nakaradnim tumačenjem “vjere u slobodu”, koja bi po logici stvari trebalo da pod-razumijeva jednakost svih individua u uživanju (ekonomskih i drugih) sloboda, a ne samo privilegovano “naginjanje terena na jednu stranu” (F. Peroux)?

Prednje razmatranje provocira više pitanja: Zar neoliberalni poredak nije do-kazao masovno gušenje individualizma (“vjere u slobodu”)? Zar institucionalni pluralizam bilo čime sputava liberalni ekonomski ambijent? Da li je i u čemu gora “diktatura kolektiva u odnosu na pojedinca” od diktature rijetkih i povlašćenih po-jedinaca u odnosu na kolektiv49? Zar nije jasno da se nije obogatila država (“gra-beška”), nego su “prigrabili” (“prihvatili” – prihvatizacijom) državnu svojinu pov-lašćeni pojedinci50? Zar količina društvenog bogatstva (svojine) koju je izgubio narod nije približno jednaka količini prigrabljenog? Zar nije masovno odvajanje stanovništva od privatne svojine ustvari odvajanje od ekonomskih sloboda i guše-nje individualizma? Zar imitatori i improvizatori ne sprečavaju kreiranje institu-cija? Zar je nejasna potreba komplementarnosti ekonomskih sloboda i ekonomskih institucija? Zar ne treba fleksibilno i zakonito usklađivati slobodu izbora pojedina-ca s kolektivnim interesima? Zar nije vidljiv ogromni raskorak između retorike (proklamovanje principa tržišne konkurencije) i realne prakse, koja navedeni prin-cip krajnje surovo redukuje? Zar je sporno “obavljanje ekonomskih aktivnosti u precizno definisanim i razvijenim institucionalnim uslovima koji ih određuju” (North 1987, pp. 418-22)? Zar je nemoguća “izgradnja takve institucionalne struk-ture, prvenstveno strukture prava svojine, pomoću koje se dostiže maksimizacija dohodaka (društveno blagostanje) i visok stepen sloboda (preko minimizacije troš-kova za specifikaciju i zaštitu prava svojine” (North 1981, p. 32)? Zar propagirana i nominovana masovnost privatne svojine nije supstituisana izuzetno malim brojem privilegovano obogaćenih pojedinaca? Zar ekonomske (i druge) institucije nijesu najrazvijeniji i zar ne djeluju u pluralističkim kombinacijama upravo u kapitalizmu kao carstvu “istinskog individualizma”, koje zagovaraju? Itd.

Za pružanje odgovora nijesu potrebna “velika” ekonomska teoretisanja i zna-nja. Ali ni kvazi-neoliberalne elaboracije, koje liče na „ekonomski klokotrizam“ (prodavanje magle, sipanje prašine u oči narodu). Opčinjenost institucionalnim mo-nizmom (koji se u praksi jednostavno pretvara u kvazi-monizam) u bilo kojem ob-liku je opasna barijera za formiranje realnog institucionalnog pluralizma kao al-ternative, koja predstavlja uslov održivog ekonomskog rasta i razvoja svake savre-mene privrede. Cilj svih ekonomskih institucija, pa i njihovog pluralističkog (na Univerzitetu Harvard kažu “paralelnog”) djelovanja je da služe pojedincima i druš-tvu uopšte, njihovom blagostanju i ekonomskom rastu i razvoju određenog priv- 49 U tom kontekstu je Madžar (2005, s. 21) pravilno primijetio da “postoje mnogo obilniji poten-cijalni tokovi nasilja i prinude koji spontano izviru iz decentralizovanih izvora u dobro poznatom hobsovskom okruženju”. 50 Davno je po navedenim pitanjima svoje mišljenje iznio Nobelovac North (1977, p. 188), da “u društvu postoje grupe koje nastoje da izvrše redistribuciju prava svojine u svoju korist, koje se mogu označiti kao redistributivne sile”. On je izveo zaključak da je “realna istorijska dinamika, tj. evolu-cija prava svojine determinisana procesom uzajamnih odnosa sila efikasnosti i redistributivnih sila”.

58

rednog sistema. To znači da oni na bilo koji način ne redukuju ni potiru, nego na-protiv, potenciraju i stimulišu individualno, jer se preko njega razvija kolektivno.

Možda treba istražiti subjekte i relacije koje su odigrale ključnu ulogu u uspos-tavljanju, širenju i reprodukovanju neoliberalizma51. Čini se da bi, idući od vrha pi-ramide prema osnovi to mogle biti sledeće karike: oligarhija svjetskog krupnog kapitala – njihovi predstavnici po raznim državama – lokalni medijatori, koji su se pretvorili u “reformiste” - krupno zainteresovane političke, lobističke i prateće “na-učne” nomenklature, koje su stvorile mrežu “novih elita” - sitno zainteresovani alibi-ekonomisti i drugi idejni distributeri.

4. Teorija transakcionih troškova Neoklasična teorija kao datost priznaje dihotomiju tržišta (razmene) i firme

(proizvodnje). R. Coase (1937) je prvi naveo da su firma i tržište su dva alternati-vna oblika organizovanja proizvodnje i razmjene. U njegovom modelu, osnovna odluka firme (koja utiče na raspodjelu resursa) se odnosi na pitanje njenih granica. Firma bira između efikasnosti raspodjele sredstava (efikasnije je tržište) i uspos-tavljanja i upravljanja transakcijama (gdje firma ima veću efikasnost zbog hijerar-hijskog sistema kontrole). Firma treba da nađe optimalnu konfiguraciju resursnih i transakcionih troškova. Razvijajući transakcioni pristup, neki teoretičari (npr. B. Klein, S. Cheng i O. Williamson) su dokazali da jedinica analize ne bi trebalo da

51 Z. Golubović (2004, s. 5) istražuje u čemu neoliberalna tumačenja odstupaju od izvorne liberalne koncepcije. Navodeći stavove poznatih svjetskih ekonomista koji kritikuju “invaziju neoliberalizma”, “kratkovidi ekonomizam” i “utopiju jedne eksploatacije bez granica” (P. Bourdier, prema: Ibid., s. 11), ona vrši njihovu selekciju i ističe brojne negativnosti neoliberalizma. U jednoj studiji koju su fi-nansirale UN pod redakcijom Nobelovaca R. Solow-a i M. Spens-a (2008) istaknnuto je da su poslije II svetskog rata 13 država u dugom periodu od 30 godina ostvarivale prosječnu godišnju stopu rasta BDP 7%, ali da nijedna nije primjenjivala neoliberalni koncept. I drugi autori istražuju odstupanja neoliberalizma od liberalizma. J. Dušanić navodi da je odnos između morala i ekonomije pitanje po kojem se oni suštinski razlikuju. Drugu razliku on nalazi u činjenici da je liberalizam bio ideologija nacionalne buržoazije, koja je insistirala na principima individualnih sloboda i vladavini prava na nivou nacionalne države, bila je donekle ukorijenjena u sopstvenom narodu, pa nije mogla biti potpu-no ravnodušna na njegov socijalni položaj, a nosilac neoliberalne ideje je transnacionalna buržoazija, koja je formirala svetsku oligarhiju kao nadnacionalno društvo, pa insistira samo na ekonomskoj efi-kasnosti, a indiferentna je na kategorije morala, pravednosti, socijalne odgovornost i sl. N. Klein (2007, p. 210) ističe da su širom svijeta u zadnjih nekoliko decenija intenzivno korišćeni šokovi da bi se donijele nepopularne neoliberalne mjere. Riječ je npr. o privatizaciji i deregulaciji, koja je sprovo-đena u korist velikih korporacija, privilegovanih pojedinaca i korumpiranih vlada. Šokovi mogu biti ratovi, teroristički napadi i sl. Ona objašnjava da se ekstremne mjere, kakve su neoliberalne, daleko lakše sprovode u uslovima tiranije, šoka i zbunjenosti nego u demokratskim sistemima, metodima “šok terapije”, tajnih operacija, ekonomskih blokada i pritisaka, korupcije i sl.

59

bude transakcija, nego ugovor (koji može da obuhvata jednu ili više transakcija). Tržište se posmatra kao „okean” ugovornih aranžmana između prodavaca i kupaca. Firma je stabilan (institucionalizovan) skup ugovora između agenata (Alchian & Demsetz 1972). Dakle, firma se ne razlikuje od mreže, a u nekim aspektima, čak ni od tržišta: oni su samo različiti oblici institucija (Klein et al. 1978.). Uzrok nicanja firmi i mreža je često potreba da se prevaziđe oportunizam, a ne da se smanje troškovi tražanja informacija i pregovora. Granice firme se određuju izborom izme-đu birokratskih troškova (tu tržište ima prednost) i sposobnosti njenog prilago-đavanja (tu ima prednost firma i mreža). Razlika između firme i njenog tržišnog okruženja (dihotomija) se ruši u ugovornoj perspektivi (Khalil 1995).

Transakcioni troškovi su jedan od ključnih pojmova NET, zbog čega se ista često naziva ekonomska teorija transakcionih troškova. Prije objašnjenja sadršaja, značaja, oblika, dinamike i mjerenja transakcionih troškova, potrebno je kao radni pojam definisati pojam transakcije. Pod transakcijom se u literaturi podrazumijeva otuđenje i prisvajanje prava svojine i sloboda (prihvaćenih u društvu)52. Kategorija transakcionih troškova53 obuhvata materijalne i ugovorne uslove razmjene. Oni vremenski nastaju prije, za vrijeme i poslije sklapanja posla (ugovora). Zapadni teoretičari prava svojine smatraju da su troškovi za realizaciju transakcija glavni faktor koji određuje strukturu i dinamiku različitih društvenih institucija, tako da oni imaju veliki analitički značaj. U literaturi se kod raznih autora može sresti pet vrsta54 ovih troškova, i to: troškovi traženja informacija (G. Stigler), troškovi vođe- 52 Ta definicija se oslanja na stav J. Commons-a (1931, s. 652), s tim što je izraz na kraju definicije “izgrađenih u društvu” zamijenjen izrazom “prihvaćenih u društvu”. Navedenu izmjenu smo prihva-tili vjerujući u opravdanost mišljenja pojedinih autora da, strogo govoreći, društvo nije subjekt, nego ukupnost subjekata koji međusobno djeluju jedni na druge. On jasno ističe razliku između običnog individualnog ponašanja (ili razmjene robama kao takve) od transakcije kao institucionalno uređenog ponašanja ljudi. 53 Transakcioni troškovi u najopštijem smislu predstavljaju troškove resursa koji nastaju prilikom uo-bičajenih prisvajanja i otuđenja prava svojine i sloboda prihvaćenih u društvu. Radi se o troškovima koordinacije djelatnosti ekonomskih agenata i eliminisanja alokacionog konflikta među njima. Ovaj termin je prvi uveo R. Coase u članku ”Priroda firme” (1937), nazivajući ih prvobitno “troškovi koriš-ćenja cjenovnog mehanizma”. K. Arrow ih je nazvao troškovima za podržavanje ekonomskih sistema u hodu, upoređujući ih sa trenjem u fizici, jer oni koče premještaj resursa prema korisnicima za koje predstavljaju najveću vrijednost (prema: Breaden, Toumanoff 1984, s. 166). Poznato je da fijasko (ne-savršenost) tržišta K. Arrow (1993, s. 66) objašnjava transakcionim troškovima (“troškovima eksplo-atacije ekonomskih sistema”) koji blokiraju obrazovanje tržišta: “U cjenovnom sistemu transakcioni troškovi su klin između cijena prodavaca i cijena kupaca, i samim tim dovode do gubitaka, nanoseći s aspekta tradicionalne ekonomske teorije štetu društvenom bogatstvu”. 54 Prije zaključenja ugovora i realizacije posla neophodno je raspolagati mnogim informacijama o to-me gdje se mogu naći potencijalni kupci ili prodavci konkretnih roba, usluga ili faktora proizvodnje, kolike su njihove cijene, kakva je konjunktura na tržištu i njena perspektiva itd. Te informacije zah-tijevaju vrijeme i odgovarajuće troškove. Pregovori takođe zahtijevaju značajne troškove, jer je pot-rebno dogovoriti uslove razmjene, uslove plaćanja, način i mjesto isporuke, i sve mnogobrojne ugo-vorne stavove, standardne i specifične, zavisno od vrste roba, usluga i resursa koji su predmet ugo-vora. Svaka roba, usluga ili resurs imaju mnogo osobina koje se moraju znati i uvažavati u procesu razmjene. Tačnost njihovog vrednovanja (mjerenja) je izuzetno značajna, ali nije uvijek u potpunosti moguća. Mjerenje je naizbježna kvantifikacija informacije o objektima razmjene. Ono je uvijek pra-

60

nja pregovora, troškovi mjerenja karakteristika proizvoda i usluga (Y. Barzel), troškovi specifikacije i zaštite prava svojine (arbitraže, sudovi, državni organi), tro-škovi oportunističkog ponašanja (skretanje od dogovorenih uslova) i njegove kon-trole (Williamson, Jensen, McKling). Yones i Hill (prema: Malahov 1997, s. 90) definišu transakcione troškove kao troškove pregovora, monitoringa i sprovođenja posla, koji omogućavaju stranama da se dogovore. W. Nicholson (1992, pp. 440-1) razlikuje eksplicitne transakcione troškove (plaćanja za usluge posrednika) od im-plicitnih (troškovi traženja i sakupljanja informacija). F. Scattiatti (1993, pp. 59-65) pod transakcionim troškovima podrazumijeva psihološke troškove donošenja od-luka o samom poslu.

Za razliku od navedena tri shvatanja, koja transakcione troškove povezuju s određenim dejstvima i troškovima koji se pojavljuju u toku zaključivanja posla, S. Cheung (1992, s. 52) smatra da su transakcioni troškovi “svi institucionalni troško-vi koji se pojavljuju u svakoj ekonomiji koja nije organizovana na Valrasovom principu”55. On ističe da je model planske komunističke ekonomije prenatrpan transakcionim troškovima. M. Olson (1995, s. 1) kritikuje navedeno raznoglasje i smatra da danas postoji veoma mnogo “škola transakcionih troškova”, koje previše slobodno interpretiraju ovaj termin i na taj način “miješaju u jednu gomilu sve nedostatke tržišta”. Rodonačelnik ekonomije transakcionih troškova O. Williamson (1993, pp. 39-49) za objašnjenje svoje koncepcije koristi pretpostavke (a) ograniče-ne racionalnosti (“subjekti u ekonomiji nastoje da djeluju racionalno, ali u stvarno-sti vladaju tom sposobnošću samo u ograničenom stepenu... Težnja ka racionalno-sti znači orijentaciju na ekonomsko korišćenje ograničenih resursa, a priznanje og-raničenosti saznajnih sposobnosti služi kao stimulacija za istraživanje institucija”) i (b) oportunističkog ponašanja (kao “slijed za sopstvenim interesima, u okviru toga i putem prevara, koje uključuju i javne oblike prevare kao što su laž i krađa, a koje

ćeno odgovarajućim troškovima za mjernu tehniku, standarde i sl. Troškovi mjerenja su direktno pro-porcionalni potrebama za većom tačnošću mjerenja. Njih treba sagledati kroz prizmu specifičnog eko-nomisanja, povezanog s oblicima poslovne prakse firmi kao što su: davanje garantnog roka i moguć-nosti popravke, zaštitni znak firme itd. U grupu troškova specifikacije i zaštite prava svojine spadaju rashodi za izdržavanje sudova, arbitraže, državnih organa, čekanje i sve ono što je potrebno da bi se uspostavila (specificirala) i zakonski zaštitila narušena prava. Troškovi oportunističkog ponašanja su najapstraktniji (najskriveniji) dio transakcionih troškova. Smatra se da je oportunističko svako pona-šanje koje odstupa od ugovorenih uslova ponašanja (misli se na laž, nerad, izbjegavanje, moralni rizik - hazard, ucjena i sl.), a koje nastaje zbog asimetrije u informacijama i teškoća u tačnoj ocjeni post-ugovornog ponašanja drugog učesnika posla. 55 Cheung-ovo mišljenje smo naveli kao dijametralno suprotno Coase-ovom, koji razlikuje transak-cione i institucionalne troškove: “Ako bi me zamolili da predstavim ekonomski sistem bez transak-cionih troškova, ja bih naveo apsolutno komunističko društvo... Kupci i prodavci moraju nalaziti je-dan drugog; kupci moraju znati šta im prodavci mogu nuditi, a prodavci šta kupci žele nabaviti; obje strane moraju znati cijene po kojima će druga strana završiti operaciju, strane moraju voditi prego-vore, izrađivati ugovore, obezbijediti uvjerenost njihovog poštovanja itd. Izgrađivaće se tržišta i po-javiće se specijalisti - dileri i brokeri, za obezbjeđivanje procesa razmjene. Upravo troškove takve djelatnosti ja nazivam transakcionim troškovima” (prema: Malahov Ibid., s. 91).

61

se s tim ne iscrpljuje. Mnogo češće oportunizam podrazumijeva suptilnije oblike prevara, koje mogu imati aktivan i pasivan oblik i ispoljavati se ex ante i ex post”).

Williamson je predložio šemu sa tri nivoa (slika 14), koja ilustruje uzajamna dejstva između institucionalnog okruženja, upravljačkih struktura i pojedinaca s aspekta teorije transakcionih troškova. Navedena dejstva niču pri realizaciji tran-sakcija (uslovno: poslova). Na šemi pune strelice odgovaraju osnovnim (primar-nim) pravcima uzajamnih dejstava, dok isprekidane strelice odgovaraju sekundar-nim dejstvima. Na prikazanoj šemi se vidi da se oba pravca dejstava sijeku u polju upravljačkih struktura.

Slika 14: Međusobno zavisni nivoi na kojima se realizuju transakcije

Izvor: Williamson 1996, p. 223.

Slika 15: Okvir transakcione analize

Izvor: Menar 2007, s. 144.

62

Primjena institucionalnih pravila ne proizilazi automatski, nego preko ula-ganja za pravila, zakone i organizacije, koja izazivaju rast transakcionih troškova. Ali, oni olakšavaju transakcije, koordinaciju i smanjuju informacionu asimetriju na agregatnom nivou. Pored toga, oni zahtijevaju postojanje posebnih institucija za primjenu prava i prinudu za ispunjenje ugovora o transakcijama. U teoriji transak-cionih troškova je razrađen model (slika 15) usaglašenih pojmova (kategorija), po-moću kojih se objašnjava funkcionisanje organizacija i institucija. On sadrži Wil-liamson-ovu funkciju transakcionih troškova: TC = f(U, F, AS), gdje su TC = transakcioni troškovi, U = neizvjesnost, F = frekfencija izvešenja poslova i AS = specifičnost aktiva56.

Slika 16: Klasifikacija transakcionih troškova

Značajna karakteristika transakcionih troškova je da:

− omogućuju ekonomiju obima, jer opadaju po jednom poslu u mjeri pove-ćanja njegove realizacije i

56 B. Klein et al. (1978, p. 297) definišu aktivu specifičnom ako njeno korišćenje obezbjeđuje kvazi-rentu, tj. pozitivnu razliku između vrijednosti aktive i dohotka koji se dobija njenom najboljom alter-nativnom upotrebom. O. Williamson dopunjuje navedenu ideju pojmom ponavljajuće upotrebe (rede-ployability). Što je manja mogućnost upotrebe aktive u drugim transakcijama, to su nepovratnije in-vesticije u nju i specifičnija je sama transakcija. “Specifičnost aktive je povezana s brojem varijanti njene alternativne upotrebe ili brojem alternativnih korisnika pri očuvanju neizmijenjene proizvodne vrijednosti” (Williamson 1991, p. 292). Klein et al. (Ibid., p. 308) pronicljivo zaključuju: “u mjeri ra-sta specifičnosti aktive i obima prisvoje kvazi-rente (i posledično, potencijalne dobiti od oportunis-tičkog ponašanja) troškovi ugovaranja će rasti brže nego troškovi vertikalne integracije. Zato ćemo pri ostalim jednakim uslovima češće imati slučajeve vertikalne integracije”. Williamson (1996, p. 106) je naveo pet vrsta specifičnih aktiva: prema mjestu raspoloživosti, fizička specifičnost, posve-ćene ili ciljno usmjerene aktive, ljudske aktive i trgovačke marke. Masten et al. (1991) su dodali i šes-tu komponentu – specifičnost u vremenu.

63

− sadrže određene konstantne komponente, kao npr. jednu istu dobijenu in-formaciju mogu da koriste mnogi prodavci i kupci (naravno, ne u svim slučajevima), ugovori se standardizuju, jednom donešeni zakoni i drugi akti se primjenjuju na sve učesnike razmjene, itd.

U skladu s tim, teoretičari prava svojine smatraju da povećanje tržišta može na

bazi ekonomije transakcionih troškova povećati blagostanje stanovništva čak i ako nema tehničko-tehnološkog progresa. Na taj način se društvene institucije pojav-ljuju kao sredstva za ekonomisanje transakcionim troškovima57. Za dokazivanje fe-nomena transakcionih troškova suštinski su bitna dva momenta:

− nepoklapanje ekonomskih interesa agenata koji međusobno djeluju jedni na druge i

− fenomen neizvjesnosti, koji se sastoji u fragmentaciji i deformisanosti in-formacija, kao i ograničene mogućnosti kojima agenti raspolažu za njenu preradu.

Nepoklapanje ekonomskih interesa u uslovima međusobnog djelovanja age-

nata odražava se u njihovim konfliktima. Analiza konflikta interesa logično mora poći od njihovih uzroka. Osnovni uzrok se može tražiti u ograničenosti resursa kao konstanti ekonomske stvarnosti, kojoj direktno protivurječi neograničenost ljudskih potreba. To dovodi do konflikta između različitih potreba jednog čovjeka, koji se rešava metodom ocjene svih mogućih alternativa, na bazi određenih kriterijuma. Pošto su potrebe raznovrsne, a sredstva za njihovo zadovoljavanje heterogena, stvara se konflikt u samom čovjeku između njegove želje za potpunom ocjenom al-ternativa, i ograničenih mogućnosti te ocjene zbog nepotpunosti i fragmentarnosti informacija o dobrima koja raspolažu korisnim svojstvima, ali i o samom sebi kao nosiocu potreba. U tim konfliktima se mogu tražiti uzroci postojanja transakcionih troškova, koji se s tog aspekta mogu tumačiti kao troškovi za koordinaciju djelat-nosti ekonomskih agenata i rješenje alokacionog konflikta koji između njih postoji.

Transakcioni troškovi otežavaju potpunu realizaciju:

− uzajamnih koristi od razmjene, jer se dobra rijetko usmjeravaju i koriste tamo gdje imaju najveću vrijednost (Langlois, 1990, p. 14),

− principa komparativnih prednosti, koji leži u osnovi podjele rada i razmjene, a posledično i ekonomskog rasta (Nort, 1993, p. 69),

57 Prema mišljenju O. Ananjina (1992, s. 25), kategorija transakcionih troškova je upotpunila naučne predstave o parcijalnoj i opštoj ekonomskoj ravnoteži, ”što je doprinijelo formulisanju racionalnog objašnjenja granice koja razdvaja sferu horizontalnih odnosa ravnopravnih ekonomskih subjekata od sfere komandnih odnosa koji postoje unutar pojedinih firmi: drugim riječima granice koja dijeli tržište i svojinu”. To je rezultiralo u promjeni predstava o mikroekonomiji, od skupa apstraktnih eko-nomskih subjekata ka konkretnim predstavama o preduzeću kao koncentratu ekonomske vlasti, odno-sno ka mikroekonomskoj sferi kao određenoj instanci raspodjele te vlasti između ekonomskih subje-kata, koji se razlikuju po svojoj veličini, položaju i moći uticaja.

64

− novih, neizvjesnih mogućnosti korišćenja poznatih resursa ili otkrića novih resursa pri datom skupu alternativa njihovog korišćenja i

− promjene postojećih pravila igre, jer se pojavljuju kao troškovi institucio-nalne transakcije (Bromley 1989, p. 95).

U najopštijem smislu, transakcioni troškovi određuju pravac institucionalne

transformacije. Kao primjer se mogu navesti oblici reakcija na negativne i pozi-tivne spoljne efekte: očuvanje statusa quo, uvođenje oporezivanja, korišćenje pra-vila odgovornosti itd.

Predstavnici TPS ističu tijesnu funkcionalnu povezanost između transakcionih troškova i institucija, a preko te veze i povezanost institucija i blagostanja. Da nema transakcionih troškova, resursi bi se alocirali i koristili tamo gdje imaju naj-veću vrijednost, nezavisno od prvobitne raspodjele prava svojine među ekonom-skim agentima, koju vrši država. Poznato je da R. Coase kao autor stavova koji su u interpretaciji J. Stiglera prerasli u Coaseovu teoremu, nikada nije govorio o svi-jetu nultih transakcionih troškova u pozitivnom smislu, tako da navedena teorema ima značaj u tome što na indirektan način pokazuje da treba uvažavati pozitivne transakcione troškove u različitim varijantama prvobitne raspodjele prava svojine, s aspekta krajnje alokacije resursa (Langlois Ibid., s. 16). Ta činjenica nam omo-gućuje da objasnimo postojanje raznih režima prava svojine (privatna, državna, mješovita) s funkcionalnog aspekta, kao i potrebu institucionalnih transformacija i usavršavanja tih svojinskih poredaka.

U skladu s mišljenjem predstavnika TPS da društvene institucije doprinose ekonomiji transakcionih troškova i činjenicom da je u raznim sredinama različita zastupljenost društvenih institucija, može se izvesti zaključak da različitim ekonomskim organizacijama odgovaraju različite strukture transakcionih troškova. Upravo na toj osnovi, na bazi relativnih razlika u nivou i strukturi transakcionih troškova, teoretičari prava svojine objašnjavaju raznovrsnost oblika privrednog i društvenog života. Tvrdi se da alternativne ekonomske institucije imaju kompara-tivne ekonomske prednosti kod raznih kategorija transakcionih troškova, i da je nji-hovo postojanje upravo sa tim i povezano: a) mehanizam tržišne koordinacije rela-tivno je efikasniji u ekonomiji informacionih troškova, b) firma je efikasnija u eko-nomiji troškova pregovaranja i c) hijerarhijske strukture su podložnije oportunis-tičkom ponašanju itd. (North & Thomas 1973, p. 537).

65

5. Institucije i racionalnost Zahvaljujući različitim naučnim pristupima, kategorija racionalnosti je popri-

mila mnogo širi smisao i drugačije značenje. Ona se posmatra kao:

− karakteristika razumnosti i osmišljenog ljudskog djelovanja i

− imanentna osobina socijalnih sistema, koja se ispoljava u normativnoj regulativi i usmjeravanju ekonomskog ponašanja idnividua i firmi preko institucija.

Navedeni pristupi polaze od analize inicijalnih motiva ekonomskog ponašanja

čovjeka, koji ima svoju stvaralačku, preduzetničku, proizvodnju, potrošačku i dru-gu individualnost, a usmjeren je na maksimiziranje svoje korisnosti58. Praksa je pokazala da se čovjek u nekim slučajevima ponaša krajnje racionalno, u drugima slijedi norme i pravila ponašanja, koja propisuju institucije, dok ponekad postupa suprotno racionalnosti i normama ponašanja. Zbog toga se u literaturi razmatraju tri osnovna (tipična) slučaja (modela) ekonomskog ponašanja čovjeka, i to: racio-nalno ponašanje, neracionalno (iracionalno, spontano) ponašanje i institucionalno (postracionalno) ponašanje.

Tabela 8: Modeli ekonomske racionalnosti

puna racionalnost ograničena racionalnost

racionalno ponašanje

neracionalno (spontano) ponašanje

institucionalno (postracionalno) ponašanje

Osnovni atributi homo economicusa su: racionalnost, suverenost (autonom-

nost), samostalnost u odlučivanju i izboru, potčinjavanje emocija tačnom proraču-nu (sopstvenih interesa i preferencija), djelovanje u skladu s interesima (kompeten-tnost) i u uslovima potpune informisanosti. Racionalnost individua u navedenim teorijskim pristupima (pravcima) ima univerzalan značaj. To znači da se ogromna većina ljudi u svom ekonomskom ponašaju pridržava principa upoređivanja koristi i troškova. North (1990, p. 19) primjećuje da neoklasična teorija posmatra eko-nomski sistem s aspekta ravnoteže, kod koje se ekonomski subjekti susreću sa prib-ližno istom situacijom izbora i raspolažu s relativno stabilnim sistemom preferen-cija. Problem ravnoteže je tijesno povezan s ponašanjem ekonomskih subjekata.

58 Podrazumijeva se da je ekonomsko ponašanje uvijek tijesno povezano s problemom racionalnog individualnog izbora. Čovjek je, s jedne strane, po svojoj prirodi, slobodan da vrši izbor, dok je, s druge strane, ograničen u tome od strane socijalnog okruženja i djelovanja ekonomskih i društvenih institucija (uslovno: regulatora i kordinatora ponašanja), o čemu je pisao Coase (1984. s. 230).

66

Neoklasična analiza u fokusu svog istraživanja ima racionalno ponašanje čovjeka. Svaka individua ima mogućnosti da se racionalno ponaša u raznim ekonomskim djelatnostima u kojima neposredno učestvuje: kao potrošač, proizvođač, preduzi-mač, kupac, prodavac, posrednik i dr. (klasifikacija je zasnovana na funkcionalnom kriterijumu).

Neoklasična teorija pretpostavlja da je poznat skup ograničenja s kojima se čovjek susreće, sistema preferencija i ciljnih određenja individua. Na tim pretpos-tavkama ona forsira teoriju izbora (tj. traženje najbolje kombinacije sredstava za postizanje izabranih ciljeva), koja se idealno slaže sa Robbins-ovim određenjem ekonomske teorije kao nauke koja izučava čovjekovo ponašanje s aspekta odnosa između ciljeva (neograničenih potreba) i ograničenih sredstava (mogućnosti, re-sursa) za njihovo ostvarenje59.

U neoklasičnim modelima se kao ograničavajući faktori ekonomskog pona-šanja javljaju dohodak i cijena (kao elementi budžetskog ograničenja), a takođe i dodatne dvije vrste ograničenja: fizička (ograničenost resursa) i saznajna (kogniti-vna - dostignuti nivo znanja i iskustva, kojima se vrši preobražaj resursa u gotove proizvode). Neoinstitucionalni modeli šire skup ograničenja ekonomskim, pravnim, etičkim, ekološkim, socijalnim i drugim aspektima. Kod neoklasičnog modela troškovi prilagođavanja i transakcioni troškovi jednaki su nuli, svi resursi su raspo-ređeni i nalaze se u privatnoj svojini, vlasnici usmjeravaju resurse na proizvodne ciljeve samo kao odgovor na novčane stimulanse, izbor preduzetnika između do-hotka i slobodnog radnog vremena ne zavisi od dohotka, država se ponaša neut-ralno itd.

5.1 Koncepcije ograničene racionalnosti i racionalnih očekivanja

Model neracionalnog ekonomskog ponašanja je potpuno suprotan od modela racionalnog ponašanja. Njegovi kreatori (neoklasičari druge polovine 20. vijeka, neoinstitucionalisti i novi institucionalisti) su se trudili da izgrade poseban sistem ekonomske analize, polazeći od činjenice da model racionalnog čovjeka ne odgo-vara u potpunosti stvarnosti. Pretpostavili su da model ekonomskog ponašanja mora u sebe uključiti očekivanja kao opštu vjerovatnoću raspodjele budućih do-gađaja. Takođe su tražili argumente u transakcionoj i ugovornoj teoriji firme.

Ekonomska stvarnost se sve više usložnjava, postaje sve manje predvidiva, veoma rizična i virtualna. Zbog toga savremena ekonomska teorija posvećuje ve-

59 A. Lerner je uočio da je izbor potreban samo kada su resursi ograničeni, a moguć samo kada resursi imaju alternativne upotrebe.

67

liku pažnju izučavanju ekonomskog ponašanja čovjeka kao realnog subjekta privrednog sistema, odnosno nosioca ekonomskih aktivnosti u neizvjesnom okru-ženju. Ranije se radilo o modelovanom izučavanju ponašanja tzv. homo economi-cusa (klasični pristup i neoklasični pristup - marginalizam i ekonomska psiholo-gija), a u novije vrijeme su se pojavili i alternativni pristupi60. Oni odražavaju či-njenicu da je ekonomska stvarnost prepuna rizika i neizvjesnosti. Dok se rizik do-nekle može ocijeniti i smanjiti primjenom teorije vjerovatnoće i teorije igara, ste-pen neizvjesnosti u principu ne može, zbog turbulentnih promjena u okruženju. Zbog toga su česte greške u prognozama budućnosti i ljudskim očekivanjima.

J. M. Keynes je u ekonomsku analizu uključio faktor neizvjesnosti i razmatrao uticaj iracionalnih motiva ekonomskog ponašanja: intuiciju, hazard, neopravdani optimizam, neznanje i dr., koje je nazvao animal spirits (principi životnog funk-cionisanja). To je bio jedan od njegovih argumenata za opravdavanje miješanja države u ekonomiju. Oponirao mu je F. Hayek tezom o “rasijanosti” informacija u ekonomiji i kritikom državnog regulisanja. Kasnije su P. Samuelson i H. Simon po-dijelili očekivanja na ex ante i ex post i zastupali tezu o ispoljenim preferencijama (očekivanjima). Samuelson je smatao da umjesto optimalnog izbora čovjek ost-varuje neki dosledan i neprotivrečiv izbor, pri kojem su preferencije često pod uti-cajem navika ili nesvjesnosti. Simon je zastupao ideju ograničene racionalnosti prema kojem čovjek, po pravilu, nalazi prvu zadovoljavajuću varijantu ponašanja i prekida dalje traženje najbolje odluke. Ograničena racionalnost je karakteristika ljudskog ekonomskog ponašanja u uslovima neizvjesnosti, u kojima se pretpos-tavlja nemogućnost predviđanja svih mogućih događaja i slučajnosti, kao i defini-sanja optimalnog pravca ponašanja. Vezano za brojne ciljeve firme (dobit, obim prodaje, rast proizvodnje, diversifikacija djelatnosti, plata i dr.), Simon je razradio tzv. teoriju kompromisa. 1980-ih i 1990-ih godina teoriju racionalnih očekivanja su razrađivali R. Lucas, P. Samuelson i M. Friedman, smatrajući da potrošači i pre-duzetnici nijesu samo objekti mikroekonomije, nego i nosioci određenih očekivanja – adaptibilnih (pod uticajem događaja iz prošlosti) i racionalnih (koja se zasnivaju na ocjeni budućih događaja).

Koncepcija ograničene (nepotpune) racionalnosti H. Simon-a zasniva se na pojmu racionalnosti, koja proizilazi iz jednog od tipova izabrane procedure do-nošenja odluka koje je davno uočio M. Veber: afektivnog, tradicionalnog, vrijed-nosno-racionalnog i ciljno-racionalnog. U tom smislu, Simon je razradio šest alter-nativnih modela ljudskog ponašanja, koji omogućuju formulisanje uslovno mogu-ćeg racionalnog ekonomskog ponašanja. U prva četiri modela kognitivne (saznaj-ne) sposobnosti ljudi uzimaju se kao ograničene. Radi se o sledećim modelima:

60 Navedeni pristupi se takođe zasnivaju na principu metološkog individualizma, koji je nekoliko decenija imao svoju suprtnost u sovjetskom „principu metodološkog kolektivizma“. M. i. se ispoljava u tome što se kao realno lice uvijek priznaje isključivo individua kao nosilac ekonomske djelatnosti, svojinskih prava, odlučivanja, motivacija, međusobnih djelovanja itd.

68

− model zadovoljnosti, prema kojem čovjek ne ostvaruje optimalni izbor, neko se zadržava na prvoj varijanti koja mu zadovoljava unaprijed postavljene kri-terijume,

− model pouzdanosti, prema kojem zbog složenosti problema koji se rješava i vjerovatnoće greške čovjek preferira korišćenje uobičajenih odluka, umjesto traženja optimalnog izbora,

− model robota, prema kojem čovjek djeluje po unaprijed zadatom programu,

− model obuke, prema kojem čovjek uči da ostvaruje optimalni izbor na svojim i tuđim greškama,

− model troškova, u kojem su troškovi traženja informacija veoma veliki, zbog čega čovjek ne upoređuje sve alternative, nego ocjenjuje troškove nastale pri traženju nove alternative i očekivanu korisnost od nove alternative i

− model evolucije, prema kojem se kao ograničenje javlja učešće individua koje se ponašaju racionalno, tako da slijeđenje obezbjeđuje najveći dobitak. Kritukujući „iracionalnu strast prema racionalnim proračunima“ (izraz J. M.

Clark-a), M. Blaug (1994) ističe da je upravo zbog „ograničene racionalnosti“ H. Simon tvrdio da ne možemo jednostavno maksimirati korisnost. Najbolje što može-mo učiniti je da se „zadovoljimo“, a zadovoljenje vodi prema veoma različitim predviđanjima ekonomskog ponašanja u odnosu na maksimiziranje61.

Ekonomske odluke se donose u sadašnjosti, koja obiluje brojnim ograniče-njima, posebno u pogledu informacija. One se direktno odnose na budućnost, koja je veoma neizvjesna i nepredvidiva. Zato se navedene odluke mogu donositi isključivo na bazi očekivanja o budućim vrijednostima značajnih ekonomskih ve-ličina. U procesu ekonomskih aktivnosti permanentno se upoređuju očekivani i ost-vareni rezultati odluka. Ako dođe do određenih odstupanja ostvarenih od očeki-vanih rezultata, ekonomski subjekti će, u skladu s neophodnim racionalnim pona-šanjem, korigovati svoja očekivanja. Jasno je da način na koji se formiraju očeki-vanja prilikom donošenja odluka utiče na njene krajnje rezultate. Zato kod procesa donošenja odluka u vremenu deluje povratna sprega: preslikavanje očekivanja u ishode, povratno preslikavanje ishoda u očekivanja, a na taj način i proces presli-kavanja očekivanja, kako ističu S. Babić i Z. Kovačić (1994).

61 Blaug (1994) dalje navodi: ”Postulat racionalnosti odnosi se na individualnu motivaciju, ali ekonomiste interesuje ponašanje svih potrošača i proizvođača na različitim tržištima. Po pravilu, ovaj problem agregiranja se izbjegava prećutnom pretpostavkom da su svi pojedinci slični i otuda imaju istu funkciju korisnosti (čak i time da su sve firme slične i imaju istu tehnologiju). S obzirom da pojedinci očigledno nijesu slični ni u pogledu preferencija, ni u smislu mogućnosti – jer, ukoliko bi bili slični to bi impliciralo nepostojanje razmene – očigledno je da za uspješna objašnjenja ekonom-skog ponašanja od strane ekonomista treba zahvaliti nečemu više od pukog korišćenja postulata racionalnosti. Pretpostavka racionalnosti, sama po sebi, je prilično slaba“.

69

Krajem 1950-tih i početkom 1960-tih godina dvije razlne ekonomske škole su istovremeno počele da tretiraju racionalnost, i to na univerzitetu Carnegie-Mellon (SAD). H. A. Simon je razvijao ideju “ograničene” racionalnosti, koja ističe ogra-ničenost ljudskih “računarskih” mogućnosti prilikom donošenja odluka. J. F. Muth je razvijao ideju racionalnih očekivanja62. Prema hipotezi o racionalnim očekiva-njima, informacije su ograničen resurs, koji se mora upotrebiti na najbolji moguću način. Ekonomski subjekti koji maksimiziraju svoju korisnost moraju koristiće sve dostupne informacije, kao i svoje ekonomsko i drugo znanje63.

Utemeljivač teorije racionalnog izbora (koja polazi od hipoteze da ljudi znaju kalkulisati dobiti i gubitke u svojim djelovanjima prije nego što se odluče na njih) u sociologiji je G. Homans (1961). On je za temelj svoje teorije izabrao dostignuća u oblasti biheviorističke psihologije. Ona predstavlja bazu za sva dalja istraživanjima i ovoj sferi. Blau (1964), Coleman (1973) i Cook (1977) su značajno uvećali i pro-širili okvir ove teorije nizom formalnih i matematičkih modela racionalnog dje-lovanja64.

Poznati socijalni psiholozi, D. Kahneman i A. Tversky (dobitnici Nobelove nagrade iz ekonomiju 2002) su svojim istraživanjima omogućili ulazak psihologije na područje ekonomije u dijelu predviđanja ponašanja ljudi65. Bihevioristička eko-nomija koristi saznanja o socijalnim, kognitivnim i emotivnim fenomenima, koji utiču na ekonomsko ponašanje ljudi. Ona je povezala disparitet ekonomskih teorija i stvarnog ponašanja, koji se ogledao u nedovoljnoj predikativnosti. Ludi često

62 “Želio bih da ukažem da su očekivanja, pošto predstavljaju na informacijama zasnovana predviđanja budućih događaja, suštinski jednaka s predviđanjima odgovarajuće ekonomske teorije... Naša hipoteza tvrdi tri stvari: (i) informacije su rijetke i ekonomski sistem ih uglavnom ne razbacuje; (ii) obrazac formiranja očekivanja na poseban način zavisi od strukture sistema kojim se opisuje priv-reda; (iii) "javna predviđanja"... nemaju suštinskog uticaja na funkcionisanje ekonomskog sistema (ako nijesu zasnovana na skrivenim informacijama” - Muth, 1961, p. 316). Muth je prvi na precizan način formulisao hipotezu o racionalnim očekivanjima u radu „Rational Expectations and the Theory of Price Movements“ (1961). On je posmatrao klasičan problem paukove mreže. Nje-gova analiza se odnosila na pojedinačno tržište u stanju parcijalne ravnoteže. Značaj hipoteze o racionalnim očekivanjima postao je očigledan kad je R. Lucas (1972) proširio hipotezu na makroekonomske modele i na analizu ekonomske politike u radu „Expectations and the Neutra-lity of Money“. 63 Polazeći od hipoteze da je veoma značajno kojom brzinom ekonomski subjekti uče na sopstvenim greškama, Kagan (1956) je predložio da se proces učenja formalizuje pomoću adaptivnih očekivanja. 64 Trend usmjeravanja pažnje na formu matematičkih modela racionalnog djelovanja se pojavio u raz-ličitim oblastima: teoriji glasanja i koalicionih formacija u politickim naukama (Downs 1957; Buc-hanan and Tullock 1962; Riker 1962), odnosu između etničkih manjina (Hechter 1987), objašnenju društvene mobilnosti i klasne reprodukcije (Goldthorpe 1996, Breen and Rottman 1995), teoriji o kri-minalu i braku (Becker 1976, 1981) i u radovima neomarksističke teorije klasa (Elster 1983, 1986; Romer 1988, Wright 1985; 1989). 65 “Veoma se dugo stvarao utisak da je ekonomija najuspješnija od svih drustvenih nauka. Ona prêt-postavlja da su ljudi u svojim djelovanjima motivisani novcem i mogućnošću sticanja profita. Upravo ta tvrdnja je omogućavala konstrukciju formalnih i često predvidivih modela ljudskog ponašanja. To je bio razlog da i drugi naučnici iz oblasti drustvenih nauka usjmere svoju pažnju u tom pravcu” (J. Scott 2000).

70

griješe prilikom procjena na bazi dostupnih (nekompletnih, asimetričnih i dr.) in-formacija, emocija, prošlog iskustva, stavova, uvjerenja, konteksta i forme u kojoj je problem prikazan. Oni imaju ograničen mentalni kapacitet za procesuiranje svih informacija koje su značajne za donošenje odluka, pa se oslanjaju na mentalne prečice (heuristika66), koje ih efikasno dovode do odluke. Naravno, to može dovesti i do nepoželjnih posledica. Postoje brojne kognitivne anomalije, koje utiču na po-našanje ljudi. Bihevioristička ekonomija (koja uključuje antroplologiju, biologiju, psihologiju ponašanja, socijalnu psihologiju, političke nauke, sociologiju i dr.) daje uvid u veoma široki spektar ekonomskog ponašanja ljudi u raznim ekonomskim aktivnostima i djelatnostima, koje se nalazi pod uticajem kognitivnih greški u ljudskom prosuđivanju i odlučivanju67.

Početkom 1970-ih godina, R. Lucas je u nizu radova lansirao revoluciju racio-nalnih očekivanja, pokazujući da su javna očekivanja i očekivanja tržišta od po-litičkih mjera imala značajno dejstvo na skoro svaki sektor ekonomije. Teorija racionalnih očekivanja je razjasnila zašto ne može postojati dugoročan “trade-off” između nezaposlenosti i inflacije, jer bi pokušaj smanjenja nezaposlenosti ispod prirodne stope doveo do veće inflacije, a ne do unapređenja proizvodnje i/ili za-poslenosti. Ideja o racionalnim očekivanjima se zasniva na intuitivno jasnim moti-vima svih privrednih subjekata u uslovima neizvjesnosti68, koji donose odluke na bazi očekivanih promjena u okruženju, s ciljem zaštite sopstvenih interesa. To je bio još jedan pokušaj nalaženja kompromisa između (manje ili više apstraktne) ra-cionalnosti i neizvjesnosti. Logički je i razumno da se očekivanja ljudi i firmi i od-govarajuće prognoze budućih događaja, parametara i sl. izgrađuju u skladu s nji-hovom percepcijom optimalnosti. Kod metoda adaptivnih očekivanja ekonomski akteri gledaju samo unazad. Kod hipoteze o racionalnim oni su okrenuti nap-rijed. Ona imlicira mnogo sofisticiraniji i realniji način formiranja očekivanja. Ekonomski akteri uče na svojim greškama i koriste sav svoj intelektualni ka-pacitet da razumiju način na koji privreda funkcioniše.

66 Kognitivna euristika (cognitive heuristics) su najprostija pravila, koje ljudi koriste u procesu do-nošenja odluka, kao što su: efekat polaznog, referentnog položaja (reference point effect), efekat ulo-ženih sredstava (sunk cost effect); efekat početne zalihe ili zadužbine (endowment effect), efekat ok-vira (framing effect), predubjeđenja prema dostupnosti (availability bias) i predubjeđenja povodom reprezentativnosti (representativeness bias). 67 Jedan od poznatih slučajeva nerealnih očekivanja je tzv. “samoispunjavajuće proročanstvo” (Pyg-malion efekat), kad osoba, formirajući očekivanja na bazi ponašanja druge osobe, prilagođava svoje ponašanje u skladu s tim očekivanjima. S njim je tijesno povezan i tzv. “efekat krda” među ulaga-čima. Poznat je npr. nerealni rast cijena nekretnina u Crnoj Gori, za kojeg su neki vjerovali da će dugo trajati. 68 Neizvjesnost je stanje a) u unutrašnjoj i spoljnoj sredini u koje karakteriše ograničena mogućnost prikupljanja informacija neophodnih za odlučivanje, b) u kojem je neizvjesna vjerovatnoća da će se nešto dogoditi (što onemogućuje predviđanje događaja). Postoji strukturna neizvjesnost kao oblik neizvjesnosti u kojem postoji mnoštvo mogućih ishoda događaja, koji onemogućavaju (ili otežavaju) proces odlučivanja.

71

Hipoteza o racionalnim očekivanjima može se opisati kao dosledna prim-jena hipoteze o racionalnom ponašanju pojedinaca u firmi u jednoj dinamič-koj situaciji u kojoj postoji neizvjesnost u pogledu budućnosti, nesavršena in-formisanost i gdje pribavljanje informacija košta. Ona znači da akteri koriste svu raspoloživu informaciju na najbolji mogući način i da pristupaju prikup-ljanju daljih informacija jedino u slučaju da im je korist od takvog prikup-ljanja veća od iznosa odgovarajućeg troška

5.2 Model institucionalnog (postracionalnog) ponašanja

Čovjek je društveno biće, neraskidiv elemenat socijalne sredine. Zato on ne sli-jedi samo svoje interese, nego i navike, promjene, itd. Institucije se takođe jedan od značajnih elemenata socijalne sredine. U opštem smislu, oni su regulatori i ko-ordinatori ljudskog ponašanja, što znači da su ekonomske institucije regulatori eko-nomskog ponašanja. Razmatrani model prevazilazi teorijske okvire ekonomskog načina razmišljanja i tradicionalne ekonomske retorike. Radi se o novim tonovima u portretu homo economicusa. Jedan od glavnih problema ekonomske nauke je da pronađe skladan odnos između racionalnosti i neizvjesnosti, i to u uslovima uticaja socijalnih normi na ponašanje ljudi. Na tom fonu su nikle mnoge ideje i teorije, posebno u okviru a) neoinstitucionalizma: teorija društvenog izbora – J. Buchanan, G. Tullok, konstitucionalna ekonomija – V. Vanberg, teorija informacija – J. Sti-gler i nova ekonomska istorija – D. Nort i b) novog institucionalizma: teorija ne-potpune racionalnosti – H. Simon, ekonomija sporazuma – L. Thevenot, O. Favro, A. Orléan i teorija igara – Von Neumann, J. F. Nash i O. Morgenstern.

Dinamičke promjene ekonomske stvarnosti, strukture protivurečnosti, sistema i kriterijuma vrednosti, prioriteta i sl. u toku poslednje tri decenije značajno su uti-cale na razvoj mnogih pravaca ekonomske misli, koji su koliko-toliko relativizirali do tada dominirajuće neoklasično učenje apstraktnih ravnoteža i idealnih teorijskih konstrukcija racionalnog ponašanja ljudi. Pojava neoinstitucionalne ekonomske analize, koja koristi neoklasični instrumentarijum u istraživanjima fenomena ljudskog ponašanja u oblastima na koje ekonomska teorija ranije nije obraćala paž-nju (diskriminacija, ljudski kapital, prestupnost, obrazovanje, planiranje porodice, zdravstvena zaštita, domaća privreda itd.) proširila je okvire tradicionalne neo-klasične teorije i ekonomske analize uopšte.

72

Tabela 9: Uporedne karakteristike instrumentalne i proceduralne racionalnosti69

Instrumentalna racionalnost Proceduralna racionalnost

Smatra se da se ekonomska stvarnost nalazi u stanju ravnoteže

Koncept ravnoteže je koristan za rešavanje ana-litičkih problema, ali u većini slučajeva postoji više ravnoteža (skup) koji nastaje zbog toga što „postoji

kontinuum teorija, kojih mogu da se pridržavaju ljudi, i na bazi kojih oni djeluju, nikada ne suoča-vajući se sa situacijama koje primoravaju da se

promijene ove teorije“ (Hahn 1987, p. 324).

Pojedinci su ekonomski akteri koji se suočavaju sa istim situacijama izbora ili s posledicama alternativa, koje su veoma

slične jedne drugima .

Iako se pojedinci često sretaju s ponavljajućim situacijama i mogu djelovati racionalno, oni se

takođe sretaju i sa jedinstvenim, neponavljajućim situacijama, koje zahtijevaju izbor u uslovima

neinformisanosti i nesigurnosti rezultata .

Pojedinci imaju stabilne preferencije i zato ocjenjuju rezultate individualnog izbora,

polazeći od održivih kriterijuma.

Iako promjene relativnih cijena mogu da objasne mnoge promjene u preferencijama (Stigler & Becker

1977), ne smije se zaboraviti problem njihove stabilnosti (promjenjivosti).

Kad se nađe u poznatoj situaciji, pojedinac može gledati mogućnost za postizanje boljih

rezultata, što će i iskoristiti, a isto tako se ponaša i firma, da ne bi postala žrtva

konkurencije.

Svaki pojedinac želi da poboljša rezultate svoje djelatnosti , ali povratne vezemogu biti toliko slabe

da on ne može vidjeti povoljniju alternativu.

Posledično, ne može se stvoriti takva ravnoteža u kojoj pojedinci ne

maksimiziraju svoje preferencije.

Konkurencija može biti toliko slaba, a njeni signali neuredni, da će se adaptacija agenata desiti veoma sporo ili u pogrešnom smjeru, pa će se na rezultate

konkurencije dugo čekati.

Pošto se svijet nalazi u stanju koje je blizu ravnoteži, u njemu djeluju modeli ponašanja

o maksimizirajućem pojedincu.

Tok istorije pokazuje drugačiji dokaz o tome da je ljudsko ponašanje mnogo složenije od jednostavnog

racionalnog nekooperativnog ponašanja.

Detalji adaptivnog procesa su složeni i spe-cifični za konkretnog pojedinca i njegovu

situaciju. Opšti zakoni ravnoteže, koji dovode do nje su relativno prosti, a

razmatranje ekonomije napora zahtijeva njihovo komparativno teorijsko proučavanje.

Postulati ponašanja koje su usvojili ekonomisti su korisni za rešavanje određenih problema. Ali oni

nijesu u stanju da riješe mnoge probleme s kojima se suočavaju predstavnici društvenih nauka, a glavna su

prepreka za razumevanje postojanja, formiranja, funkcionisanja i razvoj institucija.

Izvor: Yerznkyan 2008, s. 37.

Obavljanje ekonomskih aktivnosti je organizovanije i efikasnije kad su pre-

ciznije definisani uslovi koji ih određuju. Institucije70 su takođe specifični oblici

69 Winter 1986, p. 429; North 1997, pp. 42-43. 70 Već je navedeno da institucije predstavljaju: a) skup ograničenja (pravila, mehanizama i normi ponašanja) koje je stvorio čovjek zbog regulisanja uzajamnih političkih, ekonomskih i društvenih dej-

73

uzajamnih međuljudskih odnosa, odnosno formalni i neformalni društveni mehani-zmi, koji nameću ograničenja u ponašanju ekonomskih subjekata. Najrasprostra-njeniji tip institucija su norme i pravila, koji ekonomišu vrijeme i napore pri donošenju odluka. Ali, oni predstavljaju i ograničenja mogućnosti izbora, jer bi se odstupanjem od njih možda mogli ostvariti efikasniji rezultati.

Osnovne ekonomske institucije (svojina, tržišno regulisanje i državno regulisa-nje) ne stvaraju kategorije novca, cijena, faktora proizvodnje i faktorskih dohoda-ka, nego samo utiču na efikasniju realizaciju navedenih kategorija i ekonomskih aktivnosti. One se dopunjuju s normativnim aktima kojima se propisuju prava, oba-veze i oblici dozvoljenog ekonomskog ponašanja, kao i sankcije u slučaju njegovog narušavanja.

Privredni i društveni problemi su mnogobrojni, složeni, dinamični i raznovrsni, pa je nemoguće postojanje jednog opšte institucije, koja bi ih regulisala. Zato je značajno pitanje njihove optimalne strukture. Praksa je pokazala da su institucije neophodan uslov ekonomskog i društvenog razvoja i svih civilizacijskih promjena. Njihovo funkcionisanje iziskuje troškove, pa se za ocjenu opravdanosti njihovog postojanja javlja potreba za korišćenjem ekonomskog kriterijuma: upoređivanja troškova koje stvaraju i koristi koje pružaju.

Neoklasična ekonomija sе pridržava biheviorističkog postulatа о instrumen-talnој racionalnosti ekonomskih subjekata, koji se zasniva na pretpostavci o dos-tupnosti svih informacija neophodnih za pravilnu procjenu agenta о alternativama i izbоr onе (najbolje) kojа vodi према ostvarenju cilja. U stvari, kako navodi B. Yer-znkyan (2000, s. 32) priznaje се postojanje institucija i informacija. Pri pasivnoj ulozi prvih, ekonomski izbor nije ograničen institucijama. Kao posledica toga, agenti mogu napraviti pravilan izbor. U slučaju nedovoljne informacije izbor pos-taje subjektivan. Navedeni postulat je sebe preporučio kao sredstvo ekonomske analize visoko razvijenih i efikasnih tržišta Zapadnog svijeta, koja karakterišu niski transakcioni troškovi.U slučaju visokih transakcionih troškova, tipičnih za većinu modernih tržišta, kao i tržišta iz prošlosti, piše Yerznkyan (Ibid.), više odgovara bihejvioristički postulat proceduralne racionalnosti, koja se zasniva na izboru nedovoljno informisanih pojedinaca, koji su subjektivno razvili svoje modele, koji se razlikuju od modela drugih pojedinaca, koji takođe djeluju u uslovima nepot-pune informacije. U slučaju instrumentalne racionalnosti kognitivne sposobnosti omogućuju ekonomskim subjekatima da izgradi odgovarajući pravilan model za situacije u kojima treba da se vrše izbor, a dostupne informacije im omogućuju da početne divergentne modele približavaju. To nije slučaj s proceduralnom racio-nalnošću: nepotpunost informacija ne doprinosi da se navedeni modeli približe.

stava (Nort 1990, p. 3), b) propisane, usaglašene i opšte prihvaćene obrasce, koji regulišu ljudsko po-našanje, c) sredstvo za prilagođavanje promjenama, minimiziranje entropije, rizika i neizvjesnosti i d) regulatore i koordinatore ekonomskih aktivnosti (ponašanja), koje se stalno ponavljaju, a sadrže pra-vila ponašanja i mehanizme koji obezbjeđuju njihovu realizaciju.

74

6. Teorija države TPS je, smatraju njeni predstavnici, nepotpuna bez teorije države, jer je država

najvažnija “agencija” za specifikaciju i zaštitu prava svojine. Pa ipak, oni (npr. S. Pejovich 1974, p. 169) priznaju da još nijesu uspjeli da razrade zadovoljavajući teorijski model države. Odnos tržišta i privatne svojine, s jedne, i države, s druge strane, je paradoksalan: za normalno funkcionisanje i zaštitu institucije privatne svojine i tržišta potreban je mehanizam koji se zasniva na principima71 centraliza-cije i kolektivne svojine. Država kao društvena institucija obezbjeđuje slobodan promet dobara (resursa, roba, usluga, informacija) na integralnom tršištu, ali i pro-izvodnju i promet onih roba i usluga koje tržište nije u stanju da obezbijedi72. U istoriji državne ideje mogu se izdvojiti dva osnovna pristupa: teorija društvenog dogovora (ugovora) i teorija eksploatacije. Prva objašnjava pojavu države prvobit-nim ugovorom, koji pretpostavlja priznanje prava individue na određene resurse od strane drugih učesnika dogovora, u zamjenu za odustajanje od zahtjeva na ostale resurse i saglasnost da uvažavaju tuđa prava na tim resursima. Država istupa kao treća (arbitražna) strana, koja garantuje sprovođenje uslova prvobitnog društvenog ugovora. Druga (eksploatatorske teorija, kojoj pripada i Marxova teorija države) vidi u državi oruđe vladajućih grupa ili klasa, pa se njena funkcija sastoji u preli-vanju dohotka od ostalih članova društva u korist vladajuće klase: ”Eksploa-tatorska država bi uspostavila takvu strukturu prava svojine, koja bi maksimi-zovala dohodak koji se nalazi u vlasništvu grupe ljudi, nezavisno od toga kako bi to uticalo na blagostanje društva u cjelini” (D. North 1981, p. 22).

U ugovornoj i u eksploatatorskoj teoriji država ima vlast (pravo) da uspostav-lja i preraspodjeljuje prava svojine. U prvom slučaju ona to čini saglasno s intere-sima društva, a u drugom u skladu s interesima vladajuće klase ili grupe ljudi. Me-đutim, kod ugovorne teorije je riječ o koristima koje imaju svi učesnici dogovora, dok je kod eksploatatorske teorije riječ o renti koju prisvaja povlašćena grupa. Naravno, i za zaštitu ugovora i za održavanje vlasti neophodna je prisila73.

71 Značajno istraživanje problema države u okviru TPS ponudio je North (1981, s. 21), koji definiše državu kao “organizaciju koja posjeduje komparativne prednosti u ostvarivanju prinude i zauzima određenu geografsku teritoriju čije granice definišu njenu vlast nad poreskim obveznicima. Suština prava svojine sadržana u pravu na isključenje, i organizacija koja posjeduje komparativnu prednost u prisili - pokazali su se sposobni da specificiraju i štite prava svojine”. 72 H. Nutzinger (1982, p. 174) primjećuje sledeće: “postoji odavno ukorijenjeno podozrenje da van-tržišna raspodjela privilegija po principu ‘jedan čovjek-jedan glas’ dovodi do konflikta između nači-na organizacije političke i ekonomske oblasti društva”. 73 Na zajedničkom imenitelju ugovorne i eksploatatorke teorije insistiraju mnogi predstavnici TPS. North (1981, p. 22) smatra da navedene dvije teorije ujedinjuje “raspodjela potencijala prisile”: “Ugovorna teorija pretpostavlja ravnomjernu raspodjelu potencijala prisile među potpisnicima ugo-vora. Teorija eksploatatorskog porijekla države pretpostavlja njegovu neravnomjernu raspodjelu”.

75

Model prvobitnog ugovora istraživao je J. Unbeck (1981) na unikatnom pri-mjeru “zlatne groznice” u Kaliforniji sredinom 19. vijeka74. On je dokazao da je formiranje tih sistema odgovaralo logici prvobitnog društvenog ugovora. Cilj ugo-vora sastojao se u tome da zaštiti okrug od pridošlica i da svakom učesniku preda ekskluzivna prava na određenoj parceli zemlje. Odlučujući faktor raspodjele prava svojine bila je sposobnost tragača zlata (ili grupa) da silom zadrže ekskluzivnost. Potencijal prisile je bio raspoređen približno ravnomjerno, jer su svi tragači imali slično oružje, bili su bez profesionalnih zaštitnika, a uslov pristupanja prvobitnom ugovoru bilo je uvjerenje tragača da na taj način neće dobiti manje prava svojine (u konkretnom slučaju na parceli zemlje) nago što bi to imali u slučaju primjene individualne prisile. North (1981, p. 32) je pokušao da sintetizuje ugovorni i eks-ploatatorski pristup formiranjem tzv. interesnog modela države, koji ima sledeće karakteristike:

− država se shvata kao agencija koja prodaje usluge odbrane i pravosuđa u zamjeni za poreze,

− ona ima osobine diskriminirajućeg monopoliste, jer razdvaja stanovništvo na razne grupe poreskih obveznika i za svaku utvrđuje prava svojine na takav način što maksimizuje stizanje kazne i

− ona ograničava ponašanje upravljača u uslovima konkurencije. Dominirajući cilj države je izgradnja takve strukture prava svojine, pomoću

koje bi bilo moguće dostići maksimizaciju dohodaka. U okviru tog zadatka ona usmjerava na proizvodnju takvog skupa društvenih (u smislu korišćenja) i polu društvenih dobara i usluga koji bi minimizovao njene troškove za specifikaciju i zaštitu prava svojine. U okviru teorije države poseban pravac predstavlja tzv. ekonomija prava, izrasla na spoju ekonomske i pravne teorije, koja se 1960-ih go-dina izdvojila u samostalan smjer, čiji je glavni predstavnik Posner. Njegova zami-sao vezana za predmet ove discipline sastojala se u primjeni Coase-ovih zaključaka na pravnu teoriju i sudsku praksu, jer, sva rešenja pravnih organa dužna su opona-šati tržište, odnosno doprinositi uspostavljanju takve raspodjele prava svojine koju bi dostiglo tržište pri odsustvu transakcionih troškova, i kojoj bi ekonomski sub-jekti sami pristupali (jer ih ti troškovi u tome ne bi sprečavali).

Konceptualni kostur ekonomije prava, prema mišljenju J. Hirshleifer-a (1982, pp. 2-4) čine:

− Smith-ova teorema (prema kojoj dobrovoljna razmjena povećava blago-stanje učesnika posla),

74 Zlato je otkriveno nekoliko mjeseci prije otcepljenja Kalifornije od Meksika i njenog prisaje-dinjenja SAD. Guverner je odmah poslije prisajedinjenja SAD ukinuo sve meksičke zakone, ne zam-jenjujući ih nikakvim novim zakonima. Na taj načun, u Kaliforniji nije bilo praktično nikakve vlasti u periodu od skoro dvije decenije, a teritoriju je čuvalo nešto više od 600 američkih vojnika. Za zlatom je tragalo oko 200.000 ljudi, koji su obrazovali 500 okruga sa sopstvenim sistemom prava svojine.

76

− Coase-ova teorema (prema kojoj se sve mogućnosti za uzajamno korisnu razmjenu potpuno iscrpljuju samim zainteresovanim stranama, uz uslov da su transakcioni trškovi jednaki nuli, a prava svojine precizno definisana) i

− Posner-ova teorema (prema kojoj se u slučaju pozitivnih transakcionih troškova, kada na putu razmjene stoje prepreke koje umanjuju efikasnost rezultata, različite varijante raspodjele prava svojine pokazuju nejednako vrijedne s aspekta interesa društva.

Elaboracija efikasnosti državnih organa se analizira na dva nivoa, u skladu s

mišljenjem da efikasnost treba da služi kao orijentir za rješavanje dva osnovna pi-tanja:

prvo, kome dodijeliti pravo i

drugo, koji oblik pravne zaštite izabrati? U svijetu nultih transakcionih troškova poslovi bi se obavljali sve dok više

niko ne bi mogao poboljšati svoj položaj ne pogoršavajući pri tome položaj negog drugog (dok se ne bi dostigla Pareto optimalnost). Ako bi se pravo dodijelilo agentu za kojeg ono ima malu vrijednost, on bi ga prodao bez bilo kakvih dopun-skih troškova, pa bi na taj način optimalna alokacija resursa bila odmah uspos-tavljena. Situacija se mijenja kod pozitivnih transakcionih troškova. Njihov nivo može biti toliko visok da potencijalne učesnike posla može onemogućiti da isti obave. Ali, čak ako se kuporodaja prava svojine i ostvari, ona će biti praćena od-ređenim troškovima, odnosno: biće obavljena jedna suvišna transakcija, koja se mogla izbjeći. U Coase-ovom idealnom svijetu pravo bez ikakvih “trenja” prolazi put od prvobitnog do konačnog vlasnika, za kojeg ono ima najveću vrijednost. Ali, u realnom svijetu put predaje prava svojine prestaje biti neutralan faktor. Izbor načina pravne zaštite prava svojine obavlja se po kriterijumu ekonomske efikas-nosti, pri čemu se ističu tri osnovna oblika državne zaštite75 (Calabresi & Melamed 1972, pp. 1092-1096): − Ovlašćenje je zaštićeno pravilom svojine ako se može dobiti od vlasnika samo

u dobrovoljnom poslu po uzajamno usaglašenoj cijeni. Takav oblik zaštite daje najmanji prostor za državno miješanje, jer omogućuje i jednoj i drugoj strani da

75 Navedena klasifikacija se može objasniti konkretnim primjerom, u kojem se polazi od pretpostavke da fabrički otpad ugrožava okolne farme tako što im smanjuje urožaj. “Pravo na čisti vazduh” pripada farmerima. Ono je zaštićeno pravilom svojine ako vlasnik fabrike ne može nanositi štetu (zagađivati vazduh) svojim otpadima bez prethodne dozvole farmera. “Pravo” pripada farmerima, ali je zaštićeno pravilom odgovornosti ako vlasnik fabrike može zagađivati vazduh otpadima iz fabrike, ali je za to obavezan da farmerima zakonom utvrđenu kompenzaciju. “Pravo” posjeduje vlasnik firme i zaštićeno je pravilom svojine ako vlasnik fabrike može neometano obavljati svoju djelatnost i zaustaviti zaga-đivanje tek poslije izjave farmera da žele kod njega da otkupe to pravo. “Pravo” ima vlasnik fabrike, ali je zaštićeno pravilom odgovornosti ako farmeri mogu zaustaviti zagađenje tako što će uplatiti za-konsku kompenzaciju vlasniku fabrike. “Pravo” je neotuđivo ako postoji apsolutna zabrana zagađe-nja, nezavisno od namjera i želja farmera i vlasnika fabrike.

77

saopšte koju vrijednost ovlašćenje za njih predstavlja, s tim što prodavac ov-lašćenja ima pravo veta ako nije zadovoljan s predloženom cijenom: “Pravilo svojine pretpostavlja kolektivno rješenje o tome kome treba da se preda prvo-bitno ovlašćenje, ali ne i to kolika je njegova vrijednost” (Ibid., p. 1094).

− Kada neko može za sebe prisvojiti ovlašćenje po objektivno utvrđenoj cijeni (npr. uplata kompenzacije za mogučnost zagađenja okruženja), onda je ono za-štićeno pravilom odgovornosti. Poslije određivanja cijene, vlasnik punomoćja (prodavac) se lišava prava veta, i više nema pravo da traži od kupca povećanje cijene u slučaju da s njom nije saglasan. U tom slučaju obim državnog mije-šanja raste, jer ono definiše ne samo prvobitnu raspodjelu prava svojine, nego mimo volje učesnika posla utvrđuje cijene po kojima ovlašćenja mogu da se predaju ili likvidiraju.

− Ovlašćenje je neotuđivo u onoj mjeri u kojoj se njegova predaja ne omogućuje čak pri uzajamnoj želji učesnika posla (npr. nikome se ne omogućuje preda-vanje u ropstvo). Država u ovom slučaju, pored prvobitne raspodjele prava svojine i utvrđivanja kompenzacije za njihovu prodaju, ograničava i njihovu predaju samu po sebi. Treće pravilo se primjenjuje u slučaju kad farmeri procijene da je za njih po-

voljan odnos relativnih koristi (proizvodnja fabrike) i troškova zagađenja (sma-njenje urožaja). U suprotnom slučaju se prednost daje pravilu 1. Ideja se, dakle, sastoji u tome da se transakconi troškovi pripisuju onoj strani za koju su oni niži. Na taj način, a aspekta zapadnih teoretičara prava svojine, princip ekonomske efi-kasnosti je odlučujući i pri izboru nosilaca prava, i pri izboru oblika pravne zaštite.

78

7. Teorija organizacija Teorija organizacije je nastala76 u drugoj polovini 20. vijeka kao posebna

grana socijalnog istraživanja na bazi nalaza sociologije, ekonomije i socijalne psi-hologije. Njen glavni objekat istraživanja su organizacije raznih vrsta: komercija-lne, vladine, obrazovne, volonterske itd. Privredna organizacija ili firma je samo jedna njena objektna klasa. Dok se ekonomija uglavnom bavi pitanjima proiz-vodnje i monetarnih transakcija unutar i izvan firme, teorija organizacije se foku-sira na pitanja raspodjele moći i procese donošenja odluka. Ona je od samog poče-tka inspirisana metodologijom otvorenih sistema i evolucionih pristupa (Scott, 1987). Shodno tome, istraživanja organizacije uvijek posmatraju okruženje kao je-dan od važnih ograničenja njene strukture i ponašanja. Jer, sve organizacije postoje i funkcionišu u datom okruženju, u kojem djeluju drugi ljudi i organizacije s ko-jima organizacija sprovodi transakciju. Unutrašnji uslovi organizacije u mnogome zavise od procesa prilagođavanja okruženju, iako ograničenja iz okruženja nijesu jedini objašnjavajući faktor (Penrose 1959, p. 42).

Tabela 10: Uporedne karakteristike raznih načina organizacije

Način

organizacije Osnova Način koordinacije

Osnovna funkcija

Tržište autonomija agenata u donošenju odluka ex-ante cijene konkurencija – jake

individualne stimulacije

Hijerarhija prethodno planiranje hijerarhija kooperacija – problem stimulacije

Hibridni oblik

uzajamno usaglašavanje u krugu odluka koje se

zajedno donose

delegirana vlasnička punomoćja (autoritet)

udruživanje – problem raspodjele rente

Izvor: Menar 2007, s. 206.

U terminima bihejviorističke teorije organizacije organizacioni izbor (Cyert &

March 1992; March 1991) se opisuje u terminima neoklasičnog modela. Tražnja je 76 U knjizi “Industrija i trgovina” A. Marshall (1919) je istakao značaj “organizacije biznisa”. Kasnije su u formiranju “teorije organizacije” učestvovali mnogi ekonomisti, među njima H. Simon (1947) u knjizi “Administrativno ponašanje”, March i Simon (1958) u knjizi “Organizacija”, Cyert i March (1963) u knjizi “Bihejviorističke teorije firme” i O. Williamson (1964) u knjizi “Ekonomija diskresio-nog ponašanja”. R. Coase se 1972. u članku “Priroda firme” kritički izrazio prema pretvaranju “eko-nomije organizacije grane u izučavanje firmine politike cijena i proizvodnje, posebno u oligopolskoj situaciji... potrebno je izučavati ugovorne odnose među firmama... jer su tržišni ugovori – alternativa onome što može da se događa u firmi”. Zatim se pojavio pionirski rad K. Arrow-a “Granice orga-nizacije”, u kojem se analiziraju razna shvatanja organizacije i predmeta teorije organizacije.

79

zadata, treba je ocijeniti, kao i akcije konkurenata. Organizacije prvo biraju interne promenljive - proizvodne planove i nivoe troškova. Dakle, firma se posmatra kao „adaptivna” institucija” ili „adaptivno racionalan sistem”. Navodi se da postoji spoljni izvor poremećaja, koji se ne može kontrolisati i unutrašnje promenljive, za koje se donose odluke. U međusobnoj kombinaciji oni određuju stanje sistema. Shodno tome, kompanija se trudi da dobije povratne informacije iz okruženja na koje ona odgovara u skladu s jasno definisanim pravilima. Prilagodljiva racional-nost je potpuno drugačija od „sveznajuće” racionalnosti neoklasične firme.

Postoje dva aspekta posmatranja organizacije: u uskom smislu kao struktura, koja karakteriše administrativnu prirodu donošenja odluka i u čijoj je osnovi proiz-vodna funkcija, i u širem smislu kao svi način izgradnje transakcije. Davis i North (1971, p. 7) smatraju da “organizacija predstavlja institucionalni sporazum, koji je suprotnost institucionalnom okruženju, jer predstavlja ugovor (dogovor) između ekonomskih jedinica, koje definišu okvire kooperacije i konkurencije među njima”. O. Williamson (1996, p. 378) interpretira navedenu definiciju u smislu da organi-zacija predstavlja upravljačku strukturu, tj. “ugovorni odnos među ekonomskim je-dinicama, koje uspostavljaju okvire kooperacije i/ili konkurencije”. Institucionalno okruženje ocrtava opšta pravila proizvodnje i razmjene dobara i usluga. Od njega zavise okviri transakcija i izbor načina njihove organizacije. On (Ibid.) je istakao da se tržišna ekonomija sastoji iz raznih “upravljačkih struktura”, koje se mogu shvatiti kao institucionalne matrice u okviru kojih se u potpunosti ostvaruje tran-sakcija. U tom smislu su se izdiferencirale tri grupe (“porodice”) sporazuma: trži-šta, integrisane organizacije (hijerarhije) i hibridni dogovori.

Tržište kao organizacija se posmatra kao institucionalni sporazum, koji uklju-čuje pravila i konvencije, koji obezbjeđuju postojano izvršavanje velikog broja dobrovoljnih transfera prava svojine među nezavisnim agentima kroz neprekidnu adaptaciju cijena kao signala koje određuju izbor. Integrisana organizacija ili hije-rarhija je svjesni sporazum postignut skupa od agenata (ili grupe agenata) u cilju dosledne i postojane koordinacije svojih dejstava, koji je orijentisan na postizanje specifičnih zadataka i zasnovan na eksplicitnoj kombinaciji komande (kontrolišu-ćih odnosa) i kooperacije. Hibridna organizacija je institucionalni sporazum fik-ciran na dugoročne ugovore među partnerima (ili kratkoročne koji se prolongiraju), koji zadržavaju autonomsnost donošenja odluka i prava svojine na aktivama i ostaju konkurenti u jednim oblastima djelatnosti, a u drugim ostaju zajedno koordi-nisani pomoću formalnih ugovora. U poslednje dvije decenije pojavile su publika-cije koje istražuju teorijske implikacije koevolucionih modela u društvenim nauka-ma. Jedna od prvih studija ispitivala je koevoluciju organizacija i tehnologija (Le-vinthal & Myatt 1994; Rosenkopf & Tushman 1994). Sledeća je studiju o socijal-noj sferi , npr. koevolucija socijalnih usluga i njihovog institucionalnog okruženja (Baum & Singh 1994). Pitanja koevolucije strategije i novih organizacionih formi (Lewin, Long & Caroll 1999), koevolucije resursa i ciljeva kompanije (Cuervo-Cazurra 2001), koevoluciju individualnog ponašanja i društvenih institucija (Bowels et al., 2003; Rouchier et al. 1998).

80

8. Nova ekonomska istorija Naučni pravac nove ekonomske istorije, koji se 1950-ih i 1960-ih godina

razvio u SAD (Nobelovci D. North i R. Fogel) i koji je nastao kao odgovor eko-nomskih profesionalaca na siciološki “izazov”, imao je svoje preteče u prvoj polo-vini 20. v. (M. Weber, V. Zombart, K. Polanyi, N. Elias i J. Steward), a u drugoj polovini 20. v. (K. A. Wittfogel - sociološki pristup ekonomskoj istoriji, zatim M. Sahlins i E. Service - ekonomska antropologija, I. Wallerstein i F. Braudel - svjet-ska sistemska teorija).

Polazeći od shvatanja O. Williamson-a o potrebi ujedinjavanja ideja istorije, ekonomije i statistike u objašnjenju ekonomskog razvoja, R. Nureev i J. Latov (2007, ss. 242-3) ističu da se za navedenu nauku sve više koristi termin “kliometrija”, koja predstavlja “primjenu ekonomske teorije i količinskih metoda za opisivanje i objašnjenje istorijskih procesa i pojava u oblasti ekonomskog razvo-ja”. Oni navode logičku šemu (slika 17) koja sugeriše da se na presjecima nave-denih nauka mogu razvijati različite verzije ekonomske istorije, i to: čista kvanti-tativna istorija (a), čista teorijska ekonomska istorija, bez ekonomsko-matematič-kog modeliranja (b), teorijska ekonomska istorija s ekonomsko-matematičkim modeliranjem (c) i ekonometrika. Pri tome se na kliometriju odnose oblasti pod a i c, a na novu ekonomsku istoriju a, b i c.

Slika 17: Uzajamno dejstvo ekonomske teorije, istorije i statistike

Izvor: Nureev i Latov 2007, s. 244

Pored toga što izučava uticaj postojećih pravnih normi na rezultate privredne aktivnosti (način na koji ustanovljena prava svojine djeluju na ponašanje eko-nomskih subjekata), TPS objašnjava i obratni uticaj ekonomskih faktora na evolu-ciju svojinskih odnosa (ekonomske faktore koji iniciraju ekonomske subjekte da pokušaju promijeniti postojeći sistem svojinskih odnosa). Predstavnici TPS smatra-ju da su zaslužni za endogeno objašnjenje dinamike pravnih režima i širih institu-

81

cionalnih struktura77. D. North ističe da analiza institucionalne evolucije društva mora uvažavati specifičnosti raspodjele prava svojine, specifiku ugovornih i orga-nizacionih oblika, koji su determinisani datom strukturom svojinskih prava. Pitanje dodjeljivanja prava svojine pojedinim članovima društva tijesno je povezano s pitanjem načina njihove predaje i njihovog kombinovanja (odnosno s matricom ugovornih odnosa).

Prestrukturiranje prava svojine se neminovno sprovodi vidljivim promjenama organizacionih oblika. Ali, obratan proces se uvijek ne događa, jer pojava novih oblika organizacije ne pretpostavlja obavezne promjene postojećeg pravnog siste-ma. S tog aspekta, teorema Coasea dobija šire značenje: efikasna alokacija resursa pri nultim transakcionim troškovima ne bi zavisila samo od svojinskih odnosa, ne-go i od ugovornih (organizacionih) normi koje društvo koristi. Institucionalna stru-ktura društva u tom slučaju ne bi imala nikakav značaj, a izbor društvenih insti-tucija bio bi sasvim proizvoljan (slučajan). Ali, pri pozitivnim transakcionim troškovima jedne društvene institucije dobijaju prednost u odnosu na druge.

Predstavnici TPS posmatraju evoluciju društvenih institucija kao organski, spontani proces, u kojem se događa specifična prirodna selekcija i institucionalna konkurencija (koju pominje i F. Hayek), u kojoj preživljavaju najsposobnije insti-tucije, a to su one koje obezbjeđuju najbolji bilansni odnos između transakcionih troškova i koristi od razmjene pravima svojine. Iz navedene konstatacije, ne treba izvoditi pogrešan zaključak da su svi postojeći organizacioni oblici institucija opti-malni. Troškovi transformacije neefikasnih institucija mogu biti toliko veliki da onemogućavaju prelaz ka savršenijoj institucionalnoj strukturi. Zato mehanizam institucionalne konkurencije djeluje u dugotrajnoj istorijskoj perspektivi.

S. Cheung (1983, p. 38) uočava postojanje dvije kategorije institucionalnih troškova: jedni su povezani s funkcionisanjem već postojećih institucija, a drugi su neophodni za preobražaj postojeće institucionalne strukture Na pitanje: od kojih faktora uticaja zavisi nivo troškova i koristi transformacije određenog sistema pra-va svojine i adekvatne institucionalne strukture, teoretičari prava svojine odgovara-ju: od svih onih faktora koji ili povećavaju dobitak od dalje specifikacije prava svojine, ili obezbjeđuju ekonomiju troškova transakcije (tehnički progres, porast stanovništva, otkriće novih tržišta, pojava novih proizvoda itd.). Ti faktori mijenja-ju strukturu relativnih cijena i na taj način utiču na dinamiku svojinskih odnosa (Pejovich 1974, p. 8), tako da se mogu okarakterisati kao “sile efikasnosti”. S dru-ge strane, u društvu postoje grupe koje nastoje da izvrše redistribuciju prava svoji-ne u svoju korist, koje se mogu označiti kao “redistributivne sile”. U tom smislu se izvodi zaključak da je realna istorijska dinamika prava svojine determinisana procesom uzajamnih odnosa sila efikasnosti i redistributivnih sila. Upravo taj pro- 77 North (1984, p. 8) smatra da se “institucije sastoje iz skupa ograničenja u obliku pravila i propisa, skupa procedura za prepoznavanje odstupanja od pravila i propisa, i, na kraju, skupa moralnih nor-mi ponašanja, u čijim granicama treba da se utvrđuju kako mehanizmi formiranja pravila i propisa, tako i mehanizmi za vršenje prinude”.

82

ces je postao predmet analize “nove ekonomske istorije”, koja se zasniva na neo-klasičnoj ekonomskoj teoriji i kvantitativnim istraživačkim metodama (North, 1977, p. 188). Jedan pravac kliometrije stavlja akcenat na istraživanje istorijskog materijala ekonometrijskim metodama, a drugi pravac na bazi principa transak-cione ekonomije objašnjava evoluciju ekonomskih institucija. Korišćenje neokla-sičnog instrumentarijuma i odgovarajućih pretpostavki o ponašanju čovjeka je za-jednički imenilac oba navedena pravca.

Polazeći od očigledne činjenice da ekonomski rast i razvoj ne karakteriše sve zemlje, North i Thomas (1973, p. 2) dolaze do zaključka da su transakcioni troš-kovi limitirajući faktor ekonomskog razvoja (jer bi se on pri nultim transakcionim troškovima ostvarivao uvijek i svuda). Oni su dokazali praktični značaj razvijenosti institucija i njihove raznovrsne strukture za ekonomski i društveni razvoj pojedinih zemalja. Odsustvo ekonomskog rasta oni objašnjavaju neefikasnošću ili nepostoja-njem većine institucionalnih struktura, prvenstveno struktura prava svojine: “Ako su investicije i inovacije sve što je potrebno za ekonomski rast, zašto su onda neka društva prošla pored toliko željene perspektive ... ako se društvo ne razvija, onda je to zato što ono ne ispoljava nikakve stimulacije za ekonomsku inicijativu”.

Značaj institucija i institucionalne konkurencije potencirali su F. Hayek, G. Myrdal, S. Cheung, S. Pejovich i mnogi drugi autori. Institucionalna razvijenost je postala jedan od osnovnih univerzalnih civilizacijskih kriterijuma progresa. Ona podrazumijeva izgrađenu institucionalnu sredinu (skup osnovnih političkih, prav-nih, socijalnih i drugih pravila kojima se regulišu ekonomske aktivnosti), i posto-janje institucionalnog dogovora, kojim se regulišu načini saradnje i/ili konkurencije između ekonomskih subjekata. North (1981) je svojim istraživanjima pokazao kako su pod uticajem ekonomskih faktora evoluirali institucije svojine. Koristeći se sopstvenom metodološkom interpretacijom poznatih istorijskih događaja, on je s aspekta prava svojine i transakcionih troškova podijelio svjetsku istoriju na dva perioda: prvu i drugu ekonomsku revoluciju. Pod ekonomskom revolucijom autor podrazumijeva promjene koje omogućuju porast broja stanovnika pri nesmanje-nom nivou potreba78.

78 Prva “neolitska” ekonomska revolucija datira 8.000 godina prije nove ere i povezuje se s prelaskom od lova i skupljanja plodova na regularnu zemljoradnju i stočarstvo. Prije te revolucije zajednička svojina ničim nije bila ograničena. Razvoj primitivne zemljoradnje i stočarstva povezan je s formira-njem “isključive” zajedničke svojine na određenim resursima, jer su iz njihovog dostupa bili isključe-ni članovi drugih plemena, a uvedena su i pravila korišćenja resursa za članove plemena u čijem su vlasništvu ti resursi, kojima se zabranjivala njihova pretjerana eksploatacija. Isključiva prava svojine su, kako kaže North (1981, p. 89) “davala direktnu stimulaciju za povećanje efikasnosti i produktiv-nosti, ili, u opštijoj terminologiji, za sticanje većih znanja i stvaranje bolje tehnologije. Te promjene u stimulacijama objašnjavaju brzi progres koji je čovječanstvo ostvarilo za poslednjih 10.000 godina, što predstavlja suprotnost njegovom sporom rastu u toku duge ere primitivnog lova / skupljanja plodova”. Zadržavanje isključivih prava svojine zahtijevalo je kolektivnu odbranu, a postali su slo-ženiji i mnogi drugi organizacioni zadaci. Tako se vremenom pojavila država kao mehanizam sa čitavim sistemom pravila za uređenje unutrašnje strukture društva i odgovarajućim aparatom kontrole i prisile radi zaštite tih pravila. U malim društvima s velikom disperzijom stanovništva kontakti imaju

83

Uporedom s istraživanjima North-a, 1980-ih godina je nastao relativno samos-talni institucionalni pristup ekonomskoj istoriji – sinergijska teorija zavisnosti od ranijeg razvoja (Path Dependency). Njeni predstavnici su P. David i B. Arthur, koji u svojim istraživanjima objašnjavaju zašto institucionalne inovacije nijesu uvijek moguće, i daju odgovor – zbog neformalnih mehanizama izbora. North izučava na-čin na koji postaju moguće institucionalne inovacije, pri čemu naglašava prava svo-jine. Interesantno je da R. Nureev i J. Latov (Ibid., ss. 272-4) predlažu sopstveni pristup ekonomskoj istoriji, koji bi uključivao globalnu konkurenciju ekonomskih sistema i institucija (konstitucionog izbora, ekonomskih institucija, proizvodnih tehnologija i tehnologija potiskivanja tuđih uzornih modela (Ibid., s. 276). U najno-vijim istraživanjima veze između ekonomskog i političkog ponašanja, D. North, J. Walis i B. Weingast (2009) su pokušali da doprinesu formiranju konzistentne teo-rije države preko detaljnog načina djelovanja ograničavanja nasilja u društvu. Oni razmatraju karakteristike i razlike između prirodne države (ograničenog pristupa političkim i ekonomskim resursima) i države (poretka) otvorenog pristupa, odno-sno institucionalno razvijene države.

lični karakter, pa se poslovi uglavnom obavljaju između jednih te istih lica, tako da nema potrebe za trećom stranom kao garantom prava svojine. Ponašanje se reguliše nepisanim pravilima, običajima, zabranama i sl. Transakcioni troškovi su zanemarljivo mali, a troškovi proizvodnje su veliki. Ali, u složenim društvima preovladavaju bezlični kontakti, poslovi imaju uglavnom jednokratan karakter, postoji velika opasnost od oportunističkog ponašanja, tako da potoji velika potreba za garantovanjem prava svojine. Transakcioni troškovi su veliki, tako da se javlja potreba za stvaranjem specifičnih institucionalnih struktura koje imaju zadatak da ih smanjuju (North 1987, p. 421). Zbog svega toga North smatra da je pojava države omogućila realizaciju potencijala prve ekonomske revolucije. Druga ekonomska revolucija se dogodila, prema mišljenju Northa, sredinom XIX vijeka. Ona ima presudan značaj za razvoj proizvodnih snaga društva. Njen osnovni sadržaj predstavlja spajanje nauke i tehno-logije, koje je omogućilo unikalno dostignuće: porast životnog standarda stanovništva pri rastu broja stanovnika. Nova znanja su stvarana pri istim troškovima proizvodnje, što je omogućeno efikasnom strukturom prava privatne svojine s minimumom ograničenja i minimumom redistributivne aktivnosti države. Progresivno supstituisanje rada kapitalom, pronalazak novih izvora energije i porast raznovrs-ne primjene materijala doveli su do dominacije krupne kapitalno intenzivne proizvodnje, koja je pretpostavljala detaljnu specijalizaciju i podjelu rada. Povećan je obim razmjene, povećani su troškovi kontrole kvaliteta proizvoda i troškovi mjerenja doprinosa pojedinih faktora proizvodnje, troškovi oportunističkog ponašanja, kao i troškovi spoljnih efekata. Kao posledica svega toga, došlo je do po-većanja nivoa transakcionih troškova, koje je pokrivano rastom produktivnosti, zasnovanom na po-rastu specijalizacije i podjele rada. Uvođenje novih organizacionih inovacija i pojačavanje državne uloge bili su odgovor na rast transakcionih troškova. Paralelno s tim procesom došlo je do povećanja zavisnosti ekonomskih subjekata od konjunkture na svjetskom tržištu, pa je ta činjenica uslovila rast troškova za zaštitu od mogućih kolebanja na svjetskom tržištu, i relativno smanjenje troškova za priti-sak na smanjenje državne intervencije. To je dalje dovelo do pokušaja zainteresovanih grupa da isko-riste državu za svoje ekonomske interese, što je suštinski doprinijelo eroziji efikasne institucionalne strukture, koja se uspostavila tek u 19. v. (North 1981, p. 185).

84

9. Teorija igara U svakodnevnom poslovnom i običnom životu postoje pojedinci i grupe čije

su odluke i aktivnosti bitne za naše ekonomsko ponašanje i odgovarajuće odluke. Zato u ekonomskoj nauci postoji problem na koji se način može objasniti i for-malizovati međusobno uslovljeno ponašanje (izbor) ekonomskih subjekata u uslo-vima neizvjesnosti i polarizovanih (konfliktnih) interesa. Teorija igara je na bazi multidisciplinarnog ponudila određene vrste odgovora na prednje pitanje. Standar-dni opis igre u teoriji igara pretpostavlja postojanje jednog broja igrača za takmi-čenje, moguće poteze koji stoje na raspolaganju svakog igrača, informacija i funk-cije dohotka, u zavisnosti od izbora svakog igrača. Slično tome, kod neoklasičnog pristupa je ključni koncept ravnoteža kao skup strategija, koje dovode do zadovo-ljavajućeg rezultata za svakog učesnika razmjene.

Analiza oligopola (Malchup, 1937) je poslužila kao osnov za razvoj razmat-rane teorije. Primijećena je značajna razlika između teorije oligopola i teorija kon-kurencije i monopola. U prošlosti su kompanije prezirale reakcije svojih protivnika u svojim akcijama. Dinamičke teorije oligopola79 su naglašavala strategijske akcije i neizbježnu međuzavisnost agenata. Ali, ti modeli su bili fragmentarni, smatra Shubik (1970, p. 415 ) i izjavljuje da “ne postoji teorija oligopola, postoje samo djelići pojedinačnih modela”.

Teorija igara se koristi u svim situacijama u kojima postoje djelimično ili pot-puno sukobljeni strategijski interesi između učesnika transakcije, u kojima konačan rezultat ne zavisi samo od postupaka i odluka jednog učesnika, nego i od akcija ko-je preduzimaju svi ostali učesnici transakcije. Tu se pojavio opšti problem neiz-vjesnosti. Novi analitički aparat teorije igara se razvio s ciljem da se ponudi upo-trebljivo oruđe analize racionalnog odlučivanja u situacijama rizika, neizvjesnosti i sukobljenih strategijskih interesa učesnika transakcije.

Teorijom igara se u ekonomiji modeliraju razni problemi razvoja i organiza-cije firme (strategijsko investiranje, proizvodni plan, marketinške kombinacije), transportni problemi, cjenovna politika, konkurentske tržišne strukture i situacije, bilateralni pregovori itd. Metodološki instrumentarijum teorije igara u pojedinim situacijama (pri donošenju strategijskih odluka) pruža mogućnost firmi da predvidi pojedine strategijske poteze partnera (kooperanata) i/ili konkurenata i na taj način svoje strategijsko ponašanje prilagodi uslovima manjeg ili većeg rizika i neizvjes-nosti. Teorija igara obuhvata a) formalno-matematičke aspekte racionalnog odluči-vanja (aktivnosti igrača u strategijskim situacijama), b) teoriju strategijskih interak-cija (racionalno ponašanje igrača u društvenim situacijama – J. C. Harsanyi) i c)

79 Fudenberg $ Tirole 1986; Funenberg et al. 1983; Gilbert & Newberry 1982; Eaton & Lipsey 1979; Gaskins 1971, Jacquemin 1972; Green & Porter 1998.

85

interaktivnu teoriju odlučivanja (između donosioca odluka, koje utiču jedna na dru-gu – R. J Aumann).

Kratka teorijska elaboracija o suštini teorije igara i mogućnosti njene primjene u ekonomiji pokazuje da je za mnoge firme korisno da razmotre moguće reakcije partnera i/ili konkurenata (razne uzvratne strategijske odgovore). Pri tome treba imati u vidu razna ograničenja primjene analitičkog instrumentarija teorije igara, kao i njen značaj kao dopunske informacije pri donošenju odluka.

Uopštavanja primjene teorije igara na analizu raznih ekonomskih problema (ravnoteže, konkurencije, rizika, neizvjesnosti, racionalnosti, javnog izbora, itd.) je bilo djelimično omogućeno tek sredinom prošlog vijeka (1944), objavljivanjem knjige “Theory of Games and ekonomic Behavior” matematičara Johna Von Neu-manna i ekonomiste Oscara Morgensterna. Oni su analizirali matričnu igru dva aktera s nultim rezultatom, u kojoj dobit jednog igrača predstavlja gubitak za dru-gog. Pri tome su pošli od pretpostavki racionalnog ponašanja ravnopravnih igrača, međusobnog konflikta njihovih ekonomskih interesa, rizika i neizvjesnosti80 kontra odluka (Stojanović 1995, s. 61).

Tabela 11: Matrica kooperativne igre

[ (∗) dominirajuća strategija; (+) dominirajuća ravnoteža]

Cijena samoposluge “A”

normalna cijena (∗) cjenovni rat

Cijena samoposluge

“B”

normalna cijena (∗)

A (+) 10€

10€

B -100€ -10$

cjenovni rat

C -10€ -100€

D -50€ -50€

U svakodnevnim složenim situacijama sukobljenih interesa više aktera, rizika i

neizvjesnosti, po pravilu se pojavljuje strategijska međuzavisnost (interakcija), koja podrazumijeva da profit (dobit) jednog učesnika ne zavisi samo od njegovog ponašanja, nego i od ponašanja ostalih učesnika iz okruženja. To znači da svaki učesnik u igri (tržišnoj ili drugoj) prilikom donošenja svojih odluka mora voditi ra-

80 Za razliku od rizika, koji je prisutan u situacijama u kojima igrač ne raspolaže informacijama o vre-menu nastupanja događaja ali ima podatke o mogućnosti događaja i vjerovatnoći njihovog javljanja, neizvjesnost je situacija kada igrač ne raspolaže ni prvom ni drugom informacijom (Knight, prema: Stojanović 1995, s. 63).

86

čuna o tuđim strategijama81 i potezima, slično kao u šahovskoj ili bilo kojoj drugoj igri, i to multiplikovano i iterativno, tj. uz uvažavanje i predviđanje više vjerovat-nih budućih poteza (odluka) oponenata kao odgovora na konkretnu sopstvenu strategiju i poteze koji je reprezentuju (po principu akcija - reakcija). U toj igri koja se odvija u uslovima stalnog usložnjavanja ekonomske stvarnosti (koju ta igra rep-rezentuje i pokušava da je racionalno oponaša) dominira neizvjesnost kao problem koji teorija igara pokušava metodološki da relativizuje, u cilju što racionalnijeg strategijskog odlučivanja (koje reba da rezultira većim individualnim profitom).

Teorija igara u suštini pokušava da riješi funkcionalnu povezanost između iza-branih strategija pojedininih igrača i njihovog tržišnog rezultata (dobiti ili gubitka), u svim situacijama ograničene racionalnosti82. Ako postoji bilo kakav oblik obave-zujućeg dogovora učesnika u igri (transakciji), radi se o kooperativnoj teoriji igara (učesnici se ponašaju kooperativno i u skladu s realnim/racionalnim očekivanjima u pogledu igre oponenata). Kompatibilne inicijative su limitirajući faktor ponaša-nja, a njihova je suština u preduzimanju nekonfliktnih akcija s kojima će se drugi igrač vjerovatno saglasiti i privoljeti na susretnu akciju. Najprostiji primer cenovne konkurencije prikazuju P. Samuelson i W. Nordhaus (1997, s. 233) pomoću tzv. “matrice plaćanja” (gubitaka ili profita) dva igrača (samposluga “A” i “B”), u kojoj oni biraju između dvije strategije: cjenovnog rata ili normalne cijene (matrica 1). Poslije razmatranja sve četiri moguće varijante, jasno je da je za oba partnera najpovoljnija ravnotežna kombinacija A, koja podrazumijeva strategiju normalnih cena kao dominirajuću83 za obe firme. Ako svi igrači primenjuju dominirajuću strategiju, radi se o dominirajućoj ravnoteži (Ibid.).

81 Pod strategijom igrača u ovom slučaju se podrazumijevaju njegova moguća dejstva (akcije) koja mu omogućuju racionalan izbor “najboljeg odgovora” na dejstva drugih igrača između mnogih alter-nativnih varijanti. Jedna od pogrešnih tranzicijskih strategija koje su predlagane je da “moramo biti jeftini da bi svijetu bili atraktivni”. Valjda trebamo biti uspješni, kvalitetni, stručni, pouzdani i insti-tucionalizovani da bi bili atraktivni. Pogrešne strategije direktno vode u destrukciju. Dugoročno odsu-stvo razvojne strategije potvrđuje nekontrolisano zaduživanje, uništavanje penzionih i štednih fondo-va, lanac pljačkaških finansijskih piramida, bjekstvo domaćeg kapitala iz zemlje, nezapamćena hiper-inflacija, nestabilnost, dezorganozovanost i bifurkacija u svim društvenim podsistemima, brojne po-larizacije itd. 82 Simon (1955, pp. 99-118) je ograničenu racionalnost povezao s osobinama donosioca, u kontekstu limitiranosti ljudskih mentalnih (saznajnih, kognitivnih) kapaciteta i nepotpune individualne informi-sanosti . 83 Dominirajuća strategija se definiše kao najbolja strategija koju jedan igrač primenjuje nezavisno od strategije drugog igrača (konkurenta).

87

10. Teorija (asimetričnih) informacija 1970-ih i 1980-ih godina je počeo razvoj ekonomije informacija. Shvatilo se da

je informacija dobro kao i svaka druga roba i usluga, jer se do nje može doći na tržištu. Ona je postala bitna za ekonomske analize zbog činjenice da na tržištima postoje tzv. asimetrične informacije (različita distribucija informacija – kad jedna strana tržišnih transakcija ima potpunije informacije o nekoj varijabli koja je bitna za ugovaranje od druge strane). Suštinski je riječ o postojanju skrivenih infor-macija. Zato se postavilo pitanje: na koji način se može prevazići nepovoljni me-hanizam prilagođavanja na tržištima sa asimetričnim informacijama? Ponuđena su dva odgovora:

prvo, koje se zasniva na pretpostavci da treba uspostaviti takve odnose, koji da-ju relevantne podsticaje onoj strani koja raspolaže skrivenim informacijama da ih otvoreno saopšti, gdje je ponuđen koncept tzv. “tržišnog signaliziranja”84 i

drugo, koje se zasniva na aktivnoj ulozi strane koja je slabije informisana, gdje se radi o tržišnom „skrining“-u85.

Pored ostalog, ekonomija informacija je identifikovala i teoriju principala i

agenta, koji predstavlja polaznu tačku za literaturu koja se bavi problematikom podsticaja. Analiza informacione asimetrije ima opšti značaj i može se primijeniti na bilo koje tržište86 i okolnosti gde kupci i prodavac poseduju različite informacije prije, posijle ili u toku obavljanja transakcije (Fine i Milonakis 2009, 64). Infor-maciono-teoretski pristup se na određeni način bavi institucijama (formalnim i ne-formalnim) kao odgovorom na tržišne nesavršenosti i vrstama troškova koji opte-rećuju transakcije. Kultura, običaji, norme, navike i povjerenje se npr. Više ne tre-tiraju kao nešto egzogeno ili neracionalno, nego kao optimizirajući odgovor na tržišne nesavršenosti.

Za rešavanje problema asimetrije informacija dodijeljena je 2001. godine Nobe-lova nagrada za ekonomiju J. E. Stiglitz-u, G. Akerlof-u i A. M. Spens-u. Oni su dokazali da pojam “Informacija” itekako predstavlja ekonomsku kategoriju, koja je sposobna zamijeniti pojam “konkurencija”. Stiglitz je izjavio da ima namjeru da pokaže da u okviru ekonomije informacija dolazi do fundamentalne promjene do-minirajuće ekonomske paradigme. Navedeni naučni pristup je počeo prije skoro 84 Signaliziranje predstavlja igru dva igrača od koji je jedan sa privatnim informacijama. Igra je u dva poteza: (1) informisaniji igrač šalje poruku drugom, slabije informisanom igraču i (2) slabije infor-misan igrač shodno primljenoj poruci prilagođava svoje ponašanje i izbor. Igra se zasniva na pret-postavci da je prvi igrač voljan da pošalje signal drugom igraču. Spens se u svojoj knjizi 1974. bavi tržišnim signaliziranjem. 85 Način rešavanja problema negativne selekcije u slučaju poslovanja osiguravajućeg društva. 86 Akerlof (2002, 412) ističe da je „problem informacija koji postoji na tržištu polovnih automobila potencijalno je prisutan, u različitom stepenu, na svim tržištima“. Jer, svako tržište može da bude ne-savršeno zato što je neefikasno ili ne omogućuje „čišćenje“.

88

četiri decenije da se primjenjuje kod teorije organizacija, u analizi moralnog rizika (moral hazard) i nepovoljnog izbora (adverse selection). Ekonomija informacija je dobila na značaju 1982. godine poslije dodjeljivanja Nobelove nagrade za eko-nomiju Stigler-u (1961, p. 213), koji je davno napisao da “univerzitetski naučnici moraju shvatiti da je informacija potcijenjeni resurs, a znanje – moć”. On je uveo pojam troškova traženja informacija za potrošača, pri čemu daje određeni značaj prethodnom iskustvu (prošlim informacijama) i rutinskom skupljanju informacija.

Kasnije je Akerlof počeo izučavati asimetričnost informacija kao uvod u razvoj bihejviorističke makroekonomije. On je shvatio da se hipoteza o neravnomjernoj distribuciji informacija zasniva na ekonomskom i društvenom položaju agenata i da može biti veoma produktivna u ekonomskoj nauci. Stiglitz je dokazao da informa-cionu asimetriju proizvode sami agenti, nezavisno od toga da li se oni prilago-đavaju spoljnim šokovima ili maksimalno koriste svoju tržišnu moć. Slijedio je fundamentalni zaključak da je disperzija cijena rezultat funkcionisanja tržišta, a ne neke spoljnje nesavršenosti. Fijasko tržišta nije lokalnog i konjunkturnog karaktera, nego strukturnog i nepovratnog. Kao rezultat jača značaj netržišnih načina dono-šenja odluka, među kojima se ističe uloha hijerarhije i organizacije (npr. kao kod intrafirmske razmjene). On na taj način stavlja pod sumnju tržište i konkurenciju.

Stiglitz i Akerlof su analizirali razne posledice asimetrije informacija. Drama-tično su zvučale njihove tvrdnje da konkurencija nije mehanizam, koji omogućuje tržištu spontano uravnoteženje agregatne ponude i i agregatne tražnje, niti je tržište per se efikasan mehanizam za obradu informacija. Na taj način su dokazali da su normativni zaključci neoklasične teorije - nekonzistentni. Najzad, Stiglitz je sa R. Arnott-om (1991, pp. 179-190) ukazao na “funkcionalnu grešku” vezanu za nemo-gućnost da fijasko tržišta spontano dovodi do pojave institucija. Na taj način su ispravno negirali mogućnost postojanja tržišnih meta-institucija, koje mogu pružiti optimalni nivo i obim organizacionih resursa (u smislu regulatora i koordinatora). Oni idu dalje i zaključuju da kombinacija privatnih institucija sa tržištem može dovesti do gorih rezultata nego fijasko tržišta.

11. Teorija optimalnog ugovora Institucije definišu opšte okvire uzajamnog dejstva pojedinaca i organizacija.

Konkretni uslovi, koji opredjeljuju realizaciju poslova, definisani su stavkama ugo-vora između direktih strana uzajamnog dejstva. Ugovorni proces pretpostavlja organizaciju i regulisanje transakcija. U terminologiji TPS ugovor je svaka saglas-nost o razmjeni prava svojine i ovlašćenja s njihovom zaštitom. U ugovoru se gene-riše svjesni i slobodni izbor ciljeva i uslova razmjene, kako pojedinaca tako i or-ganizacija, u postojećim institucionalnim okvirima.

89

Klasični ugovor pretpostavlja potpune informacije učesnika posla, tj. odsustvo neizvjesnosti, kao i nulte transakcione troškove. Neoklasični ugovor uvažava fenomen neizvjesnosti koji je stalno prisutan u složenoj i promjenjivoj ekonomskoj stvarnosti i njenom društvenom i prirodnom okruženju. Teorija optimalnog ugo-vora objašnjava šta će se desiti ako se navedene pretpostavke ne ispune.

Za praksu je interesantan implicitni ili relacijski ugovor (koji nije dogovoren u detaljima do kraja), kod kojeg nema jasnog definisanja uslova uzajamnih dejstava, nego se isti specificiraju tokom njegove realizacije, obično u dugom roku. Kod njega se sporovi rešavaju neformalnim pregovorima. Jedna njegova varijanta je ugovor o najmu, a vezan je za teoriju agentskih odnosa87 (kad neki povjerilac – principal delegira neka prava nekom agentu - zastupniku, obavezujući ga da u skla-du s ugovorom predstavlja njegove interese, uz odgovarajuću nagradu). Kao prim-jer agentskih odnosa uzimaju se odnosi izumeđu najamnih radnika i preduzetnika, akcionera i menadžera. Agenti obično raspolažu većim obimom informacija od principala, a ponekad pribjegavaju oprtunističkom ponašanju, tj. neispunjenu ugo-vorom preuzetih obaveza. Oprtunističko ponašanje agenata dovodi do dodatnih troškova za principala. Zato on nastoji da preko strukture ugovora utiče na smanje-nje troškova agentskih odnosa.

Osnovni ekonomski elementi ugovora su cijena, količina i vremenski mo-menti, koje mogu usaglašavati i zaključiti agenti bez ličnog prisustva. U Arrow-Debreu modelu statistički je formalizovan ekonomski model opšte ravnoteže u us-lovima savršene konkurencije. Ali, u realnom svijetu postoje brojna ograničenja, koja su vezana za asimetrični pristup informacijama, potrebu arbitraže i kontrole od treće strane i pozitivni transakcioni troškovi. Pored toga, pitanje optimalnosti ugo-

87 Razlika između agenta i principala određuje se na bazi dva faktora: informisanosti i odnosa prema riziku. Informisanost je najvažniji kriterijum za diferencijaciju principala i agent, jer se kao izvor pro-blema u njihovim odnosima pojavljuje asimetrična informacija. Prema ovom kriterijumu, principal je stranka koja nije (potpuno) informisana, a agent je informisana strana. Data razlika ima različita zna-čenja u zavisnosti od modela. U modelima negativne selekcije informisanost se odnosi na tip agenta, u smislu daprincipal ne zna tip agenta a agent zna svoj tip. U modelu moralnog hazarda, oni se razli-kuju u informisanosti o naporima agenta, a upravo poslednji zna nivo izabranih napora, dok principal ne zna. Što se tiče odnosa prema riziku, razlike između principala i agenta je tome što je principal skloniji prema riziku od agenta. To se može vidjeti u dva slučaja, kad je principal neutralan na rizik a agent spada u kategoriju rizikofoba, i obratno. Pojedinac je rizikofobičan ako korisnost nerizovanog bogatstva za njega prevazilazi očekivanu korisnost slučajnog bogatstva sa istim matematičkim očeki-vanjem. Drugim riječima, ako za pojedinca u pogledu bogatstva djeluje princip opadajuće granične korisnosti, onda je on rizikofobičan. Razlika u informisanosti i preuzimanju rizika (tj. ondosu prema riziku) su dva uslova, pri čijem odsu-stvu ne nastaje problem moralnog hazarda. U slučaju iste informisanosti agentu se postavlja neki zah-tjev uz odgovarajuću naknadu, a realizacija ovog zahtjeva se garantuje punom kontrolom. Agent mora izvršiti dogovorene akcije, jer u suprotnom ne dobija ugovorenu naknadu. U slučaju istog odnosa prema riziku ne niče problem podjele rizika između principala i agenta. Posledično, nema potrebe za osiguranjem, čiji je oblik ugovor, koji garantuje određeno nagrađivanje. Razlika u informisanosti je takođe neophodan uslov za pojavu problema negativne selekcije, jer se u slučaju iste informisanosti sa svakim agentom zaključuje za njega predviđeni ugovor.

90

vora usložnjava činjenica da se ugovori uvijek moraju dopunjavati institucio-nalnim sredstvima.

Odluka o zaključenju ugovora je standardan slučaj diskretnog izbora, koji pret-postavlja da dvije strane to rade zbog očekivanja da će korist od ugovora biti veća od koristi koju bi ostvarili od iste transakcije na neki drugi način. Pri tome se u literaturi razmatraju glavni motivi zaključenja ugovora: prevaljivanje rizika (osigu-ranje od rizika) i ostvarenje stimulacija. Teškoće vezane za asimetrične informacije se izučavaju pomoću modela principal-agent, kada dejstva jedne osobe utiču na dejstva druge osobe, a to je klasični ugovorni odnos između dvije strane.

Slika 18: Uslovna šema podešavanja stimulacija agenta

Izvor: http://institutional.narod.ru/skorobogatov2/1.pdf, s. 9

U teoriji stimulacija akcenat je na nekoliko oblika ponašanja (slika 18):

− „izbor lošijih“ ili „negativna selekcija“ (adverse selection), koji niče ako se do momenta zaključenja ugovora ne može izbjeći asimetrija u informacijama koje se tiču sposobnosti agenta,

− „moralni rizik“88 (moral hazard), koji je vezan s posledicama već zaključenog ugovora, postugovornog oportunizma, kada agent preduzima razna dejstva ko-ja negativno utiču na ugovor,

− informacioni signali, kada agent preduzima besplatna i vidljiva dejstva prije zaključenja ugovora,

88 Nepovoljan uticaj potpisanog ugovora na sistem stimulacija agenta, što dovodi u okviru ugovora smanjenje očekivane koristi principala; Rizik nesavjesnosti.

91

− predugovorni oportunisam, koji se manifestuje kao skrivena informacija89 i negativna selekcija i

− postugovorno oportunističko ponašanje, koje se manifestuje kao izbjegavanje nekih klauzula iz ugovora (skrivena dejstva90).

Slika 19: Klasifikacija ključnih predmetnih oblasti

teorije optimalnog ugovora

Izvor: http://institutional.narod.ru/skorobogatov2/1.pdf, s. 12

Predstavnici teorije optimalnog ugovora su usmjereni na traženje stimulacija za

agente u cilju ograničenja njihovog oportunističkog ponašanja. Najčešće varijante rešenja su: konkurencija među agentima, učešće agenata u realizaciji zajedničke djelatnosti i firma kao koalicija agenata (povećanje povjerenja među njima). Teo-rija stimulacija polazi od pretpostavke da postoji mogućnost da se bez troškova agent „prinudi“ (ili stimuliše) da ugovor realizuje u potpunosti. Stimulacije (zalog, reputacija, javna izjava o preuzetim obavezama, penali za reklamacije i produženje roka isporuke i dr.) utiču da se učesnici ugovora zainteresuju za njegovu potpunu realizaciju. One u manjoj ili većoj mjeri neutrališu postugovorni oportunizam. O. Williamson smatra da razne ugovorne oblike regulišu razni mehanizmi: proste ugo- 89 Asimetrične informacije u fazi pronalaženja partnera dobija oblik skrivenih informacija. 90 Asimetrične informacije u fazi završenog ugovora dobija oblik skrivenih dejstava.

92

vore s bezličnim i kratkoročnim odnosima reguliše tržište, sporovi se rešavaju u su-du, a složene (relacijske) ugovore reguliše hijerarhija, koju karakterišu lični i dugo-ročni odnosi, kod kojih se sporovi rešavaju putem neformalnih pregovora.

Pristup ugovorima od strane teorije transakcionih troškova je mnogo bliži real-nosti i jednostavniji, jer omogućuje da se jasno i empirijski provjere mnoge pret-postavke vezane za široki spektar transakcionih troškova. U okviru ovog pristupa nema strogih modela optimalnog ugovora. Ali, postoji značajan problem vezan za ignorisanje institucionalnog okruženja kao značajnog izvora transakcionih troško-va. Osnovna pretpostavka ove teorije je da ugovori uvijek sadrže netačnosti i druga nesavršenstva, zbog čega oni mogu biti samo djelimično realizovani. Otuda i pot-reba da se upravlja ugovornim odnosima poslije zaključenja ugovora. Glavni zak-ljučak ove teorije je da je osnovna funkcija ugovora ili organizacija da se uštedi na veličini transakcionih troškova i troškova proizvodnje.

U okvirima ove teorije postoje dva gledišta o uzrocima navedenog ekono-misanja. U jednom slučaju, fokus je na mjerenju profitabilnosti transakcija, tj. troškova koji su povezani s neizvjesnošću ekonomskih rezultata i karakteristika roba koje se razmenjuju . Izvor ove neizvjesnosti je oblik asimetrične informacije, koji se naziva “problem cara Solomona”. Ona se manifestuje u činjenici da ugo-vorne strane imaju istu informaciju, ali nijesu u stanju da to saopšte trećoj stroni. Kao rezultat niče raznovrsnost moralnog hazarda, koja se označava moralnim hazardom u kolektivu.

93

EKONOMSKA TEORIJA PRAVA SVOJINE 2

1. Metodološke specifičnosti i odnos prema neoklasičnoj teoriji

TPS je prerasla u poseban pravac zapadne ekonomske misli 1960-ih i 1970-ih godina91. Do tada se TPS nalazila na periferiji interesovanja zapadne ekonomske misli, kada je zamah konzervativnog talasa znatno doprinio porastu interesovanja za njene rezultate, posebno u SAD. Sve je to vremenom preraslo u ozbiljne neoin-stitucionalne naučne analize, koje su publikovane u novim časopisima iz iste prob-lematike92. Osnovni zadatak TPS sastoji se u analizi uzajamnih djelovanja eko-nomskih i pravnih sistema, koja se, po mišljenju njenih predstavnika, uvijek u suš-tini realizuju u individualnom ponašanju ekonomskih subjekata. Ona se dobro uk-lapa u tzv. ekonomski imperijalizam - pojavu karakterističnu za evoluciju neokla-sične analize prije četiri decenije, začetu u ekonomskim istraživačkim centrima Či-kaga, Virdžinije i Los Anđelesa (tzv. ČiVirLa), čiji je cilj unifikacija raznovrsnih nauka o društvu na bazi neoklasičnog pristupa. To se praktično izražava u dosled-noj primjeni mikroekonomskog analitičkog instrumentarijuma na oblasti netržišne djelatnosti ljudi (obrazovanje, nauka, kultura, zdravstvena zaštita, rasna diskrimina-cija, prestupnost, brak, planiranje porodice itd.). U skladu sa tim, ambicije teoreti-čara neoinstitucionalizma se ogledaju u samouvjerenosti da njihova koncepcija mo-že pretendovati na ulogu univerzalne (liderske) meta-teorije.

Odnos teorije prava svojine i neoklasične teorije je dvojak: potpuno se prihvata tehnika mikroekonomske analize, s jedne strane, ali se maksimalno uvažavaju oso-benosti konkretne institucionalne sredine (od kojih se distancirao tradicionalni mar-ginalizam), s druge strane. Zato se navedeni odnos može posmatrati kao relacija apstraktnog i realnog, gdje TPS izučava čovjeka ”onakvog kakav jeste, realnog u ograničenjima, koja mu nalažu realneinstitucije” (Coase 1984. p. 230). Kod neo-klasičnih modela javljaju se dvije vrste ograničenja: fizička (ograničenost resursa) i saznajna (dostignuti nivo znanja i iskustva, kojima se vrši preobražaj resursa u gotove proizvode). TPS uvodi treću grupu ograničenja, prouzrokovanih institucio-nalnom strukturom društva. U tom smislu se govori o transakcionoj ekonomiji kao ”podruštvljenoj neoklasičnoj teoriji” (De Alessi 1983). Ovaj pristup omogućuje da 91 Njeni osnivači su R. Coase i A. Alchian, čije su ideje kasnije razrađivali H. Demsets, G. Stigler, M. Jensen, D. North, O. Williamson, S. Pejovich, R. Posner, L. De Alessi, Y. Barzel, L. Becker, G. Calabresi, S. Cheung, D. Davis, E. Fama, E. Furubotn i drugi. 92 Journal of Law, Bell Journal of Economics, Journal of Institutional and Theoretical Economics, The Journal of Law and Economics”, Journal of Legal Studies i dr.

94

se objasne razlike u ekonomskom ponašanju u okviru raznih pravnih struktura (sta-tički aspekt), kao i mehanizmi njihovog razvoja (dinamički aspekt), kao i formi-ranje racionalnog izbora među njima (normativni aspekt).

Iako priznaju marksizmu primat u postavljanju pitanja o uzajamnosti ekonom-skog i pravnog sistema društva, stavovi predstavnika teorije prava svojine (primat prometa) potpuno se razlikuju od marksističkih (primat proizvodnje). Pored toga, ”ugovorni” pogled na društvo zamagljuje postojanje klasa i raznih drugih socijalnih grupa. Specifičnost metodološkog pristupa TPS otkriva se u izuzetno širokoj defi-niciji njenog centralnog pojma prava svojine, koja se shvataju ”kao sankcionisani odnosi ponašanja među ljudima, koji niču u vezi s postojanjem dobara i tiču se nji-hovog korišćenja. Ti odnosi određuju norme ponašanja prema dobrima, koje je svako lice dužno čuvati... ili snositi troškove zbog suprotnog ponašanja prema nji-ma. Termin ‘dobro’ se koristi u datom slučaju za označavanje svega što čovjeku donosi korist ili zadovoljstvo... Shvatanje prava svojine odnosi se na sva rijetka dobra. Ono obuhvata ovlašæenja kako na materijalnim dobrima... tako i na pravi-ma čovjeka... Dominirajući sistem prava svojine u društvu je... zbir ekonomskih i socijalnih odnosa vezanih za rijetke resurse, u koje prilikom stupanja pojedini čla-novi društva protivurječe jedan drugom” (Pejovich 1974, p. 3).

Najvažnije karakteristike navedene definicije su:

− koristi se termin pravo svojine a ne svojina, jer ”nije resurs sam po sebi svojina, već je ona skup ili dio prava na korišćenje resursa”93 (Demsets 1967, p. 17),

− svojinski odnosi posmatraju se kao odnosi među ljudima, a ne kao odnosi na relaciji čovjek - stvar (Pejovich, 1981, p. 13),

− svojinski odnosi izvode se iz problema rijetkosti (Toumanoff, 1984, p. 320). Prilika je da se podsjetimo slične Marksove pozicije: kada bude ri-ješen problem rijetkosti, biće omogućena raspodjela prema potrebama, odumrijeće država, iščeznuće klasne razlike),

− razmatranje svojinskih prava ima sveobuhvatan karakter (materijalni i ne-materijalni objekti, neotuđive lične slobode itd.),

− svojinski odnosi se razmatraju kao društveno sankcionisani, ali ne oba-vezno od strane države (nego i preko običaja, tradicija, moralnih normi i nepisanih pravila ponašanja),

93 U tom smislu je sličan i stav Coase-a (1993, pp. 140-41), koji ističe: “Krajnji uzrok nesposobnosti da se razvije teorija koja bi bila pogodna za rješenje problema štetnih uticaja leži u natačnom shva-tanju faktora proizvodnje. On se obično shvata kao nešto materijalno, što biznismen nabavlja i kori-sti..., a ne kao pravo da ispunjava određena (fizička) dejstva)”. Pravljenje razlike između stvari (dob-ra) i prava svojine omogućuje razgraničenje između razmjene i transakcije, kao i podjelu troškova proizvodnje na transformacione i transakcione.

95

− svojinskim pravima pridaje se značaj determinatora ponašanja, koji jedne načine ponašanja podstiču, a druge guše i

− nesankcionisano ponašanje takođe ostaje u vidnom polju ove teorije. Ono se shvata isključivo ekonomski: zabrane i ograničenja ga ne otklanjaju, već djeluju kao negativni stimulansi, povećavajući troškove (u vidu kazne).

Polazeći od Alchian-ove definicije, prema kojoj se “svojinska prava shvataju

kao društveno sankcionisana i zaštićena prava na izbor alternativnih upotreba za relevantna ekonomska dobra”, Madžar (Ibid., s. 173) ističe neposrednu vezu prava svojine sa alokacijom privrednih izvora i, po našem mišljenju, ispravno zaključuje da ta prava suštinski “unose višestruka ograničenja u ekonomsko ponašanje”. Up-ravo to je ona treća grupa ograničenja, koja je pomenuta u prethodnom izlaganju, a koja su prouzrokovana institucionalnom strukturom društva.

2. Pravne pretpostavke teorije prava svojine U duhu anglosaksonske pravne tradicije, predstavnici TPS pravo svojine shva-

taju kao “ukupnost djelimičnih ovlašćenja”, a svojinu kao ”složeni skup odnosa koji se suštinski razlikuju po svom karakteru i posledicama” (Waldron 1985, p. 31). U pomenutoj monografiji “Svojina i reforme” Madžar (Ibid., s. 358) navodi dva raz-ličita i precizno razgraničena pojma, koji se koriste u engleskoj terminologiji za oz-načavanje svojine: Property Rights, koji označava institucionalno sankcionisane odnose među ljudima koji nastaju u njihovim djelatnostima povodom postojanja i korišćenja ekonomskih dobara i Right of Ownership, koji se odnosi na svojinu u užem smislu, sa tri klasična prava: usus, fructus i abusus.

Pošto pojam skupa asocira na mogućnost razlaganja na sastavne djelove, svo-jinski odnosi se definišu kao aktivan sistem ekskluziviteta u pristupu materijalnim i nematerijalnim resursima u društvu, pri čemu se pod pristupom podrazumijeva mnoštvo mogućih rješenja u vezi s resursima (čitava jedna matrica mogućih uza-jamnih dejstava individua koje nemaju pristup resursima, i drugih koji ga imaju). Odsustvo bilo kog ekskluziviteta iz pristupa resursu (odnosno slobodnog pristupa resursu) znači da je on svačiji. Slijedi da stepen ekskluzivnosti nije stalna veličina, već varira od 1 (kada je pristup otvoren samo jednom licu - lična svojina) do 0 (ka-da je pristup otvoren svim članovima društva - opšta svojina).

Na taj način, ekskluzivnost istupa kao centralna misaona kategorija, koja je organizovana u određeni sistem beskonačnog niza raznih konkretnih svojinskih ov-lašćenja. Na Zapadu je Honore-ova (1961, pp. 112-128) definicija prava svojine usvojena kao hrestomatska, a sadrži snop od 11elemenata (prava): pravo vladanja

96

(isključive fizičke kontrole na stvari), pravo korišćenja, pravo upravljanja, pravo na dohodak (na dobra dobijena od prethodnog ličnog korišćenja stvari, ili dozvole drugima da se njima koristi, tj. pravo prisvajanja), pravo na kapitalnu vrijednost stvari (koje pretpostavlja pravo na otuđenje, potrošnju, razmjenu ili uništenje stvari), pravo na sigurnost (imunitet od eksproprijacije), pravo naslednosti, pravo neograničenosti, zabrana štetnog dejstva po druge, mogućnost prinudne naplate (za vraćanje duga) i povraćaj bilo kome predatih ovlašćenja po isteku roka.

Navedenih 11 elemenata daju ogroman broj kombinacija, ali, prema mišljenju američkog filozofa L. Beckera (1977, p. 21), to ne znači da svaka od njih zaslužuje naziv prava svojine. On smatra da pravo svojine čine samo parovi sastavljeni iz prva četiri elementa, kojima se može dodati i pravo na sigurnost u bilo kojoj kom-binaciji (ili se ono može uzeti čak pojedinačno). U svakom slučaju, jedan od prvih pet elemenata se mora pojaviti u kombinaciji koja može predstavljati pravo svojine. Broj mogućih kombinacija prava svojine je izuzetno veliki, tako da je u pravnoj praksi ponekad teško utvrditi gdje ono postoji (i u kojoj mjeri) a gdje ne postoji. Ekonomisti teoretičari prava svojine, međutim, taj problemi drugačije posmatraju, polazeći od shvatanja da pravo svojine nije neka fiksirana tačka, nego neprekidni niz. U tom smislu, Alchian i Demsetz (1973, p. 17)) smatraju da se pripadnost ne-kog prava svojine vlasniku može ocjenjivati po tome u kojoj mjeri njegove odluke utiču na njegovo stvarno korišćenje tog prava. Ako postoji vjerovatnoća (koja je jednaka jedinici) da se odluke vlasnika povodom nekog njegovog ovlašćenja u pot-punosti realizuju u procesu korišćenja nekog resursa, onda se može reći da vlasnik raspolaže apsolutnim ovlašćenjem na taj resurs.

U pravnoj praksi je često problematično deveto ovlašćenje sa Honoreovog spi-ska (zabrana štetnog dejstva po druge), tako da neki pravnici predlažu da se sasvim isključi iz definicije prava svojine. Kao argument oni navode da slučajevi opštih zabrana nemaju nikakve veze s imovinskim satusom stvari. tako npr. Ograničenje brzine važi za sve automobile i ono se mora poštovati nezavisno od toga vozi li čovjek svoj ili tuđi automobil. Ali, u takvim slučajevima upravo dolazi do izražaja shvatanje prava svojine kao neprekidnog niza i snopa ovlašćenja. Čak i ako se pra-vo svojine ne priznaje u punom smislu riječi, to ne znači da ono ne pripada nekom u određenom “suženom” obliku. Jer, za vožnju tuđeg automobila čovjek mora posjedovati ovlašćenje od vlasnika, tako da ograničenje brzine i na njega djeluje i sužava mu dato ovlašćenje. U praksi, međutim, nije uvijek pravno moguće ukloniti indirektna štetna dejstva (za razliku od direktnih) po druge. Konkurentu se ne smije podmetnuti požar ili slomiti mašina, ali se on može uništiti povećanjem sopstvene rentabilnosti i sl.94

94 U tom smislu, Madžar (Ibid., s. 121) navodi sledeći primjer: “Ometanje je u načelu definisano u fizičkim, a ne vrednosnim kategorijama: dozvoljeno je da svom konkurentu naškodim tako što ću ponuditi bolju i jeftiniju robu i, potiskujući ga sa tržišta, oterati ga na prosjački štap; nije dozvoljeno da zapalim njegovu radnju i sebi tako olakšam konkurentski pritisak”.

97

3. Specifikacija i podrivanje prava svojine Osnovni zadatak teorije prava svojine je analiza uzajamnog djelovanja prav-

nog i ekonomskog sistema, koje se suštinski uvijek realizuje preko individualnog ponašanja ekonomskih subjekata, odnosno preko ispoljavanja i ostvarivanja njiho-vih prava svojine. U stvarnosti se javljaju brojna ograničenja i razlaganja prava svojine. To dinamizuje i usložnjava ionako složeni sistem svojinskih odnosa. Pro-ces specifikacije / podrivanja prava svojine (attenuation)95 je teorijski novi termin, kojim predstavnici TPS pokušavaju da objasne međusobnu zavisnost i uslovljenost strukture prava svojine, sistema ekonomskih stimulacija i posledica ponašanja eko-nomskih subjekata. Njihova argumentacija se razvija sledećom logikom: prava svo-jine određuju kolike troškove i nagrade mogu očekivati ekonomski subjekti za svo-je djelovanje; prestrukturiranje prava svojine vodi promjenama u sistemu ekonom-skih stimulacija; na te promjene subjekti reaguju promjenom ponašanja. Dakle, analiza specifikacije/razlaganja svojinskih prava slijedi logičko-saznajnu šemu: od strukture prava preko sistema stimulacija do posledica ponašanja.

TPS polazi od osnovne pretpostavke da svaki akt razmjene u suštini predsta-vlja razmjenu svojinskih prava: “Kad se na tržištu sklapa posao, razmjenjuju se dva snopa prava svojine. Snop prava obično se veže za određeno fizičko dobro ili uslugu, ali upravo vrijednost prava određuje vrijednost roba koje se razmjenjuju: pitanja koja se odnose na formiranje i strukturu komponenti snopa prava prethode pitanjima kojima su, po pravilu, bave ekonomisti. Ekonomisti obično shvataju snop prava kao zadan i traže objašnjenje o cijeni i količini robe koja podliježe razmjeni, na koju se odnose ta prava” (Demsetz 1967, p. 347). To znači da roba nije samo zbir fizičkih karakteristika (upotrebnih vrijednosti), nego i određenih prava i ogra-ničenja koja su povezana sa tim karakteristikama. Što je širi skup prava na dati resurs, veća je njegova vijednost i korisnost. Jer, nije jednaka posuđena stvar i identična sopstvena stvar, niti je ista vrijednost kuće pored koje se ne dozvoljava gradnja benzinske pumpe, ili naknadno ako se izda takva dozvola. Otuda se izvodi zaključak da promjene u zakonodavstvu mogu dovesti do promjene obima resursa i nivoa blagostanja u društvu.

Ekonomski subjekti ne mogu unositi u razmjenu više ovlašćenja nego što ih faktički posjeduju. Zato proširenje (ili suženje) njihovih ovlašćenja takođe utiče na promjenu uslova i obima razmjene (povećanja ili smanjenja broja poslova). Jasno je takođe da ograničavanje bilo kog ovlašćenja iz složene strukture ovlašćenja prava svojine utiče na realizaciju ostalih ovlašćenja njihovog vlasnika.

Spisak ovlašćenja koja zapadni ekonomisti ubrajaju u definiciju prava svojine obično je kraći od Honore-ovog, ali principijelan stav prema pravu svojine je

95 Prevod prema Madžaru (Ibid., s. 10): razvodnjavanje i tanjenje svojinskih prava.

98

istovjetan96, što se vidi npr. iz sledećeg mišljenja Pejovich-a (1976, p. 3): “Pravo svojine na imovinu sastoji se iz sledećih ovlašćenja: a) prava korišćenja imovinom (usus); b) prava ubiranja plodova koje ta imovina donosi (fructus); c) prava mijenjanja njenog oblika i supstance (abusus) i d) prava njene predaje drugim licima po uzajamno usaglašenoj cijeni. Poslednja dva ovlašćenja određuju pravo vlasnika na ostvarenje izmjena u vrijednosti njegove imovine i predstavlja fundamentalnu komponentu prava svojine”97.

Kao polazna tačka razmatranja predstavnicima TPS služi režim privatne svo-jine kao složene strukture ovlašćenja, čije se komponente uzajamno tijesno uslov-ljavaju. Stepen njihove povezanosti i uzajamne uslovljenosti ispoljava se u tome što ograničenje bilo kojeg punomoćja utiče na realizaciju ostalih ovlašćenja vlasni-ka. Npr. isključivo pravo korišćenja ne podrazumijeva u svim slučajevima moguć-nost otuđenja stvari. S druge strane, pravo na otuđenje podrazumijeva da postoji bilo koliki dio prava na korišćenje ili ostvarenje dohotka, jer u suprotnom slučaju niko ne bi pristao na razmjenu za tu stvar. Strogo ograničenje prava na dobijanje dohotka od resursa (u obliku poreza i sl.) može dovesti do toga da vlasnik resursa izgubi zainteresovanost za njegovo korišćenje. Oni ističu na niko nije privilegovan u dostupu resursima i da eventualne privilegije (u praksi višestruko dokazane - prim. autora) mogu biti samo rezultat manipulacija i socijalne patologije98.

Smatra se da pravo svojine (čak i u slučaju da su kod vlasnika koncentrisana sva ovlašćenja) može imati samo visok stepen ekskluzivnosti, ali ne i apsolutno ne-ograničenu ekskluzivnost. Ekskluzivnost ne može biti neograničena jer uvijek (u manjoj ili većoj mjeri) postoje određena zakonska ograničenja. Proces ponovnog uspostavljanja razmjene pravima svojine takođe potvrđuje da ekskluzivnost prava svojine uopšte ne znači njegovu apsolutnost (neograničenost). Visok stepen eks-kluzivnosti obično karakeriše privatnu svojinu, a za posledicu ima dvije vrste pona-šanja, kojima zapadni teoretičari pridaju kardinalan značaj i koje povezuju s odlu-čujućim prednostima privatne svojine. Prvo, ekskluzivnost prava usus fructus pretpostavlja da isključivo vlasnik ubira sve pozitivne (ali snosi rizik za negativne) rezultate djelatnosti koju obavlja. Zato je on zainteresovan za maksimalno učešće u donošenju odluka, jer je to stimulacija od koje zavisi uspješnost (efikasnost) njego-vog poslovanja. Drugo, ekskluzivnost prava otuđenja znači da će u proceduri raz-mjene stvar biti predata onom ekonomskom sagentu koji za nju ponudi najveću ci-jenu (tj. onome za koga ta stvar predstavlja najveću vrijednost). Na taj način se

96 Madžar (Ibid., s. 53) navodi shvatanje Stankovića i Orlića, koji rasčlanjuju i obrazlažu tri kompo-nente svojine: ovlašćenje držanja (ius possidendi), ovlašćenje korišćenja u dvije poznate varijante (pravo korišćenja - ius utendi i pravo ubiranja plodova (dohotka) - ius fruendi) i pravo raspolaganja (ius disponendi), kako faktičkog tako i pravnog. Upor. Lawson & Rudden 1982, p. 6. 97 Objašnjenje: ius utendi = usus; ius fruendi = fructus; ius abutendi = abusus. 98 Može se zaključiti da privilegovano ponašanje ne spada uinstitucionalne transakcije, čak ni u insti-tucionalni teorijski monizam. Kako se onda mogu tretirati netržišni oblici bogaćenja u monističkom sistemu neoliberalne ekonomske politike, osim kao sociopatološko (kriminalno)?

99

obezbjeđuje efikasna alokacija resursa, jer se u toku razmjene vrijednosti kreću od manje rentabilnih upotreba ka bolje rentabilnim upotrebama.

Zaštitu sistema privatne svojine zapadni teoretičari prava svojine zasnivaju up-ravo na navedenim argumentima o njenoj efikasnosti. Stepen ekskluzivnosti, dakle, direktno utiče na stepen ekonomske stimulisanosti, na efikasnost rješenja i efikasnu alokaciju resursa. Zato je efikasna zaštita prava svojine izuzetno značajna, jer, kako kaže Pejovich (1984, p. 56): ”Isključiti druge iz slobodnog pristupa resursu znači specificirati prava svojine na njega”. Specifikacija prava svojine doprinosi izgrad-nji postojane ekonomske sredine, smanjenju nesigurnosti i formiranju stabilnih očekivanja i preferencija kod individua. Ona podrazumijeva odgovor na najmanje tri uzajamno povezana pitanja: ko (subjekt), šta (objekt) i na koji način je obez-bijeđena svojina?

Nepotpunost specifikacije prava svojine naziva se podrivanje (attenuation), koje nastupa kada su prava svojine loše zaštićena ili potpadaju pod razne vrste og-raničenja. Jasno je da “niko neće sijati, ako zna da će drugi požnjeti rezultate sje-tve”. U pretpostavljenoj sistuaciji, kad su ovlašćenja vlasnika nedefinisana, bilo kakva djelatnost (investiranje i sl.) nema smisla. Podrivanje prava svojine proizilazi iz njihove pogrešne definicije, slabe zaštite, potpadanja pod razna ograničenja i sl.

4. Eksterni efekti i Coase-ova teorema Coase (1993, s. 142) u “Bilješkama o problemu društvenih troškova“ ističe da

on nije autor izraza “teorema Coase-a”, niti njene precizne definicije, nego je autor i prvog i drugog Stigler (1966, p. 113) u radu “Teorija o cijenama”. Coase je prvi put istakao pretpostavku o uticaju eksternih (spoljnih) efekata u članku “Federalna komisija za veze”, u kojem ističe da “iako se razgraničenje prava pojavljuje kao suštinska pretpostavka tržišnih transakcija... krajnji rezultat (koji maksimizuje vri-jednost proizvodnje) ne zavisi od pravnog rješenja” (Coase, 1959, p. 25). Nave-dene argumente on je podrobnije opisao u već pomenutom članku “Problemi društ-venih troškova” (Coase 1960), koji je imao je veliki uticaj na TPS. Njegovi stavovi su izazvali brojne naučne diskusije, koje su se kretale od kritike do odobravanja, koja su preovladala. Kasnije je Stigler navedene stavove razvio u poznatu Coase-ovu teoremu: “u uslovima savršene konkurencije privatni i društveni troškovi su jednaki” (prema: Kouz 1993, s. 143).

Coase je postavio problem tako što je razmatrao dejstva firmi koje štetno utiču na druge firme - susjede. On kritikuje ekonomiste koji slijede Pigouovu analizu za-kona o nesrećama i njegove zaključke o mjerama koje treba preduzeti u sluča-jevima nanošenja štete drugima: ili opteretiti vlasnika fabrike koja nanosi štetu

100

porezom, ili udaljiti fabriku u drugi kraj gdje neće nanositi štetu. Priroda izbora u navedenom slučaju je, prema mišljenju Coase-a, mnogo složenija, jer štiteći firmu B kojoj se nanosi šteta od firme A - počinje da se nanosi šteta firmi A. Autor svoju analizu nastavlja postavljanjem ispravnog pitanja: koliko se sa tim mjerama dobi-ja, a koliko gubi? Koristeći se mikroekonomskom analizom, autor u daljem izlaga-nju uspješno demonstrira plodotvornost ekonomske analize opšteg prava i dokazuje da eksterni efekti imaju opšti karakter, jer su u situaciji njihovog prisustva uvijek ”uključene” dvije strane, pa je riječ o potrebi minimiziranja opšte štete, a ne o traženju krivca.

Teorema Coase-a je posvećena problemu eksternih efekata (externalities), ili efekata susjedstva (neighbourhood effects), koji predstavljaju “uzgredne” rezultate bilo koje djelatnosti koji ne pripadaju samom nosiocu djelatnosti, nego nekom trećem licu. Oni često niču pri narušavanju ovlašćenja pod brojem devet (9) u na-vedenoj Honoreovoj definiciji (“zabrana nanošenja štete drugima”), a njihovo pos-tojanje ograničava stepen ekskluzivnosti vlasnika prava svojine. Kao klasični prim-jeri negativnih eksternih efekata navode se aerodromska buka (koja ometa mir ok-ruženja), fabrički dim (koji zagađuje okruženje) itd. Postoje i primjeri pozitivnih eksternih efekata (pčelinjak može donijeti korist susjedima ako im pčele oplode biljke). U svim navedenim situacijama individue ne uvažavaju posledična nega-tivna (ili pozitivna) dejstva po okruženje, odnosno oni potcjenjuju štete (troškove) ili koristi koje drugi imaju od njihove djelatnosti. Zato dolazi do neslaganja:

− između individualnih i društvenih (socijalnih) troškova (gdje su društveni troškovi jednaki zbiru privatnih troškova i troškova eksternih efekata) i/ili

− između individualnih i društvenih koristi (gdje su društvene koristi jednake zbiru privatnih koristi i koristi od eksternih efekata).

Pošto svaki ekonomski subjekt zasniva svoje odluke na upoređivanju svojih

koristi i troškova, prednja neslaganja dovode do hiperprodukcije dobara s nega-tivnim eksternim efektima, ili do smanjene proizvodnje dobara s pozitivnim eks-ternim efektima. Alokacija resursa se pokazuje neefikasna s aspekta cijelog druš-tva, ili, kako kaže Cheung (1978, p. 13): “Kao posledica, obim djelatnosti se može pokazati previše veliki ili previše mali za dostizanje društvenog optimuma”.

Slučaj neslaganja privatnih i društvenih odnosa koristi/troškova Pigou je ob-jašnjavao kao “otkaz (fijasko) tržišta”, čime se opravdavalo državno miješanje u ekonomiju, u funkciji mehanizma alokacije i prinudne naplate (porezima) štete na-stale od eksternih efekata. Coase je negirao navedene Pigou-ove zaključke shva-tanjem da pod određenim uslovima (nultih transakcionih troškova i jasno definisa-nih prava svojine) tržište može samo (bez državne intervencije) da riješi problem eksternih efekata99. Eksperimentalne provjere su pokazale da se ona ne ostvaruje u 99 U praksi nije baš sve tako jednostavno, kako ispravno primjećuje Madžar (Ibid., s. 185): “... detaljnije razmatranje otkriva ozbiljne prepreke u čisto tržišnom prevladavanju eksternih efekata, ali

101

slučajevima kad je broj učesnika posla veći od dva. Pored toga, teško je pret-postaviti da u ekonomskoj stvarnosti transakcioni troškovi mogu biti jednaki nuli.

Drugim riječima, takva stvarnost je, kako kaže Zerbe (1980, p. 2), “skoro mis-tična”100. Centralni stav mikroekonomske teorije posmatra slobodnu razmjenu u funkciji redistribucije resursa, u pravcu njihovog najefikasnijeg korišćenja. Pored svojine na resursima, zakon definiše još mnogo prava, tako da je Coase stav o razmjeni resursa uopštio, uključivši u njega zakonska prava za izvršenje neke ak-tivnosti. Njegova teorema dokazuje da prvobitna raspodjela zakonskih prava nema značaja s aspekta perspektivne efikasnosti ako ta prava mogu biti slobodno raz-mijenjena, tj. nepravilna zakonska raspodjela prava može biti uklonjenja pos-redstvom tržišta (slobodne razmjene).

Pored slobodne razmjene, za efikasnu alokaciju resursa posredstvom tržišta veoma su važni transakcioni troškovi, koji mogu biti visoki ako posao obuhvata nekoliko učesnika teritorijalno udaljenih jedan od drugog. Druge prepreke (npr. monopoli) takođe mogu blokirati tržište. Kroz prizmu navedenih prepreka, Coase-ova teorema se može formulisati na sledeći način: Prvobitna raspodjela prava svo-jine ne utiče na optimalnu strukturu proizvodnje (alokaciju resursa) sve dok ta pra-va mogu biti razmijenjena u uslovima savršene konkurencije (veliki broj kupaca i prodavaca, odsustvo eksternih efekata, potpuna informisanost o cijenama i kvalite-tima, transakcioni troškovi jednaki nuli). Ali, čak i u slučaju značajnih transakcio-nih troškova i uticaja raspodjele prava svojine na efikasnost proizvodnje, alterna-tivna raspodjela prava svojine (npr. državno regulisanje) neće uvijek biti efikasna: potrebno je u tom slučaju uporediti troškove državne intervencije s gubicima izaz-vanim slomom tržišta. Na taj način, uloga države se, po mišljenju predstavnika neoinstitucionalizma, svodi na period koji prethodi tržišnom procesu, tj. na spe-cifikaciju i zaštitu prava svojine učesnika posla.

Coese-ova teorema ima mnogo varijacija. Tako npr. Cooter (1987, p. 457) navodi tri njena tumačenja101:

− prvobitna raspodjela prava svojine nema značaj s aspekta efikasnosti (ili Pareto optimalnosti) ako se ona mogu slobodno razmjenjivati,

se time ne obezvređuje sama ideja da se i tržište, u kombinaciji sa drugim mehanizmima, iskoristi radi poboljšavanja alokativnih rešenja u oblastima koje se karakterišu jakim vantržišnim međuzavisno-stima”. 100 Coase (1993, p. 158) odbacuje kritike o nemogućnosti “coaseanskog svijeta” sa nultim transakci-onim troškovima i koristi ih kao bumerang kada kaže: “To je svijet savremene ekonomske teorije, isti onaj, iz kojeg sam pokušavao da namamim savremene ekonomiste... Ja sam jednostavno pokušao da osvijetlim neke karakteristike tog svijeta. Ja sam dokazivao da u takvom svijetu alokacija resursa neće zavisiti od pravnih pozicija... Uzrok zablude ekonomista bio je u tome što njihov teorijski sistem nije uzimao u obzir faktor koji je veoma stvaran za svakog ko namjerava da izučava uticaj promjene zakona na alokaciju resursa. Taj faktor koji nije uzet u obzir i jesu transakcioni troškovi”. 101 Detaljnije objašnjenje Coase-ove teoreme i njene Cooter-ove interpretacije elaborirao je Madžar (Ibid., s.183-185 i s. 215-219). Upućivanjem na taj izvor izbjegavamo ponavljanje.

102

− prvobitna raspodjela prava svojine nema značaj s aspekta efikasnosti (ili Pareto optimalnosti) ako su transakcioni troškovi zanemarljivo mali i

− prvobitna raspodjela prava svojine nema značaj s aspekta efikasnosti (ili Pareto optimalnosti) u uslovima savršene konkurencije.

Coase-ova teorema u suštini dokazuje da je za autonomnost procesa proiz-

vodnje roba i usluga potrebno da transakcioni troškovi budu jednaki nuli. Svojinski odnosi počinju djelovati na proces proizvodnje pri pozitivnim transakcionim troš-kovima. Zato su u realnosti proizvodni odnosi i svojinski odnosi uvijek uzajamno zavisni (što je npr. i Marx dokazivao - prim. autora). Coase-ova ideja upravo se i sastojala u tome da ukaže na značaj transakcionih troškova. Iz Coase-ove teoreme može se izvući nekoliko značajnih zaključaka:

− Eksterni efekti imaju dvostrani (a ne jednostrani) karakter;

− Ekonomski smisao prava svojine je u njihovoj maksimalno jasnoj speci-fikaciji (definisanju), koja omogućuje “internalizaciju eksternalija”, kako kaže Demsetz (1967, p. 348), jer se “svi troškovi i koristi, koji su povezani s uzajamnim društvenim djelovanjem, pojavljuju kao potencijalne eksternalije”;

− Teorema Coase-a relativizu okrivljavanje tržišta za fijasko i dokazuje da ako neko i stvara defekte u situacijama eksternih efekata - onda je to država, koja nije stvorila dovoljan broj prava svojine, koja često ometa stvaranje dobrovoljnih ugovora za internalizaciju tih efekata;

− Teorema Coase-a afirmiše tržište i privatnu svojinu, dokazujući da privatna svojina nije uvijek kriva za narušavanje okruženja, kako su to mnogi smatrali, jer “privatna prava mogu biti korisna za društvo upravo zato što oni iniciraju individue da uzmaju u obzir društvene troškove” (Alchian & Demsetz 1973, p. 24); u tom smislu se pokazuje da uzročnik eksternih efekata nije višak, nego manjak (nedovoljna razvijenost) privatne svojine i na toj osnovi nedovoljna razvijenost tržišta (Pejovich 1981, p. 186).

U svim razmotrenim situacijama spoljnih efekata polazilo se od pretpostavke

da postoji samo jedan pričinilac štete i jedan oštećeni. Naravno, u ekonomskoj stvarnosti postoje situacije u kojima egzistira mnoštvo pričinilaca štete nasuprot mnoštvu ugroženih. Apstraktna pretpostavka o nultim transakcionim troškovima omogućila je da se ignoriše navedena realnost. Ako pretpostavimo da postoji jedan štetočina i mnogo ugroženih, onda se pri pozitivnim transakcionim troškovima po-javljuje problem zaključivanja ugovora sa svakim od ugroženih, bez obzira na to ko posjeduje prvobitno pravo svojine na ograničeni resurs. Što je veći broj ug-roženih (oštećenih) i što je njihov sastav heterogeniji, veći su opšti troškovi zak-ljučivanja i osiguranja realizacije ugovora. U takvoj situaciji može biti efikasniji mehanizam “agregiranja preferencija” putem glasanja (dakle, instrumentom politič-

103

kog mehanizma), kojim se donosi odluka o uvođenju poreza, koji se zatim raspod-jeljuje oštećenima od negativnog eksternog efekta.

Ako se princip proste većine prihvati kao odlučujući, onda presudan značaj ima odnos svakog glasača prema problemu eksternog efekta (koji im je nanio šte-tu). Očigledno je da se u takvim uslovima proces internalizacije eksternih efekata neizbježno politizuje, što je primijetio rodonačelnik teorije društvenog izbora J. Buchanan (1991, p. 67). Pravila dodjeljivanja kompenzacija (nadoknade) za nane-senu štetu suštinski će uticati na ponašanje svake grupe prilikom glasanja za uvo-đenja poreza, ograničenja na obim proizvodnje i dr.

5. Alternativni sistemi svojine Kad se jednom utvrde, prava svojine počinju da determinišu relativnu privlač-

nost mogućih načina ponašanja, odnosno čine jedne oblike djelatnosti privlačnijim od drugih. Preraspodjela prava svojine se ne ostvaruje brzo i lako. O tome svjedoče procesi privatizacije u postsocijalističkim zemljama). Pored toga, ona zahtijeva i određene troškove. Predstavnici TPS smatraju da alternativni sistemi svojine pret-postavljaju različite nivoe transakcionih troškova za jedan isti oblik ekonomske djelatnosti, što dovodi do nejednakog udruživanja ovlašćenja i izbora raznih ugo-vornih oblika. Dalje, alternativni pravni režimi zahtijevaju različite troškove defi-nisanja i zaštite prava svojine. Jasno je da se prava svojine efikasnije realizuju u sistemu u kojem je jeftinija specifikacija i zaštita prava svojine.

Za razliku od ortodoksnog pristupa, TPS priznaje postojanje tri alternativna sistema prava svojine: sistem privatne svojine, sistem državne (kolektivne) svojine i sistem opšte (komunalne) svojine. U sistemu privatne svojine vlasnici su indivi-due koje imaju presudnu ulogu u donošenju odluka o načinima korišćenja resursa. U tom smislu, pojedini vlasnici (ili lica kojima su delegirali svoja ovlašćenja) se nalaze u privilegovanom položaju u odnosu na pristup resursima. U sistemu držav-ne svojine (kolektivne) svojine pristup rijetkim resursima je regulisan pozivanjem na opšte društvene interese, što pretpostavlja:

a) utvrđivanje pravila kojima se definiše u čemu se sastoje ti opšti društveni interesi i

b) razradu procedura kojima se konkretizuje opšti princip u načine donošenja odluka o korišćenju svakog resursa pojedinačno (glasanjem, delegiranjem ovlaš-ćena profesionalnim ekspertima, ukazima vlade i sl.).

Indidividue su isključenje iz prava dostupa resursima, jer se onemogućava

104

ispoljavanje ličnog interesa u pristupu resursima, a samim tim i tržišna mogućnost predaje ili prodaje prava na korišćenje resursa. Pošto niko nije privilegovan u do-stupu resursima, tako da su eventualne privilegije (u praksi višestruko dokazane) rezultat manipulacija i socijalne patologije. U sistemu opšte (komunalne) svojine po pravilu takođe ne postoji mogućnost privilegovane pozicije u dostupu resur-sima. Ali, u ovom sistemu je dostup otvoren svima, pa postoji realna opasnost da se, u uslovima ograničenosti resursa, afirmiše princip “ko prvi do resursa - njemu korišćenje resursa”.

Slika 20: Realizacija prava svojine u ugovorima

Prava svojine

Stimulacije – Anti-stimulacije

Skup alternativa

Ugovori

Izvor: Nurejev 2007, s. 54.

Navedeni sistemi se, po mišljenju teoretičara prava svojine, nigdje ne sretaju u čistom obliku, nego su uvijek pomiješani u različitim proporcijama, pri čemu je u svim društvima na pojedinim oblicima resursa rasprostranjen jedan isti vid svojine (npr. odjeća je u ličnoj, parkovi su u opštoj, a odbrana zemlje u državnoj svojini). Prema metodologiji transakcionog pristupa, sistem opšte svojine formira se tamo gdje su troškovi specifikacije i zaštite individualnih prava svojine vrlo visoki. Ko-risti od takvih prava su ili nedovoljne da nadoknade neophodne troškove, ili ne postoje ako resursa ima u izobilju. Zato su troškovi vezani za djelovanje opšte svo-jine vrlo visoki i rastu sa brojem njenih korisnika.

Opšta svojina neminovno rađa spoljne efekte, jer sopstvenici komunalnih prava praktično nemaju nikakve troškove vezane za posledice svojih djelovanja. Otuda poznati fenomen nemilosrdne i brze eksploatacije resursa koji su u opštoj svojini. Alchian & Demsetz (1973, p. 19) ukazuju na unutrašnju protivurječnost i nestabilnost sistema opšte svojine, u kojem se uslovi ex post ne slažu s uslovima ex ante: svako ima individualno pravo da koristi resurs poslije njegovog zahvata, ali

105

samo opšte pravo korišćenja resursa prije njegovog zahvata. Pomenuti autori kao uslovni primjer fenomena nemilosrdne i brze eksploatacije resursa navode pleme čiji članovi žive od lova. U jednom trenutku lov može biti toliko intenzivan da ugrozi populaciju životinja i njihovu reprodukciju, što za sobom povlači porast troškova i opadanje lovne produktivnosti. Kao uslovni primjer navedene protivu-rečnosti sistema opšte svojine (ex post i ex ante) oni navode da svaki član plemena ima opšte pravo na neodstrijeljene životinje, ali i isključivo individualno pravo na odstrijeljene. Otuda se i javlja, prije ili kasnije, protivurječnost interesa članova plemena, koja dovodi do pretjeranog iskorišćavanja resursa i posledične nestabil-nosti sistema opšte svojine.

Eliminacija negativnih spoljnih efekata od pretjeranog iskorišćavanja resursa moguća je inicijativom individua za promjenu postojeće strukture prava svojine. U tom smislu komunalna svojina istorijski evoluira u državnu ili privatnu svojinu (Alchian & Demsetz Ibid., p. 20). U prvom slučaju promjene se odnose na pravo ex post, jer se rezultati ostvareni korišćenjem državne svojine smatraju imovinom države i dijele se na pojedince u skladu s određenim kriterijumima. To značajno smanjuje motivaciju pojedinaca za pretjeranom eksploatacijom resursa, jer svaki čovjek nastoji da drugi rade više od njega (da transformišu resurse), a da on samo učestvije u raspodjeli koristi. Taj problem se mora rješavati direktnim regulisanjem ponašanja individua. U drugom slučaju opšti resurs se dijeli na individue, tako da motivi za pretjeranom eksploatacijom resursa iščezavaju sami po sebi.

Uporednoj analizi sistema opšte i privatne svojine posvećeni su mnogi stručni radovi. Opšta svojina pretpostavlja smanjenje obima investicija, dominaciju radno intenzivnih tehnologija, nižu produktivnost rada, visoke troškove oportunističkog ponašanja, ograničeniji vremenski horizont pri odlučivanju, predispoziciju za ubiranje poljoprivrednih kultura prije njihovog sazrijevanja itd. (De Allesi 1980, pp. 5-9). U zapadnoj literaturi se ukazuje na nekoliko značajnih razlika između državne i privatne svojine s aspekta strukture odgovarajućih snopova ovlašćenja, pri čemu nema značaja broj suvlasnika (npr. plaža koja “pripada” stanovnicima (10.000) nekog grada i plaža koja pripada akcionarima (10.000) neke kompanije su razni sistemi svojine, koji se različito ponašaju i imaju različite rezultate:

− individualni suvlasnici državne svojine ne mogu prodadi niti predati svoj dio učešća u njoj,

− kod državne svojine nema korelacije između ponašanja individualnih suv-lasnika i rezultata njenog korišćenja, zbog čega su članovi društva slabije zainteresovani da kontrolišu načine i rezultate korišćenja državne svojine,

− vezano s prednjim, kod državne svojine su mnogo manji stimulansi za kon-trolom upravljača i birokrata, što im upravo i omogućava da zloupotreb-ljavaju svoj položaj,

− “kolektivni interes” je mnogo teže utvrditi i izmjeriti nego privatni,

106

− usaglašavanje interesa pojedinca i grupe kao cjeline je izuzetno teško kod bilo koje grupne svojine, a posebno kod državne. Jer, grupna svojina (a) pobuđuje težnje pojedinaca za izvlačenjem što veće koristi (za neravno-mjernim prisvajanjem), a troškovi se raspodjeljuju na sve članove jednako, i obratno (b) slabi motivisanost za donošenje odluka čije troškove snosi neki pojedinac, a koristi se dijele na sve članove ravnomjerno. Npr. činovnik smanjuje štetu od svog oportunističkog ponašanja, jer se ona dijeli na sve članove društva, tako da na njega “otpada” samo mali dio. S druge strane, napori nekog čovjeka za sprovođenje efikasne kontrole djelatnosti neke državne službe zahtijevaju vrijeme i njegove velike troškove, a od toga korist imaju svi članovi društva isto kao i on koji sve to pokreće.

6. Ocjena i perspektive teorije prava svojine

Mnogi zapadni ekonomski teoretičari kritički se odnose prema TVS, smatrajući da „presedanskim" intelektualnim stilom objašnjava ekonomsku stvarnost. Jednostavno se izabere konkretan slučaj iz realne prakse, pa se traži neki trag, koji se pomoću in-strumentarijuma ekonomske teorije može izvući iz datog primjera Mnogi smatraju da je riječ o kopiranju termina, lišenom ozbiljnog analitičkog značaja (npr. „otkriće" da se individue razmjenjuju „snopovima pravu na snopove korisnosti", a ne “snopovima korisnosti”). Prema Davis-ovom (1986, p. 149) mišljenju, „transakcioni troškovi su ko-ristan pojam, čija se korisnost smanjuje srazmjerno tačnosti njegovog definisanja”. TPS često pruža odgovore logikom začaranog kruga. Npr. na pitanje od čega zavisi nivo transakcionih troškova, odgovor je - od postojeće raspodjele prava svojine. Na pitanje čime se definiše postojeći sistem prava svojine, odgovor je - nivoom i strukturom tran-sakcionih troškova. Tako izgleda da transakcioni troškovi determinišu karakter prava svojine, a istovremeno su i sami njime determinisani. Navedeni “ćorsokak” posledica je nepostojanja jasne granice između konkurencije na tržištu i meta-konkurencije institu-cija, pa prelazak s jednog na drugi nivo posmatranja dovodi do praznina u logičkoj strukturi posmatrane koncepcije.

TPS je praktično bezgranično raširila sadržaj pojma ugovor, jer se svako socijalno uzajamno djelovanje podvodi pod akt dvostranog dobrovoljnog posla. North i Thomas kao dobrovoljni ugovorni odnos posmatraju čak odnos srednjo-vjekovnog feudalca i kmeta, pa se može postaviti pitanje: kakvi su kriterijumi dobrovoljnosti ekonomskog ponašanja? Dalje, tradicionalni problem svojine uvijek se povezivao s problemom vlasti ili sile, dok se u istraživanjima teoretičara prava svojine ta međuzavisnost apstrahuje, jer se hijerarhija objašnjava kao ugovor, ver-tikalne socijalne veze kao horizontalne, a svojinski odnosi kao ravnopravno part-

107

nerstvo. je Smatra se da je to vjerovatno teorijski i praktično najranjivije mjesto TPS. Prema TPS, korporacija nije hijerarhija nego interno tržište s kompletom ugo-vora i unutrašnjim tržištem rada i kapitala, dakle, jedan mini grad s atomiziranom konkurencijom, koja je navodno efikasnija od cjenovne konkurencije itd. U težnji za originalnošću prenaglašava se pravna dimenzija ekonomske stvarnosti, a često se uplovljava u vode apstrakcije, utopije, formalizma, opravdavanja statusa quo i ignorisanja socijalnih nejednakosti.

Iako opravdava status quo, ignoriše socijalne nejednakosti i ugnjetavanje i

formalistički objašnjava mnoge termine i pojave, TPS je ipak značajno doprinijela progresu ekonomske nauke, jer je otkrila čitave klase realno postojećih troškova, nezavisno od toga kolika je objektivna mogućnost njihovog mjerenja Analiza raz-laganja prava na djelimična ovlašćenja, uticaj tehničkog progresa i relativnih cijena na evoluciju svojinskih odnosa, uticaj prava svojine na ekonomske stimulanse, dvojna uloga države (kao proizvođača društvenih dobara i oruđa u rukama vla-dajućih grupa), posledice oportunističkog ponašanja ekonomskih agensa i mnoga druga pitanja - sve to zaslužuje pažljivo kritičko izučavanje i daje veliki značaj TPS. Prema mišljenju Nutzinger-a (1982, p. 188), TPS nije univerzalna paradigma nego značajan aspekt naučnog istraživanja.

Među ekonomistima nije sporno da institucija prava svojine ima značajno mjesto u ekonomski razvijenim društvima. Ali, postoji raznoglasje u odgovo-rima po pitanju načina izgradnje efikasne svojinske strukture. Nije sporno da taj proces mora biti usmjeren prema smanjenju transakcionih troškova. Ali, pošto raspored prava svojine uslovljava distribuciju ekonomske i političke moći u društvu, na promene u svojinsko-pravnog režima utiču i neki drugi faktori a ne samo potreba za ostvarivanjem veće sistemske efikasnosti. To znači da pored tržišta i država ima veoma bitnu ulogu u izgradnji sistema svojinskih odnosa sistema.

Da bi se postigla izbalansirana evolucija svojinskih odnosa, potrebno je uvažiti uticaj države i njen odnos prema stvaranju i djelovanju raznih inte-resnih grupa u društvu. Prevedeno na jezik teorije, to znači da treba analizirati vezu između aktivnosti traganja za rentom (rent seeking) i uloge države u izgradnji svojinskog institucionalnog okvira, kako pravilno primjećuje J. Žar-ković (2006, s. 89). Jasno je da država ima izvjesne prednosti prilikom pravne realizacije svojinskih institucija. Međutim, praksa je pokazala da ona može koristiti svoju moć i u procesima ekonomske regulacije, s ciljem redistribucije svojinskih prava u korist politički moćnih interesnih grupa. To je fenomen tzv. državnog fijaska u domenu kreiranju svojinskih institucija.

Sve dok ljudi poštuju formalne i neformalne institucije, sistem svojinskih prava funkcioniše na zadovoljavajući način. Problem u svojinskim odnosima mo-že da bude korišćenje privilegija koje imaju rijetki pojedinci imaju u odnosu na posjedovanje specifičnih resursa, jer se na taj način deformiše institucija svojin-

108

skih prava i svojinskih odnosa, što nepovoljno utiče na oblikovanje ekonomskog ponašanja i odgovarajuće ostvarivanje ekonomskih rezultata, koji proizilaze iz ne-jednakih uslova pristupa resursima. Zato smatramo da su pogrešna sva tumačenja koja potenciraju da tržišne sile doprinose eroziji svojinskih institucija. Upravo je neefikasna i neinstitucionalizovana država ta koja omogućuje preraspodjelu svojinskih prava na bazi privilegija, koje se kroz razne netržišne procese dodje-ljuju pojedinim interesnim grupama. U tom kontekstu je jasno zašto Furubotn i Pejovich (1972, p. 1140) ističu da „teorija svojinskih prava ne može biti u pot-punosti kompletna bez teorije države”.

Objekat tražnje interesnih grupa je transfer bogatstva, koji se obavlja kroz pre-raspodjelu svojinskih prava, smatra S. Peltzman (1976, p. 214). Zato je objekat tra-žnje interesnih grupa dodjela svojinskih prava na resursima od strane države, koja se prema mišljenju Buchanan-a (1980,p. 15) nalazi u osnovi procesa traženja ren-te102 (rent seeking). Riječ je o specifikaciji novih (a samim tim redefinisanju pos-tojećih) svojinskih prava na egzogen način - od strane države. Zato je Buchanan predložio da se “analiza traženja rente uključi u okvire ekonomske analize svojin-skih prava”. Državna regulacija po definiciji treba da služi isključivo javnom interesu. Ali, ona u praksi ponekad (neki smatraju: često) predstavlja instrumenat za kreiranje renti koje prisvajaju političari, birokratija i privatne interesne grupe.

Žarković (Ibid., s. 91) konstatuje da se termin “traženje rente” koristi u situacijama kad se želi opisati promjena institucionalnog okruženja, koja dovodi do društvenog gubitka umjesto viška. Institucionalno okruženje se mijenja jer se vrši kontinuirana modifikacije svojinskih prava od strane države, putem ograni-čenja pristupa određenim resursima (npr. ulaska na određena tržišta) ili dodje-ljivanjem posebnih privilegija nekim pojedincima. Na taj način se stvara vještačka ognaničenost resursa (monopol), koja omogućuje stvaranje dobiti na netržišni na-čin. Kao posledica dolazi do transfera bogatstva umjesto njegovog stvaranja.

Proces traženja rente je direktno povezan s obimom državne aktivnosti u priv-redi i veličinom javnog sektora. S povećanjem broja državnih ograničenja privred-nih aktivnosti podstiče se nadmetanje za rentama između politički aktivnih inte-resnih grupa. U takvoj situaciji veće količine resursa se odvraćaju od produktivnih aktivnosti (traganja za profitom) prema neproduktivnim aktivnostima. Pojedinci su spremni da ulože ograničene resurse u pokušaju da obezbijede ili inicijalnu ras-podjelu svojinskih prava nad veštački kreiranim rentama ili da promijene prvobit-nu raspodelu potiskujući trenutno privilegovane nosioce prava.

Interesne grupe, poslije internalizovanja inicijalnih organizacionih troškova, povećavaju tražnju za novim svojinskim pravilima jer su granični troškovi dola-

102 U ekonomskoj literaturi pod rentom se podrazumijeva „plaćanje vlasniku resursa iznad iznosa koji bi ti resursi mogli da postignu u nekoj alternativnoj upotrebi” (Buchanan 1980, p. 15), tj. renta predstavlja iznos koji vlasnik resursa dobija iznad oportunitetnih troškova, pa je traženje rente u suš-tini isto što i traženje profita.

109

ženja do takvih pravila ekstremno niski. Legislativa, kao i birokratija, ima intere-sa da odgovori na povećanu tražnju za definisanjem novih i redefinisanjem pos-tojećih svojinskih prava. Interesne grupe mogu dobiti Nova pravila po skoro nultoj cijeni, ali trošak donošenja novih zakona i njihove primjene snose ostali članovi društva, koji možda nemaju nikakvu korist od novih institucija. Dakle, interesne grupe traže zakone za koje su društveni troškovi veći od društvenih koristi što je primjer za negativne eksternalije, koje proizvodi država (Ibid., s. 105).

Dakle, TPS se zasniva na sledećim osnovnim principima:

− prava svojine utvrđuju kolike troškove i nagrade mogu očekivati eko-nomski agenti za svoje postupke,

− prestrukturiranje prava svojine dovodi do promjena u sistemu ekonomskih stimulacija i

− reakcija na navedene promjene biće promjena ponašanja ekonomskih subjekata. .

TPS se zasniva na osnovnoj ideji da svaki akt razmjene u suštini predstavlja razmjenu snopa punomoćja: kad se na tržištu sklapa posao, razmjenjuju se dva skupa prava svojine. Skup prava svojine je obično vezan za određeno fizičko dobro ili uslugu, a upravo vrijednost prava svojine određuje vrijednost razmijenjenih dobara.

111

NEOINSTITUCIONALNA TEORIJA FIRME 3

1. Neoinstitucionalna teorija firme kao alternativa neoklasičnoj teoriji

Tradicionalni udžbenici mikroekonomije zasnivaju se na standardnom neokla-sičnom pristupu, koji izučava firmu i njeno ponašanje preko raznih oblika tržišnih struKtura i kroz realizaciju njene funkcije u kratkom i dugom roku. U tom smislu, firma i tržište se posmatraju kao činjenica (kao nešto što već postoji po logici stvari, tj. kao gotova pretpostavka103), s tim što se firma kao tržišni subjekat nalazi u položaju između tržišta faktora proizvodnje i tržišta proizvoda104. Uprošćeno govoreći, smatra se da firme nabavljaju resurse na tržištu i transformišu ih u proiz-vode, koje zatim realizuju na tržištu. Pri tome se cilj firme suštinski svodi na “mak-simizaciju razlike u vrijednosti faktora i proizvoda” (Hichs 1993, p. 178).

Prema neoklasičnoj interpretaciji, firme su specijalizovane za proizvodnu funkciju, a tržište obavlja razmjensku funkciju i na njemu se vrši alokacija resursa i raspodjela proizvedenih roba i usluga (Barzel 1990, p. 51). Osnovna pitanja za fir-me s aspekta ciljne funkcije (koju u najprostijem obliku reprezentuje dobit kao po-kazatelj uspješnosti) i konkurentnosti na tržištu (u opštem smislu) su obim proiz-vodnje i nivo cijena. Firme koje ne ostvaruju dobit odbacuju se u tržišnoj konku-renciji na način koji je sličan “prirodnoj selekciji”. Zbog svega toga, firma je, po mišljenju mnogih ekonomista (M. Blaug105, R. Coase, O. Williamson, A. Alchian i dr.), figurirala kao neka “crna kutija”106, odnosno kao “osijenčena figura” (Hahn 1981, p. 13).

103 U tom smislu Madžar (1995, s. 27) navodi: “Nedostatak ovakvog teorijskog pri stupa (misli na neoklasični - prim. V. D.) sastoji se u okolnosti da se bitni elementi kao što su resursi, preferencije i tehnologija uzimaju kao dati”. 104 O tome svjedoče uprošćeni modeli (šeme) kružnog kretanja ekonomskih dobara (faktora i rezultata proizvodnje, troškova i dohodaka, prihoda i rashoda i sl.). 105 Blaug (1994, s. 65) takođe navodi da “tradicionalna teorija razmatra firmu kao ‘crnu kutiju´ koja se ne dotiče unutrašnjeg mehanizma donošenja rješenja”. 106 Alchian & Woodward (1988, s. 65) smatraju da je “nekada organizacija kooperacije različitih oblika djelatnosti, koju mi nazivamo firma, bila crna kutija. U tu kutiju su ulazili rad i kapital, a izla-zili proizvodi. Pokretač tog procesa bila je maksimizacija bogatstva, a on se zasniva na zakonima do-hodnosti. Neki neumorni ekonomisti su se začudili šta je to sve što sadrži ta kutija, kada mi vidimo da sve koristi od specijalizacije mogu da se usmjerava tržišnim cijenama? Za šta je sve, pored toga, sposobna firma”?

112

Neoklasični model firme je, prema mišljenju predstavnika neoinstitucionaliz-ma, izuzetno uprošćen, jer je poznato da postoje mnogi njegovi modaliteti, zavisno od kriterijuma ciljne funkcije i definisanosti tržišnog okruženja. Pošto naš cilj nije istraživanje ograničenja neoklasičnog modela, isti smo naveli isključivo s ciljem da fokusiramo predmet neoinstitucionalne kritike, koja je usmjerena na sledeće nje-gove dominantne odrednice:

− jedinstveni kriterijum izbora107,

− odnose između firme i tržišta kao unaprijed zadane,

− proizvodno (u najširem smislu: roba, usluga, informacija) usmjerenje firme,

− informacionu (signalnu) funkciju tržišta,

− ugovore kao egzogene institucije (koji navodno ne iziskuju troškove),

− neograničene mogućnosti dobijanja i obrade informacija iz okruženja,

− prognoziranje ponašanja firme u skladu s postojećom proizvodnom funkcijom kao oblikom izražavanja tehnološke zavisnosti između količine utrošenih fak-tora proizvodnje i ostvarenih rezultata (količine) proizvodnje (pri odgovara-jućoj kombinaciji uloženih faktora),

− uslove maksimiziranja dobiti,

− apstrahovanje izučavanja firme od komparativno-institutucionalne analize itd.

Neoinstitucionalisti kao alternativu nude objašnjenja: nicanja firme, njenog postojanja, iščezavanja, postojanja mnogobrojnih njenih oblika, granica rasta, moti-vacije radnika u zavisnosti od ciljne funkcije, tj. motivacije firme (maksimizacija dobiti, maksimalna prodaja, osvajanje tržišta), sredstava za zaštitu radnih ugovora (employment contract)108, minimizacije troškova oportunističkog ponašanja, kont-rolne funkcije, funkcije planiranja, procesa odlučivanja itd.

Nezavisno od raznih načina definisanja firme kao ekonomske organizacije, predstavnici neoinstitucionalizma su saglasni, kako primjećuje Ménard (1996, p. 22) da fundamentalnu karakteristiku firme čini specifična procedura koordinacije. I tržište je mehanizam koordinacije, univerzalniji od firme. Na njemu se firma pojav-ljuje kao jedan od ekonomskih subjekata (sastavnih djelova tržišta).

Da bi istakao razliku između firme i tržišta, polazeći od Coase-ovog rezono-vanja (koje ćemo izložiti u nastavku), Hess (1983) definiše firmu kao “grupu ljudi koji su se svjesno ujedinili da bi ostvarili interese grupe”, a tržište kao “ukupnost lica koji žele da ostvare razmjenu svojinskim pravima”. Na sličnu distinkciju uka-

107 G. S. Becker npr. kritikuje Robbins-ovo (1976, p. 5) svođenje ekonomije na nauku o izboru. 108 Vidi: Simon 1991, p. 26.

113

zuje i Cheung (prema: Madžar 1995, ss. 166-167): “organizacija odnosi na sve procese čija se regulativa ne zasniva na nevidljivoj ruci tržišta i obuhvata sve što pretpostavlja poslovodstva, nadzorne organe, sudstvo, pravnike, činovnike, izvrši-telje, opunomoćnike, posrednike”. Objašnjenja predstavnika neoinstitucionalizma o kojima je riječ zasnivaju se na originalnim pojmovima kao što su institucija, transakcioni troškovi, oportunističko ponašanje, asimetrična informacija, prošireno određenje ugovora itd. (Simon 1991, s. 26).

Za razvoj neoinstitucionalne teorije firme presudan značaj je imao članak Coase-a “Priroda firme”, objavljen u časopisu “Economica” novembra 1937. Neo-institucionalna analiza problema privredne samostalnosti firme mogla je početi tek nakon postavljanja pitanja: Zašto je potrebna firma, kada već postoji tržište?

Početni odgovor Coase-a se svodio na objašnjenje da je firma hijerarhijska struktura koja se, za razliku od tržišnih transakcija, ne zasniva na dvostranim ugo-vorima, nego na konkretnim direktivama, jer to obezbjeđuje ekonomiju transakcio-nih troškova (koje Coase u početnom određenju naziva “troškovima korišćenja cjenovnog mehanizma”). Ali, pošto je pojam transakcionih troškova bio tek kasnije naučno uobličen, Coase-ova ideja je dugo čekala na zasluženu naučnu verifikaciju. Navedeni Coase-ov (1993, pp. 37-8) zaključak da “egzistiraju troškovi korišćenja cjenovnog mehanizma”, koji obuhvataju: troškove informacija o cijenama, troškove pregovaranja i zaključenja ugovora za svaku razmjensku transakciju pokazao se kao ključni u istraživanju uzroka pojave (nicanja) firme u ekonomskom sistemu. Jasno, postojanje firme ne uklanja potrebu za ugovorima109, ali ih je tu mnogo manje, smatra Coase, jer vlasnici jednog faktora proizvodnje ne moraju zaključivati seriju ugovora s drugim vlasnicima faktora proizvodnje s kojima oni kooperišu u okviru firme (što bi bilo neophodno pri korišćenju cjenovnog mehanizma).

Coase u daljem izlaganju objašnjava da se zaključenjem jednog dugoročnog ugovora (npr. isporuke nekih roba ili usluga, i sl.) izbjegavaju troškovi koji bi pra-tili zaključivanje više kratkoročnih ugovora. Isto važi i za faktore proizvodnje, s tim što kupac njihovih usluga (preduzetnik) ne može unaprijed znati koji je način djelovanja faktora najbolji, pa ugovara samo opšte uslove, a detalje kasnije preci-zira (odnosno, ugovorom se preciziraju samo granice djelovanja)110. Kad up-

109 Karakter ugovora s faktorom proizvodnje unutar firme Coase (Ibid., s. 38) objašnjava na sledeći način: “Ugovor i jeste to, posredstvom čega se faktor za neku nagradu (fiksiranu ili varijabilnu) saglašava da ispuni naredbe preduzetnika u izvjesnim granicama. Suština ugovora je u tome što se njime utvrđuju samo granice vlasti preduzetnika. U tim granicama, posledično, on može upravljati ostalim faktorima proizvodnje”. Ovdje je značajno primijetiti da 1937. Coase preduzetništvo posmatra kao faktor proizvodnje, i tu činjenicu uporediti sa dugo godina eksploatisanom marksističkom še-mom faktora proizvodnje. 110 U tom smislu, Madžar (Ibid., ss. 230-32) navodi da “efikasna decentralizovana organizacija mora da zadovolji elementarni uslov korespodencije između doprinosa s jedne, i nagrada koje treba da su u skladu sa doprinosima i da ih motivišu, s druge strane. No, da bi se uspostavila ta preko potrebna korespodencija, očigledno je neophodno omogućiti merenje i doprinosa i nagrada... kao sredstvo prevladavanja negativne motivacije ka minimiziranju doprinosa”. To je, prema njegovom mišljenju,

114

ravljanje resursima zavisi od autoriteta preduzetnika upravo na gore navedeni način, niču ugovorni odnosi koje Coase (Ibid., pp. 39-40) naziva firma. Ili, kako on precizira u svom daljem izlaganju: “Firma je sistem odnosa (ugovornih - prim. autora) koji niču kada usmjeravanje resursa počinje zavisiti od preduzetnika”.

Dakle, firma niče u uslovima kada preduzetnik na bazi ugovornih odnosa s faktorima proizvodnje preuzima integracionu ulogu od mehanizma cijena. Jer, “ve-ćina resursa u savremenom ekonomskom sistemu angažuje se u firmama, a oni se koriste zavisno od poslovnih odluka, a ne direktno od tržišnog djelovanja”, istakao je Coase u svojoj Nobelovoj lekciji. J. Williams (1994, p. 244) je potvrdio da “firme ne postoje zbog tržišta, nego obratno”.

2. Neoklasična i neoinstitucionalna teorija firme kroz prizmu dihotomije “monopol - efikasnost” I neoklasična i neoinstitucionalna teorija firme baziraju se na pretpostavci m.i.

Ova zajednička osobina zasniva se na određenju ekonomskih agenata kao racio-nalnih, autonomnih i formalno ravnopravnih subjekata, pri čemu autonomnost zna-či nezavisnost donošenja odluka nekog ekonomskog agenta od volje drugih (uticaj može biti samo posredan), racionalnost znači izbor između poznatih alternativa na bazi upoređivanja troškova i koristi (ili donošenje odluka u skladu s kriterijumom korisnosti), a ravnopravnost znači da odluka nekog ekonomskog agenta ima istu snagu kao i odluke drugih (Buchahan 1990).

Coase-ovo određenje firme kao specifičnog oblika ugovora predstavlja odstu-panje od ideje univerzalnosti tržišta kao razmjenskog oblika uzajamnih djelovanja ponude i tražnje, posredstvom kojih se utvrđuje ravnotežna cijena, ali i objašnjenje uzroka i ciljeva nicanja firmi putem složenih oblika ugovora, kojima se istiskuje klasična tržišna razmjena u segmentu faktora proizvodnje. Prema mišljenju O. Wil-liamson-a (1985, s. 24), neoklasična i neoinstitucionalna teorija firme se mogu izra-ziti preko dva ključna pojma: monopola i efikasnosti. Najsloženije oblike ugovora neoklasična teorija objašnjava težnjom da se zauzme monopolski položaj, dok neo-institucionalna teorija istu pojavu objašnjava težnjom za efikasnošću (minimi-

objašnjenje razloga zbog kojih se formira firma. Troškovi mjerenja raznih faktorskih uložaka i doprinosa predstavljaju odbitnu stavku od sinergijskog doprinosa, a “zahtevaju i adekvatno organi-zaciono rešenje kao delotvorniji netržišni pristup u odnosu na dugi niz direktno nekoordiniranih tržiš-nih transakcija. Bez organizacije svaki učesnik bi morao da drži na oku sve ostale i troškovi kontrole i ustanovljavanja doprinosa bili bi višestruko multiplikovani” (Ibid., s. 231).

115

zacijom troškova). U tom smislu, navedeni autor je predložio tzv. “kognitivnu (saz-najnu) šemu ugovora”, koja je prikazana na slici 21.

Slika 21: Kognitivna (saznajna) šema ugovora Williamsona

Iz navedene šeme se vidi da monopolistička ograničenja klasične tržišne raz-

mjene djeluju na potrošače i konkurente. U pogledu potrošača moguće je više varijanti: zaključivanje ugovora o prodaji komplementarnog dobra, uvođenje ograničenja prema geografskom obilježju, ispoljavanje specijalnih zahtjeva prema potrošačima, i sl. Sve su to u stvari dopunske ograničavajuće poluge, koje dopu-njuju sistem racionalizacije koji se ostvaruje posredstvom cijena. Kao alternativni oblik pojavljuje se izmjena samog mehanizma racionalizacije posredstvom cijena, koja se sastoji u uvođenju cjenovne diskriminacije.

U pogledu konkurenata izdvajaju se dva pravca djelovanja prema potenci-jalnim suparnicima: uvođenje raznih barijera za ulaz u granu i strategijsko uprav-ljanje. Ova dva pravca djelovanja razdvojena su isprekidanom linijom, koja ozna-čava proizvodnu funkciju. U okviru neoinstitucionalnog pristupa (koji se bazira na kriterijumu efikasnosti), potiskivanje klasične tržišne razmjene objašnjava se tran-

116

sakcionim troškovima i stimulansima. Tu proizvodna funkcija i preferencije eko-nomskih agenata postaju endogeni elementi (Eggertsson, 1991, s. 24).

Teorije koje su orijentisane na analizu stimulansa ponašanja dijele se, prema mišljenju Williamson-a, na teoriju prava svojine i teoriju agentskih odnosa. Pod agentskim odnosima podrazumijevaju se takvi odnosi u okviru kojih jedan eko-nomski subjekt (ili grupa subjekata) privlači drugog ekonomskog subjekta (ili gru-pu ekonomskih subjekata) radi obavljanja usluga u svoje ime, što pretpostavlja de-legiranje nekih prava za donošenje odluka od poručitelja usluga (principala) na agenta kao izvršioca usluga (Jensen & McKling 1979, s. 167).

Upravljačka (governance) verzija transakcionog pristupa najveću pažnju posvećuje problemima neutralizacije oportunističkog ponašanja (ex post) preko iz-nalaženja najadekvatnije strukture upravljanja (hijerarhije). S druge strane, pristup koji akcenat stavlja na mjerenju doprinosa svakog pojedinačnog resursa u proiz-vodnji taj isti problem analizira polazeći od pretpostavke da su korišćeni resursi komplementarni, tako da je teško izmjeriti njihove pojedinačne doprinose.

Slika 22: Klasifikacija Williamsona

U članku “Upoređivanje alternativnih pristupa analize ekonomske organiza-cije” Williamson je predložio drugačiju klasifikaciju teorija (slika 22), grupisanih po kriterijumu neugovornih (tehnoloških) i ugovornih (institucionalnih) principa.

117

Po suštini stvari, on institucionalni pristup poistovjećuje s ugovornim. Institucio-nalni pravac sačinjavaju četiri usmjerenja (prema: Williamson 1994, pp. 52-3):

- prava svojine,

- društveni izbor,

- transakciona ekonomija i

- upravljanje ponašanjem izvršioca.

Navedena šema koristi određenja institucionalne sredine i institucionalnih spo-razuma, koje su formulisali Davis i North (1971, ss. 5-6) na sledeći način: “Insti-tucionalna sredina je ukupnost osnivačkih političkih, socijalnih i pravnih pravila, koje čine bazu proizvodnje, raspodjele i razmjene... Institucionalni sporazum je do-govor između privrednih jednica, koji definiše načine u skladu s kojim oni mogu kooperisati ili konkurisati”.

Pošto je u slučaju institucionalne sredine riječ o pravilima koja strukturiraju uzajamno djelovanje ljudi u društvenom (državnom) i prvatnom sektoru ekonom-skog sistema, polazeći od navedene razlike institucionalnog i tehnološkog pristupa, proizilazi da su teorija društvenog izbora i teorija prava svojine samo različiti oblici teorije društvenog dogovora (kao specifičnog oblika socijalnog ugovora), dok je institucionalna saglasnost oblik privatnog ugovora, koji se može realizovati u ex ante i ex post obliku.

3. Firma kao institucija i komplet ugovora

Predstavnici neoinstitucionalizma pokušavaju na specifičan način da daju od-govore na mnoga pitanja koja su odavno predmet interesovanja, od kojih ćemo navesti samo neka najznačajnija: Kako se objašnjava činjenica da ljudi djeluju ma-nje ili više usaglašeno u ekonomskoj stvarnosti, koja je izuzetno složena, dina-mična i neizvjesna? Zašto navedena usaglašenost ne može biti idealna, kao što je to slučaj u neoklasičnim modelima opšte ravnoteže? Na bazi čega ljudi donose pla-nove, u kojima se predviđa međusobna djelatnost s drugim ljudima? Na ova i slična pitanja neoinstitucionalisti nude odgovor preko definicije institucije kao centralnog pojma svog teorijskog sistema i njegove primjene na objašnjenje mnogih ekonom-skih fenomena. Institucija je skup pravila koja ograničavaju ponašanje ekonomskih agenata i koja uređuju njihove uzajamne djelatnosti. On se dopunjava određenim mehanizmima provjere izvršavanja tih djelatnosti i obezbjeđenja izvršenja (unut-rašnje i spoljne provjere). Šira (opisna) definicija institucija može se dati preko analize njegovog nicanja, evolucije i funkcija koje obavlja.

118

Djelatnost ljudi i društva uopšte (kao ljudske cjeline) ostvaruje se u sistemu koji čine tri vrste odnosa: individua s drugim ljudima, individua prema prirodi i in-dividua prema sebi samima. Ako se u analizu navedenih odnosa unese momenat opšte neizvjesnosti, počinju se uočavati brojni problemi, prvenstveno dezorijen-tacija ljudi u vremenu i prostoru. Ovaj pristup protivurječi neoklasičnim pretpos-tavkama ljudskog ponašanja, prema kojima čovjekove preferencije posjeduju svojstva cjelovitosti, refleksivnosti i tranzitivnosti. Ipak se postavlja pitanje: kako objasniti činjenicu postojanja relativne stabilnosti, doslednosti dejstava, usaglaše-nosti i ureženosti tri tipa navedenih odnosa (i pored postojanja navedene neizvjes-nosti)? Neoinstitucionalisti ovo pitanje svode u uže okvire i objašnjavaju šta us-lovljava očuvanje i reprodukciju kooperacije među ljudima u uslovima neizvjes-nosti, velikog broja učesnika i stalnog mijenjanja njihovih kombinacija.

Ljudi u društvu imaju zajedničke interese, koji ih privlače u zajednicu, ali su njihovi ciljevi različiti, a sredstva za njihovo postizanje često konfliktni. Zato ra-cionalnost na individualnom planu reprodukuje neracionalnost na socijalnom pla-nu. Ograničenost resursa, posmatrana kroz prizmu odnosa ljudske potrebe - dobra za njihovo zadovoljavanje, uzrokuje protivurječnost interesa, koja se često u pro-cesu uzajamnog djelovanja ljudi transformiše u konflikt. Konflikte je moguće rije-šiti (regulisati) samo uvođenjem poretka, koji podrazumijeva uvođenje sistema op-štih ograničenja ponašanja ljudi. Prednje rezonovanje objašnjava funkciju institu-cija, a ujedno određuje sadržaj transakcije kao dijela cjeline ljudskih odnosa, koja uključuje u sebe konflikt, uzajamnu zavisnost i poredak (Commons 1931, p. 656). Ne upuštajući se u bliže određenje transakcije, možemo je uopšteno i uslovno oz-načiti kao društveno opredjeljenje, uređeno djelovanje ljudi u njihovim među-sobnim odnosima.

Predstavnici neoinstitucionalizma smatraju da su motivi i stimulacije nedovo-ljni da objasne ponašanje ljudi, i da u tom pogledu ključni značaj imaju institucije, koji imaju posredničku funkciju u odnosima uzajamnog djelovanja između indi-vidue i okruženja, i koji omogućavaju kompromis u tim odnosima. Jer, institucije nijesu samo ograničavajući faktori ponašanja, nego uslov formiranja preferencija ekonomskih agenata. Institucije koriste pojedini ljudi i grupe ljudi za realizaciju svojih ciljeva. Znajući da pravila efikasno ugraničavaju ne samo sopstveni skup iz-bora, nego i odgovarajuće skupove drugih individua, čovjek formira određena oče-kivinja u odnosu na druge ljude, i teži da izgradi sistem pravila u skladu sa sopst-venim interesima. Dakle, institucije ne niču samo spontano, nego i kao rezultat pla-niranih djelatnosti.

Institucije nijesu savršeni mehanizmi, jer to uostalom nijesu ni ljudi kao nji-hovi tvorci. Oni smanjuju stepen neizvjesnosti okruženja (ali ga ne mogu svesti na nulu) u dijelu njegovih mogućih promjena u vremenu, što omogućava formiranje određenih očekivanja, čime se na određeni način reprodukuje i sama institucija. In-stitucije mogu imati zaštitnu funkciju (u fizičkom, moralnom, intelektualnom i dru-gom smislu). Na to ukazuje shvatanje Commons-a (Ibid.) da je institucija kolek-

119

tivno djelovanje u pravcu oslobađanja individualnog djelovanja od nasilja, laži i sl., čime se ljudi stimulišu da produžavaju “igru” po propisanim pravilima u kojima oni imaju svoju ulogu.

Postojanje ekonomskih institucija, dakle, smanjuju ljudima neizvjesnost i po-maže im u ostvarenje ciljeva za koje su zainteresovani. To se u velikoj mjeri odnosi na tržište kao “prošireni poredak” saradnje ogromnog broja ljudi, ali u istoj tolikoj mjeri se odnosi i na firmu kao oblik ekonomske organizacije ljudi (ekonomsko ustrojstvo).

Za razliku od proizvodne funkcije, firma se uslovno može definisati kao struk-tura djelatnosti (ukupnost uzajamnih djelatnosti) usmjerena na traženje najkoris-nijeg načina proizvodnje (transformacije resursa u proizvod) u uslovima neizvjes-nosti. Ona predstavlja ukupnost uzajamnih odnosa faktora proizvodnje (resursa) koji su nikli u momentu potpune zavisnosti njihovog usmjeravanja od preduzet-nika. U najprostijem slučaju ekonomski agent stupa u odnos sa samim sobom kao nosiocem (preduzetničkih) sposobnosti i prava na stvarima koje imaju osobinu da mogu proizvoditi robe (ili usluge) za potrošače. Odnos između proizvođača i potr-ošača je direktan, pošto tržište faktora proizvodnje ne postoji, što se grafički može prikazati relacijom: vlasnik resursa (VR) --- potrošač (P). Vlasnik resursa i pot-rošač sklapaju ugovor, koji predstavlja skup obaveza s jedne (isporučiti robu) i s druge strane (platiti robu). Ako jedan vlasnik resursa nije u stanju da proizvede do-voljnu količinu robe koja je potrebna, potrošač je prinuđen da zaključi ugovor s nekoliko vlasnika resursa, koji sarađuju međusobno i sa potrošačem, tako da se po-javljuje problem koordinacije, usaglašavanja očekivanja i privatnih planova itd. Na taj način struktura uzajamnih veza poprima sledeći oblik:

Navedena struktura predstavlja situaciju kada su između raznih ekonomskih

agenata raspodijeljena prava svojine ne samo raznih resursa, nego i jednog istog resursa, jer se prava svojine sastoje iz snopa ovlašćenja (punomoćja). Ta struktura ilustruje potpunu decentralizaciju proizvodnje, pa se koordinacija ostvaruje isklju-čivo preko mehanizma cijena. Kao rezultat komplementarnosti resursa i njihove nesavršene djeljivosti u skladu s početno raspodijeljenim ovlašćenjima stvara se problem određenja cijene koju potrošač plaća svakom vlasniku resursa, što pret-postavlja utvrđivanje veličine doprinosa svakog faktora proizvodnje koja je sadr-žana u proizvodu. U tom smislu, Cheung (1983, p. 7) primjećuje da je potrošaču mnogo teže odrediti vrijednost svakog pojedinačnog dijela dobra, nego vrijednost dobra u cjelini.

Vlasnici resursa, očigledno, moraju međusobno usaglasiti svoje djelatnosti (odnosno, moraju se sporazumjeti). Na taj način se firma može posmatrati kao

120

koalicija vlasnika resursa, koja omogućuje njihovo korišćenje za proizvodju roba i usluga s ciljem ostvarenja dobiti. U tom slučaju se pojavljuju sledeći problemi:

− Usaglašavanje zahtijeva vrijeme (čiju vrijednost određuju alternativni troškovi) i troškove. Postavlja se pitanje koordinacije djelatnosti ekonomskih agenata. Jedno od mogućih rješenja je korišćenje usluga posrednika (centralnog agenta - CA):

− Zbog čega se vlasnici isključivih prava svojine na resursima dobrovoljno od-riču od njih i ustupaju ih centralnom agentu, koji, za razliku od tržišta, vrši ulo-gu “vidljive ruke”, pita S. Cheung (Ibid., p. 3). S aspekta potrošača angažova-nje centralnog agenta dovodi do smanjenja transakcionih troškova, jer snop transakcija zamjenjuje samo jedna (jedinstvena) transakcija za potrošača i za svakog vlasnika resursa. Centralni agent može biti i jedan od vlasnika resursa koji ima komparativne

prednosti u realizaciji funkcije posrednika u odnosu na druge vlasnike resursa (mjesto u tehnološkom procesu, raspolaganje informacijama, veća sposobnost pre-uzimanja rizika, itd). Na taj način se može preformulisati ranija definicija firme, koja u novom određenju obuhvata komplet dugoročnih dvostranih ugovora između vlasnika resursa i centralnog agenta, koji zamjenjuju tržište proizvoda i resursa i kod kojih cjenovni signali igraju relativno malu ulogu, zbog obezbjeđivanja ko-ordinacije posredstvom komandi.

Zaključivanje dugoročnih ugovora, prema mišljenju Coase-a (1993, p. 39), ta-kođe smanjuje transakcione troškove, a raspodjela resursa unutar firme je manje osjetljiva na promjene cijena. Pošto je u stvarnosti neizvjesnost takva da je nemo-guće predvidjeti sve slučajnosti i prilagoditi se odgovarajućim djelovanjem na njih, zaključuje se relacijski ugovor, kojim se predviđaju opšti uslovi i ciljevi uspos-tavljanja odnosa i načini rješavanja spornih pitanja. Zaključivanje tog ugovora se smatra jednim od konstitutivnih osobina firme kao institucija.

121

4. Uticaj oportunističkog ponašanja, ograničene racionalnosti i specifičnosti resursa na oblike ugovornog procesa Smatra se da je oportunističko ponašanje centralna kategorija transakcione

ekonomske teorije i ključni pojam pomoću kojeg se objašnjava formiranje firme kao hijerarhijske strukture (Williamson 1993, p. 115). Pošto je nemoguće neutra-lisati neizvjesnost, postoje mogućnosti oportunističkog ponašanja kao načina djelo-vanja ekonomskih agenata u skladu sa sopstvenim interesima, koje ne uzima u ob-zir moralne norme i koje protivurječi interesima drugih agenata. Direktna osnova oportunističkog ponašanja je asimetrija informacija kao posledica neizvjesnosti. Ona je neravnomjerna raspodjela informacije koja je neophodna za zaključivanje sporazuma između potencijalnih partnera.

Pošto se ekonomski procesi realizuju u realnom vremenu, treba razlikovati dva tipa oportunističkog ponašanja:

a) prije ugovaranja (koje se može sastojati u skrivanju neophodnih informacija, ili u tzv. “štetnom izboru” ili “nepovoljnoj selekciji” (adverse selection) i

b) poslije ugovaranja – tipičan primjer je tzv. “izbjegavanje” (shirking), koje se manifestuje kroz narušavanje ugovora i koje podrazumijeva strategijsko mani-pulisanje informacijom (Eggertsson 1991, p. 115), kao i odgovarajuće iščezavanje pozitivnih efekata ugovora. Izbjegavanje obaveza pravno nastaje zbog nemoguć-nosti specifikacije svih obaveza između ugovornih stranaka, odnosno zbog feno-mena nepotpunosti ugovora.

Upravljanje je takođe jedan od konstituišućih elemenata firme. Struktura up-

ravljanja se sastoji iz tri elementa:

- ograničene racionalnosti,

- oportunističkog ponašanja i

- specifičnih resursa. U navedenom kontekstu firma se sada može definisati kao struktura uprav-

ljanja predodređena za uređenje uzajamnih odnosa između ekonomskih agenata u uslovima ograničene racionalnosti, oportunističkog ponašanja i specifičnosti koriš-ćenih resursa. Ograničena racionalnost je karakteristika ljudskog ponašanja u us-lovima neizvjesnosti, koja pretpostavlja njegovu nesposobnost predviđanja svih mogućih slučajnosti, kao i utvrđivanja optimalnog pravca ponašanja. Ona leži u os-novi nepotpunosti ugovora. Specifični resurs je takav resurs čiji su alternativni troš-kovi korišćenja manji od dohotka koji on daje pri najboljem od svih mogućih na-čina korišćenja. Ili, kako to kratko i jasno navodi Madžar (1995, s. 239): “Resurs je specifičan ako izvan preduzeća u kojem je lociran nema alternativnu upotrebu”.

122

Williamson (1985, s. 31) je predložio tabelu 12, koja pokazuje na koji način dominirajući oblik ugovornih odnosa zavisi od odsustva nekog od tri elementa upravljanja.

Tabela 12: Zavisnost dominirajućeg oblika ugovornih odnosa

od odsustva nekog od tri elementa upravljanja

Pretpostavke ponašanja ograničena. racional. oportunizam

Specifičnosti resursa

Ugovorni odnosi koji se primjenjuju

0 + + planiranje

+ 0 + obećanja

+ + 0 konkurencija

+ + + upravljanje

Ako ne postoji oportunističko ponašanje, u uslovima radikalne neizvjesnosti

(ograničene racionalnosti), ugovorni odnosi se ostvaruju posredstvom formulisanja obećanja. Nezavisno od toga da li je ugovorom predviđeno događanje ovog ili onog slučaja, ugovorne strane će se ponašati u skladu s datim obećanjima (kao una-prijed prihvaćenim obavezama). Ako je planiranje moguće u relativno jednos-tavnim realnim uslovima (koje karakteriše stabilnost, mala brojnost spoljnih veza, odgovarajući nivo kompetentnosti ugovornih strana i sl.), onda je realizacija ugo-vornih odnosa preko obećanja moguća za personificirane odnose, u kojima ključni značaj ima povjerenje ili reputacija. Oportunističko ponašanje je nepoželjno za sve ekonomske agente bez obzira koji dio dohotka od specifičnog resursa mogu pri-svojiti u svoju korist. U slučaju radikalne neizvjesnosti i oportunizma kao pred-stavnika nepodudarnosti ekonomskih interesa (ili čak konflikta među njima), mo-gućnost strategijskog manipulisanja informacijom se svodi na konkurenciju.

Samo u slučaju kada se uporedo s oportunističkim ponašanjem (koje je uslov-ljeno ne samo suprotnošću ekonomskih interesa, nego i radikalnom neizvjesnošću) koriste specifični resursi, javlja se neophodnost primjene takvog ugovornog odno-sa, koji obezbjeđuje osiguranje i, posledično, smanjuje rizik od gubljenja dijela ili cijele veličine kvazi-rente111, koja se dobija od korišćenja specifičnih resursa. Up-ravo taj ugovorni odnos Williamson naziva upravljanje.

111 Razlika dohotka koji se dobija od resursa iznad vrijednosti najbolje od propuštenih alternativa.

123

5. Firma kao oblik ugovora s aspekta prava svojine i transakcionih troškova Teorija firme je, čini se, najplodotvornije polje realizacije teorije prava svo-

jine, jer je ona izrasla iz primjene termina prava svojine, transakcionih troškova i ugovornog ponašanja na izučavanje problema firme. Pojmu ugovornog ponašanja pridaje se veliki značaj u teoriji prava svojine, jer se upravo ugovorom realizuje os-novno pravo vlasnika faktora proizvodnje na predaju (otuđenje) svojine, a njime se jasno fiksira šta konkretno podliježe razmjeni. U tom smislu, Pejovich (1981, pp. 16-18) navodi: “Ugovori su sredstvo preko kojeg prava svojine utiču na ekonom-sko ponašanje. Svaka razmjena dobara pretpostavlja predaju nekih konkretnih pra-va svojine, tj. pretpostavlja ugovorne odnose... Funkcija ugovora se sastoji u spe-cifikaciji snopa prava koja podliježu razmjeni. Zaključivanje zakonskih ugovora je skupo, a njihova zaštita još skuplja”.

Složenost ugovora direktno proporcionalno zavisi od usložnjavanja fizičkih karakteristika resursa ili oblika djelatnosti i, posledično, od usložnjavanja strukture pratećih transakcionih troškova. Transakcioni troškovi su osnovna determinanta iz-bora ugovornih odrednica, a firma ne bi ni postojala, smatra De Alessi (1987, p. 59) pri strogom režimu specificiranosti privatnih prava svojine, nepostojanju rizika i transakcionih troškova. U tom slučaju bi vlasnici jednih resursa jednostavno fun-kcionisali kao nezavisni robni proizvođači, koji kupuju usluge faktora proizvodnje kod vlasnika drugih resursa, dodaju svoj sopstveni ulog u proces proizvodnje i prodaju proizvode potrošačima (ili sledećim robnim proizvođačima u proizvodno-raspodjelnom lancu).

Raznovrsnost ugovornih odrednica i oblika Williamson (1985, p. 22) izvodi iz karaktera ekonomskih odnosa koji se uspostavlja između učesnika posla, što znači u suštini da se izvodi iz raznovrsnosti transakcionih troškova. Pri tome je za ob-jašljenje izbora konkretnih oblika ekonomskih organizacija bitna kvalitativna dife-rencijacija transakcionih troškova prema različitim ugovornim oblicima, a ne ap-solutni nivo transakcionih troškova. Izbor konkretnog oblika ugovora zavisi od:

− unikalnosti (specifičnosti) resursa koji se razmjenjuju,

− stepena neizvjesnosti (nesavršenosti informacija) koji prati posao i

− frekfencije (regularnosti) poslovnih kontakata stranaka. Poslovna praksa je izdiferencirala tri tipična oblika ugovora:

− Klasični ugovor, koji ima jednokratni, bezlični i standardizovani karakter (u smislu: ako... onda). Njegovo težište je na pravnim normama, formalnim doku-mentima, samolikvidaciji posla (s ispunjavanjem uslova iz ugovora posao

124

prestaje da postoji) i dvostranosti, uz jasno definisanje sankcija za narušavanje uslova ugovora i rješavanje sporova sudskim putem.

− Neoklasični ugovor, koji ima dugoročni i repetitivni karakter, egzistira u uslo-vima neizvjesnosti, bez mogućnosti da se njime predvide svi budući događaji; učesnici ovog ugovora su saglasni da se u slučaju pojavljivanja nedogovorenih događaja prihvata rješenje treće izabrane strane (arbitražne), koja rešava i spo-rove, tako da on suštinski poprima trostrani karakter.

− Obavezujući (“relacijski”) ugovor karakteriše dugoročne, neprekidne, složne i uzajamno korisne odnose među stranama potpisnicama. Neformalni uslovi imaju prevagu nad formalnim odrednicama, a ponekad se ugovor uopšte i ne pravi u vidu dokumenta, nego postaje implicitan, običan dogovor, jer je eko-nomska zavisnost učesnika posla velika. Ličnosti potpisnika ugovora (ili nefor-malnog dogovora) ovdje imaju presudan značaj, pa se i sporovi rešavaju nefor-malnim pregovorima. Norma ovdje više nije prvobitni ugovor, nego cjelokupni odnosi. Svakom ugovornom obliku, smatra Williamson (1985a, p. 241), odgovaraju

specifični mehanizmi upravljanja dogovorenim odnosima, i to: prvom - bezlični tr-žišni mehanizam za standardne (nespecifične) robe i usluge, drugom - arbitraža kao trostrana struktura upravljanja, a trećem - dvostrana struktura upravljanja za robe i usluge srednjeg stepena specifičnosti. Za visoko specifičnnu robu i visoko specifi-čne djelatnosti obrazuje se četvrti mehanizam - tzv. unitarno upravljanje (hijerar-hija), koje karakteriše verikalna integracija i jednostrani poredak, bez prethodnog usaglašavanja s drugom stranom i odnosima koje regulišu direktne komande um-jesto tržišnih signala. Ugovorna strana koja je vlasnik resursa ne predaje sva svoja prava korišćenja resursa, nego ih delegira drugoj strani pod određenim uslovima: u razmjeni za faktorski dohodak vlasnik faktora proizvodnje ustupa ograničeni skup svojih svojinskih prava, s obavezom da ih potčini drugoj strani i da odustane od samostalnog oblikovanja svog ponašanja u zavisnosti od tržišnih cijena usluga koje taj faktor nudi.

Navedeno široko shvatanje pojma “dvostrani dobrovoljni ugovor” omogućilo je teoretičarima prava svojine (Alchian i Demsets 1972) da definišu firmu kao komplet (mrežu) ugovora, odnosno kao spontana institucija, koja rešava probleme optimizacije transakcionih troškova. U onim granicama u kojima firma taj problem rješava uspješnije nego što to radi decentralizovani tržišni mehanizam, utoliko ga ona više istiskuje. U vezi s tim, a potpuno saglasno principu m.i. samostalnost po-našanja je od najvećeg značaja za firmu kao organizaciju, jer: ne djeluje firma kao takva, nego pojedinci u okviru nje. To znači da neoinstitucionalisti prikazuju firmu kao pravnu fikciju, pošto u realnoj stvarnosti postoji i djeluje kombinacija različito strukturiranih ugovora.

125

Firme kao ekonomske organizacije olakšavaju kooperaciju specifičnih resursa, i to je njihova osnovna funkcija s aspekta transakcione ekonomije. Ako se fenomen firme posmatra kroz prizmu do sada rečenog, može se zaključiti da se ona formira kao odgovor na skupoću tržišne koordinacije. Tretiranje firme kao kompleta ugo-vora logički navodi na pitanje konfiguracije prava svojine u njoj. Ako ugovore pos-matramo kao kanale preko kojih se predaju skupovi punomoćja (ovlašćenja), onda uspostavljanje raspodjele prava svojine u firmi znači ustvari određivanje za nju karakterističnih transakcionih troškova, upravljačke strukture, sistema stimulacija i šeme vjerovatnog ponašanja njenih članova. Komplet ugovora firme, po mišljenju teoretičara prava svojine, ima sledeće karakteristike:

− Predstavlja koaliciju vlasnika faktora proizvodnje koji međusobno kooperišu i koji su međusobno povezani mrežom ugovora.

− Srž te koalicije čini dugoročni “relacijski” ugovor, koji se odnosi na specifične, uzajamno zavisne resurse. Ako vrijednost resursa ne zavisi od sudbine i ponašanja koalicije, onda će se on i izvan nje i unutra nje plaćati jednako, pa je riječ o opštem (nespecifičnom) resursu. Ako je vrijednost resursa u koaliciji veća nego izvan nje, onda se radi o specifičnom resursu. Može postojati i uza-jamna specifičnost resursa, kada su oni zavisni i uzajamno unikalni: ako se koalicija raspadne, nijedan od njih ne može na tržištu naći odgovarajuću zam-jenu. Trajanje koalicije donosi im kvazi rentu, koju faktori dijele međusobno, pa su zato međusobno zainteresovani za produženje saradnje.

− Proizvodnja se realizuje timski (“ekipno”), a zajednički proizvod ekipe je veći od aritmetičkog zbira individualnih proizvoda njenih članova (saglasno teoriji sinergizma), što znači da se pretpostavlja ostvarenje dobiti od kooperacije fak-tora proizvodnje.

− Koalicija iznajmljuje neke resurse opšteg (nespecifičnog) karaktera. Pošto se proizvodnja ostvaruje timski, nemoguće je tačno ustanoviti individualni dop-rinos svakog uloženog resursa u opštem rezultatu. Zato se nagrađivanje za iz-najmljene resurse utvrđuje po nekim uslovnim i približnim kriterijumima. 6. Oblici firme U članku “Priroda firme” Coase nije razmatrao pitanje raznovrsnosti firmi. U

mnogim zapadnim udžbenicima obično se pominju tri osnovna oblika firmi: individualne firme, partnerstva i korporacije. Međutim, u ekonomskoj literaturi ne postoje usaglašeni (jedinstveni) kriterijumi na kojima bi se zasnivala klasifikacija tipova firmi. Navedena klasifikacija je za neoinstitucionalnu analizu dosta uproš-

126

ćena, jer ne omogućuje ispoljavanje raznolikost odnosa unutra firmi, kao i odnosa između firmi i okruženja.

U neoinstitucionalnoj analizi kao osnovni kriterijum klasifikacije firmi služi princip raspodjele snopa ovlašćenja između različitih ekonomskih agenata. To znači da se analitički instrumentarijum kod klasifikacije firmi u značajnoj mjeri pozajmljuje od teorije prava svojine (iako to nije jedina neoinstitucionalna varijanta klasifikacije). Neoinstitucionalna klasifikacija ima dosta sličnost sa pravnom klasi-fikacijom, jer se i jedna i druga zasnivaju na snopovima svojinskih prava. Ali, pos-toje i značajne razlike:

a) firma je u pravnom određenju pravno lice (ili pravna fikcija), što znači da predstavlja organizaciju koja posjeduje imovinu i za svoje obaveze odgovara tom imovinom itd. i

b) u neoinstitucionalnom određenju firma se ne mora definisati kao organiza-cija, nego npr. kao komplet dvostranih ugovora.

Dalje, firma ne mora biti pravno lice (to nije npr. porodično poljoprivredno

dobro). Ona se ne razmatra kao pravna fikcija, jer u njoj djeluju ekonomski agenti koji zastupaju svoje interese u skladu sa realnim skupovima ovlašćenja koja su među njima raspoređena.

Neoinstitucionalna klasifikacija firmi obuhvata nekoliko oblika: individualnu (klasičnu) firmu, potpuno partnerstvo, proizvodna kooperacija (samoupravljačka firma), otvorena korporacija (akcionarsko društvo otvorenog tipa), regulisana fir-ma, državna firma i nekomercijalna (neprofitna) firma. Navedena klasifikacija po-kazuje da predstavnici neoinstitucionalizma teže razgraničenju administrativnih i tržišnih mehanizama kontrole, iako npr. otvorene korporacije (u razmim proporci-jama) koriste oba sistema kontrole. U objašnjenju svakog od navedenih oblika firme vidjeće se da se pravi razlika između lidera koalicije (člana tima koji posje-duje visoku produktivnost u radu koji je povezan s odlučivanjem o ključnim pita-njima (šta treba, a šta ne treba da radi firma) i vlasnika specifičnih resursa. Takođe će se primijetiti da je sistem privatne svojine najplodotvornije polje za formiranje i izbor najrazličitijih organizacionih oblika firme, jer omogućuje najveću slobodu razmjene i najveću mobilnost kombinovanja prava svojine.

Model klasične firme pretpostavlja da ona djeluje na takav način da sve odluke donosi jedna osoba, koja svim ostalim vlasnicima faktora proizvodnje isplaćuje faktorske dohotke (platu, kamatu, rentu i preduzetničku dobit), koji potiču od ost-varene razlike između ukupnog dohotka i troškova firme. Neoinstitucionalni pris-tup u pogledu klasične individualne firmi pokušava da pruži odgovor na pitanja: ko faktički raspolaže snopom ovlašćenja u firmi i na koji način se ta olašćenja koriste? Karakteristike klasične firme su (prema: Alchian, 1977, p. 88):

− zajednička proizvodnja robe s upotrebom različitih resursa,

127

− uzajamno djelovanje između nekoliko vlasnika resursa,

− postojanje jedne strane (preduzetnika) koja zaključuje dvostrani ugovor sa svim ostalim stranama o zajedničkom korišćenju resursa,

− pravo preduzetnika da vodi ponovne pregovore sa svakim od vlasnika resursa koji ulaze u firmu nezavisno od drugih vlasnika,

− ostvarivanje prava preduzetnika na dobit,

− ostvarivanje prava preduzetnika na prodaju svog statusa u firmi,

− pravo preduzetnika da vrši kontrolu ponašanja svih ostalih faktora (učesnika) proizvodnje,

− pravo preduzetnika da mijenja kadrovski sastav firme (tj. pravo prijema, otkaza i sl.) i

− pravo preduzetnika da proda sva navedena ovlašćenja. U onoj mjeri u kojoj preduzetnik donosi pravilne odluke, one su više usmje-

rene na maksimizaciju njegove korisnosti. Taj faktor rješava pitanje “kontrole kontrolora”, jer je ostvarivanje dobiti moćni stimulans preduzetnika da se ne pona-ša oportunistički pri realizaciji svojih upravljačkih i kontrolnih funkcija. Vlasnik resursa koji je u najvećoj mjeri specifičan pojavljuje se kao vlasnik individualne (privatno-preduzetničke) firme, jer je upravo on spreman da plati maksimalnu cije-nu za pravo kontrole firme, iako on u bukvalnom smislu nije vlasnih svih resursa koji čine koaliciju (Alchian & Woodward 1988, p. 70). U slučaju “klasične” kapitalističke firme takav specifičan resurs je fizički kapital. Preduzetnička dobit kao faktorski dohodak njegovog vlasnika zavisi u suštini od preduzetničkog ta-lenta, odnosno od vještine formiranja uspješne ekipe.

Najveći stepen specifičnosti može da ima i ljudski kapital. U tom slučaju je njegov vlasnik centralni agent među ostalim članovima koalicije. Kao primjer se u literaturi navode advokatske kancelarije, reklamni biroi, inženjering firme, firme za programsku podršku, projektno-konstrukcioni biroi, i sl. (Ibid., p. 71). Kompar-ativne prednosti ove firme su:

− odsustvo problema slobodnog pristupa resursima unutar firme, kao i preko-mjernog iskorišćavanja ograničenog resursa,

− kao rezultat koncentracije snopa ovlašćenja u rukama preduzetnika ne stvaraju se tradicionalni problemi kao kod akcionarskog društva, povezani s odvoje-nošću prava upravljanja (što se tretiralo kao odvojenost upravljanja od svojine), zato što niče ekonomija transakcionih troškova povezana s agencijskim odno-sima poručilac - izvršilac (principal-agent),

− u okviru individualne firme ne postoji problem motivacije za onog ko donosi odluke,

128

− kontrola djelatnosti firme ostvaruje se na tržištu, koje obezbjeđuje veću ili manju dobit u zavisnosti od adekvatnosti djelovanja firme i njenog prilagođa-vanja okruženju i

− uzajamna veza između ekonomske odgovornosti i slobode donošenja odluka je najočiglednija kod individualne firme. Navedene prednosti omogućavaju smanjenje troškova povezanih s neefikas-

nim korišćenjem resursa, kao i minimizaciju transakcionih troškova koji su rezultat atomizirane strukture ovlašćenja kod drugih oblika firme. Nedostaci individualnih firmi su:

− problemi nedovoljnog investiranja sredstava (koja su limitirana) i pretjerana sklonost šted nji (zbog minimiziranja rizika od nelikvidnosti i bankrotstva – Eggertsson 1991, p. 178). Navedeni problemi su izraženi u situacijama poveća-ne neizvjesnosti, kakva je npr. institucionalna transformacija (kada su formalna i neformalna pravila igre nestabilna),

− problem nedovoljne diversifikovanosti onih resursa s kojima firma raspolaže, što povećava rizik poslovanja i uslovljava preduzimanje dopunskih mjera za obezbjeđenje sigurnosti,

− velike teškoće sa spoljnim investitorima (zbog slabih garancija vraćanja),

− smanjena upravljačka kompetentnost preduzetnika za univerzalni krug poslova koji zahtijevaju znanje iz raznih oblasti, iskustvo, snalažljivost, navike, upor-nost itd.,

− državno propisivanje propisa obavljanja biznisa stvara brojne teškoće i

− sa rastom firme postaje sve teža kontrola ispunjavanja obaveza vlasnika resur-sa, koju sprovodi preduzetnik. Individualne firme su po pravilu rasprostranjene tamo gdje nije značajno zas-

tupljena ekonomija obima proizvodnje i gdje je relativno visoka samokontrola, ve-zana za određeni standard kvaliteta roba ili usluga i visokim troškovima spoljne kontrole (Ibid., s. 179).

Potpuno partnerstvo je oblik privredne organizacije u kojem svaki član ima pravo i mogućnost da odlučuje i snosi neograničnu imovinsku odgovornost za du-gove firme, kao i da se javlja vlasnikom prava na učešće u dobiti. To je, dakle, udruženje dvoje ili više ljudi koji vode posao kao suvlasnici, na bazi njihovog pro-izvoljnog ugovora (koji ne protivurječi zakonu). Preimućstva potpunog partnerstva u odnosu na individualnu firmu su:

− slabljenje finansijskih ograničenja, koje omogućuje potpunije korišćenje pozi-tivnih efekata obima proizvodnje;

129

− svaki od učesnika potpunog partnerstva smanjuje troškove vezane za rizik, investirajući relativno manji dio svog bogatstva u firmu; i

− rizičnost firme se može smanjiti diversifikacijom proizvodnje roba ili obav-ljanja usluga. Na taj način je potpuno partnerstvo, ceteris paribus, preferentniji oblik organizacije ekonomske aktivnosti u uslovima visokog stepena neiz-vjesnosti okruženja. Pravo na dobit u potpunom partnerstvu tijesno je povezano s pravom dono-

šenja odluka, što znači da je snop ovlašćenja raspodijeljen tako da svaki partner ima formalno pravo na realizaciju svakog od njih, ali uz saglasnost drugog part-nera. Ostvarenje nekih važnih ovlašćenja (koja se odnose na formiranje ekipe struč-njaka, izmjene u njoj, dobit, koordinaciju dejstava i sl.) je veoma složeno pitanje, i praktično se svodi na neformalna pravila, prema kojima se suvlasnici firme speci-jalizuju za pojedine djelove iz snopa ovlašćenja, ostvarujući ostale zajednički. Do-minacija neformalnih pravila koja koordiniraju dejstva vlasnika snopa ovlašćenja unutra firme proizilazi iz činjenice da u firmi rade ljudi koji dugoročno i intenzivno djeluju jedni na druge.

Pošto su i suvlasnici, prirodno, ekonomski agenti sa različitim interesima, koji, prema mišljenju Benham-a i Keefer-a (1991, p. 707), proizilaze iz različite funkcije korisnosti i različitih budžetskih ograničenja), kod potpunog partnerstva uvijek postoji mogućnost da jedan od partnera smanji svoj doprinos u ukupnoj proizvodnji firme, a da pri tome ne izgubi na dobiti koju prisvaja kao suvlasnik. Na taj način, interes suvlasnika je indirektna funkcija korisnosti, jer dolazi do pojave izbjega-vanja obaveza suvlasnika firme kao oblika oportunističkog ponašanja. Problem iz-bjegavanja (shirking) se povećava s rastom broja partnera (suvlasnika) i s uslož-njavanjem mjerenja doprinosa partnera ili kvaliteta njihove djelatnosti u firmi. Što su niži troškovi mjerenja, partnerstvo je efikasnije i može poprimiti veće razmjere. Kao garancija kod partnerstva služi ne samo ustavni (osnivački) kapital, nego i lična imovina suvlasnika.

Značajan faktor koji doprinosi stabilnosti i efikasnosti partnerstva je ljudski kapital koji imaju suvlasnici firme, koji im omogućava kontrolisanje djelatnosti svojih partnera. Nestabilnosti potpunog partnerstva doprinosi težnja bilo kog partnera da zauzme dominirajući (liderski) položaj u firmi, čime se ugrožava stra-tegijski položaj drugih partnera.

Proizvodna kooperacija je oblik privredne organizacije u kojoj insajderi imaju pravo donošenja odluka na nivou firme kao cjeline, a istovremeno se pojavljuju i kao njeni radnici. Za razliku od partnerstva i klasične individualne firme, pravo do-nošenja odluka insajderi imaju kao vlasnici opštih, ali i specifičnih resursa. Svaki radnik (ili njegov predstavnik u organima upravljanja) ima svoje interese, koji se ispoljavaju u karakteru njegovog glasanja kao formalno osnovnoj proceduri donošenja odluka. U vezi s tim pojavljuje se problem permanentnosti glasanja, jer

130

predlog koji se usvoji u prvobitnoj proceduri glasanja može biti odbačen u slede-ćem glasanju, u skladu s pravilom proste većine, tako da se teorijski glasanje može ponavljati do beskonačnosti (Mueller 1993, pp. 63-65). Navedeni problem se po-javljuje u slučaju kada treba riješiti nekoliko problema, od kojih svaki ima različitu težinu i značaj za one koji imaju pravo odlučujućeg glasa.

Usvajanje uzajamno prihvatljivog rješenja eliminiše problem spoljne kontrole njegove realizacije, kao rezultat njegove zamjene samokontrolom, koja onemo-gućuje oportunističko ponašanje. Ali, to je samo idealni slučaj, tako da se u stvar-nosti koriste njegovi surogati, koji ipak omogućavaju da se dobije slično rješenje. Načini minimizacije troškova usaglašavanja odluka egzistiraju u obliku posebnih ograničenja koja djeluju u tri pravca.

Prvi, procedura glasanja kao ograničenje skriva čitav kompleks pravila koja utvrđuju: ko je vlasnik prava glasa u organizaciji, ko upravlja, odnosno ima odluču-jući uticaj na definisanje skupa alternativa za glasanje i na koji način se obezbje-đuje zaštita prava manjine itd. Na taj način, za očuvanje institucije direktne ili predstavničke demokratije u firmi uspostavljaju se ograničenja (okviri) u kojima se realizuje procedura glasanja. Npr. svaki izvršni predstavnički organ (izvršni odbor, upravni odbor i sl.), u čiju kompetenciju su delegirana razna ovlašćenja, predsta-vlja ograničenje samoupravljanja.

Drugi, povećanje stepena homogenizacije članova firme obezbjeđuje smanje-nje razilaženja ekonomskih interesa članova firme. Na taj način se olakšava proces odlučivanja i eliminišu se mogućnosti cikličnog glasanja. Pored toga, homogeniza-cija insajdera značajno olakšava problem zaštite pravila (koji reprodukuje visoke alternativne troškove oportunističkog ponašanja, npr. u obliku izbjegavanja). Dalje, homogenizacija omogućava formiranje sistema vrijednosti (ideoloških stavova) po principu “mi i oni” (za razliku od principa “ja i oni” koji postoji kod individualne firme. Zbog svega toga, princip homogenizacije uslovljava “poslušnost” (pokor-nost) kao blagi oblik egoističkog ponašanja, ili u krajnjem slučaju kao njegov pri-vid (Williamson 1994, p. 46), što je uslovljeno visokim stepenom poistovjećivanja (identifikacije) interesa individua s grupnim interesima, s jedne, i efikasnošću sank-cionisanih normi ponašanja unutar grupe, s druge strane.

U stvarnosti ne postoji jedinstveni kriterijum homogenizacije, i, posledično, mehanizam njegovog obezbjeđivanja. Homogenizacija se može ostvariti preko strogo propisanih pravila ponašanja (odnosa) sa okruženjem, preko utvrđivanja prostornih granica djelatnosti firme, preko predaje prava glasa (ili članstva) nas-ledstvom, preko privrženosti određenoj ideologiji koja je kolektivno orijentisana, itd. Značenje dva navedena principa se mogu objasniti pomoću Arrow-ove teoreme o nemogućnosti dobijanja optimalnog i stabilnog rezultata glasanja. Ako pret-postavimo da glasaju tri lica (ili tri grupe lica, tako da članove svake pojedinačne grupe karakteriše homohenost preferencija, dok razne grupe imaju različite pre-ferencije), i da svako lice (odnosno grupa) ima sistem preferencija, koji karakterišu

131

osobine potpunosti, refleksivnosti i tranzitivnosti, onda se skala preferencija može predstaviti na sledeći način (tabela 13):

Tabela 13: Matrica skala preferencija

Glasačka pitanja

Grupe lica X Y Z

A 1 2 3

B 2 3 1

C 3 1 2

Svako od pitanja koja se glasaju zauzima određeno mjesto (rangirana su) kod

svakog učesnika na sledeći način: Za A: X>Y, Y>Z, tako da je X>Z; Za B: Z>X, X>Y, tako da je Z>Y; Za C: Y>Z, Z>X, tako da je Y>X. Navedeni uslovi od-ražavaju svojstvo tranzitivnosti preferencija, koje se pojavljuje kao konstantno svojstvo racionalnog (optimizirajućeg) ponašanja individua. Postavlja se pitanje: šta će se desiti ako, u skladu s pravilima glasanja, od dvije moguće varijante treba izabrati onu koja se prihvata jednoglasno? Očigledno je da ni jedna od mogućih varijanti neće biti prihvaćena. Zbog toga se češće primjenjuje procedura odluči-vanja većinom glasova. Ako se prihvati glasanje po parovima, moguće su tri va-rijante (prema gore rangiranim preferencijama):

I Glasaju se varijante X i Y. Rezultati su sledeći:

X Y

A + -

B + -

C - +

U ovom slučaju prolazi varijanta X. II Glasaju se varijante X i Z. Rezultati su sledeći:

X Z

A + -

B - +

C - +

U ovom slučaju prolazi varijanta Z.

132

III Glasaju se varijante Y i Z. Rezultati su sledeći:

Y Z

A + -

B - +

C + -

U ovom slučaju prolazi varijanta Y. Sabiranjem dobijenih rezultata proizilazi

da je Y < X < Z < Y . Navedena šema ilustruje situaciju s netranzitivnim društ-venim preferencijama pri tranzitivnim individualnim preferencijama. Prednost se daje jednoj od varijanti zavisno od toga u kakvom poretku se varijante stavljaju na glasanje. Ako nema zaštićenih pravila (kriterijuma) formulisanja glasačkih pitanja, rezultati glasanja neće biti stabilni.

Treći, veličina firme obrnuto proporcionalno utiče na mogućnost usagla-šavanja odluka i dejstava članova firme, jer se negativne posledice oportunističkog ponašanja raspoređuju na veći broj ljudi.

Tri navedene karakteristike se izuzetno dobro dopunjuju, tako da mogu biti korišćene kao supstituti, u sledećem smislu: a) što je veći stepen homogenizacije firme, veća je i efikasnost firme u pogledu povećanja njene veličine i b) što je savr-šenija procedura donošenja odluka, veće su mogućnosti povećanja broja radnika i veličine firme (bez mogućnosti ugrožavanja organizacije iznutra). Ograničenja u pogledu veličine firme egzistiraju u samim određenjima pravila prijema novih čla-nova (koji je u skladu s pravilom homogenizacije). Ta pravila forsiraju rođačke ve-ze, privrženost određenoj ideologiji i sl.

Za razliku od partnerstva, gdje suvlasnici ne moraju biti i radnici firme, u samoupravnim firmama je to jedna od osnovnih karakteristika. Na taj način, prob-lem izbjegavanja obaveza radnika (nerad) ovdje ima poseban značaj. Izbjegavanje obaveza ima kratkoročne i dugoročne posledice. U kratkoročnom periodu radnik ima mogućnost da poveća vrijeme svog slobodnog vremena (dokolice, nerada), što dovodi do smanjenja kvaliteta ili količine usluga koje on pruža, bez odgovarajućeg sniženja plate i odgovarajućeg smanjenja njegovog učešća u ukupnoj dobiti firme (koja se objektivno smanjuje zbog njegovog oportunističkog ponašanja). Na taj način radnik objektivno dobija veću platu nego što je zaradio, što znači da on povećava svoju potrošnju na račun drugih radnika. Slično ponašanje svih radnika dovelo bi do značajnijeg smanjenja ukupne dobiti firme, a samim tim i do smanjenja apsolutnog učešća radnika u ukupnoj dobiti pri konstantnoj veličini plate (nivo E2i).

Otvorena korporacija (akcionarsko društvo otvorenog tipa) ima komparativne prednosti u pogledu dostupnosti finansijskim tržištima, a samim tim i u pogledu

133

mogućnosti privlačenja dopunskih sredstava za realizaciju investicionih projekata s različitim stepenima rizika. Navedene prednosti omogućavaju ostvarenje velikih investicija i širenje vremenskog horizonta odlučivanja. Otvorena korporacija je u suštini mnogostruki ugovor, odnosno skup ugovora, od kojih je većina implicitnog karaktera. Ona se zasniva na sledećim principima:

− Ograničena odgovornost akcionara, koja je u granicama njihovog uloženog kapitala za koji dobijaju akcije. U tom smislu akcionari se na razlikuju od vlasnika obligacija otvorene korporacije (Alchian 1977, p. 97), iako im se for-malni status razlikuje. Akcionari ne mogu snositi rizik cijelom svojom imo-vinom pored ostalog i zato što nijesu u položaju da sistematski i značajno utiču na odlučivanje, koje je u kompetenciji upravljača (zbog asimetričnih infor-macija koje su u korist upravljača, kao i zbog atomiziranosti akcija na mnoge vlasnike, koja stvara tradicionalne probleme kolektivnog djelovanja). Dok u klasičnoj firmi vlasnik snosi rizik i ima pravo upravljanja i prisvajanja rezul-tata, u korporaciji rizikuju akcionari (svojim ulogom), dok pravima de facto raspolažu upravljači, tako da se pojavljuje odvojenost svojine od upravljanja (Berle & Means 1982, p. 338). Otuda slijedi odgovornost upravljača za odlu-čivanje i realizaciju odluka.

− Odvojenost upravljanja (kao usmjeravanja i načina korišćenja aktiva korpo-racije) od drugih ovlašćenja. To pruža mogućnost potpunijeg korišćenja kom-parativnih prednosti upravljača u vladanju specijalnim znanjima, informaci-jama i sl., jer su troškovi usaglašavanja odluka (donešenih jednoglasno ili većinom glasova) izuzetno visoki, uz veliku vjerovatnoću oportunističkog po-našanja makar nekog dijela akcionara (pošto se odluke donose u uslovima rizika i neizvjesnosti).

− Slobodni promet akcija, bez saglasnosti akcionara. Ovaj princip podrazumijeva realnu mogućnost prodaje i kupovine akcija na tržištu hartija od vrijednosti.

− Donošenje pravilnika o djelatnosti korporacije otvorenog tipa smanjuje vjero-vatnoću čisto spekulativnog karaktera organizacije korporacije za ostvarivanje preraspodjele na bazi korišćenja asimetričnih informacija i sl. Pored toga, postoje određeni normativi o minimalno dozvoljenom odnosu osnivačkog kapi-tala prema zajmovnim sredstvima (što je posebno karakteristično za banke), o likvidnosti, itd.

− Javno računovodstvo ili prinudna otvorenost korporacije, u smislu godišnjeg objavljivanja rezultata poslovanja (završnog računa, knjigovodstvenog bilansa, računa uspjeha dobiti i gubitaka itd.).

− Pravilo glasanja prema kojem količina glasova ne odgovara broju suvlasnika firme (kao u kooperativnim ili samoupravnim firmama), nego prema broju ak-cija, shodno pravilu “jedna akcija - jedan glas”.

134

Problem otklanjanja ili minimizacije troškova oportunističkog ponašanja up-ravljača u firmi je uvijek aktuelan, tako da se postavlja pitanje organizacije kont-role upravljača. Karakter upravljačke funkcije koju obavljaju ne omogućava ostva-renje direktne kontrole bez izuzetno visokih troškova, zbog: a) asimetrične raspod-jele informacija između kontrolora i onih koje treba kontrolisati (u korist posled-njih) i opadajućeg graničnog korisnog učinka od kontrole. U praksi, naravno, pos-toje načini kontrole upravljača, koji se dijele na automatske (uslovno: depersoni-fikovane) i diskresione (uslovno: personifikovane). Automatski mehanizam kont-role ostvaruje se posredstvom funkcionisanja tržišta, koja su povezana s djelat-nošću date korporacije. Radi se o sledećim tržištima:

− Tržište hartija od vrijednosti, na kojem se kotiraju akcije i druge hatije od vri-jednosti date korporacije, tako da se kroz veličinu ostvarene dividende naj-jasnije sagledavaju njeni rezultati. Dividende određuju dinamiku tržišne cijene akcija u odnosu na njihovu nominalu posredstvom uzajamnih odnosa s alter-nativnim oblikom korišćenja aktiva i dohotka koji od njih primaju ulagači (de-poziti i bančine kamatne stope). Zbog značajnih troškova mjerenja kvaliteta djelatnosti upravljačke nomenklature u korporaciji, koriste se supstituti mje-renja (npr. kursna vrijednost akcija, iako ona nije uvijek dobar pokazatelj pos-lovanja i finansijske situacije korporacije. Često nije stvar u kvalifikovanosti menadžera, koliko u povjerenju koje u njih imaju akcionari.

− Tržište kontrolnih paketa akcija, u smislu predaje akcija drugoj kompaniji, (ap-sorbovanja akcija druge kompanije), sporazuma o pripajanju i sl. Na taj način dolazi do preraspodjele svojinskih prava: jedni ih otuđuju u korist drugih. Do toga obično dolazi kada se korporacija nađe pred bankrotstvom, ili kada je platežno nesposobna.

− Tržište upravljačkih (menadžment) usluga je orijentisano na kontrolu djelat-nosti pojedinih upravljača (za razliku od tržišta kontrolnog paketa akcija, na kojem se vrši kontrola upravljačke ekipe u cjelini). Postoji nekoliko načina diskresione kontrole:

− Ogranizacija javnog računovodstva o djelatnosti korporacije, putem objavlji-vanja godišnjih završnih računa i drugih dokumenata. Pošto je djelatnost svake firme raznovrsna, za pravilne ocjene njene uspješnosti potrebno je koristiti či-tav kompleks pokazatelja, kao što su: nivo opšte rentabilnosti, broj obrta kapi-tala, rentabilnost obrta, rentabilnost sopstvenog kapitala, koeficijent likvid-nosti itd.

− Unutrašnja konkurencija među članovima poslovodnih struktura, koji preko sastavljanja homogenih interesnih grupa mogu obezbijediti redistribuciju ov-lašćenja (iako to zahtijeva velike transakcione troškove vezane za pregovaranje i usaglašavanje stavova). Pored toga, sve troškove oko formiranja takvih inte-resnih grupa snosi njen inicijator (organizator), a koristi se raspoređuju na sve

135

njene članove. Što je homogenija grupa i što su preciznije specificirana prava svakog od njenih članova na prisvajanje dijela dobiti, sve je veća vjerovatnoća prevazilaženja problema navedene unutrašnje konkurencije.

− Raspodjela ovlašćenja između upravljača na takav način da to doprinosi stva-ranju uzajamne kontrole i otežava eventualni dogovor između pojedinih up-ravljača (u obliku tajne informacije, netačne informacije i sl.). Ovaj način kontrole je sličan onome koji koristi država, a koji se zasniva na principu pod-jele vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku (uz kontrolu javnog mnenja preko sredstava masovne informacije).

− Fiksiranje određenih obavezujućih pokazatelja rezultata rada korporacije, koje usvaja skupština ili savjet direktora. Ti pokazatelji mogu limitirati ponašanje upravljača ako su nepovoljni.

− Razrada i realizacija sistema kompenzacionih isplata, koje direktno povezuju rezultate rada upravljača s njihovim dohocima (pravo upravljača na učešće u ostvarenoj dobiti, koje se pojavljuje kao sredstvo eliminisanja oportunističkog ponašanja). Na kraju treba napomenuti da svi navedeni kontrolni mehanizmi imaju ne

samo svoje komparativne prednosti, nego iziskuju i određene troškove (pripreme, realizacije, posledica i sl.), tako da konkretan oblik njihove kombinacije zavisi od određenih uslova. To znači da nije moguće a priori izvoditi zaključke o optimalnoj kombinaciji različitih oblika (mehanizama) kontrole.

Svi do sada razmotreni oblici firme posmatrani su nezavisno od stepena dr-žavnog regulisanja (uticaja) njihove djelatnosti. Poznato je, naravno, da je država uvijek u manjoj ili većoj mjeri raznim svojim mjerama (ograničavajućim, stimu-lativnim i sl.) koriguje djelatnost firmi. Kod regulisanih firmi riječ je o uvođenju ograničenja na veličinu dobiti firme, čime se suštinski ograničava pravo na pri-svajanje ostvarene dobiti. Višak dobiti iznad propisane veličine prisvajaju potrošači u obliku snižene cijene. To je uglavnom slučaj kod antimonopolske politike države. Regulisana firma može postojati i u raznim uslovima paternalizma (stimulacija, državnih dotacija, bespovratnih pomoći itd.).

Državna firma formalno nema prava na slobodnu prodaju ovlašćenja, čime se isključuje mogućnost podvojenosti zaposlenih u firmi na one koji prihvataju rizik (vlasnike) i one koji upravljaju, kao što je to slučaj u privatnim korporacijama. Po-red toga, državna firma formalno nema vlasnika prava na dobit. Pošto se djelatnost državne firme finansira iz sredstava državnog budžeta (odnosno iz džepa poreskih obveznika), pogodnost korišćenja navedenog prava imaju praktično svi potrošači roba i usluga date firme. Odsustvo javno utvrđenih pretendenata na dobit odgovara izuzetno visokim troškovima predaje prava na dobit nekom drugom licu i zane-marljivo malom učešću odgovornosti za neefikasno funkcionisanje firme. Atomizi-ranost svojinskih prava i njihova raspodijeljenost između mnogih ekonomskih agenata stvara tradicionalni problem oportunističkog ponašanja. Pošto prava svoji-

136

ne (snopa ovlašćenja) ne mogu da se prenose, stimulansi za kontrolu djelatnosti upravljačkog tima od strane poreskih obveznika su mali, što na svoj način snižava alternativne troškove oportunističkog ponašanja menadžmenta.

Osoblje državne firme, kao što je istaknuto, ne može pretendovati na dobit u novčanom obliku, tako da povećanje cijena proizvoda i usluga državne firme ne povećava njihove novčane dohotke (plate). Zbog toga su državne firme zaintere-sovane da formiraju niže cijene svojih roba i usluga, uz ispunjavanje nekih dodatnih uslova, koji radnicima firme pružaju određena nenovčana zadovoljstva (npr. državna hidrocentrala radije isporučuje struju velikim i pouzdanim potro-šačima, koji redovno plaćaju, pa im zato omogućava povoljnije uslove). Zbog toga se, pored ostalog, smatra da je režim državne svojine više orijentisan na netržišne kriterijume racionalnog ponašanja.

Indirektni mehanizam kontrole upravljača državne firme nije efikasan limitator njihove djelatnosti, jer država istupa kao garant njihovih obaveza pred kreditorima. Zato su državni menadžeri više stimulisani za oportunističko ponašanje nego što je to slučaj u privatnim firmama. Prednji zaključci ne znače apriori da su državna preduzeća u svim slučajevima manje efikasna od privatnih i ostalih oblika firmi, posebno ne u onim djelatnostima kod kojih je relativiziran presudni značaj prava na učešće u dobiti kao motivacije ponašanja.

Državne firme su bolje obezbijeđene od rizika od ostalih firmi, jer iza njih stoji država kao garant obaveza. Zato se menadžment državne firme neutralnije odnosi prema riziku. Ali, pošto upravljači državne firme zavise od viših državnih činov-nika, njihovo ponašanje u pravcu smanjenja rizika poprima druge oblike. Smatra se da je formiranje državne firme kao organizacionog oblika direktno proporcionalno:

− veličini investicija za ostvarenje nekog proizvodnog programa,

− dužini trajanja perioda realizacije investicija,

− neizvjesnosti investicionih rezultata i

− cijeni specifikacije svojinskih prava na investicione rezultate itd. Državne firme se formiraju prvenstveno u oblastima fundamentalnih istraži-

vanja (visoka tehnologija, genetički inženjering, kosmička istraživanja, stvaranje novih izvora energije i sl.). Neki autori npr. posmatraju armiju (odbrana zemlje) i policiju (sigurnosni poredak) kao specifičan oblik državne firme za proizvodnju društvenih dobara i usluga, usmjerenih protiv nasilja, koji smanjuju troškove osta-lih firmi (čuvanja, obezbjeđenja i sl.).

U nekomercijalne (neprofitne) firme spadaju sve organizacije koje nemaju za cilj ostvarenje i prisvajanje dobiti, pa su po tom osnovu oslobođenje plaćanja kor-porativnog poreza. Mnoge nekomercijalne firme dobijaju razne pomoći i subven-cije (Weisbrod 1988, p. 14). U odsutnosti prava na ostvarivanje i prisvajanje dobiti, kod njih postoje njegovi razni stimulativni supstituti (poistovjećenje s opštim inte-

137

resima, ideološki interesi, profesionalni interesi, dobrotvorni interesi i svi slični ho-mogenizovani interesi). U njima se uspostavljaju neformalni odnosi, koji se zas-nivaju na povjerenju, a niču na bazi personifikacije istih (odnosa), kao i njihovog dugoročnog i višestrukog karaktera. Zato su nekomercijalne firme relativno malih razmjera. One se mogu finansirati iz raznih izvora: od priloga, pomoći i članarine.

7. Evoluciona (adaptaciona) efikasnost firme Nastajanje, razvoj i išćezavanje firme događa se u realnom vemenu i prostoru

koji obuhvata unutrašnje i spoljno okruženje. Zbog toga su veoma značajna pitanja kako pojedine firme (odnosno njeni oblici) opstaju u promjenjivoj sredini, zašto ne-ke firme iščezavaju a neke druge nastaju? Očigledno je da se radi o institucionalnoj dinamici firme, koja podrazumijeva ne samo promjenu skupa konstitucionalnih pravila (pravila svih pravila ili institucionalne sredine), nego i promjenu institucio-nalnih sporazuma. Da bi se potpunije shvatila institucionalna dinamika, potrebno je napraviti distinkciju od dinamike neoklasičnih modela, u kojima preferencije pot-rošača egzogene i fiksirane, što omogućava izvođenje jednoznačnih zaključaka o strukturi njihove tražnje pri datim ograničenjima. Pri tome se zanemaruje pitanje nicanja potreba i promjena u strukturi potreba, a posledično i uzajamno djelovanje potrošnje i proizvodnje kao djelova reprodukcionog procesa. Uslov definisanja ciljne funkcije u neoklasičnim modelima je stabilnost preferencija ekonomskih agenata (potrošača, preduzetnika, itd.). Ako se još uzme u obzir da u tržišnom sistemu (u kojem mehanizam cijena funkcioniše nesmetanom, bez troškova) upra-vo potrebe usmjeravaju proizvodnju, onda je teško objasniti dinamičke promjene (transformaciju) samog ekonomskog sistema i skupa firmi u njemu (kao eko-nomskih subjekata).

Firme opstaju u dugoročnoj perspektivi u onoj mjeri u kojoj uspijevaju da svo-ju unutrašnju organizaciju i ponašanje prilagode karakteru i hijerarhijskoj strukturi potreba. Nezadovoljene i nediferencirane potrebe, s jedne, i nefleksibilne tehnolo-gije, s druge strane, omogućavale su početkom i prvih decenija 20. vijeka preživ-ljavanje onih (oblika) firmi koje su bile orijentisane na masovnu proizvodnju stan-dardizovanih roba i usluga, i koje su imale niske prosječne troškove proizvodnje pri dostupnom obima proizvodnje. U skladu s tim firma je birala najpovoljniju tehnologiju. Klasičan primjer navedenog tipa su neke automobilske firme.

Vremenom je došlo do saturacije tražnje za standardizovanim robama, što je usporilo rast firmi, koje su počele tražiti nove izvore rasta, zasnovane na uvaža-vanju karakteristika savremene tržišne dinamike: kratak životni ciklus proizvoda, nepredvidiva pomjeranja tražnje od jednog proizvoda ka drugom, prodaja relativno malih partija robe, stalno skraćivanje vremena potrebnog za realizaciju narudžbe

138

itd. Takav izvor rasta pronađen je u diferencijaciji proizvodnje, koja je omogućila mnogo bolje reagovanje na potrošačke preferencije, ali je uslovila povećanje troš-kova mjerenja kvaliteta diferenciranih proizvoda, kao i mjerenja učešća svakog pogona firme u opštoj dobiti. To je dovelo do formiranja odjelenja koja su počela da se bave marketing strategijom, ali i do decentralizacije odlučivanja u okviru fir-me (naravno, i do odgovarajuće decentralizacije odgovornosti, učešća u dobiti za-visno od uspješnosti itd.).

S nastupanjem nove civilizacijske epohe (postindustrijske), zasnovane na do-minirajućem informaciono-tehnološkom trendu, dolazi do zamjene izbora tipa “ili-ili” izborom širokog dijapazona mogućnosti (Naisbitt 1985, pp. 13-16). Informacija dobija značaj strategijskog proizvoda. Rast ekstenzivnog tipa postaje nedovoljan. Imperativ savremenosti postaje razvoj, koji pored rasta podrazumijeva strukturne promjene, odnosno promjene nivoa (kvaliteta), institucija, socijalnih odnosa, poli-tike i sl. (Myrdal 1973, p. 190). Dominacija kvantiteta ustupa mjesto kvalitetu ži-vota, rada, proizvodnje, prirodnog okruženja i sl. Sve je to umjereno neutralisanju zagađivanja čovjekove okoline, provociranja inflacionih i drugih štetnih ekonom-skih procesa, krize, nestabilnosti. To zahtijeva evoluciju firme i njeno prilagođava-nje novim uslovima.

Za razliku od statičkog aspekta firme, u kojem ona predstavlja sistem uzaja-mno povezanih elemenata (resursa) i struktura (veza između njih), koji je prila-gođen uslovima okruženja, dinamički aspekt posmatra firmu kao nepredvidivi re-zultat djelovanja mnogih ljudi, odnosno kao instituciju, koja je pragmatična po porijeklu, a organski po promjenama (razvoju). Rezultati izbora koji ostvaruju eko-nomski agenti u firmi zavise od njihove prilagođenosti zahtjevima spoljnog okru-ženja firme. Prelaz od statičke ka dinamičkoj efikasnosti zahtijeva visoku adapta-cionu sposobnost firme prema promjenama u okruženju, kao i prevazilaženje kon-flikata između postojećih (statičkih) ciljeva i strategijskih (dugoročnih) ciljeva fir-me, od kojih zavisi njena perspektiva (Ansoff 1989, p. 52). Kompromis između statičke i dinamičke efikasnosti firme, po mišljenju predstavnika neoinstituciona-lizma, treba tražiti u strukturi ovlašćenja koja su raspoređena između članova firme, na bazi kojih se određuje odgovarajuća struktura stimulacija.

Adaptaciona efikasnost firme zavisi od mnogih faktora, od kojih ćemo pome-nuti: stvaranje zone stabilnosti putem horizontalne i vertikalne integracije, progno-za budućnosti s aspekta okruženja direktnog dejstva (isporučioci, potrošači, konku-renti, državni organi) i indirektnog dejstva (tehnologija, opšta ekonomska situacija, politički i socijalni faktori itd.), raspodjela rizika putem diversifikacije djelatnosti, zaključivanja višestrukih ugovora, osiguranja, zaključivanja fiktivnih ugovora koji neutrališu ili smanjuju mogućnost oportunističkog ponašanja partnera itd., sistem rezervi (Alchian 1977, p. 44), aktivna pozicija na tržištu, samousavršavanje (endo-gene inovacije, tehnološko, stručno i ogranizaciono usavršavanje itd.), traženje garanta itd.

139

Smatra se da spoljno okruženje firme nije neutralno prema nivou njene adap-tacione efikasnosti, koja direktno zavisi od specificiranosti i mogućnosti preraspo-djele svojinskih prava kao snopa punomoćja. Ako se pretpostavi postojanje insti-tucionalne ravnoteže (stabilnog odnosa spoljnih institucija prema unutrašnjim, ka-kav i jeste firma), onda je, smatraju predstavnici neoinstitucionalizma, zaista do-voljna definisanost spoljašnjih uslova (struktura tržišta) i ciljne funkcije za objaš-njenje ponašanja firme i ostvarenje njenih rezultata (cijena i količina proizvoda). U uslovima institucionalne dinamike, ponašanje firme može se objasniti samo putem korišćenja informacija o njenoj unutrašnjoj organizaciji i procesima odlučivanja (centralizovanim, decentralizovanim i njihovoj kombinaciji).

141

TEORIJA DRUŠTVENOG IZBORA 4

1. Opšte karakteristike: politika kao razmjena Predstavnici neoklasične sinteze vodili su spor o tome da li su efikasniji key-

nesijanski ili monetaristički recepti, budžetsko ili novčano-kreditno regulisanje, po-kušavajući da približe navedena suprotstavljena shvatanja i pronađu kompromisno rješenje. Predstavnici virdžinske škole su 60-70-ih godina drugačije prišli tretiranju problema ekonomskog regulisanja: uopšte ne treba istraživati kome dati prioritet (birati) između ove ili one politike (keynesijanske ili monetarističke), nego treba kritikovati državno regulisanje u traženju načina za njegovo ograničavanje. Negati-van odnos prema miješanju države u ekonomski život, međutim, za njih ne znači potpuno negiranje državne uloge, koja po njihovom mišljenju treba da ispunjava zaštitnu funkciju poredka.

Ali, njihova koncepcija ne znači ni afirmaciju tržišta kao efikasnog eko-nomskog regulatora. Naprotiv, oni smatraju da i tržište loše funkcioniše, ali to ipak ne znači da država u ekonomskoj sferi bolje funkcioniše (Otmahov 1990, s. 325). U tome je osnovna specifičnost i polazište predstavnika ove škole, koji traže nova rješenja i instrumente na poljima koja povezuju političku i pravnu djelatnost s ekonomskom teorijom neoklasičara. Oni smatraju da treba temeljno mijenjati i usavršavati mehanizam donošenja odluka na političkom nivou, od kojeg zavisi izrada ekonomske politike. Ti mehanizmi su daleko od idealnog, oni ograničavaju prava čovjeka i ignorišu interese većine ljudi, tako da je potrebno, po njihovom mišljenju, izgraditi novi sistem donošenja političkih odluka koji bi bio sličan sistemu donošenja tržišnih odluka.

Osnovu teorije društvenog izbora (public shoice theory) čini primjena eko-nomskih metoda za izučavanje političkih procesa, jer je nesporno da su političke odluke rezultat izbora alternativnih varijanti, što na određeni način liči tržišnom iz-boru (naravno, uz uvažavanje određenih specifičnosti). Ekonomska analiza politi-čke djelatnosti, ili interpretacija politike s pozicija izučavanja raznih načina koje konkretna lica koriste za postizanje ličnih ciljeva (koristi) u procesu uzajamnog djelovanja s državnim institucijama je specifična oblast ekonomije, kojom se bavi poseban pravac neoinstitucionalizma - teorija društvenog izbora. Osnovni princip ove teorije sastoji se u pretpostavci da se ljudi ne mijenjaju napuštajući tržište i kr-čeći stazu na političkoj sceni, tj. da djeluju na isti način u društvenim ulogama kao i u bilo kojoj privatnoj ulozi: vođeni razmišljanjima o ličnoj koristi. Jer, ”smatra se

142

da je altruizam izuzetak, a egoističko ponašanje običn pravilo, u krajnjem slučaju kad je riječ o ekonomskim pitanjima” (Olson 1995, p. 1). Poznato je da pojedinci koji su na vlasti gotovo po pravilu pripadaju određenim grupama (političkim parti-jama) u kojima su zbog realizacije nekih sopstvenih interesa, što je u skladu sa shvatanjem A. Bently-a da nijedna grupa ljudi ne postoji bez interesa.

Izbor je uvijek izuzetno važan, bilo da se radi o svakodnevnom životu ljudi, ekonomiji ili široj društvenoj zajednici, jer od njega zavisi budućnost. Ekonomsko ponašanje ljudi sagledava se kroz prizmu odnosa između neograničenih ciljeva (potreba) i oskudnih sredstava za njihovu realizaciju, koja imaju alternativne upo-trebe, a ostvaruje se preko izbora (odlučivanja). Posebno je, međutim, značajan društveni izbor, jer od njega, po prirodi stvari, direktno ili indirektno, prije ili kas-nije, zavisi izbor domaćinstava, firmi i države kao ekonomskih subjekata svakog privrednog sistema112.

U literaturi je poznata ekonomska teorija politike (economic theory of politics) koja izučava model političkog ponašanja u kojem se pretpostavlja da su birači maksimizatori koristi (utylity) a političke partije maksimizatori broja glasova (vote maximizers). Pojedini birači glasaju za onu političku partiju koja će im, po njiho-vom mišljenju, donijeti najveću korist dok se nalazi na vlasti. Politička partija vodi takvu politiku koja će joj donijeti maksimalan broj glasova. Pretpostavlja se dalje da političare pokreću lični interesi za bavljenje zvaničnim funkcijama, i da formu-lišu politiku koja u najvećoj mogućoj mjeri odgovara realizaciji sopstvenih ciljeva. Navedena shvatanja je u potpunosti prihvatila teorija društvenog izbora.

Teorija društvenog izbora je vremenski relativno nov, ali po rezultatima pers-pektivan pravac zapadne ekonomske misli, formiran 50-60-ih godina 20. vijeka. Ona u najopštijem smislu izučava politički mehanizam (aspekt) donošenja makro-ekonomskih rješenja. Neki autori je ambiciozno svrstavaju u novu lidersku, meta ekonomsku disciplinu (tzv. ”novu političku ekonomiju” ili ”konstitucionalnu poli-tičku ekonomiju”), koja se, u nastojanju da prevaziđe uske granice neoklasične ekonomije, oslanjanja na nekoliko savremenih teorija koje izučavaju povezanost ekonomskog procesa s pravnim, političkim, socijalnim, institucionalnim, istorij-skim i drugim aspektima i procesima u okviru kojih se odvija ekonomski proces, a koji, po logici stvari, ograničavaju ekonomski proces svojim normama, običajima, ponašanjima i sl. U tom smislu, Č. Ocić (1990, s. 246) navodi kao sastavne djelove konstitucionalne ekonomije teoriju javnog izbora, teoriju prava svojine, ekonomsku analizu prava, političku ekonomiju regulacije, novu institucionalnu ekonomiju, no-vu privrednu istoriju i njemački ordoliberalizam. Navedenom spisku se, prema na-šem mišljenju, može staviti primjedba da nije potpuno konzistentan, jer je poznato da npr. nova institucionalna ekonomija obuhvata neke od navedenih teorija sa pred-njeg spiska (vidi: V. Drašković, 1996, ss. 103 -104).

112 Potrebno je razlikovati kolektivni izbor (zajedničko donošenje odluka) kao jedan od aspekata društ-venog izbora, koji se primjenjuje izvan sfere državne djelatnosti.

143

Suprotstavljajući se keynesijanskoj doktrini, predstavnici teorije društvenog izbora sumnjaju u efikasnost državnog regulisanja ekonomije, i kritikuju ga u dijelu procesa donošenja vladinih odluka. Oni se u svojim elaboracijama aktivno uklju-čuju u izučavanje oblasti koje su se tradicionalno smatrale osnovnom djelatnošću pravnika, sociologa i politikologa, pri čemu dosledno koriste principe klasičnog li-beralizma i metode mikroekonomske analize. Na taj način, oni pokušavaju da doprinesu formiranju (gore pomenute) univerzalne meta-ekonomske teorije, koju neki smjelo nazivaju ”ekonomski imperijalizam”113. Ambicije predstavnika ”eko-nomskog imperijalizma” ogledaju se u njihovoj samouvjerenosti da njihova naučna koncepcija predstavlja ”jedan od najvažnijih napredaka ekonomske misli u posle-ratnom periodu ” (Pejovich 1974, s. 15), i da je “novi pristup dosta širok, tako da može poslužiti za sintezu društvenih nauka” (V. Drašković 1994, s. 22). Nije spor-no da se ljudi (u principu) ekonomski različito ponašaju u različitim prirodnim, po-litičkim, ekonomskim, socijalnim i drugim uslovima. Ekonomsko ponašanje ljudi se sagledava kroz prizmu odnosa između ciljeva (motivisanih zadovoljenjem pot-reba, koje su kao što znamo neograničene) i sredstava za ostvarenje tih cijeva (koja su oskudna i imaju alternativne upotrebe).

Ekonomsko ponašanje se u suštini realizuje preko izbora (odlučivanja). Eko-nomski subjekti u tržišnim privredama vrše racionalan izbor rijetkih resursa za rea-lizaciju svojih ciljeva, pri čemu prvenstveno polaze od veće sopstvene koristi (do-hodak potrošača, dobit firme itd.). Pored resursa, za racionalan izbor je potrebno i vrijeme, znanje, informacije i sl., koji su takođe ograničeni, što usložnjava i po-tencira značaj izbora u ekonomiji. Navedene konstatacije se uglavnom zasnivaju na postulatima neoklasične škole, koja u prvi plan stavlja čovjeka (pojedinca) kao mikro ćeliju društva, koji vrši racionalan izbor u svim situacijama ekonomske ak-tivnosti (koja se odvija u tržišnim uslovima).

Teorija društvenog izbora polazi od osnovne pretpostavke da ljudi djeluju u političkoj sferi slijedeći svoje lične interese, čime se na direktan način ukazuje na povezanost biznisa i politike i demistifikuje shvatanje o državi (vladi) kao zaštit-niku isključivo (državnih) društvenih interesa. Ona izučava načine i metode preko kojih ljudi koriste vladine ustanove za realizaciju svojih privatnih interesa. Pred-stavnici ove teorije smatraju da “racionalni političari”114 podržavaju prvenstveno one programe koji doprinose rastu njihove popularnosti, prestiža i šansi za ostvarenje pobjede na sledećim izborima, čime se ustvari zalažu za princip ekonomskog individualizma, proširujući ga na državnu djelatnost.

113 To je naziv koji karakteriše evoluciju neoklasične analize poslednjih nekoliko decenija) u američ-kim naučnim centrima Čikagu (M. Friedman, G. Stigler, G. Becker, R. Coase), Virdžiniji (J. Bucha-nan, G. Tullock) i Los Anđelesu (A. Alchian, H. Demsets), čiji je cilj unifikacija raznovrsnih nauka o društvu na bazi neoklasičnog naučnog pristupa. To se u praksi izražava doslednom primjenom mik-roekonomskog analitičkog instrumentarijuma na oblast netržišne djelatnosti ljudi, kao što su obrazo-vanje, nauka, kultura, zdravstvena zaštita, pravo, brak, planiranje porodice, rasna diskriminacija, pres-tupnost itd.). 114 Earle et al. (1996, p. 632) smatraju da političari takmiče za dobijanje privatne rente.

144

Pored toga, teorija društvenog izbora univerzalno podržava koncepciju ”homo economicusa”, što znači da pretpostavlja (podrazumijeva) racionalnost svih indivi-dua (od birača do predsjednika države i vlade), koji se u svojim djelatnostima ruko-vode prvenstveno ekonomskim principom: upoređivanjem koristi i troškova koji su povezani sa donošenjem pojedinih odluka, i nastojanjem da veličina graničnih kori-sti (MB) bude veća od veličine graničnih troškova (MC), tj. MB > MC.

Primjer:

a) pretpostavimo da su krive tražnje (t) i ponude (p) neke robe X kao na slici 1. Robu X proizvodi 10 firmi, koje konkurišu na tržištu. Cijena robe X je 30€ a ukupan obim proizvodnje svih 10 firmi je 30.000 komada godišnje i

b) pretpostavimo dalje da firme žele organizovati lobi u cilju stvaranja kartela.

U tom smislu, predstavnici firmi su izračunali da za stvaranje lobističke grupe, izradu projekta i usvajanje zakonskih dokumenata troškovi iznose 160.000€ godišnje.

Slika 23: Grafička ilustracija primjera

Postavljaju se sledeća pitanja: Koliku bi ukupnu dobit ostvarile sve firme ako se tržišna cijena poveća na 40€ po komadu? Koliku dobit bi u tom slučaju ostvari-vati svaka firma pojedinačno? Da li se u tom slučaju isplati formiranje kartela? Odgovor se dobija na sledeći način:

− Pošto je povećanje cijene izazvalo smanjenje tražnje i posledično smanjenje obima proizvodnje robe X na 1.500 komada (vidi sliku 6), ukupna ostvarena dobit bi bila jednaka 15.000€, jer je (40-30)×1.500=15.000.

− Svaka pojedinačna firma bi dobila 1.500€, jer je 15.000:10=1.500.

− Firmama se ne isplati da formiraju kartel, jer su troškovi njegovog formiranja veći od dobiti koja bi se ostvarila, tj. 16.000€ > 15.000€.

Pošto teorija društvenog izbora tumači politiku kao proces razmjene, ona prak-

145

tično poređuje politiku sa ekonomijom i na specifičan način približava ove dvije djelatnosti. To ne protivurječi ustaljenom mišljenju o dominaciji politike nad eko-nomijom. Pri tome predstavnici ove teorije polaze od originalne ideje da pored ekonomskih postoje ”politička tržišta”, na kojima se takođe ispoljavaju indivi-dualni ljudski interesi, ali da je osnovna razlika između ekonomskih i ”političkih tr-žišta” u uslovima u kojima se ispoljavaju ti interesi.

Upravo je na navedenoj ideji osnivač teorije društvenog izbora Buchanan zas-novao svoje glavne radove, za koje je 1986. dobio Nobelovu nagradu za eko-nomiju. Prema njegovom mišljenju (1994, p. 108) “politika je složeni sistem raz-mjene između individua, u kojoj oni kolektivno nastoje da postignu svoje privatne ciljeve, jer ih ne mogu realizovati preko obične tržišne razmjene. Tu ne postoje drugi interesi osim individualnih. Na tržištu ljudi razmjenjuju jabuke za pomo-randže, a u politici se sporazumijevaju da plate poreze u razmjeni za dobra koja su svima neophodna: od lokalnih vatrogasaca do suda”.

Pretpostavku lične koristi u teoriji društvenog izbora potrebno je uslovno shva-titi, kao radnu hipotezu, a ne nikako kao tvrdnju koja se odnosi na svakog političara u svakom pojedinačnom slučaju. Jer, jasno je da nijesu svi političari korumpirani, niti su svi birači prodavci svojih glasova. Međutim, nesporna je činjenica da pos-toje lobisti svih boja koji troše ogromna sredstva za finansiranje izborne kampanje, putovanja, honorare za javne nastupe i sl., čime se utiče na glasanje. Lobiranje bi bilo neracionalno ako bi se ta finansijska sredstva uzaludno trošila,tj. ako ne bi postojalo neko uvjerenje o kontra efektima. Zato se čini logičnim da se glasačka podrška pojedinim kandidatima sa biračkog spiska kasnije vraća (rešenjima izab-rane vlasti koja na bilo koji način odrgovara biračima), što je u skladu sa oče-kivanjima birača.

2. Društveni izbor u uslovima direktne demokratije: model medijalnog birača

Direktna demokratija je politički sistem u kojem svaki građanin ima pravo da lično izrazi svoje mišljenje glasanjem po svim konkretnim pitanjima. Ona je tipična za rad klubova, partijskih skupova i kongresa, skupštine radnih kolektiva i sl., a na državnom nivou se ispoljava pri izboru delegata skupštine ili predsjednika, ili pri sprovođenju referenduma. Pošto pri tome najveći značaj ima pravilnik glasanja (princip jednoglasja, princip proste većine i sl.), predstavnike teorije društvenog iz-bora interesuje konstitucioni izbor koji predstavlja osnovu svih osnova (ili meta os-novu), odnosno pravila izbora samog pravilnika, jer upravo od toga, po njihovom mišljenju, zavisi razvoj demokratije.

146

U konkretnom primjeru polazimo od sledećih pretpostavki:

a) da su stanovnici neke ulice sa 3 kuće (u kojima žive 3 porodice: A, B i C) odlučili da duž trotoara posade drveće (koje predstavlja društveno dobro, za koje je karakteristična nekonkurentnost i neisključivost u potrošnji). Ozelenjavanje će, naravno, donijeti korist svim porodicama koje žive u toj ulici,

b) da kupovina i zasađivanje jednog stabla košta 60€, što znači da su u ovom konkretnom slučaju granični troškovi (GT) konstantni i jednaki 60€. Ako se granični troškovi raspodjeljuju ravnomjerno na sve porodice, onda to znači da svaka od njih plaća 20€ po jednom posađenom stablu i

c) da opšta korisnost (OK) od posađivanja prvog stabla iznosi 180€, od zasađivanja dva stabla – 340€, tri stabla – 480€ itd. (tabela 14).

Tabela 14: Opšta i granična korist od zasađivanja stabala (u €)

Broj stabala Opšta korist (OK) Granična korist (GK)

1 180 180

2 340 160

3 480 140

4 600 120

5 700 100

6 780 80

7 840 60

8 880 40

Ako se koristi i troškovi raspodjeljuju ravnomjerno, biće posađeno 7 stabala,

što je prikazano i na grafiku (slika 24). Funkcija graničnih troškova je konstantna i jednaka 60€, dok funkcija granične koristi opada. Optimalni broj posađenih stabala određuje se presjekom dvaju navedenih funkcija.

Ako dalje pretpostavimo da se troškovi raspodjeljuju ravnomjerno, a koristi neravnomjerno (npr. porodica A dobija 50% ukupne koristi, porodica B 30% i po-rodica C 20%), individualne granične koristi će biti raspodijeljene kao u tabeli 15.

147

Slika 24: Određivanje optimalnog pozelenjavanja ulice u uslovima ravnomjernog raspoređivanja koristi i troškova

Tabela 15: Raspored individualnih graničnih koristi između porodica (u €)

broj stabala porodica A porodica B porodica C

1 90 54 36

2 80 48 32

3 70 42 28

4 60 36 24

5 50 30 20

6 40 24 16

7 30 18 12

8 20 12 8

Ako se odluke donose prostom većinom glasova, onda u će u drugom slučaju

(pri neravnomjernom raspoređivanju koristi) biti posađeno manje stabala (6) nego u prvom (slika 25), jer će zasađivanje šestog stabla porodici C stvarati gubitke (granična korist koju ta porodica ima od zasađivanja šestog stabla iznosi 16€, a gra-nični troškovi su joj 20€). Protiv zasađivanja sedmog stabla glasaće, pored poro-dice C, i porodica B (jer za njih granična korist kod zasađivanja sedmog stabla iz-nosi 18€, što je 2€ manje od graničnih troškova).

148

Slika 25: Određivanje optimalnog pozelenjavanja ulice u uslovima neravno-mjernog raspoređivanja koristi i ravnomjernog raspoređivanja troškova

Moguć je i suprotan slučaj: da se koristi raspoređuju ravnomjerno, a troškovi neravnomjerno, pri čemu bi se za razne proporcije dobili različiti rezultati. Za našu analizu je bitnija konstatacija da je za izbor bila odlučujuća porodica B, koja na tabeli zauzima mjesto u centru. Ta situacija se u literaturi naziva model medijalnog birača. On je karakterističan za tendenciju koja postoji u okviru direktne demo-kratije, prema kojoj se donošenje odluke ostvaruje u skladu sa interesima birača koji je u centru. Ta odluka ima svoje pozitivne (eliminiše mogućnost jednostranih, ekstremnih odluka), ali i negativne strane (ne garantuje donošenje optimalne odluke).

Slika 26: Teorema o medijalnom biraču

Prosti primjer koji smo naveli pokazuje da je moguć ekonomski neefikasan izbor čak i u uslovima direktne demokratije, jer taj mehanizam glasanja ne uvažava cjelokupnost koristi svakog pojedinačnog birača, nego odluke tendiraju interesima medijalnog birača, što onemogućuje donošenje ekonomski optimalne odluke.

149

Teorema o medijalnom biraču objašnjava na koji način će političari (u najvećem stepenu) zastupati interese onih birača koji se nalaze u centru političkog i socijal-nog spektra društva. Ona se može prikazati i grafički, pri čemu se političke prefe-rencije mogu predstaviti neprekidnom skalom (npr. sa lijeva na desno na apcisi), a raspodjela glasova stanovništva (broj birača) na ordinati (slika 26).

Ako političke pozicije dva konkurišuća kandidata A i B u početku odgovaraju položajima A1 i B1, a svi birači glasaju za kandidata koji im je bliži po ubjeđe-njima, onda podrška kandidatu B predstavlja lijevu manje tamnu površinu, a podr-ška kandidatu A desnu više tamnu površinu. Kandidat B može privući za sebe dio glasača kandidata A ako se premjesti malo udesno. Podrška kandidatu B raste ako svi birači koji se nalaze lijevo od njega produže da ga podržavaju. Ali, može se pretpostaviti da i kandidat A postupi na sličan način, što bi dovelo do približavanja kandidata. To približavanje može biti toliko veliko da u sredini ostane samo medijalni birač, od koga će lijevo i desno biti jednaka brojnost stanovništva.

U praksi je moguć slučaj da se u izbornu trku uključi i treći kandidat (A, B i M). Ako se to desi na način da npr. jedan kandidat zauzima poziciju B, a druga dva poziciju M (slika 27), onda prvi kandidat B dobija glasove koji se nalaze ispod krive - desno od linije b, dok svaki od preostala dva kandidata (A i M) dobija samo polovinu glasova koji su lijevo od te linije. Na taj način većinu glasova dobija prvi kandidat. U slučaju da jedan od dva kandidata (A i M) zauzme poziciju A, onda bi kandidat koji zauzme poziciju M dobio neznatan broj glasova, koji je jednak površini ispod krive - između linija a i b. Zato kandidat M mora nastojati da proširi svoje ideološke preferencije i izađe iz segmenta ab (izvan linije a, ili izvan linije b, ili ako je to moguće izvan obje te linije), jer će samo na taj način otežati položaj jednog od kandidata A i B (ili obojici).

Slika 27: Raspodjela glasova birača u skladu s njihovim

ideološkim preferencijama između 3 kandidata

150

Slika 28: Bimodalni raspored biračkih glasova

Proces pomjeranja se može produžavati neko vrijeme, ali on, naravno, ima

svoje granice. Pored toga, i kandidati A i B mogu povećavati svoje šanse pomjeranjem u pravcu prema položaju M. U praksi su takođe realno mogući slučajevi jasne i snažne polarizacije interesa između dvije različite partije, kada raspored glasova dobija bimodalni oblik, koji može biti simetričan (slika 28) ili asimetričan (koji se u praksi mnogo češće pojavljuje).

Slika 29: Polimodalni raspored biračkih glasova

U društvu u kojem ne postoji jasna polarizacija interesa (odnosno ideoloških

preferencija) moguć je i polimodalni raspored biračkih glasova. Ako npr. u društvu djeluju četiri partije, raspodjela glasova može imati simetričan oblik (sa ravno-mjernom raspodjelom glasova), što je prikazano na slici 29. Naravno, to je samo idealan (apstraktan) slučaj, koji se u praksi vrlo rijetko može pojaviti. Daleko je češći slučaj asimetričnog rasporeda glasova, koji pomjera navedene krive ulijevo i udesno.

151

3. Društveni izbor u uslovima predstavničke demokratije: nesavršenosti političkog procesa

Model medijalnog birača karakteriše i predstavničku demokratiju, iako je u tom slučaju procedura mnogo složenija, jer kandidat za predsjednika mora - dva puta da se bira: u okviru sopstvene partije od svoje baze, a onda od stanovništva. Za razliku od privatnog izbora, društveni izbor se ostvaruje u određenim vremen-skim intervalima, ograničen je krugom pretendenata, od kojih svaki ima svoj sop-stveni program. To znači da birači moraju izabrati jednog kandidata, a ne npr. Jed-nog za rješavanje inflacije, drugog za rješavanje nezaposlenosti, trećeg za spoljnu politiku itd.

Birači moraju imati određene informacije o izborima. Na mišljenje birača zna-čajno utiču sredstva masovne informacije (posebno televizija). Mnogi birači ne učestvuju u glasanju, jer ne vide nikakvu korist od učešća u tom političkom pro-cesu, tj. od ispunjenja svoje građanske obaveze. Takva pojava se u teoriji društve-nog izbora naziva racionalno ignorisanje. Kod birača postoji specifičan efekat pra-ga, koji predstavlja minimalnu veličinu koristi koju treba povećati da bi birač uop-šte učestvovao na izborima.

Često su uslovi proizvodnje, razmjene i sl. (regulisanje cijena, investicione od-luke, obim državnih kupovina, promjena uslova spoljnotrgovinske razmjene i sl.) od vitalnog značaja i posebnog interesa za pojedine grupe ljudi. Zato te grupe ljudi nastoje da održavaju stalnu vezu s predstavnicima vlasti, (na razne načine: preko direktnih kontakata, pisama, telegrama, telefaksa, sredstava masovnih informacija, demonstracija, mitinga i sl). Svi ti načini uticaja na predstavnike vlasti, koji imaju cilj donošenje povoljnih političkih odluka za određenu grupu ljudi, nazivaju se lobizam (lobiranje).

Grupe sa uzajamnim i važnim (posebnim) interesima mogu bogato kompenzo-vati svoja ulaganja u predstavnike vlasti, ako se usvoji zakonski projekat za koji su se oni zalagali. U tom slučaju koristi imaju članovi samo uske grupe ljudi, dok se troškovi raspoređuju na društvo u cjelini, što znači da koncentrisani interes manjine pobjeđuje usitnjene (atomizirane) interese većine. Zbog toga je relativni uticaj ma-njinske grupe s posebnim interesima mnogo veći od njihovog učešća u glasovima. U uslovima direktne demokratije ne bi se mogle donijeti za njih povoljne odluke. Uticaj koncentrisanih interesa objašnjava mnoge paradokse ekonomske politike države, koja štiti interese pojedinih grana i djelatnosti koje kontrolišu lobisti svih boja. Predstavnici vlasti su takođe zainteresovani za podršku uticajnih birača, jer im to povećava šanse za pobjedu na sledećim izborima. Lobizam omogućuje da se nađu izvori za finansiranje predizborne kampanje. Smatra se da su za lobizam po-sebno zainteresovane birokratske strukture, koji učestvuju u donošenju i spro-vođenju političkih odluka.

152

Tabela 16: Društveni ciljevi i preferencije

Preferencije Društveni ciljevi

A B C

Borba s inflacijom 1 3 2

Politika zapošljavanja 2 1 3

Nacionalna odbrana 3 2 1

Predstavnici teorije društvenog izbora u svojim istraživanjima koriste činje-

nicu da rezultati izbora često nijesu potpuno tačni, i da u velikom stepenu zavise od konkretnog pravilnika (režima) donošenja odluka. Demokratska procedura glasanja ne može sama po sebi spriječiti donošenje ekonomski neracionalnih odluka. Pred-nje se može pokazati na prostom primjeru, koji se zasniva na pretpostavci da se ne-ko društvo (izborno tijelo) sastoji od 3 osobe: A, B i C, koje se međusobno raz-likuju po svojim preferencijama. Pretpostavimo da osobe A, B i C rangiraju društ-vene ciljeve kao u tabeli 16.

Pošto svaki od glasača preferira različite ciljeve, direktnim glasanjem se ne može utvrditi dominirajući sistem preferencija u društvu, pa se na glasanje stavljaju upareni ciljevi. Iz tabele 17 se vidi da se borbi s inflacijom daje prednost u odnosu na politiku zapošljavanja, jer će takav predlog dobiti dva glasa (osobe A 1:2, i osobe C 2:3) protiv jednog glasa (osobe B 3:1).

Primjenjujući odgovarajuće rezonovanje, proći će i politika zapošljavanja u odnosu na odbranu zemlje. Ako većina birača daje prednost borbi s inflacijom u odnosu na politiku zapošljavanja, a politici zapošljavanja u odnosu na odbranu zemlje, prema pravilu tranzitivnosti se može izvesti zaključak da se borbi s infla-cijom daje prednost u odnosu na odbranu zemlje. Međutim, na glasanju je moguć sasvim suprotan rezultat, koji je prikazan u tabeli 17.

Tabela 17: Rezultati glasanja

Izbori Pobjednik

1) Borba s inflacijom ili politika zapošljavanja

Borba s inflacijom (preferencije osoba A i C)

2) Politika zapošljavanja ili odbrana Politika zapošljavanja (preferencije osoba A i B)

3) Borba s inflacijom ili odbrana Odbrana (preferencije osoba B i C)

153

Rezultati glasanja pokazuju da u društvu (izbornom tijelu) ne postoji racio-nalan pristup, odnosno da se narušava princip tranzitivnosti preferencija. Takva situacija se u literaturi naziva paradoks glasanja, koji predstavlja protivurječnost nastalu zbog toga što glasanje koje je u skladu s pravilom proste većine ne obez-bjeđuje u svim slučajevima ispoljavanje stvarnih preferencija društva prema eko-nomskim dobrima. To je situacija u kojoj postojani kolektivni ili društveni izbor nije ostvarljiv.

Paradoks glasanja ne objašnjava samo odluke koje se donose suprotno inte-resima većine, nego pokazuje mogućnosti da rezultati glasanja budu predmet mani-pulisanja. Zato se preporučuje izbjegavanje konjunkturnih faktora pri izradi pravil-nika glasanja, jer se demokratija115 ne svodi samo na proceduru glasanja, nego i na pravedne i stabilne konstitucione principe i zakone, koje narod prethodnim glasa-njem usvaja. Ili, kako kaže Hayek (1990, p. 151): ”Izbor je takav: ili slobodan par-lament, ili slobodan narod. Da bi sačuvali ličnu slobodu, treba ograničiti svaku vlast, čak i vlast demokratskog parlamenta - dugoročnim principima koje usvoji narod”.

Paradoks glasanja je uslovio izradu mnogih pravila koja su alternativna pravilu proste većine, kao npr. glasanje odobrenjem, Bordov proračun, glasanje metodom udaljenja i glasanje po poenima. Glasanje odobrenjem je oblik donošenja odluka pri kojem svaki birač glasa za svaku od alternativnih odluka koje odobrava. Zatim se prihvata ona alternativa koja dobije najveći broj odobrenja (prihvatanja). Ovaj način glasanja, za razliku od glasanja po pravilu proste većine, ne može dovesti do paradoksa glasanja. Bordov proračun je sistem kolektivnog odlučivanja u kojem svaki birač rangira sve moguće alternative (čiji je broj n), dajući prvoj od njih n poena, svakoj sledećoj po poen manje, a poslednjoj samo jedan poen. Na kraju se sabiranjem izračuna alternativa koja je dobila najveći broj poena. Ovaj način gla-sanja takođe onemogućuje pojavu paradoksa glasanja.

Tabela 18: Moguća dobit od razmjene glasovima

Birači Politika

X Y

A -1 -1

B 5 -3

C -3 5

U svakodnevnoj političkoj djelatnosti predstavnici naroda (delegati, poslanici)

nastoje da povećaju svoju popularnost putem uzajamne podrške, odnosno tzv.

115 J. Kornai (2007, s. 5) pominje tzv. „demokratski minimum“.

154

“trgovine glasovima” ili uzajamne pomoći pri glasanju, što se u literaturi naziva logrolling (u bukvalnom prevodu: ”prevaljivanje balvana”). Naziv potiče od siste-ma glasanja pri kojem je neki pojedinac saglasan da podrži drugog po nekom pi-tanju u zamjenu za podršku drugog pojedinca po pitanju koje bude značajno za prvog pojedinca. Suština je u tome da delegat bira najvažnije pitanje koje interesuje birače (svoje pristalice) i nastoji da za isto dobije neophodnu podršku od drugih delegata, a za uzvrat im daje svoj glas pri glasanju za projekte koji su za njih od vi-talnog značaja. Moguća dobit od razmjene glasovima navedenog tipa može se pri-kazati na prostom primjeru (tabela 18), gdje brojevi pokazuju gubitak ili dobitak koji imaju osobe A, B i C od realizacije jedne od dva oblika politike.

Ako se prilikom glasanja primijeni pravilo proste većine, ni jedna od navedenih oblika politike neće biti prihvaćena. Ali, ako B podrži C za politiku Y u razmjenu za podršku C politike X, svaki od navedenih birača (B i C) će imati ko-rist. To znači da za obojicu postoji stimulacija za razmjenu glasovima. Kao rezultat navedene razmjene glasovima osoba A će pretrpjeti gubitke. Ako su gubici osobe A veći od koristi osoba B i C, onda bi to značilo da navedeni način glasanja dovodi do društvenih gubitaka. Iako ovakav način glasanja može dovesti do povećanih društvenih rashoda, ali i do rješenja poznatog pod nazivom paradoks glasanja, predstavnici teorije društvenog izbora ne smatraju da je svaka ”trgovina gla-sovima” štetna (negativna) pojava, jer ona ponekad dovodi do efikasnije alokacije resursa, tj. alokacije koja povećava odnos koristi i troškova u skladu s principom Pareto optimalnosti (Buchanan & Tullock 1996, pp. 10-12).

Ekonomska nauka je izgradila model kolektivnog izbora koji neutrališe nedos-tatke demokratskog donošenja odluka, a ne zahtijeva konsenzus (jednoglasje). Taj model je zasnovan na Pareto optimalnosti koja odgovara kriterijumu rasta društ-venog blagostanja na sledeći način: “Društveno blagostanje dostiže maksimum, a alokacija resursa postaje optimalna, ako svaka promjena te alokacije pogoršava blagostanje bilo kog subjekta ekonomskog sistema“ (Lišvic & Nikulina 1994, pp. 431-3). Drugim riječima, u situaciji Pareto optimuma ne može se poboljšati blago-stanje bilo kojeg ekonomskog subjekta, a da se istovremeno ne pogorša blagostanje nekog drugog (makar jednog) ekonomskog subjekta. Kretanje prema tom optimu-mu je moguće samo pri takvoj alokaciji resursa, koja povećava blagostanje makar jednog čovjeka, a pri tome ne šteti nikom.

Realne političke taktike i strategije koje se izrađuju i primjenjuju u mehanizmu predstavničke demokratije prolaze kroz skupštinske procedure, u kojima se odluke donose većinom glasova. I kad je u saglasnosti s demokratskim načelima (što često nije slučaj), mehanizam glasanja nije besprekoran. O tome svjedoči neodgova-rajuća zastupljenost socijalno-političkih struktura u skupštini, kao i slučajevi neod-govarajućeg zastupanja birača od strane delegata i grupa koje su izabrali. Za raz-liku od paradoksa glasanja, koji se u praksi susreće vrlo rijetko, veoma se često ispoljava defekt demokratske procedure pod imenom donošenje odluka nezavisno od njihovih raspodjelnih efekata. To je slučaj kada vlada u parlamentarnoj demo-

155

kratskoj proceduri sprovodi politiku ne vodeći računa o dejstvima te politike na imovinsku situaciju pojedinih grupa stanovništva i socijalno-ekonomske razlike ko-je postoje među njima. Manjinske grupe, čiji su intersi u skupštini preglasani, pre-trpjeće gubitke zbog takve odluke, dok će većinske grupe biti u dobitku. To znači da dolazi do promjene strukture društvenog bogatstva usled preraspodjelnog efekta, koji je pozitivan za pobjedničke, a negativan za poražene grupe. Naravno, takvi preraspodjelni efekti su mogući i u situacijama kada od usvojenih političkih odluka svi dobijaju (ali nejednako: neki više, a neki manje), ili kad opšte društveno bogatstvo ostaje neizmijenjeno (jer su dobici većine jednaki gubicima manjine).

4. Ekonomija birokratije Teorija društvenog izbora u značajnoj mjeri proučava ekonomiju birokratije.

Birači biraju zakonodavne organe, koji formiraju izvršne organe vlasti, a ovi zatim formiraju široki birokratski aparat, koji služi za realizaciju raznih državnih funk-cija. Na taj način, birokratija izvršava zadatke koji se direktno tiču birača, tako da su birači na određeni način podčinjeni birokratiji (slika 30).

Birokratija se razvija kao hijerarhijska struktura unutar države. Ona je neophodna za stabilnu organizaciju, realizaciju zadataka i programa, prilagođa-vanje promjenama u okruženju, očuvanje kontinuiteta vlasti, kontrolu oportunistič-kog ponašanja itd. Prema mišljenju predstavnika teorije društvenog izbora, eko-nomija birokratije predstavlja način izučavanja birokratije kao organizacione struk-ture koja zadovoljava najmanje dva kriterijuma: prvo, ne prozvodi ekonomska dob-ra koja imaju vrijednost, i drugo, dobija dohodak iz izvora koji nijesu na bilo koji način povezani s prodajom rezultata njene djelatnosti.

Slika 30: Uloga birokratije u političkom procesu

Ekonomska teorija birokratije polazi od pretpostavke da se državni organi po-našaju kao maksimizatori državnog budžeta, jer veći budžet omogućuje zadovo-ljavanje potreba birokratije za platama, napredovanjem u službi, garantuje joj za-poslenost, pruža joj nefinansijske prednosti i prestiž po osnovu vlasti, pruža joj mo-gućnosti usmjeravanja ugovora po svom nahođenju itd. Birokratija po svom polo-

156

žaju služi raznim interesima zakonodavne i izvršne vlasti. Činovnici ne samo što učestvuju u realizaciji zakona, nego aktivno učestvuju u njihovoj pripremi, tako da su često povezani sa grupama koje štite posebne interese u parlamentu. Smatra se da grupe s posebnim interesom najčešće ”obrađuju” političare upravo preko biro-kratije. Birokratija nastoji da ”unovči” svoj položaj na razne načine: od direktnog bogaćenja, preko jačanja svog uticaja, jačanja starih i uspostavljanja novih veza, pa do pripremanja odlaska na neko udobno radno mjesto. Poznati su mnogi slučajevi da se službenici firmi poslije određenog staža u državnim službama vraćaju na staro radno mjesto u firmi, ali sa značajnim povećanjem plate (ili položaja, koji sam po sebi podrazumijeva veću platu). Navedena praksa se u literaturi naziva ”sistem povratnih vrata”.

Takođe je poznato da birokratija često usporava radne procese svojim admi-nistrativnim metodama, da apsolutizuje formu na štetu sadržaja, da potčinjava ci-ljeve organizacije svojim sopstvenim ciljevima, o čemu su pisali klasici marksizma i njihovi sledbenici. Jačanje birokratije povećava neefikasnost rada organizacije. Za razliku od privatne firme, u kojoj se rast dobiti pojavljuje kao glavni kriterijum efikasnosti poslovanja, u državnim institucijama nema sličnog kriterijuma, tako da se u slučaju neuspjeha programa često reaguje povećanom dodjelom sredstava i povećanjem kadra, što u krajnjem doprinosi uvećanju državnog aparata, odnosno povećanjem broja ljudi koji traže političku rentu.

Traženje političke rente je nastojanje da se dobije ekonomska renta pomoću političkog procesa. Vladini činovnici (birokratija) teže da povećaju materijalne ko-risti na račun društva u cjelini, ali i pojedinačih lica. Političari su zainteresovani za odluke koje im obezbjeđuju popularnost, iako su često ekonomski neopradane (neracionalne), a pored toga zahtijevaju skrivene troškove, koje je teško definisati i kontrolisati. I to je jedan od razloga zbog kojeg (pored ostalog) predstavnici teorije društvenog izbora dosledno kritikuju državno miješanje u ekonomiju, jer smatraju da čak ni proizvodnja društvenih (javnih) dobara nije dobar povod za ekonomske funkcije države, pošto razni poreski obveznici izvlače različite koristi od državnih programa. U tom smislu, oni kao demokratska rješenja predlažu:

− preobražaj društvenih dobara i usluga u ekonomska dobra, koji bi se ost-vario posredstvom tržišta,

− privatizaciju kao efikasno sredstvo u borbi s birokratijom i

− razvoj tzv. ”meke infrastrukture”, koja obuhvata širenje ekonomskih prava čovjeka (jačanje prava svojine, odgovornost za izvršenje ugovora, ga-rancije prava manjine i sl.) i ograničavanje sfere državne intervencije.

Sve to, prema mišljenju predstavnika teorije društvenog izbora, doprinosi for-miranju naučne discipline - konstitucionalne ekonomije. Djelatnost vlade između izbora, po mišljenju predstavnika teorije društvenog izbora, potčinjena je određe-nim pravilnostima. Ako na vlast dolazi partija koja je bila u opoziciji, ona poslije izbora donosi radikalne mjere kojima se mijenjaju ciljevi i granice djelovanja ranije

157

vlade, a nastoji da ispuni određena obećanja data biračima prije izbora. Zatim sli-jedi pad njihove aktivnosti sve do tačke koja označava kritični nivo popularnosti, poslije čega opet raste aktivnost vlade, koja se sve više pojačava s približavanjem novih izbora.

Ako se na apcisi prikaže vrijeme, a na ordinati ekonomska aktivnost vlade, dobija se grafik (slika 31) koji prikazuje političko-ekonomski ciklus (political bus-ines cycle), koji se sastoji iz odreska T1T2 (opadanje popularnosti vlade) i odreska T2T2 (porast aktivnosti vlade vezan s pripremom za nove izbore). Političko-ekonomski ciklus se definiše kao ciklus političke i ekonomske aktivnosti vlade iz-među izbora (Nordhaus, 1975, p. 169-90). Vrijeme pojačane aktivnosti vlade ne smije biti previše daleko od termina predstojećih izbora (da birači ne bi zaboravili), a poželjno je da nivo vladine aktivnosti u tački T3 bude iznad nivoa aktivnosti prethodne vlade T1. Opšti političko-ekonomski ciklus može obuhvatati više manjih podciklusa, koji se u potpunosti moraju uklapati u generalni trend.

Slika 31: Političko-ekonomski ciklus

Iako je djelatnost države, pored ostalog, usmjerena na borbu protiv tzv. otkaza

(fijaska) tržišta, ona je u praksi daleko od savršenstva, a postoje slučajevi kada i vlada nije u stanju da obezbijedi efikasnu alokaciju i korišćenje društvenih resursa, kada je riječ o otkazu vlade (government failure). Zato je, po mišljenju predstav-nika teorije društvenog izbora, neophodno stalno kontrolisati vladinu djelatnost i korigovati je u skladu sa socijalno-ekonomskom i političkom konjunkturom. Eko-nomske metode vlada treba da primjenjuje na način koji ne protivurječi djelovanju tržišnih zakonitosti, a u slučaju negativnih efekata treba odmah da donosi mjere za njihovu likvidaciju.

Na otkaz (nedovoljnost, fijasko, zatajivanje) vlade utiču:

− ograničenost informacija neophodnih za donošenje odluka; kao što na tržištu postoje asimetrične informacije, tako i vlada ponekad donosi odluke bez od-govarajuće valjane statističke i informativne podloge; postojanje moćnih grupa uticaja, grupa s posebnim interesima, aktivnog lobija, snažnog birokratskog

158

aparata i sl. dovodi do značajnog deformisanja realnih informacija; − nesavršenost političkog procesa: racionalno ignorisanje, lobizam, manipulisa-

nje glasovima kao posledica nesavršenosti pravilnika, trgovina glasovima, tra-ženje političke rente, političko-ekonomski ciklus itd.,

− ograničenja u pogledu mogućnosti kontrole birokratije, koje je povezano s ten-dencijom rasta državnog aparata i

− nesposobnost države da u potpunosti predvidi i kontroliše budućnost i pos-ledice donesenih odluka; ekonomski subjekti ne reaguju uvijek onako kako predviđa vlada, tako da njihovo djelovanje može da izmijeni smisao vladinih odluka.

5. Model konstitucije F. Hayeka Pri formulisanju modela konstitucije F. Hayek je pošao od potrebe (neop-

hodnosti) suštinskog preobražaja postojećih demokratskih institucija. On smatra da su demokratske institucije bili stvoreni zbog potrebe upravljanja, a ne zakonodav-stva. Jer, u početku se pod demokratijom nijesu podrazumijevali sadržaji upravlja-nja, nego samo forma (procedura) donošenja odluka, koja nije upućivala na ciljeve upravljanja i sredstva za njihovu realizaciju. S protokom vremena, parlament (skupština) je dobijao sve veću, pa čak i neograničenu vlast u društvu, što znači da u društvu vlada princip suvereniteta parlamenta116. Donošenje zakona i kontrola njihovog sprovođenja su različite funkcije, koje bi po pravilu trebalo da budu od-vojene. Ali, ako izborni organ ima pravo da mijenja zakone, on će prije ili kasnije uraditi sve što je u njegovoj moći da učvrsti i proširi svoju vlast. Uslov ponovnog izbora su pojedini ustupci, kojima se ”kupuje” podrška birača. Na taj način se kao politička nužnost pojavljuju besplatna davanja društvenih dobara pojedinim kategorijama stanovništva, olakšice različitim grupama s posebnim interesima, i sl. Očuvanje vlasti po bilo koju cijenu pretvara se u najvažniji cilj, a rasipanje društvenih sredstava u sredstvo za postizanje tog cilja, što objektivno krije u sebi opasnost od degeneracije demokratskog ideala117.

116 Hayek (1990, p. 52): “Ako oni koji donose odluke po bilo kojim pitanjima mogu usvajati bilo kakav zakon, onda je očigledno da oni sami nijesu potčinjeni zakonu”. 117 Zbog svega toga, Hayek (Ibid., p. 69) smatra da u potpuno demokratskom društvu treba da postoje tri predstavnička organa: ”Prvi - koji će se baviti isključivo konstitucijom (okupljače se u velikim raz-macima vremena, samo kada su potrebne promjene u konstituciji); drugi - radi stalnog usavršavanja kodeksa pravednosti; i treći - radi tekućeg vladanja, odnosno alokacije društvenih resursa”.

159

Slika 32: Opšta struktura vlasti (po Hayeku)

Konstitucija

↓

Zakonodavna skupština

↓

Vladina skupština

↓

Vlada

↓

Administrativno-birokratski aparat

Cilj konstitucije je onemogućavanje proizvoljnosti, odnosno “vladanja bez

pravila”. Za konstituciju glasa najviši organ, koji na taj način štiti privatnu sferu djelatnosti od državnog miješanja, odnosno može formulisati jasne granice koriš-ćenja prava države za primjenu prinude. Dalje, on predlaže originalni pristup za formiranje zakonodavne skupštine: svako pokoljenje koje napuni 45 godina bira iz svoje sredine delegate s rokom od 15 godina, tako da su u skupštini delegati uzrasta od 45-60 godina. Skupština se svake godine obnavlja za 1/15. Opšta struktura vlasti (slika 32), po mišljenju Hayek-a, omogućuje da se izbjegnu deformacije demokrat-skog ideala, da se narod zaštiti od izrođavanja zakona u proizvoljnost, i da se og-raniči rast administrativnog aparata.

6. Značaj teorije društvenog izbora Shvatanje prirode fijaska tržišta, društvenih dobara i preraspodjelnih procesa

omogućilo je analogno razmatranje i objašnjenje uloge države u tržišnim proce-sima. Ekonomska analiza državnog regulisanja i političkih procesa promijenila je

160

sliku o njihovom funkcionisanju, odnosno o ponašanju političara (kao “davalaca”) i birača (kao “potrošača”, odnosno korisnika društvenih dobara i usluga). Ta analiza je pokazala da državni sektor nije idealan mehanizam, jer, pored ostalog, nije spo-soban da vrši transformaciju resursa u društvena dobra na način koji odgovara zah-tjevima potrošača tih dobara. Odgovarajući na pitanje zašto je to tako, predstavnici teorije društvenog izbora su pošli od činjenice da državna djelatnost predstavlja posebnu oblast ljudske djelatnosti, a da ljudi u svim oblicima djelatnosti imaju sop-stvene interese i preferencije. Pošto se djelatnost državnog sektora uglavnom zas-niva na donošenju i realizaciji političkih odluka, jasno je da te odluke mogu u ve-ćem ili manjem stepenu odgovarati interesima stanovništva, odnosno kriterijumima ekonomske efikasnosti i socijalne pravednosti. Ekonomsko izučavanje političkih procesa dobija svoj puni smisao ako se uzme u obzir da političke odluke itekako utiču na preraspodjelu i alokaciju resursa. Interes za analizu uzroka pojedinih neop-timalnih političkih odluka može se objasniti nastojanjem da se pronađu mogućnosti za njihovu korekciju.

Alokacija i preraspodjela resursa državnog sektora ne realizuje se na tržištu, nego u političkom procesu, odnosno u oblasti državne vlasti. Zato je jasno da raz-ličite pozicije i uloge građana (potrošača društvenih dobara) u sistemu političkih institucija određuju načine i mogućnosti njihovog uticaja na donošenje političkih odluka, od kojih zavisi realizacija njihovih interesa. Potrošači društvenih dobara is-poljavaju i štite svoje interese i preferencije u procesu glasanja. Međutim, uticaj većine na donošenje političkih odluka zavisi ne samo od preferencija te većine, stepena demokratije, specifičnosti političkog ustrojstva, moći pojedinih društvenih grupa i odgovarajućeg uticaja na politiku, nego i od same procedure glasanja (od-nosno pravilnika na kojoj se ona zasniva), koja nije neutralna.

Imajući u vidu da i u tako demokratkoj državi kao što su SAD (u kojoj je i nastala teorija društvenog izbora) izuzetan uticaj na političku vlast (koji se pod od-ređenim pretpostavkama i uslovima može poistovjetiti sa samom vlašću) ima aso-cijacija biznismena, koja kao brojno zanemarljiva manjina praktično raspolaže og-romnom vlašću (Key 1949, p. 464), predstavnici teorije društvenog izbora na logičan, originalan i konzistentan način objašnjavaju mistična uopštavanja o pona-šanju političara, o vlasti biznisa preko specifične sprege s politikom, o ličnim inte-resima političara u vođenju političkog procesa, i sl.

Ova teorija takođe objašnjava kako politička vlast u tzv. ”demokratskim društvima” na ”prirodan način” (logikom organizovanih interesa malih privilego-vanih grupa) prelazi u ruke političkih lidera kao predstavnika tih grupa, koji na iz-borima pobjeđuju neorganizovane i nezaštićene (ili slabo zaštićene) interese velikih latentnih grupa, što je u suprotnosti s pravilom većine (a samim tim i realne demo-kratije). Na taj način relativno male lobističke grupe (ili pojedine grane, grupacije i sl.) često dobijaju razne pogodnosti i privilegije (poreske, carinske, monopolske, informacione, itd.) na račun milionskih potrošača i poreskih obveznika, što služi kao osnov njihovog neopravdanog bogaćenja.

161

Iako teorija društvenog izbora daje direktne i indirektne prepuruke za borbu protiv uticajnih grupa s ”posebnim interesom”, praksa pokazuje da demokratska društva još uvijek nijesu uspjela da zaustave rušilačku tendenciju dominacije po-litike i velikog biznisa malih grupa uticaja, usmjerenu na izvlačenje ekonomskih koristi iz vođenja političkog procesa, na onemogućavanje politike progresivnog oporezivanja i opšteg blagostanja. Te rušilačke tendencije ne samo što onemogu-ćuju prevazilaženje jaza između uskog kruga bogatih i širokog kruga siromašnih članova društva, nego vode daljem širenju tih razlika. Zato se na pragu trećeg mi-lenijuma objektivno otvara niz pitanja: o granicama tih negativnih tendencija, o re-alnom postojanju demokratije i realnom postojanju specifičnih savremenih oblika zavisnosti, dominacije i sl.

Predstavnici teorije društvenog izbora, kako je već navedeno, svim svojim stavovima kritikuju postojeće načine državnog regulisanja ekonomije, posebno u dijelu procesa donošenja vladinih odluka. Oni se svojim zalaganjem za konstituciju (kao pravila svih pravila) na specifičan način zalažu za nešto što ću ja uslovno naz-vati (prihvatajući rizik od eventualne greške) kolektivistički individualiam. Jer, oni se, po mom mišljenju, bore protiv nepravednih, lobističkih, sociopatoloških i nede-mokratskih načina realizacije ličnih (privatnih) ekonomskih interesa pojedinaca na vlasti i malih grupa lobističkog biznisa koje su u tijesnoj sprezi s vlašću i koji podržavaju tu vlast (dakle, bore se protiv društvene manjine koja predstavlja ono što sam nazvao političko-lobistički individualizam). Ta manjina na razne perfidne načine eksploatiše većinu, a većina im je svojim glasovima to omogućila, zahva-ljujući mnogim nesavršenostima političkog procesa.

Ističući te nesavršenosti, predstavnici teorije društvenog izbora se zalažu za

dominaciju privatnih (individualnih) interesa širokih slojeva društva (dakle kolek-tiva u cjelini, tj. biračkog tijela kao većine), koji su suštinski otuđeni od vlasti, iako svojim glasovima utiču na izbor vlasti. To je ujedno i objašnjenje zbog čega smo upotrebioli izraz kolektivni individualizam (individualizam za sve).

Teorija društvenog izbora upravo objašnjava mnoge njegove paradokse, ali ne nudi gotova rješenja kako da se isti prevaziđu, već samo podstiče na razmišljanje i (vjerovatno) na inicijativu koja bi trebalo da uslijedi u budućnosti, prije ili kasnije. Iako nam se ta rješenja danas čine nerealna (s aspekta realnih odnosa snaga u društvu: između manjine koja je na vlasti i malih grupa uticaja koje su uz vlast, s jedne, i većine koja bira vlast, s druge strane) teorija društvenog izbora osvjetljava tu budućnost i neminovnost promjena u pravcu veće demokratije.

U svakom slučaju, teorija društvenog izbora predstavlja veliki teorijski dopri-nos ekonomskoj analizi političke prakse, koja pokazuje svu nemoć proklamovane demokratije u praksi, ali i manipulativnu moć glasačkih mašina i pravila, kojom se demokratija višestruko narušava. Ona ubjedljivo pokazuje da nivo demokratije kod biračke procedure u svim slučajevima zavisi od konstitutivnog izbora, odnosno od izbora konkretnog pravilnika po kojem se donose i sprovode sve dalje odluke o

162

izborima. Da ne bi bilo nejasnoća i dilema: navođenje političkih trgovanja u de-mokratskim sistemima ne znači da treba razmišljati o povratku u autoritativni po-redak, već samo predstavlja preporuku za što manje politike (makar i demokratske) u regulisanju ekonomije i ljudskih sudbina, a za što više ustavnih pravila kao ob-jektivnih ograničavajućih faktora individualnih i ekonomskih sloboda, pravila koja neće sputavati, nego afirmisati te slobode u najvećem mogućem stepenu.

U teoriji društvenog izbora institucije su izuzetno značajne. Lj. Joksimović (1993, s. 33) ističe da društvena aktivnost obuhvata interakcije na dva nivoa:

− pravila igre: razvoj, promjene i specifikaciju institucija sistema i

− igru: društvenu interakciju u okviru postojeće institucionalne strukture; pravila igre kao institucionalna rešenja sadrže stimulacione mehanizme, koji predvidivo i realno utiču na ljudsko ponašanje.

Ustavom se definišu političke, pravne, ekonomske i druge institucije, koje će pomoći i oblikovati građanski i ekonomski život svih članova društva. Eksplicitno definisanje pravila (članova) Ustava je izuzetno značajno u situacijama (državama) u kojima su formalne institucije supstituisane neformalnim i alternativnim institucijama, zbog čega dolazi do drastičnog narušavanja Pareto optimuma, koji vodi diskriminacijama, nejednakostima, siromašenju, urušavanju prirodnih resursa, javnih dobara i privrednog sistema, stvaranju negativnih spoljnih efekata itd. Sigurno je da kvalitetan ustav treba da onemogući traženje i ubiranje političke rente preko raznih oblika privilegija.

Kvalitetan ustav treba precizno da definiše: ravnopravnost građana, ljudska i druga prava i obaveze građana, stepen ekonomskih sloboda, strukturu institucio-nalnog okruženja, granice temeljnih ekonomskih institucija (državnog i tržišnog regulisanja), načine specifikacije i zaštite prava svojine, moralna i druga ograni-čenja ekonomskih sloboda, validnost i osuguranje ugovora, regulisanje prirodnih i drugih monopola i druge situacije u kojima treba da interveniše država u privredi (pomoći, transferi, restrikcije, oporezivanje, spoljni efekti i dr.).

163

EKONOMSKA TEORIJA KONVENCIJA:

ALTERNATIVA I/ILI VARIJANTA 5

1. Pojam, suština i značaj

Teorijski doprinos neoinstitucionalne analize ekonomskom razvoju doprinio je pojavi teorijskog pravca koji se naziva novi francuski institucionalizam, odnosno razradi koncepcije tzv. ekonomije konvencija118. Radi se o specifičnoj i termino-loški veoma originalnoj neoliberalnih predstava o autonomiji, pa čak i dominant-nom uticaju ekonomskih faktora na ekonomsku stvarnost i ekonomski razvoj u od-nosu na socijalne, političke, kulturne i druge faktore. Sintagma ,,ekonomija kon-vencija“ pojavila se poslednjih desetak godina kao nastavak “teorije dogovora”, koja je prije dvije i po decenije razmatrana u francuskim socijalnim, ekonomskim i društvenim časopisima.

Istraživački rad njenih osnivača (A. Orléan, R. Salais, L. Thévenota, O. Fave-reau i F. Eymard-Duvernay) karakteriše multidisciplinarni pristup. Prema njihovom mišljenju, rješavanje fundamentalnih pitanja119 ekonomske nauke, koja su vezana

118 Teorija konvencija i njene karakteristike su značajne za ekonomsku teoriju, jer su je francuski kon-vencionalisti formulisali na fonu alternative ne samo neoklasičnoj teoriji racionalnosti i odgovaraju-ćem matološkom individualizmu, nego i institucionalnom determinizmu. Problematika institucionalne analize nalazi se u centru pažnje ekonomske nauke od kraja 80-ih godina do danas. Počelo se s kriti-kom “starog” institucionalizma, a onda se razvila neoinstitucionalna ekonomija kao originalna teorija, koja zbog istovjetne metodologije na određeni način predstavlja specifični (djelimični) produžetak neoklasične teorije, i najzad, pojavio se novi francuski institucionalizam na fonu kritike neoinstitucio-nalne ekonomske teorije, ali i neoklasičnog jednostranog i apstraktnog tretiranja racionalnosti i odgo-varajućeg m.i. I pored nekih dodirnih tačaka, svi navedeni pravci se suštinski razlikuju. 119 Francuski konvencionalisti (predstavnici ekonomske teorije dogovora: Riker, Salais i dr.) se bave istraživanjem paradoksa političkog s aspekta paradoksa pluralizma. Prvi paradoks se sastoji u protiv-rečnosti između dva mjerenja politike: oblasti razumnog, logičnog (možda interesno orijentisanog - prim. autora), s jedne, i iracionalnog, s druge strane. Iracionalno je u politici povezano sa zaostalim nasiljem, koje prati funkcije donošenja odluka, ili zakonitim nasiljem, koje se nalazi u monopolu or-gana državne vlasti (M.Weber). U slučaju tranzicije se može govoriti o nasilju nad institucionaliza-cijom. Oni smatraju da je zadatak demokratskog režima iznalaženje snaga koje se navedenom nasilju mogu efikasno suprotstaviti. Drugi paradoks zasnovan je na protivurječnosti vertikalnog mjerenja vla-sti (Weber) i horizontalnog – želje da se živi zajedno (Arendt). Demokratski režim mora da definiše ta mjerenja i da obezbijedi prednost horizontalnog mjerenja. U oba paradoksa političkog nazire se nje-gova suština - paradoks pluralizma. Ili je kompromis dva ili nekoliko sistema vrijednosti zasnovan samo na proceduri, i tada politiku može da sprovodi samo proceduralna država (institucionalizovana - prim.autora), ili država može da obogaćuje osnovni politički kompromis substancijalnim sadržajem, ali tada bi to dokazivalo postojanje nekih vrijednosti uporedo s onima oko kojih se pravi kompromis

164

za vrijednost, koordinaciju, regulaciju, racionalnost, ekonomski rast, ekonomski razvoj i dr. nije moguće bez multidisciplinarnih diskusija120, istraživanja i saradnje mnogih društvenih naučnih disciplina, a posebno između ekonomije i sociologije. Da bi se stvorili uslovi za takvu analizu, bilo je potrebno da se prihvate osnovni elementi neoinstitucionalne analize121 i pragmatične sociologije. To je bio prvi us-lov za postuliranje mnoštva principa koordinacije ekonomskog i socijalnog živo-ta122. Drugi uslov je bio naglašavanje kategiruje interpretativna racionalnost, u koju su uključeni vrijednosti i kritička sposobnost (za razliku od kalkulišuće racio-nalnosti iz standardne ekonomske teorije). Treći uslov je bio skretanje pažnje na probleme nastanka i promjene normi i pravila (konvencija) kao neophodnih uslova za legalno ekonomsko djelovanje.

Interpretativna racionalnost se tumači (Livet i Thévenot, prema: Olejnik 1997, s. 62) kao “sposobnost očuvanja usaglašavajućeg karaktera djelovanja preko izra-

(npr. povlašćeni interesi pojedinaca, koji koče institucionalizaciju - prim. V. D.). Država obavlja fun-kciju upravljanja institucijama, ili dozvoljava kvazi-institucionalizaciju. Kad država svjesno preuzima ulogu neuspjeha koordinacije uz paralelne uspjehe “životnih projekata” pojedinaca (termin Nobelovca A. Sen-a), jasno je da se radi o sistemskim deformacijama funkcija institucionalnih mehanizama jav-nog djelovanja. 120 Predmet istraživanja teorije konvencija (saglasnosti) se graniči s nekoliko društvenih nauka: eko-nomijom, sociologijom, filozofijom morala i političkom filozofijom. To nije slučajno, s obzirom da vodeći predstavnici ove teorije smatraju da se jedino kompleksnim i integralnim istraživanjima svih navedenih nauka mogu riješiti problemi koje ne može odgonetnuti ni neoinstitucionalna ekonomska teorija, a pogotovo ne neoklasična teorija. Navedeni sintetički pristup podrazumijeva kritiku neokla-sičnog m.i. uz polazište da su ekonomska, politička i socijalna sfera međusobno tijesno povezani i us-lovljeni. 121 Sve do pojave neoinstitucionalne ekonomske teorije, orijentisanost na norme ponašanja se smatrala kao suprotnost principima tržišne racionalnosti, u skladu s poznatom Veberovom tipologijom ponašanja. Koncepcija ograničene (nepotpune) racionalnosti Nobelovca Simon-a zasniva se na pojmu racionalnosti, koja proizilazi iz jednog od tipova izabrane procedure donošenja odluka koje je davno uočio Weber: afektivnog, tradicionalnog, vrijednosno-racionalnog i ciljno-racionalnog. U tom smislu, Simon je razradio šest alternativnih modela ljudskog ponašanja, koji omogućuju formulisanje uslovno mogućeg racionalnog ekonomskog ponašanja. U prva četiri modela kognitivne (saznajne) sposobnosti ljudi uzimaju se kao ograničene. Radi se o sledećim modelima:

− model zadovoljnosti, prema kojem čovjek ne ostvaruje optimalni izbor, neko se zadržava na prvoj varijanti koja mu zadovoljava unaprijed postavljene kriterijume,

− model pouzdanosti, prema kojem zbog složenosti problema koji se rješava i vjerovatnoće greške čovjek preferira korišćenje uobičajenih odluka, umjesto traženja optimalnog izbora,

− model robota, prema kojem čovjek djeluje po unaprijed zadatom programu, − model obuke, prema kojem čovjek uči da ostvaruje optimalni izbor na svojim i tuđim greškama, − model troškova, u kojem su troškovi traženja informacija veoma veliki, zbog čega čovjek ne

upoređuje sve alternative, nego ocjenjuje troškove nastale pri traženju nove alternative i oče-kivanu korisnost od nove alternative i

− model evolucije, prema kojem se kao ograničenje javlja učešće individua koje se ponašaju racionalno, tako da slijeđenje obezbjeđuje najveći dobitak.

122 Za razliku od neoklasične teorije, koja priznaje kao jedini princip koordinacije i regulacije tržišnu konkurenciju, dakle – institucionalni monizam, ili, kako ga neki autori ekstremnije nazivaju – tržišni fundamentalizam.

165

de orijentira (ponašanja – prim. autora), koji su razumljivi svim učesnicima tran-sakcija”. Navedeni orijentiri predstavljaju norme ponašanja. Smatra se da interpre-tativna racionalnost uključuje sposobnost individue da formira ispravna očekivanja djelovanja drugog subjekta, tj. da pravilno interpretira njegove namjere i planove. Istovremeno se od te individue očekuje da ispuni recipročan zahtjev: da drugima omogući shvatanje (interpretaciju) njegovih namjera i djelovanja (Livet & Théve-not 1994, p. 157). Konvencija je opšte prihvaćena (i očekivana) varijanta po-našanja u ovoj ili onoj situaciji, koju svi poštuju i koja je svima unaprijed poznata (npr. tišina u vrijeme odmora - Olejnik 2007, s. 23).

Teorija konvencija nema izražene koncepcijske granice, na čemu se upravo i zasniva usmjerenost njene metodološke kritike prema neoklasičnoj i neoinstitu-cionalnoj racionalnosti. Ona predstavlja alternativu ortodoksnoj neoklasičnoj teo-riji, jer umjesto teze o univerzalnosti normi tržišnog ponašanja insistira na posto-janju mnoštva oblika (razumne) kordinacije i tipova dogovora. U osnovi razmat-rane teorije leži ideja mnoštva mogućih načina ocjene kaliteta i oblika koordinacije privredne djelatnosti. Zasniva se na nekoliko ključnih hipoteza i originalnih ter-mina. Njene osnovne karakteristike su:

− specifična metodologija, koja je bliska neoinstitucionalizmu, posebno u di-jelu ograničavanja ekonomskog ponašanja i odgovarajućeg mnoštva oblika koordinacije,

− originalan pristup preduzeću i tržištu, koji se posmatraju kao dva različita oblika koordinacije ekonomske djelatnosti, pri čemu preduzeća kao or-ganizacije nemaju pasivnu ulogu, nego formiraju tržišta kao oblik kon-kurencije među njima, i stvaraju radna mjesta, koja su u značajnoj mjeri zaštićena od konkurncije i

− izuzetno širok spektar motivacija. Tvrdnje francuskih konvencionalista su u dovoljnoj mjeri ispravne, makar u

onom dijelu u kojem razmatraju firme, koje stupaju u odnose koji nemaju uvijek tržišni karakter, nego su uslovljeni povjerenjem, tehnološkom zavisnošću, hije-rarhijom i dr. Najbolji dokaz za to su, kako nam se čini, intrafirmska razmjena, strategijske alijanse, virtualne organizacije i mrežnoposlovno povezivanje. Sve to na svoj način podrazumijeva postojanje normi, pravila i konvencija, što je ne-spojivo s tumačenjima individualne racionalnosti. Posmatrajući kroz tu prizmu, dolazi se do indirektnog zaključka da ni slobodno tržište, ni državna intervencija nijesu jedini niti univerzalni oblici koordinacije. Sjetimo se da je Evenko pisao o tri principijelno različita „instrumenta upravljanja“: hijerarhiji, kulturi i tržištu.

166

2. Tumačenja i terminološka razgraničenja institucija, normi, konvencija, organizacija i institucionalnih promjena L. Boltanski i L. Thévenot posmatraju instituciju tržišta kao specifičan oblik

socijalnih veza između atomiziranih individua. Da bi prevazišli protivurječnost iz-među racionalnog tržišnog ponašanja i zahtjeva za pridržavanjem određenih normi u svakodnevnom životu, oni su formulisali originalnu i prilično konzistentnu kon-cepciju normi, prema kojoj one prestaju da budu spoljno ograničenje racionalne djelatnosti, jer ih individue koriste isključivo zbog bolje i potpunije realizacije sopstvenih interesa i lakše koordinacije ekonomskih djelatnosti. Pored toga, norme u njihovoj interpretaciji predstavljaju način za shvatanje djelovanja kontra-agenata u svim situacijama u kojima je nemoguća direktna razmjena informacija. Na taj način, norme postaju:

− značajan mehanizam usaglašavanja dejstava individua s okruženjem, a sa-mim tim i sa djelovanjima drugih lica,

− pretpostavka (a ne nikako prepreka) realizacije racionalnog izbora i

− osnovni regulator ljudskog ponašanja, ona propisuje kako treba da se ponaša individua u određenoj situaciji.

Od sredine 1970-ih godina ekonomske institucije se nalaze u centru teorijske

ekonomske analize, kako u okvirima ekonomske heterodoksije, tako i drugih socijalnih nauka. U prvim konvencionalističkim radovima ekonomske institucije se ne pominju, ali se s protokom vremena sve više tretiraju. Po pitanju međusobnog odnosa pojmova institucija, konvencija i organizacija, Bessy i Favereau definišu konvencije kao međusubjektne šeme interpretacije pravila. Konvencije aktiviraju ( “udahnjuju život”) institucijama, koji njima u povratnoj vezi daju oblik. Proces iz-rade novih konvencija leži u osnovi interpretacije, primjene i preispitivanja ukup-nih formalnih i neformalnih pravila (institucija). Organizacije pretpostavljaju i jed-ne i druge u svojstvu resursa svog djelovanja.

Thévenot je predložio prvi model tzv. “konvencionalnih oblika”. On apstra-huje situativnost konvencija i stavlja akcenat na njihovu vezu s odgovarajućim snabdijevanjem, koje je rezultat “investiranja u oblik”. U tom slučaju, konvencije se pojavljuju kao “kolektivno utvrđeni kulturni oblici koordinacije i ocjene”. Pored toga, postojanje konvencije ne obezbjeđuje uvijek uspješnu koordinaciju. U situa-ciji konflikta, t.j. prekida u koordinaciji, ekonomski subjekti su sposobni da mobi-lišu konvencije koje konkurišu i apeluju na različite načine obrazlaganja vrijednosti - tržišni, industrijski, porodični, građanski i dr. U ovom slučaju konvencije mogu biti shvaćene kao “nizovi opravdanja”.

Navedena različita shvatanja pokazuju značajnu složenost kod definisanja poj-ma konvencije, kako s aspekta problema koordinacije, tako i s aspekta kognitivnog

167

mjerenja. Pri tome su osnivači ekonomije konvencija saglasni da konvenciju ne treba svoditi na naviku ili običaj, čije narušavanje može dovesti do sankcija od stra-ne društva (Weber), niti na proizvoljno usaglašavanje među pojedincima (logički model Luisa). Dvojni karakter konvencije postaje očigledan kada se uporedi s kon-ceptom institucija. Konvencije se mogu smatrati institucijama samo u onoj mjeri u kojoj su sposobne da koordinišu međusobno djelovanje. S druge strane, one se ne mogu poistovjećivati s institucijama u tradicionalnom, neoinstitucionalnom smislu (Wilijamson, Nort), odnosno s terminima “pravilo ponašanja”, “ugovor” ili “tran-sakcioni troškovi”, koji stavljaju ograničenja na djelovanje tržišta kao ekskluzivnog principa koordinacije. U tom smislu treba shvatiti metaforu “društva-preduzeća”, pomoću koje Bessy i Favereau pokušavaju da označe distancu ekonomije u odnosu na pravce mejnstrima i neoinstitucionalizama. Za objašnjenje razlike između kon-vencije i institucija oni (2010, s. 40) navode metaforu: “Zamislite da je društvo- pozorište, institucije - uloge koje čekaju realizaciju, organizacije - glumci koji tra-že ulogi a konvencije - suština igre”.

Teorija konvencija daje korisne instrumente za razumijevanje problema insti-tucionalnih promjena. Ona omogućuje da shvatimo da se institucije uopšte i eko-nomske institucije posebno ne mogu razviti ni stabilizovati ako nemaju podršku “odozdo-iznutra” na organizacionom planu, gdje konvencije djeluju kao opšte priz-nate i gdje svi dijele iste oblike i kriterijume ocjenjivanja i ponašanja. Slično tome, izvore radikalne neizvjesnosti, karakteristične za postsocijalističke privrede (koje se često opisuju epitetima haosa i odsustva granica), treba tražiti u odsustvu ili, u manjoj mjeri, nedovoljno jasnom određivanju pravila igre (ponašanja). Ta pravila se ne pojavljuju automatski kao posledica pojave tržišnih institucija, nego kao re-zultat introperativnih operacija, koji leže u osnovi izrade opštih okvira ocjene i dje-lovanja, koje opredjeljuje uzajamno očekivanje aktera. Smatra se da utvrđivanje centralne uloge konvencija za podršku društvenom i ekonomskom poretku ozna-čava ontološki napredak unutar ekonomske nauke, koji se ogleda u odustajanju od pretpostavke o tržišnoj ravnoteži, koja navodno sama sebe podržava. Koncepcija inter-subjektivnosti priznaje međusobno djelovanje i problem racionalnosti aktera.

3. Institucionalni podsistemi i načini koordinacije Postojanje interpretativne racionalnosti na tržištu je značajno zbog toga što bi

bez nje subjektima razmjene bilo nemoguće da nađu optimalno rješenje u situ-acijama tipa „dilema zatvorenika“, koja se uvijek javlja kada se poslovi tiču pro-izvodnje i raspodjele javnih dobara. Smatra se da su pretpostavke interpretativne racionalnosti postojanje fokalnih tačaka i konvencija. One su, pored norme, ve-zivno tkivo, odnosno termini bez kojih je teško objasniti pojam interpretativne ra-cionalnosti. Norma je osnovni regulator ljudskog ponašanja, ona propisuje kako

168

treba da se ponaša individua u određenoj situaciji. Fokalna tačka je varijanta pona-šanja koju su spontano izabrali sva zainteresovana lica (koja potiču iz homogene socijalne grupe i/ili kulture – npr. opšteprihvaćeno mjesto susreta).

Poslije svih navedenih objašnjenja, treba dodati da teorija konvencija predlaže da se norma posmatra kao pretpostavka za uzajamnu interpretaciju nampera i pre-ferencija učesnika posla na tržištu. Iako norma nije apsolutni determinator pona-šanja tržišnih subjekata, ona služi za smanjenje neizvjesnosti i postizanje racio-nalno definisanih ciljeva u što većem stepenu. Da bi ova teorija poprimila pot-rebnu naučnu konzistentnost, razumljivost i primjenjivost, Thévenot i Boltanski (1991, pp. 203-257) predlažu dopunsku “koncepciju svjetova” (ključnih institucio-nalnih i realnih podsistema ekonomske stvarnosti – prim. autora), koji su direktno povezani s ekonomskom teorijom.

Slika 33: Koncepcija “sedam svjetova” (institucionalnih podsistema)

Izvor: prilagođeno prema: Olejnik 1997, s. 65; Teveno 1997, ss. 69-72. Radi se o sedam institucionalnih podsistema (svjetova) koji posjeduju sop-

stvene i specifične procedure i mehanizme koordinacije, sopstveni poredak stvari i sopstvene norme (zahtjeve za ponašanjem ljudi). Posmatrajući matricu institucio-nalnih svjetova, vidi sje da je nedovršena i da su heterogeni i diskutabilni, krite-rijumi podjele navedenih podsistema (svjetova). Pitanje nedovršenosti postaje jas-no poslije čitanja Thévenot-ovog članka “Mnoštvo načina koordinacije: ravnoteža i racionalnost u složenom svijetu” (1997, ss. 69-84), u kojem on praktično razmatra prva dva podsistema (tržišni i građanski) da bi objasnio specifične fenomene pred-

169

ložene teorije, kao što su “kritične situacije”, “tržišni dogovor”, “realna (osmiš-ljena) dejstva” i “kritična neizvjesnost”. Ostale “svjetove” Thévenot navodi krajnje pragmatično, da bi ukazao složenost uslova i posledično neopravdano uprošća-vanje (modeliranje) ekonomske stvarnosti i njeno svođenje na savršenu konkuren-ciju u kojoj je moguće ostvarenje opšte ravnoteže.

Tabela 19: Nepotpuna matrica institucionalnih svjetova

Naziv

podsistema Princip

koordinacije Poredak

stvari Dominantno ponašanje

tržišni tržišne transakcije skup roba racionalnost

industrijski standardizacija skup

standardizovanih proizvoda

funkcionalnost, usaglašenost

tradicionalni personifikacija veza i tradicija - -

građanski podčinjenost privatnih interesa opštim - -

javno mnenje na bazi najpoznatijih i najprivlačnijih događaja - -

stvaralaštvo - - -

ekološki usaglašavanje s prirodnim ciklusima - zaštita okruženja

Izvor: prilagođeno prema: Lafaye, Thévenot 1993.

Jasno je da se radi o originalnoj teorijskoj koncepciji, koja pokušava da ana-

lizom uzajamnih odnosa raznih “svjetova”, koji realno postoje i djeluju u eko-nomskoj stvarnosti, ukažu na složenost ekonomskog ponašanja u savremenim uslo-vima eksponencijalno rastućih promjena. Naravno, moguće je uočiti i predloženi sinergizam institucionalnih podsistema, kojim se održava dinamička ravnoteža nji-hovih odnosa i njihovog kompromisnog usaglašavanja, koje je potrebno zbog neut-ralisanja eventualne ekspanzije pojedinih podsistema na račun drugih. Radi boljeg razumijevanja osnovne ideje francuskih konvencionalista-institucionlista, pokušali smo (tabela 20) “popuniti” prazna polja navedene matrice, prihvatajući rizik od moguće greške.

170

Tabela 20: Dopunjena matrica institucionalnih svjetova

Naziv podsistema

Princip koordinacije

Poredak stvari

Dominantno ponašanje

tržišni tržišne transakcije skup roba i usluga racionalnost

industrijski standardizacija skup

standardizovanih proizvoda

funkcionalnost, usaglašenost

tradicionalni personifikacija veza i tradicija

skup reputacija, povjerenja i navika

poštovanje starješinstva

lokalnih obaveza

građanski podčinjenost privatnih interesa opštim

kolektivna svijest o obavezama

poštovanje kolektivnih obaveza

javno mnenje na bazi najpoznatijih

i najprivlačnijih događaja

skup medijskih uticaja slijeđenje

stvaralaštvo inspiracija skup inovacija kreativan naučno-istraživački rad

ekonoški usaglašavanje s prirodnim ciklusima prirodna ravnoteža zaštita okruženja

Napomena: (autorske dopune su označene italik slovima).

U literaturi se može uočiti veoma interesantna proširena interpretacija matrice

institucionalnih svjetova, kojom ruski ekonomista Olejnik je pokušao bolje da ob-jasni i približu svu kompleksnost i relacijsku povezanost između razmatranih “svje-tova” u ekonomskoj stvarnosti (tabela 21).

Navedene tri tabele su prikazane da bi se uočila izuzetna složenost ekonomske stvarnosti i njenog okruženja, odnosno da bi se makar približno sagledali složeni uslovi u kojima individue donose svoje ekonomske odluke. Svi navedeni institu-cionalni sistemi su istovremeno i značajni faktori uticaja na konkretno ekonomsko ponašanje individua, jer svaki od njih ima sopstvene norme i mehanizme pona-šanja, principe koordinacije, tipovi dogovora, poredak stvari, dominantno ponaša-nje, predmetni svijet, izvore informacija i vremensku dimenziju (orijentisanost).

Sagledavanjem navedenih faktora postaje jasno da se procesi tržišne razmjene veoma razlikuju od hipotetičkog modela potpune konkurencije, koji koristi neo-klasična teorija. Takođe se implicira zaključak da nije riječ o nesavršenostima tr-žišta per se, nego o karakteristikama složene ekonomske stvarnosti u kojoj djeluju svi navedeni institucionalni “svjetovi”.

171

Tabela 21: Prošireno tumačenje institucionalnih svjetova

Tip dogovora

Osnovna norma

ponašanja

Predmetni svijet

Izvor informacija

Vektor vremena

Primjer sfere

djelatnosti

tržišni maksimizacija individualne

korisnosti robe i novac cijene orijentacija

na sadašnjost klasično tržište

industrijski obezbjeđenje neprekidnosti proizvodnje

trhnološka oprema standardi

planiranje: poslovi su projekcija

budućnosti u sadašnjosti

vojno- industrijski kompleks

tradicionalni

obezbjeđenje reprodukcije

tradicija; princip starješinstva

starine običaji, tradicija

poslovi su projekcija prošlosti

porodica

građanski

podčinjavanje individualnih

interesa kolektivnim u skladu s Pareto

optimumom

društvena dobra zakon orijentacija

na sadašnjost politička

sfera

javno mnenje

postizanje poznatosti, privlačenje

društvene pažnje

predmeti prestiža vijesti orijentacija

na sadašnjost

sredstva masovne

informacije

stvaralaštvo postizanje

originalnog rezultata

pronalasci

iznenadno znanje,

shvatanje nečega

diskretno vrijeme

stvaralačka djelatnost

ekološki

obezbjeđenje harmonije s prirodom,

potčinjavanje ljudskih

djelatnosti ekološkim zahtjevima

prirodni objekti

informacija o stanju

uokruženju

cikličnost vremena: prirodni ciklusi

zaštita prirodnog okruženja

Izvor: A. Olejnik, 2007, s. 51.

172

4. Razumna vs. racionalna djelovanja U navedenom Thévenot-ovom članku, autor ustvari predlaže novi pristup za

analizu dva centralna pojma ekonomske nauke, kako on kaže – racionalnosti i rav-noteže. Polazna tačka njegovog pristupa je činjenica na koju su na razne načine ukazali mnogi naučnici, da se ekonomske djelatnosti obavljaju u uslovima koji se mnogo razlikuju od apstraktnog teorijskog modela savršene konkurencije, koju pretpostavlja neoklasična teorija. Zato on predlaže teoriju razumnih (dokaznih) dje-lovanja kao najprihvatljiviju za objašnjenje mnoštva mehanizama koordinacije. U tom smislu, Thévenot (1997, s. 69) navodi dvije osnovne i polazne hipoteze: “Prva se sastoji u priznanju postojanja mnoštva bitnih uzroka koji leže u osnovi motiva-cije, isto kao i mnoštva načina koordinacije”. Ova hipoteza implicira da je racio-nalnost samo jedan od motivacionih faktora tržišne razmjene, zbog čega za označa-vanje navedenih djelovanja i upotrebljava temin razumna, a ne racionalna.

Druga hipoteza se odnosi na ulogu objekata razmjene, koji su paralelno sa subjektima uključeni u navedeni proces. “Pretpostavljam da je razumnost djelova-nja i, posledično, mogućnost njihove koordinacije, povezana s odnosom prema objektima, koji karakteriše ovaj ili onaj oblik koordinacije (npr. ekonomska dobra – za tržišnu koordinaciju” (Ibid.). Ovom drugom hipotezom autor ukazuje na činje-nicu da svijet stvari takođe učestvuje u koordinaciji djelovanja, uz preporuku da istu treba provjeravati u tzv. kritičnim situacijama, u kojima je moguće korišćenje isključivo različitih načina koordinacije, a ne samo jednog kao “prirodno datog i objektivnog”. Navedena mogućnost, smatra on, uslovljava prelaz ka strategijskom ponašanju, u kojem poseban značaj dobijaju pretpostavke o ponašanju kontra-agenata i njihovim namjerama. Očigledno je da za ocjenu strategijskog ponašanja nije dovoljna neoklasična teorija opšte ravnoteže, nego i razni drugi aspekti – soci-jalni, organizacioni, bihejvioristički i sl.

Tabela 22: Matrica građanskog i tržišnog ponašanja D O N A T O R

m o t i v a c i j a građanska tržišna

INTERPRETATOR građanska solidarnost oportumizam

tržišna naivnost realnost

Da bi objasnio suštinu kritičnih situacija, autor se poziva na poznati primjer

neoinstitucionaliste O. Williamsona, koji u slučaju davaoca krvi razmatra samo dva motiva (načina) ponašanja: solidarni i tržišni (kroz čiju prizmu donator ispada nai-

173

van). Kritikujući navedeni pristup, Thévenot predlaže matricu građanskog (dostiza-nje kolektivne solidarnosti) i tržišnog ponašanja (dostizanje tržišne saglasnosti), ali između dva lica: uparivanjem donatora (osoba koja aktivno djeluje) i interpretatora (koji je neutralan istraživač ili neki čovjek koji sa strane posmatra ponašanje do-natora), koji akođe može zauzeti dvije pozicije kao i donator - građansku i tržišnu.

Thévenot daje objašnjenje da polja po dijagonali odgovaraju prirodnim situa-cijama, dok osijenčena polja u stvari predstavljaju tzv. kritične situacije. Navedeni primjer ilustrativno pokazuje razliku između institucionalnog pristupa Williamsona (polja po vertikali u prvoj koloni) i teorije dogovora. Odnose između raznih insti-tucionalnih podsistema (svjetova) stvarnosti Thévenot kvalifikuje kritičnim: što je važno u jednom, svodi se na sporedno u drugom svijetu. Sudar raznih svjetova vje-rovatno bi doveo do krize, koja se može izbjeći, po njegovom mišljenju, traženjem kompromisa, pevazilaženjem kritičnih naboja između raznih svjetova. Kompromis se bitno razlikuje od privatnog dogovora, u kojem dominiraju obostrani ustupci: ovdje je riječ o djelovanjima koja su uslovljena jakim ograničenjima, orijentisanim na traženje realnosti i osmišljenog djelovanja u cilju uspostavljanja opšte ravnoteže među posmatranim svjetovima, koji su dosta promjenjivi. Traženje i nalaženje kompromisa u dugoj perspektivi doprinosi izgradnji novog “svijeta” (Ibid., s. 79), pri čemu ni jedan oblik argumentacije nema univerzalan karakter, jer protivurječi drugim oblicima, čija analiza omogućuje da se objasni priroda kritičnih situacija. Svaki od oblika koordinacije predstavlja konstitucioni dogovor, čiji se karakter is-poljava tek u procesu konflikta s drugim oblikom koordinacije.

5. “Imperijalizam” teorije konvencija U udžbeniku “Institucionalna ekonomija” pod redakcijom Olejnika (2007, ss.

76-112) publikovan je podnaslov Thévenota „Vrijednosti, koordinacija i racional-nost: ekonomija dogovora ili epoha približavanja ekonomskih, socijalnih i politič-kih nauka“. Na prvi pogled se zapaža ambicija da se nekadašnja teorija dogovora (konvencija) nazove ekonomija dogovora. Čini nam se da se, po uzoru (ili: slično) ekonomiji neoinstitucionalizma, ispoljava specifičan teorijski imperijalizam, koji je isključivo metodološki orijentisan (bez detaljne instrumentalizacije, opercionaliza-cije, ekonomske analize), u konkretnom slučaju ne samo ekonomski, nego eko-nomsko-socijalno-politički, tako da on makar u tom metodološkom dijelu indirek-tno pretenduje na univerzalnost, što se može primijetiti i iz samog naslova.

Ova teorija takođe izučava izbor, izvorne ekonomske motive i složenu eko-nomsku stvarnost, tako da joj u pogledu predmetno-naučne ekonomske integral-nosti skoro ništa ne nedostaje. Dalje se pokušavaju naučno uopštiti procesi i feno-meni ekonomskog ponašanja, koji se odvijaju u složenoj ekonomskoj stvarnosti (pluralističkom svijetu) pod multidisciplinarnim uticajima, uz pružanje konkretnih

174

činjenica i dokaza. Sve to sugeriše da se radi o ozbiljnoj teorijskoj koncepciji, koja nastoji da prevaziđe ne samo teorijsko-metodoloških ograničenja neoklasične teori-je i neoinstitucionalne ekonomske teorije u pogledu racionalnog ekonomskog po-našanja, nego i konflikte između sopstvenih teorijsko-metodoloških ograničenja ograničenja (apstraktnost, relativnost i dr.) i izuzetno složene ekonomske stvarnosti koju objašnjava. Pored toga, očigledno je u potpunosti shvaćen zadatak ekonomske teorije, koja treba da istražuje i otkriva najopštije, fundamentalne principe eko-nomskih aktivnosti, u njihovoj tijesnoj međusobnoj zavisnosti i povezanosti sa so-cijalnim, političkim, ideološkim, institucionalnim, kulturnim i drugim procesima, sa posebnim akcentom na aspekt racionalnosti, odnosno motivacije ekonomskih djelatnosti. Pri tome se koristi multidisciplinarno i sintetizovano znanje za objaš-njavanje ekonomske stvarnosti. Najzad, ovom teorijom se pokušava u određenoj mjeri smanjiti naglašena relativnost ekonomske teorije, koja, kao što je poznato, upravo proizilazi iz: rastuće interakcije ekonomije i politike123, sociologije, psiho-logije, prava, filozofije, ekologije, istorije, institucionalne analize itd., dinamičnosti predmeta ekonomije, složenosti ekonomske stvarnosti124 i apstraktnosti same eko-nomske nauke.

U razmatranom članku, Thévenot interpretira sopstvene i stavove ostalih pred-stavnika škole fransuskog konvencionalizma, ističući da je „program ekonomije dogovora usmjeren na tri sižea, koji se u ekonomskoj misli suprotstavljaju u pos-lednjih vijek i po: karakteristike agenta i njegovi motivi; varijante koordinacije djelatnosti i uloga vrijednosti i javnih dobara“, i da on pokušava da prevaziđe di-hotomiju standardne teorije (misli na neoklasičnu – prim. autora) izmeđi „pitanja racionalnosti i koordinacije, koja se nikada nijesu povezivala s trećim sižeom – vri-jednosnim sudovima i normama ponašanja“ (2007, s. 76). Odmah slijedi glavno objašnjenje, odnosno ključna ideja njihove teorije: „Ako smo saglasni s tim da ko-ordinacija djelatnosti zahtijeva napore i da se ne ostvaruje automatski prema pri-

123 Tezom o „zbližavanju ekonomskih, političkih i socijalnih nauka“, datom čak i u naslovu, kao da se pokušava prevazići, neutralisati ili u najmanju ruku ublažiti vječita dihotomija između politike i ekonomije, u kojoj je manja ili veća dominacija pripadala ovoj prvoj. Pokušava se, dakle, na jedan prefinjeni metodološki način izbrisati ta, makar nejasna, linija razgraničenja između njih, odnosno, u žargonu M. Blauga, između „objašnjenja i opravdavanja“. Ali ne samo između politike i ekonomije, nego i sociologije. U tom smislu, Thévenot (2007, ss. 78-79) ističe da „politička nauka odgovara na nove izazove isključivo pomoću pozajmljivanja ekonomskih teorijskih koncepcija (upravljanje, racio-nalna djelovanja, strategijsko manipulisanje i dr.), jer nema originalne i adekvatne pristupe za re-konstrukciju političkih institucija“. 124 Kompleksnim sagledavanjem izbora mogućih ekonomskih ciljeva, vrijednosnih sudova i primije-njenih sredstava koordinacije, koja pretpostavljaju tzv. interpretativnu racionalnost, vodeći predstav-nici ove teorije (Thévenot, Eymard-Duvernau, Favereau, Orléan, Salais, Boltanski, Chiapello i dr.) pokušavaju formulisati zajednički vektor istraživanja savremene ekonomske stvarnosti. Stiče se tako-đe utisak da oni prilikom objašnjavanja logige tržišnog izbora u značajnoj mjeri slijede preporuku No-belovca M. Allais-a, koji je u jednom intervjuu ukazao na ”neophodnost sinteze i bezuslovnog pot-činjavanja lekcijama prakse”. Ali i preporuku Galbraith-a (1994, ss. 63-4), koji ističe da ”ekonomska nauka ne treba da bude bezdušna apstrakcija”.

175

rodnim zakonima, onda slijedi prvenstveno interpretativni, a ne samo kalkulativni karakter racionalnog ljudskog ponašanja“ (Ibid).

Dakle, ne odbacuje se princip racionalnosti, nego mu se pridaje relativan i

interpretativan karakter, što izgleda sasvim logično, pošto ljudi u svakodnevnim ekonomskim djelatnostima ne polaze samo od sopstvenih racionalnih proračuna, nego moraju primjenjivati i uvažavati različite konvencionalne okvire, preko kojih shvataju namjere i djelovanja drugih ljudi (kontraagenata), za što su potrebne i saznajni, ali i ocjenjivački (interpretativni) napori.

Tabela 23: Oblici realnih (značajnih) poredaka

Realni

poredak Tržišni Indus-trijski

Tradicio-nalni

Javno mnenje Građanski Inspiracija

način ocjenjiva

nja cijena

produktiv., tehnička

efikasnost

poštovanje, reputacija

renome, poznatost

kolektivni interes

inovacija, stvara- laštvo

format informa-

cije novčana

mjerljiva: serija,

statistika

usmena, pokazna, iscrpna

formalna emocio-nalna

realni objekti

tržišna dobra

i usluge

investicije, tehnika, metod

nasleđe specifične

aktive

znak, sredstvo

informacije

pravo, regulisanje

umjetnički, religiozni

elemen-tarni

odnosi razmjena funkciona-

lna veza povjerenje priznanje solidarnost strast

kvalifi-kacija

subjekta

zainteresovan

profesionalacekspert poznat reprezen-

tativan kreativan

organiz. vremena

sadašnjost, kratak rok

planiranje budućnosti,

dugi rok po navici moderna stabilna prekidna

organiz. prostora

globalna, tržišna

Kartezi-janski prostor

polarna: zasnovana na bliskosti

komunika-cija,

vidljivost homogena u prisustvu

Pošto je su osnovni problemi ekonomista povezani s neizvjesnošću i infor-

macijama, a neizvjesnost ima karakter „kritične“ („radikalne“), Thévenot smatra da se ona može smanjiti dogovorima (konvencijama) preko uvođenja opšte procedure

176

ocjene predmeta (interpretativnosti) kao pretpostavke koordinacije (Ibid., s. 86). Na kraju je prikazana tabela 23, koja u dovoljnoj mjeri pruža dodatna objašnjenja za bolje razumijevanje teorije konvencija, ali i značajno prevazilazi problem na koji smo ukazali – nepotpunost i nedorečenost matrice institucionalnih svjetova. Iako nedostaje ekološki „svijet“, tabela detaljnije objašnjava osnovnu ideju francuskih konvencionalista. Ona omogućuje bolje razumijevanje predložene „legitimne“ plu-ralističke koordinacije, koja uslovljava postojanje mnoštva institucionalnih „svje-tova“), principe ocjenjivanja tuđih namjera i ponašanja (interpretativnost), kao i kritičnu neizvjesnost, do koje dolazi u svim situacijama u kojima nedostaju mini-malni okviri normativne koordinacije (dogovori kao specifične institucije).

Thévenot (Ibid., s. 69) predlaže novi pristup za analizu dva centralna pojma ekonomske nauke – racionalnosti i ravnoteže. Polazna tačka njegovog pristupa je činjenica na koju su na razne načine ukazali mnogi naučnici, da se ekonomske djelatnosti obavljaju u uslovima koji se mnogo razlikuju od apstraktnog teorijskog modela savršene konkurencije, koju pretpostavlja neoklasična teorija. On predlaže teoriju razumnih (dokaznih) djelovanja kao najprihvatljiviju za objašnjenje mnoš-tva mehanizama koordinacije. U tom smisli, on navodi hipotezu: “o priznanju pos-tojanja mnoštva bitnih uzroka koji leže u osnovi motivacije, isto kao i mnoštva na-čina koordinacije”. Ona implicira da je racionalnost samo jedan od motivacionih faktora tržišne razmjene, zbog čega za označavanje navedenih djelovanja i upotrebljava temin razumna, a ne racionalna.

6. Originalnost ekonomske teorije konvencija Originalnost ekonomije konvencija sastoji se u shvatanju da je empirijska raz-

novrsnost ekonomskih i neekonomskih institucija logički opravdana. Konven-cionalisti smatraju da se realna tržišta, organizacije i mreže ekonomskih subjekata koordinišu pomoću složenog seta konvencija različite prirode. Oni idu dalje od po-smatranja institucije kao sredstva za sniženje transakcionih troškova, tj. minimi-zaciju gubitaka (R. Coase). Jer, smatraju da institucije formiraju gusto isprepletenu socijalnu mrežu (okruženje), izvan koje se ne može zamisliti djelovanje ekonom-skih subjekata. To znači da institucije nijesu samo jednostavan posrednik direktnog i međusobnog djelovanja, nego njihov objektivni preduslov i resurs, koji stvara od-ređena ograničenja, s jedne, i pruža mogućnosti za pomijeranje razvojnih perspek-tiva, s druge strane. Zbog svega toga, multidisciplinarna teorija konvencija posma-tra se kao posebna i originalna paradigma u analizi institucija.

Originalan doprinos Bessy-a i Favereau-a je u stvaranju teorije tzv. „matričnih institucija“. Ona kao minimalnu neophodnu „opremu“ svake ekonomske djelatnosti pretpostavlja tri kategorije: jezik, novac i pravo. Iz te tri meta-institucije (ili bolje:

177

meta-konvencije) su izvedene svi ostale institucije. Jezik ima fundamentalan značaj za konvencionalističku analizu, koja je fokusirana na kritičku sposobnost subjekata za donošenje odluka i za interpretaciju. Kodifikovana pravila, koja čine suštinu pravnog sistema, neizbježno imaju jezički oblik. To znači da se jezik pojavljuje u svojstvu „meta-institucija“ u odnosu na pravo (a takođe i u odnosu na druge insti-tucije koji imaju diskurzivnu prirodu). Teorija konvencija potencira pojam inter-subjektivnosti, koji podrazumijeva zdravi smisao u „susretima subjekata“ (R. Ro-rti). Kolektivni smisao ne postoji izvan jezičkih formi.

Odnose između raznih institucionalnih podsistema (“svjetova”) ekonomske stvarnosti Thévenot kvalifikuje kritičnim razlikama: ono što je važno u jednom, sporedno je u drugom svijetu. Sudar raznih svjetova vjerovatno bi doveo do krize, koja se može izbjeći traženjem kompromisa i pevazilaženjem kritičnih naboja iz-među raznih “svjetova”. Kompromis se bitno razlikuje od privatnog dogovora, u kojem dominiraju obostrani ustupci. Riječ je o djelovanjima koja su uslovljena jakim ograničenjima, orijentisanim na traženje realnosti i osmišljenog djelovanja u cilju uspostavljanja opšte ravnoteže među posmatranim „svjetovima”, koji su pro-mjenjivi. Traženje i nalaženje kompromisa u dugoj perspektivi doprinosi izgradnji novog “svijeta”, smatra Thévenot (Ibid., s. 79). Pri tome ni jedan oblik argumen-tacije nema univerzalan karakter, jer protivurječi drugim oblicima, čija analiza omogućuje da se objasni priroda kritičnih situacija. Svaki od oblika koordinacije predstavlja konstitucioni dogovor, čiji se karakter ispoljava tek u procesu konflikta s drugim oblikom koordinacije.

Metodološki i terminološki je slična neoinstitucionalizmu, posebno u dijelu limitiranja ekonomskog ponašanja i pluralizma oblika koordinacije, ali se razlikuje po originalnosti njihovih tumačenja, jezičkog izražavanja i izuzetno širokom spek-tru sistema motivacija. Brojni zajednički elementi (nazivi, kategorije, ekonomski imperijalizam i sl.) kao što su norme, regulacija, razumno kao sinonim za racio-nalno i dr. ukazuju da se pokušaj stvaranja originalne koncepcija pojavljuje, ipak, više kao supstitut, nego kao konstruktivna i paradigmatiočna teorijska alternativa. Pri tome se ne mogu poreći brojni deskriptivni i inastrumentalni elementi original-nosti koncepcije „ekonomija konvencija“, kao što se ne mogu poreći ni pojedine uočljive kompilatorske refleksije neoinstitucionalne ekonomske teorije. Čini se, ipak, da je ova poslednja mnogo konzistentnija, primjerenija ekonomskoj nauci i terminologiji, a samim tim je primjenjivija u ekonomskoj stvarnosti. Bitno je da se, slično neoinstitucionalistima, konvencionalisti zalažu za pluralističke mehanizme koordinacije. Oni pravilno ukazuju da ni slobodno tržište, ni državna intervencija ne mogu i ne smiju biti jedini, “univerzalni” oblici koordinacije. Taj zaključak je dovoljan da se pojava i razvoj ekonomije konvencija ocijeni pozitivno, prvenstveno s aspekta mogućeg pozitivnog uticaja na ekonomsku politiku i privredni razvoj.

Pa ipak, apstraktnim analitičkim i kategorijalnim aparatom, brojnim metafo-rama, originalnim apstraktnim nazivima i još apstraktnijim tumačenjima i objašnje-njima se ne uspijeva neutralisati očigledna sličnost s neoinstitucionalnom ekonom-

178

skom teorijom. Pored toga, za mogućnost primjene u ekonomskoj politici je bitno da postojanje normi, pravila i konvencija nije spojivo s pojedinim “univerzalnim” (suštinski monističkim i vulgarizovanim) tumačenjima. Misli se na kvazi-neolibe-ralno forsiranje tržišne i individualne racionalnosti i polarizovano dirižističko tu-mačenje državnog intervencionizma. Buduće teorijske rasprave će tek pokazati koliko je značajan doprinos teorije konvencija.

7. Sličnost i razlike u tumačenju institucija i konvencija Pojam institucija koristi se u društvenim naukama u različitom smislu. Jedin-

stveno određenje ne postoji. Jedni pod institucijom podrazumijevaju ustavni sistem države (D. Riše), svako legitimno društveno udruženje (M. Daglas), kolektivno vjerovanje i način ponašanja (E. Dirkhejm), dugu po dnjima podrazumijevaju pra-vila igre, u kojima su igrači organizacije i subjekti domaće privrede (J. Commons), pravila ponašanja poznata svim članovima društva, čijim poštovanjem se obezbje-đuju lični interesi ili vlast spolja (K. Kastrodijadis), kodifikovanje strategija da se dostigne evoluciona ravnoteža (M. Aoki) itd. Treći slijede tumačenje North-a, koji posmatra institucije kao temelje na kojima se zasniva funkcionisanje organizacije, regulatore i koordinatore ljudskog ponašanja (ekonomskog, političkog, moralnog i dr.), koji sadrže pravila i mehanizme preko kojih se obezbeđuje uspješna realizacija konkretnihih aktivnosti.

Prilikom sudara neformalnih ograničenja s novim (egzogenim) pretpostav-kama, a takođe i formalnih ograničenja i interesa organizacije, kod promjene rela-tivnih cijena, postepeno se mijenjaju i institucije. Na taj način, individualni priv-redni subjekti troše resurse na modifikaciju pravila. Ali, oni djeluju u dvije logičke i različite ravni: na izbor pravila igre i načine njihove primjene.

Da bi stvorili racionalan model, koji spaja navedene logički raznorodne oblasti (tj. ravni: izbor pravila igre i izbor u skladu s tim pravilima, odnosno način prim-jene pravila igre), konvencionalisti su uveli ideju razumnog djelovanja, koje podra-zumijeva:

− zadovoljenje političke prilagođenosti (ili podobnosti) i

− kriterijum opšteg dobra u društvu.

Međusobna djelovanja u okviru ekonomije konvencija predstavljena su ne samo razmjenom robe i informacija, nego i razmjenom argumenata. A. Hiršman uporedo s “izlazom” vraća u ekonomsku analizu ideju “sticanja glasa”. Na taj način, homo economocus ponovo stiče pravo glasa. Upravo u tom smislu prilaz

179

ekonomije konvencija institucijama zasnovan je na jeziku.

Tabela 24: Sličnosti i razlike u tumačenje institucija i konvencija

Kriterijumi razlikovanja Neoinstitucionalisti Konvencionalisti

osnovni pojam institucija konvencija

tumačenje osnovnog pojma

formalna i neformalna pravila igre, koja predstavljaju ograničenja šema interpretacije pravila

kratka definicija pravila ponašanja, njihova primjena i mehanizmi za obezbjeđenje njihove

realizacije interpretacija (primjena) pravila

osnovni problem koordinacija aktera usaglašavanje uzajamnih očekivanja

aktera, njihove koordinacije i reprodukcije

funkcija koordinacija i regulacija uzajamnih dejstava

koordinacija i ocjena uzajamnih dejstava

cilj meta-individualni rezultati usaglašavanje autonomije društvenog s idejom da ljudi djeluju individualno

način ispoljavanja oblik suština

akcenat na racionalnom ponašanju ekonomskih subjekata

situativnosti i razumnom dejstvu, koje podrazumijeva političku

percepciju i kriterijum javnog dobra

uzajamna dejstva ekonomskih subjekata razmjena roba i informacija razmjena roba, informacija

i argumenata

ocjena efikasnosti smanjenje transakcionih troškova logika opravdanja

odnos prema meto-dološkom individual. racionalnost individualnih agenata društvena suština

odnos prema tri svijeta Poppera objektivni sadržaj misli stanja saznanja - subjektivne i

inter-personalne osobine

faktorski model institucije konvencije-institucije-organizacije

Izvor: prilagođeno prema raznim izvorima navedenim u literaturi

Kroz prizmu navedenog, kritički naučni osvrt na ekonomiju konvencija ne

može zanemariti sledeće elemente:

− veliki stepen apstraktnosti, a samim tim kompletne teorijske koncepcije, ar-gumentacije i kategorijalnog aparata razmatrane teorije, pa čak i pojedinih djelova njene metodološke osnove,

− malu ili nikakvu mogućnost praktične primnjenjivosti razmatrane teorije,

180

kako zbog njene apstraktno-teorijske analize i strukture, tako i zbog nedostatka konkretnih preporuka ekonomskoj politici i

− neobaveznost ključnog analitičkog termina konvencija (dogovor), kao i svih ostalih izvedenih kategorija i analitičkih konstrukcija, koji za razliku od institucija kao pravila i limitatora ponašanja više ukazuju na potrebu moralnog, samosvjesnog i razumnog ponašanja ekonomskih subjekata, u stilu nekadašnje eksperimentalne konstrukcije “dogovorna ekonomija”.

8. Relacijski modeli : institucije-organizacije-konvencije i jezik-novac-pravo Najjednostavnija verzija modela ekonomije konvencija polazi od sledećih

pretpostavki:

− postojanje sistemskih grešaka koordinacije povezano je s nepotpunošću znanja (informisanosti) ekonomskih agenata o različitim stanjima privrede (i njenog okruženja),

− ekonomski subjekti, čija racionalnost nije sasvim očigledna, redovno stupa-ju u ugovorne odnose, zasnovane na djelimičnom poznavanju budućnosti i

− poslije sakupljanja informacija i pregovora, razumni ekonomski agenti mo-gu postići saglasnost oko zajedničke predstave o kolektivnom, koje treba da obezbijedi normalno funkcionisanje njihovih odnosa (u daljem tekstu – konvencija).

Navedeni oblik “opravdanog zajedničkog svijeta” dozvoljava nam, smatraju

konvencionalisti, da ocijenimo nepredviđene događaje, koji se nalaze van ugovor-nog odnosa, i da na njih reagujemo “glasom” ili “izlazom”. Pored toga, nameće se potreba da se modelski zadovolji kritika ekonomskih subjekata, koja je povezana s željom da se uvaže društvene vrijednosti i argumenti vezane za moral, pravednost, jednakost i sl., koji su ljudima neophodni. Konvencionalisti polaze od pretpostavke da takvi “lanci argumenata” imaju jedinstvenu logičnu strukturu (konstrukciju). L. Boltinski i L. Thévenot nazivaju te konstrukcije koje je društvo formiralo “gra-dovima”. Tu se može prepoznati pokušaj da se ujedine neki aspekti ekonomije i sociologije: gradovi i konvencije su pojave iste prirode, pa čak i iste ili slične struk-ture, jer su problemi koordinacije i reprodukcije čvrsto povezani (kao u svako-dnevnoj stvarnosti).

Ujedinjavanje sociološkog i ekonomskog prilaza suštinski znači da ne postoji koordinacija ponašanja bez koordinacije suđenja o ponašanju, a u oblasti rep-

181

rodukcije ne postoji reprodukcija neravnopravnosti, bez njene kritike. Postojani rezultat međusobnog djelovanja tih sudova i kritika oni nazivaju “opravdanjem”. Tim terminom oni obuhvataju razumijevanje efikasnosti (koordinacije) i praved-nosti (reprodukcije).

Postavljaju se dva ključna pitanja na koja treba odgovoriti:

prvo, u čemu se sastoji važna uloga jezika? Sve što pokušava da objasni eko-nomija konvencija je da homo economicus razgovara (komunicira) sa sebi sličnima i

drugo, u čemu je originalnost konvencionalista u objašnjenju institucije kao pravila igre? Nort je dijelio ta pravila na formalna i neformalna. Konvencionalisti za sva pravila, čak i najformalnija za svoju primjenu (interpretaciju) traže kolek-tivni objekat, tj. “opravdanje zajedničkih svjetova” (konvencija ili gradova).

Otkrivanjem konvencija, tj. kolektivnih objekata, koji čine mogućom primjenu

(interpretaciju) institucija, mijenja se naučni pristup prema njima. Institucije se počinju razmatrati kroz prizmu potrebe za opravdanjem, potiskujući u drugi plan neizbiježne probleme koordinacije i/ili konflikte reprodukcije. Pravila igre (insti-tucije) se sada shvataju kao “skup resursa opravdanja”, koji izvorno postoji i nala-zi se u rasporedu ekonomskih subjekata. Taj raspored treba da riješi probleme ko-ordinacije i konflikta reprodukcije, koji se stalno pojavljuju pred ekonomskim sub-jektima. Te resurse aktiviraju organizacije stvarnih (a ne potencijalnih) ljudskih udruženja. One koriste institucionalna pravila i zakonito stvaraju nova, sebi svoj-stvena pravila. Dalje se postavljaju i mnoga druga pitanja, kao što su npr.: Kako će upotreba i stvaranje pravila uticati na institucionalnu sredinu? Da li je to resurs koji se obnavlja ili je neproduktivan?

Djelovanje organizacija je u svojoj prirodi dvojako: s jedne strane, proizvode se robne vrijednosti kao čist saldo novčanih resursa, a s druge, simbolične vrijed-nosti kao čist saldo resursa opravdanja, koji su oni stvorili ili narušili. Smatra se da je institucionalna sredina egzogena za individualne organizacije u kratkoročnom periodu, dok u srednjeročnoj i dugoročnoj perspektivi za sve organizacije postaje endogena.

Značajno je rješenje statusa institucije u koncepciji tri svijeta. Boltinski i Thévenot u teoriju uključuju i kritiku i opravdanje, koje pokazuju ljudi u svako-dnevnom životu. Oni izučavaju unutrašnje stavove članova kolektiva prema pravilu pravednosti, koje nastaje za vrijeme opravdanja. Skup načina opravdanja dozvo-ljava individuama da prevaziđu svođenje svih veličina na ekonomski ili socijalni život, preko djelovanja individualne racionalnosti,, koja se uporedo prilagođava kontekstu u kojem se donosi rješenje. To je nedostižno u ostalim modelima. Prvi svijet, koji je ranije vršio funkciju isporučioca ulaza i izlaza, koji su objekti želja i proračuna ekonomskih agnata, dobija od sada samostalan teoretski status. To označava prekid s metodološkim individualizmom mejnstrima.

182

Uporedo s ulogom argumentacije u procesu opravdanja, Boltinski i Thévenot naglašavaju važnost “objekata” i instrumenata (koja uključuju pravila, kognitivne artefakte i materijalno opremanje). Njihovo specifično spajanje upućuje na poredak pravednosti. Pošto objekti, koji pripadaju istom „svijetu“ odolijevaju spoljašnjem uticaju, dogovor o vrijednosti im dozvoljava da neodređenost svedu na prirodan ni-vo i učine predvidljivim ponašanje drugih ljudi. Ali, preimućstvo vrijednosti nepre-stano se nalazi pod prijetnjom konkurencije od strane drugih principa pravednosti, drugih opštih oblika koordinacije.

Pored prirodne neodređenosti vrijednosti (kvaliteta) čovjeka ili objekta, autori izdvajaju i kritičku neodređenost. Ona se tiče izbora u korist jednog ili drugog reda vrijednosti (kvaliteta), koji se vrši s ciljem da se stavi tačka na obrazlaganje u si-tuaciji kad se priznaje mnoštvo redova - nizova pravednosti. Pod uticajem tog dvoj-nog principa neodređenosti spor o prisvajanju vrijednosti ili kvaliteta može ostati nezavršen. Ipak, glavni problemi ekonomije konvencija su u trećem svijetu. Dos-lednost kritike/reakcije dovodi do konsenzusa, koji je praćen pregrupisavanjem odnosa vlasti i njihovim premiještanjem u oblast argumentacije, gdje agenti razra-đuju neki opšti smisao.

Konvencije rađaju institucije, institucije formiraju konvencije, a organizacije su mjesto na kojem funkcionišu i jedne i druge. Prateći čvrsto preplitanje drugog i trećeg svijeta kod Boltinskog i Thévenot-a, dolazi se do zaključka da je neophodno ponovo razmotriti koncepcije makroekonomske ravnoteže i makrosocijalnog po-redka. Jedan od načina takvog ponovnog razmatranja je da se uporedo s razma-tranjem novčanih vrijednosti, razmatraju simboličke vrijednosti. Na taj način se uopštava Roulzova koncepcija reflektivne ravnoteže. U skladu s njom, uzajamno djelovanje institucionalnih pravila, teoretskih modela svijeta i “promišljenih ubje-đenja” stvara stalnu konfiguraciju, koja se reprodukuje u drugom i trećem svijetu.

Novac je uslov trgovine. Kao takav, on predstavlja osnovu i simbol opšteg svijeta. Aglieta i Orléan naglašavaju, da njihov model izbora novca predstavlja ne istorijsku, već logičnu rekonstrukciju porijekla novca. Oni razrađuju teoriju „tržišnog grada“, analogno jednom od gradova Boltinskog i Kjapela. Aglieta i Orléan napominju ekonomistima, da čak standardna kalkulantska racionalnost pod-razumijeva povjerenje, tj. moguća je samo u mirnoj društvenoj vezi.

Ekonomisti prave veliku grešku u shvatanju istorijskih prilika prelaska s plan-skih ekonomija na tržišnu, kada ne izdvajaju u svojstvu osnovnih endogenih pro-mjena elemente smirenja, kanalisanja nasilja,koji su neophodni za svaku, čak i naj-jednostavniju ekonomsku transakciju. Logična veza između dvije razmotrene “mat-rične” institucije može se tražiti u citatu Aglieta i Orleén-a: „Najapstraktnija mani-festacija vladavine novca je unitarnost računa. Novac diktira zajednički jezik za sve vlasnike roba, jezik brojeva“. Jezik riječi, koji omogućuje da se stvori zajedni-čki svijet međusobnog razumijevanja u procesu razmjene informacija, nephodno je dopuniti jezikom brojeva, koji omogućuje postojanje zajedničkog svijeta u raz-mjeni roba.

183

Pravo je neophodno za međusobnu korelaciju normi ponašanja u razmjeni, koji su ekonomisti dugo ignorisali. Pravo je uslov demokratskog društva. Ono je dio složenog svijeta ljudi, gdje postoji mnoštvo gradova ili logika opravdanja. To je treća i poslednja etapa argumentacije ekonomista-konvencionalista, koja se nalazi u osnovi logičnog modelskog kompleta fundamentalnih institucija ekonomije kon-vencija, na kojima se razvijaju sve ostale. Smatra se da je postojanje prava logična posljedica mnoštva opravdanja, kao što je postojanje novca posljedica mnoštva roba, a jezika mnoštva svojstava ljudske prirode. Mnoštva logika opravdanja prave neizbježne kompromise, koje treba da prevaziđu razlike. Kompromis ne može da mobiliše jednu od substancionih koncepcija pravednosti, jer bi to bio ne kompromis, već opravdanje.

Umjesto supstance potrebna je procedura. Pod „procedurom“ se podrazumije-vaju pravila koja čine sadržaj saglasnosti. Pravo nastaje kao logičan nastavak slič-nog čitanja pravila. Potrebno je stvoriti jezik pravila, odnosno tehniku argumen-tacije, koja dozvoljava rješavanje konflikata i upravljanje neslaganjima, koja nas-taju u sudaru potencijalno neograničenog broja pravila, normi, vrijednosti, mišlje-nja. Na taj način se stvara mogućnost uticaja na ljude, bez pribjegavanja nasilju. Takva tehnika je pravo. Odavde proističe važna karakteristika prava. Njegova efi-kasnost na paradoksalan način zavisi od toga što B. Latur zove „površnošću“: „Ona je sveobuhvatna, odnosi se na sve ljude i sve njihove radnje u neprekidnom kre-tanju. Ona dozvoljava da se ustav poziva za rješavanje najnevažnije stvari i to di-jelom zahvaljujući tome, što u svakoj stvari ona ima samo beznačajan dio njegove suštine“.

Pravo ima smisla samo u svijetu zasićenom ili čak, prezasićenom pravilima. Različitost i brojnost pravnih pravila čini sposobnost rješavanja konflikta, dijelom zbog opredjeljenja da se obezbijedi prvenstvo prava nad svim nepravnim pravi-lima. Na taj način, osim površnosti, pravo ima svojstvo „refleksivnosti“: pravno pravilo mora saopštavati o sebi kao o pravnom. Ta karakteristika objašnjava razliku prava od nauke, koju je uspješno objasnio Latur. Ne postoje stepeni prava: iskaz je pravno pravilo ili nije. Nasuprot tome, naučni iskaz može imati različit stepen na-učnosti. Prema Latur-ovom mišljenju: „izgleda da i kad je angažovanao u najbez-načajnijem slučaju, pravo dobija oblik totalnog ... Govoreći o pravu, uvijek podrazumijevamo pravo u cjelini“.

Najočiglednija karakteristika prava je njegova jezička priroda. Ako je pravo procedura, onda je to procedura argumentacije. Kada se pravo okarakteriše kao površinsko i refleksivno, mogu se bolje shvatiti procesi, koji prethode argumenta-tivnoj, prema tome i jezičkoj proceduri, koja slijedi za njim. Argumentaciji pret-hodi operacija pripisivanja iskaza koji se odnose na subjekta koje kazuje te argu-mente. Kada se konflikt iznosi na razmatranje pravnim instancama, sve, bez izu-zetka, što su subjekti kazali i/ili uradili jedan drugom ili nekom objektu, mora biti prevedeno u neki oblik pismenog iskaza lica koje je optuženo.

Svako narušavanje ove neprekidnosti ugrožava cjelovitost prava. Zatim se

184

ostvaruje procedura argumentacije: donijeto rješenje neodvojivo je od ukupnosti argumenata. To je uslov prihvatljivosti prava. Mada kvalitet upotrijebljenih dokaza utiče na legitimnost rešenja, donijetih u sudskom postupku, njihova najvažnija karakteristika je u tome da oni obavezno dovode do rješenja. Argumentacija dovodi do pravnog mišljenja, koje se može uporediti s legitimnim, „opravdanim“ miš-ljenjem, koje se uvijek formira iz niza kritika i reakcija. Prema mišljenju Thévenot-a, ekonomija pravnih rešenja određuje se mogućnošću ograničenja pravnim pravilima.

9. Novi paradoks politike

Riker je pokušao da opiše i objasni “novi paradoks politike”. On postavlja pitanje: može li se korektno opisati politika na jeziku teorije gradova, dijelom uz pomoć građanskog grada? Njegov odgovor počiva na dvije tradicionalne formu-lacije paradoksa politike i trećom, njegovom verzijom paradoksa pluralizma.

Prvi paradoks je u protivrječnosti između dva mjerenja politike: oblasti ra-zumnog i logičnog s jedne strane, i iracionalnog, s druge. Iracionalno je u politici povezano sa zaostalim nasiljem, koje prati funkcije donošenja odluka, ili zakonitim nasiljem, koje se nalazi u monopolu organa državne vlasti (Weber). Zadatak demo-kratskog režima u datom slučaju je iznalaženje snaga koje se tom nasilju mogu efikasno suprotstaviti.

Drugi paradoks zasnovan je na protivrječnosti vertikalnog mjerenja vlasti (Weber) i horizontalnog – želje da se živi zajedno (Arendt). Demokratski režim mora da definiše način tih mjerenja i da obezbijedi prednost horizontalnog mjere-nja. Fenomen pluralizma opravdanja u modelu gradova dovodi Riker-a do novog pitanja, koje se nalazi izvan tradicionalnog formulisanja paradoksa političke. Ono je direktno povezano s idejom “građanskog grada”. Bilo bi nepravilno povezivati osnovni zadatak političke vlasti s problemom raspodjele društvenih dobara. Nije sporno da je neophodna podjela vlasti, mada je osnovni cilj vlasti uspostavljanje veze među građanima, pa se ona se nalazi izvan oblasti raspodjele. Pošto je sveo-buhvatan, “građanski grad” se razlikuje od svih drugih: to je grad među ostalim gradovima. Na ovoj logičkoj anomaliji, Riker formuliše treći paradoks politike: građanski grad uključuje sav svijet i čini njegov dio.

Zadatak savremenog demokratskog režima nije u potpunosti jasan: danas poli-tika ne zna gdje sebe da smjesti, „obuhvata li ona ili je obuhvaćena“. Možda će us-koro suverenitet prestati da bude glavno političko pitanje. Države-nacije pucaju po šavovima: mi pratimo kako se istovremeno razvijaju regionalna samobitnost „odo-zdo“ i kako rastu naddržavne instance i multinacionalne koropracije „odozgo“. Za-to Riker zaključije da se politika „više ne svodi na karakteristike razumnosti i

185

nerazumnosti, dominacije i želje da se živi zajedno. To je još i sfera između ostalih i sveobuhvatna sfera, režim opravadanja među njemu sličnim i horizont svih kom-promisa, koji na granici nasilja i diskursa obezbjeđuju društveni mir u granicama država-nacija“.

Može li se riješiti ovaj paradoks politike? Po tom pitanju postoje četiri tuma-čenja. Thévenot smatra da se “djelovanje francuske države ne može svesti na oblast građanskog poretka“. Npr. u periodu reformi „slavne tridesetogodišnjice“ planska država je ulagala napore da postigne građansko-industrijski kompromis. Prvo re-šenje paradoksa politike sastoji se u omekšavanju pluralizma pomoću davanja pri-vilegija jednome ili nekolicini gradova, ali među njima ne može biti građanski grad. Na taj način, rešavajući paradoks politike, mi činimo vidljivom njegovu sušti-nu: paradoks pluralizma. Ili je kompromis dva ili nekoliko sistema vrijednosti ili logika opravdanja zasnovan samo na proceduri, i tada politiku može da se sprovodi samo proceduralna država, ili država može da obogaćuje osnovni politički kom-promis substancijalnim sadržajem. Ali, tada bi to dokazivalo postojanje vrijednosti ili opravdanja uporedo s onima oko kojih se pravi kompromis.

F. Eymard-Duvernay predlaže posebno elegantno rješenje. U oblasti vrijed-nosti on, za razliku od Roulz-a, utvrđuje prioritet dobra nad pravednošću, a ipak čuva mnoštvo logika opravdanja. Pri tome, umjesto da odriče postojanje „višeg“ grada, on stvara višu oblast („političku“). U skladu s rasporedom u koordinatama, koje čine tri tipa pravednosti Roulz-a – prirodne slobode, liberalne jednakosti i demokratske jednakosti - društva se u njoj mogu klasifikovati po principu smanji-vanja stepena nejednakosti. U tom nizu društvenih sistema, u skladu s principima diferencijacije Roulz-a, najveću korist imaju društva u najmanje povoljnom polo-žaju.

Na taj način, u vezi s neophodnošću upravljanja mnoštvom vrijednosti mi se se vraćamo na proceduralnost, ali pošto smo obradili društva po stepenu nepovolj-nosti položaja, pokazali smo u proceduralnosti ono, što se može nazvati meta-vri-jednošću. Oblast takve analize odgovara novoj analizi makroekonomske nezapos-lenosti i procesa izuzimanja, gdje (ne)jednakost postaje glavna promjena koja se objašnjava. R. Sale je predložio šemu suživota, koja izvorno dodjeljuje državi fun-kciju upravljanja institucijama. Ta šema ima dvije originalne karakteristike: funda-mentalna uloga neuspjeha koordinacije i posebno izdvajanje „životnih projekata“ pojedinaca (termin pozajmljen od A. Sen-a). Ti, u suštini, polarizovani pojmovi za-jednički su sposobni da objasne funkcionisanje institucionalnih mehamizama jav-nog djelovanja.

Jezik, novac i pravo su tri modusa stvaranja socijalnog. Nije razmotrena za-jednička struktura tog mehanizma. Politika počinje s kolektivnim shvatanjem proti-vurečnosti između neophodnosti i nemogućnosti da se kontroliše čitav sistem stvaranja socijalnog. Moguće je da se kao rezultat unutra tri navedene institucije formiraju mehanizmi, usmjereni na otklanjanje prekida u koordinaciji. Dodjelji-vanje organima javne vlasti statusa pravnog lica jedan je od takvih mehanizama, a

186

možda je najdjelotvorniji. Kao rezultat politika postaje obaveza specijalnih organi-zacija, koje su snabdjevene pravnim instrumentima djelovanja. One se susreću s opasnim izborom: da uvažavaju društvene aspekte, priznajući nemogućnost apso-lutne prevlasti (demokratsko gledište) ili da ih ignorišu, ograniče mogućnost mije-šanja i utvrde režim proizvoljnosti (totalitarizam).

Upravo zbog toga o politici sude po vrijednosti institucionalnih mehanizama, koji regulišu odnose fizičkih lica sa pravnim. Postoji, uostalom, opasnost da se ne radi ni o čemu drugim osim o riječima (retorici – prim. autora). Odatle stalno sni-žavanje demokratskih zahtijeva pomoću kritičke analize svih tipova veza između fuzičkih i pravnih lica, a takođe i odnosa između pravnih lica različitih tipova. Jedina funkcija države treba da bude kontrola politike, a institucije koje je vode odgovaraju za neuspjeh koordinacije (ili rješavanje konflikta reprodukcije). Institucije vrše nadzor nad fizičkim i pravnim licima, čiji životni projekti i organizaciona efikasnost treba da pomažu stvaranje zajedničkog svijeta iz mnoštva svjetova.

187

INSTITUCIONALNI OKVIR KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA 6

1. NET i korporativno upravljanje

NET su višeslojan teorijsko-metodološki koncept, koji se adekvatno reflektuje na privrednu i društvenu praksu. To znači da ekonomske institucije moraju biti de-finisane, aktivne i efikasne na svim nivoima: makro, mikro, tržišnim, svojinskim i drugim. Izbori (kako ekonomski, tako i upravljački, organizacioni i drugi) ekonom-skih aktera obavljaju se u okviru određenog institucionalnog okruženja, a logično je da zavise od efekata koje razna institucionalna okruženja imaju na ekonomske performanse i razvoj, kao i institucionalnih promjena tokom vremena. Prema istra-živanju Maitland-a, Nicholas-a i Boyse-a (2009, p. 24), NET su evoluirale u tri os-novne grane. Njihova suština proizilazi iz središnje teorije institucionalnih prom-jena, tj. ekonomskog rasta, koja definiše ključne odnose koji povezuju pojedince, upravljačke strukture, institucije i dugoročnu ekonomsku evoluciju društva. Tri grane analize ocrtane su teorijama da bi se objasnili glavni oblici razmjene koja se sprovodi u društvu: politički, ekonomski i društveni.

NET polaze od činjenice da društva stvaraju formalne i neformalne institucije da bi pružila sigurnost i infrastrukturu za ljudske interakcije i poslovne transakcije, podstakla saradnju i koordinisala napore ekonomskih subjekata. Politička, pravo-sudna i ekonomska pravila obuhvaćena su formalnim institucijama. Konvencije ili kodeksi ponašanja u društvu, uključujući i vjerska pravila, koja uređuju konzuma-ciju hrane, poštovanje starijih i distribuciju zajedničkih resursa među autohtonim zajednicama, su neformalne institucije. Pojedinci imaju ograničene i drugačije kog-nitivne sposobnosti, pa je potreba za pravilima ponašanja imperativ.

Institucije su dizajnirane da bi smanjile troškove i sačuvale razmjenu. Kao ig-rači, organizacije se oblikuju, pomjeraju, a ponekad i propadaju, kao odgovor na mogućnosti kreirane od strane institucija. Upravljačke strukture oblikuju promjene u pravilima igre u složenom procesu institucionalne evolucije. Promjena može po-primiti oblik novog zakona ili postupnog napretka u društvenim stavovima. Insti-tucionalni kontekst oblikuje ne samo prikladnost rente, nego uslovljava prirodu ba-ze znanja firme i inovativne kapacitete. Učenje nije samo specifično za firmu (ili njene akumulirane zalihe znanja), nego i za institucionalni kontekst, u kojem se ono obavlja. NET obezbjeđuje konceptualni teorijski okvir za analizu načina preko kojih se mogu razumjeti strukture upravljanja i razvoj društava (Ibid., p. 23).

188

Značaj institucionalnih faktora, koji čine regulatorni okvir korporativnog up-ravljanja (k. u.) za održiv privredni i društveni razvoj je veoma naglašen u ekonom-skoj literaturi. Riječ je o pitanju najboljih praksi125 u pomenutom području, koje bi trebalo da ima ključnu ulogu i fundamentalan značaj u svim privredama. U ovom istraživanju se polazi od hipoteze da je nerazvijeni društveni, politički a posebno ekonomski institucionalni okvir najznačajni uzrok neefikasnog k. u. Dobro k. u. je potrebno, smatra Dixit (2009, p. 5) da bi se osigurala tri bitna preduslova tržišnih ekonomija:

− specificiranost, sigurnost i zaštita svojinskih prava,

− realizacija ugovora i

− efikasna kolektivna akcija. Mnogo privatnih ekonomskih aktivnost zavisi od odgovarajućeg pružanja jav-

nih dobara, razumne institucionalne konkurencije i institucionalne kontrole nad ekonomskim aktivnostima. Ovdje Dixit uključuje ne samo fizičku, već i institucio-nalnu i organizacionu infrastrukturu, obezbjeđivanje mreže socijalne zaštite, olak-šavanje internalizacije eksternih faktora, kontrolu javnih i tržišnih nedostataka, kvalitetno upravljanje zajedničkim resursima i rješavanje problema kolektivnog djelovanja. On smatra da institucije pogoduju dobrom k. u. a time i pravilnom us-postavljanju i funkcioniranju zdravog tržišta. Zalaže se za fleksibilni model institu-cionalnog pluralizma, koji protivurječi nekritičkom forsiranju ekonomskog kvazi-neoliberalizma kao jednostranog i neproduktivnog institucionalnog monizma.

U slučaju deficita institucija i institucionalne konkurencije (institucionalnog monizma, kao što je npr. neoliberalizam, bez obzira da li se ispoljavao u „pravom“ ili „kvazi“ obliku), dolazi do smanjenja broja ekonomskih transakcija i deformacija konkretne institucionalne sredine. To se odražava na smanjenje kapitalnih ulaganja i izbjegavanja obaveza po osnovi dugoročnih ugovora. Bilo da su formalne ili ne-formalne, institucije stvaraju strukturu upravljanja, regulisanja i koordinacije na različitim nivoima interakcije unutar provrede. Jedna on najznačajnijih nivoa inte-rakcije nalazi se na korporativnom nivou. U poslednje vrijeme su učestale rasprave o prirodi instutionalnih rješenja na nivou k. u. Većina autora smatra da je transpa-rentan, kvalitetan i pluralistički institucionalni okvir uslov za podršku, funkcio-nisanje i efikasnost k. u.

Čini se da je 2009. došlo do smjene paradigme globalnog ekonomskog razvo-ja. Prvi put poslije osam decenija zabilježene su negativne stope svjetskog GDP. Poslije teške dvogodišnje finansijske i ekonomske krize, 2011. je počeo period du- 125 “Hijerarhija institucija, njihova istorijska specifičnost, nivo razvoja zemlje i sklonost privrede u percepciji korporativnih struktura, konkretni uslovi koji su specifični sprovođenja igre po izabranim pravilima - to nije kompletan spisak faktora koji određuju specifičnost pojedinih korprativnih infra-struktura. Raznovrsnost poslednjih sugeriše postojanje različitih modela korporativnog oblika orga-nizacije biznisa i prije svega korporativnog upravljanja” (Yerznkyan 2000, s. 47).

189

gotrajnog restrukturiranja, pri relativno niskim godišnjim stopama rasta svjetskog GDP (do 4,5%). Razvijene privrede ostvaruju stagnacijski tempo rasta (2,5%) i progres u restrukturiranju. Neke nerazvijene i tranzicijske privrede ostvaruju veće stope privrednog rasta sa slabim restrukturiranjem, pa se smatra da se tu radi o inercionom rastu s velikim prijetnjama od kriznih šokova. Pokazalo se da uobiča-jeni mikro stimulatori ekonomskog rasta više ne djeluju. Traže se alternativna re-šenja. U tome velika šansa za doslednu primjenu principa k. u. i razvoj pluralis-tičkog institucionalnog ambijenta kao njegovog neophodnog okvira. Posebno zato što se strategija EU „Europe 2020“ zasniva na ideji intelektualnog i ekološkog rasta, koja podrazumijeva razvoj mrežne partnerske kooperacije (unutrašnje i spolj-ne). To se idealno uklapa u pretpostavke k. u. Novi model ekonomskog rasta i održivog razvoja, pored forsiranja intelektualnih (informacionih, visoko tehnološ-kih i inovacionih) i ekoloških komponenti (čiste tehnologije, novi energetski izvori, održiv razvoj) mora se zasnivati na institucionalnom pluralizmu kao dokazanom opštem razvojnom okviru i naprednom k. u. koje pored mrežne partnerske saradnje podrazumijeva i doslednu primjenu svih njegovih fundamentalnih principa u biz-nisu. Sinergija navedenih komponenti je jedini racionalan odgovor na izazove ekonomske krize.

Slika 34: Evolucija modela kooperacije nosilaca ekonomskog razvoja

Izvor: Kreacija autora

B. Yerznkyan (2000) polazi od činjenice da je institucionalni čovjek glavni akter institucionalne analize korporacija. Za razliku od racionalnog čovjeka neokla-sične teorije ili ograničeno racionalnog čovjeka NET, institucionalni čovjek se u svojim ocjenama i postupcima više rukovodi institucijama da razumom. Pri tome, on sam može da ne bude toliko svjestan da njegovim razumom rukovode institu-cije, koje manipulišu racionalnim ili ograničeno racionalnim izborom individua. Evolucija modela kooperacije nosilaca ekonomskog razvoja pokazuje da u koman-dnoj ekonomiji nije postojalo partnerstvo, nego jednosmjeran uticaj državnog regulisanja (kao oblika institucionalnog monizma), da je u industrijskoj tržišnoj

190

ekonomiji postojala dvojna institucionalna matrica s različitom snagom uticaja na dvostrukim relacijama (povratnim vezama), dok u postindustrijskoj ekonomiji postoji sinergističko preplitanje uticajnih sfera (slika 34).

Efikasno upravljanje znanjem je moguće samo u uslovima odgovarajuće kor-porativne kulture i efikasnog korporativnog upravljanja, podržanog informacionom tehnologijom i definisanim pluralističkim institucionalnim uslovima.

2. Institucije korporativnog upravljanja K. u. je skup mehanizama koji su potrebni za upravljanje, rast i razvoj korpo-

racije na tržištu, tj. skup odnosa između menadžmenta firme, njenog borda direk-tora, akcionara i drugih zainteresovanih strana (stejkholdera). Postoje različite defi-nicije u literaturi, koje naglašavaju pojedine aspekte razmatranog fenomena. A. Shleifer i R. Vishny (1997, p. 737) ga posmatraju kao „način na koji se dobavljači finansija korporacije uvjeravaju u povraćaj njihovih ulaganja“. Oni (Ibid., p. 739) identifikuju dva najčešća pristupa k. u.: a) „davanje moći investitorima kroz pravnu zaštitu od eksproprijacije od strane menadžera“; Ovaj pristup uključuje davanje moći kontrole upravljanja manjinskim akcionarima putem pravnih sredstava, kao i usklađivanje interesa menadžmenta s interesima akcionara stvaranjem specifičnog ambijenta i b) „svojina velikih investitora (koncentrisana)“.

J. Tirole (2001, p. 4) definiše k. u. kao „dizajn institucija, koje provociraju ili prisiljavaju menadžment da internalizuje dobrobit zainteresovanih strana“. Ono se fokusira na odnose između stejkholdera (akcionari i dužnici kapitala, članovi od-bora, menadžeri, zaposleni, dobavljači, kupci, poreske institucije i društvo u cje-lini). Prema njegovom mišljenju (Ibid., p. 7.), „standardna definicija (k. u. – prim. autora) među ekonomistima i pravnicima odnosi se na odbranu interesa akcio-nara“. Ono je odgovor na tipične agencijske probleme između investitora i mena-džera firme, koji često imaju različite interese. L. Zingales (1997, p. 3) ga definiše kao „složen skup ograničenja, koja oblikuju ex-post pregovaranje nad kvazi-rentama koje se generišu u toku veze“. Ta ograničenja u velikoj mjeri određuje institucionalni okvir, što direktno utiče na ugovorne odnose, smatraju T. Postma i N. Hermes (2002, p. 3).

Institucije k. u. određuju polje djelovanja unutrašnjih i spoljnih aktera (stejk-holdera) firme. Zato se k. u. može posmatrati i kao specifičan oblik institucional-nog dizajna. Njegove institucije uglavnom zavise od razvojnog puta (istorijski od-ređenog) i postojećeg institucionalnog konteksta. Ono sadrži unutrašnje i spoljne odnose kontrole. Unutrašnja kontrola se odnosi na interakcije između menadžmen-ta, akcionara i drugih zainteresovanih strana, kao što su dužnici i zaposleni. Kao

191

dio odnosa unutrašnje kontrole, obično se stvaraju odbori za rješavanje agencij-skih problema između akcionara i drugih zainteresovanih strana, s jedne, i me-nadžmenta, s druge strane. Spoljna kontrola se odnosi na razna regulatorna tijela, reputacijske agente i tržišta, koja djeluju kao sredstva za „disciplinovanje“ menadž-menta - financijska tržišta, tržište za korporativnu kontrolu, tržišta rada itd. Odnosi između unutrašnjih i spoljnih kontrolnih mehanizama generišu interakciju između unutrašnjih i spoljnih institucija (politike, pravnih, regulatornih i tržišnih snaga).

Pored navedenih kontrolnih odnosa, koji su obično formalnog karaktera, pos-toje i neformalne institucije, koje imaju vrlo značajnu ulogu u k. u. One mogu biti čvrste specifične norme i vrijednosti, etika upravljanja i kodeks poslovanog pona-šanja, kao i opštije norme i vrijednosti, koje postoje u društvu u cjelini, samore-gulacija unutar određene industrije, imidž i ugled firme u odnosu na konkurente, dobavljače i kupce. Specifikacija k. u. ukazuje da su njegove institucije usmjerene na dopunu formalnih ugovora između različitih stejkholdera.

Tabela 25: Unutrašnje i spoljne institucije korporativnog upravljanja

Institucije Unutrašnja kontrola Spoljna kontrola

Formalne

Nadzorni odbor Menadžment tim

Akcionari Radnički savjet

Smjernice i odnosi s vlastima

Konkurentne vlasti Zakoni o, npr. svojinskim pravima, stečaju i

procedurama nesolventnosti, kao i sprovođenje pravila Pravila razmjene (razmjena akcija)

Računovodstveni standardi i principi revizije i otkrivanja

Reputacijski agenti (finansijski analizatori, računovođe i sl.)

Institucionalne organizacije kao što su centralne banke, OECD, Svjetska banka, EBRD

Neformalne

Specifične norme i vrijednosti firme Etika upravljanja Pravila ponašanja

Samoregulacija unutar sektora Reputacija (povjerenje)

Društvene norme i vrijednosti

Izvor: Postma & Hermes 2002, p. 5

Posmatrano kroz prizmu navedenog izlaganja, k. u. se može tumačiti kao skup

procesa, običaja, politika, zakona i institucija, koje utiču na usmjeravanje, način upravljanja i kontrole korporacija. Cilj k. u. je da firme funkcionišu u najboljem in-teresu akcionara. Osnovna struktura sistema k. u. se zasniva na interakciji između četiri glavna korporativna tijela (Tchouassi & Nosseyamba 2011, p. 200). Skupš-tina akcionara je najviše tijelo za donošenje odluka firme i forum na kojem oni mogu direktno vršiti svoju uticaj. Oni uvijek imaju pravo da sazovu vanrednu ge-neralnu skupštinu i zamijeniti članove odbora. Sve firme moraju imati izvršnog di-

192

rektora, kojeg imenuje odbor i koji je odgovoran za svakodnevno upravljanje kom-panijom prema instrukcijama Borda direktora. Formalno, revizori referišu akciona-rima, ali u praksi imaju važnu ulogu nadzora izvršnog direktora. U korporacijama su prava odlučivanja povjerena menadžerima, koji treba da djeluju u najboljem interesu nalogodavaca. Razdvajanje svojine od kontrole podrazumijeva gubitak efektivne kontrole od strane akcionara nad menadžerskim odlukama.

3. Značaj institucionalnog okvira za razvoj korporativnog upravljanja Analiza bilo kojeg teorijskog pristupa (modela) modernoj korporaciji i k. u.

(vlasnički, stejkholderski, agencijski, upravljački, institucionalni i dr.) pokazuje da su u njihovoj evoluciji ključnu ulogu imali institucionalni aspekti. Sjetimo se vlas-ničkog pristupa s kraja 70-ih godina, koji nastaje s prepoznavanjem neefikasnosti diverzifikovanih korporacija kao nemilosrdnih “potrošača investicionog novca”. Već tu počinje ukazivanje na porast značaja velikih institucionalnih investitora kao što su penzioni fondovi, uzajamni fondovi i osiguravajuća društva.

Slika 35: Teorije značajne za korporativno upravljanje

193

Za institutionaliste, k. u. se direktno tiče „strukture prava i odgovornosti među strankama koje učestvuju u firmi“ (Aoki 2000, p. 11). S aspekta komparativne institucionalne analize koja primjenjuje teoriju igara, no posmatra k. u. kao „samo-dovoljne mehanizme, koji regulišu (npr.) strategijske interakcije među igračima“, a definiše ga (Ibid., p. 281) kao „skup samostalno ostvarljivih pravila (formalnih ili neformalnih) kojima se regulišu potencijalne akcije izbora dioničara (investitori, radnici i menadžeri) u korporativnom domenu organizacije“.

Y. Sato (2004) smatra da institucionalni okvir mora da prevazilazi konfronta-cije akcionarskih vrijednosti i zainteresovanih strana društva i pruža širi opseg komparativne analize o mehanizmima upravljanja, koji spaja domen korporativnih organizacija sa drugim domenama financijskih transakcija, radnih transakcija, poli-tičkih režima itd.

Pristup Aguilere i Jacksona (2003) koji je nastao iz institucionalne teorije po-javljuje se kao „akter u centru institucionalizma“, koji objašnjava praksu k. u. na nivou firme u pogledu institucionalnih faktora, koji se formiraju kao interesi opre-dijeljenih i zastupljenih aktera. Oni opisuju k. u. i institucionalne domene, koji ob-likuju preko tri dimenzije - menadžmenta, kapitala i rada (slika 364).

Slika 36: Institucionalni domeni korporativnog upravljanja

Izvor: Aguilera & Jackson, 2003. Ako se fokusiramo na definiciju k. u. koju su predložili Gillian & Starks

(2003), koja preferira „sisteme zakona, pravila i faktora, koji kontrolišu operacije u kompaniji, skup struktura, koje u sebi uključuju učesnike kao što su menadžeri,

194

radnici, dobavljači kapitala”, jasno je da su institucionalni aspekti k. u. neizostavni dio njegove sistemske konstrukcije.

U duhu institucionalno-monističkog ekonomskog liberalizma M. Friedman je smatrao da je prva i jedina obveza menadžera (kao pravnih zastupnika financijskih interesa vlasnika) djelovanje na način da se maksimizuje finansijska stopa povra-ćaja na uloženi vlasnički kapital. To znači da se menadžeri moraju ponašati u naj-boljem interesu za svoje vlasnike (koji snose samo rezidualni rizik). Navedeni in-stitucionalni monizam se još bolje vidi iz Fridmanovog negativnog odnosa prema društvenoj odgovornosti. On je uporno zastupao stav da je jedina društvena odgo-vornost preduzeća, odnosno menadžera povećanje profita svojim dioničarima.

Pristalice stejkholderskog pristupa su kritikovali vlasnički model kao nere-alan, jer je normativno i institucionalno neprihvatljiv. Oni su postavljali pitanje: zašto bi dioničari imali veća prava od drugih zainteresovanih u firmi? Firmu čine svi koji učestvuju u njenom funkcioniranju i koji su interesno zainteresovani za njen uspjeh (radnici, sindidati, javnost, lokalna zajednica, kupci, dobavljači, stra-tegijski partneri, država, investitori, finansijske institucije i nadnacionalne institu-cije). Suštinski, oni insistiraju na uvažavanju složenog institucionalnog okruženja k. u., u kojem figurišu razne ekonomske institucije - tržišnog, državnog, svojin-skog i kontrolnog tipa.

Tabela 26: Stejkholderski model firme

Investori Isporučioci Potrošači

Trgovačke asocijacije Firma Zaposleni

Političke grupe Vlada Društvena zajednica

Krajem 20. i početkom 21. vijeka jača pokret za društveno odgovorno k. u.,

koje podrazumijeva zaštitu interesa svih institucionalnih aktera i svih institucional-nih nivoa k. u. Institucionalni aspekti su naglašavani u početku uvođenja k. u. i formiranja moderne korporacije. Naime, od momenta od kojeg vlasnici više nijesu bili lično odgovorni za obaveze ni za bilo kakve druge obligacije koje firma može stvoriti (ograničena odgovornost), tj. od pojave odvajanje vlasničke funkcije od funkcije administriranja resursima firme. Navedenu pojavu su Berle i Means (1932) označili kao jednu od najvažnijih u ekonomskoj istoriji. Na taj način, mo-

195

derna korporacija je formirala menadžment kao srednji institucionalni mehanizam, koji ima zadatak da diverzifikuje rizik i smanjuje cijenu kapitala, iako izaziva pri-rodni sukob između onih koji snose rizik (dioničari) i onih koji njime upravljaju (menadžeri).

Slika 37: Korigovana struktura Berle-Meansovog modela k. u.

Izvor: prilagođeno prema D. Tipurić /ur./ i dr., 2008, s. 23; Blair, M. 1995, p. 47. Po mišljenju Nee (2003, p. 26), institucionalno okruženje k. u. predstavlja for-

malna regulatorna pravila praćena i sprovođena od strane države, koja upravlja svojinskim pravima, tržištima i firmama, nameće im ograničenja putem tržišnih mehanizama i državne regulacije, čime oblikuje strukturu stimulacija za organiza-cije i pojedince, a time i kontekste u kojima neposredni mehanizmi djeluju.

NET proučavaju organizaciju s aspekta kontrole i koordinacije, koji spadaju u domen k. u., čija je šira definicija istraživanje implicitnih i eksplicitnih odnosa iz-među korporacije i njenih djelova. Pitanje korporativne kontrole takođe se di-rektno odnosi na institucionalne aspekte. Jer, kontrola je osnovni mehanizam koji ukazuje na odstupanja od definisanih pravila ponašanja.

D. North i O. Williamson su ponudili teorijske predloge o ulozi institucija u korporativnom upravljanju, koji su ukorijenjeni u racionalnom modelu korporacije. North tvrdi da se nacionalni sistem k. u. može posmatrati kao institucionalna mat-

196

rica, koja pruža uloge igračima i ciljeve koje korporacije treba da slijede. William-son takođe priznaje uslovljenost aranžmana k. u. institucijama u društvu (Fiss, 2008, pp. 389-390).

U uvodnom dijelu OECD Principa k. u. (2004, p. 9) ističe se značaj pravnog, institucionalnog i regulatornog okvira za k. u.. Jer, ono „obezbjeđuje smjernice i predloge za berze, investitore, korporacije i druge učesnike u procesu razvoja dob-rog k. u.“. Bez pluralističkog ekonomskog institucionalnog okvira (pod kojom se podrazumijeva ravnopravno i paralelno djelovanje svih ekonomskih institucija, u kombinacijama koje determiniše privredna struktura i dostignuti nivo ekonomskog razvoja) ne može se obezbijediti da k. u. bude „sinergija između makroekonomske i strukturne politike u postizanju osnovnih ciljeva politike razvoja... i ključni eleme-nat u poboljšanju ekonomske efikasnosti i rasta, kao i povećanju povjerenja inves-titora... i stepena povjerenja potrebnog za pravilno funkcionisanje tržišne ekono-mije“ (Ibid.). Da bi firme efikasnije koristile resurse, snižavale troškove njihovog korišćenja i s mikroekonomskih pozicija doprinosile ekonomskom rastu i održivom razvoju, potreban je širok institucionalni kontekst, u kojem realno djeluju sve eko-nomske institucije. Danas preovladava mišljenje da su institucije glavne determi-nante privrednih pokazatelja (vidi npr. Acemoglu et al. 2005; North 2005; Rodrik et all. 2002)

Pored institucionalnih ograničenja, kao okvir k. u. pojavljuju se vladavina pra-va, poslovna etika, društveni interesi i zajednička svijest o interesima životne sre-dine. Tek u uslovima pozitivno postavljenih institucionalnih i drugih navedenih okvira moguće je ostvarivanje osnovnog cilja k. u. – promovisanje transparentnog i efikasnog tržišta s punom odgovornošću svih njegovih subjekata. Neformalne insti-tucije su u većini tranzicijskih privreda od posebnog značaja, jer funkcionisanje formalnih institucija k. u., poput korporativnih prava svojine i odnosa sa spoljnim ulagačima nije transparentno niti se dobro sprovodi. Mnoga istraživanja su poka-zala da su one posebno uticajne u slučajevima korupcije, birokratskih i zakonskih procedura (koje privilegovani jednostavno zaobilaze), klijentelizma, biznisa poro-dičnog tipa, log-rollinga, korišćenja veza prilikom dostupa povlašćenim kreditima, resursima i/ ili informacijama od značaja za biznis odluke.

Koncentisana struktura svojine u većini tranzicijskih privreda rezultirala je ug-lavnom iz netržišnih načina njenog formiranja. Zato je logično što takva struktura ne pogoduje formiranju institucija k.u., koji bi funkcionisao s poznatim i transpa-rentnim pravilima igre. Na taj način se reprodukuju zamagljeni svojinski monopoli, kojima je posebno pogodovala metodologija neoliberalne kvazi-monističke i kvazi-institucionalne mitologije. Kao što se fiktivno veliča “tržišni fundamentalizam” (Stiglitz 2001, p. 12), koji suštinski ne djeluje na ključnim polugama konkurencije, masovnih ekonomskih sloboda, efikasnih vlasnika i preduzetništva, na isti način se u prazno maše s pravnim osnovama k.u., koji odlično izgledaju samo na papiru i u retoričkim obećanjima.

197

V. Babić (2010, p. 560) tvrdi da NET objašnjavaju nastanak i stabilnost odre-đene strategije po broju kognitivnih, birokratskih i političkih procesa, koji ometaju slobodno prilagođavanje organizacije prema okruženju. Nort (1990) je kreirao po-jam institucionalne matrice da bi objasnio pravne, kulturne i normativne kompo-nente okruženja. Njen značaj je u načinu na koji oblikuje strategijske odluke i po-boljšava privredne aktivnosti. Babić (Ibid., p. 561) logično ukazuje na obrnutu pro-porcionalnost formalnih i neformalnih institucionalnih okvira: ako su prvi neraz-vijeni, odna drugi imaju veću ulogu, i obratno. Ona (Ibid., p. 564) pravilno primje-ćuje da rasprava o k. u. uvijek iznova otvara stari problem ljudske egzistencije - raskorak između individualne slobode i institucionalne snage. Smatramo da u mjeri u kojoj individualne slobode ne smiju preći u anarhiju, kakvu je proizvela nao-liberalna ekonomska politika, ni institutionalna snaga ne smije postati diktat poje-dinaca, nego isključivo dogovoreno ograničenje za oportunistička ponašanja i sti-mulans za masovno preduzetništvo i zakonski biznis, a samim tim i za k. u.

4. Korporativno upravljanje u državama tranzicije Postojanje institucija i njihov pluralizam karakteriše uspješne tržišne privrede.

To je ključna karika koja nedostaje većini tranzicijskih privreda, koje su imale sufucit kvazi-neoliberalnog monizma, a deficit i fijasko mnogih institucija. Samim tim su bile daleko od institucionalnog pluralizma. Deficit institucija uvijek prouz-rokuje nesigurnost međuljudskih interakcija i poslovnih transakcija. Kad unstituci-onalni supstituti postanu „pravilo igre“ i zamijene institucije kao društvene tehno-logije, društvo se kreće stranputicom (reprodukuju se krize).

Mnogi naučnici su eksplicitno zagovarali vezu između k. u. i uspješnih tranzi-cijskih ishoda. S. Estrin (2002, p. 103) tvrdi da je korporativno upravljanje bitna komponenta restrukturiranja firmi i poboljšanja njenih ekonomskih performansi, koje predstavljaju glavni uslov uspješne postsocijalističke tranzicije. Ona ističe da „poboljšanje performansa firme mora biti podsticaj za efikasno ponašanje (Ibid., p. 105)... Ako manjinski akcionari nijesu zaštićeni, onda vlasnici ili menadžeri koji imaju kontrolu imaju podsticaj da izvuku sredstva iz firme... (Ibid., p. 112.) Priva-tizacija nije dovoljna: potrebne su reforme firme... koje takođe zahtijevaju efekti-vno k. u.“ (Ibid., p. 122). Prednje se pokazalo tačnim u tranzicijskim privredama Srednje, Istočne i Jugozapadne Evrope, gdje su vaučerske privatizacije često vodile do usitnjenih svojinskih struktura, koje su bile podložne kontroli većinskih akcio-nara. K. u. posmatrano kao način na koji se vode korporacije, još uvijek nije afir-misano u većini privreda u tranziciji. U nerazvijenoj i/ili nedovoljno razvijenoj in-stitucionalnoj sredini, kakva postoji u većini država tranzicije, nije moduć značajan razvoj k. u. kao značajnog gradivnog elementa mikroekonomskog okruženja. U us-

198

lovima deficita institucionalne zaštite biznisa i niskog nivoa znanja nije moguća zaštita akcionara i investitora, koju bi trebalo da obezbijedi k. u.

U redukovanim institucionalnim, makroekonomskim i mikroekonomskim us-lovima nije moguće formiranje, a samim tim ni razvoj k. u., koje karakteriše razne uzorne modele razvijenih privreda. Zato su za njegovo oživljavanje i funkcioni-sanje potrebne šire društvene, institucionalne i ekonomske reforme. Osnovni eko-nomski institucionalni temelji k. u. (državno, tržišno i svojinsko regulisanje) su u razmatranim tranzicijskim državama bili nestabilni. Oni su zatajili pod teretom brojnih sociopatoloških promjena. Učvršćivanje navedenih temelja je uslov za raz-voj k.u., kao i za održivi ekonomski i društveni razvoj.

Po prirodi stvari, zbog a) prelaza s jednog načina privređivanja prema drugom (industrijskog na postindustrijsko) i b) korijenitih promjena društveno-ekonomskog sistema, k. u. bi trebalo da ima ključni značaj za sve privrede u tranziciji. Postig-nuti rezultati, međutim, govore da to nije slučaj, jer ono nije ostvarilo svoj raz-voj i uticaj u svojim osnovnim funkcijama i domenima djelovanja. Svi odgovo-ri na pitanje zašto je to tako vode prema istim uzrocima, koji su generisani u re-dukovanom institucionalnom okruženju (političkom, pravnom i ekonomskom). Umjesto da se poznatim i preciznim regulativnim mjerama i metodama institu-cionalnog uticaja a) pomažu privatne firme i privatno preduzetništvo za ospo-sobljavanje i prilagođavanje poslovanju zasnovanom na principima k. u. a sa-mim tim i za kvalitetnije i brže uključivanje u proklamovano tržišno provređi-vanje, b) forsira razvoj finansijskih tržišta i c) smanjuju biznis barijere zbog privlačenja stranih direktnih investicija u privredne oblasti, došlo je do njiho-vog ignorisanja, negacije i zamjene od strane alternativnih institucionalnih aranžmana, koji su zasnovani na interesima neformalnih grupa uticaja.

K. u. je u većini država tranzicije počelo da se formira paralelno s procesom privatizacije, koji je omogućio ukrupnjavanje svojine. Svi pokušaji da se poboljša biznis ambijent za unapređenje k.u. nijesu doveli do zadovoljavajućih rezultata, niti su pratili modernizaciju kompanijskog zakonodavstva u pravcu jačanja akcionar-skih prava. Zašto? Zato što su umjesto realnog institucionalnog ambijenta formi-rani brojni oblici kvazi-institucionalnih, alternativnih i neformalnih supstituta, koji su narušavali poštovanje strogih pravila igre. Logično je bilo da svojinska trans-formacija (konkretno: privatizacija) dovede do povećanja motivacionog mehanizma i pozitivnih promjena u organizacionim strukturama, koje bi se poste-peno i funkcionalno prilagođavale aktivnom djelovanju principa k. u. Naravno, ni ono što se u praksi dogodilo nije nelogično (ima svoje interesno ekonomsko ob-jašnjenje), ali je u pogledu ostvarenih privrednih rezultata disfunkcionalno i sup-rotno principima k. u. Malo koga je interesovao razvoj firmi i preduzetništva u zdravim okvirima i masovnim razmjerama. Primarno je bilo ostvarenje lične kori-sti. Prednje je objektivno bilo moguće ostvariti jedino u uslovima institucionalnog vakuuma, koji se, prema našem mišljenju, često približavalo i/ili pretvaralo u institucionalni nihilizam.

199

K. u. je trebalo da se zasniva na četiri osnovna principa: pravičnosti, transpa-rentnosti, odgovornosti menadžmenta pred vlasnicima i odgovornosti preduzeća pred okruženjem. Ali, već na prvom koraku, kod svojinske transformacije je došlo je do narušavanja navedenih principa. Privatizacija ne znači samo transfer svojin-skih prava sa države na privatne investitore, nego i promjenu kontrole i upravljanja u preduzećima, zaštitu i specifikaciju svojinskih prava, povećanje ekonomske efi-kasnosti firmi i sl. Za doslednu primjenu principa k.u. potreban je dug proces u ko-jem će se postepeno, paralelno i dosledno mijenjati zakonska regulativa, poslovna praksa, poslovne norme i etike, pravila ponašanja i dr. Prema WEF's Global Com-petitiveness Index 2011-2012, kojim su obuhvaćene 142 privrede, članice bivše SFRJ su nisko rangirane. Prema izabranim institucionalnim pokazateljima (tabela 27), koji se odnose na k. u. situacija je takođe nepovoljna. To znači da je kvalitet k. u. na niskom nivou, izuzev u kompanijama koje su u vlasništvu inostranih kor-poracija. Uglavnom su im zajednički sledeći problemi: nestabilan i netransparentan institucionalni okvir, nedovoljnost znanja, visok stepen svojinske koncentracije, mogućnost razvlašćenja malih akcionara, nerazvijenost tržišta kapitala, kratka pos-lovna praksa, agencijski problem na relaciji većinski vlasnici - manjinski vlasnici, neprofesionalnost menadžmenta i raskorak između formalne regulative i suštinske praktične primjene propisa i institucionalnih rješenja.

Tabela 27: Izabrani institucionalni pokazatelji u izabranim državama

tranzicije koji utiču na korporativno upravljanje

Članice bivše SFRJ GCI BR (I) I (EBF) I (SAR) I (ECB) I (PMSI) I

(SIP)

mjesto/ rezultat mjesto

Slovenija 57 / 4,30 39 54 57 126 127 20

Crna Gora 60 / 4,27 57 47 82 82 71 28

Hrvatska 76 / 4,08 52 89 84 131 125 111

Makedonija 79 / 4,05 69 95 81 113 109 20

Srbija 95 / 3,88 88 130 114 136 140 60

Bosna i Her. 100 / 3,83 92 134 119 71 139 77

Legenda: GCI – Globalni indeks konkurentnosti; BR – osnovni zahtjevi; I – institucije; EBF – etičko ponašanje firmi; SAR – snaga standarda revizije i izvještavanja; ECB – efikasnost savjeta direktora; PMS – zaštita manjinskih interesa akcionara; SIP – snaga zaštite investitora.

Visok stepen svojinske koncentracije sprečava oportunističko ponašanje me-

nadžmenta (korišćenje kontrole za svoju korist). Ali, krupni vlasnici s kontrolnim paketom akcija najčešće slijede svoje interese na račun račun malih akcionara i drugih interesno-uticajnih grupa. Nerazvijeno k. u. ne može rješavati moralni ha-

200

zard i oportunističko ponašanje kao osnovne manifestacije agencijskog problema. Osnovni problemi korporativnog upravljanja u posmatranim državama su: zloupo-treba prava manjinskih akcionara, netransparentne svojinske strukture, direktna po-vezanost svojine i kontrole, neodgovarajući i neiskusni korporativni organi i mini-miziranje vrijednosti akcija manjinskih akcionara.

Radi poređenja, i u Kini se korporativno upravljanje suočava s mnogim insti-tucionalnim ograničenjima. Unikalni institucionalni okvir Kine determiniše posto-jeći model k. u., koji se može opisati kao kontrola koja je u suprotnosti s tržišnim modelima, koji se koriste u razvijenim zapadnim privredama. Kineski firme imaju jake performanse i donose odluke u skladu s interesima akcionara. Njihov model k. u. vuče korijene iz administrativnog upravljanja i postojećeg zvaničnog državnog institucionalnog okvira.U Kini je posljednjih 15-tak godina u središtu pažnje ras-prava o mogućnosti razvoja efikasnog sistema k. u. Kineska berza je npr. stvorena krajem 1990, a za manje od 15 godina je postala osma po veličini u svijetu. Prema broju akcionarskih društava, tržišnoj kapitalizaciji, likvidnosti i mobilizaciji finan-sijskih sredstava, kinesko tržište akcija je daleko iznad odgovarajućih tržišta većine tranzicijskih privreda. Iako je mlado, već generiše mnoge učesnike. Prema statis-tičkim podacima koje je objavila Kineska regulatorna komisija za vrijednosne pa-pire, više od 70 miliona investicionih računa je otvoreno, a oko 200- 300 miliona Kineza su ulagali na tržištu akcija. U tom kontekstu, k. u. postaje veliki problem koji treba rješavati, uz učešće mnogih strana, uključujući regulatore, tržišne sub-jekte i dr.

Da bi se razumjelo kinesko k. u. mora se imati u vidu da je Kina počela spro-voditi reforme u okruženju u kojem nije imalo odgovarajuću institucionalnu infra-strukturu. Postojalo je samo državno regulisanje, koje je kontrolisalo firme i akcio-nare. Zato su koncentrirana svojinska struktura, nedovoljno otvorene finansijske informacije i neaktivni zahvati tržišta bili standardna praksa upravljanja. Smatra se da poboljšanje k. u. u Kini zavisi od unaprijeđenja ukupne institucionalne infra-strukture u budućnosti. Vjeruje se da kineski zvaničnici i poslovni čelnici moraju poboljšati performanse k. u. u firmama ako žele da zadrže visoke stope privrednog rasta. Nivo korporativnog upravljanja direktno zavisi od stepena državnog reguli-sanja i ograničenja postojeće institucionalne infrastrukture. Mnogi autori ističu da je korupcija u vladi najvažnija prepreka za reformu fondovskog tržišta u Kini. Od velikog značaja je i nastavak razvijanja tržišta kapitala, posebno stimulisanje spa-janja i akvizicija i uvođenje većeg broja institucionalnih investitora.

201

5. Interno i eksterno institucionalno okruženje korporativnog upravljanja

Institucije k. u. određuju pravila igre odnosno ponašanje unutrašnjih i spoljnih aktera (zainteresovanih strana) u firmi. Postma i Hermes (2002) smatraju da se k. u. može posmatrati kao jedan od oblika institucionalnog dizajna i da njegove institucije uglavnom određuju institucionalni (pravni i ekonomski) kontekst. Oni tvrde da k. u. sadrži unutrašnje i spoljne kontrole odnosa firme. Interna kontrola se odnosi na proučavanje odnosa između menadžmenta, akcionara i drugih zaintereso-vanih strana, kao što su držaoci dužničkih obaveza i zaposleni. U okviru internih odnosa upravljanja i kontrole, upravni odbori su obično nastali kao rešenja za rešavanje problema agentskih odnosa između akcionara i/ili drugih zainteresovanih strana, s jedne strane, i menadžmenta, s druge strane.

Eksterna kontrola se odnosi na regulišuće (npr. vladine agencije, regulatorne agencije i druge organe regulisanja) , reputacione agente (kao što su računovodstvo i finansijski analitičari ) i tržišta, koja funkcionišu kao disciplinovani mehanizam za top menadžment, kao što su finansijska tržišta (banke, berze), tržište korpo-rativne kontrole, tržišta rada za top menadžment itd. Odnosi između unutrašnjih i spoljnih mehanizama kontrole odražavaju interakciju između unutrašnjih i spoljnih institucionalnih sila (posebno političkih , pravnih, normativnih i tržišnih sila). Para-lelno sa navedenim odnosima kontrole, koji imaju više formalan karakter, takođe mogu da postoje i neformalne institucije, koje imaju značajnu ulogu u k. u. Takve neformalne institucije mogu biti jake specifične norme i vrijednosti, etičko uprav-ljanje i pravila ponašanja u poslovanju, kao i opštije norme i vrednosti, koje postoje u društvu kao cjelini, samoregulacije u okviru određene industrije, kao i ugled fir-me u sodnosima sa konkurentima, dobavljačima i kupcima. Drugim rečima, institu-cije k. u. imaju cilj da dopune formalne ugovore između različitih aktera. Navede-nu diskusiju su matrično konstruisali Postma i Hermes (Ibid.) – vidi tabelu 25.

Odnos između institucija k. u. i cjelokupnog institucionalnog okruženja defi-nisani su u setu OECD principa (1999), koji sugerišu da sledeći institucionalni as-pekti predstavljaju ključne oblasti k. u. na nivou preduzeća:

− vlasnička struktura ( koju čine akcionari , postoje osnovni blokirajući paketi, skupština akcionara, način na koji je organizovano pravo glasa, postoje mehanizmi anti-preuzimanja, insajdersko trgovanje i sl.) ,

− struktura upravnog odbora i proces (kakav odbora preovladava - jedan ili dva nivoa),

− prava zainteresovanih strana (interesi zainteresovanih strana su zaštićeni za-konom) i

− transparentnost i objavljivanje (računovodstvenih izvještaja, računovod-stvenih standarda, reputacije drugih agenata i dr.) .

202

Institucionalni igrači izvan korporacije mogu itekako uticati na korporacije. M. Roe (2004, p. 16) objašnjava način na koji autsajderi mogu intervenisati preko političkih institucija, u slučajevima kad se korporativni aranžmani formulišu nepravedno. Političke institucije mogu zabraniti neke aranžmane, povećati troškove drugih i subvencionirati treće. Kada to učine, smatra Roe, one mogu bitno uticati na institucije k. u.

K. u. djeluje u eksternom institucionalnom okruženju, koje čine društveno i globalnog upravljanje. S tog aspekta je interesantno istraživanje R. Apreda (2008), koji je pružio unificirani i integrisani pogled na upravljanje. On je identifikovao se-dam zajedničkih, međusobno povezanih dimenzija, za koje smatra da čine jezgro k. u., javnog i globalnog upravljanja: osnivački ustav, sistem prava i obaveza, meha-nizmi odgovornosti i transparentnosti, praćenje i merenje performansi, prava zain-teresovanih strana, standardi dobrog upravljanja i nezavisni čuvari.

U većini navedenih dimenzija prepoznaju se instititucionalni aspekti uprav-ljanja, shvaćeni u elementarnom smislu kao pravilaregulatori, koordinatori i limi-tatori ljudskog ponašanja. Problem odvajanja svojinskih ovlašćenja od uprav-ljačkih funkcija, pitanja učešća u odborima direktora, korporativne kontrole, bank-rota i drugih elemenata mehanizma k. u. regulisani su na određenim pravilima, normama i standardima državnih organa i regulatornih agencija, pravosudnih organa i poslovnih udruženja. Skup svih tih pravila, propisa i standarda čini insti-tucionalnu osnovu (okvir) sistema k. u. U tom skupu se mogu identifikovati sle-deći glavni elementi:

− norme i pravila statusnog prava (zakon o trgovačkim društvima, zakon o vrijednosnim papirima, zakon o zaštiti prava akcionara, investiciono zakonodavstvo, stečajno pravo, poresko zakonodavstvo, sudska praksa i postupci),

− ugovori (formalni i neformalni) u dobrovoljno prihvaćenim standardima korporativnog ponašanja i interna akta o njihovojrealizaciji na nivou firme (zahtjevi za uvođenje korporativnih vrijednosnih papira, kodesksi i preporuke o k. u.) i

− opšte prihvaćena praksa i poslovna kultura. U razvijenim privredama su značajne i nevladine institucije. One utiču na raz-

voj kulture k. u., dizajniranje njegovog sistema i stvaranje pravila ponašanja. Broj-ne komore za zaštitu prava akcionarara, centri i institucije su učestvovali u iz-gradnji korporativnih odnosa.

Opšti institucionalno okruženje može da se sastoji od aspekata kao što su dr-žavne institucije u celini, opšti regulatorno okruženje, postojeći vladavina prava i (odsustvo) korupcije. Razvoj i snaga internih i eksternih institucija k. u. zavisi od kvaliteta i snage opšteg institucionalnog okruženja. Ili, kvalitet opšteg institucio-

203

nalnog okruženja omogućuje razvoj internih i eksternih institucija k. u. Npr. kada zemlja karakterišu “slaba” vlada, slabi zakoni i visok nivo korupcije, institucije k. u. (unutrašnje i spoljašnje) ne mogu da se snažno razvijati, pa čak i ako su razvijeni, one neće biti efikasne. Problemi slabih institucija izgleda da je posebno jak u novonastalim tržišnim ekonomijama kao što su one u Centralnoj, Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi. Slabe institucije mogu dovesti do slabijeg funkcionisanja tr-žišta, tržišta roba, usluga, rada i korporativne kontrole. Na ovaj način, top menadž-ment velikih dominantnih firmi (koje su često posledica masovne privatizacije) može da se učvrsti, on da spreči nove učesnike na tržištu, a preduzetništvo može da se uopšte ne savjetuje (World Bank 1999, p. 14.). Slabe institucije uopšte i od-govarajuće slabo razvijene interne i eksterne institucije k. u. mogu ometati proces ekonomske tranzicije ovih zemalja.

Tabela 28: Institucionalno okruženje korporativnog upravljanja

Institucionalno okruženje

skup temeljnih pravila (pravnih,

ekonomskih, socijalnih, političkih i drugih),

koja određuju okvire ljudskog ponašanja

Meta-konstitucionalna pravila

najopštija i teško promjenjiva neformalna pravila, koja imaju duboke istorijske korijene u životu različitih naroda, tijesno

su povezani sa stereotipovima ponašanja

Konstitucionalna pravila

definišu hijerarhijsku strukturu države, pravila donošenja odluka o formiranju državnih organa vlasti, kao i oblike i pravila

državne kontrole

Ekonomska pravila

pravila koja direktno određuju oblike organizacije privredne djelatnosti, u okviru kojih ekonomski agenti formiraju

institucionalne ugovore i donoše odluke o korišćenju resursa

Prava svojine

pravila koja propisuju individualni izbor načina korišćenja rijetkih dobara.

Svetska banka je razvila sveobuhvatnu set podataka sa šest širokih dimenzija

upravljanja (klasteri) za 175 zemalja (http://vorldbank.org/vbi/governance). Pored toga, EBRD razmatra napredak u tranziciji Centralne i Istočne Evrope u svojim godišnjim izveštajima o tranziciji. Ovi izveštaji daju podatke o kretanjima u pog-ledu privatizacije, politika konkurencije, infrastrukture, finansijskih tržišta, institu-cija i pravnog razvoja, koristeći klasifikacioni sistem u četiri nivoa. Ovi podaci

204

daju direktne i indirektne informacije o dešavanjima u vezi sa spoljnim institu-cijama k. u. Jasno je da eksterno institucionalno okruženje čine faktori koji djeluju u privatnom sektoru, u oblasti zakonodavstva, razni stejkholderi, zakonska akta, razni standardi, agenti koji utiču na reputaciju firme, finansijski sektor, razne vrste tržišta i kontrola djelatnosti korporacija. U tabeli 28 je predstavljena uopštena struktura institucionalnog okruženja korporativnog upravljanja.

5.1 Značaj institucionalnih investitora

U poslednje vrijeme u razvijenim tržišnim ekonomijama došlo je do jačanja snagu za ponovno ujedinjenje vlasništva i kontrole kod brzo i ogromno rastućih in-stitucionalnih investitora. Transformacija se dogodila kod strukture vlasništva kapi-tala preduzeća, gdje su individualni investitori zamijenjeni od strane penzionih fon-dova, osiguravajućih društava i zajedničkih investicionih fondova. U SAD su poje-dinci i držali 75% akcija preduzeća u ranim 1970-im, ali 2000. institucionalni vlas-nici su već držali 60% akcija u 1.000 najvećih firmi.

Hawley i Williams (2008) su objasnili kako su institutionalni menadžeri pos-tali povjerenici krajnjih korisnika, s tako raznovrsnim holdinzima, koji se ne brinu samo o upravljanju i obnovi pojedinih kompanija, nego o performansama privrede u celini. To neizbježno uključuje institucije, koji moraju uvažavati šira društvena, ekonomska i ekološka pitanja. Uloga institucija raste u svim razvijenim industrij-skim zemljama sa povećanjem učešća kapitala institucionalnih investitora u kapi-talu preduzeća.

Davis (2008) procenjuje odnos između institucija, rasta finansijskog kapitala, upravljanja i performansi. Ovi odnosi mogu biti još vidljivije u tržišno orijentisanih anglo-saksonskim privredama, ali uticaj institucionalnih investitora je u porastu u Evropi i Japanu. Rastuća dominacija kapitala je u posedu institucionalnih inves-titora u anglosaksonskim zemljama znači da direktan uticaj institucija zamenjuje zavisnost od mehanizama preuzimanja na disciplinu menadžerima. Obezbeđenje poboljšanja k. u. može povećati cijenu akcija i performanse preduzeća u koje ulažu u institucioni investitori, ali takođe imaju korisne posledice na makroekonomskom nivou i kod rukovodilaca svih firmi, jer menjaju svoje ponašanje kao odgovor na novo poslovno okruženje. Lazonick (2007) ističe “da se zbog novog režima pove-ćane raspodjele dividendi, manjih fiksnih investicija i većeg rasta produktivnosti u privredi, može postaviti pitanje da li ove strategije ostavjlaju dovoljno investicija za buduće poslovne inovacije i rast”.

205

6. Institucija društvene odgovornosti korporacija Savremena etapa globalizacije kao determinante razvoja institucionalno plura-

lističkih tržišnih privreda uslovljava biznis da uvažava niz faktora, koji prevazilaze granice klasične ekonomske teorije. Efikasni menadžment firme podrazumijeva iz-gradnju uzajamnih racionalnih odnosa i konstruktivnih komunikacija sa svim učes-nicima biznis procesa. Od toga zavisi finansijski uspjeh firmi. Analiza djelatnosti savremenih firmi podrazumijeva uvažavanje njihovih pozitivnih i negativnih uti-caja na društvo i prorodno okruženje. U takvim uslovima, korporativna društvena odgovornost (CSR - Corporate Social Responsibility) postaje sve značajniji istraži-vački fenomen, ali i institucija126, koja služi kao pokazatelj civilizacijskog i održivog razvoja. CSR se postepeno mijenja, ali se njena pozicija nalazi na relaciji između retoričke iluzije, realne (dobrovoljne) mogućnosti i nametnute (institucio-nalne) obaveze. Zato je potrebno da se precizno institucionalno definiše postizanje ravnoteže između ekonomskih, ekoloških i društvenih imperativa. Kroz prizmu održivog razvoja se mora permanentno raditi na prevazilaženju raskoraka između zakonske regulative i njene primjene u svakodnevnoj praksi.

Nije sporno da je moć korporacija (i njihovih vlasnika) izrasla iz eksploatacije društvenih resursa, gdje god se oni nalazili. U ekonomskom žargonu to znači da ni-je ispoštovan Pareto optimum, jer je privatni interes forsiran na štetu javnog inte-resa. Forsiranje ideologije individualizma, neograničene privatne svojine i ekonom-skih sloboda (uz zanemarivanje činjenice da bi navedeni principi trebalo da važe za sve, masovno, a ne samo za rijetke pojedince) je moto ekonomskog neoliberalizma. Prednje je moguće samo u uslovima fijaska društvenih i ekonomskih institucija. Zbog toga je uspostavljanje u poštovanje institucionalnih okvira uslov za CSR. Kako u njihovom internom, tako i u eksternom okruženju. Jer, evidentni su mnogi „patološki” poremećaji korpoarcija, koji se odnose na: nezainteresovanost za osje-ćaje drugih, nesposobnost održavanja stabilnih i trajnih društvenih odnosa, ravno-dušnost po pitanju sigurnosti drugih i nepoštenje (učestale laži i prevare potrošača, društva i sl.). Kad se sve to zna, u savremenim uslovima objektivno velike ugro-ženosti planete i kroz prizmu izreka da je “krupan biznis suviše veliki da bi bio hu-man” (H. Ford), a da korporacija predstavlja “genijalno sredstvo za sticanje indivi-dualnog profita bez individualne odgovornosti” (A. Birs), može se s pravom posta-viti pitanje: da li kategorija CSR može da bude rezultat svijesti i shvatanja odgo-vornosti i etike, ili predmet stroge institucionalne promjene (naređenja, pridude)? Čini se da za spas planete i čovječanstva, za održivi razvoj druga varijanta mora biti imperativ. Do danas je bilo previše posledica da bi se i dalje mogle ignorisati

126 U razvijenim zemljama postoji još jedan bitan, dopunski faktor relaksacije eksternalija. To je raz-vijena korporativna socijalna odgovornost. Baron (2001, pp. 7-9) smatra da je riječ o sredstvu kon-trole eksternalija preko zaštite interesa stejkholdera, koje ne diktiraju direktni komercijalni interesi i zahtjevi tržišta.

206

potrebe i interese onih, koji mogu da u budućnosti pretrpe još veće posledice neod-govornih poslovnih odluka korporacija i njihovih menadžera.

CSR podrazumijeva da za profit koji ostvaruju, preduzeća nisu odgovorna samo akcionarima nego i pojedincima i grupama (tj. svim stejkholderima) na koje se profit na bilo koji način odražava. Nju čini obaveza biznismena da slijedi one propise, donosi one odluke i preduzima one korake koji su poželjni u odnosu na ci-ljeve i vrednosti zastupljene u društvu. Najčešće navođena u literaturi je definicija World Business Council on Sustainable Development (2000), koja glasi da je CSR “neprestano obavezivanje poslovnog svijeta da se ponaša etički i doprinosi ekonomksom razvoju, u isto vrijeme poboljšavajući kvalitet života, kako radne snage i njihovih porodica, tako i lokalne zajednice i društva uopšte”. Interesantnu definiciju CSR predlažu Carroll & Buchholtz (2003, p. 36), koji smatraju da ona treba da “ujedinjuje ekonomska, pravna, etička i filantropska očekivanja koja druš-tvo ima s obzirom na organizacije u određenom trenutku”.

Biti društveno odgovoran ne znači samo ispunjavati zakonske obaveze, nego ići dalje od toga i ulagati još više u ljudski kapital, okruženje i odnose sa stejkhol-derima (Green Paper 2001). M. Porter smatra da društvenu odgovornost u mnogim pojavnim oblicima, uključujući i filantropsku, direktno opredjeljuje konkurentsku prednost kompanije, tako da bi se moglo zaključiti da je ista u globalnim razmje-rama “tražena roba”.

Nesporno je da se kao ključni principi koji povezuju sve postojeće definicije CSR nameću sljedeći: uključivanje u život zajednice, polaganje računa, održivost, transparentnost, etičko ponašanje (bez korupcije), poštenje i sl. U tom smislu se kao njihove zajedničke osobine mogu izdvojiti sljedeće: a) univerzalni su i odnose se na sve vrste preduzeća, b) njihova realizacija se odvija na dobrovoljnoj bazi, c) usmjereni su na saradnju sa stejkholderima, d) izražavaju obavezu da doprinesu kvalitetu života, e) ističu razvoj, a ne samo privredni rast, f) društveno odgovorne kompanije se drže pristupa "trostrukog rezultata" (uticaj na društvo, ekonomiju i životnu sredinu).

Prihvatljiv pristup CSR podrazumijeva integraciju tri osnovna koncepta: pro-fitni koncept, koji polazi od toga da je glavna odgovornost menadžmenta i mena-džera biznis i maksimizacija profita, stejkholderski koncept, koji zagovara da me-nadžment mora voditi računati o uticajima aktivnosti firme na njegove stejkholdere i uvažavati njihove interese u procesu odlučivanja i društveno odgovorni koncept, koji polazi od toga da preduzeće i biznis moraju imati određenu društvenu odgo-vornost zbog posjedovanja snage.

Specifičnosti pojedinih modela k. u. i odgovarajućih CSR dominantno su us-lovljeni karakterom odnosa između dva okruženja – korporativnog (voluntaristič-kog, zasnovanog na tržišnim zakonima) i institucionalnog (obavezujućeg, zasnova-nog na propisima i standardima). Može se pretpostaviti da će u budućnosti svi mo-deli CSR koji preferiraju održivi razvoj sve više napuštati zonu prvog i prihvatati

207

pravila drugog okruženja. Da bi CSR prešlo iz zone dobrovoljnosti u zonu oba-veznosti, potrebno je institucionalno definisati postizanje balansa između ekonom-skih, ekoloških i društvenih imperativa .Ako se to stvarno i dogodi, onda će Toffle-rova „adaptivna korporacija” morati itekako da se mijenja i prilagođava, u interesu održivog razvoja.

Pobornici CSR se trude da objasne da firma može uspješno poslovati a da pri tome posluje odgovorno u odnosu na stejkholdere, društvo i prirodnu okolinu. Ne-ke zapadne firme su još od 70-tih godina „uključene” u ideju „šire društvene od-govornosti”, ali stvarnost pokazuje da je većina od njih nije mnogo uradile u tome. U ekonomskoj stvarnosti zemalja u tranziciji proces k. u. je tek izašao iz faze „po-voja”, i negdje je, rečeno jezikom teorije životnih ciklusa, blizu faze „puberteta”. Kad se sve to zna, jasno je da se na planu CSR u tranzicijskim državama ne može mnogo očekivati u skoroj budućnosti.

CSR je jedan od bitnih oblika komunikacije između korporacije i njenog cilj-nog auditorijuma. Ona doprinosi formiranju pozitivnog imidža korporacije. Pošto djeluje u institucionalnom okruženju, k. u. mora uvažavati sve njegove aspekte i prilagođavati mu se u najvećoj mjeri, bez obzira na stepen obaveznosti. Institucio-nalno okruženje treba da smanji negativne posledice ograničene racionalnosti i oportunističkog ponašanja korporacija. Logično se može pretpostaviti da će se u skladu sa zaoštravanjem ekoloških problema sve više preduzimati odgovarajuće in-stitucionalne promjene, koje će postaviti nove egzogene regulišuće limite k. u.

U svijetu se čine napori da se saveremeni korporativni sektor ne pojavljuje samo kao efikasan ekonomski subjekat, nego i efikasan instrumenat socijalne po-litike, koji uvažava društvena očekivanja. Suština je da se uvijek zna ekološka i socijalna cijena ekonomske efikasnosti. Osnovni principi CSR moraju biti otvore-nost, javnost, tačnost podataka, informisanost, dijalog, regularnost, doslednost, sistemska institucionalnost, usmjerenost, aktuelnost, efikasnost, sveobuhvatnost i izbjegavanje konflikata.

Pionir inovacionih pristupa u biznisu „California Public Employees' Retire-ment System” (CalPERS) navodi pet osnovnih korporativnih principa: odgovor-nost, transparentnost, jednakost , način glasanja i kodeksi najbolje prakse. Dugoro-čna vizija kompanija podrazumijeva d ima jasnu predstavu o tome kako će se raz-vijati u budućnosti. Logično je da neizbježno širenje odgovornosti kompanije prati širenje njihovog poslovnog uticaja. Pritisak državnih vlasti i društva na kompanije u pogledu njihove društvene odgovornosti je sve veći. Međutim, smatramo da formiranje nove paradigme društvene odgovornosti korporacija nije moguće bez stvaranja čvrstih institucionalnih okvira. Za sada postoje neke bitne pretpostavke za njeno formiranje, kao što je сorporate citizenship, socijalne investicije i socijalno partnerstvo. Čini se da je za konzistentnost nove paradigme društvene odgovornosti korporacija navedenim elementima treba dodati jasan i obavezujući institucionalni okvir. Zašto? U k. u. i CSR uključeni su mnogi akteri: akcionari (svojinski vlasnici, individualni i institucionalni), najamni radnici (menadžeri i zaposleni), direktori

208

(interni i eksterni) i korporativne jedinice (firme, banke). Njihovi uzajamni odnosi su složeni i uslovljeni su institucijama – pravilima igre, kako formalnim, tako i ne-formalnim. Zato je logično da je odgovarajuća institucionalna sredina i institu-cionalna konkurencija uslov efikasnog k. u. i nove paradigme održivog razvoja. Ako je dokazano da su efikasne institucije uslov ekonomskog razvoja, logično je pretpostaviti isti uzročno-posledični odnos i kad su u pitanju k. u. i CSR.

Navedena komparativna analiza pokazuje i u razvojnim modelima i u matrici interesnih elemenata prisustvo mnogih institucionalnih aspekata. Posmatrajući kroz prizmu brojnih institucionalnih propusta i nedostataka kod tranzicijskih refor-mi, koje su u mnogim segmentama (npr. svojinskim) interesno oštetile stejkhol-dere, jasno je da se može govoriti o tri nivoa institucionalnih promjena, koje mo-raju biti dosledno sprovedene, ako se želi ostvariti održivi razvoj: opšte institucio-nalne promjene, ekonomske institucionalne promjene i stvaranje konzistentnog institucionalnog okvira za k. u. i CSR.

Tabela 29: Institucionalni aspekti CSR u SAD i Evropi

Aspekti odgovornosti SAD Evropa

ekonomska

usmjerenost na usaglašanost sa naprednim principima

korporativnog upravljanja, koje se odnosi na nagrađivanje

i zaštitu potrošača

zakonodavno definisani okviri ponašanja, npr. normirana

35- časovna radna nedjelja, regulisanje rada preko norme, pravila ekonomskih aktivnosti

i testiranja zdravstvenog stanja zaposlenih

pravna nizak nivop zakonski fiksiranih pravila ponašanja korporacije

duboko izrađeno zakonodavstvo o pravilima vođenja biznisa

etička tendencija dominantne podrške lokalnoj zajednici

visoki porezi i visok nivo državne socijalne zaštite

filantropija (donatorstvo)

sponzorisanje umjetnosti, kulture i univerzitetskog

obrazovanja

visoka poreska opterećenja koja služe za državno finansiranje kulture,

obrazovanja i dr.

Tržišni model k. u. nalazi se sam po sebi izložen djelovanju protivurječnih

institucionalnih i korporativnih faktora uticaja. U budućnosti se mora naći odgova-rajući model, koji će u interesnom smislu zadovoljiti i institucionalne i korporativ-ne faktore, jer je to uslov održivog razvoja. Vjerujemo da će se institucionalna re-šenja u dijelu k. u. kretati od dosadašnje dobrovoljnosti prema većem stepenu prinude. Sudbinu čovječanstva će vjerovatno odrediti rješavanje odnosa između

209

ekonomije i ekologije. Odavno se smatra da je pitanje društveno odgovornog k. u. suštinsko za održivost korporacija, države i društva. Održivi ekonomski razvoj je postao direktno zavisan od veće ravnoteže biznisa, društva i životne sredine.

Institucionalizacija problema SCR je veoma značajna zbog negativnih eks-ternalija koje društveno neodgovornog poslovanje nanosi privredi. Mnogi autori ističu etičke aspekte k. u.a, navodeći da cilj korporacija nije samo profit njihovih vlasnika, nego ispunjavanje široke društvene odgovornosti, u prvom redu zaštita prirodnog okruženja kao uslov održivog razvoja. Danas se SCR prostire i na ljud-ska prava, uticaje, korupciju, pitanja zajednice i efikasan dijalog svih zaintereso-vanih strana. Trenutno preovlađujuća definicija SCR se zalaže da firma sarađuje sa svim zainteresovanim stranama u dugoročnom stvaranju vrijednosti . To ne znači da akcionari nijesu važni, ili da profitabilnost nije od vitalnog značaja za poslovni uspeh. Naprotiv, da bi firmu opstala i bila profitabilna, mora se povezati s nizom aktera čiji se stavovi o njenom uspjehu mogu razlikovati. Proces angažovanja stva-ra dinamičan kontekst interakcije, uzajamnog poštovanja, dijaloga i promjena, što će omogućiti društveno odgovorno poslovanje za postizanje nižih troškova, većih prihoda, poboljšane ugleda, manjeg rizika i veće koristi za akcionare.

Poslednje objavljene studije ukazuju da vlada igra ulogu u podsticanju i pro-mociji SCR. Tabela 30 pokazuje da je Svjetska banka identifikovala četiri glavne uloge javnog sektora u odnosu na CSR, u smislu obaveza, olakšica, partnerstva i podrške.

Tabela 30: Uloga javnog sektora u CSR

Uloga Zakonodavna

“komanda i kontrola” Regulatori i inspektorati

Pravne i fiskalne kazne i nagrade

Obaveznost uključivanje zakonodavstva

kreiranje podsticaja izgradnja kapaciteta

Olakšice sredstva podrške podizanje nivoa svijesti tržištni podsticaji

Partnerstvo kombinovanje resursa angažovanje svih zainteresovanih strana

dijalozi

Podrška politička podrška publicitet i pohvale

Korporativni kapitalizam se uvijek suočavao s dilemom da li mu je jedina svr-

ha stvaranje bogatstva (dobiti) ili korporacije imaju šire obaveze prema zajedni-cama u kojima se nalaze, iz koje potiču ne njihovi resursi, dozvola za rad i dr. Da

210

bi objasnili različite pristupe CSR, Garrig-a i Mele-a (2008) su dali klasifikaciju glavnih teorija i srodnih pristupa:

− instrumentalne teorije, koje korporaciju posmatraju kao instrument za stvaranje bogatstva, a njene društvene aktivnosti su samo sredstvo za postizanje ekonomskih rezultata,

− političke teorije, koje se bave izučavanjem moći korporacija u društvu i odgovornim korišćenjem ove moći u političkoj areni,

− integrativne teorije, koje se bave odgovornošću korporacije u ispunjavanju društvenih zahtjeva i

− etičke teorije, koje su zasnovane na etičkim odgovornosti korporacija prema društvu.

211

INSTITUCIJE I SLOBODE, KVAZI-INSTITUCIJE I NASILJE 7

1. Nasilje i razni oblici pristupa ekonomskim i političkim resursima

Nastavljajući izučavanje tijesne uzajamne veze između ekonomskog i politič-kog ponašanja, D. North, J. Walis i B. Weingast u svojoj najnovijoj monografiji “Violence and Social Orders – A Conceptual Framework for Interpreting Recorded Human History” (2009) izučavaju načine ograničavanja nasilja u društvu. Pod na-siljem se podrazumijevaju razni oblici socijalne patologije: netržišno prisvajanje rente, kupovina glasova, korupcija, korišćenje privilegija, interesne koalicije, igno-risanje narodnih masa, protekcionizam prema sopstvenom narodu itd.). Navedeni autori dolaze do zaključka da je to moguće ostvariti na dva načina:

prvi, političkim manipulisanjem privrede u cilju izgradnje privilegovanih gru-pa interese i

drugi, institucionalnom stimulacijom političke i ekonomske konkurencije, u cilju stvaranja stimulativnih razvojnih uslova.

Prvom načinu odgovara tzv. poredak ograničenog pristupa (političkim i eko-

nomskim resursima) i odgovarajuća “prirodna država”, u kojoj postoje brojni organičavajući faktori ekonomskog i političkog razvoja. Drugom načinu odgovara tzv. poredak otvorenog pristupa i odgovarajuća institucionalno razvijena država.

Navedena teorijsko-metodološka koncepcija je omogućila autorima detaljno istraživanje nasilja kao terminološki uopštenog, ali suštinski ključnog društvenog problema. U skladu s tim, oni postavljaju osnovnu dilemu, koju objašnjavaju u ci-jelom tekstu: oteti ili stvoriti, prinuditi ili proizvesti?

Činjenica je da u državama s poretkom ograničenog pristupa postoje pojedine organizacije i grupe elita, koje izvlače rentu zahvaljujući privilegijama127 i nekim prećutnim, “posebnim pravima”. Ta se “prava” stvaraju u institucionalno vakuu-miranim sredinama, koje karakterišu lični odnosi, tj. lične “veze”. Zato je poredak nestabilan i nepostojan, politika je spojena i dominira nad ekonomijom, manjina (elite) upravlja većinom, dominiraju neformalne i alternativne institucije (koje su krajnje personifikovane), a organizacione strukture su veoma nestabilne.

127 D. Cvjetićanin (2004, ss. 125; 130) piše o nejednakosti postsocijalističkih tranzicijskih uslova “u kojima su jedino slobodni politički moćnici i njihovi favoriti i privredni miljenici partija na vlasti”.

212

Ograničavanje pristupa (nejednakost) se obezbjeđuje deficitom vladavine pra-va, nedovoljnim garancijama prava i sloboda i odsustvom konkurencije u politič-kom i ekonomskom sistemu. Mjesto u hijerarhiji određuje položaj pojedinaca u od-nosu prema zakonu i karakteru njegove primjene. Građansko društvo i demokratija nijesu razvijeni, ne postoji jaka opozicija, pa postoji pristrasno pružanje usluga od strane države. Birokratija je slabo kontrolisana i neprofesionalna. Sve to pojedina-čno i u svojim kombinacijama djeluje negativno na ekonomski rast, kao i na adaptivnu efikasnost, koja predstavlja ne samo sposobnost reakcije na spoljne pro-mjene i nove prijetnje, nego i uslov za formiranje produktivnih, poštenih i stabilnih institucija i, ako treba – njihovu zamjenu novim.

Navode se tri uslova za prelaz iz “prirodne države” prema poretku sa otvore-nim dostupom:

− potčinjavanje elite vladavini zakona (jednakosti svih pred zakonom),

− postojanje neograničenih i stabilnih organizacija, koje ne zavise ni od dr-žave ni od konkretnih ličnosti i

− konsolidovanje kontrole nad oružanim snagama i tehnologijama nasilja i rušenja (obuzdavanje nasilja).

Navedena teorijska koncepcija Northa i koautora je specifičan pokušaj njiho-

vog doprinosa stvaranju konzistentne teorije države.

Logika prirodne države proizilazi iz načina rešavanja nasilja: elite (članovi vladajuće koalicije) se usaglašavaju oko privilegija, koje uključuju prava svojine i pristup određenim oblicima djelatnosti. Stvaranje i prisvajanje rente je “ljepilo” ko-je održava koaliciju zajedno. Ono povećava cijenu privilegija, jer elite pretvara u produktivnije, zahvaljujući njihovim organizacijama zasnovanim na vezama (hije-rarhiji ličnih odnosa). Ali, takav način organizacije društva drastično smanjuje efi-kasnost društva, privrede i politike. On proizvodi duboko isprepletenu mrežu ko-rupcije, koja je najizraženija u odnosima patrona i klijenata. Svoju održivost zasni-va na eliminaciji jakih unutrašnjih institucionalnih struktura.

Otvoreni dostup u ekonomskom sistemu štiti politički sistem od manipulacija ekonomskim interesima, garantuje jednakost građana i smjenu vlasti u slučaju zlo-upotrebe. Politički sistem treba da ograničava pristup sredstvima nasilja. On skupa sa sudskim sistemom obezbjeđuje uvažavanje zabrana na korišćenje nasilja. Pred-nje garantuju jake i transparentne institucije, koje obezbjeđuju bezličnu demokrat-sku i partijsku konkurenciju i sprečavaju nelegitimnu upotrebu nasilja.

North i koautori (Ibid.) su došli do nekoliko značajnih zaključaka:

− državni rashodi u porecima sa otvorenim pristupom su veći nego u prirodnim državama, jer u znatno većoj mjeri proizvode društvena dobra,

213

− struktura bilo kojih društvenih institucija principijelno je uslovljena metodima koji se koriste za rešenje problema nasilja,

− neophodan uslov za stabilnost bilo kojeg poretka je sposobnost kontrole nasilja i transparentno upravljanje njime,

− jedne iste institucije različito funkcionišu u raznim kontekstima,

− politički kurs koji je u skladu s ekonomskim Pareto-optimumom vodi dobiti svih članova društva i

− zapostavljajući problem nasilja, ekonomija zapostavlja glavni problem razvoja. 2. Tranzicija kao smjena razvojne paradigme Socijalistička ekstenzivna privredna reprodukcija rezultirala je u dubokim de-

formacijama i disproporcijama privrednog sistema, koje su se negativno odrazile na sve društvene podsisteme. Socijalistički poredak na evropskim prostorima nije odolio pred ekonomskim nedaćama i pluralističko-civilizacijskim izazovima vre-mena. Krahirao je krajem 1980-ih godina, poslije brojnih reformskih pokušaja, koji su bili u suštini palijativni. Pokopane su nade i vjerovanja u njegovu formacijsku i istorijsku besmrtnost. Istovremeno je otvorena potreba korijenitih političkih, eko-nomskih, socijalnih, institucionalnih i drugih sistemskih promjena, koje su trebale bile orijentisane na demokratizaciju, privatizaciju i institucionalizaciju. Narodi128 postsocijalističkih zemalja su tražili promjene: političke i ekonomske slobode, iz-gradnju tržišnog privređivanja, afirmaciju privatne svojine i sl. Zato moraju prih-vatiti posledice koje su promjene izazvale: rizik, nesigurnost, neizvjesnost, od-sustvo garancija, uspješnost jednih i neuspješnost drugih, socijalno raslojavanje, socio-patološki fenomeni i sl. Uspješna tranzicija pretpostavlja radikalne promjene odnosa i oblika privređivanja, svojine, mehanizama regulacije, političkog i norma-tivnog režima. Realne i korijenite institucionalne promjene su opšti okvir i pred-uslov svih ostalih promjena. One omogućuju i pospješuju ekonomsku stabilizaciju, rast i razvoj. Neefikasnost privreda u tranziciji objašnjava se, pored ostalog, insti-tucionalnim vakuumom i porastom transakcionih troškova adaptacije na tržišne us-love privređivanja i formiranja novih institucija.

128 Narodi postsocijalističkih zemalja su brzo slomili skoro sve čemu su se decenijama klanjali, a posebno institucija državnog regulisanja. Odavno se, međutim, mnogi nostalgično klanjaju nad onim što su nekada imali. Naravno, sasvim je jasno je da je u pravu L. Csaba (1995, ss. 13-5), koji piše da socijalizam nije valjao i da je “upravo pad inicirao tranziciju, a ne obratno, tako da su sistemske pro-mjene jedini mogući izvor rasta”. Ali, tranzicija je mnogima većini zadala još veće probleme i dovela do daljih deformacija.

214

Prelazni period karakterisala je dubina, složenost, brojnost, nepostojanost i svestranost promjena, koje su nosile rizik i neizvjesnost, nego i njihova određena nepostojanost i “nesistemnost”, koju obilježava smjena odumirućeg socijalističkog društveno-ekonomskog sistema i odgovarajućih institucija novim, koji je tek u po-voju. Zato u potpunosti nijesu djelovali, tj. zakazali su i jedan ni drugi institu-cionalni sistem. U tom “sudaru” starog i novog egzistirali su i mješoviti institucio-nalni elementi, oblici i odnosi. Tako je bilo u dužem vremenskom periodu prelaza, koji je trebao da bude evolutivan, nepovratan i nekonfrotacijski. Stvoren je spe-cifičan vakuum sa svim pratećim posledicama, od kojih se najnegativnije odrazilo smanjenje upravljivosti ekonomskim procesima. Stare veze su brzo pokidane i/ili značajno oslabljene, a za izgradnju novih veza i struktura bilo je potrebno vrijeme. Stvorena je “hibridna” ekonomija, koja se održala u dužem vremenskom periodu.

Tranzicijski procesi su se pokazali složeni i dugotrajni. U početnoj fazi, koju je karakterisao nedostatak domaćeg i stranog kapitala, očekivani su više socijalno-psihološki (stvaranje osjećaja vlasništva kod stanovništva i sl.) i socijalno-patološki (brzo bogaćenje na bilo koji način i po bilo koju cijenu), nego ekonomski efekti (nalaženje efikasnih vlasnika, rast ekonomskih pokazatelja, strukturne promjene i sl.), iako oni u pojedinim zemljama nijesu izostali (Češka, Poljska, Mađarska, Slo-venija). Suštinski se dogodio istovremeni „epohalni krah institucionalnog poretka” (Madžar 2008, s. 7) s epohalnim institucionalnim vakuumom, koji je omogućio epohalnu pljačku i prevaru naroda preko raznih korišćenih metoda. Jedna od njih je bila: živjeti od obećanja. Ona se istorijski pokazala uspješnom na istim prostorima na kojima je sprovođen najveći neuspješni eksperimentalni društveni projekat u prošlom vijeku i ništa manji projekat njegovog rušenja.

Postsocijalističke države su se srele s mnogim starim i otvorenim novim problemima. Praksa je pokazala da je najteže i najsloženije ostvarivanje zadataka u ekonomskoj oblasti, od kojih prioriteti bili privatizacija, formiranje i razvoj tržišnih institucija, osposobljavanje privrednih subjekata za tržišnu motivaciju i ponašanje, liberalizacija (decentralizacija) ekonomskih aktivnosti i otvaranje prema međuna-rodnom okruženju. Rješavanje navedenih problema je bio uslov za izlazak iz opšte krize i efikasno funkcionisanje postsocijalističkih privrednih sistema. Oni su bili opterećeni ne samo ekonomskom krizom, opadajućim stopama rasta, nedostatkom tržišne kulture i znanja, sivom ekonomijom i sl., nego i pratećim negativnim poja-vama, kao što su socijalna diferencijacija stanovništva, porast sociopatoloških poja-va, dezorganizacija u skoro svim društvenim podsistemima, porast nezaposlenosti, siromašenje itd. Smjena socijalističke paradigme, koja je počivala na odlučujućoj ulozi države u ekonomiji i društvu, krizno se odrazila u svim društvenim segmen-tima. Posebno se negativno ispoljila u ekonomskoj ravni, gde se uvođenjem tržišta, privatizacijom i liberalizacijom129 pokušavao prevazići monopolski položaj države

129 Tranzicije i privatizacija počivaju na idejama liberalne doktrine. Njihov realni tok pokazuje da se opet vršilo nasilje nad ekonomijom, koje se retorički odvijalo pod parolom liberalizacije i demokra-tizacije, a u stvarnosti su se nekontrolisano i stihijno odvijali procesi slični prvobitnoj akumulaciji ka-

215

u privrednom regulisanju i njeno dominantno učešće u stukturi vlasništva. Nave-deni monopoli se s pravom navode kao početne osnove kočionog ekonomskog i motivacionog mehanizma tranzicijskih privrednih sistema.

U teoriji i praksi su postojale velike dileme i različite interpretacije cilja, nači-na, vremena, rezultata i cijene tranzicije. One su rezultat neusklađenosti želja i in-teresa s realnim mogućnostima, jednostranih ideološko-formacijskih predrasuda s civilizacijskim potrebama, pitanja odnosa i granica institucija državnog i tržišnog regulisanja i suprotnih mišljenja pristalica gradualizma i šok terapije. Uzroci na-vedenih dilema su saglediviji od posledica. Oni na određeni način diskredituju ideju i praksu tranzicije i ukazuju na realnost da se ona može sprovoditi samo u onoj mjeri koju omogućuju postojeći društveni, ekonomski, politički, socijalni i in-stitucionalni uslovi i ograničenja.

Interpretacije cilja130 (odredišta) prelaza su bile raznovrsne. Ne postoji jedin-stveno mišljenje da li se radi o prelazu u kapitalizam (tj. neku od njegovih vari-janti), mješovitu ekonomiju, tržišnu ekonomiju i sl., ili je to prelaz ka nekom op-štem civilizacijskom fleksibilnom razvojnom modelu, koji uvažava specifičnosti konkretnih država. Mnoge interpretacije su često pristrasno i ideološki obojene, ignorišu ne samo neke nesporne rezultate socijalizma, nego i evolucionu istoriju samog kapitalizma i praksu savremenih industrijski razvijenih zemalja. Forsirani pokušaji smjene jedne formacijske dogme (socijalističkih vrijednosti) drugom (primitivnih vrijednosti individualizma i prevaziđenog liberalnog kapitalizma) trebalo je da ustupe mjesto civilizacijskim vrijednostima i naučno zasnovanim pristupima, koji polaze od sledećih potreba:

− iznalaženja optimalnih proporcija i skladnih odnosa između privatnih i držav-nih struktura, privatnih i opštih interesa, tržišnih i državnih institucija, predu-zetničkog i predodređenog ponašanja,

− izgradnje institucionalnih i dr. mehanizama, koji doprinose ukupnoj efikasnosti privrede (privatnog i državnog sektora), ali i načina transformacije ostvarenih efekata u proizvodne investicije, ekonomski rast i održiv razvoj,

− paralelnog sprovođenja tranzicije i ulaganja maksimalnih napora za postizanje što skorije ekonomske stabilizacije i efikasnog privređivanja, uz uvažavanje postojećih ograničenja (materijalnih, socijalnih, moralnih, zakonskih, institu-cionalnih i drugih), koje nameće okruženje,

pitala, praćeni razornim ekonomskim i socijalnim posledicama. Forsirani pokušaji smjene jedne for-macijske dogme (socijalističkih vrijednosti) drugom (prevaziđenog liberalnog kapitalizma) u većini slučajeva nijesu doveli do zamjene starih vrijednosti novim civilizacijskim vrijednostima, koje pos-toje u razvijenim zemljama, nego do specifične metamorfoze i adaptacije socijalističkih vrijednosti i njihove rekombinacije s lepezom raznih novih vrijednosti (pozitivnih i negativnih, civilizacijskih i anti-civilizacijskih). 130 Distanca od prošlog (socijalističkog) sistema se povećavava vremenski ali se distanca od željenog cilja veoma sporo smanjuje.

216

− prelaza od totalitarizma ka demokratiji, od monizma ka pluralizmu, od krize ka progresu, od državne isključivosti i diktata (direktnih ili posrednih) ka usagla-šavanju interesa državnog i privatnog sektora i slobodi privatne inicijative, od ekstenzivnosti ka intenzivnosti, od mobilizatorstva ka inovatorstvu, od planske teleologije ka tržišnoj konkurenciji, od neekonomske subordinacije ka eko-nomskoj motivaciji i pluralističkoj institucionalnoj koordinaciji itd. Nijesu postojala jedinstvena shvatanja ni po pitanju načina (metoda) i brzine

prelaza (šok terapija, gradualizam i sl.). Pri tome su čak i najvatreniji pobornici tržišnih principa, stihije, samoregulacije i evolucije previđali dugoročnost tranzitiv-nih ciljeva, neophodnu postepenost, selektivnost i evolutivnost prelaza, ukazujući na iskustvo razvijenih država, koje su taj put decenijama i vjekovima prolazile.

2.1 Kočioni faktori tranzicijske institucionalizacije Okrećući naopačke suštinu NET i institucionalizacije kao praktičnog procesa i

specifične društveno-ekonomske razvojne „tehnologije“, koristeći njene potencijal-ne slabosti sistemske prirode (mogućnosti manpulacije, odsustvo „projektne doku-mentacije“, roka isporuke i garantiranog kvaliteta dobijenog „proizvoda“), kvazi-reformatori su individualnu „efikasnost“ nadredili društvenoj efikasnosti. Raznim netržišnim metodama i postupcima131 su prelili značajan dio društvene (državne) svojine u privatnu. U tom skoro 25. godišnjem procesu zatajile su mnoge društvene institucije, a prvenstveno upravljanja, kontrole i porijekla imovine. Posledično su zatajile osnovne i izvedene ekonomske institucije.

Ni praksa, ni kompletna NET, kao ni brojna druga teorijska istraživanja (npr. Earle et al. 1996) nijesu na vrijeme ukazali na potrebu pozitivnog i odlučnog druš-tvenog (državnog) uticaja „odozgo“ na masovnu zabludu (da ne upotrebimo neki teži izraz) o sprovođenju „reformi“ nazvanih „tranzicija“ po dominantno interesnoj, privilegovanoj i grabeškoj metodologiji. „Šok terepije“ i strategije navodne institu-cionalne „transplantacije“ zapadnih uzornih modela bile su u većini slučajeva pot-puni promašaj. Čak i da su postojale dobre namjere (a uglavnom nijesu, nego inte-resne), jasno je realizacija bilo kakvih pravila ponašanja može biti multivarijantna, zavisno od institucionalnih i kulturnih faktora okruženja, ali prvenstveno od domi-nantnih političkih interesa partije (ili koalicije) na vlasti. Na to ukazuje početna lekcija iz ekonomskih udžbenika o dominaciji politike nad ekonomijom. Strategije 131 Dobijanje povoljnih inflacionih i drugih kredita, kvota, licenci, korišćenje trgovačkih i prirodnih monopola, inflacioni profiti, stvaranje brzih i velikih lobističkih, rentijerskih i sociopatoloških zarada, s malim rizikom i velikim izbjegavanjem obaveza, kao i zarađivanjem na nekom od špekulativnih na-čina (finansijskim piramidama, “pranju” novca, švercu valuta, sivoj ekonomiji i ratnom profiterstvu).

217

„izrastanja institucija“ (Stiglitz 2000), kao i „transplatacije institucija“ (Poltero-vič132) ovdje se uopšte ne uklapaju. Uzroci su uvijek isti – društveni, politički i in-teresni, a metodologija reprodukcije institucionalne disfunkcionalnosti takođe (pa-ternalizam, nepotizam, pasivnost, tradicija narušavanja legalnih normi, mogućnosti bezbijednih (nekažnjenih) manipulacija, zloupotreba i kompenzacija, log rolling, lobiranje, rentno orijentisano ponašanje i dr.).

Tabela 31: Rodrikova klasifikacija „dobrih institucija“

Institucije tržišnog kreiranja

- prava svojine - izvršenje ugovora

Institucije tržišne regulacije

- regulatorna tijela - ostali mehanizmi za regulisanje

tržišnih zatajivanja

Institucije tržišne stabilizacije

- monetarne i poreske institucije - institucije bonitetne regulacije i nadzora

Institucije tržišnog legitimisanja

- demokratija - socijalna zaštita i socijalno osiguranje

L. Polišćuk (2008, s. 28) objašnjava da institucije ne daju željene rezultate u

raznim sredinama, što se obično tumači da „ne odgrovaraju“133 lokalnim uslovima. Dobre institucije treba da odražavaju lokalnu specifiku i imaju karakter društvenog dobra, jer smanjuju transakcione troškove i podržavaju proizvodnju i razmjenu . Kao razlog „nepodudarnosti“ on navodi da institucije mogu biti korišćenje necilj-nim načinima, kada su motivi i karakter njihove primjene u suprotnosti s njihovom suštinom. Neciljni načini primjene institucija su: njihova nekažnjena zloupotreba i eksploatacija, asimetrične informacije, manipulisanje institucijama, pokoravanje 132 Prihvatanje novih institucija od strane ekonomskih subjekata i njegovo stabilno funkcionisanje zavise od troškova transformacije132 i odnosa transakcionih troškova transplatiranih i postojećih nor-mi ponašanja, smatra Polterovič (2001, s. 11). Navedeni troškovi zavise od postojećeg stepena (ne)efikasnosti institucionalne strukture, kulturnog okruženja, makroekonomske situacije i kvaliteta odgovarajućih mehanizama koordinacije (instrumenatata makroekonomske politike), oblika prinude, kontrole i monitoringa, inercije i obučenosti kadrova (znanja). A „ostalo“ obuhvata stepen aktivnosti alternativnih institucija, u koje spada čitava lepeza sociopatoloških pojava, siva ekonomija, istraja-vanje u primjeni pogrešnih monističkih recepata kvazi-neoliberalne „šok terapije“, kompenzovanje strogosti formalnih pravila njihovim neizvršavanjem, korupcija, narušavanje prava svojine, formiranje raznih stereotipova ponašanja, djelovanje neformalnih normi ponašanja (koje širi institucionalne konflikte), kriminalizacija društva i ekonomije itd. Alternativno dejstvo institucija uvijek ima karakter institucionalnog nasilja. Ono je posebno bilo izraženo na mnogobrojnim primjerima grabeške privatizacije, koja ni do danas u mnogim postsocijalističkim državama tranzicije nije završena. A kako je sprovođena, najbolje govori bogaćenje manjine na račun ogromne većine narodnih slojeva. Posledice su zastrašujuće, svakodnevno prisutne u medijima (mnogo rjeđe u akademskim i naučnim analizama), u kojima se naziru i njihovi uzroci, koji se dobrim dijelom poklapaju sa objašnjenjem naslovne teme. 133 Slično mišljenje zastupaju R. D. Cooter 1997, J. Hellman 1998, D. Rodrik 2000 i D. Berkowitz et al. 2003, Polterovič 2001 i mnogi drugi autori.

218

institucija od strane nekih interesnih grupa i njihovo korišćenje za prikrivanje od-ređenih radnji.

D. Rodrik (2005) je predložio konceptualni okvir, koji je kasnije usvojila Bhattachariia (2009). On definiše „dobre institucije“ kao one koje obezbjeđuju pri-marne ekonomske principe: zaštitu prava svojine, izvršenje ugovora, tržišnu kon-kurenciju, odgovarajuće podsticaje, pouzdan novac, održivost dugovne situacije i efikasnost privređivanja. Međusobni uticaj političkih i ekonomskih institucija mora da uspostavi „pravu ravnotežu između nereda i diktature“, i zato ih treba skupa raz-matrati. Polazeći od toga, on predlaže klasifikaciju „tržišno održivih institucija“ (tabela 31). Ona predstavlja sinergiju ekonomskih i političkih isnstitucija. Rodrik smatra da tržište zahtijeva opsdežne propise da bi se minimizovala zloupotreba tr-žišne snage, internalizacija eksternalija, asimetričnost informacija, uspostavila stan-dardizacija i bezbijednost proizvoda itd.

Nije uvaženo upozorenje Alchian-a i Pejovich-a (prema: Madžar 2000, s. 220)

da „neodgovarajuće instuticije mogu imati destruktivno dejstvo na valorizaciju pri-vrednih resursa“. Jačanje i koncentracija privilegija i posledičnog bogaćenja rijet-kih pojedinaca, kriminalizacija privrede i društva, socijalno raslojavanje, siromaše-nje i apatija širokih slojeva stanovništva, jalova obećanja o boljem životu i razne druge skupe improvizacije ekonomskih “reformatora” bili su nezaustavljivi tren-dovi, koji su doveli do pretvaranja nekadašnjih poroka u ideale. Tranzicija134 je na paradoksalan način supstituisana retorikom o reformama, tržište - monopolima i buvljacima, privatni sektor - privilegovanim bogatašima, preduzetništvo - rentno orijentisanim i sivoekonomskim ponašanjem, demokratija – partijskim lobiranjem i nepotističkim log rolingom, politički pluralizam – totalitarističkim monizmom vla-dajućih partija i/ili koalicija, institucije – sistemskim vakuumom (institucionalnim, organizacionim i normativnim).

U teoriji je poznata mogućnost da pojedini “igrači” i njihove “veze” (tj. mreže administrativno–birokratskih grupa) utiču na donošenje ekonomskih odluka na makro i mezo nivou (Mc Auley 1991, p. 26) i dominiraju nad institucijama kao pravilima igre. To uvijek deformiše i redukuje ekonomsku i opštu institucionalnu strukturu i u direktnoj je suprotnosti s preporukom J. Buchanana da “dobra igra više zavisi od dobrih pravila nego od dobrih igrača” (prema: Drašković 1997, s. 5). Formiranje efikasnih ekonomskih institucija blokirale su barijere svakojakog ka-raktera. One su onemogućile institucionalnu i svaku drugu konkurenciju, posebno u ključnim domenima pristupa resursima. Zbog toga se u brojnim slučajevima umje-sto institucionalizacije sprovodilo nasilje nad njom. Karakter i razmjere biznisa, bogatstvo novokomponovanih biznismena i karakteristike “tržišta” koje oni kont-rolišu, često je više zavisio od nomenklaturnog nivoa s kojim su odgovarajući

134 Problem smisla tranzicije je što se sprovodila prilično besmisleno: s realnim dohocima je uvijek nerealno preživjeti.

219

kvazi-preduzetnici u sprezi i/ili od stepena zaobilaženja zakonske regulative, nego od njihovih preduzetničkih sposobnosti.

Realne institucionalne promjene blokirala su i druga ograničenja, među kojima su se isticali: a) sporo i neadekvatno sprovođenje institucionalnih promjena, sa so-ciopatološkim i pragmatsko-interesnim predznacima, koji su doprinosili dezorgani-zovanosti, demotivisanosti i apatiji većine ekonomskih subjekata i monopolsko–lobističkom bogaćenju manjine u čestim sumnjivim poslovima, b) vremensko135, strukturno, kvalitativno, kvantitativno i funkcionalno zaostajanje institucionalnih promjena za drugim tranzicijskim promjenama, umjesto da budu njihov oslonac, stimulans i garant, c) veliki raskorak između formalno uspostavljenih ekonomskih institucija i suštinskog ekonomskog ponašanja, koje je bilo daleko od regularnih normi, d) formiranje ekonomskih institucija na brzinu136 i e) pogrešno sprovođenje institucionalizacije, bez prave strategije (V. Drašković 2001, s. 73). Nije bilo mo-guće sprovoditi paralelno tranziciju i institucionalizaciju s interesnim apetitima „re-formatora“, u nepovoljnom ekonomskom ambijentu137

Navedeni kočioni faktori djelovali su paralelno s mnogim drugim ograniča-vajućim faktorima institucionalizacije, ekonomske i neekonomske prirode, koji su pojačavali ukupne negativne efekte. Među njima su se isticali nagla demontaža so-cijalističkih institucija, koja je smanjila sistemsku upravljivost, strah od promjena, nedovoljnost pravne države, samoupravni balasti, paternalističko ponašanje, domi-nacija politike nad ekonomijom i svim oblastima života i rada138, borba za vlast i njenu visoku koncentraciju, odsustvo političkog konsenzusa, sistemska nestabil-nost, visoki transakcioni troškovi tranzicije139, pad svih ekonomskih pokazatelja, 135 North (1994, p. 79) je insistirao na vremenskom skladu institucionalnih promjena, jer se na taj na-čin povećava propulzivna moć ostalih promjena, od kojih su mnoge izmakle kontroli ili su bile samo retoričkog karaktera. 136 Od brzine institucionalizacije (koja neminovno nosi pečat formalizma) mnogo su značajniji njen kvalitet, adaptibilnost, djelotvornost i uspješnost djelovanja (regulisanja). 137 Taj ambijent je karakterisao nedostatak novčanog kapitala, skučeno finansijsko i skoro nepostojeće faktorsko tržište, malobrojnost efikasnih vlasnika, neizgrađenost svojinskih struktura, postojanje re-kombinovanih i sociopatoloških oblika svojine, nespecificiranost i nezaštićenost svojinskih prava i otežanost njihove slobodne razmjene, nabujala siva i kriminalizovana ekonomija, privilegovani mo-nopoli, evazija poreza i rentno orijentisano ponašanje, buvljaci i naturalizacija robnonovčanih odnosa, mnoge druge deformacije i ograničenja tržišta i konkurencije itd. 138 Da bi izbjegli zamku frazeologije i uopštene ocjene o dominaciji politike nad ekonomijom, koja u manjoj ili većoj mjeri postoji svuda u svijetu, navodimo zaključak T. Vanhanena (1997) izveden na bazi opsežne analize analize odnosa između socijalno-ekonomskog i političkog razvoja u 172 zemlje, koji govori o negativnom uticaju autoritativnih političkih režima na socijalno–ekonomski razvoj u pe-riodu postsocijalističke tranzicije, i pozitivnom uticaju stabilnih demokratija na postindustrijski uzlet. Treba imati u vidu da je S. Kuznetz (1996, pp. 445–53) elaborirao uticaj ekonomskog rasta na učvršćivanje političke demokratije i građanskih sloboda, bez kojih nije moguće sprovođenje institu-cionalnih promjena. On smatra da bez političke demokratije i građanskih sloboda nije moguće spro-vođenje institucionalizacije. 139 Uzroci rasta transakcionih troškova su različiti kod privreda razvijenih zemalja i privreda zemalja u tranziciji. Značajan rast transakcionih troškova u postsocijalističkim zemljama tranzicije objašnjava se delovanjem niza faktora kao što su (prema: Kokorev 1996, s. 64): neophodnost adaptacije na trži-

220

povećavanje spoljnog duga, koncentracija bogatstva u rukama malog broja svojin-skih monopolista, nizak životni standard i pauperizacija stanovništva, socijalno raslojavanje, dugo trajanje krize, gubitak povjerenja u državne institucije, dezinves-tiranje, gubici i kriza neplaćanja, kriminalizacija društva uz prateću entropiju sis-tema, nedostatak razvojne strategije itd.

U odsustvu realne institucionalne kontrole, institucionalizacije, pa čak i insti-tucionalne adaptacije. svi navedeni faktori si se vremenom sinergistički pretvarili u kvazi-institucionalni monizam. Zanemarivani su široke društvene interese i objek-tivni regulatori od strane partijske kontrole, koja počiva na uskim lobističkim inte-resima i subjektivnim regulatorima ponašanja. Zato su umjesto usavršavanja insti-tucionalne strukture uspostavljeni su mnogi oblici kvazi-institucionalnih odnosa (paternalizam, monopolizam, lobizam, socijalna patologija, siva ekonomija, rentno-orijentisano ponašanje, dominacija politike nad ekonomijom i sl.). Oni su doprini-jeli a) stvaranju pojedinih tržišnih ograničenja (monopolska vlast, spoljni efekti, nefunkcionalno državno regulisanje, fijasko tržišta, asimetrične informacije, i dr.), b) procvatu nekontrolisanog tržišta, koje nema nikakve sličnosti s institucijom tr-žišnog regulisanja, c) djelovanju specifičnih oblika kontrole ekonomskih tokova od strane nomenklaturno–lobističkih klanova (meta-institucionalizacija), koji su svo-jom organizovanom i razgranatom mrežom interesnih neformalnih institucija140 po-kušavali da podčine većinu oblasti života (V. Drašković 2001, ss.72–3).

Destruktivnost i disfunkcionalnost navedenih društvenih, ekonomskih, socijal-nih i drugih pojava u društvu su se vremenom pretvorile u negativni trend “lomnje-nja bez gradnje” i na taj način značajno doprinijele “bijednom računu” tranzicije. Umjesto stvarnih reformi, radikalnih promjena odnosa i oblika privređivanja, svo-jine, mehanizama regulacije (institucija), političkog i normativnog režima, funkcio-nalnog prilagođavanja savremenim civilizacijskim tokovima i trendovima preko retorički označenih magistralnih pravaca (demokratizacije, privatizacije, stabiliza-cije i institucionalizacije – V. Drašković 1995, s. 57), tranzicija je poprimila sas-vim suprotan razvojni smjer duboko kriznog karaktera. To je dovelo do transfor-misanja ekonomski neefikasnog socijalističkog sistema u jednu konglomeratnu ne-sistemnost, odnosno mutantni rekombinovani poredak, koji sadrži mnogo anahro-nih struktura starog sistema i prevaziđenih rigidnih elementa kapitalističkog siste-ma. Većina institucionalnih kočnica i zabluda proizilazila je iz zanemarivanja či-njenice da ekonomske institucije ne stvaraju kategorije novca, cijena, faktora pro-izvodnje i faktorskih dohodaka, nego samo mijenjaju, organizuju, regulišu, koordi-

šnu sredinu, koja je uslovila rast troškova istraživanja tržišta, traženja poslovnih partnera, vođenja pregovora, zaključivanja ugovora, praćenje njegove realizacije itd., smanjenje obima proizvodnje i (posledično) varijabilnih troškova, uz porast učešća fiksnih troškova u ukupnim troškovima, rast tro-škova izazvanih porastom pritiska na infrastrukturnu mrežu u uslovima nerazvijene infrastrukture, rast troškova koji su povezani s procesom privatizacije i prestrukturiranja preduzeća, stvaranje ve-likog broja novih firmi itd. 140 Opšteprihvaćeni, rutinski stereotipi i norme ponašanja, ukorijenjeni u individualnoj i društvenoj svijesti, koji regulišu skrivene i polulegalne poslove

221

nišu i ograničavaju institucionalne oblike u kojima se realizuju navedene kategorije i ekonomske aktivnosti.

Primjena kvazi-neoliberalnog modela u zemljama tranzicije dovela je do ve-like polarizacije: slobode i bogaćenja manjine i posledičnog redukovanja ekonom-skog izbora i siromašenja većine. Umjesto da dovede do razvojnih inovacija i kre-acija, dovela je do kriznih imitacija i improvizacija, koje su generisale dugačak spi-sak kočionog mehanizma (vidi šire u: V. Drašković 2002, ss. 114-6). Bez obzira na objektino dejstvo mnogih drugih negativnih (kočionih) faktora uticaja, ne može se izbjeći označavanje kvazi-neoliberalnih recepata i načina njihove primjene kao jed-nog od osnovnih vinovnika neuspjeha postsocijalističkih reformi. Uloga kvazi-neo-liberalnih „reformatora“ je bila značajna i apologetska. Posebno bi naglasili nepri-mjereno forsiranje „šok terapije“ (jer razvoj ne priznaje skokovitost), uz prateće neuvažavanje sopstvene multi vrijednosne specifike i teleološku zamjenu ciljeva (efikasnost, ekonomski rast, izlazak iz krize) sredstvima (liberalizacija, privatiza-cija, institucionalizacija, stabilizacija). Pored toga, čini se da su socijalistička uto-pija i stare dogme samo zamijenjene novom utopijom i novim dogmama.

Diktat države je zamijenjen diktatom „novih preduzetnika“ (novokompono-vanih bogataša). Zavladao je retrogradan zahtjev vremena – bogaćenje po svaku cijenu. Od starih vremena su preuzete parole, obećanja, partijska dominacija, repro-dukovanje krize, reformska apologetika141 i palijativnost, negativna selekcija kad-rova i sl. To je dovelo do daljeg socijalnog raslojavanja i propadanje srednjeg sloja, višegodišnjeg reprodukovanja krize, procvata špekulativne trgovine, razvoja soci-jalne patologije, zapostavljanja proizvodnje, zaposlenosti i investicija, degradacije nauke, obrazovanja i morala. Zato nije prihvatljivo shvatanje da je „institucionalni inženjering“ bila ključna kočnica tranzicije, nego institucionalni vakuum, koji je „iskorišćen za privredni kriminal ogromnih dimenzija“ (Ćirović 1998, s. 91).

141 Akademska sfera svojim ćutanjem i nečinjenjem (čast izuzecima) istupa kao duhovni saučesnik svih negativnosti o kojima je riječ. Ali, glasne su apoligete, koje svojim dogmatskim tumačenjima opravdavaju sve i svašta. Prije šest decenija, u čuvenoj raspravi ruskih ekonomista povodom izda-vanja udžbenika iz političke ekonomije, J. V. Staljin (kakav god da je on bio) je to nazvao palamu-đenjem. Tada je uzrok apologetike bih strah, a danas demonsko bogaćenje i nastojanje da se mrežno i trajno obezbijedi moć (politička, ekonomska, društvena, naučna i dr.). Pojedini kreatori neoliberalnih postsocijalističkih reformi su kao spomenik svojoj „uspješnosti“, pored bogatstva, napravili svoje uni-verzitete i fakultete (zajedno s političkim mentorima i mesijama). Grabeška praksa i apologetska eko-nomska teorija su destruktivno odbacile Hegelovu krilaticu da su institucije „čvrsti temelji države“. Država se tretirala kao javno dobro koje treba urušiti, svesti ga na minimalističku mjeru.

222

2.2 Fijasko državnog regulisanja Nije poznato da je do danas bilo koja privreda u svijetu izašla iz krize bez zna-

čajne uloge ekonomske institucije državnog regulisanja142. Ekonomske slobode se najčešće povezuju s privatnom svojinom, koja je (bez obzira na objektivna ograni-čenja i nedostake) dokazala svoje nesporne i brojne prednosti u mnogim privred-nim sistemima, posebno razvijenih država. Umjesto da se favorizuje njena masov-nost i da se na taj način pravilno valorizuje njen značaj i uloga, koja je bila i ostala samo jedan (iako dominantan) od mnogih institucionalnih i ostalih elemenata priv-rednog sistema razvojnih zemalja, čini se da se ona kultno doživljavala i samo re-torički apsolutizovala. Pri tome su zaboravljene mnoge teorijske elaboracije, koje ukazuju na značaj ekonomske uloge savremene države, koja u manjoj ili većoj mjeri uvijek dopunjuje milje institucionalnih aranžmana143.

I pored svih priča o individualizmu i slabljenju ekonomske uloge države, kao i preporuka drugima da istrajavaju na tome, u praksi razvijenih zapadnih zemalja primijetni su sasvim drugi procesi144. Zato se prije može govoriti o reformi institucije državnog regulisanja, nego o deregulisanju. Mnoge velike firme i transnacionalne korporacije (TNK) svoje postojanje duguju velikim društvenim subvencijama i drugim mjerama vlade, talasi protekcionizma su sve jači, državno miješanje u lokalno tržište sve je ekstremnije, a nije strano ni podruštvljavanje gubitaka pojedinih kompanija. Strategijska interakcija između TNK i vlada je 142 Pitanje uloge državnog regulisanja u periodu tranzicije izaziva oštre rasprave među ekonomistima, koje se kreću u dijapazonu od zagovaranja krajnjeg liberalizma do povratka državnom diktatu. Većina tih raznorodnih diskusija zasniva se na kritici birokratizacije, korupcije i stvaranja primitivnog tržišta, koje omogućuje poslove s fiktivnim kapitalom, prljavim novcem i finansijskim skandalima. Domini-raju shvatanja o stvaranju integralnog tržišnog poretka (čiji su glavni elementi institucije privatne svojine, pravne države, slobode preduzetništva i efikasne anti-monopolske politike) i preobražaju dr-žave na demokratskim principima, uz smanjenje državnog budžeta i aparata izvršne vlasti, kao i pri-mjenu novih fleksibilnih metoda regulisanja ekonomije. Navedene teorijske diskusije ne daju kon-kretne recepte, koji inače ne mogu biti isti za različite postsocijalističke države. One samo razmatraju najbezbolnije tranzicijske puteve. Time se ne završavaju sporenja o raznim modelima državnog re-gulisanja. Ostaje da ih, kao i uvijek, riješi život, koji mora sprovesti korekcije na svaku moguću va-rijantu. 143 Sjetimo se npr. da je K. Polanyi (1990, p. 17) pisao: “Put ka slobodnom tržištu je prokrčen i odr-žavan otvorenim ogromnim naporima doslednog, centralizovanog i kontrolisanog intervencionizma... slobodno tržište u današnjim razvijenim zemljama uopšte nije formiralo samo po sebi, nego je pri to-me odlučujući uticaj imala država, koja je uništila korporativna i mnoge druga feudalna ograničenja tržišne slobode“. O tome svedoče riječi A. Smitha prije više od dva vijeka da “država treba uraditi ono što pojedinac neće ili ne može”. 144 Smanjuju se neke državne funkcije u pogledu socijalne zaštite stanovništva, kontrole spoljne trgovine i uticaja na nacionalnu konjunkturu, ali učešće budžeta u GDP ostaje isto ili se povećava, značajno raste uloga države u povećanju konkurentne sposobnosti domaćih preduzetnika na stranom tržištu, razvoju infrastrukture, nauke, sredstava veze, sakupljanju informacija, osavremenjavanju i prilagođavanju poreskog sistema i sl. Raste broj ekoloških, sanitarnih, tehničkih i drugih normi i standarda koje država uvodi u okviru svoje strukturne politike, ograničenja imigracione radne snage su sve veća itd. Ali, sve u svemu, u razvijenim državama se država - održava!

223

realnost, pa mnoge firme koje sebe nazivaju „privatnim“ velikim dijelom zavise od vladine zaštite i subvencija (B. Davis 1997, p. 12). Državno regulisanje je pod velikim pritiskom imperativa finansiranja trke u naoružanju, rješavanja ekoloških problema, održavanja međunarodne konkurentnosti i reorganizacije organizaciono-upravljačkih poluga privrede i forsiranju stvaralaštva (P. Drucker 1998, p. 17).

North (1981, p. 32) u svojem “interesnom modelu” države (kojim na originalan način pokušava da sintetizuje „ugovorni“ i „eksploatatorski“ pristup) ističe da bi njen dominirajući cilj trebalo da bude izgradnja takve institucionalne strukture, prvenstveno strukture prava svojine, pomoću koje bi bilo moguće dostići maksimizaciju dohodaka (odnosno društvenog blagostanja) i visok stepen sloboda (preko minimizacije troškova za specifikaciju i zaštitu prava svojine. On prethodno kritikuje eksploatatorsku teoriju, koja u državi vidi oruđe vladajućih grupa ili klasa, pa se njena funkcija sastoji u prelivanju dohotka od mnogih članova društva u korist vladajuće klase i njima bliske i uske grupe ljudi. Iz Coase-ove teoreme takođe proizilazi da nije dobro kada jedne društvene institucije dobijaju prednost u odnosu na druge, jer to iziskuje povećanje transakcionih troškova (vidi u: V. Drašković 2005, s. 63). Naravno, jedno je “eksploatatorski pristup” državi, sa “neravnomjernom raspodjelom potencijala prisile” koju pominje D. North, kojom se “maksimizuje dohodak koji se nalazi u vlasništvu grupe ljudi, nezavisno od toga kako to utiče na blagostanje društva u cjelini“ (1981, p. 22). Sasvim drugo je “ugovorni” institucionalni pristup sa dogovorenom ravnomjernom raspodjelom državne prisile (vidi šire u: V. Drašković 1997, ss. 68-74). Čini nam se da se prvi pristup nazire u praksi većine postsocijalističkih zemalja, a drugi u praksi privredno razvijenih zapadnih zemalja.

Samodovoljnost institucionalno neutemeljene kvazi-neoliberalne ekonomske politike nije mogla u dugom roku riješiti probleme nezaposlenosti, pada proizvodnje i svih ekonomskih pokazatelja, pauperizacije, imovinskog raslojavanja stanovništva, motivisanosti i sl. Ekonomska politika je bila sklona konjunkturnim kolebanjima i pritiscima raznih formalnih i neformalnih interesnih grupa (posebno političkih grupacija). Sklonost prema mekoj budžetskoj politici, paternalizmu, minimalnim standardima sigurnosti i državnim garancijama, uplitanju državno–političkih organa u donošenje privrednih odluka i sl. takođe nijesu prevaziđeni. Reforme monetarnih, poreskih, spoljnotrgovinskih i antiinflacionih instrumenata su formalno sprovedene, ali bez njihove adekvatne primjene u praksi ključni segmenti državnog regulisanja se ne mogu funkcionalno prilagodili tržišnim principima i zahtjevima (V. Drašković 2000, s. 123). Primijetan je bio i raskorak između kasno usvojene pravne regulative i njene slabe primjene u praksi. Kolektivistički mentalitet naroda u odnosu prema vlasti takođe nije prevaziđen, niti se to moglo ostvariti u uslovima suficita vlasti i deficita pravne države.

224

G. Kolodko (1998, ss. 297-8) ističe da “vlada može da uspe ili ne uspe, ali ne može da se povuče. Onaj ko treba da se povuče jeste neoliberalizam145 kao eko-nomska teorija, a specijalno kao ekonomska politika”. Uviđajući da “tržište griješi više nego država”, on navodi svoje očekivanje da će neoliberalizam kao ekonom-ska ideologija i politika uskoro postati irelevantan, posebno “posle šteta koje je ova ekonomska misao i politika prouzrokovala u poslednjoj deceniji 20. vijeka”. Isti autor relativizuje dilemu146 “šok terapija” (tržišni radikalizam) ili gradualizam izja-vom da je suština privrednog oporavka i uspjeha u Poljskoj bila u efikasnosti mak-roekonomske politike podržane valjanim institucionalnim aranžmanima. Ti aranž-mani su doprinijeli efikasnosti privređivanja, jer ništa ne bi pomogle pretpostavke da će tržište “sve samo da uradi”. Kolodko zaključuje da je sasvim jasno da bez odgovarajućih institucionalnih aranžmana147, procesi privatizacije i liberalizacije mogu dovesti do velikih problema.

L. Thurrow smatra da je prijeko potrebna korektivna uloga državnog reguli-sanja kao institucionalnog faktora, koji je komplementaran mehanizmu tržišnog regulisanja. On navodi sledeće razloge (prema: Mesarić 2006, s. 627) neefikasnog djelovanja slobodnog i nekontrolisanog tržišta:

− cjenovna elastičnost mnogih roba nije dovoljna, što znači da sniženje od-nosno povećanje cijena ne djeluje proporcionalno na promjene tražnje; to smanjuje samoregulativno djelovanje tržišnog mehanizma;

− model cjenovne konkurencije pretpostavlja da su sve robe homogene, što nije slučaj;

− većinu odluka privredni subjekti donose bez potpunog poznavanja rele-vantnih činjenica, najčešće u uslovima velike neizvjesnosti o toku budućih događaja;

145 N. Chomsky (1999, ss. 5-20) definiše neoliberalizam kao temeljnu političku paradigmu našeg vre-mena, koja u globalnim razmjerama služi za dominaciju, “’kapitalizam bez rukavice', novu verziju stare borbe nekolicine bogatih protiv većine siromašnih, ideologiju i doktrinu sloodnog tržišta koje je ’iznad svega'”. 146 Prilika je da se uputi kritika ekonomistima koji još uvijek razmaraju dilemu između neoliberalizma i dirižizma, koju ubjedljivo demantuje institucionalni pluralizam. Mnogi drugi autori takođe rezonuju da uspješna modernizacija u svim razvijenim privredama podrazumijeva institucionalno kombinova-nje i komplementarnost tržišne inicijative i državne intervencije, jer u dugom roku ne smije postojati velika konfliktnost ciljeva i principa ekonomske efikasnosti i socijalne pravednosti, pošto nedostatak druge prije ili kasnije dovodi do gubitka prve autori (vidi npr. J. Eatwell et el. 1995). Ističe se da “čak i liberali koji preferiraju državu s minimalnom funkcijom ‘noćnog čuvara’ smatraju da država ima ima zadatak da osigurava izvesne pozitivne slobode” (Ekonomika, 5–6/ 1997, s. 167). 147 Dijalektika privrednog razvoja je verifikovala neophodnost resursno-alokacione, organizacione, inovacione, motivacione, institucionalne i informacione kombinacije i pluralističkog djelovanja svih ekonomskih i drugih institucija. Nije problem kada ekonomisti griješe, nego kada (ako) interesno gri-ješe, posebno ako interesne ambicije mogu aktivno uticai na aktuelnu ekonomsku politiku, uz prateće “oportunističko neznanje” (Myrdal). To vodi promociji i realizaciji sopstvenog izbora, kojim se mak-simizira sopstvena korisnost na račun tuđe,čime se redukuju tuđi izbori.

225

− ono što je racionalno i efikasno u kratkoročnom periodu, može biti nera-cionalno i neuspješno u dugom roku i

− ljudske odluke i postupke (izbori, prim. autora) vrlo često motivišu i pok-reću lične navike, sklonosti i predrasude; čovjek je emotivno koliko i racionalno biće, pa njegove ekonomske odluke nijesu uvijek racionalne

U ovom kontekstu treba pomenuti propagiranje ideje tzv. „mini države“. Um-

jesto komentara, analize i karakterisanja navedene ideje, smatramo da je za do-kazivanje njene neodrživosti dovoljno postaviti elementarno metodološko pitanje: u kojem smislu država treba da bude „mini“? Da li u ekonomskom (što bi značilo redukciju makroekonomskih instrumenata), ili u pravnom (smanjenje vladavine prava), ili u socijalnom (smanjenje socijalne jednakosti), ili u političkom (smanje-nje demokratije i sl.), ili u smislu ograničavanja državnog suvereniteta pod na-letima globalizacije itd. Poznat nam je teorijski koncept „minimalne države“, koja „osigurava stabilni zakonski i regulativni okvir, tako da se pojedinci mogu baviti svojim poslom bez prekomjernoga uplitanja politike“ (1, 849), koji polazi od tra-dicija Locke-ovog liberalizma, u kojem se razvija ideja društva s akcentom na po-jedince koji su što više odvojeni od države. Koliko su ostvarljivi takvi idealistički koncepti u uslovima djelovanja svakojakih poročnih ljudskih interesa koji naru-šavaju opšte interese i ne uklapaju se u Pareto princip?

Niko ozbiljan ne može negirati konzistentnost preokupacije liberalne demok-ratske tradicije – demokratsku državu kao institucionalni mehanizam, koji artiku-liše privatne i opšte interesa u društvu. Postsocijalistička praksa se vrlo malo ukla-pa u navedeni model. Kad se u liberalnom žargonu kaže da država nema viših ci-ljeva od dobrobiti pojedinaca, valjda se misli na sve pojedince, a ne samo na pov-lašćene? Ne smije se zaboraviti ni pitanje J. S. Mill-a o ravnoteži između indivi-dualne nezavisnosti i društvene kontrole, kao ni pravilno shvatanje R. Nozick-a da je „minimizacija“ države opravdana samo kada je „ograničena na uske funkcije zaštite od nasilja, krađe, prevare, nepoštivanja ugovora i sl.“ (prema: Čikardić 2006, s. 856). U članku: “Liberalizam danas”, Ekonomika br. 5- 6/1997, ss. 166-8)se analiziraju granice sloboda, pa se konstatuje (s. 167) da “čak i liberali koji preferiraju državu s minimalnom funkcijom ‘noćnog čuvara’ smatraju da država ima zadatak da osigurava izvesne pozitivne slobode” (s. 167).

226

2.3 Fijasko svojinskog regulisanja Iako ekonomska sloboda ima apsolutne prednosti nad ekonomskom prinudom,

iskustvo postsocijalističkih privreda pokazuje da je ekonomska sloboda potreban, ali ne i dovoljan uslov za uspostavljanje efikasnih ekonomskih institucija148. Efika-sne, razvijene i fleksibilne privredne institucije su moguće su samo u uslovima dominacije efikasnih privatnih vlasnika kao masovne pojave. Svojina predstavlja fundamentalnu instituciju ekonomskih, socijalnih i pravnih odnosa u tržišnoj privredi i temelj za razvoj preduzetništva. Kako zbog dominantne uloge u odnosi-ma prisvajanja i regulisanju cjelokupnog ekonomskog ponašanja ekonomskih sub-jekata, tako i zbog svog uticaja na motivaciju, efikasnost, raspodjelu, odgovornost, učešće u upravljanju i sl. Efikasno i razvijeno tržište i preduzetništvo ne mogu pos-tojati bez dominacije privatne specificirane i zaštićene privatne svojine (shvaćene u smislu masovnog fenomena), koja predstavlja osnov realne autonomije i motivi-sanosti privrednih subjekata u vršenju slobodnog izbora. Prednje po prirodi stvari pretpostavlja težnju za ostvarivanjem maksimalnih rezultata (Sachs 1995, s. 151).

Efikasno privređivanje i preduzetništvo se ne može zasnivati na uskim svojin-skim interesima i uskom krugu titulara svojine, bez obzira kako su do nje došli. Zato je masovna privatizacija preduslov za formiranje i efikasno djelovanje eko-nomskih institucija. Ali, ona nije sprovođena na adekvatan i radikalan način, ne sa-mo vremenski, nego kvalitativno i suštinski. Svojinske promjene su tekle sporo, fiktivno, interesno i papirološki. One nijesu bile praćene stvaranjem odgovarajućih mehanizama korporativnog upravljanja i kontrole. TPS insistira na jasnom odre-đenju (a ne samo raznovrsnosti), zakonskoj zaštiti i stvaranju uslova za njihovu slobodnu razmjenu prava svojine, u cilju stvaranja stimulativnog ambijenta za efi-kasno privređivanje. Ciljna funkcija i osnovni kriterijum privatizacije jeste i mora biti efikasnost, tj. njen doprinos efikasnijem privređivanju (korišćenju rijetkih re-sursa). Izostanak efikasnosti najbolje govori o neuspješnosti privatizacije.

Masovna vaučerska privatizacija (MVP), koja je politički privlačna, tehnički složena, ekonomski skupa i neizvjesna, izaziva više socijalno–psihološke nego ekonomske efekte (formiranje efikasnih vlasnika). Usitnjena svojina149 je fiktivna, pasivna, apstraktna i stvara velike transakcione troškove, pa se vaučerizacija pret-

148 Madžar (2003, ss. 37–42) pravilno zaključuje: „Ako liberalizacija doista jeste poželjna i delotvor-na u privredama koje su 'opskrbljene' potrebnom masom preduzetništva, ona to sigurno nije tamo gde taj presudno važan elemenat izostaje“. 149 Obični građani (koji su uglavnom neupućeni u akcionarsku funkciju nadzora poslovodnih organa) postali su vlasnici veoma usitnjenog (neznatnog) dijela svojine. To je krilo potencijalnu mogućnost ”da mali broj upućenih pokupuje vaučere i pretvori se u bogate kapitaliste” (Masayuki 1995, s. 13). Vaučeri kao privatizacioni čekovi (papirni, elektronski i dr. žetoni, kuponi) nemaju realnu, nego no-minalnu akcionarsku vrijednost, sa krajnje sumnjivom i diskutabilnom mogućnošću dobijanja buduće dividende. “Istinska privatizacija je gde se ljudima daje nešto”, smatra Pejović (2001, s. 16).

227

vorila u neuspješan i skup eksperiment. TPS negira konzistentnost vaučerizacije150 svojim preporukama efikasne zaštite i jasne specifikacije prava svojine, kao i stva-ranja uslova za njihovu slobodnu razmjenu. Za razliku od prava svojine, vaučer ne obezbjeđuje slobodan pristup resursima, ne smanjuje rizik i nesigurnost, ne dopri-nosi formiranju stabilnih očekivanja kod njegovih vlasnika, ne smanjuje mogućnost od raznih ograničenja. On ne sadrži snop od najmanje pet od jedanaest ovlašćenja iz Honore-ove definicije prava svojine, a u tom snopu sigurnost je neizostavna. Šansa vlasnika usitnjenih vaučera u odnosu na vlasnike kontrolnog paketa akcija je ravna nuli. Tu se krije interesna tajna MVP. Eksperiment skupog štampanja vau-čera i jeftinih svojinskih obećanja ne može obezbijediti efikasnu svojinsku struk-turu. On predstavlja reprodukovanje sindroma otuđenja najširih slojeva stanov-ništva od svojine.

Dominacijom rekombinovanih oblika svojine, formalne predaje svojinskih prava i raznih sociopatoloških oblika privatizacije (nepravednih, netržišnih, neza-konitih, špekulativnih, interesno–lobističkih i sl), u uslovima hroničnog deficita domaćeg i stranog kapitala, onemogućena je i usporena realna privatizacija, u koju je trebalo da se uključe najširi slojevi stanovništva. Izgleda da je postsocijalistička privatizacija151 dozirana u mjeri u kojoj je to odgovaralo uskom i privilegovanom krugu pojedinaca.

2.4 Fijasko tržišnog regulisanja

U početnoj etapi formiranja tržišta, u svim državama tranzicije, veliki broj fir-mi nalazio se u državnoj svojini, sa ukorijenjenom psihologijom a) paternalizma raznih oblika, koji su se svodili na zahtjev državi da obezbijedi sve članove društva sredstvima neophodnim za život i b) egalitarizma (shvatanje socijalne pravednosti kao jednake raspodjele između svih članova društva). Formiranje konkurentne, plu-ralističke, otvorene i zrele tržišne privrede mješovitog karaktera je strategijski cilj tranzicije. Ona treba da se zasniva na efikasnom poslovanju i nezavisnom odluči-vanju svih ekonomskih subjekata, na stabilnom i demokratskom političkom siste-mu, zakonitosti i savremenom pluralističkom i razvijenom institucionalnom ambi-jentu, koji postoji u razvijenim zapadnim zemljama.

Imitacija pojedinih elemenata i institucija zapadne tržišne ekonomije nije bila dovoljna za jačanje korporativnih finansija, formiranje efikasnog tržišta kapitala,

150 “Najneuspješnije su one zemlje koje su primijenile vaučersku privatizaciju” (Stiglitz 2001, s. 14). 151 Analiza konkretnih podataka o rezultatima privatizacije ili npr. o rastu efikasnog privatnog sektora u odnosu na GDP, potvrđuje našu ocjenu, kao i riječi P. Murella (1996, p. 31) da je riječ o “naj-dramatičnijoj epizodi ekonomske liberalizacije u ekonomskoj istoriji“.

228

povećanje likvidnosti proizvodnog kapitala i rast investicija u realnom sektoru privrede. Umjesto postepenog jačanja nekih segmenata integralnog tržišta (tržišta faktora proizvodnje, finansijskog i valutnog tržišta, berzi i sl.), zaživjeli su i uko-rijenili se razni tržišni supstituti, mutantne i pseudo-tržišne strukture, koje su samo simulirale i izopačavale tržišnu infrastrukturu: buvljaci (koji su u funkciji preživlja-vanja većine stanovništva), crno, sivo i kvazi tržište i monopoli (koji su u funkciji bogaćenja manjine – V. Drašković 2001, s. 69).

Poznata je izjava američkih ekonomskih Nobelovaca i ruskih akademika (Klein, Stiglitz, Tobin, Leontjev, Abalkin i dr.) da ”tajna ekonomije, ako uopšte po-stoji, nije ni u tržištu, ni u svojini, nego u konkurenciji” (“Nezavisimaja gazeta”, 01.07.1996, s. 4). U uslovima onemogućene institucionalne i tržišne konkurencije nije moguće formirati uslove za afirmaciju kritične mase privatnog sektora (Klein 1996, ss. 75–86), a samim tim ni za tržište i preduzetništvo. Odsustvo konkurencije je vidljivo u mnogim oblastima. Ono je kompaktibilno s institucionalnim vakuu-mom, jer institucije nameću jedinstvena pravila igre, a njih narušavaju svakojaki monopoli152. Utopijska vizija slobodnog tržišta153 i navodne „čiste“ konkurencije

152 Odavno je izblijedjelo vjerovanje u dobronamjernu, sveznajuću, bezgrešnu i ekonomski racionalnu vladu kao reprezenta izvršne državne vlasti, koja korektno ispravlja tržišne nedostatke i disfunkcio-nalnosti. Nije nova ni činjenica da neki političari koriste položaje za ostvarenje sopstvenih koristi i da se s tim u vezi rađa čitav arsenal sociopatoloških pojava, koje imaju izrazito negativne ekonomske efekte (nepotizam, korupcija, lobiranje, zloupotreba položaja i dr.). Netržišno odlučivanje državnih struktura, koje su ponekad (ili često) u sprezi s njihovim produženim pipcima (lobistima, izvršiocima, nepotistima i sl.) najveći je protivnik tržišne orijentacije i uvođenja punokrvnog tržišta. U svim oblas-tima i na svim nivoima se gušila (i guši) istinska konkurencija. Nje praktično i nema, jer su pravi kon-kurenti na startu hendikepirani. Nema ni prave tržišne i radne motivacije. 153 U klasičnoj i neoklasičnoj ekonomskoj teoriji tržište predstavlja sveobuhvatan institucionalni okvir u kojem se odvija cjelokupan privredni život, tako da se ono uslovno može posmatrati kao prototip teorije institucija (Ocić 1990, s. 197). Tržište je veoma složen regulativni mehanizam (sistem) koor-dinacije ekonomske djelatnosti, jer i najprostiji kupoprodajni posao zahtijeva, pored organizacije, pos-tojanje institucionalne sredine (normi, pravila, načina ponašanja, oblika i instrumenata itd.). U tom smislu se tržište može posmatrati kao sistem (skup) institucija, koje su potrebne za regulaciju odnosa između tržišnih subjekata i za obezbjeđivanje preciznih normi ponašanja, odgovornosti i kontrole, a ne jednostavna organizacija određenih procesa, aktivnosti i oblika (akcionarska društva, berze, banke, osiguravajuće kompanije i sl.). Ali, tržište je samo po sebi institucija, jer predstavlja a) omotač (am-bijent) sastavljen od pravnih normi i pravila kojih se u svakodnevnim poslovima pridržavaju tržišni subjekti, i b) mrežu organizacionih struktura koje su “odozdo” (“nevidljivom rukom”) formirane radi sniženja transakcionih troškova, obezbjeđenja veće motivacije za proizvođače i njihove orijentacije na potrošače, veće informisanosti, smanjenja rizika i neizvjesnosti (V. Drašković 1997a, s. 77). Ako tržište posmatramo kao sistem institucija, možemo razlikovati a) “spoljne” institucije, koji predstav-ljaju sistem temeljnih zakona i pravila na kojima se formira tržišna privredna konstitucija, i koji ga-rantuju i štite prava svojine, obezbjeđuju odgovornost, slobodu djelovanja (konkurisanja) tržišnih sub-jekata, slobodu kretanja faktora proizvodnje, roba i usluga, vladavinu zakona, onemogućavaju nasilje i prevare itd. i b) “unutrašnje” institucije, koji predstavljaju oblike prilagođavanja privređivanja spolj-nim institucijama: razne vrste tržišta, tržišni subjekti (firme, domaćinstva), vrste ugovora, platežna i kreditna sredstva, robni znaci, organizacije za zaštitu interesa tržišnih subjekata (komore, udruženja, asocijacije) itd. Funkcionisanje tržišta kao institucije može se pratiti preko njegovih osnovnih funkcija (alokativna, distributivna, selektivna i informativna), koje djeluju u pravcu smanjivanja neizvjesno-

229

propovijedala je da takvo okruženje tobože „prirodno“ odgovara individualnoj slo-bodi. Zaboravilo se na činjenicu da kada sloboda nema moralna, zakonska, eko-loška i druga društvena ograničenja, pohlepa postaje pokretački nagon pojedinaca za bogaćenjem. Izopačeni individualizam (privilegovanih) je od strane pojedinih „vještih i sposobnih preduzetnika“ („efikasnih vlasnika“) nametnut kao društvena i civilizacijska norma. Postao je temelj formalnog kvazi-institucionalnog monizma kao teorijske i ideološke podloge ekonomskog kvazi-neoliberalizma154 (kojeg smo nazivali ekonomskim klokotrizmom, u smislu prodavanja magle, bez posledica po prodavce). On je bio i ostao u direktnoj suprotnosti sa institucionalnim plura-lizmom, a samim tim i sa realnom institucionalizacijom.

Suštinska karakteristika evolucije svakog sistema je nepovratnost promjena, koje su postepene (adaptacije prema okruženju, usavršavanja organizacije sistema, usložnjavanje strukture i funkcija sistema), usmjerene prema određenom cilju i koje pretpostavljaju faktor vremena. Samoregulacija u funkcionisanju i razvoju ekonomskih sistema odnosi se na analizu tržišnog sistema u kojem niče spontani dinamički poredak, koji se ispoljava u korekciji i usaglašavanju raznih ciljeva i in-teresa, koji dovode do uspostavljanja ravnoteže između ponude i tražnje, zatim do njenog narušavanja i ponovnog uspostavljanja na evoluciono višem (savršenijem) nivou. Stabilnost i nestabilnost, ravnoteža i neravnoteža su samo momenti evolu-cije, koji mijenjaju mjesta. U ovom kontekstu posebno je značajan odnos između samoregulacije i regulacije, samoorganizacije i organizacije, djelovanje tržišne ini-cijative i motivacije ”odozdo” i ciljnu usmjerenost državnih organa ”odzgo”, jer sa-moregulacija i samoorganizacija tržišta nijesu dovoljni za savremeno funkcioni-sanje privrede. Takođe su neprihvatljiva preuveličavanja (monizmi) uloge jednog od navedenih faktora na račun drugog.

U razvijenim zemljama se vodi borba za što ograničeniju i efikasniju ulogu dr-žave u ekonomiji, za smanjenje transakcionih troškova. Tranzicijski novokompo-novani biznismeni su i na tom polju pokazali svoju “originalnost” - jednostavno izbjegavaju “papirologiju”, poreske i druge obaveze prema državi i tako smanjuju svoje transakcione troškove. Razvijeno špekulativno tržišta je postojalo kao ulično-pijačno atomizirano tržište i strogo monopolisano tržište gotovo svih značajnih ro-ba, u organizaciji i kontroli birokratsko-nomenklaturnih i raznih sociopatoloških struktura. To je vjerovatno bio glavni institucionalni problem na putu formiranja tržišta, ali i jedan od glavnih uzroka mnogih drugih ekonomskih problema i neefi-

sti, nepravilnosti i rizika. Ali, na tržištu dolazi do razmjene prava svojine (njihove predaje, tj. otu-đivanja i prisvajanja), koja treba specificirati (definisati) i zaštititi, što stvara transakcione troškove. 154 Jedno je neoliberalni ekonomski model, a drugo njegovo supstituisanje retorikom, vađenje pojedi-nih njegovih elemenata iz konteksta, selektivna primjena i forsiranje tih elemenata, koja je dovela do zloupotreba u teoriji i praksi i sl. i aktiviranja alternativnih institucija tipa “jatačka ekonomija”, “prih-vatizacija”, negativna selekcija kadrova, sociopatološki kočioni mehanizam, diktat novokomponova-nih bogataša, protekcionizam prema sopstvenom narodu i sl. (vidi šire u: V. Drašković 2005), neo-graničena ovlašćenja pojedinaca, “retorička fasada” i razna druga kolektivistička neformalna pravila (Pejović 2002, ss. 10-2).

230

kasnosti ekonomske politike. E. Gajdar (1995) je prednje formulisao kao “problem odvajanja političke i ekonomske vlasti, odnosno odvajanja vlasti od novca”. Zbog toga bi ekonomisti trebalo više da se bave suštinskim uzrocima onemogućavanja ekonomskih reformi i ekonomske politike155.

Bilo bi značajno (ako je to uopšte moguće) utvrditi makar približne podatke o veličini konkurentnog i nekonkurentnog (monopolskog, špekulativnog i sl.) kapi-tala. Na taj način bi ustanovili da li u tranzicijskim privredama dominira dinamični profitno orijentisani (profit-seeking) ili statični rentno orijentisani (rent-seeking) tip motivacije ekonomskih subjekata. Mnogi indikatori upućuju na rasprostranjenost ovog drugog tipa, koji doprinosi preraspodjeli nacionalnih resursa u korist biro-kratske nomenklature i špekulantskog sloja, ali i inostranih “aligator investitora”, na štetu ekonomskog razvoja.

Ekonomska stvarnost nije potvrdila romantične ideje o tržištu kao savršenom informacionom i institucionalnom sistemu. Ekonomisti su dokazali da tržište ka-rakteriše asimetričnost informacija. Proizvodnja društvenih dobara, posebno onih koji su povezani s razvojem ljudskog kapitala, ne smije oslanjati na tržišne zakone. Tržište ne može riješiti brojne energetske, ekološke, demografske, socijalne i druge društvene izazove globalizacije. Tvorac „otvorenog društva” G. Soros priznao da je tržišni fundamentalizam postao „vladajuća apriorna ideologija, koja pretpostavlja bolesnu supstituciju ljudskih vrijednosti novčanim”. Mit o tržišnoj privredi se po-javljuje kao bog, čija je religija neoliberalizam (vjera u tržište i „sposobne” po-jedince), a sveštenici interesno motivisani i privilegovani pojedinci. Globalna eko-nomska ideologija se reflektovala u lokalnim sredinama. Razlika je što na global-nom nivou korist od njene primjene imaju transnacionalne korporacije kao „ma-rionete tržišta” (Galbraith 1977, s. 282), a na lokalnom nivou korist izvlače no-menklature na vlasti i njihovi lobisti. Žrtava („vjernika”) je mnogo, ali nije riječ samo o siromaštvu, nego i o izgubljenom razvoju, nepostojanju konzistentnih raz-vojnih strategija, reprodukovanju kriza, ekološkim katastrofama, širenju neizvjes-nosti i dr.

155 Ne smiju se zaboraviti poruka J. Robinson: “Odgovori ekonomista su pitanja za političare” i izjava N. Klein: „Istorija savremenog slobodnog tržišta napisana je u šokovima. Neka od najozloglašenijih kršenja ljudskih prava u proteklih 35. godina koja se obično prikazuju kao sadistički akti anti-demo-kratskih režima,u osnovi su potčinjeni ili s namjerom terorisanja javnosti ili pripremanja tla za uvo-đenje radikalnih reformi u cilju uspostavljanja slobodnog tržišta“.

231

3. Institucije i individualizam između retorike i marginalizacije U eri neviđene kvazi-neoliberalne retorike o institucionalnim reformama i in-

dividualizmu, individualni izbor je u masovnim razmjerama veoma redukovan (če-sto na preživljavanje). Institucionalizacija se maskirala i imitirala donošenjem broj-nih zakona i raznih drugih mjera, a suštinski se blokirala političko-partijskom do-minacijom. Zbog toga nije uspjela da se izdigne iznad višedecenijske vakuumske dimenzije. Iskonske, originalne i vrijedne neoliberalne ideje su zloupotrijebljene i pretvorene u kvazi-neoliberalne. Inače, neoliberalna mitologija je parolaški izabra-na, ni malo slučajno. Jer, tržišna formula je djelovala mesijanski na stanovništvo, u smislu vjere i nade u više slobode, privatne inicijative, privatne svojine i odgova-rajuće motivacije, efikasnosti i sl. Zaboravilo se (ili namjerno zanemarilo) da je svaka mitologija u principu iracionalna, a da ekonomija pretpostavlja racionalno ponašanje. Objašnjenja se možda mogu tražiti u odgovoru na pitanje: u čiju je ko-rist išlo nekontrolisano i kvazi-neoliberalno „oslobađanje ekonomije“ i ko je to ust-vari ograničavao ekonomske slobode?

Napravljena je (vjerovatno namjerno) jedna velika i nedopustiva metodološka greška, jer se ignorisala fenomenologija masovnosti individualnih ekonomskih slo-boda156. Na taj način se preskočila ključna barijera i stvoreni su fiktivni uslovi za teorijsku floskulu, koja se sastojala u zapostavljanju kolektivnog interesa i njego-vog neopravdanog povezivanja sa socijalizmom, preko njegove pogrešne identi-fikacije s uopštenim izrazom “vjera u jednakost”. Jasno je da “vjera u jednakost” nije isto s jednakošću svih individua (tj. masovnošću) u pogledu pristupa ekonom-skim slobodama, resursima, svojinskim pravima, preduzetništvu, mogućnosti kon-kurisanja itd.

Formalističko–apstraktne elaboracije nijesu izlazile iz okvira maglovitog i za-čaranog kvazi-neoliberalnog kruga, sastavljenog od relacija: ekonomske slobode – privatna svojina – preduzetništvo – tržište. U tom krugu i na svim njegovim pojedi-

156 Smatra se da je ekonomska sloboda obavljanje ekonomske djelatnosti bez bilo kojeg oblika prinude (ekonomske, administrativne i dr.) i limita koja nijesu legitimisana pristankom pojedinaca kroz demokratske procedure i u okviru ustavnih i zakonskih pravila. Ona je uslov realizacije interesa i svih ostalih sloboda pojedinca, a ograničena je zabranom nanošenja štete drugima (sl. Pareto prin-cipu). Suština ekonomske slobode je u pravu izbora na koji će način ekonomski subjekti upotrebiti resurse koje posjeduju, kojim ekonomskim aktivnostima će se baviti, koliko će trošiti, kako će koristiti svoju imovinu, koliko će štedjeti itd. – sve to prema sopstvenim mogućnostima, sklonostima, preferencijama i reakcijama na ekonomske stimulanse iz okruženja. Dokazano je da ona podstiče kreaciju, motivaciju, inicijativu, preduzetništvo, zainteresovanost i zdravu konkurenciju, a da onemo-gućava institucionalizovanje privilegija, kao i procesualne oblike dominacije i totalitarizma, jer pred-stavlja direktnu suprotnost neograničenoj političkoj moći (V. Drašković 2003, s. 30).

232

načnim karikama su mogli “igrati” samo rijetki pojedinci. Sve što je bilo kolektiv-no, društveno, javno, državno je stavljeno u funkciju individualnog157.

Lj. Madžar (2003, ss. 37-42) pravilno preferira prioritet ekonomskih institucija u odnosu na ekonomskihe slobode, ističući da “svi argumenti u prilog liberalizacije podrazumevaju postojanje i solidnu raspoloživost nečega čega kod nas nema ili ga ni izdaleka nema dovoljno: to je, dakako, preduzetništvo ... stabilan pravni poredak i sređen institucionalni ambijent”. Posebna priča je što “ni oni najrazvijeniji nisu toliko liberalni kao što na prvi pogled izgledaju” (Ibid.). U tom smislu, A. Fatić (1995, s.71) navodi da je osnovna ideja liberalizma u pravu pojedinaca na slobodu od nametanja bilo kakve koncepcije odgovarajućeg načina života, koji je u grani-cama propisanog fer–pleja. Liberalna filozofija se pokazala u periodu postsocija-lističke tranzicije vrlo zavodljivom, posebno za narode koji nemaju liberalnu isto-riju i žive pod manje ili više autokratskim režimima. U svim liberalnim društvima propagirani liberalni principi uglavnom ne važe, odnosno kad god pravila fer–pleja to dozvoljavaju, interes je jedini vodič (centralni motiv) ponašanja, koji pretvara društvo u menadžersku organizaciju u kojoj se sve vrijednosti prije ili kasnije uta-paju u kulturu biznisa, jer se posmatraju kroz prizmu troškova i prihoda, graničnog profita, rentabilnosti i sličnih pokazatelja. Navedene konstatacije direktno protivu-reče dugo godina propagiranoj i previše sprovođenoj (u raznim varijantama i oblas-tima) ideji brzometnog i radikalnog “šok terapijskog” razvoja, koju su neumorno i orkestrirano zagovarali pojedini tranzicijski “ekonomski reformatori” kvazi-neoli-berelne orijentacije. Njihova mišljenja su često ličila na dogmu novog tipa, koju neki karakterišu kao tržišni fundamentalizam (izraz N. Chomsky-a 1999) i/ili pre-vaziđeni liberalizam (izraz M. Friedman-a 1988). Mi smo to nazvali ekstremnim interesnim kvazi-liberalizmom158 i ekonomskim klokotrizmom..

Svojinsko pitanje je direktno povezano s ekonomskim slobodama, jer stepen otuđenja od svojine direktno prouzrokuje redukciju ekonomskih sloboda. Jednosta-vno je dokazati zašto u većini država tranzicije nema potrebne kritične mase pra-vog, punokrvog preduzetništva, razvijenog privatnog sektora i tržišta. Oni su u pra-ksi supstituisani svojinskim i drugim monopolima povlašćenih pojedinaca, koji ne

157 Ekonomisti su uvijek pokušavali da odgovore na pitanje: na koji zadovoljavajući način se u siste-mu tržišnog privređivanja može obezbijediti saradnja i zajedništvo između slobode izbora pojedinaca i kolektivnih interesa? M. i R. Friedman (1996, ss. 19-25) su ovo pitanje formulisali drugačije: kako se može ograničiti instituciju državnog regulisanja, a da država i dalje uspješno obavlja svoje suštin-ske ekonomske funkcije? Zaključili su da jednoznačan odgovor nije moguć, posebno kad se ima u vidu činjenica da do usaglašavanja ne može doći na dobrovoljnim osnovama, već samo ako se zado-volje interesi i jedne i druge strane, kao što je to npr. slučaj kod razmjene. Praksa razvijenih, postso-cijalističkih i ostalih privreda je pokazala da je dobrovoljna razmjena samo potreban, ali ne i dovoljan uslov za ekonomsku slobodu: za nju su još potrebni pravna država, demokratija i razvijena institucio-nalna sredina157. Ekonomska istorija svjedoči da je obavljanje ekonomskih aktivnosti mnogo organi-zovanije i efikasnije u slučajevima kada su precizno definisani uslovi koji ih određuju, tj. kada postoje razvijene ekonomske institucije (North 1987, pp. 418-422). 158 J. Goldberg (2007) je objavio izuzetno provokativnu i kritičko-komparativnu ekonomsku analizu pod naslovom “Liberal Fascism”.

233

bi mogli postojati u uslovima masovnosti privatnih vlasnika. Teorijsku podršku monopolisti su našli u formalističko–apstraktnim idejama ekonomskog kvazi-neoliberalizma, s dvojnim aršinima, pod čijom su maskom kao alibijem profitirali, pored ostalih, i pojedini propagatori navedenih ideja. Čini se da su neki postso-cijalistički liberalno orijentisani ekonomisti-reformatori imali interesnu orijentaci-ju, koja je efektuirana u uslovima neafirmisane institucije porijekla imovine i afir-misane “originalne” alternativne institucije tzv. “jatačke ekonomije”, koja je neut-ralisala prethodnu.

Nesporno je shvatanje da ekonomska sloboda ima apsolutne prednosti nad ekonomskom prinudom, vjerovatno u istoj onoj mjeri u kojoj preduzetničko po-našanje ima izrazite prednosti nad predodređenim. Praksa razvijenih privreda ub-jedljivo pokazuje da su ekonomske institucije prioritetni uslov uspostavljanja eko-nomskih sloboda i da je djelovanje i razvoj efikasnih i fleksibilnih privrednih insti-tucija moguće jedino u uslovima dominacije efikasnih privatnih vlasnika kao ma-sovne pojave. Posmatrajući kroz tu prizmu, postaju jasnije i očiglednije zablude i greške kreatora mnogih kvazi-modela postsocijalističke privatizacije. Neuvjerljivo i maglovito zvuče priče o apsolutnoj (sistemskoj) efikasnosti i moći privatne svo-jine, u uslovima njene skoncentrisanosti u rukama rijetkih pojedinaca, koja je re-zultat grabeških metoda privatizacije, kojima je većina naroda apsolutno odvojena od svojine, a samim tim i od mogućnosti bilo kakvog većeg prisvajanja resursa (odnosne preraspodjele svojinskih prava u Coase-ovom žargonu).

Zagovornici apsolutizacije privatne svojine u postsocijalističkim zemljama sta-lno ponavljaju tezu o njenom “presudnom” značaju i ulozi, posebno za ekonomske slobode. Kao da bilo ko normalan ima nešto protiv toga da postane vlasnik i eko-nomski slobodan čovjek?! Da bi sagledali karakter i dubinu ove vještački namet-nute zablude (koja ima interesnu pozadinu), protumačićemo je kroz prizmu inspi-rativnog filozofsko-ekonomskog tumačenja Madžara (1998, ss. 28; 41; 43), koji ne poriče da je privatizacija instrumentalizovano sredstvo za ostvarenje cilja, koji se zove povećanje privredne efikasnosti. Ali, u namjeri da ukaže na stepen složenosti i značaja problema, dubinu krize i fiksira njene uzroke, on tretira i navedeni širi institucionalni aspekt privatizacije, koji se ogleda u prihvatanju i afirmaciji slobode (prvenstveno slobode izbora kao suštine ekonomije – prim. autora) kao njene ciljne funkcije159.

159 Bez želje da svestranije analiziramo ispravnost tako široko i uopšteno postavljene ciljne funkcije privatizacije, činjenica je da je u relevantnoj ekonomskoj literaturi dominira mišljenje da je povećanje efikasnosti glavni cilj privatizacije, jer se ne vidi neki drugi primarni razlog zašto bi se mijenjao ka-rakter svojine.

234

3.1 Nasilje nad principom masovnosti: kvazi-neoliberalno tumačenje odnosa individualizam-institucionalizam Sinergističko dejstvo i efikasnost ekonomskih institucija mogući su samo u us-

lovima dominacije ekonomskih sloboda i efikasnih vlasnika kao masovne pojave. Palijativni pokušaji primjene krajnje selektivnog institucionalnog monizma preds-tavljaju redukciju kompletnog ekonomskog ponašanja - od obavljanja ekonomskih djelatnosti, preko konkurisanja do motivacije i zaposlenosti. Netržišno i nasilno od-vajanje stanovništva od svojine predstavnja njegovo faktičko odvajanje od eko-nomskih sloboda i gušenje individualizma u masovnim razmjerama. Institucionalni monizam pogoduje stvaranju monopola. Šta se tek može reći za kvazi-insti-tucionalni monizam, koji predstavlja namjerno smišljenu kvazi-neoliberalnu insti-tucionalnu improvizaciju i imitaciju, koja je izazvala brojne negativnosti.

Birati između a) nekritičkog zalaganja za individualizam (ili preciznije: apslu-tizovanja vulgarizovanog ekonomskog neoliberalizma, kakav odavno ne postoji u razvijenim državama tržišne ekonomije) i b) institucionalnog pluralizma (tj. insti-tucionalizovanog liberalnog ekonomskog ambijenta, u kojem se kvalitetno ispo-ljavaju i realizuju individualna prava i ekonomske slobode), znači birati između jednostranog podgrijavanja primitivne kvazi-liberalne ekonomske mistike i naučno dokazanih stimulatora ekonomskog rasta i razvoja. Šta znači propagiranje privatnih interesa, privatne svojine, privatne inicijative, preduzetništva i ekonomskih slobo-da, koji su u praksi dostupni samo uskom krugu ljudi160, zahvaljujući očiglednoj nejednakosti uslova i pristupa resursima (postojanje monopola, privilegija, netržišnih načina sticanja bogatstva i sl.). Istovremeno se ne primjećuje redukcija ekonomskih sloboda i individualizma, niti nasilje nad političkim, socijalnim, pravnim, etičkim i ekonomskim interesima građana161.

160 Nekonzistentno je i jednostrano razmatranje “diktature kolektiva u odnosu na pojedinca” bez tretiranja istovjetne “diktature” jake države u razvijenim državama i bez analize mogućeg postojanja diktature pojedinaca u odnosu na kolektiv u uslovima postsocijalističke tranzicije kao “puta u kapita-lizam” (diskutabilan izraz kvazi-neoliberala, jer se, pored ostalog, može govoriti i o mješovitom druš-tvu i mješovitoj ekonomiji, o raznim oblicima neoimperijalizma itd.) 161 Zato smo upotrebljavali izraz ekonomski klokotrizam, kojim smo označavali prodavanje magle na-rodu od strane pseudo-liberalnih ekonomista, što suštinski znači vulgarizovanje neoliberalnog eko-nomskog modela. U tom smislu ćemo navesti nekoliko dodatnih objašnjenja. Prvo, isključivo i apso-lutističko zalaganje za čisti individualizam zaboravlja ili zanemaruje notornu činjenicu da ekonomska prinuda u principu ne mora da potiče, a u stvarnosti i ne potiče uvijek i obavezno od državnog, nego (često mnogo više) i od individualnog izvora. U tom smislu, Madžar (2005, s. 21) pravilno primjećuje da “postoje mnogo obilniji potencijalni tokovi nasilja i prinude koji spontano izviru iz decentralizo-vanih izvora u dobro poznatom hobsovskom okruženju”. Iskustva tranzicije su dovoljan primjer za to. Postsocijalistički kvazi-reformatori su takođe individualci, zaklonjeni iza partijskih i/ili naučnih titula. Drugo, nije zanemarljiv moralni aspekt problema (ubiranje rente, netržišni oblici bogaćenja, pauperi-zacija i raslojavanje stanovništva, kvazi-preduzetništvo itd.). Nort (1984, p. 8) navodi da se institu-cije upravo i sastoje iz skupa ograničenja u obliku pravila i propisa, skupa procedura za prepoznava-nje od pravila i propisa i skupa moralnih normi ponašanja, u čijim granicama treba da se utvrđuju

235

Individualno i kolektivno su neodvojive komponente162 većine institucionalnih aranžmana i ukupnog pluralističkog institucionalnog poretka savremenih razvijenih privreda. U svojima analizama neoinstitucionalisti koriste neke metodološke prin-cipe neoklasične teorije: ličnu korisnost, individualizam. Jer, individue teže nala-ženju mogućnosti uvećanja svog blagostanja u svijetu punom rizika, neizvjesnosti, ograničenosti znanja, asimetričnosti informacija, pozitivnih transakcionih troškova, loše definisanih i nedovoljno zaštićenih prava svojine, itd. Zato je krajnje neoprav-dana, pogrešna i nekonzistentna ideja o bezobzirnom i nekritičkom minimiziranju državnih ekonomskih funkcija (ili državnog regulisanja kao ekonomske institucije), koja vuče korijen iz navodne “razočaranosti” u državnu upravljačku djelotvornost, korumpiranost i ostale sociopatološke pojave ispoljene posebno npr. u periodu postsocijalističke tranzicije. Navedena ideja se pokazala pogrešna i zbog nesporne činjenice da je u posmatranom periodu upravo izostala upravljivost državnog apa-rata, pa su stvari izmakle kontroli. Da li je urušavanje države (i njena prateća neefi-kasnost) u postsocijalističkom periodu tranzicije izazvano dejstvom kolektivizma ili individualnih improvizacija pojedinih kvazi-reformatora? Institucionalizovana mehanizmi formiranja pravila i propisa, kao i mehanizmi za vršenje prinude. Sjetimo se i riječi G. F. Cavanagh-a da ni jednna ljudska institucija ne može dugo egzistirati bez postojane saglasnosti o tome šta je etički ispravno, a šta pogrešno. Treće, postojanje vladavine prava, ekonomskih funkcija drža-ve161 i ostalih ekonomskih institucija kao individualnih ograničenja je dokazana potreba zaštite prav-nog poretka, ugovora i svojinskih prava, koja uopšte ne ukida niti redukuje pojavne oblike ispoljava-nja ekonomskog individualizma, nego naprotiv, ona širi horizonte njegovog manifestovanja. Drugim riječima, postojanje savremenih, razvijenih, fleksibilnih i efikasnih ekonomskih institucija nije poka-zatelj ekonomske neslobode, haosa i destrukcije, nego predstavlja uslov za razvijanje ekonomskih slo-boda, demokratije, ekonomskih djelatnosti i stabilnih privrednih odnosa. U tom smislu, K. Josifidis (2005, s. 145) pravilno ističe “dizajniranje i uspostavljanje isnstitucija i prakse temeljene i rukovo-đene posredstvom tržišta” kao prvi od nekoliko ključnih strukturnih elemenata neoliberalnog koncep-ta, koji je vjerovatno uslov za “pospješivanje kulture individualizma putem tržišnog ponašanja svih društvenih klasa”. Dakle, potreban je individualizam svih, a individualizam rijetkih, povlašćenih, pri-vilegovanih, netržišno selektovanih. Četvrto, nije moguće u većem stepenu ostvariti individualne eko-nomske slobode u uslovima haosa, apatije, dominacije raznih elemenata monopolske vlasti i drugih oblika tržišnih ograničenja U društvu postoje sile efikasnosti (tehnički progres, inovacije, otkriće no-vih tržišta, pojava novih proizvoda i sl), koje pozitivno djeluju na dinamiku svojinskih odnosa, i redis-tributivne sile, koje nastoje da izvrše redistribuciju prava svojine u svoju korist. Peto, pravila igre treba da su jednaka za sve, ali toj jednakosti ne treba prepoznavati kolektivističke sindrome, nego sti-mulatore individualizma. Šesto, cilj ekonomskih institucija je da služe pojedincima i društvu, njiho-vom blagostanju i ekonomskom rastu i razvoju određenog privrednog sistema, tako da oni ne reduku-ju niti potiru, nego naprotiv, potenciraju primat individualnog nad kolektivnim i mogućnosti njegovog reprodukovanja. Drugačije razmišljanje je neznanje, jalova apstrakcija i jednostrana ideološka zamka za lakovjerne. Jedan od načina izbjegavanja te zamke je definisanje granica individualizma i prepoz-navanje individualističkih ishodišta kolektivističkih i drugih ograničenja (institucije, politika, javna dobra i sl.), ali i dijalektičke povratne veze – kolektivističkih stimulansa, zaštitnika i kontrolora indi-vidualnih preferencija, racionalnosti, potreba, privatne svojine i odgovarajućih interesa. 162 Suprotnost i (pojavni, prividni) paradoks između individualnog i institucionalnog su maksimalno relativizovani u savremenoj ekonomskoj teoriji i ekonomskoj stvarnosti. Novu liniju fronta između njih stvaraju samo oni ekonomski „neoliberali“ koji s lakoćom nose prefiks alibi, kvazi i pseudo, i koji su najčešće u toj svojoj misiji dominantno interesno orijentisani. Paradoks navedene kombinacije (tj. vrijednosnog para) je samo privid i zabluda pseudo liberala, jer je u stvarnosti njihova neis-ključivost upravo generator te kombinacije, kako ispravno navodi Madžar (2005, s. 27).

236

država163 bezličnim odnosima razvija i štiti privatne interese, specificira i štiti prava svojine, ekonomske slobode, ugovore i tržišnu konkurenciju. Individualizovana (grabeška164) država sa ličnim odnosima razvija i štiti svakojake monopole i privi-legovane pojedinačne interese, omogućuje podrivanje prava svojine (razvodnja-vanje - attenuation) i onemogućuje formiranje njihove efikasne strukture, ne garan-tuje izvršenje ugovora i ekonomske slobode, ne pogoduje formiranju relativno sta-bilnog sistema preferencija, redukuje ekonomski izbor, itd.

U interpretacijama pojedinih (navodnih) zagovornika ekonomskog individua-lizma, čini nam se da se radi o strogo selektivnom pristupu i tretmanu, tj. – ne daj bože da se taj individualizam poveže sa svim pojedincima! To im nikako ne odgo-vara, jer navedena “masovnost” odmah zadire u njihove privilegovane interese, a već po definiciji “liči“ na kolektivizam. Da li to znači da je pojedinac kao apstrak-cija sasvim dovoljna i poželjna kategorija? Upravo tako! Pa neka tu dalje svak sebi pronađe mjesto, bio on imućan ili ne, privilegovan, nezakonito i netržišnim nači-nima obogaćen ili pauperizovan, ekonomski zaista slobodan ili neslobodan – nije bitno, kako se ko snašao i ponašao. Neka se stalno vrti priča o individualizmu, eko-nomskim slobodama, konkurenciji, preduzetništvu, prednostima privatne svojine i inicijative i sl.

Dalje se za ambijent ekonomske neslobode (koji u mnogim postsocijalističkim zemljama nije sporan) objašnjava diktaturom kolektiva u odnosu na pojedinca, pri čemu se zanemaruje notorna istina daje do povećanja ekonomske neslobode došlo zbog obilate diktature pojedinaca nad kolektivom. Čini se da navedeno Hegelovsko izvrtanje činjenica proizilazi, pored ostalog, i iz ostrašćenog suprotstavljanja nave-denog autora vjere u slobodu pojedinca (koji smo označili kao apstraktni individua-lizam) i podozrenja u jednakost (kolektivizam). Nijesmo primijetili zalaganje istog autora za jednakost većine (ako ne svih) u tim propagiranim slobodama, iako se

163 Institucionalizovana država ne poznaje epitete “minimalna“ i „maksimalna“ država, dok je indivi-dualizovana država minimalna po prirodi stvari. U prvoj se institucionalna (među njima i zakonska) ograničenja dosledno primjenjuju na sve, a u drugoj se primjenjuju selektivno (postoje, dakle, izu-zeci), što je u suprotnosti s prirodom institucija. U prvoj važi otvorenost i limitiranost pristupa resur-sima za sve, a u drugoj neograničenost za pojedine (privilegovane) i zatvorenost za većinu. U prvoj postoji fiksiranje (specifikacija) a u drugoj fingiranje prava, obaveza i ograničenja, pa čak i neizos-tavne kolektivnosti (referendum, glasanje, demokratija). Trebalo bi da bude jasno da je potrebno sve-obuhvatno, a ne jednostrano, razmatranje i objašnjenje ekonomskog individualizma, posebno s aspek-ta njegove (često značajne) uloge u pojedinim kolektivističkim projektima. Uostalom, dominaciju po-litike nad ekonomijom ne spori ni jedan poznati ekonomista. Naravno, treba dodatno preispitati da li je politika (i u kojim segmentima) više individualistički ili kolektivistički fenomen, što prevazilazi ok-vire našeg znanja i mogućnosti, ali rezultati praktične (da li prividne?) spoznaje su jasni. Uz prihva-tanje rizika od procjene, čini nam se da politika istupa kao institucionalizovani monopol na prinudu (najčešće partijsku, u čijoj piramidalnoj hijerarhiji, opet, dominira neizbježni individualizam). Krije li se i tu, makar djelimičan, odgovor na pojedina pitanja iz razmatrane tematike? 164 Kad se kaže “grabeška država” (Evans 1993) ne misli se da država nešto grabi, nego privilegovani pojedinci u njoj. Evidentno je da je jedini spas u korijenitoj i realnoj institucionalizaciji, koja se vješto zaobilaz izgrađnjom neodgovarajućih institucija, koji u principu imaju destruktivno dejstvo na valo-rizaciju privrednih resursa.

237

konstatuje dominacija neslobode, što je korektan zaključak. Ne, pomenutom autoru kao da je strana pomisao na kombinovanje individualnog i kolektivnog, koje se, ka-ko smo naveli, generiše u institucionalnim aranžmanima. Treba li ovdje uopšte na-voditi mnoga, respektivna i previše poznata istraživanja neoinstitucionalista, među kojima posebno Northa, Buchanana, Williamsona i drugih, koja ubjedljivo govore u prilog institucionalizacije?

Ekonomski individualizam ima svoje prednosti (kad je institucionalizovan) i svoje poroke (kad nije institucionalizovan, pa se individualna prava ispoljavaju ne-kontrolisano i često oportuno, a društvene obaveze zanemaruju, uz nastajanje broj-nih negativnih spoljnih efekata). Nije dobro kad se bilo čije sopstvene individualne akcije svode na upravljanje (i/ili manipulisanje) tuđim akcijama, posebno ne kad se to događa samo zato što je taj “neko” dobio privilegiju da to radi. To nije sloboda akcije, nego njena negacija. Nije dobro ni kada se “društvenim inženjerima” (kvazi-reformistima) pričinjava neki drugi (apstraktni) društveni inženjer. Radi se o klasici neprepoznavanja ili kamufliranja. Tu ne pomaže ni parafraziranje izvornih stavova klasika, protiv kojih u principu nemamo ništa protiv. Ali kritikujemo njihovo vul-garizovanje i zloupotrebu. Nije nam poznato da su klasici ekonomskog individua-lizma bilo gdje opravdavali ponašanje pojedinaca koji krše prava drugih pojedi-naca. A riječ je upravo o tome, što pomenuti autor zaboravlja da pomene, dok morališe o državi koja ograničava pojedince, da i državu čine takođe ljudi, i to na funkcijama! Manjkave su analize koje se zasnivaju na jednostranostima, nekritič-kim apsolutizacijama i izvlačenju iz konteksta.

Pretjerano ispoljavanje i dominacija selektivne individualnosti (kao osnove do-minacije ekonomske neslobode koju autor ne zaobilazi, što je korektno) u eko-nomskoj stvarnosti je zlokobni zahtjev jednog (po mnogo čemu) kriznog vremena. Posljedice su nesagledive po stanovništvo, ekonomski rast i razvoj, pa i državu, na-ravno. Kad se razmatra individualizam, moraju se analizirati sve njegove pozitivne i negativne manifestacije, povratne veze s institucionalizacijom, uzroci i posljedice nekontrolisanog individualizma, granice njegovog pozitivnog i negativnog djelo-vanja, realni stepen ekonomskih nesloboda kao kočnica ispoljavanja pozitivnih individualnosti, uticaj sociopatološkog individualizma na visok stepen ekonomskih nesloboda, odnos individualizma i kolektivizma koji ne protivurječi ekonomskom razvoju, netržišno stečeno bogatstvo kao faktor uticaja pretjeranog ekonomskog in-dividualizma, stepen „reformatorske“ centralizacije, stepen institucionalne politiza-cije itd. Takva jedna kompleksna analiza može dovesti do pozitivnih pomaka u razmišljanju i promjene krizne ekonomske prakse. Sve ostalo je kritika radi kriti-ke, apstraktno teoretisanje i jalovo prosipanje magle. Bez ostvarenja kritične mase realne evolutivne kompetentnosti (institucionalne, individualne i dr.) nije moguće sprovođenje ekonomskih reformi, a kamoli njihov uspjeh. Iz neuspjeha bi se mo-rale izvući pouke. Liberalizacija nije isto što i nasilje nad njom.

238

4. Nastavak socijalističkog eksperimenta U ovom tekstu se pravi distinkcija između institucionalnog vakuuma, koji je

karakterisao početni period tranzicije i uhodanog institucionalnog nihilizma, koji je rezultat dugoročne primjene „patologije neoliberalnoga modela“, o kojoj govori M. Mesarić (2011, s. 12). On je doveo do stvaranja društveno neodgovornog i ne-moralnog mutantnog privrednog i društvenog poretka, navodne „varijante kapita-lizma”, ali “bez ljudskog lica”, koja je u potpunoj suprotnosti s modelima koje predlažu S. Young (2003), P. Aburdene (2005) i drugi autori. Stvoren je rekom-binovani tranzicijski poredak, u kojem ekonomska politika liči na marionetu poje-dinih partija i osoba, kojima, kako izgleda, jedino služi za očuvanje moći i uveća-nje imovine. Pošto su potpuno zakazala institucionalna rješenja, odgovornost snose kreatori vladine politike (ekonomske i druge). Odgovorni za ekonomski razvoj ni-jesu mu mnogo doprinijeli, naprotiv. Nomenklature vlasti su u dugom roku pove-ćale stepen dominacije politike nad ekonomijom, praćen demokratskom retorikom. Nesumnjiva je interesna i druga povezanost političkog leadershipa i novokompo-novanih “biznismena”. Na taj način je lobistički stvarana “jatačka ekonomija”, s novim ekonomskim elitama, kontrolisanim od političkih elita log-rollingom, lobi-ranjem raznimi drugim autoritarnim metodama. Te kvazi-elite, podržane od apolo-getskih kvazi-intelektualnih elita učvrstile su svoju vlast i moć. One predstavljaju osnovnu prepreku institucionalnim i drugim promjenama.

Posledice su nesagledive. Poremećen je sistem društvenih vrijednosti. Forsira se partijska pripadnost, autoritet, podobnost i vjerovanje umjesto struke, kreativ-nosti, znanja i nauke. Caruje negativna selekcija kadrova, kriminalizacija privrede, korupcija i lepeza sociopatoloških pojava. Retorika o promjenama je supstituisala realne promjene – civilizacijske, institucionalne i druge. Tone se u apatiju, krizu, sve niži životni standard i sve veću nesigurnost. Stvoren je začarani kočioni krug. U navedenim uslovima se ne može kreirati ni realizovati konzistentna razvojna strategija i uspješna ekonomska politika. Sve koncepcijske razrade blokiraju se i modifikuju političkim odlukama i izborima, koje su motivisane interesima kreatora “reformi”. Borba s ekonomskim i ideološkim mitovima i stereotipima se neuspje-šno nastavlja. Potreba realne institucionalizacije i institucionalne komplementarno-sti (plralizma) se zanemaruje i ignoriše, kao i razvoj nauke, obrazovanja, javnih in-teresa, efikasnih vlasnika kao masovnog fenomena i efikasnog privređivanja. Odla-že se održivi razvoj, stvaranje konkurenstskih sposobnosti i kompetencija i dr.

Apofatičnost (grč. apofazis – „negativan“) tranzicijskih privreda se u literaturi povezuje uglavnom s „neefikasnim institucijama“, „neracionalnim ponašanjem individua“, „nenormalnim bankarskim sistemom“, „nedovoljnom tržišnom discipli-nom“ i sl. Uzroci se najčešće traže u nekim uopštenim akademskih konstatacijama i karakteristikama, bez fenomenološkog zalaženja u stvarne korijene problema, iako su oni vidljivi golim okom i medijski prilično razobličeni. Akademska sfera svojim ćutanjem i nečinjenjem (čast rijetkim izuzecima) istupa kao duhovni sau-

239

česnik svih negativnosti o kojima je riječ. Ali, zato su glasni apoligetičari, koji svo-jim dogmatskim tumačenjima opravdavaju sve i svašta. Eksperiment institucio-nalnog monizma u socijalističkim državama je počeo u socijalizmu, negdje prije (1917, Rusija), a negdje kasnije (1945, Jugoslavija). Karakterisali su ga (V. Draš-ković 1994):

− otvorena represivnost sistema vlasti, dominacija birokratskogi etatizma i uprav-ljanja (command economy), sa planskom naturalizacijom robno-novčanih od-nosa i nerazvijenim i neorganizovanim tržištem,

− neefikasnost privređivanja uzrokovana destimulativnošću sistema, paternaliz-mom, nezainteresovanošću zaposlenih, fiktivnom zaposlenošću, uravnilovkom itd.

− ideološko-politički subjektivizam i dogmatizam, koji je uticao na nezadovolj-stvo naroda i brojne sociopatološke pojave,

− ideološko zamagljivanje suštine ekonomske stvarnosti, u kojima su dominirale monopolske strukture,

− lažni kolektivizam s organizovanom ekonomskom i političkom prinudom, kao i jednakošću na niskom nivou zadovoljenja potreba,

− začarani i kontroverzni krug temeljnih elemenata sistema (državna svojina, monopol državnog sektora, totalna planska determinisanost – put u komu-nizam165), i

− brojne negativne posledice, kao što su cjenovni dispariteti, robni deficiti, priv-redne disproporcije, špekulativno tržište, inflacija, dvojni kurs rublja, nizak ni-vo životnog standarda, ekstenzivni privredni rast, privredna stagnacija i kriza, reprodukovanje totalitarizma u svim oblastima života i rada itd.

Sprovođenje opštih društvenih i ekonomskih reformi166 (“perestrojka”) počelo

je 1985. u SSSR, uz zahtjev za “više socijalizma”. Rezultati su bili poražavajući. 165 Ideologija komunizma kao takva ništa poročno ne sadrži, već je naprotiv vrlo privlačna. Suština je, međutim, u metodima vladanja, koji se mogu nazvati boljševizam. Nije Lenjin slučajno ocjenjivao svoje istomišljenike ne samo i ne toliko po njihovom komunističkom ubjeđenju, koliko po stepenu boljševizma, odnosno spremnosti da odbace sve ljudsko radi postizanja ”apsolutno ispravnog” cilja. Ako je komunizam bio vjera, što se uslovno može prihvatiti, onda je boljševizam njegova inkvizicija. Pretvarajući nevjerovatno u ”očigledno”, koje dalje fetišizuje u apsolutnu i neprolaznu istinu, boljše-vizam to postiže bespoštednim, nehumanim i rušilačkim metodama, koji natapaju i sve religiozne i građanske ratove. Komunizam u formacijskom smislu nikad nije postojao, ali komunizam kao eko-nomsko “carstvo slobode” (Marks u “Gotskom programu”) i “raspodjela prema potrebama” (rijetkih pojedinaca) nije uništen, nego je vječan kao i boljševizam kao njegov metod vladanja. Ako je ”ko-munizam - fašizam sirotinje” kako reče kubanski pisac G. K. Infante, moramo razmišljati o pres-pektivi zemalja u kojima lumpen dolazi na vlast, prikrivajući se iza parole proglašavanja siromašnog života za patriotizam. Inače su komunizam (prvenstvo klase) i fašizam (prvenstvo rase) kao dva dominirajuća ateistička učenja u 20. vijeku slične (po ideji prvenstva i totalitarizmu).

240

Oni su pokazali da je mnogo lakše nešto proklamovati, nego ostvariti. Nije bilo lako srušiti kulu koja se decenijama zidala na direktivama, parolama i lažnim obećanjima, s jedne, i entuzijazmu, progonu i odricanjima, s druge strane. Početkom 90-ih je počela postsocijalistička tranzicija u Rusiji, svim bivšim državama SSSR i drugim državama Istočne i Jugoistočne Evrope (vidi šire u: V. Drašković 1995). Ona je pretpostavljala radikalne ekonomske i društvene reforme, prelaz od autoritarizma ka demokratiji, monizma ka pluralizmu, od socijalizma ka mješovitom društvu progresa, od formacijskog ka civilizacijskom razvoju.

Novi mutantni poredak nije doveo do željenog prosperiteta. Narodi i dalje pla-ćaju tuđe račune za neuspješne “reforme”, koje su bile interesno usmjerene na uski krug novih “elita”, kriza se zaoštrava i reprodukuje, enormne su polarizacije iz-među osiromašenog naroda i privilegovano obogaćenih rijetkih pojedinaca, neza-dovoljstvo je veliko. Uzrok se mora tražiti u zatajivanju, vulgarizaciji i zloupotrebi institucionalnih promjena.

Prelazak na mješovitu institucionalnu ekonomiju u Kini 80-ih i 90-ih godina svjedoči da je gradacijska tranzicija mnogo bezbolnija i efikasnija od “šok te-rapijske”. Kinezi su u praksi potvrdili svoju mudru izreku da “nije važno kakve je boje mačka, nego da lovi miševe”. Pored toga, relativizovali su tvrdnje mnogih zapadnih ekonomista o nespojivosti tržišta i socijalizma (“spontane evolucije i saz-najne kontrole” – F. Hayek). Ni fijasko tržišta, ni sve deformacije tržišta, ni mno-gobrojne ekonomske krize koje se nadovezuju jedna na drugu, ni pogubne pos-ledice tranzicije nijesu dovoljne da se shvati ilizija i prevara vulgarizovanog insti-tucionalnog tržišnog monizma. Dosledna primjena čak i onog dijela državnog regu-lisanja koji se tiče pravila ponašanja (koja bi valjda trebala da budu jednaka za sve?) bila bi dovoljna da eliminiše sve neregularnosti, negativnosti i deformacije koje su obilježile „vladavinu prava“ i „preduzetnički poredak“ neoliberalnih „refor-matora“.

Postsocijalistička tranzicija je sprovedena kao plišana revolucija i odgovor na socijalističku tiraniju (partije, ciljeva, parola, obećanja). Ali, sprovodila se rekom-binacija stare i nove tiranije. Pojavili su se novi i veći problemi, protivurječnosti, kriza, siromaštvo, raslojavanje i nesigurnost. Socijalistički poroci su upakovani u novo, opasnije ruho. Zajednički imenilac socijalističkih i postsocijalističkih eko-nomskih i društvenih problema je institucionalni vakuum s dominacijom degeneri-sanog tržišnog institucionalnog monizma. Proklamovana konkurencija je zamije-njena raznim oblicima monopola.

166 Izazov tranzicijskih promjena pojavio se u momentu kad su države socijalizma bile opterećene "legitimitetom prošlosti i neizvjesnom budućnošću" (Wagener 1993, p. 27). Ali, u mnogima od njih racionalan i efikasan odgovor još nije pronađen. Neuspješni socijalistički eksperiment je zamijenjen neuspješnim tranzicijskim eksperimentom.

241

Tabela 32: Rast realnog BDP u periodu 1989-2009 (za selektovane države)

Država Indeks 2009 (1989=100) Godišnja stopa rasta

Poljska 180 3,0

Rebublika Češka 137 1,6

Estonija 128 1,2

Mađarska 127 1,2

Slovenija 144 1,8

Centralna Evropa i baltičke države 150 2,0

Bosna i Hercegovina 81 -0,1

Bugarska 109 0,4

Makedonia 100 0

Crna Gora 88 -1,1

Rumunija 118 0,8

Srbija 69 -2,9

Jugoistočna Evropa 107 0,3

Jermenija 131 1,4

Belorusija 156 2,2

Gruzija 58 -3,7

Ukrajina 60 -2,5

Rusija 99 0

Istočna Evropa i Kavkaz 91 -0,5

Sve države tranzicije 131 1,4

Izvor: prilagođeno prema: Domazet 2010, p. 15.

Privredni razvoj postsocijalističkih država se zasnivao na fonu premanentne

protivurječnosti između retorike o pluralističkim institucionalnim promjenama i

242

mo-nističke primjene kvazi-neoliberalnih recepata makroekonomske politike. Ova druga je bila izuzetno interesno motivisana nezasitim apetitima državnih nomen-klatura, što je predstavljalo glavnu kočnicu institucionalnih promjena, pored izraže-nog socio-patološkog miljea. Sve je to rezultiralo u dugoročnoj destabilizuji priv-rednih sistema, preko dezinvestiranja i prelivanja pozitivnih efekata u potrošnju umjesto u proizvodnju. Postojao je veliki raskorak između formalno uspostavljenih ekonomskih institucija od strane ekonomske politike i ekonomskog ponašanja u praksi, koje je bilo daleko od regularnih normi. Vulgarizovani (redukovani) indivi-dualizam (privilegovanih) je odavno postao temelj formalnog institucionalnog monizma kao teorijske i ideološke podloge neoliberalne ekonomske politike.

Tabela 33: Karakteristike nerazvjenih (tranzicijskih) i razvijenih država

Države tranzicije Razvijene države

institucionalni vakuum (politički, ekonomski i socijalni) i dejstvo kvazi-institucija

izgrađeno komplementarno institucionalno okruženje, institucionalna infrastruktura,

institucionalna konkurencija i institucionalni intervencionizam

kvazi-neoliberalna anti-razvojna ekonomska politika konzistentna razvojna ekonomska politika

urušena i nerazvijena privredna infrastruktura razvijena privredna infrastruktura

negativna selekcija kadrova inovatorstvo i ekonomija znanja

disproporcija privrednih struktura i redukovane tržišne strukture

usklađene privredne strukture i zdrava tržišna konkurencija

reprodukovanje privredne i društvene krize, mogućnost razornih posledica

održiv ekonomski razvoj, veća prilagodljivost promjenama i brži izlazak iz krize

U postsocijalističkom periodu je stvoren sistem alternativnih institucija167. Tu spadaju razne sociopatološke pojave, siva ekonomija, istrajavanje u primjeni pog-

167 Dejstvo sistema alternativnih institucija posebno je bilo upečatljivo na mnogobrojnim primjerima grabeške privatizacije, koja ni do danas u većini država nije završena. A kako je brzometno i neprave-dno sprovođena, najbolje govori bogaćenje manjine na račun ogromne većine narosnih slojeva. Pri tome je sasvim jasno da su novokomponovani bogataši prihvatizovali samo ono što je narod izgubio.

243

rešnih monističkih recepata neoliberalne „šok terapije“, kompenzovanje strogosti formalnih pravila njihovim neizvršavanjem, korupcija, narušavanje (podrivanje) prava svojine, formiranje raznih stereotipova ponašanja, djelovanje neformalnih normi ponašanja (koje širi institucionalne konflikte) itd.

Iako su formirane mnoge društvene, ekonomske i tržišne institucije, one ni-jesu realno zaživjele, a nijesu značajnije unapređeni tržišna infrastruktura i kultura. Integralno tržište je još uvijek misaona imenica. Ukorijenili su se mnogi tržišni supstituti, mutantne i pseudo-tržišne strukture, “alternativnog” tipa. Oni samo imi-tiraju tržišnu infrastrukturu i redukuju konkurencija na navedene primitivne tržišne strukture. Sve analize tržišnih odnosa u većini postsocijalističkih država pokazuju da su monopoli do kraja iskoristili sve šanse koje su im se ukazale (povlašćeno omogućile).

5. Od institucionalnog vakuuma prema institucionalnom nihilizmu

Nealternativna interesna jednostranost je ispoljena u djelovanu ekonomskih politika većine država u tranziciji. Pogrešne postsocijalističke ekonomske politike doprinijele su formiranju specifičnog kočionog i kriznog tranzicijskog modela „23d“, kojeg čine:

− deformacije (ekonomske stvarnosti, preduzetništva, vrijednosnih kriterijuma, konkurencije, tržišnih principa),

− deficiti (vladavine prava, razvijene demokratije, institucionalnog ambijenta i in-stitucionalnih promjena),

− deregulacija (prekomjerna, neselektivna, interesno motivisana), − degeneracija (institutionalnog okruženja, tržišnih struktura i zdrave konkuren-

cije), − dizinvestiranje (merkantilistička i interesna orijentacija u prodaji ključnih priv-

rednih objekata), − destructivnost (vulgarizovane neoliberalne ekonomske politike, nomenklatura

vlasti), − diferencijacija (socijalna, između bogatih i siromašnih, povlašćenih “novih eli-

ta” i većine naroda),

Jer, bogatstvo ne pada s neba, niti bez razloga (rada, znanja, vještina, inovacija, nasledstva i dr.), niti je došlo iz inostranstva.

244

− devijacije (tranzicije, institucionalizacije, motivacije, bogaćenje po svaku cije-nu, civilizacionih standarda, društvenih i ekonomskih sloboda, individualnog izbora)

− disproporcije (društvene, ekonomske, socijalne, razvojne, između proklamova-nih obećanja i ostvarenih rezultata),

− dominacija (politike nad ekonomijom, vulgarizovanog institucionalnog moniz-ma nad institucionalnim pluralizmom, privilegovanog individualizma nad indi-vidualizmom kao masovnim fenomenom, monopola, socijalne patologije, tota-litarizma),

− diskriminacija (stvarnih ekonomskih sloboda, srednje klase, znanja), − diktati (novih "elita", interesnih partijskih koalicija i partija na vlasti, institucio-

nalnih imitacija i improvizacija), − determinisanost (filozofije vođa, lažnih reformatora i mesijanaca),

− demagogija (vulgarizovanih neoliberalnih ekonomskih “ideja” i retoričkih alibi-liberala, navodnih “reformista”, koji su mnogo profitirali na svojoj reto-rici i sofističkoj zamjeni teza u smislu masovnog individualizma – individuali-zmom povlašćenih pojedinaca),

− dualnost (između retorike i prakse, individualizma i masovnosti, bogatstva ma-njine i siromaštva većine, demokratije i partikratije, protekcionizma nad sopst-venim narodom i lažnog neoliberalizma),

− dihotomija (između ekonomskih institucija državnog regulisanja i tržišnog re-gulisanja),

− dogmatizam (vulgarizovanih neoliberalnih recepata),

− dezorijentacija (ekonomskih subjekata, naroda),

− dezorganizacija (svih socijalnih podsistema i nedostajuće institutucionalne kontrole)

− destabilizacija (privrede i društva, u kojima se reprodukuje kriza),

− degradacija (privrede, društva, moralnih vrijednosti, ekonomskih sloboda, pri-vatne inicijative, preduzetništva i konkurencije),

− denacionalizacija (grabeški obavljena, s neobjašnjivim prethodnim pretvara-njem društvene svojine u državnu) i

− demotivacija (naroda, većine ekonomskih subjekata). Navedeni uslovni model karakteriše funkcionisanje „grabeške države”168, koja je supstituisala „državu razvoja”, erodirala socijalističke institucije i stvorila insti-

168 Matematičko modeliranje ekonomske zbilje je popularno već dugo vremena, ali se pokazao neus-pješnim, bez obzira na simpatije iz Nobelovog odbora i odgovarajuće nagrade. Za postsocijalističku

245

tucionalni vakuum. To je omogućilo prvobitnu grabešku masovnu privatizaciju (prihvatizaciju) i kasniju „privatizaciju dobiti i nacionalizaciju gubitaka“ (Maj 2008, 7). Jasno je da je prednje moguće samo u uslovima fiktivnog (formalnog) postojanja institucija169, koje su direktno služile privilegovanim interesima. Zbog toga smo u svojim radovima formulisali terminološku ideju o postojanju institu-cionalnog nihilizma, kao metaforičnog naziva za:

− krizno stanje nastalo poslije dugoročnog anti-institucionalnog djelovanja,

− dugoročna svjesna blokada realnih institucionalnih promjena,

− forsiranje kvazi-institucionalnih i meta-institucionalnih promjena,

− dugoročno djelovanje vulgarizovanog neoliberalnog institucionalnog moniz-ma i

− dugoročno reprodukovanje institucionalnog vakuuma. Institucionalni vakuum se formirao po sledećem logičkom i hipotetičkom meto-dološkom modelu:

tranziciju, međutim, moguće je napraviti jednostavan matematički model u obliku jednačine, u kojoj je bogatstvo tajkuna približno jednako osiromašenju naroda. Prošireni (približan) matematički model može izgledati: bogatstvo tajkuna = gubitak naroda + pomoć iz inostranstva + netržišni i neregularni profiti. Detaljan struktura desne strane gornje jednačine sigurno uključuje kao značajnu stavku struk-turirani zbir privatizovane imovine (uglavnom grabeške). O kapitalu se može raspravljati samo u ma-lom procentu, jer mnogo više leži u imovini. To znači da privatizirane vrijednosti uglavnom nijesu stavljene u funkciju preduzetništva. Dakle, mnogi ekonomski analitičari unutar SEE područja nekriti-čki tvrde da je nezaposlenost jedno od ključnih ekonomskih problema. To je posljedica, ali ne i uzrok. Trebalo bi biti jasno da nema zapošljavanja, jer nema investicija, a njih nije bilo jer nema kapitala. On se čuva u raznim pasivnim oblicima vlasništva. Strana ulaganja su se u većini slučajeva dokazanla kao dezinvesticije, ili su grabeški „privatizovana“ kroz razne sociopatološke kanale. Ukupna šteta društvu i granične koristi „sposobnih“ pojedinaca rasli su paralelno, u uslovima nejednakog u pristupa resursima tj. povlaštenog izbora. 169 Nominalno (formalno) postoje demokratske i ekonomske institucije. One samo služe kao paravan za ispoljavanje i realizaciju interesa distribucione koalicije, koju čine pojedini članovi nomenklature vlasti i njima bliski i odani novokomponovani „biznismeni“. Piše se i priča da su oni često povezani s mafijaškim strukturama. Tim novim „elitama” nije u interesu jačanje infrastrukturne i institucionalne moći države, društva i privrede. Oni su stvorili sistem “alternativnih institucija”. Na taj način se kar-teliše tržište i parazitski razvija povratni uticaj na javnu politiku, supstituiše obećano kompetitivno i integralno tržište monopolskom kvazi-konkurencijom i nezakonitim načinima prisvajanja državne imovine i/ili rente. Pojedinci “stvaraju” enormno bogatstvo i uvećavaju ga do razmjera koje prijete da na razne načine potčine ogromnu većinu stanovništva. Njihova mrežna formalna i neformalna moć se reprodukuje i onemogućuje realnu institucionalizaciju, koju najvećim dijelom determinišu i doziraju partije (koalicije) na vlasti. Jednom riječju, glavni metodološki paradoks i suština tranzicijeske preva-re sastoji se u sledećem: pravila ponašanja formalno su postojala (na ovaj ili onaj način), ali vlast koja ih je kontrolisala nekima je tolerisala (i dozvoljavala) odstupanja od njih.

246

početni institucionalni vakuum

dejstvo institucionalnih ograničenja i izostanak institucionalne kontrole

formiranje kvazi-institucionalnog monizma

stvaranje kočionog institucionalnog mehanizma

reprodukovanje institucionalnog nihilizma. Tabela 34 dovoljno govori o potrebi aktivnoj ulozi države u periodima moder-nizacije privrede, da ne govorimo o težim periodima izlaska privrede iz dugotrajne ekonomske krize. Upoređenje ciljnih i instrumentalnih parametara omogućuje iz-vođenje mnogih zaključaka. Među njima se po svom značaju izdvajaju dva:

− prvi, o potrebi istovremene realizacije prestrukturiranja i modernizacije privrede na nekoliko paralelih nivoa, i

− drugi, o selektivnom korišćenju raznih parametara u raznim periodima reformi: počev od obima aktivnih resursa, preko efikasnosti iskorišćavanja resursa do primjene inovacija za dinamiziranje privrednog razvoja.

Navedeni indikatori mogu korisno poslužiti kao specifično razvojno ogledalo, pa neka se zainteresovani u njemu pogledaju i potraže valjanost sopstvenih raz-vojnih ekonomskih recepata. Vidjeće odmah koliko su ti recepti usklađeni s navedenim parametrima. Samim tim će moći da ocijene i njihovu validnost u dosadašnjem periodu tranzicije, kao i za izgradnju dugoročne privredne strategije razvoja (V. Drašković i dr. 2010, pp. 106-107).

Mnogi autori s pravom ističu značaj sinergističke koordinacije kao procesa uza-jamnog usaglašavanja ekonomskih institucija tržišnog regulisanja i državnog regu-lisanja. Na taj način, oni se direktno zalažu za ravnopravnost, međusobnu uslov-ljenost i uzajamnost dejstava svih ekonomskih institucija kao sastavnih djelova zajedničkog privrednog mehanizma koordinacije i regulacije. Drugim riječima, oni pravilno uočavaju imperativnu potrebu djelovanja institucionalnog pluralizma, um-jesto retorike o institucionalnim monizmima, a posebno umjesto djelovanja vulga-rizovanih kvazi-institucionalnih monizama. Univerzalni mehanizam pluralističke institucionalne koordinacije će sve postsocijalističke privrede morati prije ili kas-nije da primijene. On sadrži poznate ciljne i instrumentalne parametre.

247

Tabela 34: Od socijalističkog institucionalnog monizma, preko postsocijalističkog institucionalnog vakuuma do institucionalnog nihilizma

komandna ekonomija, sveobuhvatno planiranje, naturalizacija robno-nov-čanih odnosa, nerazvijeno i neorgani-

zovano tržište, ideološki i politički subjektivizam i dogmatizam,direk-tivno upravljanje, parole i obećanja

Socialistički eksperiment institucio-

nalnog monizma

paternalizam, nezainteresovanost zaposlenih (uravnilovka), fiktivna zaposlenost, lažni kolektivizam,

organizovana ekonomska i politička prisila, reprodukcija totalitarizma u

svim područjima života i rada, entuzijazam, progoni, žrtvovanje

usmjerena na uske interese novih „elita“, iluzija i obmana institucio-nalnog tržišnog monizma, potpuno nepovjerenje u ustanove državne regulacije, privatizacija dobiti i

nacionalizacija gubitaka

Postsocija-listička

tranzicija

kriza je intenzivirana i reprodu-kovana, ogromna polarizacija između

siromašnog naroda i obogaćenih rijetkih privilegovanih pojedinaca,

urušavanje socijalističkih institucija i stvaranje institucionalnog vakuuma

nastavak autoritarne tradicije, domi-nacija vulgarizovanog tržišnog insti-tucionalnog monizma, ostvarenje ne-zakonitog i netržišnog profita, insti-tucionalizacija privilegija, rekombi-nacija starih i novih oblika tiranije

(partija, ciljeva, obećanja), grabeška privatizacija, teološka zamjena ciljeva

privrednog razvoja pričama o liberalizaciji, pravednoj privatizaciji, demokratizaciji, realnoj instituciona-

lizaciji i stabilizaciji

Mutantni poredak

ekonomska politika kao marioneta pojedinih političkih stranaka i

pojedinaca, sistem alternativnih institucija (razne sociopatološke

kreacije i siva ekonomija, nastavak primjene pogrešnih i vulgarizovanih

monističkih recepata neoliberalne "šok terapije, kompenzovanje strogost

formalnih pravila njihovim neizvršavanjem, korupcija, gušenja

prava svojine, stvaranje različitih ste-reotipova ponašanja)

Kvazi-institucionalizacija: buvljaci, crno i sivo tržište, monopoli i kvazi-tržišne strukture, nepotizam, log-rol-

ling, lobiranje, rentno orijentisano ponašanje

Institucio-nalni

vakuum

Meta-institutionalizacija: nadinstitucije,

institucije totalne kontrole

deformacije, disproporcije, destabilizacija, demotivacion,

diferencijacija

Specifični kočioni model

deficiti,dizinvestiranje, deregulacija, dogmatizam,

diktati

dugoročno anti-institucionalno djelo-vanje, blokada realnih institucional-nih

promjena, redukcija masovnog individualizma

INSTITU-CIONALNI NIHILIZAM

dugoročni efekti kvazi-neoliberalnog institucionalnog monizma i dugoro-čna reprodukcija institucionalnog

vakuuma, retorika promjena je supstituisala stvarne promjene

248

socio-patološki milje, dugoročna destabilizacija privrednog sistema, vulgarizovani individualizam je nametnut kao društvena i civilizacijska norma, grabeška država je zamijenila državu

razvoja, dominira paradoksalna potreba da javne ekonomske politike služe privatnim interesima, sistem ključnih društvenih vrijednosti je poremećen

Saznanja ekonomske nauke i ekonomska stvarnost pokazali su da je potrebno regulisanje (institucionalizacija) tržišta ako se žele izbjeći i smanjiti posledice sti-hijnih tržišnih djelovanja. Rekombinovane institucije, koje omogućuju uspostav-ljanje raznih oblika kvazi-institucionalnih odnosa sa privilegovanom motivacijom samo prolongiraju izlazak iz krize. Krizni izazovi mogu imati samo jedan efikasan odgovor, koji je isti na globalnom, regionalnom ili lokalnom nivou: fokusiranje i koordinacija razvoja pet i faktora (V. Drašković 2010, s. 20):

− institucije, − infrastruktura, − inovacije, − investicije i − informacije (uslovno: znanje).

Tabela br. 35: Ciljni i instrumentalni parametri privreda u tranziciji

Ciljni parametri Instrumentalni parametri

- Jaka i efiksana vlada, koja učestvuje u stvaranju i podršci komforme institucionalne sredine. - Snažan razvoj diversifikovane i konkuren- tno sposobne privrede. - Institucionalna sredina, koja doprinosi realizaciji preduzetničke inicijative. - Društveno-politički sistem, koji uvažava interese građana, izbornost i smjenjivost viših organa vlasti i postojanje aktivnih povratnih veza između građana i vlasti. - Postojanje neformalnih institucija, koji odra- žavaju specifiku nacionalne kulture i obez- bjeđuju tolerantnost građana prema drugim kulturama. - Razumna otvorenost privrede i društva.

- Kvalitatan institucionalni ambijent. - Razvijena proizvodna infrastruktura. - Visoka makroekonomska stabilnost. - Efikasno zdravstvo i obrazovanje. - Efikasna robna tržišta. - Efikasno tržište rada. - Razvijeno finansijsko tržište. - Spremnost privrede za korišćenje najsavre- menijih tehnologija. - Značajne razmjere tržišta na kojima djeluju domaće firme. - Razvijeni oblici uzajamnog djelovanja biznisa u okvru privrede. - Efikasan nacionalni inovacioni sistem.

Izvor: The Global Competitiveness Report 2008-2009, pp. 3-7.

249

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

Primijenjene “reformske” metode (među kojima su značajno zastupljeni i kvazi-neoliberalni

“recepti”) i poražavajući rezultati tranzicije i privatizacije su ubjedljivo pokazali da se zapravo radi o zloupotrebi neoliberalnih ideja, odnosno o antinomijskom pretvaranju vrijednih neoliberalnih postula-ta u kvazi-određenje. Navedene ideje su u postsocijalističkim zemljama daleko više propagirane, nego što su sprovođene, pa se ta distinkcija mora imati u vidu pri ocjeni stvarnih mogućnosti i uspješnosti primnjene originalnog neoliberalnog modela. Pri tome se mora imati u vidu da ni jedna ekonomska teorija ne predstavlja skup gotovih preporuka koje su direktno primjenjive u privrednoj praksi, nego je više metod, intelektualni instrument i tehnika mišljenja koja pomaže svakom ko njom vlada da dođe do pravilnih zaključaka (J. M. Keynes), da ne postoji apsolutna i jedinstvena ekonomska teorija za sva vremena (J. Hicks) i da je svaka ekonomska teorija manje ili više ideološki determinisana, jer opravdava određeni ekonomski i politički poredak. Prednje se navodi kao objašnjenje za kritiku svih oblika ekonomskih i institucionalnih monizama (a sve diktature, dogmatizacije, apsolutizacije, totali-tarizmi i imperijalizmi nijesu zasnivali na monizmima). Dominacija institucionalnog i kvazi-institu-cionalnog monizma izazvala je nesagledive posledice u većini država tranzicije, koje su evidentne na mnogim poljima. Zato treba hitno institucionalizovati “institucionalizaciju” tranzicije, posebno u dije-lu interesnog kvazi-institucionalnog ponašanja. To suštinski znači: a) eliminaciju svih oblika institu-cionalnih imitacija, supstitucija, improvizacija i rekombinacija, kočionih oblika kvazi-institucionalnih odnosa, širokog kruga socijalne patologije i dominaciju kvazi-institucija i monopola (koju je namet-nula pogubna kvazi-neoliberalna ideologija, primjenjujući glokalističku antinomiju na relaziciji pro-tekcionizam prema narodu – kvazi-neoliberalizam za narod), dominaciju politike „kao sudbine“ (ter-min B. Gluščevića) nad svim oblastima života i rada, koji su po prirodi stvari onemogućili demokrati-zaciju i institucionalizaciju, b) afirmaciju institucionalnog pluralizma, institucionalne konkurencije, institucionalnih inovacija, institucionalne kontrole, znanja, vladavine prava (koja će izvršavati svoje osnovne funkcije: specifikacija i zaštita prava svojine, obezbjeđivanje uslova za slobodan promet re-sursa, zdravu konkurenciju i stvaranje efikasnih institucionalnih struktura) i demokratije, c) primjenu fleksibilne kombinacije i konvergencije ekonomske konkurencije (po horizontali) i ekonomske prinu-de (po vertikali), samoorganizacije (odozdo) i organizacije (odozgo), subjektivnih težnji i objektivnih uslova i d) da formulu ekonomskog rasta i razvoja treba tražiti u ekonomiji, a ne izvan nje, da treba osloboditi ekonomske slobode i stvoriti preduzetnički održivi razvojni model, koji bi bio kombinacija specifičnosti pojedinih zemalja sa ”složenom smjesom tržišne motivacije, državne reglamentacije i političke demokratije” (J. K. Galbraith).

Civilizacijski put društveno-ekonomskog razvoja je afirmisao mješovitost (pluralizam), postepe-nost (gradualizam), sinergizam (prioritet cjeline u odnosu na zbor djelova), univerzalizam (globa-lizam) i demokratiju kao svoje dominantne karakteristike, koje direktno protivurječe svim oblicima apsolutizma (monizma), skokovitosti (šok terapije), partijskog totalitarizma i nacionalnog izolacio-nizma. Za taj put je potrebna kombinacija (a ne unifikacija), kreacija (a ne improvizacija), realne promjene (a ne apstraktne), realizacija (a ne verbalizacija), organizacija razlika (a ne isticanje razlika). Potrebno je forsirati profitno orijentisani umjesto rentno orijentisanog tipa motivacije ekonomskih subjekata, razviti instituciju državnog regulisanja po uzoru na razvijene države, unaprijediti tržišnu infrastrukturu i kulturu, postepeno stvarati integralno tržište i transparentan institucionalni ambijent, sa kompaktibilnim, povezanim, nekonfrontacijskim, fleksibilnim i efikasnim institucijama. Pri tome institucionalni pluralizam nema alternativu.

Sve su to su preduslovi za formulisanje i sprovođenje održivog i realno institucionalizovanog društveno-ekonomskog poretka i u njemu konzistentne ekonomske politike i razvojne strategije.

250

SUMMARY

Applied “reform” method (including some significantly represented quasi-neoliberal "recipes")

and the devastating results of transition and privatization have convincingly shown an abuse of neoli-beral ideas, ie the antinomical conversion of valuable neoliberal postulates into quasi-determination. In the post-socialist countries, these ideas have been more propagated than implemented, so that distinction must be included when assessing the actual features and successfull implementation of the original neoliberal model. Also, it must be borne in mind that econmic theory is not a set of ready-recommendations that are directly applicable to economic practice, but rather a method, an intellectu-al tool and technique of thought that helps anyone using it to draw correct conclusions (J.M. Keynes). Accordingly, there is no absolute and unique economic theory for all times (J. Hicks) and there is no any economic theory more or less ideologically determined, because it justifies certain economic and political order. The above is cited as an explanation for criticism of all forms of economic and institu-tional monism (though, all dictatorships, dogmatism, absolutism, totalitarianism and imperialism were not based on the monism). The dominance of institutional and quasi-institutional monism has caused serious consequences in most countries in transition, and that is evident in many areas. There is an urgent need to institutionalize transnational “institutionalization”, especially in the part of quasi-institutional behavior. That essentially means: a) eliminating all forms of institutional imitation, sub-stitution, improvisation and recombination, as well as forms of quasi-institutional relations, and a wide range of social pathologies and the dominance of quasi-institutions and monopolies (imposed by the quasi-destructive neoliberal ideology, applying globa-listic antinomy in the relation: protectionism towards the people – quasi-neoliberalism of the people), the domination of politics “as-estiny” (a term by B. Gluščević) of all life and work forms, who have, by definition, disabled the process of democra-tization and institutionalization, b) affirmation of institutional pluralism, institutional competition, institutional innovation, institutional control, knowledge, rule of law (which will perform its basic functions: specification and protection of property rights, providing conditions for the free traffic of resources, fair competition and creating the effective institutional structures), and democracy, c) implementation of a flexible combination and convergence of economic competition (horizontally) and economic constraints (vertically), self-organization (from the bottom) and the organization (from the top), the subjective tendencies and objective conditions, and d) the economic growth and deve-lopment formula should be sought in the economy, not outside of it, enabling the economic freedom and creating entrepreneurship sustainable development model, combining the characteristics of parti-cular countries with "a complex mixture of market motivation, government regulation, and political democracy" (J.K. Galbraith).

Civilizational path of socio-economic development has affirmed pluralism, gradualism, syner-gism (priority of the whole in relation to the set of parts), universalism (globalization) and democracy as its dominant characteristics, that directly contradict all forms of absolutism (monism), jumpiness (shock therapy), party totalitarianism and national isolationism. That path needs combination (not unification), creation (not improvisation), real changes (not abstract), realisation (not verbalization), organization (not emphasizing) of the differences. It is necessary to focus on profit-oriented instead of nonprofit-oriented motivation types of economic agents, to develop the institution of state regulation on the model of developed countries, to improve market infrastructure and culture, and to gradually create an integrated market and transparent institutional environment, with compatible, affiliated, non-confrontational, flexible and efficient institutions. With all of that involved, institutional plura-lism has no alternative.

These are all prerequisites for the formulation and implementation of sustainable and real insti-tutionalized socio-economic order and consistent economic policy and development strategies into it.

251

LITERATURA

Aburdene, P. (2005) Megatrends 2010: The Rise of Conscious Capitalism. Charlottesville:

Hampton Roads Publishing Company. Acemoglu, D., Johnson, S., Robinson, I. & Thaicharoen, Y. (2003), “Institutional Causes, Mac-

roeconomics Simptoms: Volatility, Crises and Growth”, Journal of Monetary Economics, 50. Acemoglu, D., Johnson, S. and Robinson, J. (2005), „Institutions and the Fundamental Causes,

of Long-Run Growth“, In. Handbook of Economic Growth, Ph. Aghion, S. Durland (eds), Elsevier, Amsterdam, 385-472..

Acemoglu, D. & Johnson, S. (2005), “Unbundling Institutions”, Journal of Political Economy, 135(5), 949-995.

Acemoglu, D. Johnson, S., Robinson, J. & Yared, P. (2008), „Income and Democraty“, Ame-rican Economic Review, 98(3), 808-842.

Aguilera, R. V. & Jackson, G. (2003). The cross-national diversity of corporate governance di-mensions and determinants. Academy of Management Review, 28 (3), 447-465.

Alchian, A. A. (1950), “Uncertainty, evolution and economic theory”, Journal of Political Economy, 58, 211-221.

Alchian A. A. (1985), “Some exonomics of property rights”, Il Politico, 30(4). Alchian A. A. (1974), “Corporate management and property rights”, In: The economics of pro-

perth rights, Ed. by E. G. Furuboth, S. Pejovich, Cambridge. Alchian A. A. & Demsetz H. (1972), “Production, information costs, and economic organizati-

on”, American Economic Review, 62(2), 777-795. Alchian A. A., Demsetz H. (1973), “The property rights paradigm”, Journal of Economic His-

tory, 33(1). Alesina, A. (1995), “Elections, party structure, and the economy” in: J. S. Banks and E. A. Hanushek,

eds. Modern Political Economy: Old Topics, New Directions, Cambridge University Press, Cambridge. Allen, D. W. (1991), “What are transaction costs?” Research in Law and Economics, 14, 1-18. Amsden, A. H., Kochanowisz, J. & Taylor, L. (1994), The Market Meets Its Match. Restructu-

ring the Economies of Eastern Europe, Harvard University Press. Anan’in, O. (2007), “Ekonomika – nauka i/ili iskustvo?”, Montenegrin Journal of Econo-

mics, 3(6), 71-100. Anderson, T. & McChesney, F. S. ed. (2003), Property Rights: Cooperation, Conflict, and

Law. Princeton University Press, Princeton. Aoki, M. (1984), The Cooperative Game Theory of the Firm, Oxford University Press, Oxford. Aoki, M. (2000), Information, Corporate Governance and Institutional Diversity: Competiti-

veness in Japan, the USA and transitional economies, Oxford University Press, Oxford. Aoki, M. (2001). Towards a Comparative Institutional Analysis, MIT Press, Cambridge. Apreda, R. (2008). The Semantics of Governance. In: Clarke, T. and dela Rama, M. (eds) The

Fundamentals of Corporate Governance, Volume 1: Ownership and Control, SAGE Publications, London 10-23.

Arrow, K. J. (1970), ”Political and Economic Evaluation of Social Effecs and Externalities”, In: The Analysis of Public Output, Ed. by J. Margolis, New York.

Arrow, K. J. (1970), ”Rationality of Self and Others”, Hogarth, R. & Reder, M. eds., Rational Choice, Universita of Chikago Press, Chikago.

Arrow, К. J. (1994), Methodological individualism and social knowledge, American Economic Review, 84(2), 4-15.

Автономов, В. С. (1998), Модель человека в экономической науке, СПб., Moskva. Babic, V. (2010), “Corporate Governance in Transition Economics”, Ekonomske teme, 34(2),

555-568.

252

Bakan, J. (2004), The Corporation, The Pathological Pursuit of Profit and Power, Free Press, New York.

Baron, D. (2001), “Theories of Strategic Nonmarket Participation: Majority-Rule and Executive Institutions”, Journal of Economics and Management Strategy, 10, 7-45.

Barzel, Y. (1989), The Economics of Property Rights, Cambridge University Press, Cambridge. Baum, J. & Singh, J. (1994) “Organizational Hierarchies and Evolutionary Processes: Some

reflections on a Theory of Organizational Evolution”, In: J. Baum, J. Singh (eds.) Evolutionary Dynamics of Organizations, Oxford University Press, Oxford.

Becker G. S. (1957), The economics of discrimination, Chicago. Becker, G. S. (1983), “A Theory of Competition Among Pressure Groups for Political Influ-

ence”, The Quarterly Journal of Economics, 98(3), 371-400. Becker L. S. (1977), Property rights: philosophical foundations, Cambridge. Behrens P. (1985), “The firm as a complex institution”, Journal of Institutional and Theoretical

Economics, 141(1). Berkowitz, D., Pistor K.. & Richard J. F. (2003), “Economic Development, Legality, and the

Transplant Effect”, European Economic Review, 47(1), 165-195. Bessy, Ch., Favereau, O. (2003), “Institutions et économie des convention”, Cahiers d'économie

politique, 44, 119-164. Бесси, K. и Фавро, O. (2010), “Экономика конвенций и институционализм: результаты

вза-имодействия”, Вопросы Экономики, 9, 26-40. Berglöf, Von Thadden, E. (1999), The Changing Corporate Paradigm: Implications for Tran-

sition and Developing Countries, (www.worldbank.orii/research/abcd/ /Washington I l/ pdfs/berglof. pdf, downloaded 09.11.2012)

Berle, A. & Means, G. (1932). The Modern Corporation and Private Property. Mac Millan, New York.

Bhattacharyya, S. (2009), “Unbundled Institutions, Human Capital and Growth”, Journal of Comparative Economics, forthcoming.

Blair, M. (1995), Oenership and Control: Rethinking Corporate Governance for the Twenty First Century, Brooking Institution Press, Washington.

Blaug, M. (1994), „The rationality postulate“, In: The Methodology of Economics, Cambridge. Boltanski, L., Thévenot, L. (1991), De la justification. Les ékonomies de la graddeur, Gal-

limard, Paris. Bowles, S., Choi, J. K. & Hopfensitz, A. (2003), “The Co-evolution of Individual Behaviors and

Social Institutions”, In: Journal of Theoretical Biology, 223, 135-47. Breaden C. H. & Toumanoff P. G. (1984), “Transaction costs and economic institutions”, The

political economy of freedom: essays in honour of F. A. Hayek, Ed. by K. R.Leube, A. H. Zlabinger, Munchen.

Bromley D. (1989), Economic Interests and Institutions. The conceptual foundations of public policy, New York.

Bruno, M. (1997), “Glubokie krizisi i reforma”, Voprosi ekonomiki, 2, 4-29. Buchanan, J. (1980), “Rent Seeking and Profit Seeking”, In: Toward a Theory of the Rent-

Seeking Society, Buchanan, J., Tollison, R. & Tullock, G., (ed.), Texas A&M Univers. Press, 3-16. Buckingham, A. (1999), “Is there an Underclass in Britain”, British Journal of Sociology, 1, 49-

75. Budak, J. i Sumpor, M. (2009), „Nova institucionalna ekonomijai institucionalna konvergenci-

ja“, Ekonomski pregled, 60 (3-4), 168-195. Bukvić, R. (2003), “Ekonomske slobode i ekonomski suverenitet u uslovima globalizacije – pri-

lagođavanje i potčinjavanje”, u: Politika i slobode, Institut društvenih nauka - Centar za ekonomska istraživanja, Beograd, 111-121.

Burki, S. & Perry, G. (1998), Beyond the Washington Consensus: Institutions Matter, World Bank, Washington.

Calabresi, G. & Melamed, D. S. (1972), “Property Rules, Liability Rules, and Inalienability: One Wiew of the Cathedral”, Harvard Law Review, 85(2).

253

Carroll, A. B. (1979), A Three-dimensional Conceptual Model of Corporate Social Perfor-mance, Academy of Management Review, 4, 497-505.

Carroll, A. B. (1999), Corporate Social Responsibility: Evolution of a Definitional Construct. Business and Society, 38(3), 268-295.

Carroll, A. B. (2000), Ethical Challenges for Business in the New Millennium: Corporate So-cial Responsibility and models of management morality, Business Ethics Quarterly, 10(1), 33-42.

Carroll, A. B. & Buchholtz, A.K. (2003), Business and Society: Ethics and Stakeholder Mana-gement, 5th ed., Thomson South-Western, Australia.

Chueng S. N. S. (1974), “Structure of a contract and the theory of non-exclusive resources”, In: The economics of property rights, Ed. by E. G.Furuboth, S. Pejovich, Cambridge.

Chueng S. N. S. (1978), The myth of social costs, L. Chueng S. N. S. (1983), “The contractual nature of the firm”, Journal of Law and Economics,

26(1). Clague, C. (1997), “The new institutional economics and economic development”, In: Clague

C. (ed.) Institutions and economic development: Growth and governance in less-developed and post-socialist countries, John Hopkins University Press, Baltimore.

Coase, R. H. (1937), “The Nature of the Firm”, Economics 4(5). Coase, R. H. (1964), “The Problem of Social Costs”, Journal of Law and Economics, 3(1). Coase, R. H. (1972), “Industrial Organization: A Proposal for Research”, In: V. Fuchs ed., Po-

licy Issues and Research Opportunities in Industrial Organisation, 3, Cambridge, 59-73. Coase, R. (1984), The New Institutional Economics, Journal of Institutional and Theoretical

Economics, 140(1), 229-231. Coase, R. H. (1984a), “Coment”, Journal of Institutional and Theoretical Economics, 140(1). Coleman, J.S. (1990), “Rational organization”, Rationality and Society, 2(1), 94−105. Commons, J. (1931), „Institutional Economics“, American Economic Review, 21, 648-657. Compte-Sponville, A. (2006), „Je li kapitalizam moralan“, Masmedia, Zagreb. Cooter, R. D. (1997), “The Rule of State Law and the Rule-of-Law State: Economic Analysis of

the Legal Foundations of Development”, “nnual World Bank Conference on Development Econo-mics, World Bank, Washington DC, 191—206.

Csaba, L. (1995), The Capitalist Revolution in Eastern Europe. A Contribution to the Economic Theory of Systemic Shange, Edward Elgar.

Csaba, L. (2007), “Institutions and growth: what is the nexus?” In: Csaba, L.: The New Political Economy of Emerging Europe, Akademiai/Kluwer, Budapest.

Cuervo-Cazurra A. & Martin de Holan, P. (2002), “The emergent and guided co-evolutions of location advantage”, In: 28th EIBA Conference Proceedings, Athens.

Cvjetićanin, D. (2004), „Ekonomska sloboda: strah i nada“, u: Ekonomske slobode i poslovno udruživanje, SEJ, Miločer.

Cyert, R. M. & March, J. G. (1963), A Behavioral Theory of the Firm, Prentice-Hall Inc., Englewood Cliffts (N. Y.).

Cyert R. & March J. (1992), A behavioral theory of the firm, Blackwell Business Publishers, Oxford, UK.

Ćirović, M. (1998), “Bankarski sistem u tranziciji”, Privatizacija, finansijsko tržište i finansij-ske institucije, Beograd: NDEJ i Ekonomski fakultet.

Čakardić, A. (2006), „Globalna neoliberalna demokracija u ‘minimalnoj’ državi“, Filozofska is-traživanja, 26 (104), sv. 4, 849-860.

Čomski, N. (1999), Profit iznad ljudi: neoliberalizam i globalni poredak, Svetovi, Novi Sad. David, P. A. (1994), “Why are institutions the “carriers of history”? Path dependence and the evolution

of conventions, organizations, and institutions”., Structural Change and Economic Dynamics, 5, 205-220. Davis, E. P. (2008). Institutional Investors, Corporate Governance and the Performance of the

Corporate Sector. In Clarke, T. and dela Rama, M. (eds) The Fundamentals of Corporate Goance, 1, Ownership and Control, London, SAGE Publications, 276-300.

Dean, D. H. (2003), “Associating the cooperation with a charitable event through sponsorship: Measuring the effects on corporate-community relations”, Journal of Advertising, 31(4), 77-88.

254

De Alessi L. (1980), “The economics of property rights: a review of evidence”, Research in Law and Economics, 2.

De Alessi L. (1983), Property Rights, Transaction, Cost and X- Efficiency: An Essay Economic Theory, American Economic Rewiew, 73(1), 64-78.

Demsetz, H. (1988), The Organization of Economic Activity, 2, Basil Blackwell, Oxford. Demsets, H. (1967), “Toward a Theory of Property Right”, American Economic Review, 57(2). Denzau, A. T. & North, D. C. (1994), “Shared mental models: ideologies and institutions”, Kyklos,

47(1), 3-31. Dixit, A (2009), “Governance Institutions and Economic Activity”, American Economic Review,

99 (1), 5-24. Domazet, T. (2010) Facing the Future of Economic Policy- Causes of the Crisis from the Politi-

cal Econmomy Point of View. Proceedings of the Scientific Conference Facing the Future of South East Europe:7-70. Zagreb: Croatian Institute of Finance and Accounting.

Doner, R. F. & Schneider, B. (2000), “The New Institutional Economics, Business As-sociations and Development”, Diskussion Papers, 111, ILO.

Drobak, J. & Nye, J. (1997), “Introduction”, In The Frontiers of the New Institutional Economics, Academic Press, San Diego.

Drakulić, D. (2012), “Does Serbia Need a New Transition?”, Montenegrin Journal of Econo-mics, 8(3) 37-46.

Drašković, M. (2005), “Teorija igara i istrživanje prirode firme”, Montenegrin Journal of Eco-nomics, 1(1), 169-178.

Drašković, M. (2007), “Suština i značaj teorije dogovora”, Montenegrin Journal of Economics, 3(6), 213-222.

Drašković, M. (2009), „Globalna finansijska kriza i neoliberalna dogma“, Ekonomija-Eco-nomics, 16(1), 127-148.

Drašković, M. (2010), „Uzroci globalne finansijske krize“, Ekonomika/Economics 17(1), 181-198.

Draskovic, M., Stjepcevic, J. (2012), “Institutional Framework of Corporate Governance With Reference to the Former Yugoslav Transition Economies”, Montenegrin Journal of Economics, 8(4), 12-24.

Draskovic, M. & Radovic, D. (2012a), “The Economy of Conventions’ Originality and Simila-rities With Neoinstitutionalism”, Montenegrin Journal of Economics, 8(1)., 207-222.

Draskovic, M. & Lojpur, Anja (2013), “Institutional Aspects of the Corporate Governance”, 18th International Scientific Symposium SM 2013 – Strategic Management and Decision Support Systems in Strategic Management, Subotica.

Drašković, M. i Drašković, V. „Kritika metodološkog individualizma“ Ekonomija / Economics 19(2), 273-296.

Draskovic, M. i Drašković, V. (2013a), „Institucionalni pluralizam vs. socijalna patologija kao odnos koji objašnjava ulogu države u obezbjeđenju ekonomskog rasta“, Economija/Economics (u pripremi),

Draskovic, M. i Dorokhov, A. (2013), „Institutional Environment and Organization of the Cor-porate Governance“, u: Problemi razvitija mirovoj i rossijskoj ekonomiki, Irkutsk, 37-43.

Drašković, M. i Stjepčević, J. (2013), „Institucionalni okvir korporativnog upravljanja kao klju-čni aspekt održivog razvoja“, Institucionalne promene kao determinanta privrednog razvoja Srbije, Ekonomski fakultet, Kragujevac (u pripremi).

Drašković, V. (1994), Razvoj sovjetske ekonomske misli, Ekonomika, Beograd:. Drašković, V. (1995), Tranzicija i mješovita ekonomija, Ekonomika, Beograd. Drašković, V. (1997), Neoinstitucionalne ekonomske teorije, Ekonomika i Fakultet za pomor-

stvo, Beograd–Kotor. Drašković, V. (1998), “Privatizacija v SRJ”, Mirovaja ekonomika i meždunarodije otnošenija, 9,

113-119. Drašković, V. (1998a), “Suština i značaj teorije javnog izbora”, Ekonomska misao, 3, 23-22.

255

Drašković, V. (1998b), „Mogućnost primene neoinstitucionalne ekonomske teorije u analizi tranzicije postsocijalističkih zemalja“, Ekonomska misao, 31(4), 401-412.

Drašković, V. (1998c), „Dileme i paradoksi tranzicije i privatizacije“, Tranzicija postsocijalis-tičkih privreda, CANU, Podgorica, 133-144.

Drašković, V. (1999), “Problemi i deformacije tranzicije”, Ekonomska misao 32(3-4), 221-234. Drašković, V. (2000), „Sprovođenje institucionalnih promjcna u Crnoj Gori”, Tržišna reforma

privrede - izazovi i mogućnosti, Ekonomist, 32(4), 121-127. Drašković, V. (2001), “Kočioni mehanizam YU tranzicije”, Tranzicija i (re)integracija priv-

rede, Ekonomist, 34(2), 67-73. Drašković, V. (2001), “Institucionalizacija i kvaziinstitucionalizacija u SRJ”, u: Tržišna refor-

ma privrede, Ekonomist, 3, 35(3), 71–78. Drašković, V. (2002), “Masovna vaučerska privatizacija i neoinstitucionalna teorija prava svo-

jine”, Ekonomika preduzetništva, 2, 107-109. Drašković, V. (2002a), “Barjeri na puti sozdanija rinočnih institutov v Jugoslavii”, Mirovaja

ekonomika i meždunarodnie otnošenija, 6, 88-93. Drašković, V. (2002b), Kontrasti globalizacije, Ekonomika i Fakultet za pomorstvo, Beograd-

Kotor. Drašković, V. (2003) Značaj institucionalizacije i njena ograničenja u periodu postsocijalističke

tranzicije, Ekonomska misao, 1-2, 143-151. Drašković, V. (2004), “Kočioni faktori i zablude crnogorske institucionalizacije”, Zbornik

CANU, 67, 233-248 Drašković, V. (2005), Svojina i privatizacija, Fakultet za pomorstvo, Kotor. Drašković, V. (2005a), “Individualizam i instituti”, Montenegrin Journal of Economics, 1(2),

57-70. Drašković, V. (2005b) “Prioritet ekonomskih instituta u odnosu na ekonomske slobode i njihova

komplementarnost”, Ekonomski anali, 165, 213-225. Drašković, V. (2005c), “Ograničenja postsocijalističke institucionalizacije”, Zbornik Fakulteta

za pomorstvo Kotor, 21, 131-46. Drašković, V. (2007), „Imitacije postsocijalističke institucionalizacije”, Montenegrin Journal of

Economics 2(4), 49-69. Drašković, V. (2007a), “Kritika odnosa ekonomske politike i institucionalizacije u Crnoj Gori,

Ekonomija/Economics, 15(1), 83-99. Drašković, V. (2008), „Finansijska kriza i paradoksi“, Montenegrin Journal of Economics, 4(8),

5-8. Drašković, V. (2009), "Neoinstitucionalizam, neoliberalizam i globalna finansijska kriza", Mon-

tenegrin Journal of Economics, 5(9), 23-33. Drašković, V. (2010), „Neoliberalni mitovi globalizacije i pseudo-tržišne tranzicijske privrede”,

Montenegrin Journal of Economics, 6(11), 11-18. Drašković, V. (2010), „The Real Institutionalization as a Condition of the Efficient Economic

Politics and Economic Development”, Montenegrin Journal of Economics, Vol 7(1), 5-20 Drašković, V. (2010b), „The Real Institutionalization as a Condition of the Efficient Economic

Politics and Economic Development of the CEE States“, Facing the Future of South East Europe, Zagreb: Hrvatski institut za financije i računovodstvo, 197-222.

Draskovic, V. (2011), “The Institutional Pluralism as a Condition of the Economic Develop-ment”, Zhurnal Economicheskoj Teorii, 4, 7-17.

Draskovic, V. (2011a), „The Real Institutionalization as a Condition of the Efficient Economic Politics and Economic Development“, Montenegrin Journal of Economics, 7(1), 5-20.

Drašković, V. (2013), “Primjeri institucionalnog nihilizma u postsocijalističkim državama“, Institucionalne promene kao determinanta privrednog razvoja Srbije, Ekonomski fakultet, Kragu-jevac (u pripremi).

Drašković, V. i Jovović, R. (2006), „Globalizacija u ekonomskom kontekstu“, Montenegrin Jo-urnal of Economics, 2(3), 75-88.

256

Drašković, V., Drašković, M. (2009), „Neoinstitucionalizam, neoliberalizam i globalna finansij-ska kriza“, Montenegrin Journal of Economics, 5 (9), 23-32.

Drašković, V. i Drašković, M. (2009a), „Prepreke ekonomskoj institucionalizaciji u državama tranzicije”, u: Zbornik Institucionalne promene kao determinanta privrednog razvoja Srbije, Kragu-jevac, 21-29.

Drašković, V. i Drašković, M. (2009), “Priority of the Anti-Crisis Economic Policy Based on Innovative-Institutional Changes”, Montenegrin Journal of Economics 5(10), 47-52.

Drašković, V., Drašković, M. (2010), „Uzroci reprodukovanja institucionalnog vakuuma u bal-kanskim postsocijalističkim državama“, u: Institucionalne promene kao determinanta privrednog raz-voja Srbije, Kragujevac, 47-54.

Drašković, V. i Drašković, M. (2010a), „Prepreke ekonomskoj institucionalizaciji u državama tranzicije”, Institucionalne promene kao determinanta privrednog razvoja Srbije, Kragujevac, 21-29.

Drašković, V. i Drašković, M. (2012), „Institutional Nihilism of the Post-Socialist Transition“, Montenegrin Journal of Economics, 8(2), 191-206.

Draskovic, V. & Draskovic, M. (2012a), „Institutional Nihilism as a Basis for Anti-Deve-lopment Policy”, Montenegrin Journal of Economics, 8(1), 119-136.

Draskovic, V. i Draskovic, M. (2012b), ”Put u institucionalni nihilizam – slučaj država Jugo-istočne Evrope”, Ekonomske teme, 50(4), 451-464.

Drašković, V. i Drašković, M. (2012c), “Institucionalni nihilizam kao ograničenje ekonomske politike u državama SEE”, Economics/Ekonomija,19(1), 209-222.

Drašković, V. i Drašković, V. (2012d), “Neoliberal'nij mif o 'minimal'nom gosudarstve' ili go-sudarstvo sohranjaetsja”, Ekonomičeskaja nauka sovremennoj Rossii, 58(3), 7-15.

Drašković, V. i Drašković, M. (2012e), “The Evolution of Institutional Monism in the Countries of Post-socialist Transition (Inedtification of the Crisis Cause)”, Bjuleten' Mižnarodnogo Nob-elivs'kogo ekonomičnogo forumu, 5(1), 69-79.

Drašković V. i Drašković M. (2012f) ”Neophodnost primjene institucionalnog pluralizma za održiv privredni razvoj”, Institucionalne promene kao determinanta privrednog razvoja Srbije u 2012. godini, Kragujevac, 1-11.

Draskovic, V. i Draskovic, M. (2012g), „Potreba institucionalne sinergije državnih i tržišnih mehanizama regulisanja privrede“, naučni skup, Subotica (u pripremi).

Draskovic, V. & Lojpur, A. (2013), „Transactions and Institution the Importance Of The In-stitutional Framework in Regulating Corporate Social Responsibility“, Montenegrin Journal of Eco-nomics, 9(2), 39-46.

Draskovic, V. & Lojpur, A. (2013a), “Corporate Social Responsibility: Illusion Vs. Real Pos-sibility, Voluntarism Vs. Obligingness”, 18th International Scientific Symposium SM 2013, Strategic Management and Decision Support Systems in Strategic Management, Subotica.

Draskovic, V. & Lojpur, A. (2013a), „The corporate social responsibility as a contemporary phenomenon“, u: Problemi razvitija mirovoj i rossijskoj ekonomiki, Irkutsk, 30-37.

Drašković, V. i Peković, S. (2013), „Kvazi-institucionalni kočioni faktori na putu pridruživanja Evropskoj uniji“, naučni skup, Mostar (u pripremi).

Drašković, V., Jovović, R., Lakić, S., Rutović, Ž. i Drašković, M. (2010b), Globalizacija u og-ledalu razvoja, krize i medija, ELIT, Podgorica.

Drašković, V., Jovović, R. i Drašković, M. (2013), Paradigmatičnost znanja, ELIT, Podgorica. Earle J. S. et al. (1996), Ownership Structures, Patterns of Control, and Enterprise Behavior in

Russia, In: Simon Commander Q. Fan and Mark Schaffer, (eds.), Enterprise Restructuring and Eco-nomic Policy in Russia, The World Bank, Washington, 205-252.

Eaton B. & Lipsey R. (1981), “The theory of market preemption: the persistence of excess ca-pacity and monopoly in growing spatial markets”, Economica, 12, 593-604.

Eatwell, J. et al. (1995), Transformation and Integration: Shaping the Future of Central and Eastern Europe, Institute for Public Policy Research, London.

Eggertsson, T. (1997), Economic Behavior and Institutions, Cambridge University Press, Cam-bridge.

257

Eggertsson, T. (1997a), T”he old theory of economic policy and the new institutionalism”, World Development, 25, 1187-1203.

Eggersston, T. (2000), “Neoinstitucionalna ekonomija”, Financijska teorija i praksa, 24 (1), 145-157.

Egertson, T. (2005), Imperfect Institutions. Opportunities and Limits of Reform, University of Michigan Press.

Elster, J. (1989), “Social Norms and Economic Theory”, Journal of Economic Perspectives, 3(4), 99-117.

Elster, J., Offe, C. & Preuss, U. K. (1998): Institutional Design in Post-Communist Societies: Rebuilding the Ship at Sea, Cambridge University Press, Cambridge.

Ерзнкян, Б. А. (2000), „Человек институциональный, или эволюция концепции homo eco-nomicus”, Институциональная экономика, 1, 28–44.

Ерзнкян Б. А. (2005), „Постсоциалистическая приватизация и корпоративное управление в свете теоремы Коуза“, Вопросы экономики, 7, 121-135.

Ерзнкян Б. А. (2006), Институциональная реальность социально-экономических систем и концепция институционального человека. Эволюционная теория, инновации и экономические изменения, ИЭ РАН, Mосква.

Ерзнкян, Б. А. (2008), „Институциональная модернизация в свете построения в России справедливого общества“, Вестник университета ГУУ, 23(2), 82-93.

Ерзнкян, Б. А. (2008a), „Нормы и правила: структура институциональных отношений и их связь с экономической наукой“, Экономическая наука современной России, 13(1), 106-107.

Ерзнкян, Б. А. (2010), „От синергетической экономики к экономической синергетике“, Экономическая наука современной России, (49(2), 161-171.

Ерзнкян, Б. А. (2010a), „Нечеткая версия теоремы Коуза: raison d’etre и принципы пред-ставления“, Вестник университета ГУУ, 25(2), 37-44.

Estrin, S. (2002), “Competiton and Corporate Governance in Transition”, The Journal of Eco-nomic Perspective, Vol. 16, No 1, 101-124.

Estrin S., Prevezer, M. (2011), “The Role of Informal Institutions in Corporate Governance: Brazil, Russia, India and China Compared”, Asia Pacific journal of management, 28 (1), 41-67.

Fama E. F. (1980), “Agency problem and the theory of the firm”, Journal of Political Economy, 88(2).

Fatić, A. (1995), „Filozofija kao ogledalo politike“, Ekonomika br. 9–10, 71. Fine, B., Milonakis, D. (2009), From Economics Imperialism to Freakonomics, Routledge, Lon-

don. Fiss, P. C. (2008),“Institutions And Corporate Governance”, Published in: The Sage Handbook

of Organizational Institutionalism, Sage Publications, Los Angeles, 389-410. Fox, T., Ward, H., Howard, B. (2002). Public Sector Roles in Strengthening Corporate Social

Responsibility - A baseline story. The World Bank. Friedman, D. (1991), “Evolutionary Games in Economics”. Econometrica, 59(3), 637-666. Friedman, M. (1962), Capitalism and Freedom, University of Chicago Press, Chicago. Friedman, M. (1988), „Why Liberalism is Now Obsolete“, Forbes, 12. dec. Friedman, M. & Rose (1996), Sloboda izbora, Global Book, Novi Sad. Frolov, D. (2008), „Metodologičeskij institucionalizm: novij vzgljad na evoljuciju ekonomi-

českoj nauki“, Voprosi ekonomiki, 11, 90-101. Fundenberg D., Gilbert R., Stilglitz J. & Tirole J. (1983), “Preemption, leap-frogging and com-

petition in patent races”. European Economic Review, 22, 3-31. Fudenberg D. & Tirole J. (1986), Dynamic Models of Oligopoly, Harwood Academic Pub-

lishers, London. Furubotn, E. G. & Pejovich, S. (1972), “Property rights and economic theory: a survey of recent

literature”, Journal of Economic Literature, 10(6), 1137-1162. Furuboth E. G. & Pejovich S. Ed. (1974), The Economics of Property Rights, Cambridge. Furubotn, E. & Richter, R. (2000), Institutions and Economic Theory. The Contribution of the

New Institutional Economics, The University of Michigan Press.

258

Furubotn, E. G., Richter, R. (2005), Institutions and Economic Theory: The Contribution of the New Institutional Economics (Economics, Cognition, and Society), University of Michigan Press.

Gajdar, E. (1995), Gosudarstvo i evolucija, Moskva: Evroazija. Galbraith, J. K. (1977), Doba neizvjesnosti, Zagreb: Stvarnost. Galbraith, J. K. (1990), „Le capitalisme oui, mais lequel?“, L’Expansion, 19. avril/2mai. Galbraith, J.K. (1994), „Ekonomika u sledećem veku“, Ekonomika 7-9, 63-64. Garriga, E., Mele, D. (2008). Corporate Social Responsibility Theories: Mapping the Territory.

In Clarke, T. and dela Rama, M. (eds) The Fundamentals of Corporate Governance, Volume 1: Ownership and Control, London, SAGE Publications, 269-293.

Gaskins, D. (1971), “Dynamic Limit Pricing: Optimal Pricing Under Threat of Entry”, Journal of Economic Theory, 3, 306-322.

Gelbrejt, Dž. K. (2010), Ekonomika nevinnogo obmana: pravda našego vremeni, Evropa, Mos-kva.

Gilbert R. & Newberry D. (1983), “Preemptive patenting and the persistence of monopoly”, American Economic Review, 72, 514-526.

Gilson, R. J. (1996), „Corporate Governance and Economic Efficiency: When Do Institutions Matter?“, Washington University Law Review, 74(2), 327-345.

Goffman, E. A. (1968), Etudcs sur la condition sociale des malades mentaux et autrcs rcclus, Paris.

Goldberg, J. (2007), Liberal Fascism, Penquin Books, London. Golubović, Z. (2004), “Elementi kritike neoliberalnog modela tranzicije”, Sociološki pregled

38(1-2), 5-21. Golubović, Z. i dr. (2011), “Od 'starog' do 'novog' ekonomsko-teorijskog imperijalizma”, Eko-

nomske teme 19(2), 137-151. Gregory, P. & Stuart, R. (1980), Comparative Economics Systems, Boston. Green E. & Porter R. (1998), “Non-Cooperative Collusion Under Imperfect Price Information”,

In: A. Sen (ed.), Industrial Organization, Oxford University Press, Delhi. Green Paper - Promoting a European framework for Corporate Social Responsibility (2001),

Commission of the European Communities, Brussels. Greif, A. (2006), Institutions and the Path to the Modern Economy, Cambridge University

Press, Cambridge. Gwartney J., Lawson R., Block W. (1996), Economic Freedom of the World: 1975-1995, The

Fraser Institute. Hahn, F.H. (1987), “Information, Dynamics and Equilibrium”, Scottish Journal of Political

Economy, 34, 321-334. Hall, P. & Soskice, D. (2001), Varieties of Capitalism, Oxford University Press, Oxford. Hamilton, W. (1993), „Institutions“, In: The Economics of Institutions, ed. G. Hodgson, Edward

Elgar, Aldershot. Hantington, P. S. (1998), Sukob civilizacija i preoblikovanje svetskog poretka, CID, Podgorica. Hawley, J., Williams, A. (2008). The Emergence of Universal Owners: Some Implications of In-

stitutional Equity Ownership. In Clarke, T. and dela Rama, M. (eds) The Fundamentals of Corporate Governance, Volume 1: Ownership and Control. London, SAGE Publications, 264-275.

Hediger, W. (2010)“Welfare and capital-theoretic foundations of corporate social responsi-bility and corporate sustainability“, The Journal of Socio-Economics, 39.

Hellman, J. (1998), “Winners Take All: The Politics of Partial Reform in Postcommunist Tran-sitions”, World Politics, 50(2), 203—234.

Helmke G. & Levitsky, S. (2003), „Informal institutions and comparative politics: a research age-nda“, Working Paper 307, Kellogg Institute (http://kellogg.nd.edu/ publications/ workingpapers/ WPS/307.pdf, accessed September 12, 2012)

Higgins, K. T. (2003), “Marketing with a conscience”, Marketing Management, 11(4), 12-16. Hirshleifer, J. (1982), “Evolutionary Models in Economics and Law: Cooperation versus Conflics Stra-

tegies”, Researsh in Law and Economics, 4, 1-60. Hirschman, O. A. (1997), „Interesi“, Ekonomika, 9–10, 334–338.

259

Hodgson, G. (1988), Economics and Institutions: A Manifesto for a Modern Institutional Eco-nomics, Polity Press, Cambridge, and University of Pennsylvania Press, Philadelphia.

Hodgson, G. M. (1998), “Institutions and the Viability of Macroeconomics: Some Perspectives on the transformation Process in Post-Communist Economies”, Journal of Institutional Innovation, Development and Transition, 2, 5-18.

Hodgson, G. M. (1998), “The Approach of Institutional Economics”, Journal of Economic Lite-rature, 36(1), 166-192.

Hodgson, G. M. (2001), “Frontiers of Institutional Economics”, New Political Economy, 6(2), 245-253.

Hodgson, G. M. (2003), “The Hidden Persuaders: Institutions and Individuals in Economic Theory”, Cambridge Journal of Economics 27(2), 159-175.

Hodgson, G. (2006), "What are Institutions?", Journal of Economic Issues, 15(1), 1-25. Hodgson, G. M. (2007), “Institutions and Individuals: Interaction and Evolution”, Organization

Studies 28(1), 95-116. Honore A. M. (1961), “Ownership”, In: Oxford essays in jurisprudence, Ed. by Guest A. W.,

Oxford. Horrigan, B. (2010), „Corporate Social responsibility in the 21 centery“, Edward Elgar, Chelt-

enham, UK. Jakovec, J. (2004), ”Političeskaja ekonomija i filosofija neoliberalizma”, Filosofija hozjajstva

34(4), 259-270. Jakšić, M (1999), „Tiranija globalizma”, Ekonomski anali, 43(141), 73-78. Jakšić, M. (2004), „Vizija, institucije, razvoj”, Ekonomski anali, 49(163), 63-70. Jensen M. C. (1973), “Meckling W. H. Theory of the firm: managerial behavior, agency costs,

and ownership structure”, Journal of Financial Economics, 3(5). Jensen M. C. & Meckling W. H. (1979), “Rights and production functions: an application to

labor-managed firms and co-determination”, Journal of Business, 52(4). Joksimović, Lj. (1993), „Pouke iz teorije javnog izbora za izradu ustava u bivšim socijalističkim

zemljama“, Ekonomika, 1, 33-39. Jonker, J. (2005), “CSR wonderland: Navigating between movement, community and organi-

zation”, Journal of Corporate Citizenship, 20, 19-22. Josifidis, K. (2005), “Welfare state vs neoliberalizam ili homo oeconomicus vs homo comu-

nalis”, Pojedinac i država, Beograd: Institut društvenih nauka - Centar za ekonomska istraživanja, 139-152.

Jovović, R. (2012), “Global Financial Crisis: Role of International Institutional Framework, and Lessons For Transitional Countries”, Montenegrin Journal of Economics, 8(3), 65-74.

Kahneman, D. & Tversky, A. (1987), “Rational Choice and the Framing of Decisions”, Hogarth, R. & Reder, M. eds., Rational Choice, Universita of Chikago Press, Chikago.

Kešeljević, A. (2007) Indexes of economic freedom – An outline and open issues. Zbornik radova Ekonomskog fakulteta u Rijeci, 25(2), 223-243.

Keynes J. M. (1936), The General Theory of Employment, Interest and Money, Macmillan, London.

Khalil, E. (1995) “Can Transaction-Cost, Competence-Bundle and Process Theories of the Firm Sustain the Market/Firm Dichotomy Thesis? Beyond the Critics of Orthodox Neoclassical Econo-mics”, Working Papers of Ohio State University.

Klamer, A. & McCloskey, D. (1989), Economics in the Human Conversation. The Consequen-ces of Economic Rhetoric, Cambridge University Press, Cambridge.

Klejn, L. (1996), “Čto mi ekonomisti znaem o perehode k rinočnoj sisteme”, u: Reformi glazami amerikanskih i rossijskih učenih, Rossijskij ekonomičeskij žurnal - Fond Za ekonomičeskuju gra-matnost', Moskva:

Klein, N. (2007), The shock doctrine, Metropolitan Books, New York. Klein, B. et al. (1978), “Vertical Integration, Appropriable Rents, and the Competitive Con-

tracting Process”, Journal of Law and Economics, 297-326.

260

Klejn, L. (1996), "Čto mi, ekonomisti, znaem o perehode k rinočnoj sisteme?", u: Reformi gla-zami amerikanskih i rossijskih učennih, Rossijskij ekonomičeskij žurnal i Fond Za ekonomičeskuju gramotnost, Moskva.

Klejner, G. B. (2004), Evolucija institucional’nih sistem, Nauka, Moskva. Kokorev V. (1996), “Institucional'nie preobrazovanija v sovremennoj Rossii: analiz dinamiki transak-cionnih izderžek“, Voprosi ekonomiki N0 12, 61-72.

Kolodko, G. (1991), “Stabilization Polisy: Vision, Reality, Responsibility”, u: Sistemic Shange and Stabilization in Eastern Europe, Dartmouth, London:.

Kolodko, G. (1998), „Ekonomski liberalizam postaje gotovo irelevantan“, Ekonomika, 11–12, 296–298.

Kolodko, G. (2006), Institutions, policies and economic development, TIGER, Poland. Kolodko, G. (2010), „Neoliberalizm i mirovoj ekonomičeskij krizis“, Voprosi ekonomiki, 3, 56-

64. Kornai, J. (1994), “Transformacionnij spad”, Voprosi ekonomiki, 3. Kornai, J. (1995), Highway and Byways. Studies on Reform and Post-Communist Transition.

Ch.8. Postsocialist Transition: An Overall Survey, MIT Press, Cambridge. Kornai, J. (1995a), “Transformational Recession: the Example of Hungary”, in: Christopher T.

S. (ed.), Eastern Europe in Crisis and the Way Out, European Economic Interaction and Integration, Workshop Papers, Volume 15, London.

Kornai, J. (1996), “"Ustojčivij rost kak važnejšij prioritet”, Voprosi ekonomiki, 10, 23-38. Kornai, J. (2006), „Velika transformacija Centralno-Istočne Evrope: uspon i pad - prvo objavlji-

vanje“, Montenegrin Journal of Economics, 2(4), 11-38. Kornai (2007), “Ravnoteža, razvoj i reforma”, Montenegrin Journal of Economics, 3(5), Kouz, R. (1993), Firma, rinok i pravo, IPL, Moskva. Kregar, J. (2009), “recesija i rezignacija”, u: Kriza i okviri ekonomske politike, HAZU i Hrvatski

institut za finansije i računovodstvo, Zagreb,183-196. Kovač, B. (1991), “Privatizacija i preduzetništvo kao pravci reforme”, u: Od nacionalizacije do

privatizacije, red. B. Cerović, Ekonomski fakultet i Ekonomski institut, Beograd, 300-311. Kovačević, M. (2010), “Uzroci duboke ekonomske krize u Srbiji”, Škola biznisa, 3, 1-14. Kulić, S. (2000), “Koncepcija neoliberalizma, edukacija i egzistencija”, Ekonomski pregled,

51(9-10), 867-894. Kuznetz, S. (1996), Modern Economic Growth. Rate, structure and Spread, How Haven and

London, Yale University Press. Lafaye, C.& Thévenot, L. (1993), “Une justification ékologique? Conflits dans l’aménagement

de la nature”, Révue Francaise de Sociologie, 34(4). Langlois, R. (1986), “Rationality, Institutions and Explanations”, In: Langlois, R. ed., Econo-

mics as a Process. Essays in the new Institutional Economics, Cambridge University Press, Cam-bridge.

Langlois, R. (1990), “Bounded Rationality and Behevioalism: A Clarification and Critique”, Journal of Institutional and Theoretical Economics, 151(1), 154-183.

Lawson F. & Rudden B. (2982), The law of property, Clarendon, Oxford. Lazonick, W. (2001), „Public and corporate governance: The institutional foundations of the

market economy“, Spring Seminar of the United Nations Economic Commission for Europe, Geneva, Switzerland, May 7 (http://www.insead.edu/cgep, accessed September 16, 2012)

Lazonick, W. (2007), The US Stock Market and the Governance of Innovative Enterprise”. Industrial and Corporate Change, 16(6), 983-1035.

Levinthal, D. & Myatt, J. (1994) “Co-Evolution of Capabilities and Industry: The Evolution of Mutual Fund Processing”, In: Strategic Management Journal, 15, 45-62.

Lewin, A., Long, C. & Carroll, T. (1999), “The Co-evolution of New Organizational Forms”. In: Organization Science, 10(5), 535-550

Lewis, S. (2003), “Reputation and corporate responsibility”, Journal of Communication Mana-gement, 7(4), 356-365.

Litvinceva, G. (1998), Genezis novoj institucional'noj ekonomičeskoj teorii, SPb, Moskva.

261

Livet, P. Thévenot, L. (1994), "Les catégories de l’action collective", in Orléan, A. ed., Analise économique des conventions, PUF, Paris.

Lojpur, A. & Draskovic, V. (2013), “The Institutional Context of Corporate Governance and Corporate Social Responsibility”,Montenegrin Journal of Economics, 9(1), 27-43.

Lojpur, A. i Drašković, V. (2013a), „Nerazvijene zemlje u uslovima globalizacije – traženje valjanog razvojnog obrasca”, u: Prilagođavanje i/ili predviđanje, Banja Vrućica, 16-17. maj, 153-171.

Lucas, R. E. Jr. (1990), “Supply-side economics: an analytical review”, Oxford Economic Papers, 42, 293-316.

Lukša, P. O. (2006), “Konstruirovanie niši: peresmotr modlej vzaimodejstvijaifirmi i okruža-jušćej sredi ”,Montenegin Journal of Economics, 2(3),7-34.

Madžar Lj. (1995), Svojina i reforma, I knjiga, Beograd, Ekonomski institut i Institut ekonom-skih nauka.

Madžar Lj. (1998), "Putevi i bespuća privatizacije u Jugoslaviji", u: Privatizacija, finansijsko tržište i finansijske institucije, Ekonomski anali - tematski broj, 11-88.

Madžar Lj. (2000), “Alternative institucionalnog prilagođavanja i strategija ekonomske politi-ke”, Ekonomski anali br. 3–4, 215–241.

Madžar, Lj. (2003), „Jedan ustav kao međaš novije istorije – povodom The Heritage Guide to the Constitution“, Montenegin Journal of Economics, 2(3), 35-55.

Madžar Lj. (2003a), “Enigme liberalizacije”, Prizma, oktobar, 36–43. Madžar Lj. (2005), "Institucionalne prepreke individualnih sloboda", Pojedinac i država, Beog-

rad: Institut društvenih nauka - Centar za ekonomska istraživanja, 21-52. Madžar Lj. (2008), Nedostajuće dimenzije u evaluaciji makroekonomskih performansi Repub-

like Srbije, Beograd. Maitland, E., Nicholas, S., Boyse, G. (2009), ”The Economics of Governance: Transaction Cost

Economics and New Institutional Economics”, 1-25 (http://www.newcastle.edu.au/Resources/ Facul-ties/Faculty%20of%20Business%20and%20Law/Events/Symposium/maitland-nicholas-boyce-paper.pdf , accessed September 14, 2012)

March, J. (1991), “How decisions happen in organizations”, Human-Computer Interaction, 6, 95-117.

March, J. G. & Simon, H. A. (1958), Organizations, Basil Blackwell, Oxford. Margolis, J. D., & Walsh, J. P. (2003), “Misery loves companies: Rethinking social initiatives

by business”, Administrative Science Quarterly, 48(2), 268-289. Marshal, A. (1919), Industri and Trade, Macmillan and co., London. Marsenić, D. (1995), “Ekonomska politika između privrednog rasta i stabilizacije”, Zbornik sa

27. savjetovanja SEJ na temu Ekonomska politika za 1996. godinu. Masayuki, I. (1995), “Slom planske privrede i povratak na kapitalizam”, Ekonomika, 11-12. Masten, S. et al. (1991), „The Costs of Organization“, Journal of Law, Economics and Organi-

zation, 7(1), 1-25. Matejić, V. (2013), „Zašto napustiti tekuću i kreirato novu tranziciju – slučaj Srbija“, u: Zbor-

nik Tehnologija, kultura i razvoj, 19, Beograd, 4-13. Matten, D., Crane, A., & Chapple, W. (2003), “Behind the mask: Revealing the true face of

corporate citizenship”, Journal of Business Ethics, 45(1), 109-127. Mau, V. (2008), „Ekonomičeskaja politika 2007 goda: uspehi i riski“, Voprosi ekonomiki, 2, 4-

25. Mc Auley, A. (1991), Market Failure Versus State Failure: the Scope for Privatization in a

Planned Economy, Trento (Italy). Mc Kinnon, R. I. (1991), The Order of Economic Liberalization. Financial Control in the Transition to

a market Economy, Baltomore and London. McCloskey, D. (1998), The Rhetoric of Economics, Sesond ed., University of Wisconsin Press,

Madison. Menar, K. (2007), “Ekonomika transakcionih izderžek: ot teoremi Kouza do empiričeskih

issledovanij”, u: Institucionaljnaja ekonomika, red. A. Olejnik, INFRA-M, Moskva, 113-2151.

262

Menard C. & Shirley M. eds.(2005), Handbook of new institutional economics, Springer, Ber-lin.

Mencinger, J. (2001), “Why is Transition in Slovenia Often Considered a Success Story” Jour-nal des Economistes et des Etudes Humaines, De Gruyter, 11(1), 1-16.

Mencinger, J. (2002), “The benefits of ignoring IMF”, Ekonomski pregled, 53(3-4), 391-403. Mencinger, J. (2005), “The Slovenian Transition Model”, Montenegrin Journal of Economics,

1(1), 27-35. Mencinger, J. (2007), ”Privatization in Slovenia”, www.pf.uni-lj.si/media/mencinger. Mencinger, J. (2009), “Kako smo prišli, kjer smo?”, http://www.pf.uni-lj.si/media/mencinger Mesarić, M. (2006), “Dugoročna neodrživost tržišnog fundamentalizma i neoliberalnog kapita-

lizma”, Ekonomski pregled, 9-10. Mesarić, M. (2010), “Kruži li bauk socijalizma ponovno evropom i svijetom ? (je li socijalizam

alternativa neoliberalnom kapitalizmu ?)”,Ekonomski pregled, 61 (5-6) 354-404. Mesarić, M. (2011), “Neoliberalizam vs. planiranje kao institut društveno-ekonomskog razvitka,

Montenegrin Journal of Economics, 7 (9), 5-20. Mesaric, M. (2012), „Neoliberalism vs. Planning as a Institute of Socio-Economic Deve-

lopment“, Montenegrin Journal of Economics, 8(3), 19-25. Miles, R. & Snow C. (1986), “Organizations: New Concepts to New Forms”, Californian Ma-

nagement Review, 38(3), 62-73. Mintzberg, H. (1984), „Who should control the corporation“? California management review,

27(1), 90-115. Moers, L. (2002), “Institutions, Economic performance and Transition, Tinbergen Institute Re-

search Series”, Working Paper, 269. Moir, L. (2001), “What do we mean by corporate social responsibility?”, Corporate Gover-

nance, 1(2), 16-22. Monissen, H. G. & Pejovich, S. (1977), "Eigentumsrechte Freiheit und Ökonomische Effizienz",

u: Grenzen und Freibeit, Wien: D. Molden. Murrell, P. (1996), “How Far has the Transition Progressed”, Journal of Economic Perspectives,

10, 29-42. Murrell, P., Grajzl, P. (2009), "Fostering civil sociaty to build institutions", Economics of Tran-

zition Vol. 17 (1), 1-41. Muth J. F. (1961), “Rational Expectations and the Theory of Price Movements”, Econometrica,

29. Myrdal G. (1973), Against the Stream. Critical Essays on Economics, Vermont. Neale, W. (1987), “Institutions”, Journal of Economic Issues 21(3), 1177-1206. North, D. C. (1971), “Institutional Change and Economic Growth”, Journal of Economic His-

tory, 31, 118–125. North D. C. (1977), “The New Economic History After Twenty Years”, American Behaviorial

Scientist, 21(2). North, D. C. (1978), “Structure and Performance: The Task of Economic History”, Journal of

Economic Literature, September, 16, 963 – 678. North, D. C. (1981), Structure and Change in Economic History, Norton, New York North, D. C. (1984), “Transaction Costs, Institutions, and Econiomic History”, Journal of Institutional

and Theoretical Economics, 140(1). North D. C. (1986), “Is it worth making sense of Marx?”, Inquiry, 29(1). North, D. (1987), “Institutions, Transaction Cost and Economic Growth”, Economic Inwuiry

25(3), 418–432. North, D. C. (1989), “Institutions and Economic Growth: An Historical Introduction”, World

Development, September, 17 (9), 1319-1332. North, D. C. (1990), Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge

University Press, Cambridge. North, D. C. (1990a), “A Transaction Cost Theory of Politics”, Journal of Theoretical Politics,

2, 355-67.

263

North, D. C. (1991), “Institutions”, Journal of Economic Perspectives, 5(1), 97 – 112. North, D. C. (1993), “The New Institutional Economics and Development”, Economics Working

Paper Archive at WUSTL. Nort, D. (1993a), “Instituti i ekonomičeskij rost: istoričeskoe vvedenie”, Thesis, Tom 1, Vip. 2,

69-91. North, D. C. (1994), “Economic Performance Through Time”, The American Economic Review,

84 (3), 359- 368. North, D. C. (1997), “Cliometrics – 40 Years Latter”, American Economic Review, Papers and

Proceedings, 87(2): 412 – 14. North, D. C. (1997a), “The Contribution of the New Institutional Economics to an Under-

standing of the Transition Problem”, UNU/WIDER Annual Lecture, 7 March. Nort, D. (1997b), “Institucionalnije izmenenija: ramki analiza”, Voprosi ekonomiki, 3, 6-17. Норт, Д. (1997c), Институты, институциональные изменения и функционирование

экономики, Фонд экономической книги “Начала”, Москва. North, D. C. (2002), “Understanding Economic Change and Economic Growth”, Leon Koz-

minski Academy of Entrepreneurship and Management and TIGER Distinguished Lectures Series, 7, Warsaw, 16 May.

North, D.C. (2005), Understanding the Process of Institutional Change, Princeton University Press.

North, D. (2009), Violence and Social Orders: A Conceptual Framework for Interpreting Re-corded Human History, Cambridge University Press.

North D. C., Thomas R. P. (1973), The Rise of the Western World: a New Economic History, Cambridge.

North, D., Wallis, J. (1986), “Measuring the Transactiona Sector in the American Economy”, u: Engerman, S., Gallman, R. eds., Long–Term Factors in American Economic Growth, University of Chikago Press.

North, D. C., Walis, J. J. & Weingast, B. R. (2009), Violence and Social Orders – A Conceptual Framework for Interpreting Recorded Human History, The Syndicate of the Pres of the Cambridge University.

”Novaja ekonomičeskaja politika dlja Rossii”, Nezavisimaja gazeta od 01.07.1996, s. 4. Nowak, A. Z. & Shachmurove, Y. (2012), “Economic Institutions and The Euro”, Montenegrin

Journal of Economics, 8(2), 7-23. Nureev, R. M. (2007), “Evoljucija institucional’noj teorii i ee struktura”, u: Institucionaljnaja

ekonomika, red. A. Olejnik, INFRA-M, Moskva, 26-75. Nureev, R. M. (2007a), “Osnovnie institucional’nije modeli stanovlenija i razvitija kapitalizma”,

u: Institucionaljnaja ekonomika, red. A. Olejnik, INFRA-M, Moskva, 290-357. Nureev, R. M. i Latov, J. V. (2007), “Institucionalizm v novoj ekonomičeskoj istorii”, u: Insti-

tucionaljnaja ekonomika, red. A. Olejnik, INFRA-M, Moskva, 242-289. Nutzinger, N. G. (1982), “The Economics of Property Rights: A New Paradigm in Economic Sci-

ence?”, In: Prilosophy of Economics, Stegmuller, Berlin. Ocić, Č. (1990), Rast ili vlast, Beograd: Ekonomika. Offe, C. (1996), “Capitalism by Design?”, In: Offe, C., Varieties of Transition, The MIT Press,

29-49. Olejnik, A. (1997), "V poiskah institucionalnoj teorii perehodnogo obšćestva", Voprosi ekono-

miki, 10, 58-68. Olejnik, A. red. (2007), Institucionaljnaja ekonomika, INFRA-M, Moskva. Olsevič, Y. (2007), “O psihogenetičeskih i psihosocial’nih osnovaah ekonomičeskogo povedeni-

ja”, Montenegrin Journal of Economics, 3(6), 13-41. Osipov, Y. (2012), “Neo-Dirigism vs Neoliberalism - Current State”, Montenegrin Journal of

Economics, 8(3), 75-78. Oxelheim, L. (1996), Financial Markets in Transition. Globalisation, Investment and Economic

Growth, London.

264

Pedersen, E. R. (2006), Between Hopes and Realities: Reflections on the Promises and Practices of Corporate Social Responsibility (CSR), PhD School of Technologies of Managing/Copenhagen Business School, Copenhagen.

Pejovich, S. (1974), The Economics of Property Right, Furubotn E. G., Cambridge. Pejovich, S. (1981), Foundamentals of Economics: a Property Rights, Dallas. Pejovich S. (1984), “Towards an economic theory of the creation and specification of property

rights”, In: Readings in the economics of law and regulations, Ed. by Ogus A. I., Veljanovsky C. C., Oxford.

Pejović, S. (2001), “Privatni kapital najbolji kapital”, Ekonomist magazin, 55, 14-16. Pejović, S. (2002), “Poslije socijalizma – Gdje leži nada za individualne slobode”, Crnogorski

ekonomski časopis, 1, 9-21. Peltzman, S. (1976), “Toward a More General Theory of Regulation", Journal of Law and

Economics, 19 (2), 211-240. Penrose, E. (1959), Theory of the Growth of the Firm, Oxford University Press, Oxford. Perez, C., Soete, L. (1988), “Catchingup in Technology”, in: Dosi et al. (eds.), Technical Chan-

ge and Economic Theory, Pinter, London and New York. Polanyi, K. (1990), The Greate Transformation, Beahow Press. Polišćuk, (2008), „Necelevoe ispol’zovanie institutov: pričini i sledstvija“, Voporosi ekonomiki,

8, 29-44. Polterovič, V. M (2001), „Transplantacija ekonomičeskih institutov”, Ekonomičeskaja nauka

sovremennoj Rosii , 3, 11-22. Polterovich, V. (2012), „Reform Design: How to Search for Interim Institutions“, Montenegrin

Journal of Economics, 8(2), 25-44. Popov, E. (2006), „Teorija evolucii miniekonomičeskih institutov“, Montenegrin Journal of

Economics, 2(3), 57-73. Popov, E. (2012), „Transactions & Institutions“, Montenegrin Journal of Economics, 8(2), 115-

124. Postma, T. & Hermes, N. (2002). Institutions, Corporate Governance and Corporate Governance

Institutions: The Case of Estonia. Getting Ready for a Larger EU: Governance, Institution Design and the Transformation of Business Systems, June 20-21, Groningen (http://www.rug.nl/staff/ c.l.m.hermes/corporate_governance_Estonia.pdf, accessed October 05, 2012)

Posner R. A. (1972), Economic analysis of law, Boston. Posner, R. (1974), “Theories of Economic Regulation", Bell Journal of Economics and Ma-

nagement Science, 5 (2), 335- 358. Prascevic, A. (2012), “Institutional Underdevelopments as the Obstacle to the Economic

Growth: Rent Seeking Society in Serbia”, Montenegrin Journal of Economics, 8(2), 319-333. Privatization and the Welfare State (1989), Princeton: Princeton University Press. Prokopijević, M. (2004), “Ekonomske slobode i ekonomski rast“, u: Ekonomske slobode i pos-

lovno udruživanje, Miločer, 83-100. Przeworski, A. & Limongi, F. (1993), “Political Regimes and Ecinomic Growth”, Journal of

Eco-nomic Perspectives, September, 7(3), 51-69. Radigin, A., Entov, R. (2008), “V poiskah ekonomičeskih harakteristik ekonomičeskogo rasta”;

Voprosi ekonomiki, 6, 4-27. Radovic, M., Zugic, R. & Milovic, N. (2013), “Economic Institutions and Competitiveness of

Economy With Emphasis on Montenegro”, Montenegrin Journal of Economics 9(1), 63-74. Monte-negrin Journal of Economics 6(12),

Raiser, M. (1993), Neformalne institucije, društveni kapital i ekonomska tranzicija: odraža-vanje na zanemarenu dimenziju, http://www.ekof.bg.ac.rs/nastava/trziste/nefomalne_institucije.pdf, preuzeto 08.07.2013.

Rakviašvili, A. (2009), „Libertarianskaja koncepcija gosudarstva: logika i moral’“, 9, Voprosi ekonomiki, , 119-131.

Roca, B. i Drašković, V. (2010), „Savremene ekonomske dileme, fakti i paradoksi“, Monte-negrin Journal of Economics 6(12), 29-42.

265

Rodrik, D. (2000), “Institutions for High Quality Growth: What They Are and How to Acquire Them”, Studies in Comparative International Development, 35(3), 3-31.

Rodrik, D. et al. (2004), „Institution Rule: The Primacy of Institutions over Geography and In-tegration in Economic Development“, Journal of Economic Growth, 9 (2), 131-165.

Rodrik, D. (2005), „Growth Strategies“, In: Handbook of Economic Growth, P. Aghiona & S. Durlauf eds., Elesevier, Amsterdam, 967-1014.

Rodrik, D., Subramanian, A. & Trebbi, F. (2002), "Institutions Rule: The Primacy of Instituti-ons Over Geography and Integration in Economic Development," NBER Working Paper Se-ries, National Bureau of Economic Research, October, http://wwwnber.org/papers/w9305.pdf (accessed September 03, 2012).

Roe, M. (2004). The Institutions of Corporate Governance. Discussion Paper No. 488-08, 1-24. Rouchier, J. O. et al. (1998) Evolution and co-evolution of individuals and groups in envi-

ronment, In Demazeau, Y., ed., ICMAS’98, Paris, 254–269. Rosenkopf, L., & Tushman, M. (1994), “The Coevolution of Technology and Organization”, In:

Baum, J. & J. Singh (eds.), Evolutionary Dynamics of Organizations, Oxford Sachs, J. , Warner, A. (1996), “Economic Reform and the Process of Global Integration”, Deve-

lopment Diskussion, Paper No 552, Harvard Institute for International Development, Sept. Saks, Dž. (1995), Rinočnaja ekonomika i Rossija, Ekonomika, Moskva. Samuelson, A. P. & Nordhaus, D. W. (1997), Ekonomika, Binom-KnoRus, Moskva. Santini, G. (2012), „Liberalizam, imperijalizam, socijalizam, fašizam, neoliberalizam ???”,

http://www.rifin.com/ekonomska-politika/1561 (preuzeto 23.05.2013). Sato, Y. (2004). Corporate Governance in Indonesia: A Study on Governance of Business Gro-

ups, Asian Development Experience, 2, 88-136. Schütz, A. (1943), “The problem of rationality in the social world”, Economica, 10, 130−49. Scott, W. R. (1987), Organizations - Rational, Natural, and Open Systems, Prentice-Hall, New

Jersey Scott, J. (2000), Understanding Contemporary Society: Theories of The Present, Sage Publi-

cations. Shleifer, A., Vishny, R. W. (1997), „A Survey of Corporate Governance“, Journal of Finance,

52(2), 737-783. Shubik, M. (1970), “A curmudgeon’s guide to microeconomics”, Journal of Economic Lite-

rature, 8(2), 405-434. Serl, Dž. (2007), „Čto takoe institut?“, Voprosi ekonomiki, 8, 4-27. Simon, H. A. (1947), Administrative Behavior, The Free Press, New York. Саймон Г. (1993), „Рациональность как процесс и продукт мышления“, Тнеsis, 3. Smith, V. (1982), “Microeconomics Sistems as an Experimental Science”, American Ecinomic

Review, 72 (5), 923-955. Solow, R. & Spens, M. (2008), The Grouth Report: Strategies for Sustainabled Grouth and

Inclusive Development, Commission of Growth and Divelopment, World Bank, N. Y. Stark, D. (1996), "Rekombinirovannaja sobstvenost' i roždenije vostočno-jevropejskogo kapitalizma",

Voprosi ekonomiki, 6. Stigler, G. J. (1961), "The Economics of Information", Journal of Political Economy, 69(3), 213-225. Stigler, G. (1971), The Theory of Economic Regulation", Bell Journal of Economics and Ma-

nagement Science, 2(1), 3-21. Stigler, G. J. (1984), "Towards an Economics Theory of the Creation and Specification of Property

Rights", u: Readings in the Economics of Law and Regulations, Oxford: A. I. Veljanovsky. Stiglitz J. (1998), “Distinguished Lecture on Economics in Government. The Private Uses of

Public Interests: Incentives and Institutions”, Journal of Economic Perspectives, 12(2), 3-22. Stiglitz J. (1998), "Mnogoobraznie instrumenti, šire celi: dviženije k post-Vašingtonskomu kon-censusu", Voprosi ekonomiki, 8, 18-26.

Stiglitz J. (2001), „Čuvajte se MMF-a!“, Ekonomist magazin, 42, 12-15.

266

Steurer, R. & Konrad, A. (2009), „Business-society relations in Central-Eastern and Western Europe: How those who lead in sustainability reporting bridge the gap in corporate (social) res-ponsibility“, Scandinavian Journal of management, 25.

Stigler, G. J. % Becker, G. S. (1977), „De Gustibus Non Est Disputandum“, The American Eco-nomic Review, 67(2), 76-90.

Stojanov, D. (2012), „Gradualism and Radicalism in Economics: Reality Versus Ideology or History Versus Illusion –the Case of Not Only B&H“, Montenegrin Journal of Economics, 8(3), 7-18.

Stojanov, D. (2012a), Ekonomska kriza i kriza ekonomske znanosti, Ekonomski fakultet, Rijeka. Stojanov, D. (2012b), „Transition of Bosnia&Herzegovina Economy: an Example of Economics

Barbarism“, Montenegrin Journal of Economics, 8(1), 187-196. Stojanov, D. (2013), “Ekonomski imperijalizam i ekonomska kakofonija”, Economics & Econo-

my, 1(1), 121-129. Stojanović, B. (2001), “Preispitivanje tranzicije“, Ekonomist magazin, 28. maj, 46-7. Šatalin, S. S. (1989), „Neobratimost’ reformi“, Ekonomičeskaja gazeta, 11. Тамбовцев, В. (2010), "Возникновение институтов: методолого-индивидуалистический

подход", Вопросы Экономики, 11. Tchouassi, G., Nosseyamba, B. (2011), “Corporate Governance and Maximization of Sharehol-

der Value: Theoretical Analysis From Francophone Countries in Africa”, Journal of Public Adminis-tration and Policy Research, Vol. 3(6), 198-206.

Teveno, L. (1997), "Množestvennost sposobov koordinacii: ravnovesie i racionalnost v složnom mire", Voprosi ekonomiki No 10, ss. 69-84.

Teveno, L. (2007), "Cennosti, koordinacija i racionaljnost: ekonomika soglašenij ili epoha zbli-ženij ekonomičeskih, socialjnih i političeskih nauk", u Olejnik, A. red., Institucionaljnaja ekonomika Moskva: INFRA-M, pp. 76-112.

The Global Competitiveness Report 2008—2009 (2008), World Economic Forum. The Economic Journal (1991), Vol. 101, Jan. Terry, M. S. (1993), “Thinking about Post-Communist Transitions: How Different Are They?”,

Slavic Review, 52(2). Teveno, L. (1997), “Množestvennost sposobov koordinacii: ravnovesie i racionalnost v složnom

mire”, Voprosi ekonomiki, 10, 69-84. Teveno, L. (2007), “Cennosti, koordinacija i racionaljnost: ekonomika soglašenij ili epoha zbli-

ženij ekonomičeskih, socialjnih i političeskih nauk”, u: Institucionaljnaja ekonomika, red. A. Olejnik, INFRA-M, Moskva, 76-11.

Tinbergen, J. (1956), Economic Policy: Principles and Design. North-Holland, Amsterdam. Tipurić, D. ur. i dr. (2008), Korporativno upravljanje, Sinergija, Zagreb. Tirole, J. (2001), Corporate Governance, Econometrica, 69(1), 1-35. TNS Gallup (2005), Mapping of CSR activities among small and medium-sized enterprises,

TNS Gallup, Copenhagen. Todorovic, Z. & Todorovic, I. (2012), “Compliance With Modern Legislations of Corporate

Governance and its Implementation In Companies”, Montenegrin Journal of Economics, 8(2), 309-318.

Toumanoff, P. G. (1984), “Theory of Market Failure”, Kyklos, 37(4). Tsekouras, Y. (2009), "Market Functionality and Institutional Reform", South-Eastern Europe

Journal of Economics, 2, 143-160. Tullock, G. (1980), „Efficient rent seeking." U Toward a Theory of the Rent-Seeking Society,

Buchanan, J., Tollison, R. and Tullock, G. (ed) Texas A&M University Press. Umbeck J. A. (1981), “Might makes rights: a theory of the formation and initial distribution of

property rights”, "Economic Inquiry, 19(1). Unbeck J. A. (1981), A theory of property rights: theoretical and empirical investigations into

the formation of property rights, Ames. Vanberg, V. (1993), “Rational choice, rule-following, and institutions – an evolutionary per-

spective”, In: U.Mäki, B. Gustafsson and C. Knudsen (eds) Rationality, Institutions, and Economic Methodology, Routledge, London.

267

Vanberg, V. (1994), Rules and Choice in Economics, Routledge, London. Vanhanen, T. (1997), Prospects for Democracy: A Study of 172 Countries, Rantledge, London

and New York. Van Marrewijk, M. (2003), “Concepts and definitions of CSR and corporate sustainability:

Between agency and communion”, Journal of Business Ethics, 44(2-3), 235-247. Vidojević, Z. (2001), »Globalizacija kao neminovnost, potčinjavanje i šansa«, u: Zbornik Glo-

balizacija i tranzicija, Centar za ekonomska istraživanja Instituta društvenih nauka, Beograd, 101-115.

Vinogradova, A. V. (2012), Institucional’naja ekonomika: teorija i praktika, Nižnegorodskij Gosudarstvennij. Universitet, Nižnij Novgorod.

Вишневский, В. и Дементьев, В. (2010), „Инновации, институты и эволюция“, Вопросы Экономики, 9.

Voigt, S. & Engerer, H. (2001), “Institutions and Transition: Possible Policy Implications of the New Institutionsl Economics”, In: Frontiers in Economics, K. Zimmermann (ed.), Springer, Berlin.

Waldron, J. (1985), “What is Private Property?”, Oxford Journal of Legal Studies, 5(3). Villiamson, O. E. (1964), The Economics of Discretionary Behavior: Management Objectivies in a

Theory of the Firm, Prentice-Hall, Englewood Cliffts (N. Y.). Villiamson, O. E. (1979), “Transaction-Cost conomics: The Governance of Contractual Relations”,

Journal of Law and Economics , 22(2). Žarković, J. (2006), “Rente u kreiranju i primeni svojinskih prava”, Ekonomski anali, 60(169),

89-109. Wallis J. J., North D. C. (1986), “Measuring the transactional sector in Amerncan economy,

1870—1970”, In: Long-term factors in American economic growth, Ed. by Engerman S., Chicago. Williamson O. E. (1979), “Transaction-costs economics: the governance of contractual rela-

tions”, Journal of Law and Economics, 22(2). Williamson O. E. (1985), “Reflections on the new institutional economics”, Journal of Institu-

tional and Theoretical Economics, 141(1). Williamson, O. E. (1985), The Economic Institutions of Capitalism: Firms, Markets, Relational

Contracting. The Free Press, New York. Williamson O.E. (1993), “Comparative Economic Organization: The Analysis of Discrete

Structural Alternatives”, Administrative Science Quarterly, 36(2), 269-296. Williamson O.E. (1993), “Transaction Cost Economics and Organization Theory”, Industrial

and Corporate Change, 2(2), 107-156. Williams, J. (1994), “Strategy and the Search for Rents: The Evolution of Diversity

among Firms”, In: Rumelt, R. et al. eds. (1993), Fundamental Issues in Strategy: a Research Agen-da, Harvard Business Scholl Press, Boston.

Williamson O.E. (1996), “The Mechanisms of Governance”, Oxford University Press, Oxford. Williamson, O. E. (2000), “The New Institutional Economics: Taking Stock, Looking Ahead”,

Journal of Economic Literature, 37(3). Williamson, O. E. & Winter S. G. eds. (1993), The Nature of the Firm: Origin, Evolution, and

Development, Oxford University Press, Oxford. Winter S. (1986), “Comments on Arrow and on Lukas”, Hogarth R.M., Reder M.W. (eds.), The

Behavioral Foundations of Economic Theory, Journal of Business (supplement), 59, S427-S434. Witt, U. (ed.) (1993), Evolutionary Economics. Aldershot: Edward Elgar. Wood, D. J. (1991), “Corporate social performance revisited”, Academy of Management Re-

view, 16, 691-718. World Bank (1999), Corporate Governance: A Framework for Implementation, World Bank,

Washington DC. Yerznkyan, B. H. (2008), “Governance choice for the knowledge creation and sharing”, Mon-

tenegrin Journal of Economics, 4(8), 53-59. Yerznkyan, B. H. (2012), „Institutional Economics at the Crossroads: a View From Russia “,

Montenegrin Journal of Economics, 8(1), 27-46.

268

Yerznkyan, B. H. (2012)a, „Pluralistic Institutional Solutions of the Problem of Externalities“, Montenegrin Journal of Economics, 8(2), 73-86.

Young, S. (2003) Moral Capitalism: Reconciling Private Interest with Public Goods. San Francisco: Berret Kohler Publishing.

Zingales, L. (1997), Corporate Governance, NBER Working Paper 6309, NBER, Cambridge, Mass.

http://worldbank.org/wbi/governance https://en.wikipedia.org/wiki/Government_spending http://institutional.narod.ru/skorobogatov2/1.pdf

269

RJEČNIK POJMOVA

A Autoritarni odnosi - odnosi između nadređenog i podređenog kod kojih nadređeni na bazi pret-

hodno postignutog sporazuma ima pravo (koje je u krajnjem slučaju ipak ograničeno) da usmjerava ponašanje podređenog, da ga kontroliše, kažnjava i nagrađuje.

Agentski odnosi - odnosi kod kojih jedan čovjek (agent) djeluje u ime drugog čovjeka (naru-čilac, principal).

Asimetrična informacija - neravnomjerna raspodjela informacije neophodne za zaključivanje sporazuma (ugovora) između potencijalih partnera; razlike u informaciji kojom raspolažu strane kod tržišnog posla.

B Birokratija - termin kojim se označava vladavina uprave, tj. administrativnog osoblja koje radi

po uredima (biroima) državne uprave, ali i u velikim organizacijama. Oni nijesu izabrani na izborima, ali pošto dugo rade na istim položajima, često imaju veću moć (i znanje) od svojih pretpostavljenih legalno izabranih političkih vođa; administracija svih organa države, od lokalnog do nacionalnog ni-voa; pojam se odnosi na tip organizacije, koju karakterišu njeni službenici koji rade pod jedinstvenim pravilima i procedurama, s jasnom hijerarhijskom strukturom zapovjedanja.

D

Dezinvestiranje (disinvestment) - uništavanje dijela osnovnog kapitala (capital stock); neost-varivanje ustanovljenih investicija za nadoknadu amortizacije.

Direktna demokratija (direct democracy) - politički sistem u kojem svaki građanin ima pravo na izrazi svoje mišljenje i da glasa o svim konkretnim pitanjima koja su predmet glasanja.

Dividenda (dividend)- Dohodak (u obliku gotovine ili akcija) koji dobija vlasnik akcija od do-biti akcionarskog društva koja je ostvarena od privredne djelatnosti u jednogodišnjem periodu.

Dobit (profit) - faktorski dohodak ekonomskog subjekta (preduzetnika) koji ulaže u neku eko-nomsku aktivnost; ekonomska veličina koja predstavlja razliku između ukupnih prihoda i ukupnih troškova.

Dobra (goods) - predmeti koji pozitivno utiču na ekonomsko blagostanje (zadovoljavaju neku potrebu).

Dobra, društvena (public goods) - robe ili usluge, koje su svima dostupne bez ikakvih troš-kova; ona su prema mišljenju P. Samuelsona nekonkurentna i neisključiva u potrošnji (dakle, ne zah-tijevaju tržište).

Dobra, kolektivna (collective goods) - robe ili usluge čija potrošnja nije isključiva (non-excludability).

Dobro, privatno (private good) - robe ili usluge čija individualna potrošnja isključuje moguć-nost potrošnje od strane drugih lica.

Dohodak (income) - u opštem obliku predstavlja količinu novčanog primanja za usluge nekog faktora proizvodnje u jedinici vremena.

Društveni ugovor, dogovor (social contract) - jednoglasni sporazum (obično hipotetičkog, pri-vidnog karaktera) između svih članova društva o osnovnim principima njegovog funkcionisanja.

E

Ekonomija birikratije (economics of buraucracy - način izučavanja birokratije kao organiza-cione strukture koja zadovoljava minimum dva kriterijuma: prvi, ne proizvodi ekonomska dobra koja

270

imaju vrijednosnu ocjenu, i drugi, izvlači dio svojih dohodaka iz izvora koji nijesu povezani s pro-dajom rezultata svoje djelatnosti.

Ekonomija obima - smanjenje prosječnih dugoročnih troškova srazmjerno porastu količine ko-rišćenih resursa.

Ekonomska organizacija - osnovna ćelija privredne aktivnosti (firma) koja donosi odluke i ko-ordiniše (usaglašava) djelatnost svojih članova; ukupnost lica koja ostvaruju razmjenu svojinskim pravima; specifična i fleksibilna procedura koordinacije faktora proizvodnje; institucionalizovana or-ganizacija ekonomskih odnosa između agenata posredstvom izabrane hijerarhijske strukture, stimula-tivnih mehanizama, pravila ponašanja itd.

Ekonomska sloboda - obavljanje ekonomske djelatnosti bez oblika prinude i ograničenja koja nijesu legitimizovana pristankom pojedinaca kroz demokratske procedure i u okviru ustavnih i zakon-skih pravila.

Ekonomsko ponašanje - djelatnost ekonomskih subjekata u pravcu donošenja racionalnih od-luka (vršenje izbora) na bazi upoređivanja rezultata i troškova.

Eksternalije, spoljne - efekti koji se pojavljuju kao spoljni ne samo prema datom ugovoru, ne-go i prema grupi koja ga zaključuje.

Eksternalije, unutrašnje - efekti koji se pojavljuju kao spoljni samo prema datom ugovoru, ali su unutrašnji prema grupi koja ga zaključuje.

F Faktori proizvodnje - ekonomski resursi: rad, kapital, zemlja i preduzetnička sposobnost (sa

informacijama). Fijasko tržišta (market failures) - situacija u kojoj tržište nije u stanju da obavlja koordinaciju

ekonomskog izbora na način koji obezbjeđuje efikasno korišćenje i alokaciju resursa; u teoriji spolj-nih efekata: nemogućnost internalizacije spoljnog efekta s minimalnim troškovima posredstvom me-hanizma cijena.

Fijasko vlade (government failures) - slučaj kada vlada nije u stanju da osigura efikasnu alo-kaciju i korišćenje resursa; u teoriji spoljnih efekata: nemogućnost internalizacije spoljnog efekta s minimalnim troškovima posredstvom političkog mehanizma odlučivanja.

Firma - organizaciono ustrojstvo (struktura) ili ukupnost faktora proizvodnje, usmjerena na tra-ženje najpovoljnijeg (najprofitabilnijeg) načina proizvodnje (transformacije resursa u proizvod) u us-lovima neizvjesnosti; komplet dugoročnih dvostranih ugovora između vlasnika resursa i centralnog agenta kojim se zamjenjuju tržišta faktora proizvodnje i tržišta roba, i kod kojih cjenovni signali ig-raju relativno malu ulogu; struktura upravljanja predviđena za uređivanje uzajamnih dejstava između ekonomskih agenata, u uslovima ograničene racionalnosti, oportunističkog ponašanja i specifičnosti korišćenih resursa; subjekt privređivanja koji koristi ekonomske resurse za obavljanje svoje aktivnosti (proizvodnja, promet ili transport roba i usluga) s ciljem ostvarivanja dobiti.

Firma, klasična - firma u kojoj odluke donosi jedan čovjek, koji isplaćuje vlasnicima angažo-vanih resursa fiksirane dohotke u obliku plate, kamate i rente, a koji prisvaja dobit kao razliku između ukupnog prihoda i ukupnih troškova.

H Hijerarhija - asimetrija u raspodjeli prava unutar firme, koja nije rezultat pregovora; odnos

poretka i organizacije rada. Holding kompanija - ekonomska organizacija koja vlada s nekoliko kompanija preko kontrol-

nog paketa akcija. I

Institucija - skup normi i pravila koji se dopunjuje odgovarajućim mehanizmima za provjeru njihovog poštovanja i obezbjeđenje izvršavanja.

Institucija, ekonomska - mehanizam (regulator) ekonomskih aktivnosti, osnosa i funkcija. Institucionalna sredina - ukupnost osnivačkih političkih, pravnih i socijalnih pravila, koja ob-

razuju osnovu za obavljanje ekonomskih aktivnosti.

271

Institucionalni sporazumi - dogovori između privrednih subjekata, kojima se definišu načini njihove kooperacije i konkurencije.

Internalizacija spoljnih efekata - pretvaranje spoljnih efekata (šteta ili koristi) u dio privatnih šteta ili koristi.

Izbjegavanje - oblik postugovornog oportunističkog ponašanja, zasnovan na mogućnosti sma-njenja doprinosa nekog vlasnika resursa u proizvodnju konkretnih roba i usluga, koje nije praćeno smanjenjem njegovog individualnog dohotka.

Izbor, kolektivni (collective shoice) - odluka koju donosi neka grupa (kolektiv) ili neko u ime te grupe.

Izbor, društveni (social shoice, public shoice) - izbor između alternativa koje postoje u društvu kao cjelini, koji je vezan s društvenim dobrima.

K

Kartel - sporazum proizvođača koji se udružuju da bi ograničili proizvodnju i povećali cijene. Konkurencija - Suparništvo velikog broja kupaca i prodavaca na tržištu, na kojem postoji mo-

gućnost pristupa i napuštanja. Korporacija (corporation) - firma koja ima status nezavisnog pravnog lica (odvojenog od ak-

cionara), stvorena zbog proizvodne ili komercijalne djelatnosti, u kojoj je svojina (kapital) podijeljena na više djelova (pajeva, akcija, dionica) a odgovornost svakog vlasnika je ograničena njegovim ulo-gom; najrasprostranjeniji oblik akcionarskog društva.

Kvazi-renta (quasi-rent) - pozitivna razlika dohotka od resursa iznad vrijednosti najbolje od propuštenih alternativa; dio dohotka prodavca roba ili usluga koji premašuje njegove alternativne troškove.

L

Lobizam (lobbying, od engl. riječi lobby = kuloari) – skup raznih načina uticaja na predstavnike vlasti s ciljem donošenja pogodnog političkog rješenja za ograničenu grupu birača.

Logroling (logrolling = “prevaljivanje balvana”) - praksa uzajamne podrške članova zakono-davnih organa putem “trgovine glasovima”; sprovodi se nezakonito u odnosima između političara i glasača po principu: ti meni glas – ja tebi privilegije.

M

Model medijalnog birača (median voter model) - karakteriše tendenciju (koja postoji u okviru direktne demokratije) prema kojoj se donešenje odluka ostvaruje u interesu birača koji je u centru skale interesa datog društva.

Moralni hazard - termin pozajmljen iz osiguravajuće prakse, koji označava sklonost ljudi koji se od momenta dobijanja polise osiguranja manje brinu o izbjegavanju slučaja zbog kojeg su se osigu-rali. Nastaje onda kada su visoki troškovi kontrole djelatnosti onih koji su zaključili sporazum. Moralna obaveza odgovara postugovornom obliku oportunističkog ponašanja.

N

Neizvjesnost- stanje u unutrašnjem i spoljnom okruženju, koje karakteriše ograničena moguć-nost prikupljanja infor-macija neophodnih za odlučivanje; situacija u kojoj je neizvjesna vjerovatnoća da će se nešto dogoditi (što onemogućuje predviđanje događaja)

Neizvjesnost, strukturna - oblik neizvjesnosti u kojem postoji mnoštvo mogućih ishoda doga-đaja, koji onemogućuju (ili otežavaju) proces odlučivanja.

Neisključivost javnog dobra - osobina javnog dobra da se ni jedna individua ne može isključiti iz njegove potrošnje, bez dopunskih plaćanja za njegovo korišćenje.

Nekonkurentnost javnog dobra - osobina javnog dobra da podliježe nekonkurentnoj potrošnji (non-rival consumption), koja znači da potrošnja dobra od strane jednog čovjeka ne smanjuje njegovu dostupnost za druge ljude, odnosno da je javno dobro dostupno svima.

272

Neograničena odgovornost - oblik odgovornosti (jednog ili više) vlasnika u skladu s kojom on (oni) odgovaraju za obaveze firme cijelom svojom imovinom.

Nepotpunost ugovora - posledica radikalne neizvjesnosti, koja se sastoji u nemogućnosti poz-navanja svih mogućih događaja u budućnosti i posledične nemogućnosti strukturiranja uzajamnih od-nosa među ekonomskim agentima.

Nepovratni troškovi - Troškovi koje nije moguće izbjeći i koji zbog toga ne utiču na odluke ekonomskih agenata.

O Odvajanje svojine od kontrole (separation of ownership from control) - pojava koja karak-

teriše velike akcionarske kompanije, u kojima su akcije s pravom glasa raspodijeljene na veliki broj akcionara. Takva atomiziranost (usitnjenost) akcionarskog kapitala onemogućava mogućnost kontrole politike kompanije od strane pojedinih akcionara, tako da se kontrola prepušta profesionalnim uprav-ljačima.

Ograničena odgovornost - oblik odgovornosti vlasnika u skladu s kojom on odgovara za oba-veze firme samo u granicama onog dijela imovine koju je uložio u firmu.

Ograničena racionalnost - karakteristika ponašanja individue u uslovima strukturne neiz-vjesnosti (ograničenosti informacija), koja pretpostavlja njegovu nesposobnost predviđanja svih mo-gućih događanja i slučajnosti, usled čega nije moguće određivanje racionalnog(optimalnog) pravca ponašanja, pa se ostvaruju dejstva usmjerena na izbor zadovoljavajuće varijante korišćenja resursa u uslovima neizvjesnosti.

Oportunističko ponašanje - ponašanje koje odstupa od ugovorenih uslova ponašanja.

P Paradoks glasanja (paradox of voting) - protivurječnost koja niče kao posledica toga što glasa-

nje na osnovi principa većine ne obezbjeđuje ispoljavanje stvarnih preferencija društva prema eko-nomskim dobrima; vjerovatnoća da glasanje koje je u skladu s pravilom proste većine ne može dati jednoznačan izbor od postojećih alternativa.

Pareto poboljšanje - takva preraspodjela resursa pri kojoj se blagostanje nekih ekonomskih agenata povećava bez smanjenja blagostanja drugih ekonomskih agenata, ili kad se povećava blago-stanje svih ekonomskih agenata.

Partnerstvo - oblik ekonomske organizacije u kojem se svi (ili neki) članovi pojavljuju kao pu-nopravni partneri s neograničenom odgovornošću za obaveze firme, ali i realnom mogućnošću kon-trolisanja djelatnosti firme.

Političko-ekonomski ciklus (political business cycle) - ciklus političke i ekonomske aktivnosti vlade između izbora.

Porez Pigoua - porez koji je jednak iznosu spoljnog efekta i koji omogućava neutralisanje razli-ke između društvenih i privatnih koristi ili troškova.

Postugovorni oportunizam - ponašanje partnera poslije potpisivanja ugovora koje ne odgovara potpisanim uslovima (izbjegavanje i obaveza)

Prava svojine - sankcionisani odnosi ponašanja koji niču među ekonomskim agentima povo-dom korišćenja dobara i ograničenih resursa, a koji određuju norme ponašanja prema dobrima i re-sursima; skup minimum pet djelimičnih svojinskih ovlašćenja (vladanja, sticanja dohotka, sigurnosti itd.).

Privatizacija - jednosmjeran proces transformacije državne (društvene) svojine u privatnu svo-jinu.

Politička renta (traganje za rentom) - korišćenje države da bi se ostvarili prinosi viši od uobi-čajenih

“Putnik bez karte” (free rider) - pojava povezana s postojanjem društvenih dobara (koja su svima dostupna), kad su korisnici dužni da ih finansiraju, pa se pojavi neko ko želi da izbjegne tu oba-vezu, a hoće da koristi društveno dobro.

273

S Sinergija – pojam koji opisuje stanje kad je cjelina veće i konzistentnija od zbira svojih djelova. Solidarna odgovornost - oblik odgovornosti u skladu s kojom svaki od vlasnika firme odgo-

vara po svim njenim obavezama (po principu: jedan za sve - svi za jednoga). Specifičan resurs - resurs čiji su alternativni roškovi manji od dohotka koji on donosi pri naj-

boljem mogućem načinu korišćenja. Spoljna zaštita ugovora - mehanizam koji obezbjeđuje poštovanje pravila koja strukturiraju

uzajamno dejstvo među ekonomskim agentima posredstvom učešća treće strane (državnog suda, pro-fesionalnih saveza, neformalno organizovanih grupa privatne inicijative i sl.).

Spoljni efekti, eksternalije (externalities) - koristi (troškovi) ekonomskih agenata koji nijesu izraženi u cijeni, a niču zbog odsustva tržišta (npr. vazduha, tišine, mora, rijeka i sl., odnosno zbog nemogućnosti definisanja i realizacije prava svojine; pozitivni ili negativni spoljni efekti ili efekti susjedtva (neighbourhood effects), povezani s uzajamnom zavisnošću funkcije korisnosti (utility) i proizvozvodne funkcije (production function) npr. bacanje otrovnog otpada u rijeku smanjuje u do-njem toku rast ribe.

Strategija - skup pravila za odlučivanje (ostvarivanje izbora) kojim se u svojoj djelatnosti ruko-vode ekonomski ageni; način ostvarenja cilja.

Svojina- kategorija koja označava vladanje, korišćenje i raspolaganje nekim dobrom (imovi-nom, resursom); složeni sistem pravnih i ekonomskih odnosa koji nastaju povodom vladanja, korišće-nja i raspolaganja imovinom. Svojinski odnosi - aktivni sistem ekskluziviteta u pristupu materijalnim i nematerijalnim resursima društva.

T Teorema Coasea - pri nultim transakcionim troškovima prvobitna raspodjela prava svojine ne

utiče na efikasnost alokacije resursa i strukturu proizvodnje. Teorema Posnera - ako postoje neotklonjivi transakcioni troškovi (stvoreni iz izvora koji ne

pripadaju samom pravu), koji onemogućavaju postizanje efikasnog rezultata posla, određeni način specifikacije prava svojine (dakle, preraspodjela prava svojine) može obezbijediti efikasniji rezultat nego ostali načini (kombinacije prava svojine).

Teorema Smitha - dobrovoljna razmjena je uzajamno korisna svim učesnicima. Teorija društvenog izbora (public shoice theory) - izučava različite metode preko kojih ljudi

koriste državne institucije za svoje lične interese. Traženje političke rente (political rent seeking) - težnja za dobijanjem ekonomske rente po-

moću političkog procesa. Transakcija - razmjena svojinskim pravima i slobodama. Transakcioni troškovi (transactions cost) - dio troškova poslovanja čije je stvaranje povezano

s korišćenjem resursa za planiranje, adaptaciju i kontrolu realizacije postavljenih zadataka u različitim strukturama koje uređuju odnose između ekonomskih agenata koji razmjenjuju prava svojine i slobo-de; troškovi koji se (pored cijene) stvaraju u trgovini robama i uslugama; materijalni i ugovorni troš-kovi funkcionisanja sistema razmjene: traženje informacija, vođenje pregovora, mjerenje karakte-ristika roba i usluga, specifikacija i zaštita prava svojine (sudovi, arbitraže, državni organi) i oportuni-stičko ponašanje (odstupanje od dogovorenih uslova).

Transformacioni troškovi - Dio proizvodnih troškova čije je stvaranje povezano s korišćenjem

resursa u proizvodnji roba i usluga, preko transformacije fizičkog oblika resursa, a takođe i premješ-tanjem proizvoda u prostoru i vremenu.

Tržište - svaka institucija ili mehanizam koji dovodi u vezu kupce i prodavce roba i usluga, a koji u sebi sadrži mehanizam izbora i ekonomsku prinudu; skup ustaljenih i organizovanih odnosa po-nude i tražnje; zbir viška proizvođača i viška potrošača.

274

U Ucjenjivanje - oblik postugovornog oportunističkog ponašanja, koje je usmjereno na prisva-

janje kvazi-rente proizvedene od strane specifičnih aktiva kao rezultat investiranja drugih ekonomskih agenata; problem ucjenjivanja je direktno uslovljen ograničenim rokom djelovanja ugovora i visokim troškovima njihove zaštite od narušavanja.

Ugovor - skup obaveza isporuke roba i usluga, s jedne, i plaćanja, s druge strane u ranije dogo-vorenom poretku; pravno zaštićeni sporazum između ekonomskih agenata koji uključuje njihove obo-strane obaveze.

Ugovor, nejavni - prećutno prihvatanje i priznanje obaveza zainteresovanih strana, koje nijesu obuhvaćene pravnom zaštitom.

Ugovor, relacijski - ugovor koji definiše opšte uslove i ciljeve uspostavljanja odnosa, kao i me-hanizam odlučivanja i rješavanja spornih pitanja.

Unutrašnja zaštita ugovora - mehanizam koji obezbjeđuje poštovanje pravila koja struktu-riraju uzajamno djelovanje među ekonomskim agentima posredstvom samoograničavanja ili dejstava samih partnera.

V

Vaučer, priznanica (voucher) - metod predaje određenih vrijednosti (roba, usluga) ili svo-jinskih prava stanovništvu od strane države, na takav način da se pojedinscima izdaju kuponi (priz-nanice) koji se mogu razmjenjivati za datu vrijednost ili svojinsko pravo; imovinski kupon (priva-tizacioni ček) koji se izdaje stanovništvu u procesu privatizacije radi dobijanja akcija privatizovanih preduzeća.

275

INDEX AUTORA

A Abalkin, L. 221 Aburdene, P. 231 Acemoglu, A. 17, 19, 190 Aglieta 175 Aguilera 186, 187 Akerlof, G. A. 23, 84 Allais, M. 168 Alchian, A. 36, 37, 56, 89, 91, 92, 98, 101, 102, 107, 119, 122, 127, 133, 137, 211 Ananjin, O. 60 Ansoff, I. 133 Aoki, M. 170, 186 Apreda, R. 196 Arendt 157, 177 Asch, S. 50 Archer 52 Arnott, R. 84 Arrow, K. 22, 50, 57, 74, 85 Aumann, R. J. 82 B Babić, S. 65 Babić, V. 190 Barzel, H. Y. 36, 57, 87, 107 Baum 75 Becker, G. 15, 23, 46, 66, 71, 108, 136 Becker, L. S. 36, 87, 92 Benham, L. 124 Berkowitz, D. 211 Berle, 128 Bessy 160, 170 Bhaskar 52 Bhattachariia 211 Birs, A. 199 Blair, M. 188 Blaug, M. 44, 65, 66, 107, 167 Boltanski, L. 159, 161, 167, 174, 175 Bourdier, P. 52, 55 Bowels 75 Brzezinski, Z. 21 Bruno, M. 29 Bromley, D. 42, 60 Buchanan, J. 11, 23, 36, 66, 68, 99, 105, 110, 137, 139, 148, 212, 230 Buckingham, 21 Buchholtz 200 Burki, S. 37 Burman, P. 50 Boyse, N. 181 Braudel, F. 76 Breaden, 57 Breen 66

CCalabresi, G. 36, 73, 87 Callaghy, T. 21 Caroll 75,’’ 200 Cavanagh, F. 228 Cazurra 75 Chandler, A. 37 Chiapello 167 Chomsky, N. 218, 226 Chueng, S. N. S. 36, 56, 58, 78, 79, 87, 96, 108, 115, 116 Clague, C. 37 Clark, J. M. 29, 65 Coase, R. 23, 36, 56, 58, 60, 62, 73, 74, 78, 89, 90, 95, 96, 98, 107, 108, 109, 110, 116, 120,136, 160, 217, 227 Coleman 66 Commons, J. 29, 39, 57, 114, 171 Cook 66 Cooter, R. D. 99, 211 Coricelli 50 Csaba, L. 207 Cuervo 75 Cvjetićanin, D. 205, 226 Cyert 74 Ć Ćirović, M. 215 Č Čikardić, 217 D Daglas, M 171 Davis, B. 217 Davis, L. 36, 74, 87, 103, 112, 198 De Alessi, L. 36, 87, 102, 118 Debreu 85 Demsetz, H. 36, 37, 56, 89, 90, 92, 93, 98, 101, 102, 119, 137 Denzau 52 Domazet, T. 234 Doner 38 Dosi 50 Downs 67 Drašković, M. 24, 48 Drašković, V. 11, 14, 24, 54, 136, 137, 171, 212-215, 217, 221, 222, 225, 232, 233, 241 Drobak, J 37 Drucker, P. 217 Dugger, W. 38, 39 Dušanić, J. 15, 55

276

E Earle 138, 210 Eaton, 81 Eatwell, J. 218 Eggertsson, T. 111, 117, 123 Elias, N. 76 Elster, J. 46, 50, 53 Encarnacion, O. 21 Engerer 38 Entov, 19 Estrin, S 191 Evans 230 Eymard-Duvernau, F. 157, 167, 178 F Favereau (Favro), O. 69, 157, 160, 167, 170 Fama, E. F. 36, 87 Fatić, A. 225 Fine, B., 87 Fiss 189 Fogel, R. 23, 76 Ford, H. 199 Foster, 39 Friedman, M. 13, 64, 137, 187, 225, 226 Friedman, R. 13, 225 Fudenberg, 81 Fukujama, F. 15 Funenberg 81 Furuboth, E. G. 36, 87, 104 G Gajdar, E. 223 Galbraith, J. K. 31, 168, 224, 244, 246 Garriga 203 Gaskins 81 Geddes, B. 21 Giddens, E. 50, 52 Gilbert, 81 Gillian 187 Gluščević, B. 243 Gofman 14 Goldberg, J. 226 Goldthorpe 66 Golubović, Z 47, 55 Green, 81 Greif, A. 40 Gregory, 12 H Hahn F. 107 Hailbroner, R. L. 27 Hamilton, W. 39 Harsanyi, J. C. 82 Havlei 198 Hayek, F. 13, 30, 64, 78, 79, 146, 151, 152, 234 Hechter 66 Hegel 215, 230 Hellman, J. 211 Hermes, N. 184, 185, 194, 195 Herder, I. 47 Hess, J. 108Hicks, J. 23, 107, 243, 245 Livet, 158, 159 Litvinceva, G. 31

Hill 57Hirshleifer, J. 73 Hodgson, G. 39, 49, 50, 51, 52, 53 Honore, A. 91, 94, 220 Homans, G. 66 Huserl, E. 14 I Infante, G. K. 233 J Jacquemin 81 Jackson 186, 197 Jakšić, M. 14, 25 Jensen, M. C. 36, 57, 87, 112 Joksimović, Lj. 155 Josifidis, K. 228 K Kagan 66 Kahneman, D. 66 Kant, E. 47 Kastrodijadis, K. 170 Khalil, 56 Keefera, P. 124 Key, V., 153 Keynes, J. M. 18, 64, 243, 245 Kirman 50 Klamer 46 Klein, B. 56, 59, 221 Klein, N. 55, 223 Klejner, G. 39 Kokorev 213 Kolodko, G. 217 Kornai, J. 29, 146 Kontopoulos 52 Korze 13 Kovačević, R. 15 Kovačić, Z. 65 Kregar, J. 17, 23 Krugman, P. 20 Kuznetz, S. 213 L Lachmann, L. 50 Lafaye 162 Langlois, 60 Latov, J. 76, 78, 80 Latur, B. 176 Lawson, F. 52, 96 Lazonick 198 Leontjev, W. 221 Lerner, A. 63 Lenjin, V. I. 21, 233 Levinthal 75 Lewin, 77 Limongi, F. 21 Linz, J. 21 Lipsey 81 List, F. 27 Lišvic, 148 Locke, J. 216 Long 75

277

Lucas, R. 50, 64, 67 M Machup, F. 81 Madžar, Lj. 16, 34, 35, 91, 93, 94, 96, 98, 107, 108, 117, 155, 208, 211, 220, 225, 227-229 Maitland 181 Malahov, S. 57, 58 Milonakis, D. 87 Maravall, J. 21 March 74 Marshall, A. 74 Marks, K. 27, 71, 90, 98, 233 Marsenić, D. 29 Masayuki 220 Masten 59 Matejić, V. 21 Mau 238 McAuley 212 McCloskey 46 McKling, S. W. 36, 57, 112 Means, 128 Melamed, D. C. 36, 73 Mill, J. S. 217 Means, G. 189 Mele 203 Menard, K. 59, 75, 108 Mencinger, J. 13, 15, 25 Mesarić, M. 219, 219, 231 Miladinović, S. 21 Miljanović, B. 15 Mitchell, V. 29 , 39 Morgenstern, O. 68, 82 Mueller, G. 125 Murell, P 221 Muth, J. F. 66 Myatt 75 Myrdal, G. 11, 79, 132, 219 N Naisbitt, 132 Nash, J. F. 69 Neale, W. 39, 41, 52 Nee 189 Newberry 81 Nicholson, W. 57 Nikulina, 148 Nordhaus, W. 83, 151 North, D. 13, 19, 23, 34, 36, 40, 42, 52, 54, 60-62, 68, 69, 71, 72, 74, 76, 77, 79, 80, 87, 89, 90, 103, 112, 160, 170, 189, 190, 205, 212, 217, 225, 228, 230 Nosseyamba, 185 Nozick, R. 217 Nurejev, R. 19, 28, 76, 78, 80, 101, Nutzinger, H. 36, 71, 104 Nye, J. 37 Seligman, B. 27 Sen, A. 21, 158, 178 Service, E. 76 Singh 75 Simon, H. 23, 35, 64, 65, 66, 68, 74, 83, 108, 158 Simoneti 13

OOcić, Č. 136, 222 Offe, C. 54 Olejnik, A. 33, 158, 159, 162, 164, 167 Olson, M. 135 Orléan, A. 69, 157, 167, 175 Orlić 94 Oslund, A. 21 Otmahov, P. 135 P Pareto 73, 98, 216 Pei, M. 21 Pejovich, S. 15, 16 , 36, 71, 78, 79, 89, 90, 94, 95, 98, 104, 118, 137, 211, 220, 222 Peltzman, S. 105 Penrose 74 Peroux, F. 54 Perry, G. 37 Peterle 13 Petrović, Nikola Njegoš 15 Polanyi, K. 76, 216 Polišćuk, L. 211 Polterovič, V. 20, 210, 211 Porter, M. 81, 200 Posner, R. A. 36, 72, 73, 87 Postma, T. 184, 185, 194, 195 Przeworski, A. 21 R Radigin, 19 Raiser, M. 42 Rakviašvili 47 Rid, L. 47 Rikardo, D. 27 Riker 67, 157, 177 Riše, D. 171 Rizvi 50 Robinson, J. 223 Robbins, L. 35, 63, 108 Rodrik, D. 12, 190, 211 Roe, M. 196 Romer 66 Rosenkopf 75 Rottman 66 Rouchier 75 Roulz 178 Rudden B. 96 S Sachs, J. 13, 220 Sahlins, M. 76 Salais, (Sale), R. 157, 167, 178 Samuelson, P. 63, 64, 83 Santini, G. 23, 25 Sato, Y. 187 Scattiatti, F. 57 Schmoller, G. 27 Scott, J. 66 Shleifer, A. 184 Shubik 81 Smith, A. 27, 73, 216 Solow, R. 55

278

Spens, A. M. 23, 55, 84 Sperry, R. 50 Solomon 88 Solženjicin, A. 13 Soros, G. 224 Stanković 94 Staljin, J. V. 215 Starks 187 Stepan, A. 21 Steward, J. 76 Stigler, G. 23, 57, 68, 71, 84, 87, 95, 137 Stiglictz, J. 15, 23, 84, 210, 220, 221 Stinchcombe, A. 37 Stojanov, D. 24, 25 Stojanović, B. 82 Stuart, 12 Schneider 38 Š Šatalin 12, 13 T Tambovcev, V. 38 Tchouassi 185 Terry 12 Thévenot, L. 69, 157-170, 174, 175, 177, 178 Thomas, R. 36, 61, 78, 103 Thurrow, L. 219 Tipurić, D. 25, 188 Tirole, J. 81, 184 Tobin, J. 50, 221 Toumanoff, P. 57, 90 Toynbee, A. 11, 23 Tullock, G. 36, 66, 68, 137, 148 Tushman 75 Tversky, A. 66 U Umek, 13 Unbeck, J. A. 36, 71, 72

VVanberg 43 Vanhanen, T. 213 Veblen, T. 12, 29, 38 Vidojević, Z. 13 Villiams 198 Vinogradova, 28, 29, 30, 31 Vishny, R. 184 Voigt 38 Von Neumann, J. 69, 82 W Wagener, H. 232 Waldron, J. 91 Wallerstein, I. 76 Walis, J. 80, 205, 206 Weber, M. 27, 64, 76, 157, 160, 177 Weingast, B. 80, 205 Weisbrod, B. 131 White 52 Williams, J. 112 Williamson, O. 23, 36, 37, 42, 56, 57, 58, 59, 74, 87, 107, 110, 111, 116, 117, 118, 119, 126, 160, 166, 230 Winter 69 Wittfogel, K. A. 76 Woodward, S 107, 122 Wright 66 Z Zerbe, O. 96 Zingales, L. 184 Zombard, V. 27, 76 Ž Žarković, J. 104 Y Yerznkyan, B. 25, 70, 182, 183 Young, S. 231 Yones 57

279

IZVODI IZ RECENZIJA

Prof. dr Jože MENCINGER, Univerzitet u Ljubljani, Pravni fakultet, Slovenija UTOPIJE I DOGME U TRANZICIJI I SADAŠNJOJ KRIZI Na koji način je moguće napisati knjigu koja sadrži toliko saznanja, koliko ih sadrži knjiga Ve-

selina Draškovića i Mima Draškovića INSTITUCIJE, POREDAK I TRANZICIJA, ne znam. Ne znam ni za knjigu, koju bi zajedno pisali otac i sin; možda je u tome tajna, jer je jasno jedino, da je za saznanjima ogromna količina rada, na koji ukazuje svaka njena stranica, reference ispod crte i obimna literatura.

Teorija institucionalne ekonomija nije područje, koje poznajem. Zbog toga svoj skromni prilog obimnom i izvrsnom radu ograničavam na primjenu odnosno, bolje, neprimjenu teoretskih saznanja institucionalne ekonomije u tranziciji, o kojoj autori govore u posljednjem 7. dijelu i o sadašnjoj krizi.

Da li bi tranzicija pošla boljim putem ako bi tada znali za njihova saznanja. Sumnjam, jer bi ih u žaru uspostavljanja kapitalizma zanemarili. U vrijeme raspada socijalizma prevladavale su iluzije da su za uspješan put iz doduše veoma različitih socijalističkih sistema u pojedinim socijalističkim zem-ljama u državu obilja dovoljni brza privatizacija, slobodno tržište i makroekonomska stabilizacija. Ta je vjera bila utoliko jača što je manje tržišnih institucija imalo pojedino društvo i što se u njemu manje znalo o djelovanju takvih institucija. U obzir nijesu uzete ni postojeće institucije, ni stepen ekonom-skog i socijalnog razvitka, ni stanje u ekonomiji, a time ni cijena tranzicije. Umjesto da se u tranziciji uzme u obzir stanje u privredi i postojanje tržišnih institucija, modeli tranzicije zavisili su od politike vlasti. Uspješnost tranzicija presuđivana je brzinom a ne kvalitetom promjena – osnovni cilj je bio uništenje socijalističkog sistema a ne izgradnja sistema, koji bi odgovarao pojedinoj zemlji. Politički i ekonomski moćnici novih „tržišnih“ privreda, bez obzira, da li su bili moćnici i u starom sistemu ili su moćnici postali tek u novom, su bez razmišljanja preuzimali institucije starih kapitalističkih zema-lja i nauke različitih eksperata, koji su o pojedinoj zemlji i njenoj kulturi znali koliko su pročitali na putu iz aerodroma do hotela „Holiday Inn“ u glavnim gradovima. Sasvim je zanemareno, da kopira-nje i najboljih institucija iz razvijenih tržišnih privreda nije garancija, da će one funkcionirati na način na koji funkcioniraju u tim privredama. Naime, stvarno funkcioniranje pojedine institucije zavisi od normi ponašanja u društvu, koje se stvaraju desetljećima a i stoljećima. No, samo napuštanje mnogih institucija odnosno iracionalnih ideoloških ograničenja, koja su postoja-la u nekadašnjim socijalističkim zemljama omogućilo je relativno brz gospodarski oporavak i izlazak iz tranzicijske depresije, a koji je bio jednostran; pratila ga je nezaposlenost, veliki vanjski deficit i prodaja proizvodnog bogatstva s kojima su pokriveni deficiti, te socijalna diferencijacija. Pogotovo svi iz nekadašnje Jugoslavije znamo, da su promjene institucija, koje se ogledaju u ustavnim promje-nama 1948, 1953, 1963 i 1974. godine determinirale uspješnost ili neuspješnost u pojedinim razdob-ljima upravo zbog napuštanja pojedinih ili uvođenje novih institucija, koje su kočile inicijativu poje-dinaca ili privrednih jedinica. Uspješnost Jugoslavije u drugom i trećem razdoblju bazirana je na napuštanju krutih administrativnih prepreka centralno planske privrede. Ustav iz 1974. uveo je „do-govornu“ ekonomiju sa institucijama koje ni teoretski nisu mogle da funkcioniraju, pa su u stvarnosti uglavnom ignorirane. Poznata sposobnost Jugoslavije, da generira nove i nove institucije u okvirima tada još neprikosnovene društvene svojine je u osamdesetim nestala, uslijedila je kriza koja je završila raspadom sistema i države.

Pređimo na sadašnje vrijeme i krizu. Autori s pravom zaključuju da „su socijalistička utopija i stare dogme samo zamijenjene novom utopijom i novim dogmama. Diktat države zamijenjen je dikta-

280

tom 'novih preduzetnika'“ (s. 212). Nakon dvadesetak godina relativno brzog ekonomskog oporavka iz tranzicijske depresije nekadašnje socijalističke zemlje ušle su u svjetsku krizu kapitalističke privre-de, kojoj se ne može vidjeti kraja. To ne začuđuje. Kriza je stvarana najmanje četiri decenije. U tom se razdoblju bitno mijenjala podjela društvenog proizvoda između rada i kapitala na štetu rada, u njemu je dolazilo do preseljavanja proizvodnje u zemlje s jeftinom radnom snagom, pa je tražnja sve više generirana kreditima, došlo je do enormnog rasta financijskih institucija te financijskih proizvo-da; mnoge od njih mogli bi proglasiti prevarama ili ih uvrstiti u igre na sreću. Globalizacija proizvod-nje i tokova kapitala praćena je globalizacijom američkog tipa „share holder value“ kapitalizma i njegovih financijskih institucija. Kriza je bila zbog toga neminovna. No, umjesto sagledavanja pravih izvora, krivnja za krizu prebačena je na javni sektor i „liječena“ je štednjom u javnom sektoru, što barem na kratki rok krizu produbljuje. Umjesto, da se promjene financijske institucije, vjeruje se, da je dovoljna njihova ojačana kontrola, iako kontrola slabu instituciju ne pretvara u dobru.

Prof. dr Bagrat YERZNKYAN (Баграт Айкович ЕРЗНКЯН), CEMI RAN, Rusija INSTITUCIONALNI POREDAK IZMEĐU RAZVOJA I KRIZE Monografija Veselina Draškovića i Mima Draškovića INSTITUCIJE, POREDAK I TRAN-

ZICIJA se zasniva na tri stuba - institucijama (pravilima i propisima, koji su dopunjeni mehaniz-mima podrške i izvršenja), [društvenim] poredcima (modelima društvene organizacije, kao što su po-redci ograničenog pristupa i poredci otvorenog pristupa) i tranzicijama (procesima i načinima ost-varenja željenih - za koga? – tranzicija - transformacija iz jednog institucionalnog sistema u drugi, iz jednih društvenih poredaka - vjerovatno neefikasnih – prema drugima). Naravno, sadržaj monografije je mnogo širi, a označeni stubovi - temelji dublji i sveobuhvatniji: institucije nijesu ograničene samo na društvenu i ekonomsku sferu, poredci - isključivo na društvene modele, a procesi tranzicije se principijelno razlikuju značajnim specifičnostima, koje su uslovljene istorijom i institucijama. To se sve tiče prakse institucionalnih aranžmana, uspostavljanja mehanizama za organizovanje i unapređivanje privrede i društva, karakteristika velikih transformacija privreda u tranziciji.

Što se tiče teorije, spektar suprotstavljenih mišljenja, pristupa i naučnih paradigmi predstavljenih u ovoj monografiji, koje su direktno relevantne za heterogena i često kontroverzna (diskusiona) pitanja savremene ekonomske teorije, posebno u pogledu institucionalnih reformi u državama tranzicije je impresivan: 1) od institucionalnog monizma prema institucionalnom pluralizmu, 2) od ortodoksne ekonomske teorije do institucionalne i evolucione teorije, i šire – „drugog kanona“ i 3) od imitacije institucionalne izgradnje do težnje da se popuni obrazovani institucionalni vakuum.

Kakva (institucionalno-ekonomska) alternativa - naučno zasnovana i potencijalno ostvarljiva – može da se predloži da popuni ili bar ublaži taj institucionalni vakuum, koji razorno djeluje na društvo i sve njegove podsisteme? Jer, institucionalni vakuum je stepen dezorganizacije (koja je logično predodređena ignorisanjem institucionalnih specifičnosti država, reformisanih u skladu s receptima neoliberalne doktrine), kada je entropija sistema, koja je u procesu tranzicije rastjerala ranije institucije (bez formiranja novih) i njima pripadajući poredak (bez obzira kakav) i poprimila tolike razmjere da je obesmislila samu tranziciju. Čime se može popuniti institucionalni vakuum? Kojim pravilima i propisima, mehanizmima i regulatorima, koji su u stanju da adekvatno odgovore na izazove vremena i budu kompaktibilni s kulturnim i istorijskim vrednostima i tradicijama naroda, samobitnošću privreda koje se transformišu i identitetima njihovih društava? U izvjesnom smislu, cijela monografija je odgovor na to pitanje, iako akumulira u sebi mnoštvo drugih pitanja, na koja su odgovori rasuti po svim njenim djelovima.

U ovoj monografiji autori se posebno zadržavaju na ulozi, značaju i mjestu nove institucionalne ekonomije u razvoju savremene ekonomske misli, posvećuju posebne djelove osvjetljavanju teorija, bez čijeg poznavanja nije moguće kretanje naprijed, kao što su prava svojine, firma (kao institucija,

281

struktura upravljanja i skup ugovora), javni izbor, konvencije (sporazumi) i korporativno upravljanje. U poslednjem dijelu, oni se fokusiraju na proučavanje međusobno povezanih problema kvazi-institucija i nasilja u tranzicijskim privredama. Pitanje nasilja uopšte, a u tranziciji posebno skreće pažnju autora, jer je to, pored ostalog, usko povezano (isprepleteno) s pitanjem uzroka nastanka institucionalnog vakuma, a posebno formiranja u društvenom mentalitetu nihilističkog odnosa prema institucijama - pošasti zemalja država tranzicije.

Navedeni spisak pitanja može da se dopuni korisnim informacijama, kojima autori velikodušno upoznavaju čitaoca kako s aktualnim praktičnim problemima rodne Crne Gore (djelimično) i državama tranzicije (uopšte), tako i s raznovrsnim teorijskim pejzažom moderne - zapadne ili domaće (post-socijalističke) ekonomske misli. Glavno je to šta autori nude čitaocu (a nama se čini da to rade veoma misaono i razborito, oslobođeni od ideoloških i pojmovnih klišea, metodoloških i teorijskih dogmi), a to je razumijevanje činjenice da kvazi-neoliberalna doktrina nije panaceja za Crnu Goru, Srbiju, Rusiju i mnoge postsocijalističke države (iako su i tu moguće modifikacije). U čemu je izlaz iz preovlađujućeg sadašnjeg - negdje u većem, a negdje u manjem stepenu - stanja institucionalnog vakuuma u društvu, institucionalnih zamki u privredi i institucionalnog nihilizma u glavama? Odgo-vor na to pitanje daje monografija: izlaz je u pronalaženju konzistentnih praktičnih institucionalnih konstrukcija, zasnovanih na dostignućima institucionalne ekonomije i odgovarajućim uzornim mode-lima razvijenih država, koje odgovaraju današnjim izazovima i realnostima, upravo realnostima, a ne nekim imaginarnim slikama, koje su apstraktne od njihovih privreda i društava, koje nastavljaju, eksplicitno ili implicitno, da obilježavaju (beznadežno?) bifurkacione tačke. Sve te praktične konstru-kcije, koliko god bile specifične od države do države, moraju kao zajednički imenitelj sadržati institu-cionalni pluralizam, kao vrhunsko dostignuće razvijenih društava i privreda.

Monografija Veselina Draškovića i Mima Draškovića INSTITUCIJE, POREDAK I TRAN-ZICIJA je napisana sjajno, slikovito, misaono, jasno, sa civilizacijskim porukama i istovremeno na visokom naučnom nivou. Ona će biti korisna na samo za sve one koji su zainteresovani za trenutno stanje institucionalne ekonomije i perspektive njenog razvoja, nego i za one čije odluke mogu doprinijeti institucionalnoj obnovi i uspostavljanju pravednog društvenog i ekonomskog poretka u državama tranzicije – pravednog ne na riječima, nego na djelu!

Prof. dr Dragoljub Stojanov, Sveučilište u Rijeci, Ekonomski fakultet

KNJIGA PROTIV MONISTIČKE INSTITUCIONALNE KAKOFONIJE

Knjiga INSTITUCIJE, POREDAK I TRANZICIJA autora Veselina Draškovića i Mima Dra-škovića je znastvena monografija, koja se može koristiti i kao udžbenik. Sadrži sedam poglavlja, bogat popis nezaobilazne i suvremene literature iz domena ekonomske teorije (teorije ekonomskih politika) te index autora i riječnik osnovnih pojomova. Knjiga sadrži slijedeća poglavlja: Mjesto NET u razvoju ekonomske misli, Ekonomska teorija prava svojine, Neoinstitucionalna teorija firme, Teori-ja društvenog izbora, Ekonomska teorija konvencija – alternativa i/ili varijanta, Institucionalni okvir korporativnog upravljanja, Institucije i slobode, kvazi-institucije i nasilje.

Knjigom INSTITUCIJE, POREDAK I TRANZICIJA autori su stavili na uvid ekonomskom ambijentu „Regije“ pažnje vrijednu znanstvenu monografiju, ali i udžbenik koji izvanredno pokriva relativno oskudno tretirano pitanje institucionalne ekonomije i njezine uloge u procesu tranzicije. U tome kontekstu držim da će knjiga naći široku čitalačku publiku i izvan krugova ekonomske profesije, dok bi među ekonomistima morala biti „must“ štivo.

Autori s punim pravom više puta konstatiraju da postojanje institucija i njihov pluralizam karak-terizira uspješne tržišne privrede. To je ključna karika koja nedostaje većini tranzicijskih privreda, koje su imale sufucit kvazi-neoliberalnog monizma, a deficit i fijasko mnogih institucija. Samim tim su bile daleko od institucionalnog pluralizma. Deficit institucija uvijek prouzrokuje nesigurnost

282

međuljudskih interakcija i poslovnih transakcija. Kad institucionalni supstituti postanu „pravilo igre“ i zamijene institucije kao društvene tehnologije, društvo se kreće stranputicom (reproducira krize).

Autori razmatraju ulogu institucija u procesu tranzicije kako sa makro tako i sa mikro nivo te naglašavaju da su mnogi znanstvenici eksplicitno zagovarali vezu između korporativnog upravljanja i uspješnih tranzicijskih ishoda. Oni podvlače kako je korporativno upravljanje bitna komponenta restrukturiranja firmi i poboljšanja njenih ekonomskih performansi, koje predstavljaju glavni uslov uspješne postsocijalističke tranzicije. Privatizacija nije dovoljna: potrebne su reforme firme... koje takođe zahtijevaju efektivno korporativno upravljanje.

U reduciranim institucionalnim, makroekonomskim i mikroekonomskim uvjetima nije moguće formiranje, a samim tim ni razvoj korporativnog upravljanja, koje karakterizira razne uzorne modele razvijenih privreda. Zato su za njegovo oživljavanje i funkcioniranje potrebne šire društvene, institu-cionalne i ekonomske reforme. Osnovni ekonomski institucionalni temelji korporativnog upravljanja (državno, tržišno i svojinsko reguliranje) su u razmatranim tranzicijskim državama bili nestabilni. Oni su zatajili pod teretom brojnih sociopatoloških promjena. Učvršćivanje navedenih temelja je uslov za razvoj k.u., kao i za održivi ekonomski i društveni razvoj. Autori podvlače da po prirodi stvari, zbog a) prelaska s jednog načina privređivanja prema drugom (industrijskog na postindustrijsko) i b) kori-jenitih promjena društveno-ekonomskog sistema, korporativno upravljanje bi trebalo da ima ključni značaj za sve privrede u tranziciji. Postignuti rezultati, međutim, govore da to nije slučaj, jer ono nije ostvarilo svoj razvoj i utjecaj u svojim osnovnim funkcijama i domenama djelovanja.

Zašto? Zato što su umjesto realnog institucionalnog ambijenta formirani brojni oblici kvazi-institucionalnih, alternativnih i neformalnih supstituta, koji su narušavali poštovanje strogih pravila igre. Logično je bilo da svojinska transformacija (konkretno: privatizacija) dovede do povećanja motivacijskog mehanizma i pozitivnih promjena u organizacionim strukturama, koje bi se postepeno i funkcionalno prilagođavale aktivnom djelovanju principa k.u. Naravno, ni ono što se u praksi dogodi-lo nije nelogično (ima svoje interesno ekonomsko objašnjenje), ali je u pogledu ostvarenih privrednih rezultata disfunkcionalno i suprotno principima korporativnog upravljanja. Malo koga je interesirao razvoj firmi i poduzetništva u zdravim okvirima i masovnim razmjerama. Primarno je bilo ostvarenje lične koristi. Prednje je objektivno bilo moguće ostvariti jedino u uslovima institucionalnog vakuu-ma, koji se, prema našem mišljenju, često približavao i/ili pretvarao u institucionalni nihilizam. Ovim riječima autori slikovito, autoritativno ali i znalački profesionalno rade obdukciju pacijenata tranzici-je. Time potvrđuju Buchanana da “dobra igra više zavisi od dobrih pravila nego od dobrih igrača”, s čime se lako možemo i moramo složiti.

Pokazujući čitatelju svoje duboko i prefinjeno poznavanje ekonomske teorije iz domena institu-cionalne ekonomije, autori izazvani, razočarani te frustrirani realnom tranzicijom poručuju: “Domina-cija institucionalnog i kvazi-institucionalnog monizma izazvala je nesagledive posljedice u većini država tranzicije, koje su evidentne na mnogim poljima. Zato treba hitno institucionalizirati instituci-onalizaciju” tranzicije, posebno u dijelu interesnog kvazi-institucionalnog ponašanja. To suštinski znači:

− eliminaciju svih oblika institucionalnih imitacija, supstitucija, improvizacija i rekombinira-nja, kočionih oblika kvazi-institucionalnih odnosa, širokog kruga socijalne patologije i do-minaciju kvazi-institucija i monopola (koju je nametnula pogubna kvazi-neoliberalna ideo-logija, primjenjujući glokalističku antinomiju na relaziciji protekcionizam prema narodu – kvazi-neoliberalizam za narod), dominaciju politike „kao sudbine“ nad svim oblastima ži-vota i rada, koji su po prirodi stvari onemogućili demokratizaciju i institucionalizaciju,

− afirmaciju institucionalnog pluralizma, institucionalne konkurencije, institucionalnih inova-cija, institucionalne kontrole, znanja, vladavine prava (koja će izvršavati svoje osnovne funkcije: specifikacija i zaštita prava svojine, obezbjeđivanje uvjeta za slobodan promet re-sursa, zdravu konkurenciju i stvaranje efikasnih institucionalnih struktura) i demokracije,

− primjenu fleksibilne kombinacije i konvergencije ekonomske konkurencije (po horizontali) i ekonomske prinude (po vertikali), samoorganizacije (odozdo) i organizacije (odozgo), subjektivnih težnji i objektivnih uvjeta

− da formulu ekonomskog rasta i razvoja treba tražiti u ekonomiji, a ne izvan nje,da treba os-loboditi ekonomske slobode i stvoriti poduzetnički održivi razvojni model, koji bi bio kom-

283

binacija specifičnosti pojedinih zemalja sa ”složenom smjesom tržišne motivacije, državne reglamentacije i političke demokracije. Civilizacijski put društveno-ekonomskog razvoja je afirmirao mješovitost (pluralizam), postepenost (gradualizam), sinergizam (prioritet cjeline u odnosu na zbor djelova), univerzalizam (globalizam) i demokraciju kao svoje dominantne karakteristike, koje direktno protivrječe svim oblicima apsolutizma (monizma), skokovitosti (šok terapije), partijskog totalitarizma i nacionalnog izolacionizma.

Za taj put je potrebna kombinacija (a ne unifikacija), kreacija (a ne improvizacija),realne prom-

jene (a ne apstraktne), realizacija (a ne verbalizacija), organizacija razlika (a ne isticanje razlika). Potrebno je forsirati profitno orijentirani umjesto rentno orijentiranog tipa motivacije ekonomskih subjekata, razviti instituciju državnog reguliranja po uzoru na razvijene države, unaprijediti tržišnu infrastrukturu i kulturu,postepeno stvarati integralno tržište i transparentan institucionalni ambijent,sa kompatibilnim, povezanim, nekonfrontacijskim, fleksibilnim i efikasnim institucijama. Pri tome institucionalni pluralizam nema alternativu. Sve su to su preduvjeti za formuliranje i provođenje odr-živog i realno institucionaliziranog društveno-ekonomskog poretka i u njemu konzistentne eko-nomske politike i razvojne strategije.

Autori ovako dobrog poznavanja ekonomskih škola i ekonomske teorije dužni su nam ostali po-jasniti koliko je „zasluga“ za današnje stanje u regiji imala ekonomska politika neoliberalizma, koja je aplicirana u danom institucionlnom poretku (kakofoniji). Teško da je mogla dati nešto više od efekata koje imamo. Koliko bi efekti bili bolji u uređenom institucionalnom okruženju? Mogu li se institucije presađivati i implantirati nekritički? Slovenija je sjajan primjer za elaboraciju ovih pitanja, ali isto tako i bivša DDR. Autorima ostaje da nam odgovore na ova pitanja novom knjigom koju s nestrplje-njem očekujemo.

Uglednim izdavačima (crnogorskom ELIT“-u i hrvatskom „Rifin“-u sa zadovoljstvom predla-žem rukopis za objavljivanje.

Prof. dr Darko Tipurić, Sveučilište u Zagrebu, Ekonomski fakultet

PRAZNIK ZA CRNOGORSKO I HRVATSKO EKONOMSKO IZDAVAŠTVO

Znanstvena monografija INSTITUCIJE, POREDAK I TRANZICIJA je rezultat 30-godišnjeg im-presivnog stvaralačkog opusa i entuzijazma Veselina Draškovića u području institucionalne ekonomi-je i 10-tak godina naučnog rada mladog autora Mima Draškovića. Izvanredna stilska, jezička (nikšićkog kraja) i misaona sličnost i kompatibilnost teksta nije slučajna: kreirana je pod strogim mentorstvom i uredničkom potporom Vesa Draškovića, frontmena institucionalne ekonomije u našoj regiji. Vjerujem da ova monografija neće biti njegova spisateljska labudova pjesma. Ona je simbioza njegovih brojnih ranijih radova iz institucionalne ekonomije, kruna njegove uspješne naučne karijere i monografskog stvaralaštva. Priznanje zaslužuje i mlađi koautor, kojemu nije bilo lako pratiti, uklapati se i prilagođavati složenim zahtjevima i koncepcijski suptilnim konstrukcijama tako poznatog i renomiranog ekonomiste kao što je Veselin Drašković.

Često sam se kao autor pitao: kojim riječima mogu opisati istinu današnjeg trenutka i veličinu farse u kojoj živimo? Na to izazovno pitanje sam u svojoj knjizi kao odgovor ponudio jednu rečenicu, koju je vezir Jusuf u Andrićevoj priči “Most na Žepi” uklesao (pa izbrisao) na ćupriji: “U šutnji je si-gurnost”. Autori se u promatranoj monografiji nijesu zaklonili šutnjom. Naprotiv, napisali su metod-ološki dosljednu, hrabru i transparentnu ekonomsku (i opštiju) kritiku retrogradnih procesa tranzicije, koji su rezultirali iz odgovarajućih ekonomskih politika, koje su autori avom nazvali kvazi- neoliber-alnim. Oni su odlučili nazvati stvari pravim imenom i napisati istinu o današnjoj krizi. Pri tome jasno ističu da “današnji trenutak”, makar u monističkom smislu podsjeća na sve prethodne trenutke tranzi-cije, ali i socijalističkog poretka, možda s tamnom, ali sigurno hipotetski neizvjesnom perspektivom.

284

Značajne dijelove (podebno predgovor i 7. dio) ove kvalitetne monografije autori su posvetili oštroj, otvorenoj i bezkompromisnoj, ali argumentovanoj kritici kvazi-neoinstitucionalnog poretka, koji se dugo vremena održao u većini zemalja tranzicije. Može to čitatelj voljeti ili ne, ali bez kritič-kog mišljenja nema znanstvenog napretka. Kritika daje veći značaj ovoj vrijednoj monografiji.

Autori su osmislili zanimljivu i rijetku monografiju iz teorijske ekonomije, u kojoj se njihovi ekonomski, sociološki i filozofski pogledi prelamaju kroz dva nivoa - teorijski i praktični, u koncen-triranom, kreativnom, inspirativnom i funkcionalnom usmjerenom tekstu, koji objašnjava mnoge vrline neoinstitucionalnih ekonomskih teorija i ukazuje na odsustvo njihove primjene. Tekst je oplemenjen biranim i adekvatnim izrekama poznatih autora. Za razliku od instrumentalizovane ekonomske nauke, koju je nametnula neoklasična paradigma, istraživanje esencijalnih institucionalnih pitanja, koje su sproveli autori, vraća ekonomiji dušu, posebno naglašenim odnosom autora prema humanizmu, motivaciji, poštovanju i moralnom integritetu.

Temeljni gospodarski i društveni problemi, koje autori razmatraju su složeni, začajni, specifični, univerzalni i uvijek aktualni. Oni su zajednički za oba neuspjela institucionalno-monistička eksperi-menta: socijalistički i tranzicijski. Zato autori s pravom preferiraju institucionalni pluralizam kao dokazani uzorni model razvijenih gospodarstava i zemalja. Oni studiozno i originalano dočaravaju svoja ljudska i profesionalna uvjerenja i dvostruko usmjerenu kritiku: prema apologetskim teor-ijskim pozicijama kvazi-neoliberala i prema interesno motivisanoj praksi tranzicijskih “reformatora”. Nedvosmisleno zaključuju da je interesnoj motivaciji pogodovao institucionalni vakuum, i da je ona dovela do smanjivanja sistemske upravljivosti i gospodarske učinkovitosti.

Zbog navedenih konstatacija, kao i pionirskog projekta - zajedničkog crnogorsko-hrvatskog znanstvenog izdanja, vjerujem da će monografija INSTITUCIJE, POREDAK I TRANZICIJA imati trajnu znanstvenu vrijednost i značaj.

Završit ću cititiranjem Veselinovih nadahnutih riječi iz jedne od njegovih recenzija: “Praznici služe da se slave. Štampanje ove monografije će biti praznik za crnogorsku, ali i regionalnu eko-nomsku nauku”. Sretan sam što kao recenzent monografije sudjelujem u ovom projektu i slavlju.

Prof. dr Guste Santini, Glavni i odgovorni urednik časopisa Ekonomija / Economics

INSTITUCIJE, POREDAK I TRANZICIJA U KAOTIČNOM OKRUŽENJU Na ovim turbulentnim prostorima općenito se smanjuje interes za proučavanjem društvenih sus-

tava, pa, samim time, ekonomske teorije i ekonomske politike, kao i njihovih graničnih područja. Tzv. grčka ekonomija i dalje dominira iako kvantitativni modeli pokazuju ozbiljne manjkavosti. Ubrzanje vremena i sve dinamičniji društveni, uključivo, ekonomski sustav određuje polazište autorima što im, pak, omogućuje kompleksni pristup analizi, s jedne strane, i, s druge strane, temeljem kritične analize mogućnost jasnog interpretiranja vlastitih stavova. Pri tome, u najboljoj znanstvenoj maniri, autori korektno upućuju čitatelja na poglede relevantnih autora iz odnosnog područja. Kompleksnost pred-meta istraživanja predstavlja veliku znanstvenu avanturu kojoj su se izložili autori. Avanture, po prirodi stvari, obično destimuliraju analitičare. Međutim, kako analiza pokazuje autori su, možemo reći, gotovo strastveno pristupili seciranju pojedinih teorija i politika, ali se nisu libili ukazati na mnogobrojne devijacije, koje značajno utječu na konačne zaključke bilo kojeg autora.

Realna kretanja su daleko odmakla. Znanost, pored uobičajene disperzije argumenata, karakteri-stično za društvene i humanističke znanosti, na mnoga postavljena joj pitanja nije ponudila zadovo-ljavajuće odgovore. Autori jasno pokazuju kako su neka značajna pitanja i problemi u teoriji i politici tek marginalno dotaknuta. Tim i takvim pristupom autori zapravo na neki način „izazivaju“ čitatelja na vlastita promišlljanja što je obično teško uspjeti, posebno u mjeri u kojoj su to autori uspjeli kod mene postići. Politika u kojoj je demokracija često samo „smokvin list“ značajno je ograničenje u definiranju i konstruiranju potrebnog društvenog sustava. Kaotična zbivanja u ovom globaliziranom i

285

neizvijesnom svijetu samo dodatno „dolijevaju ulje na vatru“. Izneseno se naglašeno odnosi na praksu u tranzicijskim zemljama.

Po mom mišljenju autori imaju pravo kada relativiziraju stanje u tranzicijskim zemljama tzv. ob-jektivnim čimbenicima, što je uobičajeni pristup velikom broju javnih, stručnih i znanstvenih djelat-nika. Struktura tradicionalnog kulturnog i socijalnog sustava, koji se, nota bene, održao i u prethod-nom sustavu, čine snažnu komponentu; otpor, obilježje naših institucija kao i sustav vrijednosti. U ocijeni pristupa i rješenja koja su ponuđena na ovim prostorima nije moguće da se ne primjeti određe-na razočaranost autora modelskim, institucionalnim, pristupom, te njegovom realizacijom. Razmišlja-jući o dogođenom, temeljem sugestija koju nam putem argumentacije daju autori, postavljam si pita-nje da li je uopće ispravano dogođeno nazvati tranzicijom, koja pretpostavlja restauraciju kapitalizma, ili bi neko drugo nazivlje bilo primjerenije. Izneseno predstavlja moju sugestiju autorima da u slijede-ćem izdanju ove vrlo korisne, analitički utemeljene, edukativne, ponekad smione i svakako komplek-sne knjige ispitaju postavljenu hipotezu. Drugim riječima, po mom mišljenju, autori će uspjeti izazva-ti aktivni odnos čitatelja, žalja svakog i svih autora, kako zbog kompleksnosti problema, širine obra-de, ali i čitateljeva uvjerenja, odnosno stavova o polazištima, analizama i zaključcima autora.

Rad autora, kao što je vidljivo iz recenzije, predstavlja značajan doprinos ne samo ekonomiji već cjelokupnom sklopu društvenih i humanističkih znanosti. Ovaj rad, možemo reći predstavlja nesvakidašnji događaj. Predmet, metoda i zaključci istraživanja su kao osvježenje u više aspekata, kao što sam to istaknuo u ocijeni. Što više veliko je zadovoljstvo i čast biti sudionikom nastanka ovako kopleksnog i značajnog rada. Ovo tim više, što je obrađena materija, kao i metoda analize od trajne vrijednosti. U tom smislu vjerujem da će s posebnom pažnjom ovu knjigu prihvatiti doktoranti na ovim prostorima. Stoga, smatram prijeko nužnim da se rad objavi u primjerenoj tehnici kako bi pored velike sadržajne vrijednosti imali i tehnički primjereno opremljen rad.

Prof. dr Miomir JAKŠIĆ, Univerzitet u Beogradu, Ekonomski fakultet

ZNAČAJ INSTITUCIJA ZA DRUŠTVENI I EKONOMSKI PROSPERITET U naučnoj monografiji Veselina i Mima Draškovića INSTITUCIJE, POREDAK I TRAN-

ZICIJA u sedam delova obrađuju se ključna pitanja uticaja institucija na društveni i ekonomski poredak, posebno u zemljama tranzicije, koje su tokom protekle dve decenije teorijsko interesovanje i društvene strategije usmerile iskjučivo ka tržištu, zapostavljajući ulogu i važnost institucija. Uka-zujući na „zavisnost od putanje“ (path dependance) kao opredeljujućeg faktora razvoja autori sve-obuhvatno objašnjavaju teorijske i praktične dimenzije institucionalizma i institucija. U prvom delu objašnjavaju teorijske osnove institucionilizma, a zatim proučavaju njihov uticaj na svojinu, firmu i kolektivni izbor, gradeći postepeno, ciglu po ciglu zgradu – viziju društva i ekonomije u kojem tržiš-te, liberalizam i spontanost delotvorno bivaju upotpunjeni analizom instuticija, normi i poretka.

Institucionalizam se od tržišnog liberalizma - neoklasike razlikuje trojako: po prirodi modela (institucionalisti - deskriptivni, neoklasika - predikativni), b) jedinici analize (neoklasika - pojedinac, institucionalisti – institucije kao regulatori ponašanja) i c) istraživački pristup (neoklasika – subjek-tivizam, institucionalizam - biheviorizam). Priroda modela: institucionalisti čovekovo ponašanje objašnjavaju u okviru društvenog sistema i kulturne sredine, a ,,neoklasični predikativni model iz-građuje pretpostavke i iz njih dedukcijom izvodi predviđanja“. Jedinica analize: kod institucionalista jedinica analize su institucije, a kod neoklasičara pojedinci. Kod institucionalista pojedinci se nalaze samo unutar institucija, a ove deluju u datom društvenom okruženju, dok se procesualnost tržišta kod neoklasičara ispoljava kroz njihove akcije na tržištu. Metod istraživanja: Institucionalisti polaze od biheviorizma, koreni čovekovih akcija traže se u institucionalnoj strukturi (normama, pravilima), a ne individualnim preferencijama. Kod neoklasičara, naprotiv, ljudi kao živa bića imaju urođene indivi-

286

dualne preferencije i motive prema kojima saobražavaju u uslovima retkosti i mogućnosti biranja, svoje ponašanje.

Važnost institucija za savremene društvene i ekonomske poretke, posebno one u tranzicionim zemljama počiva na kategoriji zavisnost od putanje, koja pokazuje da spontanost tržišta ne može dati željene rezultate ako se zapostavi razvoj primeren istorijskim okolnostima, nikakvo mehaničko presa-đivanje modela ne može dugoročno biti uspešno: makroekonomski rezultati jedne privrede prepliću se sa njenim institucionalnim nasleđem, i ako se to u dovoljnoj meri prepozna to može biti podsticajni, a ne ograničavajući faktor. Takva putanja razvoja, zavisna od ,,onog pre” (histerezisa) pokazuje da ne-ma nesavladivih predeterminisanih faktora i ograničenja.

Institucionalni model, za razliku od neoliberalnbog, daleko je kompleksniji, jer obuhvata a) in-stitucije kao strukturne varijable i b) distribuciju političke i socijalne moći. U toj složenoj mreži funkcioniše i tržišna ekonomija, koja usled toga nije ništa manje fleksibilna. Povezujući kategorije institucija, svojine, firme, kolektivnog izbora i dr. autori Veselin Drašković i Mimo Drašković potvr-đuju da dobre i efikasne institucije svuda, u tranzicionim zemljama posebno, moraju posedovati tri obeležja: prvo, uspostavljaju i štite svojinska prava u društvu, drugo, ograničavaju sve moguće elite, koje nastoje da eksproprišu nečiji dohodak ili imovinu i treće, u najvećoj mogućoj meri obezbeđuju jednake šanse za najšire slojeve društva u domenu zapošljavanja, socijalne sigurnosti i ljudskih prava. Tamo gde nema dobrih institucija nema ni ekonomskog i društvenog prosperiteta. Postoji korelacija između geografije i prosperiteta, ali korelacija nije i uzročnost.Teorijski institucionalizam i strategija društveno-ekonomskog razvoja oslonjena na institucije pokazuje da ne postoji osiguran i prirodan ekonomski i društveni prosperitet: ako bi to bio slučaj, onda nijedno društvo ne bi prihvatalo i održa-valo realitet loših institucija, a znamo da to nije slučaj. Ne postoji prirodna gravitacija prema dobrim institucijama, jer one uzročno ugrožavaju elite, koje od loših institucija i žive i koje se tome svom silom odupiru. Tim temama posvećena je naučna monografija Veselina i Mima Draškovića, čije objavljivanje sa zadovoljstvom predlažem.

Sveobuhvatna, objektivna i nepristrasna analiza utemeljena je na njihovom dugogodišnjem nau-čnom radu i ljudskom kredu objašnjenom u Uvodu: „Živimo u svijetu i vremenu vulgarizacije svega i svačega, čak i tako svetih stvari kao što je razvoj. Ne uništavaju se samo civilizacijski standardi i kriterijumi, nego i poštovanje, i to uglavnom zbog trke (koju posmatramo) rijetkih pojedinaca za bogaćenjem po svaku cijenu, na terenu koji naginje na njihovu stranu. Jedno od najvažnijih, najsloženijih i najdiskutabilnijih pitanja savremene tranzicije u postsocijalističkim državama je izbor i kombinacija raznih oblika i mehanizama privrednog regulisanja“.

287

O AUTORIMA

Dr Veselin Drašković, rođen u Nikšiću 1954. Redovni profesor Univerziteta Crne Gore, viziting pro-

fesor na Ekonomskom fakultetu (Škola magistrov) MGU „M. V. Lomonosov“, Državnom univerzitetu Tjumen (Međunarodni institut finansija, upravljanja i biznisa), Eko-nomskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu, Ekonomskom fakultetu Internacionalnog univerziteta u Travniku i dr. Zaposlen na Fakultetu za pomorstvo Kotor, gdje drži preda-vanja iz Ekonomije za menadžere, Strategijskog menadž-menta i Međunarodnog menadžmenta (osnovne studije), Ekonomije znanja i preduzetništva i Projekt menadžmenta (specijalističke studije), Menadžmenta pomorskog prometa (magistarske studije), Ekonomske efikasnosti i racionalnosti i Institucionalnr ekonomije (doktorske studije). Mentor na tri doktorske disertacije i 19 magistarskih radova. Član struko

vnog vijeća Univerziteta Crne Gore. Bio vanredni član NDEJ. Redovni član Filozofsko-ekonomskog naučnog saveza (Centar

društvenih nauka – MGU “M. V. Lomonosov”, Moskva). Pozvan na XV ekonomski Forum u Krni-cama (Poljska) od 07-10. septembra 2005.

Autor 11 naučnih monografija, 17 udžbenika, 24 priručnika i skripte, preko 200 naučnih radova i 50 prikaza, uvodnika, priloga i intervjua. Koautor 3 naučne monografije, 6 udžbenika, 8 priručnika i skripti i preko 30 naučnih radova. Autor udžbenika iz Osnova ekonomije za srednje ekonomske škole u Crnoj Gori, mnogih projekata i investicionih programa. Osnovne oblasti naučnog interesovanja: mikroekonomija, makroekonomija, privredni sistem, međunarodna ekonomija, neoinstitucionalna ekonomija, ekonomija znanja, nova ekonomija.

Na Fakultetu za pomorstvo Kotor od 1997-2002. bio šef Katedre za ekonomiku i organizaciju pomorskog transporta, od 2001-2009. rukovodilac poslijediplomskih studija, od 2002. šef Katedre za ekonomiju i menadžment u pomorstvu, od 2002. glavni i odgovorni urednik Zbornika FZP od 2010. rukovodilac magistarskih studija i od 2012 rukovodilac doktorskih studija. Od 2004. Predsjednik Vladine Komisije za kontrolu i ocjenu dinamike investicija i ekspert Ministarstva turizma Vlade Crne Gore za ocjenu biznis planova i investicionih programa u turizmu. Direktor NVU i izdavačke kuće ELIT – Ekonomska laboratorija za istraživanje tranzicije Podgorica.

Glavni i odgovorni urednik međunarodnog časopisa Montenegrin Journal of Economics (www.mnje.com). Član redakcije međunarodnih časopisa Filosofija hozjajstva, Econmics/Ekonomija, Ekonomske teme, Economics & Economy i Medijski dijalozi. Učestvovao na 70 domaćih i međunaro-dnih naučnih skupova. Objavljivao naučne radove u časopisima i zbornicima: Ekonomska misao, Eko-nomski anali, Ekonomika, Ekonomist, Strategijski menadžment, Kikindski dijalozi, Zbornik CANU, Marksističke teme, Marksistička misao, Ekonomika preduzetništva, Medijski dijalozi, Mirovaja eko-nomika i meždunarodnije otnošenija, Problemi teorii i praktiki upravlenija, Filosofija hozjajstva, Ekonomičeskaja nauka sovremennoj Rosii, Žurnal ekonomičeskoj teorii, Montenegrin Journal of Economics, Žurnal ekonomičeskoj teoriji, Economics & Economy, Ekonomske ideje i praksa, Actual Problems of Economics i dr.

288

Dr Mimo Drašković, rođen u Nikšiću 1981.

Docent na Fakultetu za pomorstvo Kotor, Univerzitet Crne Gore. Bio 2002/03 godine student demonstrant iz predmeta Ekonomija za menadžere i Strategijski menadžment. Dobitnik novčane nagrade Univerziteta Crne Gore za školsku 2001/ 2002. i diplome “Luča” Skupštine opštine Nikšić za uspjeh u toku studija (2004).

Drži predavanja iz predmeta: Organizacija pomorskih pre-duzeća, Marketing usluga, Menadžment u pomorstvu, Ekono-mija luka i Carine i carinsko poslovanje (osnovne studije), Glo-balne strategije marketing logistike (specijalističke studije), Slobodne zone i strana ulaganja (magistarske studije) i Marke-

ting logistika pomorskih luka (doktorske studije).

Mentor na četiri magistarska rada.

Šef studijskog programa Menadžment u pomorstvu na Fakultetu za pomorstvo Kotor od 2011.

Autor 2 knjige i 42 naučna rada. Koautor 3 naučne monografije, 7 udžbenika, 6 priručnika i skripti i preko 50 naučnih radova. S referatima učestvovao na 10 domaćih i 19 međunarodnih naučnih skupova.

Osnovne oblasti naučnog interesovanja: marketing logistika, ekonomija, ekonomija, neoinstitu-cionalna ekonomija, ekonomija znanja, menadžment u pomorstvu, organizacija pomorskih preduzeća, menadžment u medijima.

Objavljivao u časopisima Strategijski menadžment, Economics/Ekonomija Zagreb, Anali Eko-nomskog fakulteta Subotica, Strategijski menadžment, Tehnika Beograd, Montenegrin Journal of Economics, Poslovna politika, Zbornik radova DQM konferencije Beograd, Ekonomske ideje i prak-sa, Medijski dijalozi, Ekonomika preduzeuvremeni promet, Actual Problems of Economics i dr.

Urednik međunarodnog časopisa za medije i društvo Medijski dijalozi (www.med-dij.com), zamjenik urednika međunarodnog časopisa Economics & Economy, član i sekretar redakcije međuna-rodnog časopisa Montenegrin Journal of Economics.

Direktor nevladine organizacije Istraživački medijski centar Podgorica.

Documents

INSTITUCIJE, POREDAK I TRANZICIJA - veselindraskovic.meveselindraskovic.me/files/Co-author_monographs/Institucije, poredak i tranzicija... · Zato je jasno zašto se istorijski razvoj