•; inT

fiiaM

Алматы, 2012

S 8 S

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОГАРЫ ОКУ ОРЫНДАРЫНЫН КАУЫМДАСТЫГЫ

К. Ж. Теребаева, М. Н. Есенгулова

ПСИХОЛОГИЯЛЫК-ПЕДАГОГИКАЛЫКДИАГНОСТИКА

ОКУ КЕРАЛЫ

—. 09 ДТЫИДЛГЫ ПАВЛОДАР ШМЯ1ЦПЦ »ИИВ«»СИТИТ1 • |

С. БЕЙСЕМ БАЕВ ДТЫНДАГЫ ГЫЛЫМИ ICITAnXAto.;* !

НАУЧНАГ ЗАЛНАУЧНАЯ . ЕЕИСЕМЕАГТ» А

■ я—РОДАХ и с ц м е ц щ ^ в f i -м гсиц» ми # ;• •

Алматы, 2012

УДК 159.9(075.8) Т 65

ПШр берушшер:Р. Б . К аримова - психология гылымдарыныц докторы. профессор;Н. Б. Ж иенбаева - психология гылымдарыныц докторы, профессор; Ш . М. М айгельдиева - психология гылымдарыныц докторы, доцент.

Т 65 Твребаева К. Ж ., Есенгулова М. Н.Психологиялык-педагогикалык д и а гн о с ти к а : Оку куралы.

Алматы, 2012. - 304 бет.

ISBN 978-601-217-288-1

Оку куралы 5В010300-Педагогика жэне психология мам анды гы ны н КР Мемлекетпк жалпыга мшдетп жогары бш м беру стандартынын мазмуны непзшде «Психологиялык-педагогикалык жеке алам диа­гностикасы» оку пэншщ типпк багдарламасына сэйкес жазылган. Оку куралынын мазмунында болашак мамандарга практикалык кызметте к а ж е т педагоги кал ык-психологиялык бшмдердщ гылыми-эдгсиамалык. эдкггемелж непздерше талдаулар жасалынып, психологиялык- педагогикалык диагностиканын теориялык маглуматтары, практикалык кьпметге кажетп кеиестер, колданылатын эдасгемелер, оларды алгашкы ендеудш непздер! карастырылган.

Оку куралы жогары оку орнынын опытушыпарына, магистранттары мен студенттерше арналган.

|'Г СЛВЯР4Г*Й0*. атыядагы ПМУ-д1ч

[(академик С Бейсам'*' атындагы гылыми

[К 1Т А П Х А Н А Г *

УДК 159.9(075.8)

ISBN 978-601-217-288-1 © Твребаева К. Ж.. Есенгулова М. Н., 2012О КР Жогары оку орындарыиын

кауымдастыгы, 2012

AJIFbl с е з

Когамдагы турл1 кубылыстардьщ адам психикасына acepi олардыц психикалык жай-кушн, дамуын, калыптасуын, когамдагы орнын аныктауды жэне багыттауды кажет етедй Бул тургыда, адам когамына кызмет eTyuii болашак педагог-психолог ма- мандарды кэаби даярлау мэселесше ерекше назар аударылады. Болашак педагог-психологтар тулганы калыптастыру мен дамытуга багытталган педагогикалык, психологиялык yflepicTi уйымдастыру, стандартталган нускауларды пайдаланып, педагогикалык- психологиялык диагностика журпзу, алгашкы нэтижелерд1 ендеу, ауыткушьшык TypiH аныктау ушш арнайы диагностика журпзу, арнайы эдштемелерд1 пайдаланып эртурл1 жастагы балаларга психологиялык тексеру журпзу, алгашкы нэтижелерд1 евдеу жэне психологиялык корытынды жасай бшу, бшм беру уйымдарында психологиялык зерттеу жумыстарын журпзу сиякты кызмет турлерш уйымдастыра бшетш маман ретшде дайындалады. Осы мазмунындагы кызмегп уйымдастыруда теориялык бшм жэне практикалык дайындыкты камтамасыз ететш психологиялык циклдеп пэндерд1 окытудыц 6ip саласы «Психологиялык- педагогикалык диагностика» окыту пэш.

Бул пэнд1 окыту барысында студенттер психодиагности­ка саласынын калыптасу тарихымен, психологиялык тестшеу кагидаларымен, психодигогностикалык эдютермен жэне эдктемелермен танысып, гылыми теориялык бтмд1 менгеред1, практикалык icKepfliicrepi мен дагдылары калыптасады. Сонымен катар, бшм беру жуйесшдеп психолог кызметшщ мазмунымен жэне уйымдастырылу багытымен танысады. Лабораториялык сабактарда жалпы, балалар, жас ерекшелж психологиясы пэндер! бойынша бершген бшмд1 жуйелеу, теревдету, нактылау мшдеттер1 шешигедо.

«Психологиялык-педагогикалык диагностика» пэнш окыту максаты:

- болашак педагог-психолог мамандардьщ теориялык жэне практикалык дайындыктарын жузеге асыру;

3

кездеп пс и холоТиял^пед^огакал^Гэд^ 6агытталган «^Pri педагогика жане п с „ х ™ Г ь “ ^ ~ 2 £ £

е р т т е у г е багы тталган гылыми ic-эрекетп мецгерту;- м ам апны н практикалык дайындыгын жэне кэспби дагдыларын

и гер у .У сы н ы л ы п отырган оку куралы 5ВО 10300-Педагогика жэне пси­

х о л о г и я маманды гы ны н К,Р Мемлекетпк жалпыга шндегп жогары 6iniM б е р у стандарты нын мазмуны непзшде «Психологиялык- п ед а го ги к а л ы к жеке адам диагностикасы» оку пэншщ типлк б а гд а р л а м а сы н а сэйкестендоршген. 0p6ip белт арнайы т а р ^

S ? о „ ы нсы р м а л а р м ен <ЭД> Р ы 6асты макси - практикалык

к а з а к - н д е ^ м д а с т ы р у д ь , « у — <

к а м т а м а сы з ету.

4

1-Б0Л1М . ПСИХОДИАГНОСТИКА М А ЗМ ¥Н Ы Н ЬЩ KO PIH ICI

1.1 Психодиагностикага Kipicne1.2 Психодиагностиканын гылыми-теориялык Heri3i

1.1 Психодиагностикага Kipicne

«Диагностика» термин! гректщ dia - арасында, сонан соц жэне gnosis — бшм деген ею угымынан куралады. Fылыми эдебиеттерде термин турл1 мазмунда аударылады. Жалпы «диагностика» адам, ужым, к¥былыс, процесс туралы жинакталган бшм непзшде жузеге асырылатын ic-эрекет рет1нде тусшд1риюе, ал «психодиагности­ка» жеке адамнын психологиялык К¥РЬШЬШЬШ тутасымен танып бшуге жэне белгип 6ip психологиялык ерекшел1ктерш аныктауда колданылады. Гылымньщ теориялык мазмуны психологиялык тесттер, эдicтeмeлepдi менгерту жэне окыту npoueci барысын­да мэл1меттерд1 ендеу, талдау тэсшдер1мен таныстыруды кездейдь Сонымен катар психодиагностика психологиялык эдю-тэсщцердщ белгип 6ip талаптарга сай колданылуын кадагалайтын гылыми сала.

Психологиялык сезд1югерде психодиагностика угымы адамнын даралык-психологиялык ерекшел1ктерш аныктайтын, елшейтш эдю тур1нде жэне психология гылымыныц саласы рет1нде сипатталады. К. М. Гурьевич психодиагностиканы психологиялык эксперимент- пен бакылаудьщ 6ip Typi ретшде карастырады, С. Л. Рубинштейн психологияны топтагы адамдардыц децгешне карай болу керек деп тусщщредь В. А. Дюк диагностиканьщ непзш жеке адамнын касиеттерш сандык багалауца, ягни статистикалык зандылыктарды аныктау елшемдер1мен сипаттауды усынды. Сонымен катар, пси­ходиагностика жеке адам касиеттерш зерттеу барысын багалауга да багытталады. Мунда ол эксперименттщ ерекше 6ip Typi рет1нде колданылады жэне диагностикалык эдютер мен тэсшдердщ жиынтыгы рет1нде тусшд1ршед1. Кернект1 психолог Р. С. Немов пси­ходиагностиканы окыту пэш ретшде зерттелш отырган обьекпш психологиялык елшемдермен багалау куралы деп карастырды. Ал кейб1р галымдар (А. А. Бодалев, В. А. Столин, Й. Шванцар) пси-

5

ходиагностиканы психология гылымынын практикалык epici мен теориялык негтзшщ шыны ретшде карастырады.

Сонымен, жеке адамнын касиеттерш тэяарибе барысында зерт­теу epeжeлepiнe нелзделген пснходиагностикалык кызмет психолог эрекепндеп кэаби нормалардын жиынтыгы жэне сонын барысында аныкталган ада ми касиеттердщ с ал алы да, шынайы елшем1 болып табылады. Осы елшемнщ кемепмен жеке адамнын с ап алы стимулга деген реакииясы, дагдысы, икемдшп, мотивациясы аныкталады.

Жогары дэрежел1 психолог кецесип болу ушш психодиаг- ностиканын тэж1рибел!к жэне теориялык саласын жеткшкп биту шарт. Бул денгейде психолог практикалык психодиагностичны тузету-дамыту, кенес беру барысында жэне колданбалы психология, педагогика салаларында кещнен колданады.

Адамдардыц психологиялык касиеттерш багалау жуйесшщ та­рихы мен оларды колдану сонау ерте заманнан басталган. Онын дэлел! ретшде б!здщ заманымызга дешнп 111 мынжылдыкта кене Вавилонда мектеп тулектерше зерттеу журпзшген деген мэл1меттер бар. Кене Египетте абыз мэдениетше катан тестшеуден еткен адам­дар гана уйретшген. Пифагор ез мектеб1нде турл1 тапсырмаларды дурыс орындаган адамдарды тандап ал» ан. Ерте Кытайда б.з. дейшп 2 мыц жыл бурын уммет аппаратына шенеушктер сайлауда олардын ерекше мотивациялык, эмоциялык epiK турактылыгьш, физикалык кабшеттшгш, ар-намысы мен мэдениетгшк сиякты касиеттерш ар­найы зерттеу калыптаскан. Орта гасырда Вьетнамда азаматтык жэне эскер шенеушктерш сайлау барысында олардын жеке каеиеттерше баса кецш аударылган. Кныр шыгыс елдершщ медициналык бшм беру жуйес^нде де пснходиагностикалык эдмггер колданылган, ягни адамньщ ойлау кабшетшщ психологиялык ерекшелш мен онын белгш 6ip физиологиялык, элеуметпк, биологиялык ауысу e3repidepi психологиялык тургыда зергтелген. Мысалы, баланын есте сактау кабтетшщ теменшгц оган эсер ететш факторлар мен зацдыдыктарды аныктау жэне т. б. Сонымен 6ipre, психодиагностика психологияньщ барлык саласы, сонын iuiuue, ецбек психологиясы, инженеры ие психология, медициналык психология, патопсихология салаларында кещнен колданылады. Накты айткднда, тэж1рибиел!к психология мен психодиагностика мамандардын непзл кызмепнде элеуметпк зерттеу эшетер! ретшде карастырылады. Бул калыптаскан дэстур ретшде, ягни элеуметпк кызмет саласында белсенд! элеуметпк психологиялык зерттеу тур*иде колданады. Элеуметпк

6

психологиялык зерттеулерде психодиагностика кейб1р елшемдердщ сандык жэне сапалык кербетмштерш беретшмаммет ретвде кен пайдаланылады. Бул маймет психодиагностиканы теориялык жэне колданбалы психологиялык гылым саласы репнде айкындай туседь

1.2 Психодиагностиканын гылыми-теориялык нег1з1

Психологиялык шмдер ерте заманнан бастау алады. Ежелп дуние елдершде жан туралы ш м Yндютан, Кытай, Мысьф, Ва­вилон, Грек елдервде пршшк пен OMip, жан мен тэн, окыту мен тэрбие жэне т.б. непзп мэселелер репнде кун тэрпбше койылып келген. Жан мэселесше казак халкы да ерекше мэн берген. Мэселен, жанга байланысты ой-пшрлер, макал-мэтелдер мен накыл создер, эпостар мен жырлардьщ халык психолгиясы yniiH манызы зор болган. Олардын мазмунынан халкымыз жанньщ заттык касиеп жок болгандыктан, оны танып бшу шектеугн екецщгш де жаксы ацгарган. Ka3ipri психология гылымында жанды кебше психика угымыныи баламасы репнде карастырады. Сол дэу1рде Френсис Гальтон Англияда биологиялык тестшеудщ непзш калаушылардьщ 6ipi болды. Ол тукымкуалаушылык аркылы бершетш биологиялык касиеттерд1 зерттеу аркылы диагностикага гылыми кызыгушылык тугызганын атап керсетуге болады. Тукымкуалаушылыкты зерттеу барысында Гальтон 6ipre туган адамдар мен кандас емес адамдарды елшеу кажеттипгш зерттеп, адамньщ ата теп мен епзд1к арасындагы накты уксастык деигейш аныктады. Сонымен 6ipre, осы максатта зерттеулер журпзген Гальтон 1884 жылы букшэлемдш кормеде антропометрикальщ лаборатория уйымдастырды. Онда адамдар ездерш1н физикалыкмшездемесше сэйкес кору немесе есту теревд1пн зерггеуге арналган теспк тексеруден eTri. Мундай тестш зерттеулер алгаш рет тулганын дамуын жэне акыл-ой денгейш аныктауда да колданылды. Англияда алгаш рет арнайы психометриялык меке- мелерде адам кабшетшщ статистикалык мэл1меттер1н жинактауга багытталган корреляция эщсш колдану усынылды. Гальтон зерт­теулер барысында дисперсиялык талдауды усынса, ал Спирмен факторлык талдауды усынды. Сонымен катар, Г. Айзенк, Г. Кэттел тулга касиеттер1н1ц психодиагностикасын аныктау ушш факторлык талдауды колданды. Корыта айтканда, гасьфлар бойына калыптаскан жеке адамды зерттеу тэсшдер1 Ka3ipri кезецце олардыц кундылыгын

7

артгыра тусетш психодиагностикалык зерттеулер мазмунын толыктыра T ycepi ce3ci3. Психодиагностикалык эд1стемелер жеке адамды зерттеп, даму багыттарын кврсетумен катар, психолог кызметшц кэаби, эдеп жэне моральдык калыптарына багыт бердь Олай болса, психодиагностиканын гылымн-колданбалы максаты тулганын жас ерекшелшне байланысты психикалык даму дина- микасын, мтез~кульщ ауыткуларын. кабшеп мен коршаган ортага бейгмделуш зерттеу.

Осы максатка кол жетк1зуде темендепдей м1ндеттердз шешуш кездейда:

1. Жеке адамнын касиеттершщ даму динамикасын накты уакыт елшемдерше байланысты аныктау.

2. Жеке адамнын, топтын психологиялык 1е-эрекетгндеп накты взгерютерд! кврсету.

3. Жеке адамньщ психологиялык даму жэне калыптасу жагдайларын уйымдастыру.

Ал практикалык психодиагностика темендепдей м1ндеттерд1 кездейдй

мшез-кулык ерекшел1ктер1 мен психологиялык касиетщш аныктау;

психологиялык ерекшел1ктерд1н сандык жэне сапалык керсетюштерш аныктау;

топта тулганын психологиялык даму ерекшелпстерше салы- стырмалы талдау жасау.

Психодиагностикалык эд с турлерш дурыс найдалана биту ушн жеке адамнын психикалык ерекшел1ктерш, психоаналитиканын теориялык непздерш толы к менгеру кажет, сол жат лайда гана жеке психикалык ерекшел1хстерд] багалау немесе елшеу барысын­да накты елшемдерге кол жетюзуге болады. С. J1. Рубинштейн психодиалюстикалык зерттеуш уй ымдастыруда зерттеудш непзп ею базасын атап керсеткен. Бул бакылау (взж-ел бакылау жэне обьективп бакылау, еш пнен тура жэне жанама бакылау) жэне экс­перимент. Одан сон эдютерд! темендепдей жпстейд):

- ic-эрекетп орындау барысындагы психикалык ерекшел1ггерд1 зерттеу эд1сц

- сухбат алу эдва;- анкета diiici;- тест эдил;- генетикалы к эд!С.

8

Б. Г. Ананьев яактеулер1 бойынша психологиялык зерттеулер терт топка белтедг.

1. Уйымдастыру, лангитюдп салыстыру жэне жинактау 9flici.2. Топтык мэл1меттерд1 жинактаудьщ эмпирикалык Tscinflepi;

бакылау жэне езш-ез1 бакылау, лабораториялык эксперимент жэне психодиагностикалык эдю (тест, анкета, сауалнама, сухбатттасу):а) тапсьфманы орьшдау барысында ic-эрекетп багалау жэне оган сапалык талдау жасау; э) жобалау (математикалык, кибернетикальщ);б) биографиялык эдк ( адамньщ OMip жолын зерттеу, кужаттьщ тал- Дау).

3. Эксперимент жэне бакылау нэтижелерш талдау, мэл1меттерд1 статистикалык ендеу жэне сапалык сипаттама беру.

4. Талдау 9flici: а) Генетикалык (жалпы даму ерекшел!ктерш керсетет1н материалдарды талдау); э) Курылымдык ( жеке адаммен топты жэне езгеде тулгалар мен байланысты сипаттау).

Сонымен катар, психодиагностика эдм;терд1 эдкнамалык багытын елшеу технологиясына карай топтастырады. С. Г. Болтыгин диагно- стиканы зерттеу тэсшдер1 ретшде «дедуктивп» жэне «индуктивн» эдютер деп белед1. Ал, Розенцвейг психодиагностикалык эд1стерд1 уш турге бел in карастырды.

Eipimui mypi: субьективп эщс — субьектшщ езш-ез1 обьект ретшде бакылауы.

EKinuii mypi: обьективп эдю - жеке адамды сырттай бакылау аркылы imKi курылымдык байкау.

YiuiHiui mypi: жобалау 9flici - жеке адамга Kepi эсерш типзбейтш стимулдарга зерттелшушшердщ эсерш талдау.

Мэскеу университетшде 1987 жылы жалпы психодиагностика ав- торлары технология багыттарын непзге ала отырып, келес1 топтама- ны усынды. Bipmmi топтамага дурыс жауапты кажет ететш тапсыр­малар жаткызылады:

1. акыл-ой дамуы жэне арнайы кабшеттер тесп, жеке адам ерекшел1ктерш аныкгауга арналган тесттер;

2. дурыс жауабы жок, 6ipaK белгш 6ip багытты кездейтш тесттер.Екший топ тестер! вербальды жэне вербальсыз психодиагнос­

тикалык эщстерден куралган.YiuiHiui топка елшеу кагидаларына непзделген психодиагнос­

тикалык эдютер жатады:1. Обьективп теттер диагностикалык м1ндетп дурыс шешущ та-

лап етедь9

2. Стандартты езцдак есеп беру Tecrrepi.3. Проекгаяп техникалар.4. Пшрлесу (интерактивт1 техникалар).5. Психофизиологиялык жэне акпаратты талдау aaicrepi. Психодиагностика эдктершщ топтамасы колданылу

багытына карай темендепдей т о т астырылады:1. Объекта bti эдкггер.2. Субъективт1 эшстер.3. Жобалау эщстерь1с-эрекеттерд1 орындау тзсЬздер! мен нэтижелерше карай:1. Жеке тулганы зерттеу тестера 2 . Ic-эрекегп зерттеу тестер3. Ситуациялык тестер4. Акыл-ойды зерттеу Tecrepi5. К абш ет зерттеу Tecrepi6. Жепслкке жетущ зерттеу Tecrepi.7. Багыт-багдарды зерттеу TecrepiЗерттелушшш ез1 туралы берген мэлщетше негтзделген

олшсмдср:1. Тулгалык жэне арнайы сауалиамалар.2. Сауалнамаларлар.3. 0зект1 жэне еткеи мэселелер жвнiндe сухбат алу.4. Биографиялык эдю.5. Белгин 6ip жагдайларга байланысты жеке тэрпбЫ баяндау. Психолоттын алды на койган максатына сэйкес орындала-

тын психодиагностикалык мщдеттерш шешуде колданылатын эд1стсмелср объективп, субъективп жэне просктивп эшстер жуйестнде жииакталса, онтайлы шеш1М1н бередк

Беюту сурактары:1. Психологиялык диагностика гылымынын зерттеу объекта?2. Психодиагностика гылымын дамытуга улесш коскан галымдар

юмдер?3. Психодиагностика кандай гылым салаларында колданылады?4. Психодиагностиканын практикалык мазмуны кандай?5. Психодиагностика гылымынын максаты. мшдеттерй адкнама-

лык ба* ытын елшеу мазмунынын топтамасы кандай?6. Объекта вп, субъективт!, нроективп эдкгтер деген не?

10

2-Б0Л1М . ПСИХОДИАГНОСТИКАНЫН ДАМУ ТАРИХЫ

2.1. Психодиагностиканын калыптасу тарихы.2.2. Психодиагностиканын революцияга дешнп даму тарихы.2.3. Психологиялык зерттеулердщ Ресейде жэне Казакстанда

дамуы.

2.1 Психодиагностиканын калыптасу тарихы

Психодиагностиканын гылым ретшде калыптасуын корнеюп галым С. М. Жакыповтыц зерттеулершде карастырылган элемдж психологияныц даму тарихыньщ eKi кезешмен белш талдауга бо­лады.

Sipimui кезен, баска гылымдар аясында психология шмшщ б1здщ A9yipiMi3re дешнп IV-V г.г. - XIX г-дьщ 60-шы жылдары калыптасуы. Бул шамамен 2400 жылдай уакытка созылды. Философиялык шм тарихындагы Аристотель 3eprreyriepi психология багытын да (348- 322) кещнен камтьщы. Осынау сан гасырлык аукымды кезенге эр кезде OMip сурген галымдар, атап айтканда, Герофил, Эразистарт, Гиппократ, Демокрит, Гален, Гераклит, Декарт, Геббос, Спиноза, Лейбниц, Руссо, Дидро, Кант, Гегель, т.б. гуламалардыц адам жан дуниесшщ кыры мен сыры туралы He6ip сындарлы пшрлерш та- рихи дерек кездершдеп алгашкы ецбекгерге жаткызуга болады. Мэселен, Аристотель езшщ «Жан туралы трактатында» жан тэннщ OMip cypyiHiH формасы екендоин, муныц 03i ес, киял, ойлау, эмоция, секщщ процестерге белшетшдкшш айтса, келеа грек гуламасы Де­мокрит (460-370) жанды заттыц атомдары секщщ ecin, eniin отыра- тын улкен козгалыста болатын касиет деп туищйредь

Сонымен катар, ежелп Грек философтары психиканы тушщцру амалын отпен немесе бумен салыстырудан 1здедй Мысалы, Гераклиттщ Tycimiipyi бойынша барлык элем оттан пайда болады, «жан» ылгалдан буланып шыгады, мунда жанныц к¥Ргак буы оныц даналылыгын камтамасыз етедь Ал ьшгалдылык жанды ауьфлатып, оныц мерт болуы суйыкка айналдырады деп есептедй

Ал француз галымы Рене Декарт, (1596-1650) жануар сырткы ортаныц эсерше рефлекс (жуйке жуйесшщ кызмет1) аркылы енед1 десе, ал Бендикт Спиноза (1632-1667) адамныц epKi мен эмоциясы

11

(аффект, кумарлык жэне т.б.) дене кызметшен тыгыз байланыста болатындыгы жайлы терец туйш айткан.

Ш ыгыс элемшде жан туралы гылыми пшрперщ улы гуламалар Эбу Hscip эл-Фараби (870-950) мен Эбу Эли ибн Сина (980-1037). Ж. Баласагун, зл-Fазали, Ибн Рашид, Ита Баджа, т.б. костаган.

Екшип кезец, психология ез алдына дербес гылым рет1нде XIX гасырдыц 60-шы жылдарынан казтрп кезенге дешн калыптасады. 1870 жылы HeMic f алы мы Вильгельм Вундт (1832-1920) Лейп­циг каласында туцгыш лаборатория уйымдастырып, психикалык кубылыстарды арнаулы курал-жабдыктар мен аспаптардыц кемепмен зерттеуге болатындыгын дэлелдеп, муныц дербес экспериментпк (тэж1рибелйс) гылым болуына жол ашты.

XIX гасырдыц аягы XX гасырдыц басында атакты пси­холог Г. Эббингауз психология тарихына кыскаша жэне накты аныктама берген. Ол психология гылымыныц зерттеу пэш бойынша психикалык кубылыстардыц тарихи даму кезендерш карастырды. Осы кезкарас бойынша психология тарихын шарггы турде терт кезенге белуге болады: Bipiniui кезецде — психология жан туралы гылым, ек'тш/ кезецде сана туралы гылым, ушшдо/ кезецде - мшез- кулык туралы гылым, mepmimui кезецде - психика туралы гылым болып калыптасады.

Осы замангы психодиагностиканын тарихы XIX гасырдыц I ширепнен басталады, ягни алгашкы кезецде психологиялык бшмдер клиникалык непзде калыптаеты. Бул кезец дэр!герлердш адамдар туралы эмпирикалык психологияньщ бшм непзшде ай­кала бастауына непзделедь Дэртгер психиаторлар Европа клини- каларында жеке адам га жуйел! бакыяау журпэе бастады жэне ез бакылауларын корытындылап, оныц жан-жакты талдауларын жа- сады. Психодиагностиканын бакылау журпзу кужаттары туралы эдкп осы кезецдерде пайда болды. Психодиагностиканын сандык эдйлнщ курылу бастамасын XIX гасырдыц II ширепнен санауга болады. Сол кезде кернекп немк психологы Вильгельм Вундтын басшы льны мен элемде Шршша эксперименталды к лаборато­рия курылды. Онда психологиялык зерттеуд! накты уйымдастыру максатында техникалык жабдыктар мен куралдар колданыда ба­стады. Бул кезецде физикалык жэне психикалык кубылыстар арасындагы сандык байланыс керсеплш, амалдарды куруды кезде ген психофизиологиялык зацныц ашылуына нетделдг Непзп психофизиологиялык зан психологиялык кубылыстарды

12

елшеуге мумкшдпс тугызады жэне бул туйснсп елшеу ушш субъекй шкаланын курылуына экелд1. Бул зацмен сэйкес елшеу объекпсшщ Heri3i адамнын туйсйт болды жэне XIX гасырдыц аягына дешн практикалык психодиагностика туйснсп елшеумен шектелдь Heri3ri психологиялык процестерге, касиеттерге жэне адамньщ кушне жа- насатын психодиагностиканын Ka3ipri эдютершщ калыптаса бастау кезецш XIX гасырдыц аягы XX гасырдыц басы деп карастырамыз. Психологиялык кызмет орталыкгары эртурл1 мемлекеттерде курылган арнайы лабораториялар болып табылды. Онын iuiiitfle, 6ipimni басымдылык немю университетше берщщ. BipaK Ресей, АКШ, Англия жэне Италия мемлекеттер1нде де диагностикальщ зерттеулер кещнен уйымдастырыла бастады.

Осы кезенде психологиялык кубьшыстардьщ сандык психодиаг­ностикасы ушш арнайы амалдар курьша бастады. Мысалы, талдау факторы - алгаш рет жеке тулганьщ кескш психодиагностикасы ушш жэне интеллектуалды даму децгеш ушш колданылады. Алгаш рет арнайы психометриялык мекеме Англияда Гальтонныц кемепмен курылды. Осы психометриялык эксперимент он мынга жуык адамга жасалды. Психология тарихында Гальтон журпзген психологиялык эщстемелердщ ецделушде статистикалык эд1сш колдану усынылса, Пирсонныц дисперсиялык талдауы, Спирменнщ интеллекпш шынайы турде елшеуге багытталган эдютемелер1 ем1ршещигш дэлелдей бастады. Ал Айзенк жэне Кэттел жеке тулга интеллекпсш зерттеу тестерш евдеуде факторлы талдауды колдана бастады. Француз галымы 1905-1907 жылдары Альфред Бине кешшрек фран­цуз галымы Симон бул тестгерд1 жетщщрш, психология тарихына Бине-Симон тесп атауымен енпздь XX гасырдыц 20 жылдарында жаца багыт интеллектипк жэне жеке тулганы тестшеу пайда болды.

Ф. Гальтон лабароториясында колданылган тесттерд1 аукымды турде курастыра бастады. Мысалы, узындыкты кезбен айыруга арналган Гальтон сызгышы, дауыс бшктшн кабылдау шегш аныктауга арналган Гальтон ыскырыгы жэне сенсорлык айырмашылыктар тестш адам интеллекпсш багалау куралы ретшде карайтын куралдар. Мунда ол Локк ш1мдер1 непзшде идиопатия кез1нде адамньщ жылы, суык, ауруды айыру кабшеп бузылатынын дэлелдеуге умтылды. Сонымен катар, бакылауда «интеллектуалды дарындыларда сенсорлык айыру кабшеп ете жогары болуы керекппне» кез жетюздь Гальтон багалау шка- ласын, сауалнама журпзу, тэуелс1з ассоциациялар техникасы

13

жэне математикалык статистика эдкшде осы кезендерде алгаш рет колдаиган болатын. Ол математикалык дайындыгы нашар зертгелушшерге акыл-ойды дамытушы тапсырмалар беру аркылы кызыгушылыгыи тудыра отырып, еркш орындау MyMKiHfliKrepiH берд!. Сол кездер! Гальтоннын ассоциатикп эксперимент! белпл! бола бастады. Тэж1рибиенш мазмуны мен елизиту ба- рысына токталар болсак, ол 75 сезден туратын тш мд 1 курады. Зерттелуии секундомерге карай отырып создерд! 6ip ка и тара окып шыгып, оны жасыру аркылы сол сездщ магынасына келетш ассоииациялык сездердй Т1зед1. Бул зерттелупплердщ сойлеу ассоциациясын шынайы турде куруга мумкшдш беред!. Кейганен бул эд!сп нем1с психиатры Эббингауз эксперимен- талды психологияда ecTi тэжйрибелш турде зерттеу енбепнде колданган болатын. Пеиходиагнгостика тарихындагы мундай эксперименталды жэне математикалык эд»стер дифференциал- ды психологиянын пайда болуына езшдж себебж типздг Осы эшстер топ курамындагы адамдардын жеке айырмашылыктарын айкын керуге мумкжд)к бердь Эббингауз езшщ есте сактау ту­ралы енбектергаде окылган материалдын толык сакталуын. ecine тусуш камтитын, математикалык зандылыктарды аныктау тэж1рибелерш жинактады. Ол адамдардын ассониаииясын тугызбайтын т1тфкенд1ру касиетж ескердк Эббингауз психоло­гия гылымынын тарихында алгаш рет тэжфибе журпзуде сандык талдау корытындыларынын езшдш психикалык обьектнвтйс зандылыктарын ашты.

Психдиагностика тарихындагы тестпн дамуына ерекше у лес коскан американ психологы Джеймс Маккин Кэттелдщ «акыл-ой тесп» атты енбеп болды. «Акыл-ой тесп» термин! 1890 ж. Дж. Кэт- тел макаласында алгаш рет колданыска ие болды. Онда жыл сай- ыи колледж студентгершщ интеллектуалды деигейж аныктауга арналган тест Typuiepi берщдг. Тесттер жеке турде колданылды жэне онда булшыкет купи, козгалыс жылдамдылыгы, ауруды сеину, кору жэне есту терещйп, салмак айырмашылыгы, эсер ету уакыты, ес жэне т.б. елшемдер/н аныктауга багытгапды.

XIX гасьфдыц сонгы 10 жылдыгында жасалган тесттер арасын- да Кэттел теспн кез келген адам колдануга мумкшдж алды. онын ншнде колледж студенттер1, мектеп окушылары, ересек адамдар, баска да зерпггепушшер. 1893 жылы Чикаго да уйымдастырылган Колумбия тестпк керместе катысушылар езшщ сенсорлык,

14

моторлык жэне жэй перщептиви процестерш елшеу жэне салысты- ру мумкшдштерше не болды.

Психодиагностика тарихында Торндайктьщ ассоциация угымына жан-жакты сипаттама беруде жануарларга журпзген тэж1рибеа ерекше орын алды. Керу, кате жэне кездейсок жетютж формула- сын зерттеп, ол жануарлар мен адамдар мшезшщ 6iTicTepi yuiiH ерекшел1ктер1 б1рдей болады деген тужырым жасады.

2.2 Психодиагностиканын кецес дэу1ршде дамуы

Тэж1рибиел1к психология мен психодиагностиканын гылыми практикалык пэн репнде калыптасуы XIX гасырдыц аягы менXX гасырдыц басында жузеге асты. Олар психофизика, психо­диагностика, психометрика, психотехникамен тыгыз байланыста болды. Психодиагностиканын тарихы XIX гасьфда клиникальщ даму кезещнен басталды. Осы кезецнен бастап психиатрлар мен дэр1герлер жан дуниес1 сыркаттанган адамдарды ауруханаларда сырттай бакылау жасай отырып, накты сипаттамалар бередь Пси- ходиагностикада бакылау, сауалнама, кужаттарга талдау жасау 3flicTepi пайда болды. XIX гасырдыц аягы мен XX гасырдыц ба­сында орыс психологиясы кещнен дами туеп, психологиялык бшм практикалык тургыдан колданылды. Элемдж бшмнщ дамуында Рессейдеп психологияньщ дамуы езшдж орынга ие болды. Осы кез- де эволюциялык кезкарас 3 багытта дамыды.

1-кезен - 20 жылдардыц басы мен 30 жылдардыц ортасы. Бул кезецце К. Н. Корнилова, Л. С. Выготский, П. П. Блонныц кезкарастары мен белгш 6ip эдютемелер1 гылыми-эдгстемелйс тесттердщ даму жагдайын калыптастырды. Революцияга дешн пси- хологтар мен педагогтар кептеген зерттеулер! мазмундык тургыда 6ipiKTipinin журпзшдь Олар П. П. Блон, Г. И. Россолимо, А. П. Не­чаев, А. М. Шуберт едь Зерттеушшердщ кезкарастары мен жалпы кызмен элеуметпк жагдайларды камтыган психологиялык тесттерд1 пайдалану болды. 1910 жылы Ресей психологы Г. И. Россолимо езшщ акыл-ойды дамыту тестш тулганы багалаудыц «психологиялык профшвдк» эдгстемеа жолымен жасады. Бул эдютеме Ресейде жэне баска шетелдерде кещнен тарады. Американыц психологиялык ас- социациясы Роберт Эриксонныц баскаруымен «Армиялык интел­лект» тестш жасады. Интеллект™ зерттеудщ алгашкы топтык бул

15

тесп не «интеллектуалды (сурыптап) топтастыру» мазмуны мен 1 млн 727 мын американ солдаттары катыстырылды.

2-кезец - 30 жылдардын ортасы 50 жылдардын аягы. Бул кезецде эдц;намалык жэне теориялык мазмундагы есте сактау fa арналган тесттер кещнен пайдаланылды. Аукымлы теориялык жэне тэж1рибелк жумыстар, психодиагностикалык влшемдер психологиялык-педагогикалык багытта уйымдастырыла бастады. Солардын iiuiwre, Герхард Витциакгын ею ipreni монографиясы «Психодиагностика непздерт, «Преодаление учебной неуспевае­мости» жэне Юрген Гуткенщ «Окытудагы интеллектуалдык диагно­стика ерекшел!ктер1» ецбектершщ манызы ерекше болды. Сонымен катар, К. Гутьяранын «Психнкалык касиеттердш влшем1», «Окыту кабшетш диагностикалауга Kipicne» ужымдык енбектер1 жарыкК0РД1.

3-кезен практикалык психологияда сандык жэне сапалык тест эд1стерш колдану. Котттеген Ресейлпс психологтар днагностикалык эдютерда колдану кажеттепн дэлелдеуге калам жасады. Олардын алгашкысы болган Б. М. Теплое езшщ «СССР-дагы психологиялык гылым» агты макаласынла психодиагностикалык зергтеудш маныздылыгын баса керсетещ. К. К. Платонов зерттеу aoicrepi бойынша багалаудын уш турш усынды: механикалык. формальды, курылымдык.

Ковалев пен В. И. Мясишев дифференциалды зерттеулер мен тестшеу эд5стершщ корытындысына дэл жэне анык кол жетюзудщ жолдарын керсетп.

Сонымен катар, Л. Выготский, Ж. Пиаже, Дж. Брунер балаларга арналган акыл-ойды дамы ту, математикалык-статистикалык сапа- ларды аныктау тесттер! н дамы туга ез улс стерт косты.

Кенес психологтары С. Л. Рубинштейн, А. Н. Леонтьев. А. Б. Ананьев жэне т.б. енбектерк сонын шшде, ic-эрекет психология- сы XX гасырдагы кенеспк психология гылымында басты орынга ие болды. Сол кезецде психология ic-эрекет барысында психнкалык бейиелердщ пайда болуы. кызмеп мен курылыыы туралы гылым репнде карастырды.

Л. С. Выготскийдщ (1896-1934) жан мэселелер! н баяндай- тын мэдени-тарихи теориясы ипмнш турл! acucKTUiepi 1982- 1984 жылдары Мэскеушн «Педагогика» баспасьшан шыккдн автордын 6 гомдыгында жариялантан. Мунда кетершген непзп мэселелер: 1. Жогары психнкалык функциялардын даму тари-

16

хы; 2. Жасёсшрщ психологиясы; 3. Жалпы психология пробле- малары. Жогары психикалык функциялардьщ даму тарихында - онын проблемалары, талдауы, курылымы, генезис^ сонымен 6ipre тщцщ калыптасуы (ауызею тш жэне жазбаша тш), кептшдшк Мэселелер! карастыры лган. Тэуелаз ершзМега тш мэселеа, оныц нпшде казак тшшщ даму проблемалары бугшп кунп езекп мэселе бкешн ескерсек, осы орайда, психология гылымында карастырылган тш мэселелер1, соньщ Щшде кептшдшкп балалык шакта калыптастырудьщ мумюнщктер1 унем1 зерттеу нысаны болганына коз жетюзуге болады. Сонымен катар JI. С. Выготскийдщ «Свйлеу мен ойлау» проблемаларыныц туп-тамыры, оньщ дамуын, калыптасуын, аракатынастарын калыптастыратын енбектершщ казак тшне аударылуыньщ да езшдш манызы бар.

JI. С. Выготский «Диагностиканы ер1стету жэне кнын баланын педалогиялык клиникасы» ецбегшде балалардьщ акыл-ойы денгешн аныктау ушш колданылган психометриялык сынактардьщ гылыми мацызы жок деп тужырымдады. Мундай тэсш аркьшы калыпты мек- теп окушыларыньщ акьш-ой дэрежесш зерттеу кате корытындылар 6epin, акыл-ойы калыпты дамыган бала мен акыл-ой дамуында K e M ic r ir i бар баланы 6ip топка жаткызьш шатастырылуы мумкш дедьПсиходиагностикалык эдютемелер шшде белгш болып сана- латыны «интеллект тесл», интеллектуалды дамудьщ жас мелшерш аныктауга арналган эдютеме. Интеллекпш елшеу объекпа ретшде жалпы туа пайда болган кабшеттер кез келген тапсырманы дурыс орындаумен аныкталады. G { ^ Q? Ц (о

Акыл-ой эрекетш кезендеп калыптастыру теориясыньщ непзш кенес психологиясыньщ кернекп екшдершщ 6ipi П. Я. Гальперин жасады. Акыл-ой эрекетш калыптастыру теориясы психикалык удерютер жайлы тусМктерд1, теориялык, эксперимент™ жэне колданбалы аспектшерд1 талдап саралайды. П. Я. Гальперин езшщ «Багдарлаушы ic-эрекет психологиясыньщ пэш» деген ечбепнде психикалык бейнелеудщ формаларын жэне олардьщ физиологиялык непз1н кенес физиологы И. П. Павловтьщ багдарлаушы рефлекс иде- ясьша суйенш, эр турл1 негтздеп тужырымдарымен тусшд1редь

Тэж1рибе журпзудщ ерекшелт, психодиагностика психология­лык фактшерд1 белгшейщ. Психодиагностикалык эд1с-тэж1рибиеге непзделед1. Психодиагносп ка рЩ)актй ;ада колдануадамдардын касиеттерш, дар шьитьергаяыейМй’ерш, , аму денгешн,кэаби жэне шыгармашылы] дау кабшетш

атындагы гылыми

К^АПХАНАП»

аныктаумен байланысты. Бугщп танда тулганы психодиаг ности- калау элеуметпк объектглерд1 баскарудын непзш курайды, вйткеш адамдардыц касиеттерш аныктау аркылы ужымдагы психологиялык климатты аныктау жеке адамнын иик\ мотивациясынын жогары жепспкгерге жэне бэсекелестжке умтылуымен аныкт алады. вйткеш когамымыздын каркынды элеуметпк дамуы белсенд1, жа- сампаз тулганы калыптастыруга жогары талап кояды. Ал когамдык дамудын каз1рп жагдайында, елдш саяси, мэдени, элеуметпк- экономикалык жактарын жанарту кезшде - жас урпактын болашакта isri ниетп азамат ретшде дамуына, олардын тулгалык калыптасу жагдайына езш дж ыкпалын типзедь

Психология гылымында тулга теориясына байланысты 300 аса аныктамага токталуга болады. Тулга аныктамасы каншама аукымды болса, онын курылымы туралы кезкарастар да соншалыкты кен екенше кез жетюэем)3. Л. С. Выготский алгаш рет психикалык кызметп жогары мэдени жэне твменп табиги деп белшуш усынды. Выготский курылымынын непз1нде, тулганын еэеп - онын багыттылыгы деп аталады.

Л. С. Выготский nixipi бойынша адамнын тулгалык ерекшелнт карым-катынастын кешенд1 нэтижес1нде дам иды. Тулга - бул когамдык-тарихи дамудын ешмь Адамнын когамдык катынастар жуйесшде алатын орны оньш орындайтын ic-эрекет i онын калыптасуын аныкт ай гын жагдайларды корсет едг Тулганын калыптасуы адамнын мшездемеа ушш манызды орын алады, ягни онын мжез-кулык пен ic-эрекетшщ жогары саналы формаларын камтамасыз епп, аки катка байланысты барлык карым-катынастын Gipjiii in курайды. Тулганын калыптасуы биологмялык жэне элеуметпк факторларга байланысты екеш мэлш. Сонымен катар тулганын дамуынын Heri3i болып - нактылы тарихи органы айтуга болады.

Сонымен, тулга ~~ бфшшщен. элеуметпк катыиас пен сана­лы эрекетгщ субъекпс! репндеп индивид. Екшшщен, иидивидпн жуйел! касиет i, онын когамдык катынаска енучмен аныкталып» эре кеп барысында калыптасып отырады.

Кенес психологиясында тулга - когамдык субъект ретшде онын карым-катынас ка тусу жуйесш сипаттайды. А* Н. Ле­онтьев ез енбектеркнде объеггивп емфд] бейнелеу урдтсшде, тулга - белсенд! коршапш элеуметпк ам ф танымы, сана се л mi мен тутастай енетш субъегг дел карастырган. Тулганын

18

калыптасуы адамньщ мотнвацнялык аймагыныц, ягни оньщ та- лап- тшектерщщ, умтылыстарыньщ жэне ниеттершщ дамуы болып саналады. К^ажеттшктер канагаттандырылуы керек, ал бул олар- ды канагаттандыратын амалдардьщ пайда болуын жэне оларды жетщщруд1 кажет етедк Сондыктан мотнвацнялык сфераныц дамуы- на байланысты баланыц танымдык кабшетшщ, оныц дагдыларыныц, колынан келетш ютершщ, эдеттер1 мен мшезшщ дамуы жузеге асы- рыл ады.

А. Н. Леонтьев тужырымдамасы бойынша, адамньщ мотива- циялык сферасы оньщ баска да психологиялык ерекшел!ктер1 сиякты ic-эрекетте езшщ кездер1, бастаулары болады. 1с-эрекеттщ ез1нде мотивациялык сфера элементтерше сэйкес, олардын функционалдык жэне генетикалык байланысты курамаларын байкауга болады. В. Г. Леонтьев мотивацияньщ eKi тиши атап керсетедй BipiHniici кажеттшк тур1нде, сонымен катар кызыгу, ин­стинкт турвде, eKiHniici мотив туршде керщед!. Бул жагдайда мотив пен мотивация 6ip-6ipiHe уксас болып кетедь В. Г. Леонтьевтщ бой­ынша, мотив мотивация формасы ретшде белгш 6ip максатка жету ушш багытталган ic-эрекет пайда болады.

Оку удергсшщ Heri3ri итермелейтш куштерш аныктау, оныц нэтижел1 журпзшуше ез1ндш ыкпалын тнпзедь Бул туралы ic-эрекет теориясын курастыргандардыц 6ipi А. Н. Леонтьев «тутас удерюке багытталган нэрсе, субъектшщ накты ic-эрекетке итермелейтш TypTKiciMeH (мотивпен) сэйкес болады», - деп жазады. Ягни адам белсендшггшщ yaepici эркашанда 6ip нэрсеге багытталады, оныц мэш бар. Сонымен катар бул удерю белгш 6ip кажеттшк жэне мо- тивке (кажеттшк канагаттандырылатын пэнмен) багытталады.

2.3 Психологиялык зерттеулердщ Ресейде жэне ^азакстанда дамуы.

Казакстанда ipreni гылыми зерттеулердщ деш соцгы жетшс жыл келемшде оркен жайып, дами бастаганы белила. Бул жагдай, эрине, психология гылымына да ортак. Эрине, гылымныц б1ртшдеп канатыныц катаюына 6ipcbinbipa алгы шарттар сонау ерте заман- нан (Эл-Фараби, Абай, Шэкэр1м психологиялык шмдерО Казан TOHKepiciHe дейшп кезеццерде, сондай-ак, 20-жылдарда М. Жу- мабаев, Ж. Аймауытов ецбектершде б1ршама жасалынган болатын.

19

М эселен, Бекей Ордасында шыккан «Мугал1м» журналында,Н. Кулжанованын «Мектепке дейш п тэрбие», «Ана мен бала» де­ген кггаптарында да адамньщ жан-дуниест ж етн де б!ршама пшрлер козгалган едь 20-жылдары ел кеде ri тэл1м-тэрбие гылымынык ipre тасынын калануында орыс галымдары ез улестерш косты. Мэселен, сол кездерй Орынбордагы Казак агарту институтында устаздык етш, сол оку орнын oipaj жыл баскарган, сейтш жана тшгп казак мупиймдершщ калыптасуына жэрдем еткен профессор В. Я. Стру- минский болатын. 1923 жылы диалектикалык материализм тур- гысынан баяндалган гылымп психологиянын непзп мэселелерш карастырган «Психология» енбеп болды. Сонымен катар ол мугалгмдерге арнап «Енбек мектебшш кызметкерлер! ушш ютап», «Орынбор I-баскыш мектеб1 шэюрттершщ сейлеу epeKiueniicrepi» дейтш енбеп жарык керген болатын. Казакстанда отызыншы жыл- дары кызмет еткен, аты букш элемге эйгин, Ресейдсп педагогикалык психологиянын непзш салушылардыц 6ipi - А. П. Нечаев елу жылдан астам психология саласында белсеши кызмет еткен элемге белгш «алым болатын. Галым кеп жылдар бойына адамнын еске сактау ерекшелгктерщ эксперимент жуз1нде тексерш, оны мектеп практи- касына енпзуод кездедк ягни психологиянын колданбалы салаларын (жас, педагогикалык, медициналык, т о.) дамытуга зор енбек свдрдь Ол елуден астам гылыми енбектщ, жуздеген гылыми макал ал ардын авторы. Олардыц Keft6ipi: «Ka3ipri эксперимент™ психология жэне онын мектеп icrne катысы», «Клгшшша icihih психологиялык мэселелерш», «Дене тэрбиесшщ психологиясы», «Шахматшы ойынынын психологиясы», «Техникалык енертапкыштардын пси* хологиясы», «Ес жэне оны тэрбиелеу» жэне т.б. Сонымен 6ipre кырык жылдык енбепнщ нэтижеа репнде «Психофизиологиялык синдромдар ж уйеа» атты гылыми енбеп н атап корсету ге болады. Бул енбекп кернекп пси холоп ар Д. П. Узнадзе мен К. Н. Корни­лов ете жогары багалады. Осы енбектщ нэтижеанде педагоги­ка гылымдарынын докторы гылыми дэрежеа бершген болатын. Казакстанда психология гылымдарынын еркен жаюына галымнын коскан улест зор болды.

Ресей психологиясы саласында карастырылган еэскл проб- леманын 6tpi даралылык бонды. Орыс психологы А. Ф. Лазурскийдж зерттеулер! даралык аиырмашылыктардын теориялык непзане мшез жэне тем перам ент адамнын жалпы даралык сипаты ретшде зерттеуд! усынлы. А. Ф. Лазурский адам oMipi мен тэжфибесшс жо-

20

спарлы турде араласуга болатын табнгн эксперимента жактады. Онын тащрибеощде жекелеген психнкалык процестер гана емес, психнкалык функциялар жэне тулга толыгымен зерттелдк

А. Ф. Лазурский тулга касиетгерш тусщщруде психоморфологияльщ орнын а нейродинамикалыкты койды. «Жалпы жэне экспериментал- ды психология» атгы дэргс курсында психнкалык шындыктьщ ею аймагы жайлы идеясын усынды, ягни, эндопсихика жэне экзопсихика. А. Ф. Лазурскийдщ тюршщё, темперамент жэне мшёз эндопсихика- ны, ягни тулганьщ тума касиетш курайды. Экзопсихикалык тулганьщ коршаган eMipre карым-катьшас жуйесш б!яд1реда. Осы непзде оньщ тулганы топтастыру жуйеа курылды. С. Л. Рубинштейн даралылыкты комплексп турде, ягни психнкалык касиеттер мен процестердщ езара эрекеттесу барысында карастыруды усынды. Л. С. Рубинштейн кезкарасы Б. Г. Ананьев енбегшде карастырылды. Ол даралыкты ашык жэне жабык турде карастьфуды усьшды. «Егер тулга - адам касиеттер! курылымыньщ «шьщы» болса, ал даральщ - тулга мен ic-эрекет субьекпсшщ «тущиыгы» деп керсетп». Б. Г. Ананьев 1968 жылы комплексп зерттеу жолын усынды. Оньщ пшршше, даральшык курдел1 (ол кеп баспалдакты, кеп денгейл1) курылымга ие:

I-iui децгейдег! индивидт1н ерекшел1ктер1:- жыныс, жас конституциясы, нейродинамикалык касиеттер;- психофизиологиялык касиеттер жэне органикалыккажетттктер;- нышан жэне темперамент

II-iui децгей ic-эрекет субъекпа:- когнитивт1 сипаттар, коммуникативтш касиеттер, енбекке

кабшеттшк;- кабшеттер.II-iui децгейдег1 тулгалык корсетк1штер:- статус, элеуметпк рел, кундылыктар курылымы;- жур1с-турыс мотивациясы;- мшез жэне бешмдшк.А. Н. Леонтьевтщ ойынша, индивид (организм) - бул генотиппк

пайда болу, филогенетикалык жэне онтогенетикалык дамудьщ ен!м1, адамньщ биологиялык уйымдасуы. А. Н. Леонтьев тужырымы бойынша, тулганьщ даралык ерекшел1ктер1 когамдык непзшде ту- ындайды. В. С. Мерлнннщ п1к1р1нше, даралык - бул материяньщ барлык денгейлер1н1н иерархиялы реттескен касиеттер жуйес1, ягни физикалык, биохимияльщ, физиологияльщ, нейродинамикалык, психодинамикалык тулгалык жэне т.б. касиеттер.

21

Kaiipri кезде Ресейде жэне шетелдерде даралыкты зертгеудщ 6ipHeuie ортальнсгары бар. Пятигорск психологиялык мектебшдеВ. В. Белоустын басшылыгымен даралыктын полиморфты мэсёлёи зертгеледг Онда Kaiipri кезенде даралыктын интегралдылыгы жайлы теориялар каркынды дамуда. Пермь каласындагы гылыми оргалык даралыкты зерттеудщ непзп орны болып табылады. Ортальпстын непзш салушы профессор В. С. Мерлин. Ka3ipri кезде орталыктагы даралык мэселесшен айналысушы зерттеуишгер JI. Я. Дорфман, Б.А. Вяткин, А. И. Щебетко.

Даралыкты курылымдык зерттеуце JI. Я. Дорфман интегралды даралыктын ерекшел1ктерше, иерархиялы тэсийне, кеп денгейл1 ин­теграция мен дифференциация процестерЫц б^рлшне, дара жуйелёр арасындагы кеп жэне б>рмэндшк байланыс икемдшгше талдау жа­сады. Ол метадаралык жэне интрадаралык иерархиялы денгейлер! мен олардын арасындагы байланысты да карастырды. Даралыкты зерттеу галым В. М. Русаловтын басшылыгымен каркынды журпзщщ. Зерттеудш езшдж сипаты даралык-психологиялык айырмашылыктыц непзп детерминанты жогары жуйке жуйесшщ касиеттерш жалпы психометриялык тэсшдермен ецдеуге баса назар аударды. В. М. Русалов адамдардын дифференциялдык- пснхофизиологиялык даралыгын eici денгейге белш карастырды:

- 6ipiH uri, теменп денгей - организмнщ биологиялык касиеттер!;- ешвш, жогары денгей - тулгалык. индивидпк жэне баска

элеуметпк-мэдени курылымдар.Ресейде психофизиологиялык кабшеттер зертханасында галым

Э. А. Голубеваныц басшылыгымен кабшеттердш табиги алгы- шарттарын зерттеу жумыстары журпзыий. Э. А. Голубева даралык курылымдагы физикалык жэне тулгалык денгейлерд! атап керсетп.

Л. С. Выготский, Б. Т. Ананьев. В. Крутецкий. Н. С. Лейтес, В. М. Теплов жэне т.б. психологиялык тужырымдарында табш етц курылымдык компонснттер! мэселелер! карастырылды. Ал, дарындылык мэселелер] шетел галым лары Ф. Гальтон, Э. Мейман,Э. Торндайк. В. Штерн жэне т.б. зерттеуяершде карастырылды.

Кдбшегтшк жэне дарындылык мэселесш кецес пснхология- сында 40-50 жылдары Б. М. Теплов ерекше зерттеда. Оя кандай да 6ip кур дел i ic-эрекетпн орындалуы ушш, тек кана кабшеттшк емес, онын мумюнднп кажет екенж дэлелдеген. Гс-эрекептц та- бысты орындалу мумкжд!пне тэуелд! болатын кабшеттшктш са- палы байланысын, галым дарындылык леп атады Б. М Теплое

22

«дарындылык» мэселесш зерттей отырып, табиги нышан болмысы- на ерекше кецш аударды.

JI. А. Рудик «дарындылык» кабшеттшктщ дамуына алгышарт бо­лып табылатын туа бггкен кабшеттшк, Н. Д. Левитов аналитикалык- физиологиялык нышанды бейнелейтш кабшеттшйстщ табиги коры, Г. И. Иванов даму барысындагы кабшеттшкге байкалатын туа бйкен ерекшел1ктер мэселелерш карастырды.

В. А. Крутецкий езшщ математикалык кабшеттшктщ курылымын зерттеу ецбектер1нде былай дейдк «Егер «кабшеттшк» деп белгш психикалык касиеттерд1 айтатын болсак, дарындылык деп адам кабшетшщ озвдш байланысын, 6ipniriH айта аламыз». Ол сонымен катар, бул феномещй зерттеу кезшде ic-эрекеттеп когамдык - та- рихи езгерютерд1 жэне олардьщ табыстылыгын багалауды ескеру керек деген.

А. Т. Асмолов енбектершде дарындылык мэселелерше жан-жак- ты тусшйс бершген. Еалым бул феноменнщ табигатын тусшд1руге баса назар аударган. А. Т. Асмоловтыц гылыми зерттеулер1 бул мэселе тещрепнде уш жакты кезкарас бар екенш керсетед^ ягни гендж, элеуметпк, «тарихи - эволюциялык катынас».

Отызыншы жылдардагы психологиялык зерттеулер казак галымдары Ш. Элжанов, М. Эуезов, С. Балаубаев, Э. Сыдыков, Т. Тэж1баев, А. Тем1рбеков, К. Жарыкбаев, С. Бабаев, А. Кудиярова, X. Т. Шерьязданова ецбектер1мен байланысты.

XIX гасырдьщ II-nii жартысында психодиагностикада бакылау, сауалнама, кужаттарга талдау жасау сиякты зерттеу aflicrepi кещнен колданыла бастады. Бул кезендерде эдютемелерд1 колданудьщ сапалык мазмунына кецш аударылды. Вундтыц басшылыгыньщ дуние жузшде 6ipiHiui эксперименталдык- психологиялык кубьшыстарды байкау мумющнктер1 де ашьшды. XIX гасырдьщ аягына дешн адамньщ туйсшн, сез1м мушелерш зерттеу практикалык психодиагностиканын зерттеу нысаны болып келдт Ka3ipri пснходиагностикалык эдютер жеке адам мэселелер! жэне оньщ касиеттер1 мэселелерш карастырады. Жеке адамды зерттеудеп теориялык 1зденютер мен колданбалы зерттеулер, атап айтканда, математикалык, статистикалык ендеулер, баска да гылыми керсетюштерге суйенед1. Психодиагностика теорияларына непзделе жасалган математикалык статистика нэтижелер1 биология, экономи­ка, медицина жэне т.б. гылымдарда да колданьшады.

30-40-шы жылдары психологияга катысты зерттеулерд1 казак23

галымдары Ш. Элжанов, С. Балаубаев, С. Кожах мегов. Э. Сыдыков, Т. Т. Тэж1баев, А. Тем1рбеков жэне т.б. галымдардын енбектервде карасI ырылып келдь ¥лы СИ ан согысы жылдарынан отандык пси­хология колданбалы аспектще де елеуш каркынмен дами баста- ды. Мэселен, 1946 жылы Абай атындагы Казак педагогикалык институтында тунгыш рет психология кафедрасы, 1947 жылы Казак Мемлекетпк Университепнде логика жэне психология мугал1мж даярлайтын арнаулы башм ашылды. 1951-1953 жылда- ры осы бел1иш жузден астам тулектер 6mpin шьи ып, олардын кшишл iri психология мамандыгын иелешп, ел1мш ж оку орында- рында гылыми мекемелерде кызмет етш келедь Осы жылдары Рес­публика ушш психологтар даярлауда профессор Т. Тожшаев зор Yлeciн косты. Бул кезенде психология гылымынан б1рнеше дис- стертациялар коргалды.

Сонгы 50 жыл iiuiiue кептеген гылыми ецбектер, окулыктар мен оку курал дары жарык кердк С олардын катары на М. Мука- новгын «Акыл ой epici», К- Жарыкбаевтын «Кдгакстаннын психологиялык тарихы» Т. Жукештж «Улттын п с и х о л о ги я н ы н с и -

паты», Р Ильясованын «Медициналык психология», Э. Алдаму- ратовтын «Кызыкты психология», Г. Досболовтын «Аддын ала тер- геу психологиясы», В. Яковлев! щ «Дждар адамнын жан дуниео» енбектер1 психодиагностика саласын дамытудын теориялык H e m i деп есептелд!. 1988 жылдан бастап ел!М1зде практикалык психо­логия кызметж, оныц шпнде, психодиагностика саласын дамытуда психологтар даярлау ici колга алынуы мацызды шарага айналды. Kajipri кезде Эл-Фараби атындагы Казак улттык университепнде, Алматы, Атырау, Жамбыл, Костанай, Петропавл, Талдыкорган, Тараз, Семей, Шыгыс Казахстан универси i c n e p n u e психология- дан бакалавр мен магисгранттар даярлауда, орта мектептерде «пси­холог» мамандыгынын штаты енпэу багытыида орасан жумыстар аткарылды.

Казфп кезде психологиялык зерттеу лердщ кешенд! такырыитары колга алынып, оларды улт ом i рже орайластыра журлзудш манызы артып отыр. Осы тургыдан келгенде, ауыл мектепгержж алеуметпк психологиялык мэселелер! мал шаруашыльнына каж ет мамандардын сондай-ак, жаиа тип теп лицей гимназия, колледж, медресе шэк1рттерж окыгып, тэрбиелеудш пенхологиялык про­блемалары, талант i ы, дарынды окушыдардын взмшк психология- сын, кептшдипк пен когшкидактт пенхояогшык асгарьш зерттеу»

24

нарык экономикасына кешуге байланысты туындайтын сан-алуан психологиялык жайтгар - ез шеппмш купп турган ем1ршец про- блемалар болып табылады. Ел1м1зде психология пэншщ арнайы гылым саласы ретшде окытыла бастауы жиырмасыншы гасырдьщ 20-шы жылдарынан басталады. К,азакстанда бул пэн осы кезенде педагогикальщ жэне тэл1м-тэрбие беретш жогары жэне арнау­лы орта оку орындарында окытылды. Ал жалпы бшм беретш орта мектептер жэне езге типтеп оку орындарында психология пэншщ кен epic алып, жан-жакты камтылуы ¥лы Отан согысы бггкеннен кейш 1946 жылы караша айында кабылданган БКП(б) Орталык комитетшщ орта мектептер мен жогары оку орындарында логи­ка жэне психология пэндерш мшдегп турде окыту жайындагы каулысына сэйкес кке асты. Республикада 1958жылдан бастап пси­хологтар когамы, жастар мен мектеп окушыларына кэаби багдар 6epeTiH Алматы калалалык зерттеу орталыгы (1987) Талдыкорганда «Элеуметпк-психологиялык орталык» (1945), жумыс 1стейд1. 1992 жьшы этностар психологиясын зерттейтш «¥лттык тагпм-тэрбие ассоциациясы» курылды. Психологиялык зерттеу жумыстары жи- ырма педагогикальщ институт пен бес университеттщ кафедрасын- да журпзшдь

Улттык гылым академиясы жанына педагогика жэне пси­хология бел1мшесш ашу кезделдь Этнопсихология гылыми зерттеу орталыгын ашу - ол манызды icTin 6ipi. Кдз1рп кезде Кдзакстандагы орта дэрежел1 арнаулы бшм 6epeTiH колледждер мен гимназияларда, лицейлер мен арнайы мектептерде психоло­гия пэнш окытуга айрьщша назар аударылады. Мундай оку орын­дарында психология пэнш окып уйрену, б1ршшщен, ескелец буынньщ дуниетанымдьщ козкарастарын дамытып белгш жуйеде калыптастыратын болса, екшшщен, табигаттьщ neci болып сана- латын адамньщ жан дуниесшщ сырын терец бшп, оган тэл1м- тэрбие берудщ взекп мэселелерш уйретед!. Олай болса, адам тек езш-ез1 бакылап, тексерш кана коймай, т1ршшк бейнесш акыл- ойы мен парасатына суйене отырыпез ыркына кещцре алады. Бул корытынды психодиагностика саласыныц адамтану жайындагы гьшымдар арасындагы жeтeкшi ролш керсетедь

Психодиагностика саласында журпзшп жаткан эртарапты зерт­теулер Ka3ipri когамдык дамудын, оныц тыныс т1ршшпнщ жаца сипаты, демократиялык багыт багдары, казак елшщ егеменд1п мен тэуелазд1п жагдайында адам кукыгы мен оныц щвдщ мешрбандык,

25

имандылык секции адамгершшк касиеттершщ epic алуынан туын- дайтыны белгшь Белгип галым К. Жарыкбаев ез енбепнде казак ж ервде бул гылым саласынын дамуы жен1нде темендепдей бага бередг. «Мше, осындай мэселелерде дурыс, толык шешшген казак психологиясы туб!нде элемдш денгейге кетершп, ултымыздын мерейш ecipce, ал екжип жагынан, ap6ip адамга, когамга, мемле- кетке ал га койылган улы макет ка тез жетуже зор ыкпалын типзеди» дейдь Бул мэселелерд1 шешу ушш гылымнын кай саласы болма- сын e3iHift еткен тарихын саралап, салмактап, таразыга салуы керек. ©ткен кезендерде Ж1бершген кемшшктерд1 ескере оты­рып, гылым жаналыктарын есепке ала туындаган сурактардын шеилмж тапса, онын корытындысында улкен маныз болаты* нын галым атап керсетедь Бул жерде Ж. Аймауытовтын «Жан жуйес1 жэне енер тандау» атты енбепнде гылыми психологияда кен тараган анкета, байкау aaicTepi аркылы сол кездеп когамдык ем!рдш акикатын ашуга мумкжшшк беретш улт, элеумет ерекшел1ктерш ескере отырып, олардын мамандык тандау жолындагы талпыныстарын аныктай тускендтн керс еткен зерттеулер! н психодиагностика саласындагы жетсстгк репнде атап керсетуге болады. Зерттеудщ непзп максаты - жана дуниешн eciriH айкара ашкан жастарга мамандыкты дурыс тандай бшуге жэрдемдесу. Мамандык тандауда адамнын жеке касиеттер! мен кейб|р туганнан бершетш ерекшелiктерд1 (темперамент, нышан жэне т.б.) ескеру кажетпгж, бул жерде Kici езж-ез! баскарып, жеке басын жетшд!руге, к1сипкке умтылуга ерекше мэн берудж маньпдылы* ын жалыкпай кайталал айтып отыр. Адам ез бойын- да кандай талант, зерекпк, кабшет, 6vp сезбен айтканда, кандай касиет бар екещцпн биту! шарт. ягни, езж-ез! тануы кажет. Озж-ез1 танымаган езгеш гануга шоркак болады дейд> автор. Ж. Аймауытон зерттеулержж гылымилыгын арттыра тус^ретж нэрсе еуропалык психолог галымдар журпзген зерттеу жумыстарына ерекше кенш бел in. солармен салыстыра. сабактастыра баяндауы. Сонымен 6ipre, отандык гылыми психологиялык терминдердш алгаш жуйеге келу! Ж. Аймауытов еам 1мен тыгыз байланысты. Кай кезенде де термин сегдерге салмак жуктелген, ейпсет жекслеген гылымнын езпшк ерекшел1П, сыр-сипаты болады. Ал Ж. Аймауытов енбектершш непзп мэн! улттык улп термин жасау катилась* болды.

Мэселен, онын туындыларында кездесетж epiK - воля, e n iry- влечение, елпстеу - подражание, ишпк - ассоциация, рух-дух

26

жэне т.б. кептеген психологиялык угымдар куш бугшге дешн тел окулыктарымызда eui6ip ёзГерюшз улттык терминология корында орын алып келеда.

Ж. Аймауытовтьщ «Психология» кггабында сурет, кесте, нуска жэне т.б. иллюстрацияларга ерекше мэн бершген. Окулыкта классикалык гылыми психологиядан тупкшкт! орын тепкен, куш буг1нге дешн колданыста мэнш жоймаган туря! 1 прибор, аспап - куралдардьщ (спимограф — тамырдьщ ете нэзмс айырмасын табу жэне кызмет1 тупкпен козгалатын аспап; гемограф, кардиограф - журекгщ козгалысын аныкгайтын курал; пинеймограф - канныц келем1 мен кан сауыттарыньщ езгеруш бщщретш аспап жэне т.б.), сондай-ак кептеген нуска, кестелердщ cypercepi жуйке жуйесшщ бел1ктер1, ми жарты шарларыньщ К ¥ Р ы л ы с ы , есту, сипай - сезу мушелер1 - кез, кулак, Tepi, жуйке талшыктары жэне т.б. орын теп­кен. Осы иилюстрациялардыц Ka3ipri психология окулыктарыньщ дещешнде табылатындыгын айрыкша атап етуге болады. Сондыктан жан дуниенщ He6 ip терен сырлары мен кырларын зерттейтш киын да кызык гылымда ана тшм!зде алгаш сез еткен авторды да, онын тамаша тел туындыларын да Ka3ipri урпак nrLniriHe айналдыру - ке- зек кутпрмейтш шугыл icrrepfliH 6 ipi болгандыктан, Ka3ipri жогары оку орындарында окулыктары кещнен колданылады.

Бек1ту сурактары:

1. Физикальщжэне психикалык кубылыстар арасындагысандык байланысамалдары курастырьшып, психофизиологиялык зан ашыл- ган мерз1мд1 керсет1н1з?

2. В. Вундт, Ф. Гальтон, Г. Эббингауыз, Торандайктьщ енбек- тер1н атап керсетвдз?

3. А. Н. Леонтьев, А. Р. Лурия, П. Я. Гальперин, Л. С. Выгот- скийд1н психологиялык-педагогикалык диагностика саласында зерттеген енбектер1н атаныз?

4. Ресейде пснходиагностикалык теорияньщ дамуы кандай кезендерд1 камтьщы?

27

3-Б0Л1М. ПСНХОДИАГНОСТИКАЛЫК 0Д1СТЕРДЩ САПАСЫН БАГАЛАУ ЖЭНЕ ТАНЫМАЛ ТУРЛЕР1

3.1 Пснходиагностикалык тесттердщ жуйесь3.2 Жобалау эд!стердщ аныктамасы. тарихы жэне турлерш.3.3 Тестщ сешмдшп мен валидтшп.3.4 Тест куру технологиясы жэне олады бешмдеу.

3.1 Пснходиагностикалык тесттердщ ж ктелил

Г ылыми танымда психология зерттейпн кубылыстар кур дел i болганымен, онын жепспктер1 зерттеу эдостершщ коптурлшпне карай мазмунды нэтижелерге кол жетюзуге толык мумкшдш бередь Осы непзде пснходиагностикалык эдктемелердщ де б1рнеше топта- масын атап корсетугс болады ( 1-Кесте).

1-кесте

СУБЪЕКТИВП

Бакылау бшм бакылау, сырткы,

еркш, стандарт™

___ i z .Сауал

Ауызша, жазбаша, i срктн стандартты

— г г —

оТест

Сауал нама - тест Тапсырма - тест

ОБЪЕКТИВТ!

IL

ТесттерОбъектигп

1 ZЭксперимент

Табиги. к ш и я ш к

Модел

1 1Техняшик

М1ТСМ1ТИШЫ1ккбсрнстнгиык

28

Психологиялык зерттеулердщ непзп эдгстер!Жеке адамды зерттеуде Кэттелдщ пснходиагностикалык эд1с-

темесшщ б1рнеше тщрйвщ сипаттамасын келт1руге болады.1. Жеке тулганы зерттеуге арналган пснходиагностикалык тестер.2. Typni материалдарды, сурактар мен тапсырмаларды сездш

сипаттау немесе сурак-жауап тэсш.3. Вербалды емес эдютер.4. Суреттер непзвде эцпме куру-s. Дифференциалдык-диагностикалык тестер.Пснходиагностикалык тестердщ мазмунына карй темендеп топ-

тамасын керсетуге болады:1. Типологиялык тест - мунда тесплеуге жеке тулганын мшез1,

темперамент!, нерв жуйесш диагностикалы жэне зерттел1нушшщ максаты, кызыгушьшыгы, шыдамдылыгы зерттеледь

2. Тестшеу сапасына стандартты жэне стандарггы емес тестер, ягни:

- жалпы диагностикалык (Кэттелл, Айзенк, Векслер сауалнама- лары жэне т.б.);

- кэсиби тесттер (Армиялык классификациялык тест);- касиеттерд1 зерттеу Tecrrepi (техникалык, музыкалык жэне т.б.);- жетютткке жетуд1 зерттеу Tecrrepi.Сонымен колданылатын жабдыктарга байланысты тесттер

темендегщей болып белшедк- бланкшк тестер («карындаш-кагаз») колдану аркылы;- Вэкслердщ киын фигураларын колдану;- аппаратты тесттер, олар: ойлау, ес, зешн-танымдык процестерд1

зерттеу те стер i;- компьютерлш тестер.Колданылу аясына карай пснходиагностикалык зерттеу эдютерш

терт топка белшедк1. Уйымдастырылган эдютер.2. Эмпирикалык эдютер.3. Маглуматгарды ендеу aflici.4. Интерпретациялык эдютер.Пснходиагностикалык эдютер багыттарына сэйкес Ka3ipri танда

кещнен колданылып журген кейб1р авторлардьщ топтамасын усынуга болады:

29

I. Й. Шванцар бойынша психодиагностикалык эдгстердщ топтамасы:

1. Колданылатын мэлшеттерге сэйкес (Вербалды, вербалды емес, манипуляциялык тест жэне т.б.).

2. Алынган керсеткштердш санына карай «Дурыс» жэне эргурда жауаптары бар тестер.

3. Зерттелуийшн психикалык белсендшт бойынша:| адамнын ез санасынын шш элемш 3eprreyi (зергтелшушшщ

ез тэж1рибесше суйене отырып тужырым жасауы): сауалнама, энпмелесу;

сырткы элемге назар аударуы (бакылау жэне эргурт кубылыстарды багалау);

- зертгелупп тулганын санадан тыс касиеттерш керсететш жоба- лау Tecrepi;

II. В. К. Гайде, В. П. Захаров бойынша психодиагностикалык эдгстер топтамасы:

1. Сапальщ кврсеттштерте щрай: стандартты жэне стандарт* ты емес.

2. Крлданыяу мазмунына царай:• жалпы диагностикалык (Р. Кетгелл жэне Г. Айзенк жеке адам

типш зерттеу тесп; интеллекта эерггеу recri);- кэаби колайлылык тесп;- арнайы кабшеттшкт]' зерттеу тестер! (техникалык, эуенднс.

ушкьнш apt а арналган тестер);- жетпслктерд! зерттеу Tecrepi;

3. Зерттеиушт 'щ тгрек мшпериаядары бойынша:- бланкпк;- заттык (КООС кубиктер!, «Векслер жннагындагы шипндерд!

жннау»);- аппаратгык (зешн ерекшелйктерш зерттеуге арналган курал дар)4. Зерттеушшердщ санына байланысты: дара жэне топтык.5. Жауап беру формасы царай. ж а «баша, ауызша6. Багыт-багдарды тексеруге байланысты: жылдамдыкты,

купгп аныктауга арналган тесттер. аралас тесттер. Тесттеп тапсыр- малар курдел! жэне оны орындау уакыты шектеусп; эерттсушж! жеткгпкпен катар, тапсырманы орындау тэсыи де кызыктырады.

7. Тапсырманыц GipmeKminiziue байланысты: гомогенд! жэне гетерогешн (гомогенд! тапсырмалар 6ip-6iptHe уксас. бслгш 6ip тулгалык жэне даралык касиеттерш олшеуде колданылады).

30

Гетерогещц тест тапсырмалары эртурл1 интеллект сипаттарын аныкгауга арналган.

8. Жинацтыпыгы жагынан: окшаулаган тесттер жэне тесттер жинактары.

9. Тапсырмаларга жауап беру цасиет1 бойынша: жауаптары бар немесе еркш жауап кайтаруга болатын тесттер.

10. Психиканы цамту ауданы: жеке тулгага багытталган жэне акыл-ой Tecrrepi.

11. Ацыл-ой эрекет! сипаты бойынша: вербалды, вербалды емес.Ш. А. А. Бодалев, В. В. Столин бойынша психодиагностика­

лык эдктер топтамасы:1. ddicmeMeniK сипаты бойынша:- Объективт1 тесттер (дурыс жауаптыц болуы мумкш, ягни тап­

сырма дурыс орындалуы тшс)- Стандартты тестер.| Суракнамалык ашык тесттер.- Шкалалык-техникалык тесттер (Ч. Осгудтын семантикалык

дифференциалдык TecTi).Субъективт1 тестер: жеке-багдарлык техникалык, сюжетт! -

релдпс ойындар.- Проективп эд1стемелер;- Диалогтык техникалар (сукбаттар, диалогты ойындар)2. Психодиагностика процедурасыныц жузеге асуы жэне оньщ

нэтижеге тигиетт scepi: объективгп жэне диалогтык болып белшеда.Ал ещц эдютер топтамасына токталайык:1) Эдютердщ нэтижелерш ендеу - суреттер мен бейнелер

непзшде зерттеу. Бутан TAT, CAT, Розенцвейгтщ фрустрациялык тест1, Жиля тестт, Сонди теей жатады.

2) Г. Роршах Tecri.3) Конструктивтпс эдю.4) Шыгармашылык эдю.Психологияда психиканы зерттеу объектив™ кагида болып табы­

лады. Бул кагида кез келген психнкалык кубылысты сол кушнде зерт­теу кажеттшгш бивдредь Объективт1 кагида адамньщ психнкалык epeKUieniicrepi жайлы, оныц накты icTepi мен кылыктарына карай, дурыс niKipre келуге болатын адамды кызмет npoyeci барысын­да зерттеуд1 талап етедь Бул принципп басшылыкка ала отырып, психнкалык кубылыстарды баптвд 6ip адамга негурлым тэн, сондай- ак тэн емес жагдайларда зерттеу кажет.

31

Объективен принцип жиналган материалдарды ецдеуде де кершк табу ы мумкш. Алынган фактшердщ барлыгы. оныц inrinae 6ip-6ipi не карама-кайшылык жан-жакты талдауга Tycyi керек. Карама-кайшы фаютлерге ерекше назар аударган жен. Психологиялык зерттеулерщ курудыц тагы 6ip маныздылыгы, психикалык кубылыстарды даму барысында зерттеу принцип! болып табылады. Егер объектикп дуние удайы козгалыста жэне езгертсте болса, онда осыган оран, оны бейнелендйрудщ козгалыссыз, 63repicci3 болуы мумкш емес. Психикалык кубылыстарды олардын даму барысында зерттеу адам бойында калыптаскан психикалык касиеттерд! гана емес, сонымен катар жаца пайда болып келе жаткан психикалык ерекшелжгерд! зерттеудщ, acipece, окушы психикасын бакылаудын манызы зор.

Жеке адамды анализдж-синтездж зерттеу.Турлй жагдайларда жэне кызмет бабында, езге адамдармен

карым-катынас барысында жеке адамнын сан-салалы психикалык ерекшел iicrepi, бет бейнес! ашылады. Анализдю зерггеу психиканьщ элементгерш жеке адамныц ewipi жэне кызметшщ турл! жагдайын тануга мумкишк береад» ал синтездш зерттеу барлык психикалык кершкггердш езара байланысын аныктауга жэне адамды толык си- паттайтын туракты касиеттерд] табуга кемектеседт

Анализд1к-синтезд1к принципл к устаным кажетплт жеке адам­ды терец, жан-жакты зерттеу. танымдык, эмоциялык. ерж-ж1герл1к процестердш жеке жактарын, касиеттерш зерттеу жэне адамнын тутас психикалык бейнесшдеп езара байланысын, тартгылыктарын зерттеуш кажет етедь Бул ск\ багытгын б 1рл!кте болуы, б*р жагынан жеке адамнын психикалык ерекшелiicrepiн туану жэне дурыс багалау болса, ал екш оп жагынан жеке адамныц ерекшелйктерш 6ip-6ipiMCH салыстырмалы талдау, олардьгн езара тэуелдиип мен 6ipnirm угыну.

Сонымен психологиялык зерттеулерд1 курудын неп зп принциптер-i: объектиап принцип, психикалык кубылыстарды олардын даму барысында зерттеу жэне жеке адамды аналкзлш- синтездж зерттеу. Жеке адамды зерттеу npoueci непзжде оныц тиггпк ерекшел 1ктерш, жэне жеке касиеттерш, олардын езара байла­нысын аныктаулы кажет етедг

3.2 Жобаля) эд!стердш аныктамасы, тарихы жэне турлерй

Психоанализдщ теориялык дэжк7 смесждс «проекция нринциш», «корганыс механизмi», «санасы зяык» категирнял ары енпзшген.

32

Проектов™ эдктемелер психоанализ бойынша жеке адамньщ деза­даптация себептерш диагностикалауга багытталады.

Проективт1 эдютер - белгш 6ip мшез-кулык пен бейнелерге непзделген жобалаушы эдютер. Алгаш рет 1894 жылы «Жобалау» терминi 3. Фрейдпц «Невроз страха» макаласында колданылган болатын. Проектов™ эдютер тарихы хронология жэне табигат ту­ралы туеМ ктермен, оны тэж1рибе барысында зерттеу техникасы- мен ажыратылады. 1904-1905 жылы К. Юнг езшщ ауызша ассо- циациясын курган соц, жобалык эдю™ колдану дэстурге айналды. Ka3ipri уакытта психология ассоциациясыныц жобасына енпзшген жацалыктар Вунд жэне Гальтон еамдер1мен байланысты, 6ipaK феноменнщ ашылуы мен дэлелдеулер1 Карл Юнгпен байланысты болды. К. Юнг езшщ букш жобалык эдканде негш нен ecci3 кобалжу жеке тулгага эдш диагностика жасауга колайлы екенш дэлелдедь Диагностика жобасын колдану 1921 жылы шыккан Г. Роршахтыц нем1с тшнде жарык керген «Психодиагностика» ецбепмен байла­нысты (Герман Роршахтыц ем1рбаяны мен кэс1би жолы). Роршахтыц медицина саласындагы днссертациясы галлюцинация механизмш зерттеуге арналган болатын. Ол гылыми ецбепнде езшщ басынан еткен жагдайга байланысты тэж1рнбе жасап, адамньщ арманы мен киялы еткен жагдайлар туралы ой беред1 деген корытынды жасады. Роршах кергещй елестетуге багытталган кара нукте кара моторлы киялды жандандырады, серптед1 деп ш ент.

1935 жьшы жобалау эдютщ дамуына ез улесш коскан Морган мен Мюррейдщ алгаш рет киялдауды тэж1рибе жузшде дэлелдеген жобасыньщ такырыптык апперцептивтш тес™ (ТАТ) жарык керд1. Томкинстщ niKipiHiue, психиатрлар мен психологтар адамдардыц турл1 жагдайларга деген мазмунды да, шынайы кезкарасын сурет- терде керсеткен бейнелердщ непзоде керсете бшген. Жалпы ТАТ фруструация езвдж «МЕН-нщ» кажеттоше iiiiKi карсьшыгына байланысты сипатгалады. Мюррейдщ пшршше, уйкыдан безшу, тамакка тэбе™ жогалу, ©Tin кеткен сэгплш немесе сэтазджке жауап такырыптык апперцептивтнс тестте баяндалады.

Алгаш рет психологиялык жобалау эдшшщ Heri3ri принциптерш Лоуренс Фрэнк (1935-1948) тужырымдады. Л. Фрэнктщ niKipiHme, адамньщ ойы мен сез1мш бшдаруге деген мумкшдж белгнпз ын- таландыру куштершщ салдарынан болады деп есептедь Бул жоба непзшде усынылган бейне жеке тулганьщ iuiKi жан дуниесш ашуга, субъектшщ кобалжуына, сез1м1не, ойына умтне багытталады.3-254 33

Проективп зерттеу шарты тест жагдайынын бфпдиип мен шынайылылыгы болып табылады. Бул шынайылылык жасандылык бейнесш алым тастауга мумкщдж береда. Мундай жагдайда жеке адам езше тэн мшез-кулыкты керсетедь Жеке адамга курылымдык стимулдык материалдармен байланысы барысында санасыз елпстеулер, инстинкттер, конфликперд» сыртка шыгаруга мумк1НД1к бершедд. Проективп эд!с жеке адамды тугае эмбебал жуйе ретшде керсетуге эсер етед>. Жеке адамнын элеуметтне ортамен карым- катынасы «емфлш кещетйспн» курылымдык удерйлн керсетеш. Экспериментте зерттеуилнщ алатын орны беяпсЬ жагдайлардан турады: зерггелунн «емф.ик кещетш» элементтерш тацдау бары­сында ерюндш алады жэне оларды куру тэсшдерш ез! тандайды.

Эксперимент™ зерттеулер проективп эд1стерге темендепдей жана тусшйстер енлздй «бакылау», «когнитивттк стиль». Жоба- лау эднйнщ кундылыгы талсырманы орындау барысында таным эрекетшш курд ел i непздер1 туралы тусшнс бередь бул когнитивтт жэне мотивациялык компоненттер туршде карастырылады. Жоба- лау эдкл жепепктермен жэне кемшипктермен сипатталады. Соны­мен 6ipre проективп эдктер жеке адамнын касиеттер>мен интеллект ерекшелжтерш елшеуге багытталады.

Олар стандартты эдкггермен ерекшеленедк1) Стнмулды материалдардын ерекшелш;2) Зерттеу жумысынын алдына койыпган мшдетгершщ ерекшелш;3) Нэтижелерда ецдеу жэне талдау ерекшеяш.Проективтi эд'ютемеяердщ стимуяды материаядарыныц

ерекшелш сопла накты курылымы 6iprerri бол Mai андыктан жоба- лау принципдер] жузеге асырылуы кажет. Жеке адамнын стимул- ды материалдармен езара эрекеттеепк npoueci барысында курылым жузеге асады, мунда жеке адам езгнщ iiuxi дуние ерскш ел истершей, муктаждыктарымен, мазасыздыктарын жобалайды.

Тапсыриалардыц жуйесидьчнен сан кырлы жауаптардьщ болуы жэне эсрттслжуиииш жауабына талдау жасау барысында зерттеушйе киындыктар тугызады.

Проективп эдастерд» стандарттауда кейЫр эдкггемелер алынган мэлшетп обьективп ецдеу ушш кажет математикалык акпаратты камти алмайды. Проективп эдиггер жеке адамды зерт- теуде негурлым с ап алы керсетюштер алуга мумкшдш бергеншен, психометр иялык тесттер сиякгы сандык керсеппштерд! бере алмай­ды, сондыктан бул эдкгтердш сешмдиипмен валидтшпн аныктаудыц

34

тепе-тещцп сакталмайды. Проективт1 эдйтер кемепмен алынган магулматтардын нактылыгын текееру ушш баска да эдютемелердщ нэтижелерш косымша салыстырып талдау кажет.

Проективт1 эд1стер жжтел1мь1. Косымша эд1стемелер. Зерттелшушшер еетшген сезге

байланыстырып ойын айту керек (К. Г. Юнтщ ассоциативтк тест1). Аякталмаган сейлемд1 аяктау немесе эцпмеш жалгастыру (Аякталмаган сейлемдер). Сурактарга жауап беру (Мен юммш?).

2. Талдау эдктемелерь Стнмулды матерналдык суреттер, суреттеп керпистер жнынтыгы. Зерттелщуипге усынылган сурет­тер бойынша эцпме куру (ТАТ, CAT), суреттеп керййстер бойынша сурактарга жауап беру (Розенцвейгтщ фрустрациялык тесп, Жиле T ecT i) Kepeicri артык суреттерд1 тандап алу (Сондн тесп).

3. Курылым эдктемелерь Стимулдык жуйедеп курылымдык материалдар непзшде (Г. Роршахтыц кездейсоктык формалары).

4. Экспрессияны зерттеу эдктемесь Сейлеу тэрпбшщ ерекшелйстер1, жазуды талдауы.

5. Шыгармашылык ешмдерш зерттеу эдктемелерь Зерттел1нушшщ салган суретшщ талдануы (“уй, адам, агаш”, “ею уй”, “отбасы суреп”, “пиктограмма”, “автосурет”, “элем суре™”, “epKiH сурет”, “ дуниеде жок жандар”).

Сонымен 6ipre, жобалау эдютерш психолог патологиялык экс­перимент ушш де колдана алады. Bip уакытта б1рнеше топтар ушш саналатын норматив™ керсеткштерд1 айта KeTyiMi3 кажет. Патоцсихологиялык зерттеу мынадай квазиэкспернменталды эдюке не: деш сау жэне белгии 6ip неврологиялык топтыц ауру адамдар тобын салыстыру, топтар арасындагы ерекшел1ктерд1 зерттейтш базалык психология процестершщ 63repiciH, эрекет факторы ретшде карастырады. Ka3ipri тацда практик пенхологтардыц кещнен колданып журген жобалау эдютершщ б1рнешеуше сипатгама бере отырып, эдютемелердщ барысын усынып отырмыз.

РОРШАХ ЭД1СТЕМЕС1

Бул тест тулганьщ карапайым шыгармашьшьщ кабшетшщ са- пасы мен касиеттерш, ерекшел1ктерш аныктауга непзделген. Роршахтыц тулганьщ тжелей танымдык аясы аркьшы сырткы жэне iuiKi кубылыстарды белсецщ турде бейнелеу процесше, ягни тест барысында даралык бейнеш аркьшы диагностикалык жуйеа

35

курастырылды. Даралык ёрекшелйстщ бейнесш куру аркылы тулгалык ерекше касиеттерда керсетуге болады деп есептеледь Сонымен 6ipre, онын айтуынша, кейб1р касиеттердщ мэлмет] кабылдаудын тандаулыгын керсетедк Тестпн непзп куралы 10 карточкадан туратын Typni-Tycri белпсв формалы симметрия- лы дактар. Осы дактарды зерттеуге керсеткенде «мынау не жэне неге уксайды» деген сурактар койылады. Осылай зерттеушi эрб!р карточкадагы дактардан белгш 6ip заттар мен бейнеш cyperri коре алуы кажет. Бул онын жеке тулгалык каситеттершш жобасын беред). Осы суреттеп бейнеш ой дан шыгара отырып. адамдардын ерекшел!ктер1 мен даралылыгын к ©руге болады. Б\ртш\ден, бул тандаулы кабылдау (ассоциативп процестердщ непз1нде курылатын ерекшелтер). Сонымен 6ipre. керсетшетш дактар бейнес! аркылы сол мезеттеп жагдайдын арасында байланыстын болуын кэдагалау керек. Дактарга карап жасалган болжамдар белгш 6ip курдел! ас- социациялар бейнест туршде бер1лед|. Нэтижесшде аякталган логикалык сурет пайда болады. Роршахтын непзп схемасы баска проектиап тесттерден жуйел! проектшк курылымы бойынша ерекшеленед]. Проекциялардын мазмуны бойынша Роршах тесп ен таза магнмет беретш тест болып табылады. Дактын белшяз формада болуы ассоциаииялардын сырткы объективта багыттылыгын бел in тастайды, аягында белгш 6ip суреттердщ калыптасуына экеледг Сондыктан бул тест проекпсшщ ерекшел in субьективп факторлар аркылы байланыста болуы. Керсетюиггер тазалыгын сактау ушш бул Tecrri журпзгенде зерттелуииге косымша сурактар кокна тый- ым салынады. Тест журпзшу барысында зерпртёяушшщ айтылган сездерже, ойына косымша кезкарас немесе niicip бицвруге болады.

Роршах теспиен алынган материал 2 тигтк багамен есептелелг• Сырткы niiuiHi бойынша бага;• Магынасы бойынша бага.Сырткы niiuiHi бойынша бага, кабылдау ерекшетктершщ тал-

дауына непзделеда, ал магынасы бойынша бершетш бега накты ас­социация материалдарыныц талдауына непзделеш. Бвлжгеи бага нринциш тулганы диагностикалык зерттеу барысында макьпды орын алады. вйткеш ap6ip баганын 6epuiyi жауап кершшкп калыптастыратын Typni механизмдерден турады. Сонда да бфдей ею жауап болган жагдайда жауап жэне кабылдау ерекшешктерш сырткы П1ШШ бойынша багалау мынаны кврсетедк

А) Кешспкке бешмдслу немесе талкылау срекшелпстер! жата-36

ды. Мысалы, 6ip жагдайды бейнелеу жэне курастыру барльщ дагды ерекшелпсгер1мен карастырылса, сол жэне баска да жагдайдьщ тек 6ip б е л т гана алынады.

Э) Тандаулы реакция. Мысалы, арнаулы затка катты эсер еткен реакциясы, ягни жауап.

Б) Заттык реакция. Мысалы, категориядан туратын реакция фор- масы эр уакытта басталады. Мазмуны бойынша бага 4 категория­дан 6ipiHniiciHe — адам, жануар, заттар, фантастикалык бейнелер енпзшсе, бул тулганьщ ассоциативт1 ерекшелепнщ дэлель Жауап­тар мен оныц диагностикалык магынасыныц арасындагы байланыс категориясыныц мэл1мет1 кестеде керсетшген.

Роршах эцгшестдег1 жауап беретш эрттердщ тусшктемеЫСырткы niniiHi бойынша мшездеме;> Т \тутасымен\-букш дакты кабылдауыныныц шифры \

тутастыгы\;>• Д \деталь\ - дактыц кабылдауындагы тек 6ip беляше

непзделген \белшек\;> Ф \тур\ -накты кабылданган пшпн \адам, жануар. еамдж

жэне т.б.;> ф .и. - накты емес кабылданган niium;> Ф.ц,- \тур, тус\- формасы кабылданган жэне кецш аударылган

жауаптар;> Цв.ф. \тус, тур\ - туске кеп-кецш белше отырып, тур туралы

айтьшган жауаптар.Магынасы бойынша мшездеме;> «Ж» - «жануар» категориясы. Мунда жануарлардыц кез кел­

ген Typi.> «Ч» - «адамзат бейнест категориясы. Адамдардыц кез кел­

ген формада бейнелену Typi \жынысы, жасы, мамандыгы, саны\.> «П»- «зат» категориясы. Мунда турл1 заттар \елшем,

ерекшелпт, материалы\ Kipefli.> «Фан»- «кияли бейне». Мунда кияли окигалар мен

йршшктер Kipefli.> «Дв» -«козгалыс категориясы». Мунда поза, ракурс, куш,

мимикалык козгалыс, ic-эрекеттер бейнеленушщ Kipyi.Эдктеменщ етк1з1лу барысы: эксперимент 10 карточка реймен

керсетшедь Карточкалар нем1рленген. Карточканы керсеткенде «мынау не жэне неге уксайды?» деген сурак койылады. Карточ- каларды керсету уакытын бакылай отырып, жауап беру уакыты

37

да карастырылыл, ттркелт отырады. Корсету уакытты шектелген. Барлык мэл1меттер уакыгы. жауап, узшс киындыкка ушырау стан- дарпы протоколга енпзшеда.

Зерттелшушшщ жауабы менонын нэтижсс! темендепдей багытта корыты нл ыл ад ы:

1) Барлык жауап эршпен жазылады.2) Жауаптарды эр турл1 категория бойынша есептейдк3) Барлык жауап шпндеп турл! категориялардын проценп

шыгарылады.4) Жауалтарын сырткы nioihi бойынша багалаудын уйлеам1

аныкталады.5) Зерттелушшш талантам тыс ауьпхыган даралык мтеЗДемес!

аныкталады.6) Зерттелушшш тулгасы женшде корытынды жас ал май ды

Хаттама улг1с!

Мтнездеме Сырткы nuumi бойынша бага Магынасы бойынша бегакатегориялары Т Б Т Тн ТТ ТеТ КС ж Ас 3 ФЖауап саныKepcerinyiНормалык 67% 25% ^5 % 25 50 25 60 30% 25 1-2 3-4керсетмштер 70% 30% 90% % А//0 % % 35% % жауап жауап

Диагностикалык корсетюштер /формадды бага бойынша/Т/ тутастык/-бутш бейнелулер санынын кеп болуы - кабшет! пен кызыгушылык уйлеамдшк керсеткиш, ойлау aaici абстракцняга бей1м адамдар.

Б /белшек/- «а» Сан жагынан кеп 6euiHyi - «белшекгеп» ангару керсеткш!;

«б» кабыргааралык болуы жэне онымсн бейне куру -негатизм керсеткш! немесе зерттелушшш сезштал позидиясы.

Т/тур/ - агауынын кеп болуы.«а» - сезш устшдел баскару омынынын керсеткши.«б» - номпенсациялык керсетюштердщ, кубылыстардьщ

ryciwupuiyL, жартылай «акымдашан пснхикаяык фуякцнядардьщ орнын талтыру. Бул жагдайда жасырын коркыныш сезш!, кобалжуын ашаруга болады. Ал нмпульсивгпк КС /козгалыс/- козгалыс кимылдарга байланысты бершстш жауаптар субъегпа

38

интровергпк тенденцияныц керсетюпп жогары пайызга сэйкес келедь Ассоциативл процестщ децгешнщ KepceTKimi езшдш imKi елестердщ KepiHice сэйкес келеди

Т/тус/- бур к етш адамды 6ip билеп алатын кыска мерз1мд1 кушп эмоциялык куйдщ жогары децгейдеп KepceTKimi. Аффект жагдайында баска кылыктардан басым TYceтiндiктeн импульсивт1к «кысылган сана» бакылау жуйеш icKe косылады да, алдын алу шара- лары icKe косылады.

Такырыптык апперцивт1 тест (ТАТ)

ТАТ - жобалау эдюше жатады. Ол алгаш рет 1935 жылы ашыл- ды. Алгашында киялды тэж1рибелш тургыдан зерттеу эдютемесше жаткызылды. Эд1стемеш Г. Мюррей колданыска усынды. Элеуметпк карым-катынаста элеуметпк ортада KepiHic беретш жеке тулганын ерекшел1ктерш аныктауга колданылды. Тулганын эмоциялык тураксыздык басымдылыгын жэне дау-жанжалга беШмдшгш, кaжeттiлiктepiн канагаттандыру амалдарын бшуге багытталган. Ол ymiH темендепдей мэселелерге назар аударуымыз кажет.

S Тулга позициясыныц ерекшелш (ic-9peKeTi куанышты, кайгылы жэне т.б.).

S Адамнын ез санасыньщ imKi элемшщ ерекшшш (симпатия, антипатия, бауьфмалдылыгы).

•S Басымдылык тенденциясы.S Эрекет тэсш (эрекетп уйымдастыру тэсшдер1 мен

практикалык ойлау ерекшшш, ем1рде туатын мэселелерд1 тешу тэстдерО.

S Тулганын динамикалык жагы ( ic-эрекет pHTMi, эмоционал- ды максимум импульстер саны, реактивтшк).

ТАТ стандартты кестелер жинагынан жэне тусшпсаз ситуация- лар бейнеленген суретгерден турады. Автордыц ойынша 9p6ip кесте белгип ситуацияларга байланысты жэне Typni магынада енделед1, оныц езектшгш бщщреда. Жануя конфликтшерш, багыцкы- доминанттылык, агрессия мен 63iHe-e3i кол жумсауга итермелейтш мэл1меттерд1 жазатын кесте арнайы белшедк Ер жэне эйел адамга кестелердщ жартысы арнайы бертед*. Жacecпipiмдep ез алдына белек сипаттамага ие болады.

Зерттелшушшерге 20-дан аспайтын кестелер жинагы бершедь Зерттеу жумысы ею сеанстан турады, олардыц уйымдастьфылу

39

Mep3iMi oip кундйс узййстен турады. Откгллу кезшдеп атмосфера жайлы, ыкгайлы. тыныш болуы керек.

Жумысты ен карапайым эдйггемеден бастаган дурыс. Ол накты гакырынта сурет салу. Бул суретте зерттелшупн туралы непзп маглуматтарды тпген дурыс (эулеметтш орны. жануя курамы, бш м децгеш, мамандыгы).

1 -uxi ку и i 1 -ден 10-шы кестеге дешн бершедо 2-ип куш эдеттепдей11-ден 20-га дешн. I -mi сеанс кезшде зерттешяунп жас ерекшшпне жэне мэдени децгейдщ озгеруже карамастан стандартты нускау бершедь

Эксперимент?»i вткгзу барысы;Тесттеп бага беру жэне керсеткшггер жуйеЫ туралы ешкандай

матметп зерттелшупн бшмеу! керек. Тестпк сурет бейнелен- ген паракггарын кезекпен кезек жеке HOMipnep аркылы белплеп, зерттелшунпге катар кврсетшгеш жвн. Зерттелжуинге 5 белпстен туратын, нускау бершедк

1) Ci3 мына суретте не керш турсыз? Жагдайды баяндап бернцз.2) С1здщ nixipiHi3 бойынша. бул жагдайдын туындауына не се-

беп болды?3) Енш dpi карай не болады?4) Суретте бейнелеген адамдардын ойы кандай?5) Бейнеленген суреттеп адамдардын ce3iMi кандай?Басталкы хаттамада барлык жауаптар жазылады жэне

мумкшдшнше толык жазылады. Багалаусыз таза паракка жазылады.©ткшлу барысы:0p6ip суретке энпме куру керек.A) Зерттелжушжщ niitipi бойынша дэл осы кезде суретте не бо­

лып жатканын туашнру.B) Бул ситуация кандай себептен болтанын сипаттау.C) Бейнеленген адамдар сезш! мен уайымы туралы айту.Д) Адамдар ойын елестегу, тусжу.2-mi сеанс I ы и отюзшу барысы кайталанады жэне энпме шынайы

BMipniK о к т а ретжде кабылданып, киялга epiK бершген кезде жаксы уйымдастырылады. Тест материалынла тапсырмалагы жагдайларга байланысты зертпыпнупй мумкждшнше eii сезже отырып. суреттщ ешкандай заттык бейнелерш калдырмай елестету керек жэне бос орынга сол бойынша энпме курастыруы кажет. Тэж1рибе кезжде жалпы кестеге энпме айта бастаган аралыктагы узак уакыт бойгы токтвулар. жанылысулар. озшдок создер иркеледг Зерттеу бары-

40

сында сурактар зерттелшупйге керппстер мен жацалыктар туралы толыгырак мэл1меттер алу максатында койылады.

Такырыптык апперцивт1 Teciri тек тулга жобасын жасап кана коймай, сонымен 6ipre тулга жауаптары ерекшелт керсетшедь Такырыптык апперцивй тесткинофильм туршде бершеда, ем1рдщ эр турл! жагдайларындагы тулга мшез-кулкына байланысты бейнелер1 ашык керсетшедь Практикалык Такырыптык апперцивт1 тесттщ нускасында 28 сурет бар. Баска тесттерден айырмашылыгы тулганьщ динамикалык курылымыньщ даралык ерекшел1ктерш зерттеуде жэне эрекет ету багытын тандауда шекод epiK бершедь Мысалы, Р. Роршах тестшде аныкталмаган коздыргыш «Дак», ал такырыптык апперцивт1 тест жуйесшде аныкталмаган стимул - epiicri жауап. Такырыптык апперцивй тест бойынша жауап беру epKi шектеушз, бейне жэне суретп ендеудщ нэтижесщце алынган мате- риалмен турл1 принциптер бойынша тэж!рибиелер журпзшу1 тшс.

Эдктеменщ ецделуь Такырыптык апперцивт1 тестш ендеуге арналган 20 шакты сызба бар, олар тек энпмелер талдауын гана емес категорияларга жэне тулга типтерше карай бешнедь Сонгы уакытта эдютеменщ тш щ ш рн кетеру максатында адамдарды емдеу ушш колданатьш б1рнеше жана категориялар енизйхед!. Олар: 1) узак мерз1мш, 2) децгейл!, 3) шартты, 4) икемдшк. Осы категориялардын керсетюпп упай туршде койылады жэне эр-кайсысыньщ арасындагы тыгыз байланыстар ескертед1. Мюррей сызбасындагы суреттердш ерекшелитн сипатгауда децгешй жэне икемдипк категорияларыньщ болуы,. эцпменщ 3p6ip кешпкершщ белсендЫгш аныктайды. Ортурл! децгейдщ кезектест1г1 мен жишп, вариативтшп де карастырылады. Киялгажайып эцпмелерд1 узак уакыт бойы акикатка сэйкестецщршш, кэаби тургыдан баяндалса, бул «Артыгымен - МЕН» купйнщ кажетгшгш басады. Ерте балалык шакта болган уайымга катысты мэселелерге ерекше зешн аударьшады. Мюр­рей принцип! бойынша тэж1рибе жумысында жуптаскан касиеттер KepiHic беред1. Олар: агрессия, коргану, икемдшк, депрессия, белгш 6ip ойга шамадан тыс 6epuiyi, ce3iMHiH, сананыц баска нэрсеге тез ауыткуы, кецшаздж, эмоциялык козуын бщщретш психнкалык ауыр жагдайдьщ болуы, оптимизм немесе пессимизм жэне т.б..

Алынган нотижелер.н талдау. Сэйкес аталган мшдеттер бой­ынша ёйбазшед1. Ол кершютердщ бас кейщкёрщ табудан бастала- ды. Суреттеп кешпкерд1 зерттел1нуци езше уксастырады. Зерттеу кешпкердщ мацызды мшездемесш аныктаудан басталады. Соцында

41

кажеттшктер жэне оларга сэйкес кысым жасаушылар xiaiMi курылады. Такырыптык апперцинп тесттщ енделу! «кейшкердщ» езгеше бейнесш калыгпастырады, ягни:

1. Оныц сез*мдер1, кажеттшктерй тшектер! кандай жэне кайсысы басымырак?

2. Кандай кершсгерден эсер алды?3. Когамда жэне емгрде езара карым-катынас кезшде 6елсенд1

ме элде белсендо емес пе?4. КажеттшiicrepiH канагаттандыру мумкш бе?5. Жетгстиске жетеме немесе фрустрацняга нхемхрме?6. Когамдык тэртшке карсы кылыгы керше ме?7. Коршаган органы калай тусшедь ол упин кандай

кундылыктарга не?Зерттелiнушшщ энпмесшен кебше кияли жэне сюжеттеп

жагдайларга деген катынасынан вшрлж тэжгрйбесш керуге бо­лады. CypeTTeri керхше квп жагдайларда корганыс механизмшщ OHiMi ретшде кершедЬ Kepmic шынайылыгын тушга ез басынан втюзбегещцктен, онын алган эеершщ тшмдд ту стары еселтешнед!

0 м1р!нде басынан етвдзген окигалар уакыт еткен сайын мацыздылыгын жояды жэне рещцк бояуын жогалтады. Соны­мен 6ipre кер1шсте сэл гана айырмашылык болады. EipaK баска адам емфшде болып жаткан окигалар, жагдайларды зерггелшуип ез бойынан етшзедк сезшед*. Бул диагностика жасауга мацызды. Егер керш!стен ауыткыгысы келсе, онда накты елее катынастары, сез1мдер| жэне кылыктары зерттел1нуш1ге oepinryi маньгщы болып табылады. Тулгага мацызды м.тимег реттнде энпменщ мазмуны, курылымы жэне онын сипаттамасын талдауга квмектеседь

Энг (мелесу мазмуны, сипа и ачасм. Мэтшге Караганда абстрак- циялы болып келед1, сондыктан келеа капгегорияларт беяшедг

1. Эмоциялык KepiHic - суреттеп кейшкер бейнесш зерттелшу- шгнш взше сэйкестенд1ру жэне уксату сезймлер! мен уайьшдары ту- ындайды.

2. Зерттелушшщ ез1 немесе тагы баска - кейшкерлер.3. Суретте беритген кейшкер тулгасынын непзп мотнвтершш

керсеткнш зерттелшушшщ взше сэйкестеширу чж еиемеа каншалыкты уксайтындыгын умтылыстар мен курылымдар — динамикалык тенденция.iap аркылы аныктай аламыз.

4. Кейшкер мен коршаган ортадш ы адамдар сез1мтне сэйкес умтыдугв кедерплер болады.

42

Тэяйрибие нэтижелерш ipiicrey:I. Максатка сэйкес №1 хаттамага жазылган барлык жауаптар,

пшрлер, суретпк талдаулар жазылса, №2 хаттамага сэйкестещцрш кеппредй

II. Ipiicrey кезшде накты жауаптар зерттелелшупн тусшшмен сэйкестенд1ршед1.

III. Жалпы жауаптар жэне олардыц катынасыньщ жобасы шыгарылады.

IV. Тулганьщ накты жауаптар психологиялык дамудьщ, ойдыц 6ip жакгьшыгын курайды.

V. Тулга туралы жалпы корытынды жасалды. Тулганьщ eMip cypin отырган ортасы туралы niicip шыгарылуы керек. Сана позициясыньщ мазмуны тулганьщ динамикалык курылымы мен эмоциялык epiK сферасы, ic-эрекет тэсшдер1, тулганьщ жеке касиеттер1 мен багыттары жайында талкылаулар жасалуы керек. Тест ipiirreMeciH жасаган кезде зерттелшушшщ непзп ерекшшп корытындыланады, дэлелденедь

Такырыптык апперцеппк тестге темендепдей суреттерд1 усынуга болады.

1

43

?

44

4

45

6

8

47

12

4-254 49

13

Розен цнейгтщ суреп iK iccri

O.ucicmc |лач калы.ш бол<нн колшк’ы s жа<лдйларлдн шыг\ не- месс тшнвнын иукпжлштрыиын кяналптянуыня кедсрплсрсс дс I си реакииясын крггсупг арнала.ш Фрустрация i уракты жлш иш ♦моциллик куйте ;is шар стспн шею си аекян и н т т ш ш к ш , cshi мен эреюлпн бузылуын бшдфепн угым. Алнмныи ммсагаиа шету дс кс!. iccci in коптеген ведерт l.icp. iin хтршен и;ш;ы бояш н отс kvuit непятк-гкихишлык куй itviic.

50

зерттеуге болады. Мазмунына карай эдшгемеш проективт1 тестер белтнде жаткызуга болады. Эдютемеде 16 жагдай бершедт Оньщ 8-i адамга кедери келтару, адамды 6ipey токтатады, ренжйед1, ал 8-i адамды белгш жагдайда айыптайды.

Эдютемеде 24 схемалык сурет ересектерге, 24 балаларга арналган суреттер бершед1 жэне топ бойынша немесе жеке дара турде журпзшедь Жеке дара турде журпзшген кезде зерттелупп жауаптарды дурыс окуы керек. Журпзупп оку барысында дауыс тембрше жэне мимикага кещл аударуы керек. Кейде зерттелупп жагдайларды дурыс тусшбейдт Егер зерттелупп жауабын езгергаа келсе, алгашкы жауап устшен сызылады, 6ipaK епйршмейд1.

Нускау улкен адамдар ушш. Слздерге 24 сурет бершедь 0p6ip суретге 2 адам суреттелген, 6ipiHLui адам C03i сол жакта жазылып тур. Екшип адамньщ не ойлаганын андау керек. Жауапты тез жэне накты беру керек. ТэжЛрибеге журпзуге 5 мннуттан - 35 минутка дейш уакыт бершедь

Розенцвейгтщ теориясы бойынша, 3p6ip жауап белгш 6ip крите­рий бойынша багаланады. Реакциялъщ багыт бойынша'.

1. коршаган ортага багытталуы: Tipi жэне ел1 коршаган ортага реакцияльщ багыт, фрустрацияньщ сырткы ce6e6i, фрустрациялык жагдайдыц дэрежеа, езге адам кемегше жупну.

2. бзше багытталуы: зерттелупп фрустрациялык жагдайды езше колайлы деп бшедт

3. Шарасыздык жагдай: фрустрациялык жагдайды шарасыз, ягни уакыт ездтнен шешедЛ деп кабылдайды.

Реакцияльщ тур темендегщей сатыга белшедк1. Кедерг1лерд1ц басымдылыгы. Реакциялык тип «езще кецш

кою». Фрустрациялык пайда болдыргаи кедерпге мэн бершмейдЛ.2. взшдок кортану. Реакциялык тип «езще кещл кою». взш кшаш

деп тану, езгелердщ cericiH естуцен бас тарту немесе езш кшэоз деп бшу.3. Кажетп табандылык. Реакциялык тип «муктаждьщтарды

канагаттандыруга кецш кою». Конфликгпк жагдайды уйлес1мд1 шешуте келуге муктаждыкга болу. Ягни езгелерге немесе езше жагдайды дурыс шешуге сешм бвдцру.

Е - Коршаган ортага багытталуы,I - 0зше багытталуы,М - Шарасыздык жагдайдагы реакциялык багыттардыц

белгшенуьТез бей1мделетш езшдис сезЛмшщ KepiHyi.

51

ОД - бегетке кенш белу,ЕД - езще кенш белу,NP - муктаждыкгарды канагаттандыруга кенш белу.Зертгелушшщ, ен алдымен, тез арада езщщк сез1мшщ езгеру!

жэне онын багытын аныкгауы. Мысалы, 14 суреттеп «Таты шама- лы куте турайъщ» деген жауап езше багытталады, ал езщщк сез1М1 жагынан муктаждыкгарды канагаттандыру болып табылады. Егер тез езгеретш езщщк сезшшщ багытын езгертетш кедергшер болса, мына турде белгшещй / Е \ 11, М1/.

Коршаган орта мен езше багытталган Kepmic езшдцс коргану жагдайында /Е,1/ байкалады. Муктаждыктарды канагаттануга кенш белу /Е, I, М/.

од ЕД МДЕ' Е е1‘ 1 1М' М М

Му MKiii бола I ын жауаптар: Е1 «Бул кандай жагымсыз»I1 «Мен мулдем ки1м1мд1 буцщрген жокпын»М1 «Дымда кылмайды, шамалы булщдЬ>Е «Ci3 икемсийз»I «Эрине, жол шет1нде туруым керек едЬ>М «Дымда кылмайды» е «Слз тазартуыныз керек» i «Мен тазартып аламын» м «Дымда кылмайды. кеуш кетед!»Жауаптарды кестеге енпземп. GCR коэффициент^ табамыз,

бул субъект н элеуметпк орт ага белсенд1 бешмделуш аныктау» а арналган. Кестеш толтыру ушш бес фактордын неше рет кездес- се, сонша упай коямьп. Егер Ее болса. Е 0,5 е 0,5 упай бершедь Косындысы таблица* а енпзшёд!, ягни косы иды сан уяшышна жа- зылады. Содан сои era жакты упай есептелшедь Е, 1,14, ОД, ЕД, NP KepceTKimTepi зертгелушшщ фрустрациялык ерекшелтн пайыздык денгейде кере аламыз.

Даму багытын галдау: Эшстемеде эертгелуилнщ еинш тэрттб« мен езше деген кезкарасы озгередт Даму багытынлагы езгерктер мен себептер, талдаулар адам мшезтш ерскшелисгерше байланысты бола­ды. Даму денгеЙ1 мына формуламеи есептел1недк /а-б/:/а+б/, мундягы я - алгашкы фактор /1-12 сурет/, б екншп фактор 13-24 сурет/.

52

Даму багытына бес турл1 талдау жасаймыз:I тур. ОД багытында карастырылады.II тур. Е, I, М кубылысында карастырылады.III тур. е, i, м кубылысында карастырылады.1Утур. Оз1ндш сез1мнщ тез e3repyi карастырылады. V тур. Тосын жайттар да есепке алынады.

ОД ЕД NPЕ1 Егер сырткы кедергшерге жауап нактырак болса, «Дал ада жацбыр жауып тур, менщ куртешем орынды болды» /9-сурет/. «Ал мен азбен 6ipre барамын деп ойлап ед1м» /8-сурет/.

Е. Душпандык немесе езгелерге карсылык бидару. «Жумыстын кызып жаткан уакыты, адздщ мецгеруппщз орнында жок» /9-сурет/.«Bi3 кетем1з, ол e3i кшэлЬ>/14-сурет/.Е Зерттелупп езшщ кылыгын, белсещи турде жокка шыгару. «Емханада кеп адамдар жатады, соган мен KiHaniMiH бе? /21-сурет/.

е. Бул жагдайды 6ipey шешуге тшс немесе nieinyi мумкш. «Espi6ip менщ кггабымды табуга raicci3»/18-cypeT/.Ол 6i3re жагдай туралы тусшд1ру керек ед1 гой /20-сурет/.

I1 Фрустрацияльщ жаг-дайдын колайлы жагы­нан карастырылу. «Жалгыз жумыс icrey маган колайлы» /15-сурет/. «Ещц ютап-ты окып тастауыма уакыт жетедЬ> /24-сурет/.

1.03iH юнэлi деп бшу, уялу, ар-намыстьщ азап шегу. «Мен гой тагы да уакыттан бурын келген» /13-сурет/.LCy6beicr езш кшатмш дей отыра, жауаптылыкты мойындамайды. «Бугш демалыс кой, балалар окымайды немесе балалар жок, ал мен болсам асыгып барамын» /19-сурет/.

i. Субъект фрустрациялык жагдайды e3i шешуге тырысады, езшщ кателичн туспалдайды. «Кдйтсем де 63iM шешем!н» /15-сурет/. «0з1мнщ кателтмд1 етеу ушш, бэрш ютеймш» /21-сурет/.

М1 Фрустрациялык жаг-дайда мэн бершмейгц. «Кешжсещз дымда кылмас» /4-сурет/.

М.Фрустрациялык жагдайга тускен адамньщ кещл-кушн бивдруь «Ei3 машннаныц сынатынын кайдан бшешк» /4-сурет/.

м. YmIt арттыру, уакыт бойына жагдай езшен 63i шепнледь тек шамалы гана куте туру керек. «Тагы да шамалы куте турайык»/14-сурет/. «Бундай жагдай ецщп жолда кайталанбаса екен»/11-сурет/.

53

о д ЕД NPЕ1 -«Ал мен не жеймш» /25-сурет/. «Егер менщ шш бол ганда, ол жендер едЬ> /27-сурет/.«Ал ол маган ете унайды» /29-сурет/. «Маган да 61реумен ойнау керек» /30-сурет/.

Е. «Мен уйыкгауым керек, ал сен неге уйыктамайсыц» /34-сурет/. «Мен сешмен ойнамаймын » /32-су рет/. «Ал CI3 менщ ит1мд1 подъезден куып шыкты- ныз» /31-сурет/.Е «Жок кателер аз» /28-су рет/.«Мен де ойнау бшемш» /30-сурет/.«Жок мен ciaom гулщ13Д1 жулган жокпын» /31-сурет/.

е. «Сп маган добымды кайтаруыныз керек» /40-сурет/.Балалар сендер кайда барасындар, крткарындар меш /37-су рет/.«Онда баска бкреуден сура» /27-сурет/.

I1 «Мен уйыктаганды унатамын» /34-сурет/. «Мен ез1м сенщ айтканыма кекшм. 031МНЩ ОЙЫМ СОЛболды» /37-сурст/. «Енд1 ол дэмщрек» /47-су рет/.

I. «Ал енд] мен руксатсыз ештеце алмаймын» /26-сурет/.«Ойнауга кедерп кел'пргенш ушш кеииршздер» /30-сурет/. «Мен жамандык гстедам»

/33 сурет/.1_«Мен они сындыргым ксл ген жок»/33-сурет/. «Мен они карагым келт ед1-, ал ол кулап каллы» /33-су рет/.

й«Онда мен оны шеберханага апарамын» ITIcJ «Бул куыршакты еэш сатыпаламын»/29- сурет/.Мен в31мдисш саган сыйлаймын» /33-сурет/. «Келесще менде осылай йггемеймш» /34-сурет/.

М1 «Мен еэ1м де саган келиеймш» /42-сурет/.«Eapi6ip де онда кызык болмайды» /42-сурег/. «Тун гой, ез1м де уйьщтауым керек» /34-сурет/.

М. «Акшан болмаса сатып алмай-ак кой» /29-сурет/. «Мен шынымен де кшшентаймын» /30-сурет/. «Жарайды сен утгын» /32-сурет/.

м. «Уйшстап аламын да, серуендеуге шыгамын» /34-сурет/, «Мен в31М уйыктауга барам ын» /43-сурет/. «Ол каир-ак lteyin калады» /45-сурет/.

54

Сурет№

Ересктерге арналган жалпы кесте GCR

Сурет№

Жас ерекшелтне карай топтастыру / балаларга аиналган кесте GCR /

о д ЕД NP 6-7 жас 8-9 жас 10-11 жас 12-13 жас1 М1 Е 252 1 26 Е Е/м м М3 27 Е Е: М4 285 1 296 е 307 Е 31 1 I I I8 32 I I/i I/i9 3310 Е 34 М'/Е М11 35 1/м12 Е м 36 Е Е Е Е13 е 37 Е Е14 38 М1 М1 М1 М115 Е1 39 I1 Е'/М1 М116 Е; I 40 Е М'/Е м 117 41 м м е:м18 е 4219 I 43 Е Е;1 Е;120 44 1 1 I21 4522 М1 46 I I I I23 4724 М1 48 м м м М

10жагдай

12жагдай

12жагдай

15жагдай

GCR балалар ушш пайыздык елшем

8-11 жас /12 жагдайдьщ ynrici/ 12-13 жас /15 жагдайдьщ ynrici /12=100% 7=58,3% 2=16,6% 15=100% 10=66,6% 5=33,3%11,5 95,7 6,5 54,1 1,5 12,4 14,5 96,5 9,5 63,2 4,5 3011 91,6 6 50 1 8,3 14 93,2 9 60 4 26,6

10,5 87,4 5,5 45,8 13,5 90 8,5 56,6 3,5 23,310 83,3 5 41,6 13 86,5 8 53,2 3 209,5 79,1 4,5 37,4 12,5 83,2 7,5 50 2,5 16,6

9 75 4 33,3 12 80 7 46,6 2 13,38,5 70,8 3,5 29,1 11,5 76,5 6,5 43,3 1,5 108 66,6

7,5 62,43 24,9

2,5 20,811 73,3 10,5 70

6 40 5,5 36

1 6,6

55

Ересектер yuiiH

14=100% 9,5=68% 5=35,7%13,5 96,5 9 64,5 4,5 32,2

13 93 8,5 60,4 4 28,612,5 90 8 57,4 3,5 2512 85 7,5 53,5 3 21,5

11,5 82 7 50 2,5 17,911 78,5 6,5 46,5 2 14,410,5 75 6 42,8 1,5 10,71071,5 5,5 39,3 1 7,2

Профнльдер Kccieci

од ЕД NP Сумма •/74»Е1

МСумма

•А/о

Талдау

1-кезец. GCR - элеуметпк беШмделу денгейг HrepGCR пайыздык Kepcencmii аз болган адамдардын коршаган ортамен дау-жанжалы жш болады.

2-кезец. Кестеде 6 Kepinicri багалау ерекшел1ктер« зерггеяёдь Фрустрациялык жагдайга накты мшездеме бершед!, эмоциялык ко н алые жэне даралылык ерекшелш ескершед!. Зерттелшушшщ езшдш сананын коршаган ортага багытталуы мумкш.

3-кезец. Даму багытын зерттеу. Эд1стемеде тулганын ез4нд1к сананын курылымы туралы туешш бермейд!, тек адамнын кедергшер пайда болган кезде оны жене бшу мумюндцпн корсетед]. Максатка жетудеп муктаждыктарынын канагаттандырудагы зертелушшш •моинаналдык Гк имеет

56

Зерттелуин жауабын белгшейтш кесте

Сурет 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24о дЕДNP

Кестен1 толтыру мысалы

Сурет 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24о д I1 М I1 е м Е‘ м ЕЕД М 1 Е1 1 Е I е Е1 iNP Е М1 М е V М е

Ересектерге арналган сю жегпк суреттер

57

58

J / f / / / / П

ММ/MfMrrm tt

------------------------------------------------------*

С(з капы шулап отыргян жоксыз 6а?

7-сурет

Сенщ жолдас кызын ыснх бупн кешке бите шакырды. Ол:"свш келмейдо лед]

8-сурег

Ci3re куртешещздщ керек екенш тусшемш, дегенмен мецгеруип келгеншекешке дешн кутуйцз керек

9-сурет

10-сурет

Кеппрвдз, б1здер,ш дурыс жалгамаган

11-сурет

62

-------------- ^Сен 10 минут бдоын келущ

14-сурет

63

Мен сез бергенмен, алайда саган баре алмаймыи

15-сурст

Меш озып кету гс кдаыгын болган жок

Эдеш ютегендей, киггп жогалтып алдын

17-сурет

18-сурет

5-254 65

Мектеп жанынам саппына 80 км жыддамдыклся етш бара

19-сурет

Од &эд) неге шашрмагаиы туршш бшгш КСЛСД1

20-сурет

66

21-сурет

22-сурет

67

Бул Эмина эпке б1эбен коштасамын дед). Куте туруымызды сурады

23-сурст

Мше cixoiH газетщв. Баламнын жыртып тастаганы eriHiurri

Сонгы бел1юп мен агача берд1м

25-сурет

26-сурет

69

Бул Эмина эпке б1збеи коштасаыын дедц. Куге тздэуымызды сурады

27-сурет

28-сурет

70

Егер менде кеб1рек акша болганда, мен саган куыршак алып берер ед1м

29-сурет

Сен кшпсентайсыц. Bi3 сешмен ойнамаймыз

30-сурет

71

Сен менш грпмдо жулдын Сен тэртшЫзсщ!

31-сурет

32-сурст

72

Сен менщ ец эдем1 куыршагымды сындырдьщ

33-сурет

73

35-сурет

74

Бул жолы сен усталдыц

yM tff'

37-сурет

40-сурет

76

Мен сет туган кушме шакырмаймын

42-сурет

77

Сенщ твсспн тагы да лымкыл. 1шцнен де пшкентай сшкшшн

43-сурст

Мен байкаусызда сейш уйпда бузып алгамым enffiurn

44-сурет

78

79

C c h ih сорпаннын суып кеткеш шьшында да екш ш т

47-сурет

«Дуниеде жок жануар» эдктемеа

Нускау: «Дуниеде жок жануардыц cypeTiH салып жэне ол жануардыц атын дуниеде кездеспеген жаца атаумен ата».

I. Талапка сэйкес кагаз бетвдеп сурет келденецнен ортасына орналасуы керек.

a) Егер сурет кагаздьщ жогаргы бурышына жакын орналаскан болса, онда ол адам кез келген ортада езш-ез! эрдайым жогары багалайды.

b) Сурет кагаздьщ теменп белЫнде орналасса, ез-езше сенбеуЛ жэне томен багалайтындыгын бщщредк

II. Жануардыц бас белтнщ орналасуы.a) Бастын келем1 фигурага катысты болуы - езще жэне

айналадагыларга мукият турде назар аударады жэне эдш багалайды.b) Бастын онга карай бурылуы Й| шынайы турактылыкпен

жоспарлардыц жузеге асуы. Адам ез жоспарларын icKe асыруга белсецщ Kipicefli.

c) Бастыц солга карай бурылуы - ез кецш-кушнщ штей жаксы болуга эрекеттенетш адам. Ic-эрекеттщ ен маныздысы езшдж сана- сын таньш-бшуге багытталады. Бойын коркыныш ce3iMi жие билеп алады.

d) Тек бас улкен етш салынса, ол - тулганьщ ез муддесше баса назар аударатындыгын, кандай да 6ip объекпге деген позициясын езгерте алмауын бщщредь

III. Басында орналаскан эр турл1 косымша немесе сез1м мушелерше сэйкес белшектерге сипаттама:

Жануардьщ кез1 улкен болса, ол коркыныш белпсше тэн кершедьКлршктердщ бар-жогына назар аударьщыз. Эйелдер ушш олардын

бар болуы —истеройдты-демонстративт1 мшез-кулыкты бщщрсе, ал ерлер ушш — мшездщ эйелге тэн белгшер1 байкалады.

Кулактар - коршаган адамдардьщ мацыздылык мэл1меттерше тшелей кызыгушьшык бивдру.

Ауыздыц cyperi юшкене ашык тшмен салынса, 6ipaK epHi жок болса, сезшендж, тшге деген белсендийкп бишредь

Ер1нмен 6ipijaceH ауыз - сез1мталдык, кейде сейлеу белсендшп.Tinci3, epiHci3 ашык ауыз - коркыныш пен кущктену ce3iMi.Ticri ауыз - вербалды агрессия, кеп жагдайда корганыс.Денгелек турдеп ауыз - балалар мен жеткшшектер ушш - корку,

мазасыздык.6-254 81

IV. Басында орналаскан косымша белшектер.a) Мушздер - корганыс — агрессия (агрессияньщ баска

белгшер1мен 6ipiryiH аныктау, тырнакпен, кылмен, инелермен) - бул агрессия мшез!, жауабы коргаиыска багытталады.

b) Кауырсындар - езш эсемдеу, езш актауга умтылу жэне демонстрациял ы л ы к.

c) Жая, шуда, тук (жуй) - сез!мталдык, ез жумысына накгылау. ал кейде ез элеуметпк ре лше багдарланушылык.

V. TipeK бел1мтa) Аяктын тугел1мен немесе жартылай болмауы, ерекше

бшшетш пайымдаушылык. непзЫз корытынды жасауга бешм болу- ын бщщредг.

b) Аяктарды 6ipiKTipLnin элаз, укыпсыз салынуы - ез пайым- дауларын, корытындыларын. шехшмдерш каган бакылау, аякгардыи немесе пректердац кез келген элементтер турлершщ 6ip тектипл, 6ip багыттылыгы, сонымен катар кайталануы - пайымдаудаларынын езше ынгайлы етш шеилм кабылдагыштыгын бшд1редй

c) Аяк турлершщ немесе TipeK бел1мшш кез келген элементтершщ орналасуындагы эртурлшк - пайымдау ерекшслш, ез бет!нше, кейде шыгармашылык бастамасынын немесе езгеше кезкарастын болуы.

VI. Жануарлар бейнесшш жогаргы жагындагы бел истер (канаттар, кыскыштар, кауырсындар, бантиктер. гулдер) - энергия, адам зат 6LniMiHiH эртурл1 аймактарын камту, езше сешмдшк, б шуге кумарлык, кептеген шараларга катысу, езше кун астынан орын жау- лап алу батылдыгын сипаттайды.

VII. Куйрыктар б|рнеше, эаресе, улкен, тармакталган, узы и куйрыктарга ерекше назар аударыныз, бул жеке эрекеттерше, icrepiHe, шеилмдерше. корытындыларына, ойларыиа аса сетмдилпн бидаредг

a) Куйрыктын жогары багытталуы - езшщ эре кеп не, клерше, шеилмдерше сешмщ’, он жэне сергегпк кятыиасы.

b) Куйрыктын темен багытталуы - езше наразы болу, жасаган iciH e екшу, муиаю, екшпп жэне т.б.

c) Куйрык онга багытгалса - ез эрекеттер1не, мшокулкына на­разы болу.

d) Куйрык солга багытталса - ез ойларыиа. яабергеи к*телер!нс, шешш кабылдай алмаушылыгына наразы болу.

УШ Фигура контуры.82

a) Бейненщ сырт келбет1нде езге элементтердщ болуы (шабактардьщ, кабыршактардьщ, инелердщ). Олар acipece TiriHeH салынса - айналадагылардан агрессией корганысты бвдйредь

b) Орнатылган кылкандар, жабылган жерлер, сызыктардьщ ею еселену1 - куд1ктену, коргану.

c) Жануардьщ устшдеп контур болуы - жогарыдагыларга жэне тыйым салу шыларга катынасы.

d) Теменг1 KOHTypi - томенде тургандарга катынасы, курдастарынын, багынушылары жагынан кшэлау, айыптардан корку, мазактаудан, мойындамаудан коргану талабы.

e) Жан-жагындагы корганыс заттары - калыпты сезшу, кез кел- ген ситуацияда коргануга даяр болу. Коргану элементтер1 дене шйнде он жакта орналаскан - ic-эрекет процесшде айналадагылардан коргану.

f) Сол жактагы элементтер - ез niKipiH, позициясын, наным- сешмдерш коргау.

IX. Жануарды адамга сэйкестенд1ру1 (TiK журу, адам кшмше кшщйруь тумсыктьщ адам кескшше уксастыгы) - эмоционал- ды тургьща жетшмегецщктщ белпс1, ойлау инфантилизм! - бул адамныц мшез1мен байланысты ертегшерд1 жаксы Kepyi, ягни мшезшде балалык сез1мнщ болуы.

X. YuiKip детальдар, суреттеп бурыштар - субьектшщ агрессивтшйс децгеш (тгстер, туяктар, азу тютер).

XI. Ештенементолыктырылмаганшецберд1 бейнелеу-туйыктык 6enrici,' жабьшуга тенденцияньщ болуы, ягни адам ашылгысы капмейдо,

XII. Tipi белнске орнатылган механикалык белисгер (сымдар, ан­тенна, буранда клавиштар - психикалык ауру белпсь Кебше ши- зойдты типте байкалады.

Жануардьщ атауы.Магыналык курамаларды тшмш 6ipiKTipuiyi (мысалы ушатын

коян), ойлардьщ логикалык TypiHiH басым болуы.Ютап атауы, бшмнщ, ез акьш эрудициясыньщ абстрактш1

демонстративтш iri.Успрт-дыбыстык- айналасындагыларга жецш-желт катынастьщ

белпсьКайталанатын элементтер - ойлаудыц кенйгушщ белпа.UIeKci3 узын атау - фантазияга, армандауга бешмдшк.

83

«Жануя суре I i» зд1стемес1

Максаты: жануяшипк карым-катынастарды зерттеу.Нускау: ез жануясыныц эдеттеп icneH айналысу кезшдеп немесе

оны езшщ eneci бойынша суреттеп салып беру. Эдцсгеме балаларга колданылады.

Сурет салу процеанде назар аударылатын жагдай:1. Cyperri белплер аркылы релмен салуы.2. Суреттерде тусшшаз бейнелердщ салынуы карым-катынастагы

кнындыктарды бщэдредь3. Детальдарды emipy - импульсииггшк, сешмЫздш, куд1ктену.4. Баланын капыл ойдан шыгарган пшрлерше, тус1нд1рмелерше

назар аудару.5. Эмоционадды реакцияларына жэне олардын бейнемен байла-

нысына кецш белу.Сурет салу кезшде балага бЛрнеше сурактар койган жен. Мысалы:

Мунда юм бейнеленген? Немен айналысып жатыр? Олар кецицц ме? Нел1ктен? Олардын iuiitue юм басшы? жэне т.б. Тпселей сурактар коймаган жен жэне кайта-кайта коя беруге болмайды. Суракка б1рнеше уакыттан сон кайтыл келу керек. Жобалау сураюарын колдану:

Мысалы: Жарысты юм утар еда, сен бе, эдде алан ба? Маман езшен 6ipre баруга юмд! шакырар ед1? Егер адам емес, ит салынган болса, сенщше ол юм бол ар ед|?

Жагымды жэне жагымсыз жагдаяттар бершедп1. Сенде циркке 2 билет бар жэне сен касына юмд1 алып

баратыныцды слестет.2. С ети жануян конакка барайын деп жатыр. 6ipaK жануя

мушесшщ 6ipyi ауырып калды, уйде калу керекпгш елестет. KiM калар ед>?

3. Сен конструктор дан уй салудасын жэне саган кемек керек. Жануя мушелершен юмд] шакырар едж?

4. Сенде кинема баруга 3 билет бар, ал жануяда 4 адам екешн еле стел H13. Y йде k im калады?

5. Сен адам турмайтын аралга тускешнд) елестетт кер. Сен юммен болгын келед|?

6. Сен сыйлыкка кызыкты лотога не болдын. Барлык жануя ойнауга отырды, ал епдерде I адам артык. K im ойнамайды? Нсдактен?

84

Назар аударыцыз:Баланын жасына, жануясыныц шынайы курамы, баланы жаксы

туеiну ушш ол туралы алдын ала мэл1мегп бшп алуьщыз керек.Суреттщ жалпы аумагына, жануя мушелершщ санына (шынайы

суреттелу!) ыгыстыру - Kepi (Tepic) сез1м.Фигура елшемдер1: фигура негурлым улкен болса, согурлым бала

ушш манызды. Егер бала езш суреттемесе, онда езш жануя Mymeci репице есептемейдк

Отбасы мушелер арасындагы аракашыктьщ 6ip-6ipiHe негурлым жакын болса, согурлым байланые ку п т болганы. Фигуралар арасы- на заттардьщ болуы, жануя мушелер1 арасындагы кедергшер.

Егер жануарлар болса, онда оларга деген кызыгушьшыкты бщщред1 жэне солар аркьшы жетюпейтш карым-катынастьщ орнын толтырады.

Бейнешн Typi:Ipi бас - коп бшедкУлкен кулактар - мэл1мет алуга умтьшады. Катып турган фигура­

лар - карым-катынаста мшез-кулыктарыныц катандыгын бщщредьРельеф, пейзажды ecKepyi - езшщ жш болатын орнына

кызыгушьшыгы. Жануя мушелершщ 6ipeyiHiH суретш улкейтш неме- се юнйрейтш салса, онда ол баланьщ сол адамга катынасты корганые механизмш бщщредь Шынайы жануямен негурлым сэйкес келмесе, онда согурлым балада бар ситуацияга канагаттанбаушылыгы кеп бо- лады.

3.3 Тесттщ сешмдйнп мен в а л и д т т т

Психодиагностикалык эдютемелерд1 колдануда койылатын басты талаптар олардьщ репрезентативтшш, валидтшп жэне сешмдшп. Бул талаптар калыпты нормаларга сэйкес болганда гана эдютемелердщ гылыми денгеш дэлелденген жэне колдануга бола- ды деген корытынды жасай аламыз. Алайда сол талаптарга дешн эдгстемелер бешмдеу жэне куру технологиясы сатыларынан етедь Бул психодиагностикалык эд1стемелерд1 тексерудщ эмпирикалык апробациясыньщ толык стратегиясы жэне тэж1рибеге енпзшу1 бо- лып табылады.

Психодиагностикалык эдктемеш куру немесе шетелдш эд1стемелерд1 бешмдеу белгш психометрикалык касиеттер —

85

репрезент ативтипк, сетмдипк, валидтшк, д эл д тп т тексеру (не- месе кайта тексеруге) кажеттшпнен туындамайды. Эдютемеш куру немесе аудару жумысы б1рнеше сатылы тексерулен еткенде гана жаксы нэтиже бередь Психодиагностикалык ашстемелер мен тесттердй беШмдеу аки кат жагдайлар непзшде оларды «куру» неме­се «колдану» гана емес, сонымен катар, ол абсолюта полюстарлын арасындагы континиум, ягни ешкандай кумэн тугызбайтын тексеру нэтижеа болып табылады.

Алынган нэтижелер багасынын таадауы ерекше керсетюшке не болады. Психологиялык зерттеу керсетюштердщ салыстыруын- сыз ешнэрсеш бшдормейдт Огандартгак нормалардын салыстырма- лы орындалуы, ягни бершген «эД1стеме» репрезентативгп тандамага сэйкес болса, онда эр адамнын бейнес1 жеке ерекшелюне сэйкес нор- малар жэне тэж1рибелер непзшде курылады. Зерттелупн эшстемета- лалтарына сай икемделед! жэне орташа, жогары, томен денгейлермен салыстырлады. Стандаргты тацдну зерттелушшщ накты куйш аныктауга мумкшдж бередь Бутан innci упайлар 6ip-6ipiMCH жэне та- лабы сал ыстырыл а гы н эдеш стандартты кестелер керс стю штерте не. Бул жагдайга елшем шкаласынын курылымы орташа кврсетюопнщ мэш сгатистнкалык нормалардаколданылады. Котам езжш даму са- гысын эр топ мушелерше керсететшж тал ап еткеш жен. Бул акыл- ой, эстетикалык, адам дамуы бола алады. Когамда эр адам ез та- лаптарына жауапты болуы керек. Осындай эяеуметпк-критерийш нормалардын мазмуны (элеуметпк нормативтердщ) - шынайы, ол когамдык кезкарастарда, педагогтардын мен мугалiмдерд 1 н кезкарасында, квалификациялык-мамандандырьшган бейнелерге си- паттам а беред). «Психодиагностикалык» «эдкггеменщ» сапасынын мэнд| керсеткшп сешмдшк жэне вжлидтипк болып табылады. «Психодиагностиканын», «эдаетеменщ» сешмдшл турактылыктын айгагы. Психологиялык влшемнщ нэтижесше сенуге болатынын керсетед].

Психология зерттеупершде К. М. Гуревич ссшмдшшш 3 типш белш керсеткен: елшенепн куралдын езшш сешмдшт, зерттелшетш сипаттыи туракгылыгы жэне ншетатанттылыгы, экс­перимент н эти жесте тулганын тэуелс1эдш.

Тест ceHiMAiniri эртурш кездейсок факторлар эрекетшш нэтижесше. тэуелевдтне, ionri жэне сырткы факторлардын боа- дырмауын керсетеш. влшемнщ формула бойынша орташа арифметикалык магыиасын аныктап керсетуге болады:

86

Мх=КСандык мелшер1 i= lXi-елшем нэтижеа К-елшем сапасы.влшем Menmepi (стандартты ауыткуы) немесе дисперссияны бы-

лай аныктайды: Dx= + К - сумма (Xi - Мх) 2 i— 1 (Xi-Mx) - эр елшемнщ Xi-дщ ауыткуы, орташа арифметикалык Мх, К- елшемшщ сапа- сын бщщредК Турактылыкты тексеру зертгел1нушшщ тандауымен кайталанатын психодиогностикалык сынакпен аякталады. 30 адамга тэж1рибеш етюзген уакыты аныкталганнан кешн, коэффици­ент корреляциясыныц нэтижесш шыгарган кезде 6ipiHuii (X) жэне ек1нш1 (У) Tecirepi колданылады. Бул зерттелшушшщ коэффици­ент керсетюиннщ турактьшык сипаттамасын керсетед1, ал тесттщ сешмдшт 6ip адамга кайталап журпзшгенде нэтиже бЛрдей болуын камтамасыз етедь Коэффициент™ корреляция формуласы:

R=E(Xi-Mx)(Yi-My)K*D*DyXi, Yi- 6ipiHuii жэне екшгш тесттщ елшемь Егер R=0,8-0,9 болса тестпц сешмдшп жогары. Егер R

керсетаанп темен болса, бул кездейсок колданьшган тестпц нэтижесш бурмалайды. Бул жагдай бершген тестке каншалыкты сенуге болатынын, зерттелшушшщ тест бойынша упай елшемшщ ауыткуын керсетедь

Ереже бойынша кайталанатын зерттеу жумысын жарты жыл- дан кепйктармей етюзу керек. Кбайта журпзшетш зерттеуд1 жылдам етайзуге болмайды, ce6e6i зерттелшушшер ез жауаптарын естершде калган сездермен айткандыктан шынайы болмайды. Психологиялык зерттеу Mep3iMi узак болмаса да, дамуындагы езгерштер болуы мумкш. Турактьшык коэффициентшщ мелшер10,8-ден кем болмаган жагдайда гана тест нэтижeci кабылданады.

Турактьшык коэффициента ей «психодиагностикалык» зерттеу нэтижесшщ корреляция жолымен аныкталады. Эдютеме сапа- сыныц курылуына карай аныкталады. Коэффициент корреляция мелшер1 негурлым бшк болса, эдктеменщ сешмдшп согурлым жогары болады.

ВалидтЬпк - адамньщ ic-9peKeTiH кадагалауда, тест аркылы зерт- теуде психодиагностикалык елшемшщ дурыс багалануы. Валидтшк THnrepi: сыртк,ы жэне iuiKi болып белшедь Сырггщы валидтшк

87

— тест корытындысынын тутастай oipirin тарагылады жэне онын репрезеитативтшп тэж1рибие аркылы едрылады. Сырткы валидтшисгщ ерекшелш арнайы курал-жабдыктарда колданылады жэне тест белгш 6ip такырып келем1нде еткпшедг Репрезентатигп тандаулар - тэж1рибиенщ нэтижесшщ кершуше белгш i 6ip тугае эсерш типзедь Репрезентативтшк жолдар сапалык жэне сандык мшездемелер аркылы байкалады жэне зерттеу нэтижесше ез эсерш тилзедь

Сандык нелздеп тожфипислж топтар тугастай ез белпеж сактайды. Топтардын сапалык сипаттамасы - элеуметпк, демофафиялык, интеллектуалды к, кэаби жэне т.б. зерттеулср ез эсер1н типзеда. Репрезентаггивт1 тацдаулардын сандык белгшершщ курылуы теоремалар аркылы icKe асады. Г1. А. Чебышеванын репрезентативгпк кателердй жою угшн мына формулаларды колданган:

n = [ a W ( 1-W ) N ] / [ d2 N + t2 W/ 1-W/ ],n - [ t 2 W ] -эксперименталды елшемнш саны.t - коэффициенттж аз болатьж кателерк( d ) - белгш Р t корытындыны бакылауда кершетш керсетшщ.d - ж1бершген кателардж елшем! (0,06).W - бершген жагдайлардын белш! (0,8).( 1-W ) - белпоз жагдайлардын б е л т (0,2).N - тутастай oipiKKCH сандардыц саналуы.Тапсырма. Бакылауга арналган обьектшщ мннималды

репрезентативтшп, егер тутастай 6ipiry - 5000 адам, тесплеу аркылы зерттеуге алынган адам - 0,8.

Беригеш:t=198; d=0,05; W~0,8 (0.9); 1-W=0,2 (0,1); N=5000.LlleiuiMi:N - эксперименталды тандау саны.n=[ 1,98 2*0,8 (1-0,8) 5000] / [0,05 2*5000+1,98x2 0.8 (1-0,8) ]=235.Жауабы: n**235 (135)./urn валидтшк - мынадай жолдармен керсетшеш, зерттелшуде

колданылатын тестгердш тандалуы тэжфибеден етюнледг Валидтшк эд1стемелерд1, Kpumepuwiepdi колдану «мжездемелерд1 топгау» (балалардын, жас-есшр1мдердш, ересск-эйелдердщ, белгш! мамандардын гонгам ал арын жэне т.б. даму денгейже байланысты топтама жасау).

Нзтиже керсеткштерийц ювэффициенттер! корреляция! а88

непзделед1 жэне алынган корытындылардыц эр турл1 топтардагы тестщердщ валидтшпне байланысты болады.

Бакылауда колданылган тесттердщ аральщ критерийлерш тестгердщ кемеп аркылы шыгарамыз (f-критерий) Фишера, t-критерий Стьюдента, v-критерий Уэлма.

Тапсырма.Зерттеу объекпа тэж1рибие аркылы тандау окуларына байланыс­

ты журпзшед1 (ОСО тест колданамыз).Бертгет:1-топ (9 класс окушылары-15 жаста). Сандык колданылуы п=471.

Орташа керсеткш Мх-3,75.Ортаквадраттьшык токтатылуы =1,4.2-топ (10 класс окушылары-16 жаста). Сандык колданылуы

п=178. Орташа керсеткш Мх-3,66.Орта квадраттылык токтатылуы=0,8.3-топ училшценщ курсанттары-18 жаста. Сандык колданылуы

п=104. Орташа керсеткш Мх-3,20.Ортаквадраттьшык токтатылуы= 1,1. tp 1-2 = 0,82h/p tp 2-3 = 5,75р tp 1-3 = 7,86р tp = 1,96tp = (Mxl+Mx2)6|/ (nl-1) Q1 2+/n2-lQ2 2/ l/nl+l/n2) / (Pl+n2-2); Жауабы: п=649.Тесттщ сешмдшп мен валидтшгш практика барысында

тесттерд1 колдану жэне оларды ендеу барысында осы теориялык бшмд1 жан-жакты етш бектгуге мумюцщк бередь

JI. Тэрстон, 1931 жылы «Тестон сешмдшп жэне валидтшп» моногрфиясында, топтык тесттердщ стандарттылыгына етшштер жасады, ал 50-жылдары С. Стивенстщ (1956) жэне Г. Леонгардтьщ (1961) жумыстарында тек факторларды талдау гана емес, сонымен 6ipre дисперсионды талдаулар мен шкала теорияларын жарыкка шыгарды.

Психологиялык диагностика - жеке баламен немесе топтын психологиялык даму децгешн, мектептеп окуга бешмделуш, мек­теп жагдайларына калыптасуын накты багалау у™11 теорияны, эдкнаманы жэне эднлт карастыру.

Валидтшк, дэлдшк жэне сешмдшк осы психодиагностикалык эд1стемелердщ Heri3ri талаптары болып келедь Валидтшк аркылы

89

зерттсуде колданылатын эдюгердщ сэйкестт нспз1нде багаланыл турган сапалылыкты аныктайды. Дэлдшк, зертгелшш отырган са- палылыктын айырмашылыктарын таба алуын керсетедь Мысалы, сауалнама эдютнде немесе суракнама эдшшде балага бершш отырган сурактарга «жок» немесе «ня» деп жауап 6epyi осыган дэлел.

Сешмдшк - осы эд1стерд1 колдану кезшде 6ip нэтнжеге алып келуй Балалар психодиагностнкасынын практикасында тек валидп, ягни дэл жэне сешмда эдкггер колданылуы керек, себеби дурыс емес мэл^меттер мен корытындыларда кателердщ ж1бер1лу1 мумкш. Со­нымен 6ipre, балалардыц окуга бейймделушш кабшеттшт жэне мектептеп жагдайга жетшдорудщ жобалары эрб!р сауалнамада да- мып отырады. Балалардын бешмделу кабшеттерш жаксарту уппн койылатын сурактарды оларлы дамыту шарттарына кеп назар аудары- лады. Кейбйркездердеоларгаколданылган психологиялыктесттерд1Н корытындысында ен теменп керсеткшгтерд1 керсеткешмен, дурыс дамып, тэрбиеленушщ аркасында езшщ курдастарына тез жетедь Буюл психодиогностикалык эдкгтсмелерд! балаларга колдану алдындагы кабылдау мен талдаудын непзп кезецдер] мыналар:

- бершген эшстеме аркылы зертелщетш сананын немесе касиетгердш накты аныктамасы;

- объектавт белплердш жуйесш таццау. Олардын нелзшде балаларга сэйкес сапалылыктын жэне квсиеттердщ бойында болу- ын корсету;

- тандалган амалдарды белгтлеу.Эдктерде колданылатын теориялык сурактарды ендеу.

Эд1стерд1н валидгшйтн, дэдщгш жэне сешмдшпн текееру. Практикалык тургыда текееру максатында бершген адиггемелер аркылы барлык балаларга зерттеу журпзу. Мектепке баратын балалардын зерттеу жумысында гылымн жумыстардын барлык эдостерш колдануга болады. Bipax кейб!рсулер| ете гурдсл! жэне ар­найы 6ip куралдарлы кажет етспндер! де кездеседь

Зерттеу кезшде асихшогтык-педагогтак эксперимент сежмд! болу унпн нэтижелер дурыс, психодиагностикалык эдгстер гылыми непзделген болуы керек. «Валидтшк» деген термин евро па пашен аударганда толык, жарамды деген магынаны 6uuiipcai. Валидтшк м1нсздсмсс1 ол эдкггемеш колдану сферасы, жагдайы туралы да ryciHir бередь Валидплитн бфнеше турлер» бар Олар теориялык жэне практикалык. ioiK i жэне сырткы болып б в я ш е ш .

Теориялык валидтшк - зерттеудж сапасы мен керсеткшхтер!90

баска эдостемелердщ сапасы мен керсетюштерше сэйкес келу1мен аныкталады. Теориялык валидтшк теорияга суйенш, б1рнеше эдютемелер аркылы аныктайды жэне психодиагностикалык куралдар аркылы зерттеудщ елшемш аныктайды.

Эмпирикалык валидтшк - зерттелшушшщ шынайы мшез- кулкына алынган нэтижелердщ сэйкес болуы.

Iuiici валидтшк - эдктемелердщ тапсырмалары, TecTTepi эдютеменщ максатына сэйкес келуш жэне тестщ багалануы даму керсетюштершен керсетем1з. Олар 5 элемент аркылы кершедь

Сырткы валидтшк - бул жерде керсетюштер мен эд1стеме арасындагы байланыстар манызды, зерттелшушшщ мшез-кулкыныц сырткы белгшерше сэйкес келедь

Туракты валидтшк-психикалык белгшерд1 репрезентативтш тап- сырмалар мен тесттер аркылы багалау.

0д1стемеш курган кезде оньщ валидтшгш аныктау ете киын. Ол б1рнеше рет колданганнан кейш тексершед1 жэне аныкталады.

Валидтшк критерийлер1 - бершген эдгстеме валидп ме, жок па деп аныктаудагы Heri3ri белгшер.

1. Мшез-кульщ KepceTKiuiTepi - эртурл1 eMip жагдайындагы зерттелшушшщ реакциялары жэне эрекеттер1.

2. Зерттелшушшщ эртурл1 эрекеттеп, окудагы, енбектеп, шыгармашылыктагы жетют1ктер1.

3. 0ртурл1 бакылау тапсырмаларын орьшдаудагы магнметтер.4. Баска эдютемелер аркылы алынган мапйметтер, тексершген

эщстемелердщ валидтшп мен байланысыньщ нактылыгы.0дгстеменщ сешмдшп - накты керсетюштердщ алынуы.

Психологиялык тестшеу нэтижелер1 олшеу аспабыныц сапасына, зерттелшушшщ нускауды дурыс T y c iH y i, экспериментатордьщ мшез- кулкы, зерттел1нушшщ психологиялык жагдайынын езектшгше байланысты. Психодиагностикалык эдктемелердщ сешмдшп ею эдкпен аныкталады. Кеп адамдардыц нэтижелерш жэне 6ip адамныц нэтижесш салыстыру аркылы icxe асады.

Одютеменщ нактылыгы — эксперимент кез1нде касиетп багалаудагы сэл езгерктерге икемщ болуын айтады. Одктеменщ нактьшыгы техниканы олшеу аспаптарыныц дэлдшмен салыстыруга болады.

Эдютеменщ 6ip магынальшыгы — эдютеме кемепмен алын­ган нэтиже каншалыкты дэрежеде касиеттщ езгерющ аша алатындыгында. Эдютемелерден баска психодиагностикада нэтиже-

91

лерге жагдаяттар да эсер етеда. Ол зерттсгпнушжш нускауды туанут, экспериментатордын тулгасы мен мшез-купкынын тест келнде езш устауы. Нускау мейшнше карапайым жэне туснйкп болу керек. Жазбаша турде усынылса ете жаксы болады. Экспериментатор бай- салды. мшез-кулкы мешрщщ, зерттелшуппге сыйластыкпен караса. зерттеу ез нэтижесш дурыс бередь

Сондыктан практикада салыстырмалы жецш тестгерд1 су* ракнамаларды бакылауды. кужаттарды талдауды жэне психо- диагностикалык эксперименттерд] колданады.

Пснходиагностикалык непзп курал - тесттер. Олардын кепттне байланысты индивидуалды жэне топтык. вербалды жэне вербал­ды емес, сапалыгы мен саны, альтернатива мен градуалды, жал­пы жэне арнайы сиякты болып непзп бел1ктерге белшедк Индиви­дуалды тесттермен психолог, эрбф сынаушылармен белек жумыс етк1зед1, ал топтык (ужымдьщ) тестте б!рнеше сыналушымен 6ipre журпзшедь Вербалды тесттерде сыналушыиын езшщ катысуымен талдау жасалынады, ал вербалды емес тесггшеуда жал пыл ay yuiiH жэне сейлеудеи баска белплерда белу ушш колданады. Жалпы тест­тер балалардын жалпылама мшез-кулкын зерттеу ушш, мэселен. жалпы интеллекпсш аныкгайды. арнайы тесттер баска балалардан езгеше болатын ерекше касиеттерд! зерттейдг Белгш 6ip ic-эре кетп немесе белгш 6ip мэселеш шешу ушш, осы жагдайларга байланыс­ты бфнеше балалар таидалады.

Ka3ipri кезде, пснходиагностикалык ондеуге жэне объективл э;нстеменщ бакылауына енпзшген керекп магаметтер камтылган сандык даму децгешнщ аркасындагы барлык мектептеп оку турлержш тжмдш пн корсету ге болады. bi рак та бул жатдайлар ете аз колданылады. Осыган байланысты оку куралынын багдарламасыныи оптимизациясы, acipece, окытылатыи колдану материалдарынын тшмдйвп бул катысушылардыи езгеше кабшспшц индивидуалды диагиостикасын окуда колдаиа ал у процёсше тэуелда болуында.

Сапаныи баска керсеткшп онын валшшдйт болып табылады. А мери ка иды к психолог А. Аиастази бойынша тест валидтшп - T y c iH iri. 6i3re recri олшейд! жэне онын буны каншдлыкты жаксы кггейтжж керсстедг “Валидтшк" аиыкталгаи эдтстеменщ елшем са- иасы мен ерекшел1ктер1н жэне каншалыкты ти1мд1 екеитн корсетедг

Валидтшктж тага 6ip rypi - прагм яти калы к валидтшк - практикалык мэжн, эд1стемен1, тшмдинпн. кажсттипп н тексеру. Ере* же бойынша осындай зерттеуш тсксеру ушш тестке тэуелЫз сырткы

92

критерийлер колданылады. Осындай сырткы критерийлер ynrepiM, мамандандырылган жетйтпк, эр турл1 ic-эрекет туршдеп табыс, субъективт1 бага (немесе езш-ез1 багалау) болуы мумкш. Валидтшк тестш тексеру yuiiH «танымал тобы» эд1стемесш колдануга болады, эйгш адамдар шакырылганда критерий бойыиша кандай топка жа- татыиы (мысалы: тэрппп студенттер - табысты, жогары критерий болса, ал ynrepiMi нашар, тэртшаз студенттер - томен критерий бо­лады да, орташа улгер1мдеп студенттер тестке катыспайды). Тест журпзед1 жэне тест нэтижелер1мен критерий арасындагы корреля- цияны табады.

Мундагы тестт1н жогаргы тобына KipreH зерттелшушшер саны - С- критерий бойынша жогары топка юрген жэне тест нэтижеа томен зертгенушшер саны. Толык валидтшгшщ тест элемент! б жэне с0-ге тец болу керек. Топтын m erei корреляция тестшщ олшемш

Фи - коэффициентш Гилфорд бьшай багалайды: P=ad-cb (a+b)(c+d)(a+c)(b+d).

Егер зерттелшуип 30 адам болса, онда тесттщ статистикалык манызды байланысын константтауга болады - Р улкен 0,36.

Коэффициент валидтшгшщ мелшер1 коэффициент сешмдш- гше Караганда, эр турл1 себептермен унем1 томен болады. Психодиагностгардыц пшршше, коэффициент валидтшгшщ ретшщ твмендпт - 0,20-0,30, орташа - 0,30 - 0,50, жогары - 0,60. Специфика диагностикасыныц эдютемесш жэне сырткы критеришнщ 6ipHeme турш керсетуге болады.

«Б1ркели» валидтшк немесе Ka3ipri валидтшк, iniKi критерий кемепмен аныкталады (мысалы: ynrepiM, шыгармашылык, ецбек т.б.). Алдын ала болжау немесе болжау валидтшп. Зерттеу еткен сон, б1рнеше уакытган кейш маглуматтар сырткы критерий бойын­ша жиналады.

Болжау валидтшп тестш отюзу ушш 300 адамды зерттеу ке­рек, мысалы абитуриенттер, ал 2-3 жылдан кейш осы адамдар арасындагы «бестш» тобы мен «екшк» тобын белш корсету керек, бурынгы K o p ceT K im T ep i бойынша корреляциясын санау. Егер корре­ляция жогары болса - 0,4-0,6, онда теста абитуриенттердщ окуыныц табыстылыгына, куштшгше карап етк1зуге болады. Ретроспекп валидтшк, куй сапасын непздейтш немесе откен окиганы бейнелейд1. Ол, сонымен катар, эдютеменщ болжамынын мумюндшн керсетедк Псисиходиагностикалык эдютеменщ стандарттылыгы, 6 ip жагынан, 6 ip гана стандартты процедураныц

93

етюзшуш жэне нэтижесш ендеу, ал, екшцй жагынан, тест балынын стандартты базасына тест нэтижесшщ 6ipiHnii «imici» аударыльшын косады, статистикалык тест нормасын аныктайтын тандау стандарт тавдауы деп аталады, катысушылар 200 адам болуы керек. Норма процедурасы (тестпц стандартты шкаласындагы iuiKi нэтижелерО операция тобын косады.

Стандартты балл багасы.Z= Х_ Мх______ Dxх-тест бойынша ium балл,Мх - стандартты тавдаудын орташа балы Дх - дисперсия немесе стандартты ауытку.Стандартты баллдагы ауыспалы Z психодиагностикада колданатын

кез келген стандартты тестпк шкал ада 3 турш колданады.IQ шкаласы - интеллеютш елшеуде колданады (1Q шкаласында М

ортасы 100-ге тен, ал дисперсия Д=15), онда ауысым формуласы IQ шкаласы -15Z-H00;

«Кабырга» шкаласы, М - ортасы 5,5-ке тен, ал Д-2 ауытку, онда «кабырга» шкаласынын формуласы -2Z+5-5;

Т-шкаласы, М-50-гетен, ал ауытку Д* 10. Ауысымнын корытылган формуласы шала упаймен бершген стандартты шкаласынын турш керсетедь

Y-DZ+M; Y- стандартты шкала, М- ортасынын стандартты упайы, Д - ауыткуы.

Улкен топ адамдарынын тестпк норма зацдылыгыи колдаиудын репрезентативттлтн ескере кеткен жен. Егер тестпк нормалар шкаладагы зерттеуде Kepi нее, онда бул нормалар авгомаггы турде сту- денттерге ал арыл манды, тесттен ci андарттылыгын егозу керек .Тестпн лайыкгылыгын да атал еткен жен, тестп мотивационда багдарламадан коргау кабшеттшп (саналы жэне санасыз) элеуметпк жэне жауап тшелнщ бузылуы. Егер тест кызыгушылыкпен жэне адамнын езшш сурауы бойынша ехюзшсе (консультация жагдайы), онда адамньщ жа- уабы шындык. Тестп ецдейтшдер тестпн психометриялык алшемш сипатгауына болады, 6ipaK колданатындар тест каншалыкты сенщдц валидп, стандартты, репрезентативп, иактылы екешн биту\ жэне тусшулер! керек. Осы бейнсде эр пснхшшгностика сагаш онын эд1стемес1Н1н стандартгылыгы дэрсже сапасынан, сешмдшпнен жэне валидтиплнен кершедц диагностнкалык эддстемелерд] вндегенде, онын авторы текееру журпзу керек жэне алынган нэтижслсрш басшылыюса хабарлап отыруы тию.

94

Валидтшк жэне сешмдшкке байланысты угымдар. Олардьщ байланысын мынадай мысалдан кере аламыз. Мысалы, А жэне В атты eni аткыш бар дешк. А аткышы 100-ден 90 рсай, ал В аткышы 100-ден тек 70 упай жинады. Демек, А аткыштьщ сешмдшп 0,90, ал В аткышыныц сешмдшп 0,70. Алайда А аткышы эрдайым бетен кездемеге атады, сондыктан оныц упайлары жарыстарда санал- майды. Ал eKiHHii аткыш коздемеш дурыс тацдайды. Сондыктан А аткышыныц валидтшп нелге тец, ал В аткышынш 0,70, ягни мелшер1 сешмдшкке тец. Егер А аткышы коздемеш дурыс тацдаса, оныц валидтшп мен сешвдрлш тец болады. Ал кейде ол коздемеш шатастьфып алса, тек дурыс тандаганы есептелш, валидпп сешмдшгшен томен болады. Щздйц мысалымызда еешмдшк анало­ги аткыштьщ дэл кездеп атуы болса, валидпп аткыштьщ коздемеш дурыс тандауы болады.

Bip касиётта олшеу ушш окигадагы белгш жагдайда тест танылган инвалида болады, ал баскалар ушш валидтшкп корсетедь Демек валидтшкке кажет еешмдшк. Сешмд1 тест валидп бола ал- майды, керюшше, валидп тест эрдайым сетмдь Тесттщ сешмдшп валидтшктен томен болуы мумкш емес, керюшше, валидтшк сешмдшктен жогары болуы мумкш емес.

3.4 Тест куру технологиясы мен беШмдеу

Тестерд1 куру психологиялык зерттеу эдютемелердщ теориялык непзше суйене отырып жасалады. Психодиагностикалык тексерудщ барлык аспекплер1нде дайын тестер колданылмайды деп те айта ал- маймыз. Осындай тэуелаз корсеткштер жинагьш психолог прак- тиктер, эдетте, б1рнеше типтж ситуациямен тогыстырады. Олай бол­са, психодиагностикалык эдютемелер мен тестерд1 бешмдеу жэне куру озара байланысты томендепдей сатылардан турады:

1. Колдану ситуациясы. Курылган тест немесе эд1стеменщ (жас ерекшел1ктш, жыныстык курылымдар, кэаби-мэдени белплер стан- дартгы эдютемелерд1 колдануга сай емес, тшмаз болып танылуы) шартты нормаларыныц болуы.

2. Бешмдеу ситуациясы. Курылган эдютеме мен тесттердщ еешмдшк пен валитдшк корсетк1штер1 тексершген, 6ipaK нормалык талаптары жок, олай болса бешмдеудщ басты максаты эдютемелж, тестж нормаларды куру болып табылады.

95

3. Курастыру ситуациясы. Психикалык касиеттерд1 тексе- ру тужырымдамасы болганымен, сапалык талдау мумкшд1ктер1 жэне баска да талаптарды канагаттандыратын влшем процеду- расы болмауы. блш ем процедурасын куру, онын сеш м дш п мен валидтдогга тексеру жэне тестпк нормаларын куру кажетхщшяен пайда болады.

Аударылган пснходиагностикалык эшстемелер мен тесттерда бетмдеу жэне оларды кебейгудщ бфдеи-б1р жолы шетелдж дай- ын эдгстемелергц пайдалану. Психологтар ушш бул сешмдшк, валидтшк, репрезентативгагш KepcenciiuTepi дэлелденген пснхо­диагностикалык зерттеулерд1 уйымдастырудын кыска, 3pi ттмдц жолы болып табылады. Бейшдеу барысында эд1стеме жэне тест упайларын валидтшк пен сешмдшк нормаларына сэйкес куру, колданылатын ортага бей1мдеу, бул процедураныц тсорнялык тужырымдамасы жэне колдану шарты болып табылады.

Пснходиагностикалык эдютемелер мен тесттерд1 аудару жэне бешмдеу барысында эмпирикалык-статистикалык талант ар да койылады. Ол талаптарды темендепдей жпстеуге болады:

1. Пснходиагностикалык эд1стемелер, тестер жэне сауална- малардын iuixi валидтшк сапаларын талдау. Бул процесс шегелдис эд1стемелерд1 куру жэне бетмдеудщ эмпиршсалык денгеш дел есептеледг Барлык тестпк шкалалар ушш бундай талдаудын бо­луы мйндетп, бул талдау, мысалы, EPI Айзенктщ жэне 16PF Кэт- тел сауалнамаларына катысты. Ал «Бакылау локусы» сауалнама- сы мен квптегеи клиникалык шкалаларга (М М Р1) аударма талабыи колдану мщдетп емес. Ce6e6i бул эщстемелердщ шкалалары 1штей топтастырылмаган. Кеп елшемдц тесттер ушш арнайы компютерли багдарламаны да колдаиуга болады.

2. Пснходиагностикалык эшстемелер мен тесгерд) кайта тек­серу. Бул тексеру белгш уакыт еткен сон кайта диагностикалау уипн кажет. Кайта тексеруде тест сежмдш пн талдау онын кейбф терттеулер1мен катар журедг Ьгер психолог мэл1меттержде кайта тестшеушн сешмдшк Kepcemurrepi болмаса, онын карапайым статиста калык болжам жасау, эшстемелер мен тестерд! пайдалану кукыгы болмайды.

3. land ел шемдерд! талдау коррсляциясы, Пснходиагностикалык эдкггемелер мен тестер корреляциялык талдау нэтижелерш есеп- ке ала отырып курылган жагдайда, ягни валидтшк талаптарын канагаттандырган жагдайда, беЙ1мдеудш бул сапгысы ете кажет болып

96

табылады. Мрадай зерттеущ MMPI-дщ кыска жацашаландырылган нускасын куру ушш Ф. Б. Беризин ркымы уйымдастырды.

4. Тестпк нормаларды тексеру немесе кайта стандартизаци- ялау. Б^л процесс психодиагностикалык эдютемелер мен те стер д1 бешмдеу барысында оте кажетп, ce6e6i осы сатьща накты тексеру нэтижелер1 меш статистикалык корытындыларга кол жетюзуге бо­лады.

5. Квпелшемдш тест ушш шкалалар арасындагы байланысты корсететш курылымдык тексеру. Мысалы, Айзенк тестш бешмдеу ушш факторлардыц тэyeлciздiгiн шкалалык-статистикалык байла- ныс непзшде тексеру оте мацызды.

Жогарыда талданган психодиагностикалык эд1стемелер мен те стерfli бешмдеу сатылары оларды к¥РУДагы эмпирикалык- статистикалык жалпы талаптарды бивдредй Психолог мамандар бешмдеу nponeci барысында зерттелушшердщ жас жэне жыныстык, кэс1би-мэдени ерекшелпсгерше баса назар аудару кажет. Ол ушш кажетп непзп нэрсе эд1стемелердщ валидтшк, еешмдшк сапа- ларын жан-жакты тексеру жэне сол сапаларды тексерудщ тшмд1 жолдарьга тандау кажет. Валидтшк пен сешмдшкп тексерудщ олшем1 статистикалык мацызы бар тестерд1 аралык керсетюштер жэне валидтшк олшемдер1мен сэйкестпсте зерттеу. Егер валидтшк нэтижеа канагаттандырьшмаса (корреляция коэфициенй 0,5-тен томен болса), жиналган нэтиже бойынша тест немесе эдютемелер бел1мдерше талдау жасау кажет немесе олардыц кейб1р бол1мдерш кайта карау керек. Сауалнамалар тусппкп, мацызды, магыналы болуы керек. Егер сауалнамалар магынасыз жэне зерттеуге катысушыларда б1ркелю жауап болтан жагдайда оныц магынасы ашылмаган бо­лып саналады. Сонымен, психодиагностикалык эдютемелер мен тестерд1 К¥РУ, колдану накты кужаттармен, зерттеу талаптарымен мазмундас уйымдастырылса, онда бул салада коптеген нэтижелерге кол жетюзуге болатыны сезс1з.

«Тест» - агылшын тшнен аударганда «тексеру», «сынау», «сы- налу» деген магыналарды бщцредЬ Балаларды теетшеу даралык айырмашылыктар керсетюштершщ олшем1 ретшде тусшд1ршед1.

Отандыкжэне шетел эдебиеттерде психологиялыктестугымыньщ сипаттамасы эртурл1 болып бершген. Псюузйбгиялык тест — мшез- кулыкты ipiicreyaeri объектива жэне сяшадартты елшемдер болып табылады. Тест -стандартты, уакыты шектеущ, психологиялык даралык ерекшел1ктерд1 сапалык жэне сандык KopcencimTepiH7-254 97

аныктауга жэне жеке адамнын психологиялык касиеттерш багалауга багытталган ерекше курал. Ол тапсырмалар немесе сурактар жиынтыгынан турады жэне жи1 кездесетш мжез-кулык турлерш аныктауга арналган. Барлык аныктамалар ортак юезендерден тирады.

1) Тест психодиагностикадагы жобапау, стандартты езшдш есеп беру, сухбат сиякты елшемдш эд1стер1мен катар журедь

2) Тест жеке адам касиеттерймен интеллект ерекшел1ктерш елшейтш эшс.

3) Тест обьсктивтинк. еешмдшк жэне валидтшк корсеткшгтер! жагынан жогары децгейде.

0p6ip тест объективт1Л1к, сешмдшш жэне валидтшк талап- тарын канагаттандыруы керек. Психологиялык тест нэтиже а объективен олшем мен оный алгашкы керсеткштершщ багалануы зерттелшушшщ субъективт! п порше тэуелсв болып табылады. Тапсырмалардын вттазшу процедурасы мен нэтнжелердш енделу1 беягип ережелерге суйенедо. Психологиялык тестгердщ журпзшуше койылатын талаптар:

1) Нэтижелер) нормага сэйкес болуы тию жэне тесггерд1 салыс- тырмалы гурде жуйел1 еткгзу.

2) Тесттер корытындысынын багалануы жуйеш болуы t h i c .

3) Тест нэтижелерш ендсу жэне кврсеткшгтерше сэйкес нормаларынын орындалуын аныкгау.

Психологиялык тестгердщ стандартизациялау уш кезецнен турады:

1 кезен - психологиялык тесттерда жуйел> стандартизациялау жэне диагностикалау процедурасы дел аталады:

1) Tecriney жагдайы (орналасу орны, ауднториядагы жарыктын дурыс болуы жэне баска да сырткы факторлар непаге альшады). Таным процестершщ колемih аныктау барысында Kepi эсер ететш сырткы факторлардын болмаганы дурыс деп есептеймп.

2) Эдкггемс мазмунын усынудым ерекшелш (дауыс ыргага, сейлеу жылдамдыгы). Мысалы, «Он евз» теспндеп sp6ip евз увкыт интервалынан кейш усынылуы тшс.

3) Стандартты стимул материалы. Мысалы, эд1стеме коры* тындысы бершген материалдардын ипмунын* тэуелда болады. Мысалы, Роршах теетшдеп картамкалар езшдш густермен бей* неленген.

4) Т е с т орындау уакытынын шектеулнт. Мысалы. ересек адам уипн Равен теспн орындау уакыты 20 минут.

98

5) Тестп орындауга арналган арнайы бланктардын болуы TecTiH ендеу процедурасын жецщцетед1.

6) Диагностикалык тест nponeci нэтижелерше эсер етедь Мы­салы, экспериментатордьщ респондентке «дурыс жауапты» айтып 6epyi, эрекетше колдау 6Lnmipyi жэне т.б. жагдаяттарды жаткызуга болады.

7) Тестке катысушы респонденттщ тэж1рибесше типзетш 9cepi. Егер респондент бгрнеше рет тесттен еткен болса, ол езше сешэдщ болады.

II кезец. Психологиялык тест стандартизациясына тесттщ орын- далуыи багалау жуйелшп мен алынган нэтижелердщ енделу1 жа­тады. Аталган кезенде реоиондещтщ жас ерекшелщ, жыны- сы ескершедг Тапсырманы орындау нормалары мен алынган керсеткшггер салыстырьшады.

III кезец. Тесттщ орындалуы нормаларга сэйкес аныкгалады жэне мамандыктардыц ерекшелйше байланысты болады.

Практикалык мэселелерд1 шешуде Ф. Гальтон тесттерд1 кецшен пайдалануды усынды. Бул угым кешннен колданбалы психоло- гияда «психотехника» деген атакка ие болды. Сонымен катар, бул угымды Д. Кэттелдщ «Акыл-ой Tecrrepi жэне елшемдер» деген макаласынан кешн психологтар кещнен колданылып келед1. Д. Кэт- тел макаласында былай деп жазган болатын: «Психология физикалык гылымдар секций туракты 3pi накты гьшым болу ушш эксперимент пен елшемдерге суйену1 ™ic. Кептеген адамдарга акьш-ой тесттерш колдану психология саласындагы алгашкы кадам болып табыла­ды. Муныц нэтижелер1 психикалык процестердщ турактылыгын, олардыц езара байланысы мен эр турл1 жагдайда езгеру1 гылымныц кундылыгын арттыра туседй>.

XIX жэне XX гасырлар элеуметпк практика кабшеттер1мен даралык езгешел1ктерш зерттеудщ гылыми мэселелерш алга койды. 1884 жылдан 6epi практикалык психодиагностикада тесттерд1 колдану flayipi басталды. Психодиагностикадагы мэселелерд1 гылыми тургыдан шешу ушш тестологиялык зерттеу практикалык психодиагностика аумагьшдагы кептеген мэселелерд1 шешуге мумкщщк бередк Тестологияныц Heri3iH салушы Ф. Гальтон болып табьшады. Ол езшщ зерттеулерш кец эксперименталды ipiicreyaeH бастады. Бул жумыстардыц нэтижеанде психикалык касиеттер мен агзаныц физикалык жэне физиологияльщ керсеткштер1 бойынша эмперикалык мэл1меттер алынган болатын. Барлыгы 17 керсеткйп

99

бойынша талдау жас алды. Д. Кэттел жумыстарынын нэтижеа психологияньщ шынайы жэне накты гылымга айналуына мумшндйс бердь 188S жылы ол адамнын психнкалык касиеттерш елшеу тэсщцерш аныктады. 1890 жылы тесттердщ SO турш колдануга усынды. Мэл1меттерд1 ендеу барысында математикалык статистика жэне эмпирикалык ЭДш кещнен колданылды. Осыдан кешн психо­метрия угымы да жан-жакты пайдаланыла бастады.

Тестпн алгашкы дамуы XIX гасырмен байланысты. Тестпн теориялык жэне практикалык дамуына Француз дэр1гер1 А. Бит улкен улес коскан. Альфред Бине (1857-1911) Франциядагы экс- перменталды психологияньщ жэне тестологиянын непзш салу- шы болып табылады. 1889 жылы Сарбонда Франциядагы алгашкы эксперименталды психология лабороториясынын непзш салды. XX гасыр басында Симонмен 6ipre балалардын акыл-ойы мен та- ным npouecTepiHin даму денгейш аныктайтын тест курастырды. Сана жэне жеке адам патологнясы, акыл-естш тежелуш, ойлау, ес процестершщ индивидуалды ерекшелштер! жэне т.б. мэселелерд! ендеумен шугылданлы.

Ka3ipri кезде Стэндфорд - Бине тесп кещнен колданылады. Ол тест свйлеудщ даму денгешн, кабылдау ын, ес пен логикалык ойлау кабшетш багалауга арналган шкалалардан турады. Бул тест аркылы зерттелушшш акыл-ойы мен психологаялык жасын аныктау га бо­лады.

Векслер тесп - акыл-ойдын даму денгейш багалауга арналган. Бул тестпн б^рнеше варианттары бар, зерттелушшш жасына бай­ланысты колданылады. Тест жеке субтесттерден турады. Осы суб­тест бойынша алынган нэтижелер тестпн ск\ керсетюш непзшде коры тындыланады. ВИП-вербалды кабшеттшк керсеткш!, онда сезшк талсырмалардан гуратын субтссттсрд1 ауызша гусшдфу аркылы багаланады. НИП-вербалсыз кабьлеттшк керсеткшя, онда сез колданылмайды, жазбаша тапсырмаларды орындау бойынша аныкталады.

1904 жылы Францияда акыл-ойы тежелген балалардын кабшетш аныктау га арналган А. Бине жэне Т. Симон тесттер жиынтыгын усынды. Олар 1908 жылы «интеллектуалдык коэффнциентш» аныктайтын шкаласын усынса, кейшнсн ол кэс|бн кундылыгы бар тесттер катарына жетп.

АКШ-та Бине-Снмон шкаласынын кежнен таралуына амери- кан психологи К. Халл куш салды. Ол окушылардын интеллетеш

100

аныктауда тэж1рибиелж зерттеу нэтижеш мен педагогикальщ прак­тика тишдшп арасындагы байланыстьщ бар екецщгш аныктады.

1891 жылы немк: психологы Г. Мюнстерберг трамвайлардьщ ва­гон басшыларын тандауга арналган тесттерш усынды. Мектептер- де тестология кещнен колданылды. АКД1-та балалардьщ акыл-ой дамуын аныктауга арналган тесттерге баса назар аударылды. 1894 жылы АДШ балаларды зерттеуге арналган 27 лаборотория курылып, 4 арнайы журналдар шыгарьша бастады.

Практикалык психологияньщ бул багытыньщ Ресейде дамуынаВ. М. Бехтерев улес косты. Ол рефлексология принциптерш алгаш рет калыптастырды, бул адамньщ психофизиологиялык касиеттерш багалауга арналган эдютерд1 ендеуге ыкпалын типздь

Ресейде енбек психологиясы мен психотехниканьщ дамуы, ен алдымен, И. М. Сеченов eciMiMeH байланысты. Ецбек психологи­ясы мен психотехника непзш салушылар катарына А. Ф. Лазур- ский, В. М. Бехтерев, Л. С. Выготский, В. Н. Мясищев, М. А. Берн­штейн жэне т.б. улес косып, бул кезенде ецбекп уйымдастыру, пси­хология жэне психодиагностика мэселелерш зерттейтш 12 гылыми зерттеу институттары 150 лабороториялар ашьшып, психологиялык эдебиеттер шыгарьша бастады.

XX гасырдьщ 20-30 жылдары Ресейде тестологияньщ экспери­менталды теориясыньщ дамуы байкалды. Кецестш заманда психо­логтар тест процедурасыньщ валидгшгш томен багалаганымен, психодиагностиканьщ жедел дамуына ез эсерлерш типздь Осы кезде эксперимент™ психологияньщ ipreracbiH калаушьшар катарынан И. П. Павлов жэне Л. А. Орбели, Л. С. Выготскийй, А. А. Ухтомский, Б. М. Теплов жэне тагы баска да галымдарымыздьщ зертгеулерш дуние жуй мойындауына тура кедщ. Тесттердщ жаца формаларыньщ дамуьша де­ген кызыгушьшьпсгы А. П. Болтуновтьщ (1928) «Акьш елшеу шкала- сы» кальштастырды. Бине-Симон шкаласыньщ эйгшшгше карамастан, Болтунов эдкл адамньщ акыл-ой дамуын багалауга арналган жаца суб- тесттерден турды. Жаца нускау ендедщ, хронометраж езгертщщ, жастык ерекшелйстер аныкгалды, тестп топтык формада етюзу усынылды. Отандык пснходиагностикалык тарихында М. Ю. Сьфкин ецбекгер1 непзп орын алады. Журпзшген жумыстар А. Биненщ «тест­тер KepcenduiTepi мен адамдардыц элеуметпк касиетгер1 арасьшда туракгы статистикалык байланыс бар» деген болжамы дэлелдендь

Тестологияньщ дамуына зор ыкпал типзген Г. И. Россолимо болды, ол психикалык процестердщ нормалык жэне патологиялык

101

кврсеткЪптёрш психологиялык профиль елшемш айкынлайтын жо- баны ендедк Сонымен катар, жеке психикалык касиеттерд1 аныктау упнн тулга туралы толык Kepimc беретш сандык багалау эдгсш эз1рлед1. Бул эд!спен: зешн, кабылдаушылык, epirri есте сактау, ассоциациялык процестер (ойда суреттеу жэне ойлау) - бес топка белшетш 11 психикалык процесп багалау болады. Осынын 3p6ip процесш орындауга карай ариайы шкаламен «куип» багаланады. Дурыс жауаптар сызбада нуктемен белгшенедй. Осы нукгеяерда косып, адамнын «психологиялык багыты» аныкталады.

1920 жылы гылыми-практикальпс зерттеу багдарламалары вцделдо. Олар 3 непзп зерттеу багыттарынан турды.

а) адамдарды зерттеу («енбек куйшш субъективп жагдайы»)б) енбек курамына икемделу жэне зерттеу («енбек материалды

жагдайы»)в) енбеетз уй ымдастырудын рационалды эшстер!19S0 жылдын сонына карай гана психодиагностика бой­

ынша гылыми-зерттеу жумыстары кайта жангыртылды. 1958 жылы К. К. Платонов басшылыгымен 6ipiHOii гылыми зерттеу жумыстары психотехникалык мэселелер бойынша журпзиш.

1960 жылы эксперименталды жэне психодиагностиканын сандык жэне сап алы к керсепсштерш зерттеу курт есп. Компьютеряйс пси­ходиагностика фгетасы каланып. компьютер мен математикалык эд1стер алгашкы орынга кой ы лады.

Психодиагностиканын непзп курал ы ретжде кужатгарын ешмд] енбек жем1стер1мен жумыс жасай бшуге дагдыланады. Когамнын басты байлыгы ретжде адам факторларга бетбурыс жасау, онын интеллектуалдык потенииалын дамыту. даралык шыгармашылик т.б. жеке туп га га тэн басты касисттерд! калыптастыру, мугалш кызметше Т1келей байланысты. Эр окушынын дамуына ти1МД1 жагдай жасап. жеке тулганы калыптастырудын психологиялык с гра­те гиясын жузеге асыратын мугал1м зерттеуге деген суранысынын озектшйт жогары денгейде.

Психологиялык диагностика эдкггерш практикалыктурдс колдану кепшшк сипагка ие болып отыр. Мектептеп окуга 6сй1мдиплн аныктайтын психодиагностикалык дэркгпн еешмдшк дэрежеа уш жагдайга: эде объективппне, тест мждеттержж б1ртектш1пне жэне балалардын елшенетж касиеттершш турактылыгынл байланысты. Сондыктан да сешмдипкт! тексерудщ дэстурда практикасы мен оньш жана модельдерш калыптастыру кажеттшп туындайды.

102

Бекггу сурактары:

1. Пснходиагностикалык эдютердщ топтамасын атаныз.2. Проективт1 эдютер дегешм1з не жэне оныц Typnepi кандай?3. Проективт1 эдютер классификациясына сипаттама берщ1з.4. Роршах эдастемесшщ мазмунын жэне уйымдастырылу бары-

сын тусйадрвдз.5. Розенцвейгтщ суреток тестшщ еттазшу барысына сипаттама-

сы жэне езге эдютемелерден айырмашылыгы кандай?6. Тест К¥РУ технологиясы мен бешмдеу сатьшарын атаныз жэне

курылу талаптарына сипаттама бервдз.7. Психологиялык стандартизация кезецдерш атацыз.8. Тесттщ нэтижесш сандык жэне сапалык ецдеу дегешм1з не?9. Тесттщ сешмдшп жэне валидтшп дегешм1з не?

103

4-Б0Л1М. ЖЕКЕ-ПСИХОЛОГИЯЛЫК ЖЭНЕ ЖЕКЕЛ1К КАСИЕТТЕРДЩ ДИАГНОСТИКАСЫ

4.1 Жалпы жэне арнаулы кабшеттер диагностикасы4.2 Инттелектуалды дамудын психологиялык-педагогикалык

диагностикасы4.3 Жекелж касиеттердщ психодиагностикасы

4.1 Жалпы жэне арнаулы кабшеттер диагностикасы

Жеке адамньщ жалпы жэне арнайы кабшеттерш дамыту мен оныц диагностикасын талдау, ен алдымен, «кабшет» угымынын мэнш терен тусшш алуды талап етедг.

Философияда «кабшеттердЬ> тулганын белгш 6ip эрекетп орындауга жагдай жасайтын жеке ерекшел1ктер1 когамдык-тарихи ic-эрекеттердщ нэтижес1нде калыптасып, dpi карай дамып отыраты- нын атап кереетед!

«Кабшет» угьшына бершген психологиялык аныктамалар саны ете кеп. «Кабшеттер» деп эрекеттш талаптарын канагаттандыратын жэне улкен жетсспктерге жетвлзепн адамнын касиеттершщ синтезш атайды» (А. Н. Леонтьев).

«Кабшеттер» - бшм алуга кажетп адамнын психологиялык ерекшел1ктерЬ> - дейд1 А. В. Петровский.

«Кабшет» - ic-эрекетпн белгш 6ip турш ойда» ыдай, нэтижел) орындауында кершетш адамнын жеке касиетт, - деп жазады акаде­мик Т. Тэж1баев.

Психологтар кабшеттердш 2 турл! денгеш болатындыгын далелдейдь

Репродуктивт! (ежмаз) - гс-эрекетп не бшмд1 бершген улп бой­ынша кабылдау жэне менгере алу денгейь

Шыгармашылык - жана нэрсе ойлал табуга багытталган кабшеттер денгеш.

XIX гасырдык аягы мен XX гасыр басында казфп психодиагно­стика эдйлершщ калыптасу кезеншде акыл-ойдын даму денгейж зерттеудш статистикалык мэлгметтер! карастырыла бастады. 1877 жылы Гальтон математиктер Пирсон мен Фишером психологияда корреляция ЭД1С1Н колдану мумкшдшн жолга кою максатында кеп енбек erri. Фишер диспсрсиондык талдауды, Пирсон фа кг орлы к

104

талдауды гылымга экедщ. Гумбольдттьщ окыту мен гылыми зерт­теу идеясы нем1с университеттерш нагыз гылыми ортальщтарга ай- налдырды. Пеихологтарды даярлаудьщ халыкаралык орталыгына айналган В. Вундттьщ лабораторияеында тэяарибе алган ол 1883 жылы АКД11-та алгашкы психологиялык лабораторияньщ непзш кал ад ы.

1884 жылы Гальтон адамньщ кабшетш жан-жакты зерттеуге багытталган антропометрикалык лабраторияны ашкан болатын. Jla- бораторияда 1000 адам эксперименттен аткшшш* психологияда ста- тиетиканы колданудьщ тшмдшшн арттыра туей жэне алгаш рет корреляция эдюш колданды.

Я. А. Пономарев, Ж. Пиаже, Л. Терстоун жэне баска да зерт- теушшер интеллект езгерюке ушыраганымен eMip суру жолында тапсырмаларды шешу кабшета б1рдей езгермейщ жэне адам ещршщ алгашкы жиырма жылында акьш-ой дамуыныц Heri3i калыптасады деген тужырымын жасайды. Адамньщ акьш-ойыныц дамуы 19-20 жаска дешн жетед1, турактьшык фазасы 30-34 жаска дешн интеллек­туалды кызметтщ ешмдипп темендейдь Жалпы акыл-ой кабшетгер1 мен айналыеатын ic-эрекет (оку жэне кэаби) турлершщ дамуы адамнын жас ерекшелйтне байланысты болады.

Кдбшеггердщ дамуы окушьшардьщ жекелш айырмашылыктар мэселеа болып табылады. Барлык адамдардьщ эрекет турлерш орындау мумкшд1ктер1 б1рдей болса, онда кабшеттер туралы сез ет- пеуге де болар едь Мулдем еш нэрсеге кабшеп жок адам болмай­ды. Эр адамньщ бойында 6ip нэрсеге деген кабшет болады, 6ipaK ол кабшеттер дэрежеа эр адамда эртурл1 децгейде болады. Олардьщ ic-эрекетшщ белгш 6ip турлерше кабшеп жогары немесе темен бо­лып келедь Бутан карап, мысалы, музыкага, хореографияга немесе математикага кабшеп темен окушыларды дарынсыздар катарына жаткызу дурыс емес. Кабшеттщ баска салада жаткандыгынын белпс1. Кабшеттер туа бтгп касиет емес, олар eMip суру барысында ic-эрекет аркылы дамып отырады.

Психолоттар б1рауыздан акыл-ойы дурыс, д е т сау баланын окуга кабшеп орта бш м алу мумкщщл. бар деген кезкарасты куаттайды. «Мектеп курсында окылатын пэндердщ 6ip де 6ip тарауыньщ бала ушш колайсыз екендМн кездеспрген емеспш»- деп жазды В. А. Крутецкий. Ал академик А. Н. Калмогоровтьщ тужырымдамасы былай дейдк «Математиканы мецгеру ушш баланын айрыкша кабшеп болуы керек деген угымдар артык ай-

105

тылады...». Айтылгандарды корытындылай келе. «кабшет» термит адамнын белгип 6ip icri орындаи. одан нэтижеге жетгазетш касиетш бищредо деуге болады. Демек, эр баланын бойындагы табиги нышандардыц, жогарг ы кабшеггер децгейтне Kerepuiyi, тек баланын белсендшптне жэне дурыс уйымдастырылган оку-тэрбие жумысына байланысты.

Кабшеттшк нэтижесшш теориялык жэне практикалык непзш калауда С. JT. Рубинштейн ецбектершщ манызы зор. Ен ал дымен, кабшеттщ дамуы мен калыптасуынын психологиялык курылымын ашып бердь С. Я. Рубинштейн кабшетп накты 6ip ic-эрекетке деген икемдшйс деп тусвдцредь Онын айтуы бойынша, кабшетп жана 6ip ic-эрекетл жещп мецгеру жэне 6ip ic-эрекеттен еюшш ic-эрекетке кешу, кабылдау тэситдерж терец мецгеру болып табылады, кабшетп н непз1 - туа б!ткен нышан. тукымкуалаушылыктын белпс!, ягни адамнын жуйке, бас миынын анатомия-физиологиялык ерекшеяш. Осыган орай, талым «кабшет нышандарынын негошде да ми оты- рып, нышаннын ез бепнше функииялануы емес, тек дамудын непзп кезещ, алгышарты» деп жазды.

С. J1. Рубинштейн ic-эрекет барысында кабшет пен ептипктш езара байланысы ерекше рел аткаратынын. бул екеушщ 6ip- бф 1мен тыгыз байланысты екендтн еске ала отырып, 6ip жагынан ептипк. билм т.б. мецгеру кабшеп бар екенш бишрсе, кабшеттщ калыптасуы сол ic-эрекеттщ ептипп мен бйпмдерд1 мецгеру аркылы 1ске асатындыгын гуощиредт

Б. М. Теплое кабшетп адамдар арасындагы жеке даралык п сих о ло ги ялы к езгешелнс дел карастырады. Б. М. Теплое кабил еттипкке аныктама бере отырып, оныц уш белпсш корсетедк бфшплден, кабшеттшк бф аламды екпшп адам пан ажыратуга непз болатын жеке даралык психологиялык ерекшеяш; екшхшден, кабшеттшкке барлык жеке даралык ерекшешктерд1 жаткыза беру* ге болмайды, тек кандай да 6ip немесе бфнеше ic-эрекетп орын­дау барысында нэтижеа табыскя сэйкес жетепн ерекшелпгтерд! кабшет деп атауга болады; уошшпден, «кабшет» ryciHin адамда бар бил!м, ептипк жэне да! дымен гана шектелш коймайтыидыгын айта- ды, ягни тек enTiniic, бшм, дагды гана бар деп айтуга болмайды, керкж ш е, сол еп тш к, б ш м , дагдыиы мецгеруге кабияетп деп санайды. Б. М. Тепло*: кабйяеттшктщ дамуы - 6ip жакты гана болмайды, оныц козгаушы купи карама-карсы ойлардын xypeci дел керсетед!.

106

Б. Г. Ананьев кабшет мэселесш жетшд1ре отырып, кабшет тек индивидтщ белсещй ic-эрекетшде тэж1рибеш мецгерудеп психологиялык acneicrici репнде гана керсетпей, сонымен катар, психологиялык курылым репнде жеке адамньщ кабшетке бай- ланысын керсетед1. Оньщ айтуынша, кабшеттшк - акылдын шыгармашылык дамуыньщ KepiHici. Тек бшмдердщ жинакталуы, api бул бшмдерд1 шыгармашьшьщ керсетушде гана емес, жана бей­не, жасампаздык эрекет кура алуы деп керсетедь

Кенес психологиясында, ен алдымен, С. JI. Рубинштейн жэне Б. М. Теплое ез ецбектершде ic-эрекетпц нэтижелт бойынша «кабшеттшк», «дарындылык» жэне «талант» угымдарына ж1ктеу жасауга тырыскан.

Кабшет, дарындылык, талант мэселесш шешудщ эмпирикалык Heri3iH салушы, 3pi осы кунге дешн колданып журген оньщ зерт­теу эдютер1 мен эдютемелерш усынган Гальтон болды. Оньщ айтуы бойынша, кабшеттщ детерминациясы - тукымкуалаушыльщ пен ортаньщ сэйкеспп жэне жалпы кабшет пен арнайы кабшеттщ езара байланысы - кабшеттщ дамуыньщ Heri3i болып табылады.

Дамудьщ жас кезецдер1 барысында, 9cipece, соньщ iiuimie - жал­пы кабшеттщ алгышарттарыныц эр турл1 жактары - ap6ip балалык шакта - езше тэн накты жактары болатындыгына непздеме бар. «Жалпы кабшеттщ кальпггасуы ушш, тек акыл-ой децгеш гана аса кажет емес, сондай-ак оку-тэрбиелк эсердщ де, жас кезендервде де мэн1 зор», - деп керсетед1 Н. С. Лейтес.

Психология гылымында кабшеттщ уш концепциясы калыптаскан. Оньщ 6ipi - кабшет толыгымен элеуметпк орта жэне тэрбиеге байла­нысты аныкталады. BipiuaMa дурыс концепция - кабшеттщ упйшш концепциясы. Оныц екшдерк Б. М. Теплов, В. А. Крутецкий, Я. А. Пономарев концепцияларында кез келген адам белгип 6ip нышан- мен туылады, дегенмен табиги куштер мен нышан, кабшеттщ да­муы ушш элеуметпк колайлы жагдай кажет деп керсетедь YiuiHiui концепция табигилыкгыц мэнш жокка шыгармайды, сонымен 6ipre, кабшеттердщ элеуметпк тарихи сипатын ашып керсетед1. Б1з ез1м1здщ жумысымызда осы концепцияны басшылыкка ала от­ырып, бастауыш мектеп окушыларына элеуметпк колайлы жагдай куру аркылы олардыц шыгармашьшьщ кабшетш дамытуга болаты- нын дэлелдеп отырмыз.

Ж. Аймауытов ез ецбектервде «жаксы койылган сурау жаксы жауап тшейдш дей отырып, балалардыц шыгармашьшьщ кабшетш

107

дамытуга байланысты жаксы тапсырмалар мен жаксы сураулар койылса, соган сэйкес бала кабшеттииктш жан-жакты эр! мэнд1 кершуше эсерш типзет1н д т н дэлелдейдь «Окыту адамдардын табигатына карай бол сын» деп айтылган ойы бар бала бойындагы кабшет курылымы, багыты, жуйесше орай тапсырмалар беру - баланын бшмдц тез dpi жещл мецгеруше, кабшеттщ акындылыгына себенни болады.

Психология гылымында кабшеттщ уш конценциясы калыптаскан. Онын 6ipi - кабшет - жеке адамнын биологиялык басым касиеттерй олардын KepiHyi мен дамуы тутастай тукымкуалаушылыка байла­нысты деп дэлелдейд! жэне кабшеттщ тукымкуалаушыдыкпен аныкталу кезкарасын TcpicKe шыгарады. Кабшеттщ oipiumi кон- цепциясына карама-карсы екшил концепция - кабшет толыгымен орта жэне тэрбиеге байланысты аныкталады деп керсетедь 0 м1рл1к бакылаулар жэне арнайы зерттеулер кабшеттщ табиги алгышарттарын тергске шыгаруга болмайтындыгын делелдейдг Арнайы ic-эрекеттерде олар ерекше орын алады. Гылыми тужырым бойынша адам миынын анатомиялык калыптасуы даралык ерекшелштерш кврсетед1 жэне онын функциясы- на эсер етпей коймайды деп керсетедь Сондай-ак, физиолог- тар кабшеттщ калыптасуы мен кершужде жуйке жуйесшщ туа бггкен типт1к ерекшел1ктер1 бар екешн делелдейдк Жеке адамда жагымды уйлес1мдш11гте болатын кептеген кабшеттер болуы керек. Кандай да 6ip ic-эрекетп нэтижел! орындауга мшдегп турде кажетп каб i леттерд i н сап алы езйшик ерекшелисте уйлесш келу| дарындылык деп аталады. Жеке кабшеттер сиякты дарындылык та арнайы (накты ic-эрекетке) немесе жалпы (ic- эрекетгш эркилы турлер1нде) болуы мумкш. Ic-эрекеттщ эрбф Typi ушш ен непзп кандай кабшет eKettairi туралы суракты зерт­теу аса манызды нэрсе. Бул адамдарда калыптасатын кабшеттердщ, жалпы мэдениеттш жогарылауын жэне енбегпн нэтижелй ш жогарылатудын бфкатар тшмд| эдкггерш табуга кемегтессда. Адамнын дарындылыгынын сапалы взшдгк ерекш еятн мшдетп турде онын ic-эрекетп орындауынан керуге болады. Дарындылык адамга емфге беЖмделушщ тэжфибел! алдынала амыкталатын мумкшшшктер! мен генетикалык елшем! болып табылады. Дарындылыктын непзп функцияларына коршаган ортага. емipie бей i млел у, шыгармашылык синапы тадал степи жана, кутпеген жагдайларда туындаган барлык жагдайлардан шешш табуга болады.

108

Арнайы дарындылык - субъектще мэселеш шешу мен жоспар- лау стратегнясын функцнялау аркылы кершетш накты (ic-эрекетте кершетш) ой, niKip, дагды, бшмдердщ жылдам жэне накты жузеге асыру мумкшшипктершщ болуымен снпатталынады. Кабшеттгщ ce3riurriK касиетшщ матерналнзацнясы уш турден турады:

1. Табнгаттыц белит ретшде езш жэне сырткы органы бейнелеу кабшегп (6i3 естюш, керем1з, сезем1з т.б. бул процесте барлык сез1м мушелер1 жумыс ктецщ).

2. 0зш сырткы оргамен байланыс жасай алу кабшетт (жача нэрсеш куру, табигатка ойша эрекет жасау, киялмен жумыс, болжам куру)-

3. 0з1н1н ic-эрекет барысында заттар мен ешмдерд1 куру кабшет1 жэне уйлешмдшк елшем1 бойынша езш штей ендейд1 (ойдын icKe асуы, накты заттармен, кубылыстармен накты эрекегп жузеге асыру).

Адамдагы езара байланыскан барлыгы табигаттан бершгендиш айта кету керек. Кез келген ic-эрекеттщ ец непзп тутастыгы жэне оныц технологнясы - адамдагы сезпнгпк кабшет1 мен механизмдер1 ешкашанда 6ip-6ipiHeH ажырамайды. Механизмдер бул адамньщ бейнеленгендерш эртурл1 мазмунда жуйелейтш жэне оны 6ipTyrac eTin устайтын езара байланыскан кабшеттердщ 6ipiryi. Кабшеттшк ic-эрекетте байкалады, аныкталады, дамиды.

Карапайым жэне курдел1 кабшеттер

Кабшеттер Карапайым Курдел1Жалпы Барлык адамдарга тэн Ka6i-

леттердщ психикалык бейне- сшщ непзгт формалары: туйсш, кабылдау, есте сактау, эмоцияга бершу, ойлау.

Жалпы адамдардыц эр турл1 ic-эрекетше сай кабшеттшк децгеш; ойын, оку,ецбек, карым-катынас.

Арнайы Барлык адамдарга тэн емес ерекшеткгер; эуенда есгу, накты кез малшер, кайсарлык, магынасы бойынша есте сактау.

Барлык адамдарга тэн емес касиеттер; кэаби, специфи- калык, ерекше.

Жеке адамнын кандай да 6ip ic-эрекетте жетютжке жету децгешн кабшеттипк елшем1 деп бшем1з. Мысалы, аз куш жумсау, шапшандык. Егер адамдардыц ic-эрекеттеп жёйЬпктер! б1рдей болса, олардьщ ic-эрекегге жету тэсшдер! ескершедк Колайлы тэсшдермен жетюпктерге жете аламыз. Кабшеттшк 6miMfli игеру, дагдымен

109

икемдшйеп калыптастыру жепспктермен сипатталады. Жеке адамга арнайы жэне жалпы кдбшетплштер Tecrrepi колданылады (интел­лект тесп). Арнайы кабшеттшктердщ xeeri белгш ic-эрекет турше байланысты кэаби тандау жэне баг дар саласындагы м1ндеттерд1 ше- шуге багытталган.

Психология гылымыноа арнайы кабьлеттердщ ею топтамасы болады.1) психикалык функциялар rypi бойынша (моторлы, сенсорлы).2) ic-эрекет турдерше байланысты (техникалык жэне кэсштш,

ягни бедгин мамандыкка сэйкес артнстщс, керкемдпс жэне т.б.).Жеттспктер тесп. Кдбьлетпл1к tecfri кандайда 6ip ic-эрекеттщ

орындалу барысын болжау ушш колданылса, жепспктер тесп индивидтщ нак осы шактагы жепсппн багалау га мумющпк 6еред1.

Жетйгпктер TecTiHiH eKi тобы бар: кен камтылган жепспктер мен накты оку материалымен байланысты жепспктер тесп.

Кен камтылган жепспктер тесп окудын непзп максаттары бойынша дагдыларды багалауга багытталган (мысалы, полыми принциптерда тусшуге багытталган тесттер).

Накты плидер бойынша жепсгисне жету тесп (математика мен окудагы жепспктер) оку багдарламасы элементтерш иемденущ багалауга багытталган. Мундай теспер 6ipHeiue функиияларды агкарады.

- 61л1мд1 тексеру Tacini репнде журеда;- окудын жгпспеушыпстерж аныктайды;-окудын кейшп багытын аныктайды;- окушыньщ мотивациясын камтамасыз етедг,- окуды индивид кджеттишстерше 6ей1мдсугс кемектеседй- окушынын жинакталган бшч! бойынша маглумат беред!.

Жеке адамды зерттеудег! нег!зг1 багыттар

Ь-мэл1меттер жеке адам туралы мэл^мет кундел!кт1 ешрдеп шнп-цлкы негпге алынады.

0-мал1меттер жеке адам туралы мэл1метпк суракнама, взйцйк багалау ЭД1С1 аркылы алынады.

Т-мзл1меттер жеке адам туралы мэламет объективп тесттерд) журпзу кемепмен алынады.

Кабшсттерд! зерттеу Ч. Спирмен теориаларынан бастялды. Ал оны ары карай американ психологтары Т. Кнми жэне Л. Тэрстон жалгастырды. Кабшеттипк тестер негтинсн белгин окнганын тал-

110

дауына жэне жштелуше карай карастырылады. Белгш окиганыц талдануы экспериментпк психология тужырымына непзделген тестердщ кемепмен жузеге асады. Мунда белек психнкалык функ- циялар накты ic-эрекетте, жагдайда елшенед1 де езара байланысын курайды.

«Клиникалык психологияньщ жещсЬ> деген серияда, Д. Шультенщ «Мшез-кульщ терапеясындагы диагностика» (1974) деген кггабы жарыкка шыкты, ол бихевиористж позицияда жазылса да, онда психодиагностиканын болашакта дамуы yuiiH ете керекп жагдайлар бар. Автор ез ойын былай тушндейдк «Жеке адам диагностика- сында дэстурл1 эдютер мен мшез-кулык ерекшелйстерш аньщтауга багытталган болжамдар непзге алынады». Осындай тэсшдер аркылы езшщ максатын бшд1ру, Ka3ipri кезде кеп колданылатын жеке адам тестшен кершедь

Психодиагностикалык стандартты эдютердщ нормаларыньщ си- патгамасы тест нэтижелерш талдау барысында кажет етедь Мысалы: интеллект тестшщ алгашкы IQ керсетюштер1 норма керсетюппмен салыстырылады (IQ 43, 44, 45 балл-Равен тест1 бойынша). Егер IQ керсетюшшен темен болса, онда ол орташа деп багаланады.

Психологиялык тестгердщ келеа 6ip Typi интеллект mecmi. Интеллект» тестшеу мэселелерь акыл-ой тесп немесе жалпы кабшеттшйс тесттер, ягни адамньщ интеллектуалды даму децгейш елшеу ушш арналган. Интеллект тусЬшт акыл-ой тестгердщ дамуы ба­рысында epiypni езгергстерге ушырап отьфады. 20 жылдары интеллект психологиясында дагдарыс жагдайпары пайда бодцы. Психологиялык угымдар катарында «интеллект» терминш колданылу барысында кептеген сурактар туындайды. Интеллекту алды тест ежелп багыт шенбершде зергтелшед1: тестология жэне экспериментпк психоло­гия. Тестология багытыньщ мэш интеллектшк тесттер емес, накты таным кабшеттер жиынтыгын елшеу1мен туснадртедь Бул багыттагы дагдарыс ce6e6i «интеллект» тусшшн «окуга кабшетгшк» деп тусшу. Интеллектгщ неотестологиялык теориясы IQ концепциясын мойын- дайды, мунда IQ когнитиви процестердщ баламасына сэйкес келедк кабылдау, ес, ойлау т.б.

Психологияньщ эксперимент™ багытын Ж. Пиаже интеллеютш генетикалык идея ретшде тусшд1редь JI. С. Выготский интеллект да- муына элеуметпк-мэдени фактордыц эсерш карастьфады.

IQ mycimzi. Интеллект тесттер б1рнеше тапсырмалардан турады, олар интеллект функцияларды елшеуге багытталган (логикалык

111

ойлау,магынальщ жэне ассоциативтж ес). Мысалы. Векслер балалардын интеллекпсш зерттеуге арналган интеллект тестшде 3p6ip субътест 11 упаймен керсетедц, ягни ap6ip субътестке 1 минут бертед1. Тест бойынша мэлтметтердщ нэтижелер! профидгц туршде усынылады. Тестп багалау барлык субьтесттер бойынша орта мэнд1 табумен жузеге асырылады. Векслер жалпы нэтюкеш IQ-дщ мэю реннде усынылады.

IQ - интеллект даыудын сандык керсеткшп. Ол формула бойын­ша есептеледь

Акыл-ой жасыIQ_____________________ *100хронологиялык жасыМатематикалык-статистикалык аппараттык даму барысында IQ-

дщ сандык керсеткшь стандартты IQ керсеппштершен ауыстыры- лады. Векслер ен 6ipiHiui болып IQ стандартты к шкаласын ендфдк

Талдау барысында жалпы IQ керсеткпшне суйенуге болмай- ды. Субътест бойынша нэтижелер профшпн талдау мазмундык мэл1мет бередь IQ-дщ мэж кандай субьтестте нэтиже орташа, темен екецщгш аныктауга мумкшдш бермейщ, сондыктан субътесттерд1 белек карастыру керек. Ч. Спирменнщ зерттеу нэтижелер|, ин­теллект тесттердщ арасында жагымды корреляция бар екендт аныкгады. Ч. Спирмен пшршше, жагымды корреляцияныи интел­лект эрекеттердщ ортак факторлардын бар болуымеи байланысты. Бул факторды Спирмен немесе «G» фактор деп атады. Спирмен со­нымен 6ipre, ic-эрекетпн 6ip турше тэуелд!. баска факторлар да бар екендтн атап керсетед! (S фактор). Терстоун (кепфакгорлы теория) зерттеу] бойынша, тесттер арасындагы корреляцияныи аныкталуы тек 6ip «G» факторымен тус1ндф1лмейд|. Ол 12 факторды аныкгап, «алгашкы акыл-ой кабшеттипп» деп атады.

4.2 И нттелектуалды дамудыц психологиялы к-педагогнкалы к диагностикасы

«Интеллект» термит езшщ гылымн магынасына карамастан, кунделнсп жэне эйгш шексп санды таддяуларга толы. Сондыктан да «интеллект» тусжшнс жасаган кыскаша талдауларды карастырайых Интеллектпн непзп елшеш «пшдж шынайылык репнле онын кылыкты ретгеу функциясы болып табылады. Кейбф баска да кабигетгер снякты

112

интеллект туралы айтканда, ол алдымен адамдар жэне жогаргы жа- нуарлар ушш кажетп магынасына суйенедь В. Штерннщ пайымдауын- ша, интеллект жана ем1р шарттарьша жалпы к;абшетгердщ бешмделу1 жаткызьшады. В. Штерн бойынша бешмделу - ем1рлйс мшдетгерш «акылдылык эрекет» тэсшдер аркылы шешу, ал Я. А. Пономаревтьщ пшршше «innd жоспардагы эрекет» болып табылады.

JI. Полани «интеллект бшмш бешмдейтш кабшеттердщ шпнен 6ipeyiHe жатады» деп айтады. BipaK копте ген галымдардьщ кезкарастарьшда ем1рлйс мЬадеттерд1 шешу барысында 6wiM fli кабылдау nponeci жагынан акыл-ой бешмдшп ретшде гана керше- да. Ж. Пиаженщ айтуы бойынша, интеллекгшщ толыгымен дамуы индивидтщ ортамен «тендапне» жетуце универсалды бешмдшкге керше#.

Психологтар yuiiH интеллект шынайылык ретшде болса, химик- тер уипн «кундел1кп» сипаттамасын бшу ете манызды. Р. Стернберг «Интеллект» угымын сэйкес интеллектуалды кылыктын Уш форма­сы ретшде керсеткен:

а) вербалды интеллект (сез коры, шеберлж, окыганын TyciHe бшу бш к т ш п );

б) мэселелерд1 шешу кабшеттшп;в) кэс1би интеллект (койылган максаттарга жету бшктшп).Интеллект концепциясы 20 гасырдьщ сонгы кезендершде кещнен

дамыды.«Интеллектшщ иерархиялык моделЬ> интеллект пен жур1с-

турыс кьшыктары; индивидтщ интеллекта мен жеке тэж1рибес1; интеллект бешмделген кыльщтар арасындагы катынастармен тусшд1ршед1. Интеллект алынган мэл1меттерд1 кайта оцдеумен камтамасыз етедт Р. Стернбергтщ модел1 жалпы психологиялык жэне дифференциалдык-психологиялык концепцияга жатады.

Р. Стернберг тулганын интеллектуалды ешмдшп танымдылык курылымньщ айырмашьшыгымен туЫнщршедь

Психологтар алынган мэл1меттерд1 кайта ондеуге жауап беретш акыл-ой компонент1н1н б1рнеше турш белш керсетедк

BipiHmi, мэл1меттерд1 узак есте сактау ушш кодтау жэне оны кайта ендеуд1 реттейтш баскару nponeci;

Екшпп, иерархияньщ ете темен денгейдеп nponecTepi мен тандамалы объект™ езге затпен уйлеспру;.

Y in iH in i, cy6b eicriH iH орындалатын ic-3peK eT iH сырткы факторларга бешмдеу жэне салыстыру кажет.8-254 113

Р. Стенбергпн концепциясыныц мшдетгерш шешудж непзп киындыгы акыл-ой компонент дурыс тусшу деп керсетедг

Р. Стернберг карапайым жэне акыл-ойга дарынды балаларды зерттей отырын, мынадай корытынды жасады: даралылык инсайт кдбшетпшгше дарындылык мэнд1 болады, сонымен 6ipre карапайым балалармен мшдетгерда шешу npoueci жаксарады, 6ipax дарынды балалардын жумысынын е т м д ш гш е аз эсерш типзедь

Интеллект eKi магынада туащ цруге болады: кен магынада - барлык таным ic-эрекетшщ жиынтыгы, ал тар магынада - адамнын акыл-ой кабигетж сипаттайды. Интеллект угымынын сипаттамала- ры ете кеп, 6ipaK осы кунге дейш к е ш п т к макулдаган накты си­паттама жок. Bipimnici бойынша, интеллект - абстрактылы белплер мен байланыстарды дурыс пайдалану мумкш дш . EKimnici бойын­ша, интеллект - журе пайда болтан жана жагдайга бейшделу кезшде тэж1рибиемен бйпмд! уштастыра алу кабшел.

bipinuii аныктамага байланысты абстракцюишк кабшет - бул интеллекттщ 6ip гана жаты, бутан ойлаудын нактылыгы кажет. Екнпшге байланысты интеллект тек жагдайга беШмаелу кеинде емес, сонымен 6ipre оган белсендо катысканында кершедь

«Интеллект» ceii психологи яда «дарындылык», «акыл-ой дарындылыгы» сезшщ синоним! репнде жш кездеседг Интеллект Tecrepi «дарындылык тестерi» деп, ал интеллект коэффициент! Q акыл-ой дарындылыгынын керсетюпп деп аталады. Табиги интел­лект-таным сферасынынсипаты, адамнын акыл-ой муммнднгтержж езеп бол атын дал ортасын айтамыз.

Интеллект - адамнын колданбалы. кернею-бейнел] немесе символдык турде алдына максат койын. оны орындаудын ен THiMfli жолын тауып алуга к а б т ет т ш п .

Kaiipri интеллект теориялары бойынша акыл-ой mencnrrepi озшж непзшде уйымдастырылган жеке гэж1рибеш ягни адамнын езжше кершуш, гусжуш. коршаган органы кабылдауын керсетед1. Акыл-ой кабшеттерж арнайы немесе жалпы деп жш айталы. Непзшде, акыл-ой касиеттерг (мысалы, акыл-ой ггроцесждеп са­лыстыру, талдау, жоспарлау жэне т.б.) эр турш талсырмапарда кен капемде кершедь Осы магынада олар жалпы ю-эрскеттщ Typi болыл габылады. Сондыктан ядямдар 6ip-6ipiHCH тек акыл-ой каб1яеттер| гана емес, ic-эрекеттершщ жалпы денгеЙ1мен де ерекшеленед!.

Интеллектпц курылымы жэне онын непзп кершкгтерш аныктау жэне елшеу эрекетгер1 exi концепцияга непаделгсн. Ф. Гальтон.

114

Дж. Кеттэлдщ идеясы бойынша, интеллект карапайым жеке функ­ция ретшде KepiHyi тшс, ал А. Биненщ идеясы бойынша, интел­лект эркашан кабшетпц сипаттамасын береди Осы eKi эд1с тесттерд1 курастыруда кен колданылды жэне кейб1р езгеркггермен Ka3ipri кунге дешн тестология тэж1рибес1нде сакталган. Соцгы кездер1 интеллекпш елшеу ушш кептеген эдютер колданылуда. Интел­лект - адамньщ «элеуметпк ортадагы» мэдени багалы бипмдер1 мен дагдыларын мецгеру аркылы дамиды.

Психологиялык тужырым бойынша интеллект индивидтщ коршаган ортамен байланысын толык камтамасыз етед1. Ол осын- дай байланыстыц уш тишн белщ: бешмдшк, иша тандау жэне курастыру (конструкциялау).

1. Практикалык тапсырмаларды шешуге кабшеттшп юкерлж пен акылдылык жэне бинмд1 колдану икемдвдгш керсетед*, ал вербал- ды кабшетшнк болса, сездщ жылдамдылыгы мен аньщтылыгында кершедх;

2. Интеллект интеграциясы ерекшел1кп керуге жэне эр турл1 кезкарастарды киыстыруга кабшеттшк пен адамньщ мэл!меттерд1 сурыптап 1здену жэне максаттылыгынан байкай аламыз;

3. Дуние жуй туралы 6LuiM мен жеке тэж1рибесш колданута ептшпнде ойлаудагы 3epeicriri, шапшандыгы жэне абстрактылы ойлауга деген enTuiiri байкалады.

X. Гарднер интеллекта ете кец магынада туацщрдь X. Гарднер бойынша интеллект - 6ipHenie кабшеттерден туратын кубьшыс кана емес, сонымен 6ipre, интеллекттщ кептеген турлер1 бар екенш, олардьщ 6ip-6ipiHe тэyeлдi емес екенш дэлелдедь Ол интеллекттщ 7 турш белш керсета:

1. Лингвистикалык - вербалды. Машметтерд1 беру уш1н табиги т1дщ колдану, сонымен 6ipre, ьшталандыру мен козу кабшетш си- паттайды (акын, жазушы, журналист);

2. Логикалык - математикалык. Категория мен заггарды зертте­уге, топтауга, манипуляция жолымен символдар мен тусйпктердщ арасындагы байланысты аныктауга кабшеттшкп керсетед1 (матема- тиктер мен галымдар);

3. KeHicTiicreri интеллект. Акыл-ойда объектшерд1 керу, кабылдау жэне манипуляциялау, керу KeHicTiri мен композицияны кабылдау мен куру кабшеттинп (архитектор, инженер, хирург);

4. Музыкалык. Музыка жазу, орындау жэне музыкадан канагат алу кабшеттшп (энпн, композитор, музыкалык сыншысы);

115

5. Дене-кенестикалык. Кимыл дагдысын спортта, енерде, кол енбекте орындай алу кабшеттшп (биин, спортсмен, механик);

6. Kici аралык. Адамдардын эрекет мотивтерш тусшу жэне адам­дармен калай жумыс icrey керейпгш бшу кабьпеттиип (мугашм. психолог, сатушы);

7. Интроспекционизм. ©зше дурыс модель калыптастыру, ягни ез1н-ез1 зерттеу аркылы сезшш, ынтасын тусщу жэне осы моделы кунделисп ем!рде колдану кабшеттшп (психолог, акын).

Когнитшт багыттын мэш интеллект ешмдшлндеп белек та- ным процестершщ касиеттерше непзделещ. Интеллектпн даралык тэж!рибе ерекшелнше экелш T ipem rH баска да багытгар бар.

Рессейлнс галым М. А. Холоднаянын аныктамасы мынадай: «ин­теллект езшщ онтологиялык мэртебест бойынша - бул мент ал­ды курылым Typiaaeri даралык акыл-ойынын ерекше формасы». Интеллектш кабитеттердщ курылымына мыналар юредк

1) интеллект терминшщ тар магынадагы мэщ (психнкалык кубылыстардын даму денгей]);

2) креативтшк (шапшандык, зерекпк жэне т.6.);3) уйренунплйс (имплицитп, эксшшцитп);4) танымдык стилдер (танымдылык, интеллектип).Когнитивп стилдерщ интеллект курылымына жагкызу турш

пшрлерде таластар тугызады. «Когнитивт! стиль» тусимп машметп алу, ендеу, колдану эдктсршдеп жеке ерекшелистерзд снпаттайды. «Менталды тэжфибе» туешйтнщ мазмуны кебше «кристалдангая ин­теллект» Кэттел бойынша жэне В. Д. Щадриков бойынша «кабшетпн операциялык механизмдерт туешекгершщ мазмунымен сэйкес келеш.

Психолог Дж. Гильфорд ендеген интеллект курылымы катфп кундер! кен турде колданылады. Дж. Гилфорд жэне онын apinrecrepi кабшеттшктерд! зерттеу барысында 20 жылдан артык уакыт жумыс ■степ, интеллект курылымынын моделж калыптастырады. Осы мо­дель аркылы интеллекттш 120 факторын белш корсетуге болады жэне олады 3 тэуелеп айнымалш а сэйкес топтауга болады:

1-айнымалы. Усынылатын мэлшетпн мазмуны.2-айнымалы. Мэгпмсгп ендеу корытындылары. Дж. Гильфорд

теориясы необихевиорепк схемага суйенедй. S О R. Мхтмстп ендеу корытындылары (сурет -1).

1. Усынылган мэл!мет мазмуны келсс! турде болады:А) образдар F (о б ьетн щ физикалык сипатын бейне.теипн

проприрецетивт] образдар * керу,есту.);116

Б) символдар S (формалык белгшер,эрштер,цифрлар,ноталар, кодтар);

В) семантикалык М (концептуалды информациялар: вербалды идеялар, угымдар, туашктер);

Г) мшез-кулык В (кйпаралык катынастар процесш бейнелеупп, адамдардьщ мшезш аныктаушы мэл!меттер);

2. Мэл1метп ендеу барысындагы операциялар:A) тану операциясы С (мэл1метп сыртка ортадан ажырату, тану

жэне магнасын туину);Б) дивергента ойлау D (усынылган мэл1мет пен логикалык

байланыстагы 6ipHenie альтернатив™ шеппмдерд! табу);B) конвергента ойлау N (мэселенщ 6ip гана u ie m iM iH таба алу

кабшетс);Г) есте сактау М (есте сактау, есте калдыру операциялары);Д) мэл1мета багалау Е (мэл1мегп белгш! 6ip критерий бойынша

салыстыру жэне багалау);3. Мэл1ме1тер.н ендеу корытындыларына мыналар жатады:А) элементтер U (мэл1меттщ жеке 6ipfliicrepi);

Эрекеттердщ орындалуы Танымдык функция Ес-Дивергентп ойлау Конвергенш ойлау Mэлiмeттi багалау - Элементтер -

II - кластарIII - катынастарIV - жуйелерV - кайта куруVI - колдану Мазмуны

Бейнелж

СимволдыкСемантикалыкМшез-кулыктык

1-сурет. Гильфорд бойынша интеллекттщ курылымы

117

Б) кластер С (ортак элементтер мен касиеттер бойынша обьекплерд1 белгш 6ip топка, кластарга орналастыру);

В)турл1 катынастар R (мэл1меттер 6ipiHKTepi арасында, объекты ер арасында байланыс, катынас орнату);

Г) жуйелер S (мэлзМетпк б!рлпсгердщ курылымдык жуйесше жеке элементтерден курылган тут ас блоктар жагады);

Д) трансформация Т (мэл1меттердо модифнкацнялау. ягни мал1метгерд1 кайта куру, салыстыру, кайта аныктау);

Е) импликация I (мэлщеттерге катысты жаца байланыстарлы куру, корытындылау)

Моделдж непзп артыкшылыгы непзп Дж. Гильфорд интеллекттж кецейтыген моделш усынды. Kaiipri куш онын кон- цеп циясы интеллекты! кабшеттшпстердщ жуйеленген модеш бо- лып табылады. Дж. Гилфордтын моделже сэйкес зрб1р кабтлеттшк уш елшемнщ эркайсысы бойынша онын тшмдй жагдайымен аныкталады. Бул модель интеллект курылысынын модел! деп ага* лады. Тек Дж. Гилфордтын гана теориясы сынга ушыраган жок. Интеллектпц барлык козгау купп мен талдау модельлер! тез арада психологтарды канагаттаидыруын токтатгы.

Кептеген психологтардын niKipi бойынша б!здш гасырымьпдын басында интеллектуалдылык тест ситуациясын туындатты. Бул си* туациялар адамды тацдауга кояды, адамдардын эр турл1 мэселелерж интеллектуалды орындау муммшнп бойынша багалай отырып, олардын интеллекпсж елшеуге болады. Сондыктан кейб1р психо- логтар интеллекту алды тесттер мен елшемдерш нн геллектуалды деп атайды. Интеллектуалдыпык коэфициент интеллектжж chhohhmi бол ып табылады.

Жогарыда айтыл< андардын баска жагы ннтеллектжж табиги, ту- мыс касиетгер1 деп мойындауга келш Tipeaeai. Буган туракты турде узак уакыт бойына интеллекпсж зерттеу керек. Зерттеуде байкалгая IQ-катысгы жииип баска себептермен Tycia.iipuiyi мумкж. Соны­мен, IQ турактылыгынын таги да еп себебж аныктау га болады Олардын 6ipi, узак коршаган адамдар да болатын earepic. Екйшп ссбсбк индивндтер ез ем]'ршщ ерте кезендсрде жэне олардын тез дамуы н камтамасыз ететш icicepjiiK пен дагдылар. Б улар сакталалы жэне келешекте дамудыц екин болы л кызмет етедт

Интеллектуалды тестте коршаган ортанын эсерш есдору кажет. Кептеген жеке тесттерде, баланын жеке касисттерж аныктау ушш карастырылып, зерттелгея. Жана шарттарга бейшделу, тесттж сн

118

кажетп талабы. Белгш 6ip жаска арналган тесттерд! баска жастагы балаларга колданута болмайды.

Тест сешмдшпн т1ркеу (ретестшеу) aflici бойынша жэне TecTTiH есептершщ гомогендшйч эр серия бойынша багаланады. АЩ11 окушыларыньщ 450-iH тексеру ушш 0,85 коэффициент!, ал жогары 6uiiMi бар адамдарды зерттеу ушш - 0,82 коэффициент алынды. Эр турл1 тандаудагы гомогендшктщ орташа коэффициент! 0,71 - 0,91 аумагында болды.

1 - субтест «толыктыру» - курделшпт осу репмен орналаскан12 тапсырмадан турады. Эр тапсырманыц сол жагында 3 белгш логикалык б1р1здшкпен 5 фигура орналаскан (кещспкте орналасу келем1, саны жэне т.б. e3repicTepi бар). Логика езгерютерш тацдай отьфьш, оц жакта орналаскан 4-5 фигураныц шшен зацдылыкка сэйкес келетшш жэне сол жакта орналаскан 3 фигураныц логикалык 6ipi3flLniriH жалгастыра алатынын тацдау кажет.

2 - субтест «классификациялау» - курделшп осу рет1мен орналаскан 14 тапсырмадан турады. Эр тапсырма 5 фигура катарынан турады. Мунда 4 фигура эрдайым кандай да 6ip жалпы белпмен 6ipiKTipmreH. Эр катардан баскалардан ерекшеленетш 1 гана фигураны табу кажет. 4 фигурага жалпы болып табылатын белп формасы, тусу, саны, фигуралар элементтер! арасындагы кещопкпк катынасты табу кажет.

3 - субтест «матрица» - курделшп осу ретшде орналаскан12 тапсырмадан турады. Бул тапсырмалар логикалык жагынан 1 тапсырма субтестше уксас келедь Сол жактагы матрицада 6ipiKTipmreH 3 фигурага сэйкес зацдылыкты оц жакта орналаскан 5 жауап вариантыныц шшен табу тапсырмада бершген зацдылыкты аяктайтын 1 гана фигураны табу кажет, ягни матрицаны дурыс толыктыру кажет. Бул субтестшщ ерекшелпт белгшердщ кешецщк талдаудан туруында (матрицаны ттн ен жэне келденЛнен, диаго- налды талдау). Бершген субтесттщ тапсырмаларьш куру непз1нде жататын белгшер — бул кещстйстеп орналасулары, формасы, келем1, саны, Tyci жэне бершген белгшердщ комбинациясы.

4 - субтест «типология» - курделшп есу репмен орналаскан 8 тапсырмадан турады. Тестшеугц уйымдастыру алдында психолог зерттелуппге жауалтар парагын жэне тест дэптерш береди Психолог тест дэптершщ l-mi бепн ашып, жалпы нускауымен таныстырады.

Одан кейш психолог нускауды окып, дурыс туацщршгенше кез1н жетюзгеннен соц, «парактыц келес1 бетш ашындар да,

119

субтесттщ I-mi бшпмшен жумыс жасауды бастандар» дейдо. Эр субтест зертгелушне орындалынатын тапсырма логикасын тусшуге MYMкiндiк беретш 2-3 мысалдардан басталады. Калган 2 мысал вз бетщше memuiin, ол жауалтар парагында белпленедь Психолог жауаптардын дурыстыгын TeKcepin, зерггелутшен 6ipre кателерж дурыстайды.

Жауап парагы тесттщ ею белiMine сэйкес келетш ек1 бе.пмнен турады. Жауап парагынын эр бел1М1 4 субтестке сэйкес келетж 4 катардан каралады. Катар жолынын саны эрсубтесттеп тапсырмалар санына сэйкес келедь Мысалы, тапсырмаларды орындап болганнан кетн психолог «паракты аударып, келеа беттеп тапсырмаларды орындаидар» дейдо де, уакытты белгшейдь «Токта» командасымен жумыс аякталады. Тестпн ею белймдердш арасында атдаган узипс жасауга болады. Ею бел1ммен жумыс жалпы нускаудын непзп моменттерш кайталаудан басталады. BipiHmi бо.пмнж ерекше болып табылатын ce6e6i, ею бел4мде де мысал тапсырмаларга ешкандай вербалды тусйпктемелер бершмейдо.

Зерттелушшщ жауаптар парагындагы нэтижелер! арнайы «кштпен енделедЬ). Эр дурыс жауалка 1 балл бершед!. «Шита, аяктал маган» упайлар жиынтыгы субтесттщ 1 жэне 2 бел1мдер1 бой­ынша белек жэне 6ipre есептелшедк «Шип» балдар шкал алы балы- на аударылады. Tecri жеке жэне топ бойына етюзуге болады. Топка журпзгеиде эр зерттедуппнщ тест дэптерт мен жауаптар парагы бо­луы Tnic.

Белек субтесттермен жумыс жасау уакыты (мни)

Субтесг 1 Субтест 2 Субтест 3 Субтест 4|-бвЛ1М 4 4 3 32 -бел1м 3 3 3 3

Нэтижелерд! ендеу: Тестпн негЬшде багалау зерттеушшщ интеллектуалды дамуынын интегралды керсетпшж биииретш IQ интеллекттщ коэффициент! мен бершген тесп толыктырма пайыздык шкаласы болып есептелшед1, ягни ол тацдау стандартизацнясындагы и иди в ид тердж проиентпк бвЛ1пн биипредь Процентшк нэтижеа IQ корсетюшшен темей болады. Тестпк 1-Ш1 жэне 2-mi бел1м нэгижеейпн динамикасы зертгелупиищ оку бшйм! туралы KepiHic береди Тест нэтижездне мамаи - психолог коры ты иды

120

жасау керек. Психолог окыту мен даму психологиясы саласында жалпы бшштшк сипатын бшу керек. «Еркш интеллект» мэселесшщ теориялык acneicriciH тусшбей, накты, аукымды нэтиже шыгару мумкш емес. Тестшеуд1 уйымдастыру алдында зертгел1нушшерге жауаптар парагы мен тест дэптер1 бершедг Нускау окылып, мысал- дар аркылы жумыс барысы тусшд1ршед1 (Косымша 1).

Жалпы тапсырмаларды орьшдауга 60 минут бертедь Зерттел1нушшер жумысты аяктап болган соц, жауаптар парагы жи- нап алынады. Окушылардын нэтижелер1 арнайы «кштпен» енделш, субтесттщ 6ipiHmi жэне екщпп бел1мдер1 бойынша жалпы жиынтьщ саны есептелшедй Ол сан «шикЬ> упайлар шкаласы аударылып, пайыздык шкаласы шыгарьшады (Косымша 2).

Р. Кэттелл эдютемеа бойынша тэж1рибиелш-психологиялык зерттеуден алынган нэтижелерд1 статистикалык ендеу упин, кеп жагдайда вариациялык-статистика колданылады.

Сонымен 6ipre, сонгы уакытта кещнен колданылатын жэне ец та- ньшал интеллектуалды тестгердщ 6ipi - Рудольф Амтхауердщ «ин­теллект курьшымы» Tecri. Ол 1953 жылы курылган (соцгы редак- циясы 1973 ж. жарыкка шыкты). Тест 13 тен 61 жас аралыгындагы адамдардьщ интеллектуалды даму децгешн аныктауга арналган. Тест жаксы эдюнамалык керсетюштермен ерекшеленедк тестшк коэффициент сешмдшп (интервал 1 жыл); паралельд1 формалар сен1мдшй-1н1ц коэффициент! - 0,95, тест бел1мдершщ сещмдшп коэффициент! («расщепление» эдйл бойынша) - 0,97; улгер1м бай- ланысы бойынша аныкталатын валидтшк - 0,46, интеллектуалды даму децгешн эксперт™ багалау валидтшп - 0,62. Тестгщ стандар- тизициясы 4076 зерттел1нушшщ шйнен тандау бойынша журпзщщ. «UlHKi» балдар бойынша керсетюш 82-ге тец. Жаца стандартизици- ядан кешн орташа 100-ге, ал сигма 10-га тецеспрщщ.

Тест, б1ршшщен, жалпы кабшеттшктер денгешн кэиби психо­диагностика мэселес1мен байланысты диагностикалау жеста ретшде енделдь Tecrri куру кезшде Р. Амтхауер 6ipTyrac ею курылымында арнайы курьшым болып табьшатын epiK жэне эмоционалды сфера, кызыгушылыктар жэне кажеттшктерге непзделген тужырымдамага жугщгц.

Р. Амтхауер интеллект кейб1р психнкалык кабшеттииктер б1рл1п деп тусшд1редь Ол тестке интеллектпн вербалды, есегтк- математикалык, мимикалык компоненттерш диагностикклауга арналган тапсырмаларды енпздг

121

Тест 9 бешмнен тирады. Олардын эркайсысы интеллектпц Typni кызметтерш аныктау га багытталган.

1. «Логикалык ipiicxey» - жеке адамды ойлау, Tin сезппшгш зерттеуге арналган. Зергтеупинщ шндегп - келтаршген сездердщ 6ipiMeH сейлемд1 аяктау. Тапсырмалар саны - 20. Орындау уакыты- 6 мин.

2. «Жалпы белплерш аныктау» - вербальлы тусшштердо абстрак- циялау кабшетгшгш зерттеу. Тапсырмалар саны 5 сезден бершед», ал олардын 4-де белпл! магыналык байланыс бар да. ал 1-eyi артык. Орындау уакыты - 6 мин.

3. «Аналогтар» - комбинаторны кабшстплiктерд1 талдяу. Тап­сырмалар саны 3 сезден тирады. Eipimni жэне ешнпп сез арасында белгш байланыс бар, ал YiniHiui сезден кешн - кеп нукте койылган. Бершген S сездщ шпнев l-uii 2 сез сиякгы З-oii сезден де байланы- сынан сын табу керек. Тапсырмалар саны - 20. Орындау уакыты - 7 мин.

4. «Классификация» - ой-пдарш шыгара алу кабшеттиип. Зерттелуш! 2 сезд! жалпы туишкпен белплеу керек. Тапсырмалар саны- 16, орындау уакыты - 8 мин. Багалау 0 лен 2 баш а дейш жал- пылау децгейше тэуелд1 жасалады.

5. «Есептеу» - практикалык-математикалык ойлаудын даму децгейш багалау га арналган. Субтест 20 арифметикалык гансырма- дан турады. Орындау уакыты - 10 мин.

6. «Сандар катары» - индуктивл ойлауды талдау, аныктауга арналган. 20 тапсырмадан сандык катар зандышыгын тауып, оны жалгастыру кажет. Орындау уакыты - 10 мин.

7. «Фигур аларды тандау» - кенкгшгпк киял, комбннаторлы кабшеттшйсп зерттеуге арналган. Тапсырмалар ля бфнеше белжке белшген геометриялык фигуралар келтфиш. Жаушггы тандауда бфнеше белжке белшген фигурага сэйкес келелн фигураны табу. Тапсырмалар саны 20. Орындау уакыты - 7 мни.

8. «Кубнктср» - кешсгпкпк ойлауды зерттеуге арналган Тапсыр- маларды орындауда кубты белпленген идентнфикацнялау кажет, Орындалу уакыт - 7 мин.

9. «Сездерд! еске сактау» - зей!н аудару мен оны есте сактау кабшетше арналган тапсырмалар болып табылады. Заттардын Typni гоптарына жат атын свздер катарын тауып, ал кейш оператиагп ес касиепн пайдалаиатын тапсырма пярды орындау млеет. Есте сактау уакыты • 3 мин. Орындау уакыты - 6 мин.

122

Барлык тапсырманы орындаудын таза уакыты - 80 мин. Эр дурыс орындалган тапсырмалар yuiiH 1 балл койылады. Субтест бойынша балдар суммасы - 6ipiHinuiiK субтесттш багалау.

Эр субтест бойынша 6ipiHiumiic багалау шкалдьщ багага ауысты- рылады. Осылай, интеллект курылымын белек топ тапсырмаларын танысты шешу профит бойынша сипаттауга болады. BipiHiiimiK балдар жинагы интеллект децгешнщ жалпы багасына ауысты- рылады. Тест уйымдастыру алдында респонденттер нускауымен таныстырылады. Олардын жумыс барысына тусшгенше кез1м1з жеткен сон, арнайы жауап парагы мен тест дэптер1 бершедг. Олар жумыс аякталысымен жинап алынады. Эр дурыс жауапка1 балл койылды. Рециденттердщ нэтижелер1 арнайы кштпен ецделед1 жэне тесттщ эксперименталды-психологиялык зерттеу жумысынан алынган нэтижелер1 статистикалык ецдеуге салына- ды. Тест 9 тараудан туратындыктан, 9 баган бойынша упайлардын жалпы саны шыгарылады. Одан кешн зерттелшушшер бойынша мына формуламен арифметикалык орташасы алынады.

Мундагы, х - барлык балдардьщ жалпы саны N - респонденттер саны.

Улкендерге арналган интелектуальды жэне жеке тесттерд1, юшкентай балаларга колдануга болмайды жэне KepiciHine, ишкентай балаларга арналган тесттерд1 ересектерге колдануга болмайды. Балалардыц танымдык дамуыныц жэне мектептеп окуга бей1мделу кабшеттипгшщ психодиагностикасы, олардагы кемшш1кгерд1 жендеу максатында журпзшед1. Днагностиканыц алгашкы мэн1 балалардыц окуга дагдылырын жэне оныц потен- циальды кабшеттерш аныктайды.

Осылай, интеллектуалды кабшеттшк пен креативтш1кт1ц аракатынасы жешнде 6ipfleft niKip жок. BipaK бул мэселе дарын- ды балалармен жумыс жасаудыц теориясы мен практикасында кызыгушылык тугызып отырганы кумэнс1з.

Англиялык психолог Г. Айзенктщ интеллект турлер1 кещнен танымал. Олар: «биологиялык - (непзшде мид1ц курылымы мен орындалуы бар) оларсыз ешкандай таным процестер! орындалуы мумк1н емес; «психометриялык» - IQ акыл-ой дарындылыгы KepceTKimiHiH коэфициент1н курайды жэне кеб1не тэрбие мен бш1м беруден тэуелд1; «элеуметт1к» - акпаратты сынай отырып

123

ецдеу, стратегияны ещцру болып табылады. Г. Айзенк бойынша, интеллекттщ бул Typnepi езара байланысты.

Интеллект (латлШеПесШБ-тусшудану) - жана ем1рл1к мшдеттерд1 иемдену барысында таным процестерж жузеге асыру жэне мэселелердо колайлы шешу кдбшеттш п. Интеллееттш тусшумен сипаттау барысында эртурл1 приншштер бар. Ж. Пиаже ппоршше, интеллект субьекттщ коршаган ортамен тепе-тенд!к орнатуынын жогары тасш , ол адамнын жан-жактылыгын (универсальный) корсетедк Когнитивпк багыт бойынша интеллект когнитивпк опе­рация жиынтыгы ретшде карастырылады. Факторлы-аналитикалыц багыт бойынша кептеген теспк керсетюштер на пшде накты фак­торны карастыралы ( Ч Спирмен,Л. Терстаун, X. Айзенк,Д. Векслер). Ka3ipri танда интеллект психнкалык кабшеттш эмбебаптылыгын бщщреда, онын непзщде жуйке жуйенщ генетикалык касиеттне непзделген кандайда 6ip мэл1метп ендеу жылдамдылыгымен пакты льны жатыр (X. Айзенк). Ocipece, генетикага тэуедщ вербаль- ды интеллект табылады.

Психометриялык; интеллект. Интеллект тесттермен елшенедГ. Психометриялык интеллект ту сш т адам психикасын кураушы фак­тор, ол адамнын мэгпметп ендеу тшмдщщ уш!н жауап бередг

Биология.чыц интеллект. Ф. Гальтоннъга niKipiraue, табиги, физиоло! иялык дамуында басымдылык бар адамдардын Интелеmici баска адамдарга Караганда жогары.

Психометриялыц интеллект. Биологиялык интсллектке тура тэуелд1 болмаганымен, олардын арасындагы корреляциялык бай- ланыс аныкталган. Психометриялык интеллект стандартты те­ст ермен елшетп аныкталады, ягни адамнын есту кабшеттипп, кабылдауы мен реакция уакытынын денгеЙ1 сиякты физиологи ял ык корсеткиитер тесп орындау барысында маньпды орынга ие.

Г. Айзенк тш рш ш ё, элеуметпк жэне психометриялык интедек- ттер биологиялык интелекттщ сырткы KepiHict болып табылады.

ЭлеуметтЬс интеллект. В. Штерн бойынша интеллект адамнын жана eMip жагдайына беШмделу кабш етш л «Бешмделу asrici», интеллект кемепмен ewipniK мшдеттерд? шешу, ол ойлау к-эрекет! аркылы жузеге асырылады.

От а иды к психолог ия.ia Б. Ф. Геплов практикалык ойдауды аб- страютл1 ойдан праггикага ету ic-эрскеп реттиде аиыктады.

Интелект зерттеу барысында психнкалык жуйемен онын кызмет ерекшел1пне назар аудару керек.

124

Интеллектщ факторлы модельдер1Интеллект топтамасыньщ теореяльщ децгешн К. Спирмен жалпы

фактор ретшде карастырды. Эр турл1 интеллектуалды тестгерд1 орын- дап жаттыккан зертгелшуин озге тестгердщ uieuiiMiH табуда жаксы жепсттктерте жетш, оц батата ие болады. Мысалы: ойлау эрекетше арналган тестш жогары децгейде орындай алган адам, баска да таным кабшетгерше арналган тесттерд1 нэтижел1 орьшдайды. Эр турл1 интел­лектуалды тест нэтижелершщ арасында корреляциялык байланыс бар. Спирменнщ модет интелектщ ею факторлы модет деп аталады. Ол: G - «акыл-ой энергиясы» ретшде аныктапады, S - «интеллектуалды белсендшк» немесе тес тапсырмаларыныц ерекшелМн айкьшдайды.

Кешннен ем факторлы интеллект модел1 тагы факторлар- мен толыктырылып, Спирмен тужырымы иерархиялык модель- ге ауысты. Бул факторлар механикальщ, арифметикалык жэне лингвистикалык (вербалды) кабшеттер S жэне G факторлар арасын­да орналасатындыгын дэлелдедь

JI. Терстоун модель JI. Терстоун интелект теориясы жалпы интелекттщ бар болуын жокка шыгарады. Ол зерттелуип орындаган интеллектщ ic-эрекетш аныкгауга арналган 60 тестщ жауаптарына корреляция жасады. Сейтш, б1рнеше факторлар тобын аныктады. Соныц Heri3iHe карай темендепдей 7 фактор «б1ршшипк акыл-ой кабшеттерЬ> деген атка ие болды. Олар:

Р- кабылдау-кернекипк образдарда болшектеу кдбшеттшнй N- есептеу- арифметикалык эрекеттерд1 орыидау кабшеттипп V- вербалды тусшу-текстер жэне сездер магынасын тусшш, ашу

кабшеттшйтF- уст1рт (беглость) свйлеу- усынылган критерий U- сэйкес жылдам сез табу (подобрать)М- ес-мэл1метп тез есте сактап, жацгырту кабшетй R-логикальщ пайымдау - эрш, сандар, фигуралар пзбепндеп

зандылыкгы аныктау кабшеттшп.Нэтижеанде 6ip керсетюыт колдану мумкш емес, белгш 6ip

интеллектуалды топка жауап беретш акыл-ой кабшетшщ профил! колданылуы raic деген корытынды жасалды. Алайда зерттеу нэтижелер1 керсеткендей аныкталган факторлар толыкгай тэуелаз болуы мумкш емес. 9p6ip керсеткштщ байлаиысы 6ipTeicri G фактордыц бар екендиш керсетп.

Дж. Гилфорд модель JI. Терстоунньщ интеллектуалды кабше­тшщ сан кырлы тужырымдары американ психологы Дж. Гилфордтьщ

125

ецбектершде жалгасын гапты. Ол интеллектуалды кабшетгердщ моделш лр тур;п сипатта усынды. Гилфордтьщ сан кырлы (квпалшемд]) курылымдык модел1 уш елшемге непзделед1.

1) Акыл-ой операцияларын орынлау xypi (таным, есте сактау, бага, конвергенция, дивергенция)

2) Интеллектуалды эрекеттщ мазмуны (шынайылылыц, свйлеу жэне журю-турыс мэдениеп)

3) Нэтиженщ турпер! (топ, класс, карым-катынас, жуйеш пшрлер)Сонымен интеллекттщ эрбф багаланагын фактор, 6 ip елшеммен

байланысты болады.Гилфордтын классификациялык; улгйанде 120 фактор пркелген.

Гилфорд зерттеулершдеп жетпспктердо байланыстыруга болмайлы. ягни будан интеллскпш 6ip кабшет репнде карауга болмайды деген тужырым жасаймыз.

28 тамыз 1959 жылы «Америка психологи» ап ы журналов Джой Пол Г илфордтын «Интелекгпн уш кыры» атты макал асы шыкты. Макала Гилфордтьщ 13 сэуф 1959 ж. Стэнфорд университетшде окыган дэрклшн курылымын усьшган болатын. Гилфорд интел­лект касиеттерше топтама жасау кеиндс жуйел! сипатгама 6срсд1. Теориялык жагынан бул модель ете кызыкты. ал практикада кецшен колданылды. Сондыктан бул модель галымдар арасынан улкен колдау тапты.

Интеллектуалды кабшеттерш диагн ости кал ауга багытталган тест тапсырмалар осыган уксас озгешелпстердщ болуынан. шыгармашылык кабшетп кврсетуге арналган идеялык жагдайлар твмендеплерден турады деген ойга итермелейди шектелмегеи уакыт шпнде койылган мэселе бойынша жумыс тстей отырып, зерттел1нуш1 м1ндетп вз! кояды, шешу тэсшн ез1 гандайды, осынын непзщде зергтелшухш тек субьекгивп емес, сондай-ак обьеггивп жана бфнеше ойды тудыра алады.Тестгердщ кешшлш баланын креативтипгшщ дамуына эсер етеш, 6ipaK мундагы 6ip киыншылык баланын жауабьш багалау болып табылады.

Бала кандай да бф потенциалмен туылса да, интеллект мшез- кулык формаларыныц дамуы ушш кажеттис, еи емф сурепн орта- мен езара эрекеттеспк байланысыа дамыту, оны жгплдфу аркылы жузеге асады. Интеллект коэффициента Стенфорд-Ьиис recri мен Векслер шкал асы бойынша елшеуге болады. Шыгармашылык ойлаудын езгешелпс белгшер! болганымен, интеллекп бфдсй бол­майды. IQ — 120-дан жогары болтан жагдайда шыгармашылык пен

126

интеллектуалды ic-эрекет арасындагы корреляция жогалады, ce6e6i шыгармашылык ойлауда интеллекиге тэн ерекшелж болады.

Креативтшж пен интеллекгшщ езара байланысы туралы мэселе, креативтшжтщ ез алдына фактор ретшде белше бастаган кезден койыла бастады. Гилфорд шыгармашылык дарындылык дивергента ойлау мен акыл-ойды б1ргугастылыкка багыттайды. Гилфорд езшщ кептеген ецбекгершде акьш-ой мен креативтшкгщ езара байланысын ашып керсетуге тырысады. Оньщ айтуы бойынша, интеллект нэтижесш дурыс тусшуде жэне жаца материалды мецгеруде аныкталады, ал дивергента ойлау шыгармашылык ешмдо аныкгайды.

Креативтипкп кабшет деп карастырушылардыц 6ipi - Е. П. Тор­ренс. Ол бшмдердеп кемшшктерд1, бшмейпндерш, жетюпейтш элементтерд1 жэне т.б. жакын кабылдайтын кабшет деп карастырды.

Б1здщ niKipiMi3me, шыгармашылык потенциал дамуыныц непз1 — интеллектуалды жэне креативт1 даму ерекшел1ктер1 мен олардьщ езара байланыс тэуелдшн, интеллектуалды дамуыныц диагностикалык нэтижелерш карастырып, мектеп мугал1мдер1 да­рынды, кабшетп балага калай тусшетщщктерш аныктау максатында сауалнамалар журпзу аркылы баланьщ «шыгармашылык кабшет» моделш жасауга мумкшшшйс бередь

Кабшеттер теста

Ka3ipri когамда, элеуметпк ортада тулганьщ интеллектуалды даму децгеш езекп мэселе бола алады. Сондыктан да жеткшшектк шакта интеллектуалды даму децгешн зерттейтш кептеген эдастемелер бар. Сол эдасгемелердщ 6ipi акьш-ой дамуьш аныктауга арналган мекгештк тест (кеп жагдайда бул эдасгемеш кыскаша турде ШТУР деп атайды).

Бул тест мектептеп жетюншек жэне жасесшр1мнщ акьш-ой децгешн днагностикалауга арналган. Bip вариантыныц e3i 6 тапсыр­мадан (субтестен) турады. 0p6ip субтест белгш 6ip уакыт келемше карай орындалады.

1-тапсырма. «1-хабардар болу» - 8 минут бершедь2-тапсырма. «2-хабардар болу» - 4 минут бершедь3-тапсырма. «Анология» -10 минут бершедь4-тапсырма. «Топтастыру» - 7 минут5-тапсырма. «Жалпьшау» - 8 минут6-тапсырма. «Сандык катарлар» - 7 минут уакыт бершедгНускау: «Озге коршаган ортадагы заттар мен кубылыстарды салы-

127

стыру, жалпылау, айырмашылыгын табу жэне талдауга багытталган тапсырмалар бершедг Бул тапсырмалар сабакта erin жаткан такырыптарга уксайды, 6ipax озпццк айырмашылыгы бар. Садерге калам мен арнайы бланю таратылады. Эрбф субтесп орындау ушш багыт-багдар бершетш тусшжтемелер жазылады жэне эр тапсырманын шектеуш уакыты бертедь Басгаушынын буйрыгы бойынша басталады жэне аякталады. Тапсырма тал ап ка сэйкес орындалуы керек. Мыса­лы, 6ipiHiui сурак кнындык тугыэса. dpi карай орындай берщв, ce6e6i уакыт сщщ кугпейдг Шапшан жэне катеаз орындауга тырысьщыз». Нускауды тусщщрш болтан нан кешн, зертгеупп теспк блашалердо та- ратады. Ал окушылар, ен алдымен, бланпшн жогаргы жагындагы аггы- жош мен сыныбын толтырады. С одан кешн экспериментатор 6ipimui субтест бойынша тапсырманы тусщдаредо. Аудиториянын барлыгы на тусщщрш болганнан кешн б1рдей уакытта бастайлы. dp6ip субтестщ уакыты бгпсеннен сон келеа субтестщ мазмуны тусщщрпещ.

Тестпн нэтижесш шыгару.dp6ip субтестеп дурыс жауаптарды тексерш шыгу.№5 субтеспн жауаптарын упайлар бойынша белплейдй тапсырманы накты дурыс таба алса- 2 упай; дурыс жауапка уксас болса - 1 упай; дурыс жауалтан алшак болса - 0 упай.3. Барлык тапсырма бойынша упайдын косынлысын шыгару.Бipiншi субтест бойынша, топтагы sp6ip мушелердщ денге itnepi

салыстырылады жэне барлык субтестш арнфметикалык орталык нэтижеа шыгарылады.

tKiHuii субтест бойынша, тест нэтижесш с ал алы тургыдан талдау жасау келесшегщей болып орындалады.

YШ1НШ1 субтест бойынша: а) курылымдык байланысы бар, карама-кайшылыкгы себеп-салдары камтылган логикалык байла­нысы бар жан-жакты вцделген сурактар: б) логикалык байланыс лен объектиап курылган тапсырмалар; в) тестпн мазмуны мектептеп пэндер бойынша карастырылган;

Твртшпп субтест бойынша: в) тапсырма мазмуны жагынан жешл орындауга багытталган; б) тапсырмада дал жэне абстрактылы iyci- шктемелер бершеш, ангарып отырмаса кеп кате жйберш алуга болады

Becinuii субтест бойынша: а) накты беяплёрш жалпылау га непзделген;

б) тапсырманы топтастыру барысында абстрактылы тусиик- те мел ер 1C жуктелед).

128

№1 субтестке сипаттама жэне мысал Тапсырмадагы сейлемдер сурак-сауал непзвде бершедй

Сурактыц жауабын темендеп 5 сездщ iuiiHeH дурысын тауып алуыныз керек жэне астын сызыцыз. Мысалы: «биография» деген сезге кандай сез сэйкес келедк

а) жагдай; б) ерлйс; в) елнрбаян; г) жазушы.1. Адамньщ eciMi мен тегшщ бас эршпен жазылуы калай аталады? а) вензель; б) инициал; в) автограф; г) индекс; д) анаграмма.2. Баяндама, дэрю жэне ютаптыц кыскаша мазмуныньщ жазылуы

капай аталады? а) азат жол; б) цитата; в) рубрика; г) узщщ; д) конспект.3. Когамга жэне табигатка деген кезкарас ж уйеа калай аталады? а) арман; б) бага; в) дуниетаным; г) ой-epic; д) иллюзия.4. «Ьгишстт» деген сезге магынасы жагынан сэйкес келепн сезд1 тап. а) когамдык; б) адамгершшк; в) кэсшкой; г) агрессивтт; д) елемеу.5. Жануарлар мен ешмдйстердщ ец к у п т тепн шыгару туралы

гылым калай аталады?а) бионика; б) химия; в) селекция; г) ботаника; д) физиология.6. «Демократия» деген сезге магыналас угым калай аталады?а) анархия; б) абсолютизм; в) халыкгыц 6imeyi; г) династия; д) таптар.7. Адамдардыц eMipi мен 1с-эрекет1не катысты зандылыктар

жиынтыгын калай атаймыз?а) резолюция; б) каулы кабылдау; в) дэстур; г) кодекс; д) жоба.8. «Ек1жуздшк» сез1не карама-карсы сез калай аталады?а) шынайылык; б) карама-кайшылыкты; в) алдамшы; г) сыпайы;

д) nieuiiM кабылдагыш.9. Егер ек1 жакты айтыс тус1нушш1кпен аякталса, калай аталады? а) компромис; б) карым-катынас; в) 6ipiry; г) келксез; д) карама-

карсыльщ.10. Коршаган ортага кызыгушылыгы жэне белсендш1п болмаган

жагдайды калай атайды?а) рационалды; б) пассивт1; в) сергект1к; г) катал; д) карама-

кайшылыкты.11. Тусшит кец жэне жан-жакты ece6i тугел адамды калай атаймыз? а) интеллигентт1; б)тэж1рибел1; в) 6miM epici кец, бш1мдарлык;

г) талант; д) ез niKipi бар.12. Этика неш окытады? а) психика; б) мораль; в)табигат;

г) котам; д) енер.13. «Уксастык» угымына карама-карсы сезд1 тап? а) б1рдейлж;

б) дара; в) сенд1ру; г) эр турл1; д) шектелген.

9-254 129

14. Оркениет дегешмо не?А) формация; б) ежелп; в) енд«р1ст1к; г) мэдениет: д) карым-

катынас.15. Оппозиция дегешмз не?а) карама-карсы эрекет жасау; б) келкмм; в) пшр айту; г) саясат;

д)шеппм.16. Дамуга карсы туратын адамдарды калай атайды?а) демократ; б) радикал; в) консерватор; г) либерал; д)анархист.17. «Басымдылык» деген сезге уксас сезд1 калай атаймыз?а) ойлап шыгару; б) идея: в) тандау; г) алгашкы; д) бас кару.18. Коалиция дегешм1з не?а) конкуренция; б) саясат; в) кастык; г) жарылу; д) 6ipiry.19. «Альтруизм» сезше магыналас сезд1 тап?а) адамсуйппгпк; б) езара катынас; в) сыпайылык; г) эгоизм; д)

адамгершипк.20. Кукыкка ген келуге завдылыктан тзуелдиппн босату дегешми не?а) зан; б) эмиграция; в) ундеухат; г) эрекет; д) эмансипация

№ 2 тапсырмага сипаттама жэне мысалБершген тапсырманын сол жагынла жазылган сезге усынылып

отырган 4 нускаудын 1шшён магынасы жагынан сэйкес келепн сезд! табу керек. Мунда дурыс жауап 6ipey гана. Мысалы. Гасыр: а) та- рих; б) 100 жылдьпс; в) кубы лыс; г) прогресс. Мундагы дурыс жау­ап б) 100 жылдык.

1. Прогрессивп: а) интеллектуалды; б) ал га умтылу; в) алгыр; г) артта калушылык.

2. Жокка шыгару: а) жаздыру; б) кеШнге каддыру: в) хабарлау; г ) кы с карту.

3. Идеал: а) киялдау; б) болашак; в) даналык; г) жепсп'ктер шыны.

4. Аргумент: а) дэлелдеме; б) кслкгу; в) дяуласу; г) сездер тЬбеп.5. Аныз: а) ежелп; б) шыгармашылык; в) мурш ерик; г) гылым.6. Имансыздык: а) турактвлык; б) кныншылык; в) жагымсыз;

г) рухсыздык.7. Талдау: а) дэлелдеме; б) талкылау; в) сын; г) икемдшк.8. Улп: а) кеопрме; б) тур; в) курылым; г) кескш.9. Кадам: а) созылмалы; б) усыну; в) аттам; г) келем.10. Элеуметпк: а) кабы/даман. б) ерюндш: в) жоспарлангап: г) ко­

гамдык.130

11. Акикат: а) шындык; б) жасыру; в) итермелеу; г) салыстьфу.12. Аграрлы: а) жергшкп; б) шаруашыльщ; в) жер ещцруип;

г) шаруа когамы.13. Экспорт: а) сату; б) товар; в) алып шыгу; г) сауда.14. Тшмдй а) кажегп; б) эрекетп; в) шепнм; г) ерекше.15. Радикалды: а) турактылыкгы; б) жауапты; в) соцгы; г) арт-

та калушы.16. Жагымсыз: а) сэттшк; б) eTipiicuii; в) Tepic эрекет жасаушы;

г) ацгарымсыздык.17. Мораль: а) этика; б) даму; в) кабшет; г) кукык.18. Зерттеу: а) жумыс жасау; б) бакылау; в) танып бшу; г) жо-

спарлау.19. Субъективтк а) кыскаша; б) когамдык; в) жекел1к; г) жасы-

рынды.20. Эсерленпш: а) акындык; б) сез!мтал;; в) куанышты;

г) тусшшйз,

№ 3 тапсырмага сипаттама жэне мысалCi3re уш катар сез бершедг. Магынасына сэйкес тертшпп сезд1

табуыцыз керек. Мысалы: Эн - композитор - ¥шака) аэропорт; б) ушкыш; в) конструктор; г) жанармай; д) аткыш.Кайырымдьшык - кастандьщ - Кунд1з - а )кун; б) тун; в) апта; г)

сенбц д) тэушк.1. Етктйс - отьфу - зат eciM -а) езгерту; б) бейнелеу; в) колдану; г) отыргыш; д) жазу.2. Фигура - ушбурыш - Заттыц куш -а) суйыктык; б) козгалыс; в) температура; г) су; д) молекула.3. Жылу - TipiuuiiK кез1 - Orreri -а) газ; б) су; в) еымдш; г) даму; д) демалу.4. Раушан - гул - Капиталистер -а) эксплуатация; б) жумысшы; в) саясаткерлер; г) тобыр; д) фа­

брика.5. Салкын - ыстык - Крзгалыс-а) инерция; б) тыныштык; в) молекула; г) ауа; д) езара эрекеттеспк.6. Косынды - сумма - Барлыгы -а) еселеу; б) бвлг1ш; в) нэтиже; г) кебейту; д) сан.7. ретпк - сандык - Епспк -а) кету; б) эрекет; в) катысу; г) сез курамы; д) ж1ктеу.8. 0с1мд1к - сабак - Жасуша -

131

а) ядро; б) хромосома; в) акуыз; г) фермент; д) бел!ну.9. Найзагай — жарык - Кубылыс -а) тас; б) козгалыс; в) ауыр куш; г) салмак; д) жер.10. 0лен - поэзия - Энпме -а) итап; б) жазушы; в) повеет; г) сейлем; д) проза.11. Солтустш - онтуспк - Жауын-шашын -а) шелейт; б) полюс; в) жанбыр; г) кургакшылык; д) климат.12. Алгашкы кауымдык курылыс-кулиеленушшк-Кулиеле-

нушшк -а) социализм; б) капитализм; в) кул иеленулплер; г) мемле-

кет; д) феодализм.13. Тау - бшктш - Климат -а) салкындык; б) температура в) табигат; г) географиялык кещпк;

д) ecinoiK.14. Старт - финиш - Пролог -а) текст аталуы; б) Kipicne; в) абзац; г) эрекет; д) эпилог.15. Согыс - ел!м - Жекеменпнк -а) феодалдар; б) капитализм; в) тенаадк; г) кулдар; д) крепост­

ные крестьяне.16. Диометр - радиус -Денгелек -а) дога; б) сиг мент; в) кесщш; г) сызык; д) шенбер.17. Колумб - саяхаттанушы - Жер ешкшу-а)алгашкы ашкан адам; б) тау курылымы; в) жауын-шашын;

г) курбан; д) табиги курылым.18. Папоротник - спора - Сосна —а) шишка; б) ине; в) еамдж; г) тукым; д) шырша.19. Ауа кысымынын темендеунжауыи-шашын-Антициклон -а) ашык ауа райы; б) циклон; в) климат; г) ыл< алдык; д) ауа-райы

биту орталыгы.20. Кул иеленулплер - буржуазиялар - Кулдар -а) кул иеленушшк котам; б) буржуазия; в) кул иедвнушалш;

г) жалданбалы жумысшылар; д) туткынга алынтандар.21. Ьалга - кату - Генератор -a) 6ipiry; б) ендгру; в) косылу, г) езгерту; д) кыздыру.22. Тиггвртбурыш - тепе - Куб -а) кеюспк; б) кабырта; в) бипепк; г) ушбурыш; д) 6ip жаты.23. Эпителий - улпа - А орта -а) журек; б) iunci муше; в) артерия; г) кантамыр; д) кан.24. Байлык — кедейл!к - кул пелену шип к -

132

а) бшикке багынушы; б) жеке еркшдцс; в) тецйздж; г) жеке меныик; д) феодалдык курылым.

25. Роман - тарау - влец -а) поэма; б) рифма; в) жол; г) ритм; д) жанр.

№ 4 тапсырмага сипаттама жэне мысал Бес сез бершед1, тертеу ортак 6ip магынаны бшд1ред1, 6ipeyi

магынасы жагынан сэйкес келмейш, ягни 6ip гана сезд1 табу ке­рек. Мысалы: а) тарелка; б) тостаган; в) стол; г) кострюля;д) журпзу.

1. а) журу, б) сеюру, в) билеу, г) жупру, д) отыру.2. а) т1к сызык; б) ромб; в) т1ктербурыш; г) квадрат.3. а) параллель; б) карта; в) мередиан; г) экватор; д) полюс.4. а) очер; б) роман; в) эцпме; г) сюжет; д) повесть.5. а) кул иеленуип; б) к р ; в) крестьянин; г) жумысшы; д) коленерип.6. а) ушбурыш; б) кейнд1; в) узындык; г) квадрат; д) шецбер.7. а) пролог; б) кульминация; в) машмет; г) корытьшды; д) эпилог.8. а) эдебиет; б) гылым; в) живопись; г) сэулет eHepi; д) кол eHepi.9. а) а орта; б) кантамыр; в) журек; г) артерий; д) капиляр.10. а) сипаттама; б) салыстыру; в) мшездеме; г) ертеп.11. а) пейзаж; б) мозайка; в) икона; г) фреска; д) кисть.12. а) цитоплазма; б) корекгену; в) ес1м; г) ттркенушшж; д) кебею.13. а) жацбыр; б) кар; в) жауын-шашын; г) шык; д) буршак.14. а) жылдамдык; б) тербелю; в) куш; г) салмак; д) тыгыздьщ.15. а) тауар; б) кала; в) базар; г) табиги шаруашылык; д) акша.16. а) Куба; б) Жапония; в) Вьетнам; г) ¥лыбритания; д) Исландия.17. а) макал; б) елец; в) поэма; г) эцпме; д) повесть.18. а) барометр; б) флюгер; в) термометр; г) компас; д) азимут.19. а) кем1ркышкыл; б) жарык; в) су; г) крахмал; д) хлорофил.20. а) узындык; б) метр; в) салмак, г) келем; д) жылдамдык-

№5 тапсырмага сипаттама жэне мысал EKi сездщ шшен ортак жалпы сезд1 тап. Мысалы: шырша —

карагай -лкенект1 агаштар; Жацбыр- буршак- жауын-шашын. Орын­дау уакыты 4 минут.

Тапсырмалар:1. Epreri — макал.2. Атом - молекула.3. 0ймд1ктану - жануартану.

133

4. Портрет - пейзаж.5. Азия - Африка.6. Ампер - вольт.7. Журек - артерия.8. Париж - Лондон.9. Феодализм - капитализм10. Кажырлык - ерлнс.11. Камап - плотина.12. Косынды - кебейпнда.13. Майлар - акуыздар.14. Бултты - жауын-шашын15. Газ - суйыктык.16. Fылым - OMip.17. Цунами - дауыл.18. Классицизм - реализм.19. Астарлы сез - суретгеу.20. Ыскырык - шу.

№6 тапсырмага снпаттама жэне мькал Бул тапсырмада белгш 6ip ережс бойынша орналаскан сандар

катарын жалгастыру керек. dp6ip катардын сандык жалгасуынын езшдш ережеЫ бар. Мунда эр турш амалдарды колланамыэ. Мыса­лы: а) 2; 4; б; 8;...

б) 9; 7; 10; 8; 11; 9; 12;...I.6 ; 9; 12; 15; 18; 21;...2. 9; 1; 7; 1; 5; 1;...3,2; 3; 5; 6; 8; 9;...4. 10; 12; 9; 11; 8; 10;...5. 1; 3; 6; 8; 16; 18;...6. 3; 4; 6; 9; 13; 18;...7.15; 13; 16; 12; 17; П; ...8. 1; 2; 4; 8; 18; 32;...9. 1; 2; 5; 10; 17; 26;...10. I; 4; 9; 16; 25; 36;...II. 1; 2; 6; 15; 31; 56;...12. 31; 24; 18; 13; 9; 6;...13.174; 171; 57; 54; 18; 15;...14.54; 19; 18; 14; 6; 9;..15. 301; 294; 49; 44; 11; 8;

134

Жалпы жауаптары бойынша дурыс жауаптары (юлт)

№ №1тапсырма

№2тапсырма

№3тапсырма

№4тапсырма

№6тапсырма

1 Б Б Г В 242 д Б А А 33 В Г д Б 114 Б А г Г 75 В В Б А 366 В Г В В 247 Г Б Б В 188 А Г А Б 649 А Б В В 3710 Б Г д Г 4911 В А Г д 9212 Б В д А 413 Г В Б В 514 Г Б д Б 215 А А в Г 416 В В А В17 д А д А18 д Г Г Д19 А В А Г20 д Б Г Б21 Б22 А23 В24 Б25 В

№5 тапсырманыц кьтп

№ 2 упай 1 упай 0 упайL Халык ауыз эдебиеп Шыгармалар Баска жауаптар2. Заттьщ усак белшектерц Зат кдоамы Баска жауаптар3. биология: Tipi табигат

туралы гылым;Гылым дар Баска жауаптар

4. Бейнелеу OHepi туындылары; Суреттер Баска жауаптар5. Жер шарынын бел!ктер1; Географиялык,

КонтиненттерБаска жауаптар

135

6 Электр елшем 6ipniri; влшемдер Баска жауаптар7 Кдн айналу мушелер^ Кдн айналымы Баска жауаптар8 Астаналар: Калалар Баска жауаптар9 Когамдык кубылыс; Тарихи угым Баска жауаптар10 Мжсз-кулыктын унамды

Kepcenduirepi;Касиеттер Баска жауаптар

11 Жасанды су курылысы; Курылыстар Баска жауаптар12 Математикалык ic-амалдар

эрекеттер нэтижеа;Баска жауаптар

13 Органикалык заттар; Заттар Баска жауаптар14 Атмосфералык

кубылыстар;Ауа-райы Баска жауаптар

15 Заттын агрегаттык жай-Kyfii;

Заттар Баска жауаптар

16 Мэдениет салалары 1с-эрекет Баска жауаптар17 Стихиялык алат; Окигалар Баска жауаптар18 ©иер багыттары; Тарихи кеэец Баска жауаптар19 Эдеби эд!стер Сиионимдер Баска жауаптар20 Дыбыс Айкай-шу Баска жауаптар

Субте<гплерд1 с ап алы к талдау 1- субтест. Маглумиттшык- Эр турл1 бшм саласындагы тапсырмаларды алып Keryi. Когамдык-саяси 2,4, 8. 9, 11,14, 15,18. 20.Fылыми-мэдениегпк -1 , 3, 5,6, 7, 10, 12, 13, 16, 17, 19.2 - субтест. Маглуматтыльщ.Эр Typni бшм саласындагы тапсырмаларды алып Keryi, Когамдык-саяси - 1,2, 10, 13, 17, 20.Fылыми-элеуметтшк - 3,4, 5,6, 7, X, 9, 11, 12. 14, 15. 16, IX. 19.3-субтест.Эдебиег, казак тип - 1,7. п, 14, 21.Математика, физика - 2,4, 12, 16, 19, 23, 25.Тарих-5. II), 13, 17, 20.Биология - 6. 9, 15,24.География - 3, 8, 18, 22.Логикалык байланысгары бар эр Typni тапсырмаларды алып кгтут. Т ур -3 , 7,16, 17,24.Бвлнс-бутш - 9, 14, 23.Себеп-салдар - 12, 18, 20.Карама-кайшылык - 2, 10,11,22.

136

Ретш сактау- 13.Катарда орналасуы - 5.Функционалдык катынасы - 1,4, 6, 8, 15, 19, 21,25.4- субтест. Топтастыру (классификациялау)Эр турл1 мектеп пэндерЛ тапсырмаларын алып Keryi,Эдебиет, казак тип — 1, 5,10,15. 19.Математика, физика - 2, 8, 13, 16.Тарих - 4, 9,12,18.Биология - 6, 14, 20.География —3,7,11, 17.Абстракциялык тусйпктерге тапсырмалар - 12, 15, 16,20.Аралас тапсырмалар - 3, 6, 7, 8, П, 13, 18.Ретш сактау - 13.Накты угымдарга тапсырмалар - 1,2,4,5, 9, 10, 14, 17, 20.5 - субтест. К^орытындылау (жалпы шамалау)Эр турлЛ мектеп пэндер1 тапсырмаларын алып Keryi.Эдебиет, казак тш - 4,11,17.Математика, физика - 5, 8, 12, 16.Тарих-3 ,1 0 , 14,18.Биология - 2,6, 9,География - 1,7, 13, 15, 19.

Окушылардын акыл-ой дамуын аныктау тестш (ШТУР) орындау жэне уйымдастыру

Тапсырмаларды орындату ушш эр окушыньщ колына тапсырма­лар жинагы жэне жауап парагы бершедг Окушылар жауап паракка ездер1 туралы маглуматтарды толтырганнан сон, оларга тапсырма­лар кезепмен орындатылады. Зерттеу жумысы топлен журпзшетш болса, барлык балалар эр тапсырманы б1рдей бастап, 6ip уакытта аяктауы керек. Сондыктан бершген уакыт аякталганда тапсьфманы жинап алып, келеа блокты орьшдау уакыты басталганы айтьшады жэне оны орындау ережеа туащпршедь

Окушьшардын акьш-ой дамуын аныктау тест1н1ч эр субтеспсш жеке дара колдануга болады. Мысалы, «артыгын тап» субтест баланын угымдык корын багалауга, заттардьщ ортак касиеттер1н аныктауга жэне абстракциялануга кабшетш зертгеуге ьщгайлы жасалган тест болып табылады.

Тест нэтижелерт талдау137

1. Тест бойынша баланын жинаган баллдары эр субтест (5 - субтеспден баскалары) талсырмасына бершген дурыс жауаптар са- нымен есептелшедь С'онда эр дурыс орындалган тапсырмага 1 упай койылады. 1, 2, 3, 4, 6 субтестерш толык орындаган адам 80 упай жинактайды.

2. Бес субтест талсырмасына берген жауаптын кштке сай келгешне байланысты 2, 1, 0 упай деп багаланады. Окушылар жа­уабы кйггтеп жауаптын синоним! болса, ол дурыс деп есептелшедг Бул субтест бойынша ен жогары бага 38 упайга тен болады.

3. Баланын интеллекту алдык даму денгеш барлык тапсырмалар­ды орындау нэтижеанде алган упайдарынын косындысы бойын­ша багаланады (Max.: 118 упай). Дегенмен эр субтестщ басындагы суракгар жецшрек, ал ретпк HOMepi ескен сайын талсырмалар курдел1 болып жуйеленген. Сондыктан соцгы жаттыгуларга шамасы келгеш немесе барлык тапсырмаларды толык орындаганы баланын интеллекту алдык кызметке икемделт, анык байкалатындыгын керсетедь

Интеллекту алдык каб1леп1 зерттеуге арналган.Айзенк тесплер!

Интеллектуалды к кабшеттш i kti зерттеуге арналган Айзенк тесп сепз субтестерден турады. Олардын 6eceyi адамнын жалпы интеллекту ал дыкдаму децгейш багалаута арналган: лингвистикалык. математикалык, техникалык, дизайн, керкем-бейнел! жэне кернеп- логикалык ойлау керсепрштерш багалау ушш, ал yuicyi т - арнайы кабшеттершщ даму сатысын зерттеуге арналган. Субтестердш эркайсысы жеке-дара орындалады немесе барлык тапсырмаларды орындау фрагментаряык турде журпзшеди Бул штапта вербалдык жэне математикалык субтестер! бершген.

Лингвистикалык каб1мл1 аныктауга арналган Айэенкт1н сездЬс (вербалдык) субтест! Мсщсаты: жасесшр1мдерден бастап улкендерге дейшп ж ас кезешндеплердш евздж интеллект* жэне шыгармашылык кабиютпн зерттеу.

Вербалдык субтест евздш интеллектом немесе логикалык ой­лау проиееж зерттеуге арналган. Тесте анаграммалар кен1нен колданылган. Анаграмма детеншн гг ретс!з жазылтан эрштер жинагы. Оны шешу ушш бершген эрштердш орындарын *уы- стырыл кою аркылы магыналы сез шыгару керек. Сонымен юггар

138

кептеген сездердщ ортак журнагын, жалгауын т.б. белЛктерш дурыс табу аркылы шешшетш тапсырмалар келпршген.

Субтестще 6ipTe-6ipre курделенетш 50 тапсырма бершген. Кабшеттшктщ даму децгешн багалау белгшенген уакыт шпнде дурыс шешшш, тапсырмалардыц, жалпы санын орындаудьщ норма керсетюгшмен салыстыру жолымен журпзшедь

Орындау ережеск «СЛздерге 30 минутта шешуге 50 тапсыр- ма бершген. Тапсырмаларды кеп ойланбай тез орындау кажет. Егер субтестщ кандай да 6ip тапсьфмасы тез орындалмаса, оны етюзш ж1берш, келесюш орындацыз. Уакыт калса, тастап кеткен тапсырмага кайта оралуга болады».

Нэтижелерш багалаганда бершген уакытта дурыс орьшдалган тапсырмалардыц жалпы саны гана есепке алынады.

Тапсырмалар:1. Нуктелердщ орнына уш эрштен туратын сезд1 койыцыз.

Ол сез магынасы жагынан жакшаныц сыртындагы сездерд1 бишруге T H ic . ¥JIILA(...) ЗАТТЬЩ КУШ

2. Жакшаныц шине 6ipiHiui сезд1 аяктайтын жэне еюнпп сезд1 бастайтын эрштер жазыцыз. ПЫШ (...) ША

3. Анаграмманы шешвдз жэне бершген терт сездщ шшен магынасы жагынан артык сездЛ табьщыз:

КОХЙКЕСПИНЕТЕЖУРКЛТУФОБ4. Барлык топтастырьшган сездерд1 аяктайтын жалпы журнакты

г табыцыз. Нэтижесшде барлыгынан магыналы сездер шыгуы тшс.

5. Жакшаныц сыртында турган сездерд1 6ipiicripeTiH сезд1 жазыцыз:

АККУ (...) КУС6. Bipimui сезд1 аяктайтын жэне еюнип сезд1 бастайтын сезд1

жазыцыз: КА (...) МА

139

7. Анаграмманы шеппщз: ОЗУ РКААЙВАРСАВЕБЕКПВДШИЕН

8. Келеа уш сездщ жалгасы бастамасын табьщыз;MYPT

(.■■)< Г Г БАЙ БУРА

9. Жакшанын сыртында турган сездердЛ сейлемге 6ipiirripeTiH сезд1 жазыцыз:

К1ТАП (...) БУЛ АРЫ10. Bipimui сезд! аяктайтын жэне еюнпп сездо бастайтын сезд!

жазыцыз:

АША13. BipiHini сезд| аяктайтын жене ектпп сездо бастайтын срзш

жазыцыз:ТАК (...) ЛАК14. Жакшанын нише сыртындагы турган сездердш синонимш

жазыцыз:КУРЕС(...) ШАЙКЛС15. Артык сезд! табыцыз:

ПЭ (...) ЕК11. Анаграмманы шешйнз: АЧТОП

АИДРОФАГРЕЛТЕАШУНРА

12. Мына уш сездщ оргак бастамасын габыныз:МАЗ

( , . . ) ^ ----- ДАР

АПНИСЕЛЬЕШИНАСЛАНАРНАЛАРУМТ

16. Келес! сездердщ бэрше оргак жалгауды жязыныз: к -—-

17. EipiHiiii свзд1 аяктайтын жэне екшии сезд1 бастайтын сезд1 жазьщыз:

ЖАН(...)САТ18. Артык ce3fli табьщыз: САРАТ

KFJIbIT3AKЗИКВГОДАОЗАРлето

19. Бершген сездердщ бэрше ортак жалгауды табьщыз:

(...)

20. Жакшаньщ сыртында турган сездерге ортак синоним табьщыз: ИНФУЗОРИЯ (...) Б1Р ЖАСУШАЛЫ21. Магыналык жагынан Giprnmi сезд1 аяктайтын жэне екший

сезд! бастайтын созд1 жазьщыз: Н¥РЛЫ (...) ТАСПА22. Артык сезд1 табьщыз:

РЫКОЧВАЛЬБГДОУГАЦКАЖЛИУЬЕД

23. Жакшаньщ сыртында турган создерд1 6ipiKTipeTiH созд1 табыныз:

0TIPIK (...) 0РГЕ БАСПАС24. Бершген создердщ бэрше ортак жалгауды табьщыз;

25. Bipimui созда аякгайтьш жэне еюнип сезд бастайтын созда жазьщыз: СА (...) ОП

141

26. Артык сезда табыныз. ЗМАТЕРАЖПИАГОВЛИНЕРГ

27. Жакшанын сыртында турган сездерда сейлемге 6ipirriperiH сезд1 табыныз:

ЭДЕПТ1Л1К (...) АДАДДЫКТЫН БЕЛПС128. EipiHuii сезд! аяктайтын жэне екйпш сезд бастайтын сезд1

жазыцыз:0 ( . . . ) С

29. Артык сезд! табыныз:слоо окотиООРТОНТРББЛАГД

30. Бершген сездердщ бэрше ортак жалгауды табыныз:

31. Бершген сездердщ бэрше ортак жалгауды табыныз: ж Д

! и

32. Жакшанын сыргындагы сыртындагы сездерге ортак синоним тауып оны жакшанын ituiHe жазьщыз:

ЭДЕМ1 (...) КЕРЕМЕТ33. Bipiimii свзш аяктайтын жэне екшип свад бастайтын эр|птерд)

жазыныз.ЖАЗГЫ (...) ТАЙ

34. Артык сездо табыныз:KYPIBTГАРЙОТШЫЫКМШФЕЛИНДЬ

142

35. Бершген сездердщ бэрше ортак жалгауды табьщыз: н

(...)

36. BipiHmi созд1 аяктайтын жэне eKiHuii сезд1 бастайтын эрштерд1 жазыцыз:

А¥1ИА (...) АША37. Артык сезд1 табьщыз:

НЙНЕЙЭШТКИНСЕКДВЕХЧОКЗААЛЬБСОМТОТЛ

38. Жакдианыц сыртында тздэган сездерд1 сейлемге 6ipiicripe- тшсезд1 табыныз.

КЕЛ (,..)ОКЫЛЫК39. Бершген сездердщ бэрше ортак жалгау табьщыз:

40. Жакшаньщ сыртында турган создерге ортак синоним табьщыз:СЫЛТАУ (...) Д0ЛЕЛ

41. BipiHmi сезд1 аяктайтын жэне eKiHmi сезд! бастайтьш эрштерд1 жазыцыз:

ТАР (...) АП42. Артык созд1 табьщыз:

ЛЕДРАТЕДИЫШЫБНАСМАМИТГЕР

43. Жакшаньщ сыртындагы создерге ортак сезд1 табьщыз:Б1Л1М (...) 0MIP

143

44. EipiHiui сезд1 аяктайтын жэне еюнпи сездц бастайтын apiirrepiu табыцыз.

АТЫ (...) ШАН45. Келеа сездердщ ортак жал ray ын жазыцыз:

46. Артык сезда табыцыз:зоыкИЫРСТА1КПЛЫЫКЖ

47. Келеа сездердщ ортак жалгауын табыцыз:Л МС --------- ^ (...)АР ТОР САМ

48. EipiHiui сездщ соцы, екййш сездщ басы болатын ортак эрштердЛ табыцыз.

БАУЫР (...) АР49. Келезд сездердщ бэрше ортак жалгауды табыцыз:

50. Артык ceu i табыцыз:РБ1МБАОДFAATffillUЕЕМРЕНДАКРАЫСН

Жогарыдагы тапсырманы орындау уакыты 30 минут.

144

Айзенк вербалдык субтестшщ жауаптары1. ГАЗ2. а к3. ЖУРЕК. Калган сездердщ барлыгы спорттык ойындарды

бщщреда хоккей, теннис, футбол.4. ОР5. КИШИ6. ЛА7. АБАИ. Калган сездердщ барлыгы эншшер фамилияларын

бщщредк Серкебаев, Корузо.8. КАРА9.Б1Л1М10. ТЕР11. РАУШАН. Калган сездердщ барлыгы байланыс к¥ралдарын

бвдйредк почта, телеграф, радио.12. АЛ13. ТАЙ14. СОГЫС15. ШИЕ. Калган сездердщ барлыгы А эрпшен басталады:

апельсин, ананас, анар, алмэдэт.16. ОЛ17. САЯ18. СТОЛ. Калган сездерд1н барлыгы гулдер турлерш бицйредй

астра, кызгалдак, гвоздика, роза.19. ОМ20. АМЕБА21. БЕЙНЕ22. ЖАДГАК Калган сездердщ барлыгы иттер турлерш бщц1ред1:

овчарка, бульдог, пудель.23. сез24. ЕЛ25. РАЙ26. ПАРИЖ. Калган сездердщ барлыгы езендер атын бивдредй

Волга, Темза, Нигер.27. АР-УЯТ28. ТАР29. БЕЛГРАД. Калган сездерд1ц барлык дауысты дыбыстары О

apni болып келедг Осло, Токио, Торонго.30. АС31.ИНА

10-254 145

32. С¥ЛУ33. ТУРЫМ34. ДЕЛЬФИН.Калган сездердщ барлыгы едстардын аттарын бщтредг бурк«т,

торгай, шымшык.35. АР36. КАР37. ЭЙНШТЕЙН.Калган сездердщ барлыгы атакты жазушылардын аты: Диккенс,

Чехов, Бальзак, Толстой.38. БАЛАЛАР39. AFА40. СЕБЕП41. АЗ42. ТЕЛЕДИДАР. Калган сездердщ барлыгы жэндйггерд! бш-

д1редг шыбын. маса, термит.43. МЕКТЕП44. РАУ45. АТ46. К1ТАП. Калган сездердщ барлыгы жануарларды бширедц

козы, сиыр, жылкы.47. АЙ48. ЖАН49. ЫР50. ДОМБЫРА. Калган сездердщ барлыгы туыстык атауларды

бишредг нагашы, немере, карындас.Багалау шкал асы:Дурыс орындалган тапсырма 6ip балл деп багаланады. Вербалдьщ тест нэтижесш багалау графил

146

Графиктщ багандарынын горизонталдык сызыгына дурыс жауаптар саны тус1ршед1, ал вертикальда орналаскан баганда интеллектуалдык кабшет коэффициента (IQ) корсетшедь Пю батан арасындагы бурышты тец белетан диагональ салынады. Дурыс жауаптар саны тускен нуктеден жогары карай, диагональ- мен киылысканша перпендикуляр шыгарылады да, оныц диаго- нальмен киыскан жершен 10 баганына перпендикуляр журпзтедь Киылыскан жершдеп сан тексершген адамньщ интеллектуалдык кабшетшщ коэффициента болып табылады. Егер керсетааш 100-130 балдыц арасында болса, ол нормадагы бага деп есептеуге болады. KepceTKinii нормадан жогары болса, ол ерекше кабшеттшктщ неме­се интеллектуалдык дамудагы дагдарыс KepceTKinii болуы мумкш. Бул керсетаашта баска тесттер кемепмен тагы дэлелдеу кажет.

М атематикалык кабьлетп аныктауга арналган Айзенктщ сандык субтеста.Мацсаты: жacecпipiмдepдeн бастап улкендерге дейшп жас

кезещндегшердщ логикалык ойлауын, математикалык жэне шыгармашылык кабшеттерш багалау.

Зерттеу журпзу ушш тапсырмаларды бланкгге толтырып, оны эр зepттeлiнyшiнiн колына таратыльт бершедь Уакыт аякталганнан соц, тапсырмаларды жннап алып, дурыс шешшгенше карай эр адамньщ математикалык кабшетшщ коэффициента аныкталады.

Орындау ережеЫ: «СЛздерге бЛрнеше вариантта жасалган, б1ртандеп киындатылган шыгармашылык тапсырмалар бершген. Оларды орындау ушш эр тапсырмадагы сандардыц орналасу киындыктарын тауып, кажетта математикалык амалдарды жасау аркылы бос орынга жетаспей турган сандарды аныктап, оны тшста жерше жазу керек».

Орындау уакыты 30 минут.

Тапсырмалар1. Сандар катарын жалгастырьщыз: 18;20; 24; 32; ?2. Жетаспейтш санды койыцыз:

4 ?

3. Сандар катарын жалгастырьщыз: 212; 179; 146; 113; ?

147

о

5. Сандар катарын жалгастырыныз: 6; 8; 10; 11; 14; 14; ?6. Жбершген санды табыньп: 17 (112) 39.28 ( . . .) 49.7. Саадар катарын жалгастырыныз: 7; 13; 24; 45; ?8. Шбершген санды табыньп: 3; 9; 3.5; 7; 1.7; 1;....

9. Жлбершген санды табыныз: 234 (333) 567.345 ( . . . ) 678.10. Сандар катарын жалгастырыныз: 4; 5; 7; И; 19: ?11. Жетоспейтш санды табыныз:

5 4 ?

О О О

4/Л ч Ъ 3 ' ' ' S 2 ' '712. Сандар катарын жалгастырыныз: 6; 7; 9; 13; 21; ?13. МШершген санды табыныз: 4; 8; 6.6; 2; 4. 8; 6; ?14. Сандар катарын жалгастырыныз: 64: 48; 40; 36; 34; ?15. Жепспейтш санды табыньп:

2 6. . .

654 18 81 27

16. Ж|бери1ген санды табыныз: 718 (26) 582.474 (...) 226.17. Сандар катарын жалгастырыныз: 15; 13; 12; 11: 9; 9; ?18. Ж1бср1лгсн санды табыныз: 9; 4; 1; 6; 6; 2. I; 9;

санды табыныз:

148

19. Ж1бершгсн санды табыныз: 11; 12; 14; ?; 26; 42.20. ЭЮбершген санды табьщыз: 8; 5; 2; 4; 2; 0. 9; 6: ?21. Ж1бершген санды табьщыз:

? 14

22. Ж1бершген санды табьщыз: 341 (250) 466. 282 ( ...) 39823. Ж1бершген санды табьщыз:

24. Ж1бершген санды табыныз: 12 (340) 14.15 (...) 16.25. Сандар катарын жалгастырыныз: 7; 14; 10; 12: 14; 9; ?26. Жетюпейтш сандарды табьщыз:

4 / 4 ^ ?Q28. Ж1бершген санды табьщыз: 17 (102) 12.14 (...) 11.

29. Сандар катарын жалгастырыныз: 172; 84; 40; 18; ?30. Сандар катарын жалгастырыныз: 1; 5; 13; 29: ?31. Ж1бершген санды табьщыз:32. Ж1бершгсн санды табьщыз:

33. Сандар катарын жалгастырыныз: 0; 3; Н; 15; ?34. Ж1бершген санды табьщыз: I; 3; 2; ?; 3; 7.35. Ж1бершген санды табьщыз: 447 (366) 264.

262 (... ) 521.

36. Жепспейтш санды табыныз: 11

8- 0 - 1 413

\ 5 ^ ф - 4

9 3 137. Жепспейтш санды табыныз: 4: 7; V:. Н;14; 15; 19; ? 38.38. Жепспейтш санды табыныз:

5 ,2

7334 15

39. Ж1бер1лген санды табыныз: 3; 7; 15.6; 13; 28. 9; 19; ?

40. Жепспейтш санды табыныз:

2 5 94 8 13 •»

41. Ж1бершгсн санды табыныз:4^^6

842. Ж1бершгсн санды табыныз:

2 3

£39 17

43. Жепспейтш сандытабыныз:3 2

258

44. Ж1бери1ген санды табыныз: 643 (111) 421

150

45. Сандар катарын жалгастырьщыз: 857; 969; 745; 1193; ?46. Жепспейтш санды табыцыз:

3 2

47. Жлбершген санды табыцыз: 9 (45) 81.8 (36) 64.10 ( . . , ) ?48. Сандар катарын жалгастырыцыз: 7; 19; 37; 61; ?49. Сандар катарын жалгастырыцыз: 4; 41; 149; 329; ?50. Ж1бершген санды табыцыз:

Багалау шкаласы: Математикалык субтест жауабын багалау ушш теменде керсетшген улп бойынша график жасапады. Сол график- ке дурыс жауаптар санын горизонтал баганына Tycipin, ал коэф­фициент корсепаштерш вертикал баганга орналастырып алганнан соц, жогарьщагы, вербальдык тест нэтижесш талдагандай амалдар аркылы математикалык кабшетш коэффициент! (IQ) аныкталады.

13513012512011511010510095906 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26

Айзенк сандык субтеспшц жауаптары жэне олардыц T yciH iK T eM eci

1. 48. Катардагы сандар бастапкыда 2-ге, кешн 4-ке, сосын 8-ге, соцында 16-га артады.

151

2. 24. Сагат тип багытына карсы карай жургенде сандар репмен:3. 4. 5 ,6-га еседь

3. 80. Эр саннан ЗЗ-Ti алып отырамыз.4.5. Кетершген «колдагы» сандар он, ал томендеп «колдагы» сан Tepic

екеш белгш. «Баста» орналаскан сан олардын косындысы (+7 - 2 =-( 5)5. 18. Бул катар кезектесш келетш ею сан катарынан курылады. Bi-

piHuii кезектеп сандар 4-ке, ал екйпш кезектесш келетш сандар 3-не есш турады. Сондыктан, келеа сан - 18

6. 154. Бул жакшанын iuiimieri сан жакшанын сыртында турган сандардын ею еселенген косындысы.

7. 86. Сандар ею еселснедк содан кешн 1, 2, 3, 4 сандарын эркайсысынан алып тастаймыз.

8. 3. Бул - 6ipiHHii жэне екшии катар сандарынын жарты айырмасы.9. 333. Бул сан жакшанын он жэне сол жагындагы сандардьщ

айырымы.10. 35. Катардагы сандар тсзбеп б1рпндеп I, 2 ,4 ,8 . 16-га аргалы.11.5. «Бастагы» сандар «аяктагы» сандардын жартысына тек12. 37. dp6ip келес! сандар ею еселенш, одан 5 алынады.13. 7. YmiHmi катардагы сан 6ipimni жэне etrimui катардагы сан­

дардын жартысына тен.14. 33. Катардагы сандар 16, 8 ,4 . 2, 1-ге кемид!.15. 3. Егер сагат т1п1мен жылжыса, онда сан 3 есеге артады.16. 14. Жакшанын шпндеп сан жакшанын сыртындат ы сандарды

50-ге белгендегие тен.17.6. Кезектест келетш exi сан катарынан курылады. Бфшил

катардагы сандар 3-ке, ал екшшнлндегшер 2-ге кемш отырады.18. 4. dp6ip катардагы сандардын суммасы 14-ке тен.19. 18. dp6ip келеа сандар exi есеяент, оны 10-га азайтамыз20. 3. Уш катар сандары кему рет1мен орналаскан. BiptHiui ка­

тардагы сандар 3-ке, екшин катардагылар 2-ге, ушжш1деплер 3-ке кемндь

21. 18. Карама-карсы сектордын ею еселенген саны.22. 232. Жакшанын он жэне сол жагындагы турган сандардын CKi

еселенген айырмашылыгы.23. 20. Сандар 2 .4 ,6 , 8-ге артады.24. 481. Жакшанын шпндеп сан сыртындагылардын квадрат ынын

косындысы на тен.25. 6. Эр катардагы сонгы сан 6ipiHmi жэне екшпп сандардын сп

еселенген ihih айырмашылыгы на тен.

152

26. 19. Ауыспалы ею сандар катары орналаскан. Bipmnii катарда сандар 3 ,4 ,5-ке артады. Екшпп катардагы сандар 2 жэне 3-ке кемидь

27. 3. Еюнпп жэне терпшш «аяктагы» сандардан 6ipiHHii жэне YiuiHiui “аяктагы” сандарды алу керек. Нэтижесшде «куйрыктагы» сан шыгады.

28. 77. Жакшаньщ шпндеп сан жакшаньщ сыртындагылардьщ жар- тысына тец.

29. 7. 0p6ip керсетшген санныц жартысынан 2 саны алып таста- лынады.

30. 61. Алдыцгы ею санньщ ею еселенген косындысы келей санга тец.

31.11. Карама-карсы сектордагы сандарды ею еселеп, нэтижесше1 саны косылады.

32.44. 0p6ip сан ею еселенш, оган 2 саны косылады.33. 24. Катардагы сандар 3, 5, 7, 9-га артады.34. 5. Ауыспалы сандар катары келеа ретпен орналаскан. BipiH­

m i катардагы эр сан 2-ге артады, ал еюнпп катардагылар 1-ге кемцщ.

35. 518. Жакшанын iminfleri сан жакшаныц сыртындагылардьщ айырмасын eKi еселегенге тец.

36.3. «Аяктагы» сандар косындысынан «колдагы» сандар косын- дысын альт тастаймыз. Нэтижесшдс “бастагы” сан шыгады.

37. 19. Ауыспалы сандар катарынан тирады. BipiHmi катардагы сандар 5-ке артады, ал еюнпп катардагылар 4-ке артады.

38. 152. Егер сагат TUii багытымен талдасак, 9p6ip келеа сан eKi еселенш, нэтижесше peTiMeH 2, 3,4, 5, 6 сандары косылады.

39. 40. EKiHmi катардагы сандар 6ipiHmiaeruiepfli eKi еселеп, оган2 санын косканга тец: 2 х 19 + 2 = 40.

40. 20. 26. Жогаргы квадраттагы сандар 3, 4, 5, 6-га артады, ал теменп квадраттагы сандар 4, 5, 6, 7-ге еседь

41. 66. Егер сагат тшмен журсек, 9p6ip Keneci сан алдыцгыныц eKi еселенгенш 2-ге кебейту аркылы аныкталады.

42. 179. Егер сагат тип багытымен журсек, онда 9p6ip келеа сан ею eceneHin, оган 1, 3, 5, 7, 9 косьшады.

43. 64. Карама-карсы сектордагы сандардыц квадратына тец.44. 111. Жакша imiHfleri сан жакша сыртындагы сандардыц жар-

тьшай айырмасына тец.45. 4324. Сандар арасындагы айырмашылыкты кебейт1п, Ke3eri-

мен косып жэне азайту керек. Мысалы:153

857+ 112-969;969 - 112 = 745;745+ 112x2x2= 1193;1193- 112x2x2=4324.46. 6. Ауыспалы ею сандар катарынан турады. Eiceyi де 61р1нии

катар санынык квадрагына 2-Hi косканды бщщредкB ip iH iir i катар: 0 3 6 9;Квадраггтары: 0 9 36 81;Косамыз 2-Hi: 2 1138 83;Ешшш катар: 5 4 3 - eicire азаяды;Квадраттары: 25 16 9 - тертке азаяды;Косамыз 2-Hi: 27 18 II- демек 6 болады.47. 55 жэне 100. Он ж а к т ы сан сап ж а к т ы жакшанын нишдеп

саннын квадрагына тен- Жакшадагы саннын жартылай косындысы сыртындагы санга тен.

48. 91 Бершген катардагы сандар 6-га артады да. соган сай сандар12, 18,24, 30 сандарын курайды.

49. 581. Сандар катарын бастаймыз.0 2 4 6, келеа 8 болады;3-ке кебейтемйз: 0 612 18, келеснл 24; квадраты: 0 36 144 324, келесю 576;5 санын косамыз: 5 41 149 329, келескд 581.50. 6. Донгелек ншндеп сан ушбурыш бурышындагы санга ген, ал

ушбурыш iiuiHAeri сан осы сандардын айырмасына тен.

4.3 Жекешк касиеттердш психодиагностикасы

Гул га багыттылыгын аньщтауда 1967 жылы Б. Бессонный багыттылык сауалнамасы жарык керш. Сауалнама 27 пшрден турады, эрб!реуше 3 жауап нускасы болуы мумкш, олар тулга багыттылыгынын 3 турше сэйкес. Бакыланушы тек 6«р гана жауап* ты тандауга мщдетп, жауабы накгьшыкка сэйкес болуы керек не­месе онын niKipiHiH жогары дарежедеп формасын керсетедь соны­мен катар, ешкандай niKiprc сэйкес келмейтш нус ка алынады. Сон- да ен жакын жэне нактылыктаи тыс ею жауап нускасы гандалады «Кеб|рек» жауабына 2 упай, «азырак» 0, тандалмаган I упай. 27 niicip бойынша алынган упайяар, эрбф багыттылык турше белек косылып

154

есептеледь Осы эдютеме кемепмен келеа багыттылыктарды аныктау га болады.

0з1не багытгылык (Я) - жогары мэртебеге, бшпкке жету ушш пайда болатын агрессия, бэсекелеспкке икемдшйс, шектен тыс козгыштык, психоневроздык аурулары кем болуы мумкш. Жумыстар мен жумыстан канагатка, мадакка багытгылык.

Карым-катынаска багытгылык (О) - эр Typai шарттарга карамастан, адамдармен карым-катынасты сактауга умтылыс, езара ic-эрекетке бешмдшж, 6ipaK кебше накты тапсырмаларды орындауга немесе шын журектен баска адамдарга кемектесуше кедерп келиретш, котам жактауына багыт устау топка деген тэуелдшпс, баска адамга ба- уырмал болуга муктаждык жэне сол адаммен эмоциялык катынаста болуды кажет ету.

1ске багытгылык - юкерлш мэселелерд1 шешуге кызьн'ушьшык, жумыстыц оте жаксы мумкшдтне орындау, 6ipirin ic жасауга багыттылыгы ic кызыгушылыгы орындалу ушш оз шшршде тура алу кабшет1, егер ол niKip жалпы максатка жетуге пайдалы болады.

Нускау: Сурак парагы 27 пунктен турады. 0p6ipeyi бойынша 3 жауап нускасы мумкш: А, Б, В.

1) 0p6ip пункт жауаптарынан тек оз кезкарасыцызга сэйкес келетш немесе жакын магыналы жауапты тацдацыз. Егер eKi жауапка б1рдей бага берсещз де, езщ^зге ец жакын жауапты тацдауыцыз кажет. Жауаптар а, б, в эрштер1мен белпленедц жауап берген кезде пункт ном1рше сэйкес жауап нускасыныц 9pinTepi койылады.

2) Ещй с1зд1ц niKipini3re мулдем келмейтш жауап нускасын «оте аз» бел1мшщ астына жазамыз.

3) СНздЩ пййродзге келмейтш em6ip жауап болмаса жазбаймыз. 0з1щзд1 озодз алдауга кумар болманыз.

Жауаптар нускалары арасында «жаксы» немесе «жаман» жауап жок.1. Мен келеа жагдайларда жаксы эсер аламын:а) менщ жумысымды макулдаса.б) жаксы жумыс жасаудагы эсер.в) менщ достарымньщ болганын сезшу.2. Егер мен футбол ойнасам, онда мен болар ед1м:а) ойын тактикасын уйымдастыратын тренер.б) атакты ойыншы.в) тандаулы команданын капитаны.3. Мен1н ойымша, ен жаксы педагог - ол:

155

а) катысушыларга кызыгушылыкгы гаиыту, gpi жеке тулга ре- тшде карау.

б) пэнге деген кызыгушылыгын арттыра отырып, катысушылар 03iniH 6iniMiH осы пэнге терендегедт

в) ужымда ез niicipiH корыкиай айта алатын жагдай тугыза ала­тын.

4. Адам бойында маган келей каснетгер унайды:а) орындалган жумыска куанса.б) ужымда белсенд! жумыс жасайтын.в) баскаларга Караганда ез жумысын жаксы орындауга тырысатын.5. Мен достарымнын томендеп лей болганын калаймын:а) мумкшдж туганда адамдарга кемектесетгн.б) маган адал болганын.в) акылды жэне кызыкты адамдар болганын.6. Мен ен жаксы достар деп санаймын:а) юммен жаксы карым-катынаста болганда.б) ктмге эркашан сенуге болады.в) нмм ем1рде кеп нэрсеге кол желпзе алса.7. Кебшесе мен жаксы кермеймж:а) егер менде б1рдеце орындалмаса.б) егер жолдастарыммен карым-катынасым бузылса.в) егер меж энпмелесе.8. Менж ойымша, ен жаманы мугалгмнщ:а) кейб1р окушылар оган суйюмйз екенж жасырмайтын, оларга

кулш, эзшдессе.б) ужымда карама-кайшылыкгы оятады.в) езжщ пэжн толык бшмесе.9. Бала кез1мде маган кебшесе унаганы:а) достарыммен уакыт етюзген.б) орындалган жумыстын эсергв) меж 6ip нэрсеге мактаганды.10. М ент уксагым келеш:а) ем1рдс жаксылыкка кол жепспгенге.б) езжж жумысына шынымен бершген.в) акхвншшигшен жэне бауырмалдылыгымен ерекшеленетм11. Ен алды мен мектеп бояу керек:а) вмфд) куруга уйретепн тапсырмаларды шешепн.б) ен алдымен, окушынын инднвндуальдык кабтетш дамытуы.в) адамдарды ic-эрекетте кемектесетгн с ап алы тэрбиелеу.

15*

12. Егер менщ бос уакытым кеп болса, мен пайдаланар ед1м:а) достарыммен сейлесуге.б) кецш кетеру мен демалуга.в) ез1мнщ суййсп iciMe жэне ез бшм1ме.13. Мен кептеген жаксылыкка кол жетюземш, егер:а) ез1ме суйммд1 адамдармен жумыс ктегенде.б) менщ жумысым кызыкты.в) менщ куппм жаксы багаланса.14. Мен жаксы керемш, егер:а) баска адамдар меш багаласа.б) орындалган жумыска канагаттануды сезшсем.в) достарыммен жаксы уакыт етюзсем.15. Егер мен жайында макала газетке жазылса калар ед1м:а) окумен, жумыспен, спортпен байланысты кейб1р кызыкты

жумыс жайында айтса.б) менщ жет1епктер1м жайьшда жазса.в) мшдетп турде ужым жайында айтса.16. Мен бэршен де жаксы окимын, егер окытушы:а) маган тулгалык карым-катынаста болса.б) баскага кызыгушылыгымды оятса.в) ужымдык эцгшелесуде уйрету жагдайларын орналастыра алса.17. Мен ушш ец жаманы ол:а) жеке басыма деген кушейтушшк.б) мацызды ic-шара кез1ндеп сэтс1зд1к.в) достарымды жогалту18. Бэршен де багалаймын, мен:а) жеиспктйб) жаксы жумыстыц мумюцщктерш.в) практикалык турде ойлай бшущ.19. Мен мынадай тулгаларды:а) баскалардын езш темендететш.б) жш кикшж1ц тугызатын.в) жацашылдыкка карсы кезкараста болатынын.20. Жагымды, егер:а) барлыгы мацызды жумыспен айналысса.б) достарыц кеп болса.в) бэр1не унайсыц жэне жагымды эсер тудырасыц21. Мен1ц ойымша, ец алдымен жетекш1 мынадай болу керека) сешмдь

157

б) бедедш.в) тал ап койгыш.22. Бос уакытымда мен ... ютап окыр едш:а) жаксы достар табуга жэне жаксы карым-катынаста баяндау

жайындагы.б) атакты жэне кызыкты адамдар жайында.в) гыдымнын соцгы жепслктер! жайында.23. Егер мен1н музыкага деген каб1пепм болса, мен:а) дирижерб) композиторв) солист24. Мен калар едам:а) кызыкты байкау ойлан табуга.б) байкауда женш шыгуга.в) байкауды уйымдастырып жэне жетекшйпк етуде.25. Мен ушш ен маныздыны бшу.а) мен не icreriM келедгб) максатка калай жету.в) адамдарды максатка жетупг уйымдастыру.26. Адам умтылыс жасау керек. себебиа) баскалары оган кенйп толуы.б) ен алдымен, оны орындау.в) оны орындалган жумыска мэжбурлемеу керек.27. Мен бос уакытымда демаламын:а) достарыммен энп мел ссуде.б) кызыкты фильмдсрд! керудев) ез1М жаксы керетш ic iic h а й н а л ы су .

Айзенк тест! (мшез, эмоциянын туракгылыгы, тулганьш тип!)

Бул тест тулганьш непзп кдсиепн багалау ушш колданылатын негурлым кен тараган зерттеу эдкггсмес». Тест мазмунында усынылаш н 57 сурактын 1шшен 24 сурак адамнын интроаерттЫ жэне экстраверттЫ дэрежесш аныкгауга багытталады. Эрине «таза» экстравертгер мен интроасрттер болмайды, б!рак буя диала- зонда бслпл! 6tp полюс ке жакын багыттагы орынды айтуга болады

Сонымен катар, бул 24 сурак -шоцияныц турацсыздш ын не­месе, керюнше. турсирпылшы мен фСпщмдьипгфпы айкындайлы

158

Жэне соцында тестке с1здщ каншалыкты адал жауап бергешщзд1 багалауга мумюцщк беретш 9 сурак ецщршген. Сурактарга жауап бере отьфып, ыцгайлы болу ушш оц жауаптын тусына «иэ», бурые жауаптыц тусына «жок» деп жазыцыз.

4. «Сшкшу», кызынуды сезшу уинн ci3 жаца эсерлерге жш умтыласыз ба?

5. 0зщ1зд1 тус1нет1н, колдайтын жэне жубататын достарды кажет етеспз бе?

6. Ci3 бейкам адамсыз ба?7. С1зге «жок» деп жауап беру ете киьш деп ойламайсыз ба?8. Bip icKe Kipicy алдында ci3 ойланаеыз ба?9. Егер ci3 б1рдецеге уэде берсещз, эркашан уэдещзде (оныц

с1зге ыцгайлы немесе ыцгайсыздыгына карамастан) турасыз ба ?10. С1здщ кецш кушщздщ Tycyi немесе кетершу1 жш болып

тура ма?11. Эдетте, ci3 ойланбай жылдам icren, жылдам сейлейаз бе?12. Жеткипкп себептераз езщ1зд1 бакытсыз адам ретшде

сезтунйз жш бола ма?13. Бэс тжкен жагдайда, ci3 барлык нэрсеш iereyre барар ма

едпцз?14. Карама-карсы жыныстагы езвдзге унайтын адаммен эцпме-

лееющз келгенде, с1зде журекешу жэне кысылу ce3iMi пайда бола ма?

15. О з кейде езщ1зд1 устай алмай, ашуланасыз ба?16. Ci3 6ip сэтгпк кецш-кушщздщ 3cepiMeH эрекет етес1з бе?17. Ci3 айтуга немесе ютеуге болмайтындай нэрсеш айтып не­

месе ютеп койганда жш мазасызданасыз ба?18. Ci3 адамдармен кездескенше, эдетте, кггап окыганды дурыс

кереаз бе?19. Ci3fli ренжпу оцай ма?20. Сер11сйктерщ1збен жш болганды унатасыз ба?21. 0згелерден жасыргыцыз келетш ойларыцыз бола ма?22. Кейде колыцыздагыныц бэр1 жанып кетердей куш-куатыцыз-

дыц артып кетет1н1, ал кейде мулдем енжар болатыныцыз рас па?23. Ci3 достарыцыздыц аз болганын (ececiHe езщ1зге ерекше

жакын) артык керес1з бе?24. Ci3 жш армандайсыз ба?25. Озге айгайпаса, оган ci3 солай жауап 6epeci3 бе?26. 0зщ1зд1 кшэл1 сез1ну ci3fli жш мазасыздандьфа ма?

159

27. Слздщ эдеттеродздщ бэр1 де жагымды жэне дурыс па?28. Оз ce3iMini3re epix беруге жэне cepifcriicrepre барынша квнш

кетеруге кабшетшпз бе?29. Со езишд) тез елигетш жэне сез1мтал адаммъш деп есептейси бе?30. Слзд1 eTi xipi жэне кещдш адам деп есептей ме?31. Слз кандай да 6ip манызды icri кггегенде, оны одан да жаксы

1стей алар едим деген сез^м жш бола ма?32. Слз баска адамдардын ортасында болганда, кеп жагдайда

ундемейаз бе?33. О з кейде есек айтасыз ба?34. Басынызга эр турл! ойлар келетшдштен, уйыктай алмайтын

кездерщв бола ма?35. Егер С13 б1рдене туралы бшпщз келсе, б|реуден сураганнан

repi, оны ютаптан окыганды артык кереаз бе?36. СЧэдщ журелшз капы согатын кездер бола ма?37. Слзден уш ш зешн коюды талап ететш жумыс унай ма?38. Слзде дгрш ауруы устал калу бола ма?39. Егер тексеруден сактанбасаныз, кшшсте- жупшзш

тасыганыныз ушш эркашан акша телер ме едшдз?40. EipiH-6ipi эзщдеп отыратын ортада болу core жагымсыз ба?41. Си ашуланшаксыз ба?42. Слзге эрекеттщ жылдамдыгын талап ететш жумыс унай ма?43. Болуы мумкш жагымсыз окигаларга байланысты толкисыз ба?44. С о баяу, асыкпай журес!3 бе?45. Слздш кездесуге немесе жумыска кешискен кезйоз болды ма?46. Ci3 жш жаман туе кереаз бе?47. Слздщ сейлесуд1 унататыныныз сондай. бейтаные адам мен

энпмелесу жагдай ын ешкашан Ж1бермейтгнщ13 рас па?48. Слэд! кандай да бкр ауру ма залай ма?49. Егер адамдармен кеп карым-катынас жасаудан узак уакытка

айрылсаныз, взщ1зд1 ете бакытсыз сезшер ме едию?50. Стз езщид! жуйкес» жукарган адам деп атай аласыз 6а?51. Танысгарыныздын арасында сшг анык унамаитын дав* бар ма?52. Слз елнгн с ете ceuiuju адаммын деп айта аласыз ба?53. Адамдар и зд ш жумыстагы катеягктерщпд! немесе

жеке басыныздагы жаза басуларынызды нускаса тез ренжш каласыз ба?

54. Слз кениш кештерден нагыз рахат аду киын деп есептейсл бе?55. Озгелерден теменмш деген сез1м сЬш мазасыздандыра ма?

160

56. Ci3re айтарлыкгай жалыктыратан cepiieriKTepfli (компания- ларды) жандандырып Ж1беру оцай ма?

57. 0зииз туйнбейтш нэрселер туралы айтагьш кездерпцз бола ма?58. бзвдздщ денсаулыгыцыз туралы мазасызданасыз ба?59. взгелерге калжындаганды унатасыз ба?60. ¥йыктай алмаушылыктан жала шегейз бе?Тесттщ нэтижей бойынша взицздщ мшезйцз туралы niKip айту

ушш йздщ нэтижещзд1 мунда келлршген кштпен салыстыру кажет. Егер йздщ жауабыцыз кштпк т1з1мнщ жауабымен сэйкес келсе, оньщ тусына «+» белпйн койыцыз.

1) 1, 3, 8, 10, 13, 17, 22,25,27, 39,44,46,49, 53, 56 - иэ;5, 15, 20,29, 32, 34,41, 51 - жок..Сурактардыц бул шкаласы экстраверттт-интроверттжт1

айкындауга багытталган. Егер ci3 мунда «+» белпйн 12-ден жогары жинасацыз, онда йзд1 анъщ экстраверт деп, ал одан кем жинасацыз анык, интроверт деп есептеуге болады.

2,4, 7, 9, 11, 14, 16, 19,21,23,26, 28,31,33, 35, 38,40,43,45,47,50, 52, 55, 57 - иэ;

Сурактардьщ бул катары эмоцияцыздыц турщты неме­се турацсыз д ец геш н айкындауга багытталган. Бурые жауаптар мунда есепке алынбайды. Егер мунда йздер «+» белпйн 12-ден кем ж и н асац ы з, онда йздщ эмоцияцыз туристы. 6, 24, 36 — иэ; 12, 18, 30,42,48, 54 - жок.

Бул тузету (корректурапык) шкаласы деп аталады, ол йздщ сурактарга каншалыкты шын, адал жауап бергешщзд1 тексеру- ге мумкшдж бередь Егер мунда ci3 «+» белпйн 4-тен жогары жинасацыз, бул сурактарга жауап беруде езвдздщ алдыцызда аса адал болмаганыцызды бвдйредь

6зш -ез1 багалауга арналган тест

¥сынылган сурактарга жауап бере отырып, езвдзд1-езвдз бага- лауды аныктап кервдз. вйткеш бул пснхологиялык турактылыктыц вте мацызды керсеткшп болып табылады.

1. Ci3 кайта туылып, 0Mipini3fli басынан бастауды армандайсыз ба? (Иэ-4, жок-16).

2. Слздш ерекше шугылданатын icini3 бар ма? (Иэ-18, жок-5).3. Егер йздщ жумысыцыз алга баспаса, «Мундай нэрсе тек

менде гана болады» деп айтасыз ба? (Иэ-6, жок-12).11-254 161

4. Б1реудщ cinai кере алмайтынын бшсевдз куанасыз ба? (Йэ-16, жок-2).

5. Егер ci3 туралы 6ipey жалыюыраггын, суйюмсп адам репнде niKip айтса, адздщ намысьщыз келе ме? (Иэ-3, жок-12).

6. С1здщ танысьщызда да с1эдщ басыныздан еткен унамсыз жайгтар болганганын бшу азге кандай да б!р жубаньпи экеле ме? (Иэ-2, жок-16).

7. Кандай да 6ip icriH здздш катысуыцызсыз жаксы журш жатканына кезвдз жету! азд1 кобалжьгга ма? (Иэ-2, жок-16).

8. Лотореядан кеп сома утып алу тглеп азде жи1 бола ма? (Иэ-4, жок-20).

9. Туысгарыныз немесе достарыныз кымбат зат сатып алганын бшсенп. С1здщ тамырыныздын согуы жшлей ме? (И»-1, жок-20).

10. С1з улкен колемдеп тындаушылардын алдында пдарнцзгп айтуды унатасыз ба? (Иэ-16, жок-3).

Жиналган упай санын санап, алынган соманын шеш1М1Н алыныздар.

120 упайдан жогары, Озодзге езпшдщ кецинадз эбден тола- ды. Бфак ез-езщ1зге сын кезбен карау, накты ез-ез1н1зд| багалау га кабыетжп жеттспейд!. Бул жагдайды жакындарыныз бен достарыныздын кемепмен аныкгауга жэне багалауга тырысыныз.

60 тан 120 упайга дейт. СМз ез кушщнге жеткиикп турде сешмдклз, б|рак шексп ез-езвдзге кеншвдз толу мен ез-езйозд1 унатудан аулаксыз.

60 у пай дан томен. Сп опнпге-оннп унамайсыз. взшгш кол га алыныз жэне сёН1МД1 болыныз. Айналанызга караныз, еиш ш жете багаламайтыныныз мумкш екешн ойланыныз.

Кепке танымал эд1стер: миннсотты кеп факгорлы тулгалык сауалнама (MMPI) жэне турл! туст! Люшер тестк!

Миннсотты кепфаггорлы тулгалык сураккама (MMPI). Бул эд1стеме психологиялык дефегпа бар адамдарга, кебжесе, практи­ка жуз!нде клиникалык лиагностикала сэтп пайдаланады. ягни ме­дицина типмен айтканда дурыс когамдык ортага бей1млелу денгейж аныктайды.

Профилдерл1и бас гм таптер!.MMPI профилшде базиспк шкалалардын сандык корбёпсшпищ

ара- кагынасы графигпк турде бейиелеиед!. олардын эркайсысы соя162

немесе баска жеке адамдык тенденциялардьщ кершу дэрежеймен аныкгалады. Егер осы тенденцияларды кыскаша атап керсететш болсак, ap6ip шкалаларга темендегщей сипаттама берем1з.

1-шкапа. Жогары кысымшылдык керсепаш, жогары дэрежеде бакылау жеке адамнын теракты касиетшщ саласы реющде, дизадап- тация кез1нде ез агзасыныц дурыс калыптасуыньщ ауыткушылыгына кеп зейш аударатындыгын бидщред!. Темен керсеткштер - бул карама-карсы магынаны бщщред!, ягни жогарыда керсетшген жеке адамнын ерекшелштер1 мен жагдайынын болмауын айкындайды.

3 - шкала - эмоциональды лабилдшк - онын керсеткшцнщ нор- мадан шыгып кетерму1 ортадагы эсерлерге жогары сез1мталдыкты жэне эмоциональды жагдайынын тураксыздыгын бейнелейдь Жогары болган кезде истероидтык, ягни мазасыздык куш жогары кершедй

2 - шкала - пессимиста шкаласы, бул сапа канагаттанбаушылык, уайымдауга бешмдшкт! керсетедь Бул адамныц депрессиялык жагдайда екенд1пн бивдредь

4 - шкала - импульсивтж шкаласы. Жогары болуы астеникалык тип1н бейнелейдт Жогары импульсишт психопатиялык мшез- кульпсгардьщ нашарлыгы пснхопатиялык синдромдардыц белпсш керсетедт

5 - шкала- жумсактык шкаласы. Батылдык жартылай релдж мшез- кулыктыц дэржейнщ сэйкес келуш жэне сексуальды бешмдеушипк децгешн керсетедт

6 - шкала - Талапшылдык. 0p6ip icTiH орындалуына шектен тыс тал ап коюга бешмдшш, жагымсыз уайымдауларга токталу жэне бэсекелеспют бейнелеу. Жогары керсеткштер! аффектке бешмдшшн сипаттайды.

7 - шкала - мазасыздык. Жогары уреЙ1шлдшт1, мазасыздык, ез - езше сенбеупйлж, конформдьшыкты айкындайды. 7 - шкала бойынша жогары керсетюштер кершген психастеникалык акцен­туация проблемаларын, тежелппткт1 игеру, жуйке ауыткуларын сипаттайды.

8 - шкала - даралылык шкаласы. Жеке ойы мен жасаган кылыктарыныц тэуелйздш соншалыкты, твдп котам талабына сэйкес келмейтш пшрлерд1 б1лд1ред1. Жогары керсетюштер кезвде ез1цщк кызыгушьшыктар, айтып болмайтын кылыктар, шешуге мумкш емес мэселелерд1 кетерушен кершедт

9 - шкала оптимистш децгейд! айкындайды жэне эсер етедь163

Темен жатса жалпы белсендипкп жэне ешрдо суюпшпк денгей ш темендету непзш бщщредц.

10 - шкала карым - каты нас ка бешмдш к. Жеке адамнын элеуметпк елйегеуяерхн, субъективп уайымдарына кенш белу, туйыктыкка дейш баргандыгын керсетеди сонымен 6ipre жеке адамнын шындык элемге кецш белу] немесе ез1Н-ез1 бакылау ы темен дедгешн айкындайды.

М. Лю ш ердш тустерд! тацдау эдна

М. Люшердщ тустерд] тандау тест - тусп субъективп турде тандауга непзделген проективл эдклеме. Ту стер адамдар бой- ында физиологиялык немесе пснхологиялык дамудын тш м дш пн аныктауга мумкждж бередь Бул жагдай мэдениет, эстетика, тазалык ендф 1стер1нде бурыннан ескерщш келсдг Тустерге деген эмоцио- налды катынас психодиагностикада кабылдаудьщ ерекшелнзн керсетедг

Люшер тесп адамнын тусп тандау барысында онын ic-эрекет, кевдл-куй, жеке тулгалык ерекшелпсгерш айкындайды. Лю­шер бойынша ту стер сипаггы непзп 4 жэне косы мша 4 тустерге непзделген (казйрп танда Люшер эшстемесшш 8, 16, 32, сонымен катар, компыотерлйс багыттары белгш).

Непзп тустер:1) Кек - тыныштыкты, сабырлыкты бщщрсдй2) Жасыл - с е ш м д т к сезш ш . кайсарлыкгы, кейде кырсык-

тыкты бщшред!.3) Кызгылт с ары, кызыл - ер!к-гуш, Ж1герли т, агрессивплпгп,

кызбалыкты бицпредт4) Акшыл сары - белсендипкп, карым-катынаска талпынысты,

аш ыкжуздиш т биш редгКосымша густер:5) кулгш 6) коныр 7) кара 8) сур. Бул тустер жагымсьп тусгер:

стресс, мазасыздык, коркыныш. ренжуш биадредь 0зара oiperefi орналаскан жагдай да олардын позициясы бойынша perrenyi жогары денгейде болады.

ЗерттсуД! журпзш отырган психолог барлык карточкаларды араластырады да, зерттедуппнщ алды на кояды. Зерптеяуил ал­ды нда турган карточкалардын шлнен ен унамдысын тавдап алады.

164

Зерттеуий зерттелшушшщ тустерд1 тандау барысында 6ip затка уксастырмауы KepeicririH ескерту керек. Тацдалган карточканы ауда- рып белек кою кажет. Осылайша карточкаларды тандаган сон, пси­холог койьшган ретте карточка номерлерш жазып алады.

2-3 минуттан сон, зерттелупп эдют1 кайталайды, 6ipaK алгашкы тандауын еске TycipMeyi кажет, тустерд1 тандау барысы алгашкы рет жасалгандай орындалуы тшс.

Алгашкы тандау ыкылас, куй, ал екшип шынайылылыкты сипат- тайды. Зерттеу максатына сэйкес, тесттщ нэтижесш келесщепдей талдаулар жасаймыз.

Тестшеу нэтижеанде келеы позициялар алынады:1 жэне 2 тавдау - (++ белгшенед1)3 жэне 4 тандау - (хх белгшенедО 5 жэне 6 тандау ~ (= = белгшенедО 7 жэне 8 тандау - (- - белгшенедОМ. Люшер зерттеулердщ 36000 нэтижелерше непзделш,

тандалган позицияларга темендегщей талдау жасады. Алгашкы позиция максатка жету тэсшдерш бщщред1 (мысалы: кек туе ic- эрекетп), екшшщен, байсалды, тапсырманы киналмай орындай- ды. Екшнй позиция, зерттелушшщ багытталган максатьшыгын керсетедь YmiHmi жэне тертшпп позиция, туст1 кабьшдау мен шынайы жагдайды туйвднувд керсетедь Немесе жагдайга байланы­сты ic-эрекет бейнесш айкындайды. 5 жэне 6 позиция туске деген немкурайльшыкты немесе нейтралды катынасты керсетедь Ягни, зерттелупп езшщ кецш-кушн, мотивтерш аталган туспен байланы- стырмайды. Тандалган туе кецш-куй мен муктаждыкты, мотивта те- жеуге талпынады.

Тандалган тустерд1 жазу барысында олардыц ретпк номер1мен тандалган позициясы ескершедь Мысалы: кызьш, сары, кек, суры, жасыл, кулгш, коцыр тустер тацдалды.

+ + х х = - -3 4 102 5 67

(++; х х ;= ; —) зоналары 4 функционалды топтарды курайды. Тандау барысында Keneci аспектшер ескершеди Алгашкы жэне 2-топтамада тустерд1 таццау peTi.Heri3ri жэне косымша тустердщ езара орналасуы.Алгашкы жэне соцгы позицияда тустердщ орналасу реп

ескершедьHeri3ri тустердщ орналасуын багалау барысында, оларды бесшпи

165

позициядан кейш орналастыру, муктаждыктын канагаттанбауынан, ягни мазасыздык, жагымсыз кещл-куйдщ бар екещцгш керсетедг

Сонымен катар, непзп тустердщезараорналасуы карастырылады. Мысалы: 1 мен 2 (кок пен сары) катар турса, бул «жеке» субъекгивгп багыпылыкты керсетедй 2 мен 3 (жасыл жэне кызыл) шеш1мге ке- луде езбеттшш автономдылыкты керсетедк 3 пен 4 (кызыл жэне сары) «сыргган» багытталганды керсетедк 1 мен 4 (кок пен сары) зерттелшушшщ сырткы орт ага тэуелдшпн кврсетедг I мен 3 (кек пен кызыл) жагымды байланысты бщщредь

М. Люшер бойынша непзп тустер твмендеп психологиялык мукгаждыкгарды бщщредт.

№1 (кек) - канагаттануга деген муктаждык, тыныштык. туракты жагымды куштарлык.

№2 (жасыл) - езш-ез1 танытуга деген муктаждык.№3 (кызыл) - жепспкке умтылу, ic-эрекетп белевши орындауга

деген муктаждык.№4 (сары) - армандау. жаксылыкка сену.Егер непзп тустер 6ipiHuii-6eciHiui позицияда орналаскан бол­

са, зерттелшушшщ мукгаждыгы канагаттандырылган деуге бо­лады. жаксы деп кабылданады, егер алтыншы-сепзшхш пози­цияда орналаскан болса, жагымсыз жагдайлардын салдарынан канагаттандырылмаган болып есептелед1 немесе мазасыздык, конфликтпк жагдайлар болуы мумкш. Шетгелген непзп тустер стресс ретшде багаланады. Мысалы: кек туе, тыныштыктын болма- уын б1лд1ред].

Люшер тустершн тандалуы темендепдей жагдайда талданады.Жасыл тусте курдел! ic-эрекет жагдайында зерттелушшщ epic-

Ж1гердш икемдипп бай кал алы.Кызыл туе максатка жетуге деген умтылыс ceiiMi мен ерш купли

керсетеда.Сары туе жепепкке деген ymit сез1мгн керсетедкАталган уш туе алгашкы катарда 6ipre турган жагдайда.

ic-эрекеттщ жогары ен 1мд1я 1пмен жумыска кабшеттшктг керсетедг Егер екшоп катарда жэне белек турса, и эти же жагымсыз болады.

Мазасыздык кврсетпштсрк Егер непзп туе алтьшшы орын- да турса «-» деп белпленедк будан кейш турган 7-8 позицияларда осылайша белпленед! Жагымсыз кеюл куй, мазасыздык релизе карастырылады.

166

Люшер тестгнде мундай жагдайлар позициялык туе номершен белгшесе, устане А эрш койылады. Мысалы: А/1 А/6 А/О

Компенсация керсеткштерь Стресс, мазасыздык жагдай, 6ipiHuii турган тандау туешщ компенсациясы деп кабылданады. Мундай жагдайда 6ipiHuii орында турган санныц устане С эрш койылады. Егер алдыцгы орынга непзп тустердщ 6ipi койылса, жагымды кубылыс ретшде кабылданады. Эрине, стресс пен компенсацияныц керсетаапп кецш куйдщ жетаспеушшгш керсетедь

Егер компенсация косымша тустер аркылы жузеге асырьшса, тест нэтижеа жагымсыз куйдщ, мотивтердщ жэне коршаган ортага де­ген жагымсыз карым-катынастыц KepceTKinii ретанде талкыланады.

Интенсивта мазасыздык керсетюни непзп тустердщ орналасу по- зициясымен сипатталады. Егер непзп туе алтыншы орында турса, мазасыздыкты калыптастыратын фактор элаз болып саналады (!- бул лепта белпамен белгшенедО; егер непзп туе 7 позицияда турса, оган!!! уш леп белпа койылады. Сонымен катар, стресс, мазасыздык бастамасын сипаттайтын 6-га дейш белп койылуы мумкш.

! !! !!!А/2 А/1 А/4

Жагымсыз компенсация жагдайы да осылай багаланады. Компен­сация непзп тустер мен кулгш туспен белпленед! жэне оган белп койылмайды. Егер коцыр, кара тустер, сур тустер упшпш позиция­да турса, 1 лепта белпа койылады, екшпй позицияда болса, 2 лепта белпа койьшады. EipiHiui позицияда болса, 3 леп белпа койьшады. Осылайша, алты белп болуы мумкш.

!!! !! ! с с с + + +6 0 7

Егер «!» белпа кеп болса, болжам жагымсыз болып есептелшедь Жинакталган нэтижелерд1 ескере отырып, психнкалык куйш

ретгеу жэне езшдйс реттеуде журпзшетан аутогецщ жаттыгулар, ic-шаралар уйымдастырылады. Кайта журпзшген тестген кешнп мазасыздыктыц темендегецщгш керуге болады. Тестшеу нэтижелерш талдау барысында соцгы сепзшип позициядагы туста багалауга мэн берген жен. EipiHiui жэне сепзшии позицияныц езара катьшасына кецш аудару керек.

Люшер тестанщ нэтижелерш талдау барысында алынган психодиагностикалык ManiMerri аныктау, бакьшау, кужаттарды

167

зерттеу нэтижелер1мен сэйкестеширу керек. Осындай жан-жакты тулгалы к зерттеу, жеке адамнын психологиялык epeKiiieniicrepi тура­лы корытыиды жасауга мумкшдш бередг

Беюту сурактары:

1. Б. М. Теплова, С. Л. Рубенштейн зерттеулершдеп кабшеггер теориясы.

2. Кабшетпн факторлы теорняларына сипаматама бер (Ч. Спир­мен, Л. Терстаун, X. Айзенк, С. Барт, Д. Векслер, Ф. Вернон, Дж. Гилфорд).

3. Кабшеттер тесттерше кыскаша снпамтгама бер (Р. Амтхауер, ШТУР, Айзенк гестерг).

4. Дж. Гилфорд, Л. Терстаун модельдерше такталыныз.5. М. Люшердт тустерд» тандау эдпстемесше сипаггама бершз.

5-Б 0Л Ш . ЖАС ЕРЕКШЕЛПС ПСИХОДИАГНОСТИКАСЫ

5.1 Мектеп жасына дешнп балалардьщ психодиагностикасы5.2 Мектеп жасындагы балалардьщ диагностикасы

5.1 Мектеп жасына деш нп балалардьщ психодиагностикасы

Мектеп жасына дашнп балалармен журпзшетш диагностикалык жумыстын коррекциялык, дамытушы acepi де оган пареллель бо­луы керек деп санаймыз. Ал мектеп жасына дешнп кезеццеп «ба­ла-бала» жуйей В. С. Мухина ецбектер1нде сипатталады. Зерттеупн балалардын езара карым-катынас куруы оньщ психикалык дамуына жагдай жасайтындыгын атап керсетедь

Онда Heri3ri уш жагдай баса керсеттедй- баланьщ езара карым-катынасы ересектермен карым-катынасы

нэтижесщце калыптасады.- «Бала-бала» жуйейнде гана кейб1р ic-эрекет турлерш менгеруге

болады, ягни топпен ересек адамдардын катынасын 6ipnecin кайта жацгырта алады.

- Балалар тобында мшез-кулык, журю-турыс нормалары мен адамгершшк касиеттерш мецгерш, жаттыгуга мумюндж алады.

Балалардьщ ез катарластарымен карым-катынас куруы осы карым-катынасты кажетйну1мен аныкталады (М. И. Лисина ). Бул

I кажеттинк 3-жаска келген балаларда калыптаса бастайды (Л. Н. Га- лигузова).

5-6 жастагы балалардьщ баска балалармен карым-катынасты кажетсшуш А. И. Фу кин 3 топка белед1:

1 - топка карым-катынаста белсенд1 балалар жатады. Олардыц баска балалармен байланыс барысында жагымды эмоцияльщ ре­акция, жуптасуга кызыгушьшык танытып, сез1мталдык Kepceryi, жуптасыныц карым-катынас куруына туртк1 болу сиякты касиеттер1 бала мшез-кулыгы мен жур1с-турысынан KepiHefli.

2 - топка карым-катынаста енжар балалар жатады. Олар ездерш топ йпшде у стай алмай, беймаза куй кешеда, жагымсыз эмоция танытады.

3 - топ карым-катынаста тураксыз болатын балалармен сипатталады. Оларга l-mi жэне 2-mi топ балаларынын тенденциялары тэн болады.

Ал X. Т. Шерьязданова ецбектервде мектеп жасына дешнп

169

балалардыц ойын эрекетшде ересектер мен бала арасындагы каты нас ка курымдылык-логикалык тургыдан сипаттама жасалады, галым оны сурет туршде керсетеда.

Сонымен, баланын баска балалармен карым-катынас куруында эрб>р баланын ересектермен байланыс жасауындагы психологиялык жас ерекшел1ктер1 айкын кершед! (М. И. Лисина ).

Олай болса, рггтык салт-сана, б!зд1н жагдайымызда казак отбасындагы элеуметпк рел мен жыныстык ерекшелипгер, казак халкыныц адамгершшк кундылыктары карым-катынаста ecKepuiyi кажет деп пайымдаймыз.

Мектеп жасына дейшп балалардыц психикасындагы жана курылым мотивтердш 6ip-6ipiHe багыныштылыгы, epirri эрекетгершщ непзп турлернпц б>рлесе жузеге асуы болып та­былады. Сондыктан, балалармен зертханалык жумыстарда уйымдастырылатын психодиагностикалык эдютемелсрдш бфнеше rypnepiH усынуды жен кердпс. Олар белгш 6ip кагидаларды катан сактауды кажет ететж психодиагностикалык жу мы стар.

1 - зертханалык сабак

Такырыбы: Мектеп жасына дейшп балалармен журпзшетш жалпы психодигностикалык жумыстар.

Максаты: Ересек мектепке дейшп шакта балалардыц танымдык, жеке даралык дамуын психодиогностнкалык зерттеулердщ теория- лык непздерш менгерту жэне эд1стемелерд! колдана бшуге уйрету.

Эд1стеме: «Суретге не жепспейд!?»Максаты: балаларда кабылдаудын калыптасуын багалау.

бейнеяерш кабылай отырып, ой болжамын жасау, оны сезбен жеткпе бшуж аныктау.

КернекМ к: Сериалы суреп ер, секундомер (бейнелердш кейбф летал ьдары кем болуы кажет).

Зерттеу процедурасы: балаларга сериалы суреттер бсрикип. Олар жепспейпн детальдарын негурлым шапшандыкпен атауы кажет. Психолог орындалу уакытын секундомер бойынша упай белплеп, темендспдей керсетюшпен денгейлерж аныктайды:

Корытынлы багалау:10 упай - бала тапсырманы 25 сек. деЙш орындайлы, онын шшде,7 суреттеп 7 кем детальды коре бигсдг8- 9 упай - детальды пдеуге 26 сек. 30 сек. дейш аралык.

170

6-7 упай - детальды 1здеуге 31-35 сек. дешн аралык.4-5 упай- барлык детальды 1здеуге 3 6 -40 сек. дешн аралык.2-3 упай- детальды 1здеуге 41- 45 сек. дешн аралык.0-1 упай - 45 сек. артык уакытта табады.Кабылдаудьщ даму денгешн багалау:10 упай - ете жогары;8-9 упай - жогары;4-7 упай - орташа;2-3 упай — томен;упайы ете темен.

2-эдктеме «Тыныс белплерш кой»

Максаты: «Балалардьщ зейшш зерттеу, оныц бел1ну жэне шогырлану касиеттерш аныктау».

Кернекйпк: балаларга арнайы бланк бершедь жогары катарда тыныс белгш ер i, ал теменп катарда тобекпен салынган суреттер саны - 100, олар- тертбурыш, ушбурыш, ромб, денгелек, карындаш, секундомер.

Зерттеу процедурасы: Тапсырманы орындамас бурын, балаларга нускау бершедь эр б ip фигураньщ imiHe, улгще керсетшген тыныс белгшерш коямыз. Олар: сызыкша, ушак, косу, нукте белгшер1 койыпады. Бала тапсырманы 2 минут шйнде орындайды, ал жал­пы корытынды, ягни зешннщ бел1ну1 мен шогырлануы темендеп формулага сай есептеледь Онын шпнде, зешннщ бел!ну1 мен шогырлануы ей минут iniinfle каралып, толтырылган фигуралар саны; ж1бершген кателер, дурыс толтырылмаган немесе мулдем толтырылмаган фигура.

Корытынды багалау:10 - упай керсеткйп -1,00 жогары ете жогары;8 -9 упай керсеткйп - 0,75 жэне 1,00 аралыгында - жогары;6-7 упай - s керсетюш - 0,50 - 0, 75 аралыгында орташа;упай s керсетюш -интервал 0,25 — 0,50 темен;0-3 упай s керсетюш - 0,00- 0,25 ете темен.

З-эдктеме «Фигураны ата»

Максаты: Баланын есте сактауын багалауКернекипк: 10 катардан туратын сериялы сурет жэне секундомер.

171

Зерттеу процедурасы: Балаларга суреттер бершедд: 5 сурет бершген, олардын алгашкысы кою линиялы катармен ерекшелёнеда, кеш m i 4 сурет шпнен уксасын ата: осылайша 10 катардагы тапсыр­ма рет1мен орындалады.

Тапсырманы орындауга 1,5 минут бершед!, егер де бала сол уакыт iuiiHAe улгермесе, оган аягына дейш орындауга мумктдпе берешз.

Корытынды багалау:10 упай - бала тапсырманы 45 сек. жепазбей орындайды.8-9 упай - тапсырма 45- 50 сек аралыгында орындалады.

6-7 упай - тапсырма 5 0 -6 0 сек аралагында орындалады.4-5 упай- тапсырма 60-70 сек аралыгында орындалады.2-3 упай 70 -80 сек аралыгында орындалады.0 -1 упай 80 сек жогары аралыкта орындалады.Корытынды багалау:10 упай - ете жогары денгей;8-9 упай - жогары;4-7 упай - орташа;2-3 упай -темен;0-1 упай -ете темен.

4-эдастеме «Kepi бейнеулер»

Максаты: Коршаган ортадагы кубылыстар мен нэрселер арасында< ы байланыстар, олар жешндеп карапайым тусшцсгерд! елестету, бейнелеу, логикалык байланыстыра бшуд! багалау: жан- жануарлар, олардын TipiuifliK eryi, табнгат т.б. туралы тусшпстерш логикалык байланыспен жетюзе бшу?,

Корнекшк: суреттер, секундомер (суретгеп бейнелер Kepi бей- неленген турде бсршедО.

Зерттеу белг1лер1: бал ага, алдымен. Kepi бейнеж cyperri керсетемп. мукият кара, сурет дурыс салынгаи ба? Немесе орны езгерген нэрселер бар ма? Егер терк бейнел1 сурет болса. гг ап. себебш тусгнд|р1Н1з жэне сол бейнелг сурстпи «дурыс орнын немесе белпсш керсспп берщо». Нускау бойынша орындау ею бел5мнен турады. I - Tcpic суретгерд! бала атап герсетсд), 2 - шын мэшнде бейне калай бершетшш тусиииреш.

Бала сол уакыт ншнле негурлым Ke6ipeK Kepi бейнелердг корсетт дурыстыгын атауга тырысу керек.

Корытынды багалау:172

10-упай - егер де бала минут шшде Tepic атап, себеб1н тусщщре бшген жагдайда койылады.

8-9 упай - бала барльщ Tepic бейнелерд! атайды, 6ipaK суреттщ гана шын мэншде кандай болу KepeicririH Tycinaipefli.

6-7 упай - бала барлык Tepic бейнеш керсетед1, 6ipaK суреттщ ce6e6iH тусщщре алмайды

4-5 упай - барлык бейненщ Tepic жактарын керсетедь бейненщ себебш тусщщре алмайды.

2-3 упай - 4 -суреттщ терю салынганын агайды, тусщщре алмайды.0-1 упай 4-суретке дешн атайды себебш тусщщрмещпЕскерту: жаттыгудагы орындау барысында жэне жогары упай

6ip бел1мщ толык орындаган балага койылады, ягни суреттщ Tepic салынганын айтады, 6ipaK туспадре алмайды.

Даму децгешнщ KepceTKinrrepi:10 - упай ете жогары денгей;8-9 упай жогары;4-7 упай орташа;2-3 упай темен;0-1 упай ете темен.

Мектеп жасына дейшп баланьщ жеке даралык даму диагно- стикасы

5-эдктеме « Коркыныш урей диагностикасы»

Максаты: эмоциялык- аффектинк жан толкуы езгерютерш аныктау.

Зерттеу процедурасы: Баламен теменп ретте сауалнама журпзем1з.

1. Алгашкы сауал «сен кандай нэрседен коркасыц?» сурагымен басталады.

2.. Жалгыз калудан коркасыц ба?3. Аурудан?4. Баска балалардан?5. Тэрбиепвден?6. Жазылудан?7. Мыстан кемшрден, жет1 жалмауыз, шайтаннан?8. Карацгыдан?9. Каскырдан, аюдан, иттен, ермекпцден?

173

10. Машинадан, поездан, ушактан?11. Таскынан, найзагайдан?12. Биншктен?13. Тар белмеден, дэретханадан?14. Судан, врттен, оттан?15. Соты стан?16. Дэрнерлерден?17. Каннан?18. Кдтты дыбыстан?Корытынды багалау:Баланын жауабына сай не нэрседен катты коркатыны жешнде

корытынды жас алады. Коркыныштын жалпы саны негурлым кеп болса, ол б аланы «бакыланушы топка» косып, норрекциалык багытта жумыс журпзуге даярлаймыз (психоневрологнен кенес).

Коркыныш турлерш темендепше топтастырамыз:Дэр1герл1к коркыныш (ауру, егу, дэр1гер).Кендл кушпк (катты дыбыстар, транспорт, врт, сотые).Ертеп кеЙ1пкерлер1 мен жануарлар тугызатым коркыныш i ар. Караш ылык пен ту стен пайда болатын коркыныш Элеуметпк жай кушпк ( адамдар, балалар, кеннгу, жазалау,

жалгыздык, би1КТ1К су).

6~эд1стеме «Жакын адамньщ озше карым-катынасынын денгеш мен енпатын зерттеу».

Максаты: баланын жакын адамдармен карым-катынасын жэне езшщ олар* а карым- каты насы н багалау.

Жабдыктар: ак кагаэ бел не алты катардан туратын ею баспапдак ер бала мен кыз баланын бейнес! салынады.

Зерттеу процедурасы: ею сериядан туралы.BipiHmi серия: Б&ламен онын отбасы мушелср! туралы энпмелесу.

Балабакшадагы жолдастары туралы шюрлесу, опав api карай эерттеуил балага алты катарлы баспаллактагы 6ip cyperri бередй жэне оларды катарларга орналастыру усынылады. Жогаргы катарга жолдас бола алмайтын балаларды отыргызуга болады. Седан сон балага жасына белшген сурет бершеш (ул немесе кыгдын бейнес»), бул тапсырма бойынша оя баспалдактан аз орнын аньпстайды.

Екшш! серия: Сол балалар тексеруге кайта каггысады. Бал ада тэрбиеш1С1 калай орнжлжггырса. мен де сояаай жасаймыи деген т и р

174

болады. ©pi карай баладан ата-анац сеш кандай катарга орналасты- рар ед1, апасы ше, агасы, эжеа, атасы т.б. туган туыскандарыныц езше берер багасын немесе орнын аныктаймыз. Ал егер тэрбиенп немесе баска 6ip туысканы оны теменп катарда орналастырса, оньщ себеб1н тусщщрущ усынамыз.

Корытынды багалау:Багалау ap6ip серия бойынша белек есептеледь Олар езара салыс-

тырылады жэне темендепше сурактарга жауап алынады:Бала e3i туралы тэрбиешшщ ойын, niKipiH, карым-катынасын

калай тусщщред1?Жауап канагаттанарлык па?Бала ушш мацызы кандай?Баспалдактын кайсысын бала калайды?Себебш туащйре алама?Баланыц езш-ез1 багалауы мен айналасындагы жакын

туыстарыньщ баг асы сай келеме?

7- эдктеме «Керн-Йирасиктыц мектепке о куга даярлык жвншде багдарлау сынагы»

Максаты: мектепке о куга даярльщтьщ жалпы денгешн аныктау.Кернекйпк: таза ак кагаз, ею жолакша.BipiHiui жолакшага «сен су ini» деген сейлемд1 жазамыз. Эрштер

келем11x1,5.Екшпн жолакшага нуктелер салынады, аракашыктыгы вертикаль

жэне горизонталь 1 см., ал диаметр! 2 мм.Зерттеу процедурасы:1. Тапсырма: балага темендепше нускау бершедк ак кагазга

ер адамньщ суретш еркш турде сал. Косымша нускау бершмейдь Кандай кемек сураса да, балага езщ сал, сен cyperri жаксы саласьщ деген нускау бершедь

Корытынды багалау.1 упай - суретге бас, аяк, кол кеуде бар. Бас пен кеуде мойынмен

жалгасады. Бас келем1 кеудеге сай жэне оган бас кшм кипзшу1 мумкш. Кез, мурын, ауыз, кулагы бар. Саусакгар саны - 5, кшмдер кипзшген. Адам - 6ipiyrac денеамен салынган (карындаш кетершмей, контур бойынша салынган) Аяк- колы кеудеден шыгып тур.

2 упай - 1 пунктеп барлык талаптар сакталган, тек кана 3 белек жеткпейщ, дегенмен тулга 6ipryrac рет1нде бершедь

175

3 упай - суретге бас, кеуде, аяк- кол бар, олар 2 катар линиямен сызылган.

Кулак, шаш, киш, саусак. екше болмау жагдайы.4 упай - кеудеа бар тусшйкыз бейне, турл! сызыктардан турады

(аяк - кол т.б.)5 упай - мулде тусшшаз бейне.

Косымша аныктамалар:Егер де фигура ете уякен келемде салынса, ал категе жатпайды,

керюшше, бала езш сешмдй туракты денгейде сезшетшщ керсетед1. Ал егер ете юшкентай салынган болса, ол бала езгае сешмЫз екешн жэне урей жагдайын бейнелейдь

Егер белгип 6ip детальдары жеттспесе (ауыз, кез, мурын т.б.), мундай жа* дай карым- катынас барысында ауыткушылык бар екешн бишредк

Суретпн детальд! жактары негурлым анык болса. психнкалык даму децгешнщ негурлым жогары екешн бше аламыз.

2-тапсырмаМаксаты: бала мектепте ж азу га даяр ма, графикалык бейнелерд!

талдай бше ме, кол икемшщ дамуы.Зерттеу процелурасы: Балага темендепше нускау бершедт.

«Мына кагазда сездер жазылтан, сен api жазу бшмейсщ, сондыктан улпге карал бейнелеу керек»

Корытыиды багалау:2 упай - суретке елистсп жазу, канагяттанарлык эриггср улпден

ете улкен емес, бас эрш формасы байкалады, сез горизонталь лини- ялан 30 градуска бурылады.

3 упай - сез анык уш бедно* беипнген. терт aparri гана керуге болады.4 упай - улпге ею spin кана сэйкес келеда.5 упай - денгелекшелер.

3-тапсырмаЗерттеу процелурасы: Балага темендеп нускау берикдо: «мына

суретге нуктелер бершген дал осындай нуктелер салып кер».Корытыиды багалау:1 упай - улпнщ дал кайталануы. Тек каиа 6ip иукте кат ар дан

ауыткуы мумкж. галс mi кшпрейсе катете жатпайды, ал квлем1 улкен болуы кате.

174

2 упай - нуктелердщ саны мен орналасуы улпге сай. Уш нуктеге дейш катардан ауыткуы мумкш.

3 упай - тугае сурет контуры улпге уксас. Келем1 жагынан ете улкен емес, 180 градуска бурылыцкы.

4 упай - сурет контуры бойынша улпге сай емес, саны жэне келем1 есепке алынбаган.

5 упай - TyciHiKci3 сызыктар.

4-тапсырма: Ярослав Йирасиктыц мектепке окуга даярлыкты аныктаудагы багдарлаушы сауалнамасы (тест)

Максаты: элеуметпк кезкарас децгешн (дуниетаным) багалау жэне ойлау операциясыньщ децгешн аныктау.

1. Уй жануарыньщ кайсысы улкен: ат па? ит пе?Ат - 0 упай, кате жауап - 5 упай.2. Уйкыдан турганда тацертецп асты iuieMi3, ал куцщз.....TycKi ас - 0 упай, кате жауап - 3 упай.3. Кунщз жарык, ал тунде ....Карангы - 0, кате жауап - 4 упай4. Аспан кегщщр, шеп....Жасыл - 0 упай, кате - 4 упай5. Апма, жупм, epiK - бул не...Жем1стер -1 упай, кате - 4 упай6. Поезд журш кеткенше дейш неге шлаг бауым жабык турады? Поез машинамен соктыгыспау ymiH - 0 упай, кате - 1 упай7. Алматы, Актебе, Москва деген не?Кала упай -1, станция - 0 упай8. Сагат Tuii нешеш керсетш тур?Дурыс - 4 упай, жаксы керсетш тур - 3 упай, бшмеймш - 0 упай9. Кликентай сиыр бул-бузау, юшкентай ит - бул....кшжентай кой ?Кушж, кошакан - 4 упай, дурыс жауап - 0 упай, дурыс емес -1 упай10. Ит тауыкка уксайды ма, мысыкка уксайды ма?Не себепп барлык машинада тормоз бар?2 ce6e6i бар бул- кубылыстарда токтау ymiH, токтау ушш - 0 упай 1себеп - 0 упай , кате - 1 упай.11. Балта мен балага 6ip-6ipiHe калай уксайды?Сараптары бар eKeyi де курал - 2 упай, кате жауап - 0 упай12. Мысык пен ак тшн уксайды ма?Ия (белгшерш атаса) - 3 упай, атай алмаса - 0 упай.

12-254 17 7

13. Шеге мен винт уксайма?Ия (белгшерш атаса) - 3 упай жок (атай алмаса) -О14. Бшктен сеюру, футбол, теннис ....бул?Спорт - 3 упай, ойын жагтагу -2 упай, кате жауап - 0 упай15. Кандай транспорт Typnepi бар?3 транспорты атаса - 4 упай. егер де транспорт не екенш

тус1нд1ргеннен сон атаса - 2 упай.16. Кэр» адам мен жас адам деген не? Олардын айырмашылыгы

кандай?Ак шаш, эжем, кез1 нашар кореш, кулагы нашар естпш - 4 упай,2-

3 белгш атаса -2 упай, кате жауап - 0 упай17. Адамдар неге спортпен айналысады? 2 ce6e6i бар (деш сау

болу ушш, купгп болу ушш, шапшан болу ушш, пк журу ушш, ре­корд жасау ушш ) - 4, 1 себеп - 2 улай, кате жауап - 0 упай

18. Егер адам жумыс жасаудан бас тартса, ол кандай адам? Онын жалакысы аз, жалкау адам - 2 упай, кате жауап - 0 упай

19. Неге конвертке марка жапсырамыз?Оны баска калаларга жетюзу уипн - S упайАйыппул телеу ушш - 2 упай, кате жауап - 0 упайКорытыилы багалау:Барлык сурактардын упайлары косылып жинакталяды. Олар S

топка жуйеленедкГ. топ. 24 упайлары жогарыII. топ. 14- 23 улайга дейтIII. топ. 1-13 упайга дейтIV. топ. 1- 10 упайга дейтV. топ. 11 упайдаи томен

Жуйелеу бойынша алгашкы уш топ канапптанарлык деп есептеледк

24 + 13 дейш упай жинаган балалар мектепке окуга дайын деп есептелед1.

Сынактын жалпы корытынды багасы:Алгашкы 3 субтест бойынша 3-6 упай жинаган балалар мектепке

окуга даяр деп есептелеш. 7-9 упай жинаган балалар мектепке окуга даярлыктын орташа денгейш корсете отырып, интеллеятшк кажет ететтшмгш дэлелдейш

178

Мектеп жасына дешип балалармен журпзшетш психодиагностикалык жумыстар

Максаты: студенттердщ психодиагностикалык тексеру корытындыларын жинактаудагы практикалык дагдыларын калып- тастыру, THicTi корытындыны жасап, ецдеуге уйрету.

Тапсырма: Теменп психикалык процестерге психодига- ностикалык тексеру журпзу: кабылдау (суретте не жетюпейд1?) (зейш) «тыныс» белгшерш кою» (зейш) «Фигураны ата (ойлау) э Kepi бейнелерЬ> (мектепке даярлык топтарында балалар саны - 5, одан да жогары) бершген таным nponecTepiHiH даму процестершщ даму децгешн аныктау кажет. 0p6ip тексершген балага, хаттама тол- тырылады.

Улп№ 1 хаттамаЭдктеме: « Суретте не жеткпейд1?»Максаты: балалардьщ кабылдау децгешн багалау, соз саптаула-

ры мен корытындьшы жасау децгейлерш тексеру.Ата - жеш; жасы; тексершген уакыты:Теребаева Шынар: бжас 3 ай 29.11.2005 ж.Корытындыларды ендеу жэне багалау.Даму децгеш жешнде корытынды.Тапсырма:Коркыныш, урей децгешн бакылау, тексеру.Тшеп корытынды жасау.Хаттама ynrici«Коркыныш - урей диагностикасы» эдютемеск Уакыты, жасы.

Багалау сурактары Аты - жешТеребаева Шынар

12

22Bp6ip баланьщ коркыныш сёзттщ сандык, сапалык корытындысы.

5 турл! коркыныш - урей (дэр1гер, мыстан кемп1р т.б.)

жакын туган-туыскандарыньщ баланьщ езше карым- катына- сыныц сипатын тексеру.

179

хаттама ynrici: — жаттыгудыи аты: Максаты:---- —

Аты-жеш 1 серия 2 серияЖасыТеребаева Шынар бж Зай

Корытынды:3-тапсырма. Баланын мектепке окуга лаярлык денгейш аныктау. Алынган корытынлылардын нёпзшдё ата-аналар мен

тэрбиешшерге усыныстар беру.Хаттама ynrici:Аты-жош: Теребаева Шынар Жасы: 6 ж. 3 ай Уакыты: 26. 12.97 ж.Керн-Йирасек сынагы Жаттыгулар: корытынды упайлар Суреттеп субтест; 1 Елжгеуштк субтест; 1 Вербалды субтест; 1 Нуктелш субтест; 2Корытынды:-------------------------------------Дайындык денгей----------------------------Корытынды:------- ----------------------------Практикалык тапсырманын корытындысы бойынша эрб!р бал ага

жеке -жеке психикалык дамудын картасы жасалады. диагностикалык аныктамалар корытындысы картага тол ты рыл ады.

Балаланын аты-жеш: - ■ ....................- —Те кс еры у кезещидеп жасы:-------------------------Балабакша noMepi. тобы:......——.............. —----

Тек.Увкыт

Kjfktihт

1ейш Ойлау Жг;iip6LUi

Ж 'к дш урпггем

М инни окуга амрпыкгын (мидарпау сынагы

Еста I смстау]

——J«сурет-

тс ПС шeric

пеЛм»

«IUhucбеш-лерюПЮи

Фигу­рам т т

Кф1 бейнс-

Яф

Корки*нышяж -HDC-

ТМПСЫ

ИГшынlyUBftlвяис

т

Сурет-псуб-тает

Едяпсу сувтаст

Вербал­лы

сув-тест

Нук-мcytтает

Фигу­р н а«та

180

Мектеп жасына дешнп баланьщ психикалык даму децгеш жешнде сипаттама - корытынды. Эр турл1 топтык психологиялык жумыстардыц формаларын сипаттап, непздегенде б1рнеше угымдар колданылады: топтык психотеропия, коррекциялык топ, тренингтж топ, топтык жумыс, тренинтк жумыс, топтык эдю, белсещп топтык эдю жэне т.б. Сонымен катар, зертеушшердщ гылыми по- зициясы да эр Typni терминдерд1 пайдалануга себеп болады. Алай- да, жогарыдагы угымдардыц барлыгы да 6ip непзде: психологиялык эсердщ тшмдшп топ феноменологиясымен, ал топтык жумысты уйымдастыру басты уш acneicrici: окыту, психотерапия жэне психо­коррекция киылысуымен аныкталады.

Мектеп жасына дешнп балалардыц танымдык процестерш диагностикалау

Мектепке дешнп шак - баланьщ сез1мдш тэж1рибесшщ молай- ып, кабылдау мен ойлаудыц адамга тэн формаларын nrepyi, киялдьщ куит дамуы, ырыкты зешн мен магыналы естщ бастамаларыныц калыптасу кезещ балып саналады. Бес жастан жет1 жаска дешнп балалардьщ кабылдауы жогары болады. Осы жас аралыгында ба- лаларда квздщ Keprinrriri, тустер мен олардыц рендерш ажырату H33iicriri артып, фонематикалык жэне жогары дыбысты eciyi да- миды, кол белсенш сезшу мушесше айналады. BipaK бул барлык 0згер1стер ездитнен бола салмайды. Олар баланьщ болмыстагы заттар мен кубылыстарды олардьщ сан алуан касиеттер1 мен карым-катынастарын тексеруге багытталган кабылдаудыц жаца ic- эрекетгерш игерушщ нэтижес1 болып есептелед1.

Мектепке дешнп балалык шакта кабылдаудьщ дамуы ушш, балалардьщ сенсорлык эталондар жуйесш игерушщ ерекше манызы бар (сенсорлык эталондар - спектр Tycrepi, геометриялык фор- малар, музыкалык дыбыстар, т.б. жуйеи тэр1зд1 адамзат белгш 6ip жолмен белш алган заттар касиеттершщ ж1ктелген жэне езара байланыскан улгшерО. Сенсорлык эталондар балалар кабылдау эрекеттерш орындаганда колданылып, тексер1луге raicTi заггардын ерекшел1ктерш аныктауга мумшнднс беретш айрьщша, езшше 6ip елшем кызметш аткарады.

Баланьщ оку эрекетше жеке басыньщ дайындыгын психологтар, оньщ ез психикалык процестерш баскара бшу1мен байланыстыра- ды, демек баланьщ импульсивгпк (жедел) эмоцнясьшан арылып, epbc-

181

Hcirep касиетгер1 орын алып, кабылдау барысында, белсендшигп, тэртштшк пен о куга деген ынтасын кврсете алуына жагдай жасау манызды мэселелердш 6ipi болып табылады. Kjaaipri кезде балалар психологиясы гылымынла мектепке о куга дайындыктын мазмуны тек баладагы бштмен, ннтеллектуалдык дайындыгымен тужырымдалмай, онын психикасынын сап алы ерекшелитмен, белгип психнкалык жана курылымдарынын калыптасуымен жузеге асатындыгын керсетедь Сондыктан мектеп жасына деюнп балалардьщ таным процесггерш да- мыту Typni жаттыгу лар мен эд1стемелсрд1 жуй ел i турде журпзущ кажет етепн болгандыктан. темендепдей эдиггеыелсрд! усынып огырмыз.

1. Зешн турактылыгын зерттеуге арналган «Шатаскан сызыктар» эд1стемес1.

Балага 10 шатаскан сызык бейнеленген сурет усыныныз (1-сурет), эр сызыктын басында (сап жагында) жэне сонынла (он жагьщда) езшщ HOMipi бар. Sipax та бул немфлер 6ip-6ipiHe сэйкес кепмецщ. Баланы

l-cvpei Шатаскан сызыктар

182

эр сызыктын басынан сонына дейш мукияг кадагалауын сураныз. Бул жагдайда калам, карындаш немесе саусак колдануга болмайды. Бала сызыктын сол жагындагы, сосын оц жагындагы нешрдо дауыстап ай- тады. Барлык тапсырманы орындауга жумсалган уакытты, Ж1бершген кэтелерда, жадьшыстарды жэне т.б. белплеп отьфыцыз. 6-7 жасар балалардьщ кепшшп бул тапсырманы 1-2 минут шннде мулде катес1з орындай алады.

2. Кабылдауды зерттеу эдктемесь «Кандай бейне толык емес?» эдктемеа К,абылдаудыц тутастыгын бацылау. Балага та­ныс заттар бейнеленген суреттерд1 усыньщыз. Оныц 9p6ip сурет- ке мукият карауын жэне жеткпей турган белтн атауын сураныз (2-сурет).

3. «Бул не, танып ал» эдктемеск Алдымен балага суретт1ц белтн фрагменте керсетшгендей аныктау кажет, ягни бел1к не­месе фрагмент бойынша тутас cyperri салу керек. Балага а) баска барлык фрагменттер1 кагазбен жабылган уш cyperri керсетедь Осы фрагмент бойынша бул белшектер жалпы кандай суретке THicTi екенш айту керек. EcenTi шешуге 10 секунд уакыт бертедь Егер бала дурыс жауап бермесе, онда оган 10 секундка келеш толыгырак фрагмент керсетшедь тагы сол сиякты бала суретте не бейнеленгенш ангарганынша жалгаса бередь Жалпы 6-7 жасар балалар фрагмент бойынша тапсырманы 20 секунд шпнде орын­дай алады.

4. «К1лемшен1 калай жамауга болады?» эд1стемес1. Бул тестшщ кемепмен аз мерз1мде есте кергеншщ улгшерш сакгай отырьш, олар-

2-сурет. Аякталмаган суреттер

183

ды баланын каншалыкты к; жузшде колдана алатын- дыгын аныкгауга бола­ды. Балага 2 кшемше жэне эр турл] маталардын курактары бейнеленген 4 суретг 1 усыныныз.

Бул матаныц курак- тарын шлемшедеп тесяс- терд1 жамау ушш колдануга болады. Кшемшенщ жэне жамаудын сурегтершщ айырман 1ылыгы болмау керек. Балага тапсырма: «Матаньщ бйрнеше курак- тарын (oinap теменде салын- ган) юлемше су-рспне (ол жогарыда салынган) кеб!рек сэйкес келепн жа-

3,4- суреттер мауды тандап ал».5. «Шаршыны таны» эдютемесь Тест тандамалы кабылдау

кабшетш аныктайды. Балага 10 тертбурыш бейнеленген сурст керсетшедь Олардын арасында 5 б!рдей шаршы жэне шаршылардан аздап айырмашылыгы бар 5 тертбурыш: тш кабыргалары келденен кабыр*аларынан аздап узын немесе Kepicimue, бурыштарынын oipcyi t ik бурыштан улкен немесе Kinii (5-сурет).

Балага барлык б|рдей ■ .. _ _ _ _ _ .фи1 ураларды табу жэне (_____ iкерсету усынылалы Егербала барлык немесе бар- _____лыгына жуык дерл!к шар* _____ — .шыларды таи как болса. онын тандамалы кабылдаукабшел бар екешигш к ер- L _ ______сетедь р ■■ —п '

6. ЗеШндо аулару кабьлетЫ дамыту жаггы-гу- _____ _____лары. Балага эр rypniсездерд! атаныз: устея, керс- S-сурет. Шаршыны таны

184

ует, кесе, карындаш, дэптер, ютап, тогай, шанышкы жэне т.б. Ол кешсш бойынша белгш 6ip сездерге кимылымен жауап 6epyi керек. Бала мукият тындайды да, мысалы, жануарды бищретш сездерд1 еспгенде, алаканын согады. Егер бала шатасып кетсе тапсырманы кайталацыз.

EKiHuii сернясында келюкендей ес1мд1ктерд1 бивдретш сезд1 еспгенде, балага орнынан туруды усыньщыз.

YuiiHiui сернясы нда 6ipiHnii жэне екшпй тапсырманы 6ipiicripyre болады, ягни бала жануарды бщщретш сезд1 еспгенде, алаканын согады да, кандай да 6ip еймдйгй бтдаретщ сезд1 еспгенде орны­нан турады. Осындай жэне осыган уксас жаттыгулар зешндшкп, зейшнщ белшппгпк жэне аударылу жылдамдыгын дамытады, ал со- нымен 6ipre баланьщ ой-epiciH кенейтш, танымдылык белсендшпн арттырады. Мундай ойындарды жарыс туршде балалар тобымен журпзген кызыкты.

7. Зешшй шогырландыруды дамыту жаттыгулары. Сабакты журпзу yniiH 10-15 айырмашылыктары бар суреттердщ 2 жубын б1рнеше бггпеген суретгер немесс кисынсыз мазмунды сурет- тер, б1рнеше жартылай боялган суреттер дайындау кажет. Eipimui тапсырмада балага бершген жуп суреттердщ барлык айырмашылыктарды атауы усынылады (сурет-6).

Екшшг тапсырмада балага кезектеспрш бггпеген суреттерд1

6-сурет. Суреттеп айырмашылыктарды тап.

керсетед1 де, не салынбай калганын сурайды (6-сурет) немесе кисынсыз мазмунды суреттерд1 тандап алып, сэйкесс1зд1кт1 табуды сурайды.

Ymimui тапсырмада 6 ip iH u ii бвлишщ боялганындай, cypeiriH екшпп бел1гш бояуы керек (сурет тандап альщыз). Барлык уш тапсырма бойынша нэтижелшк багаланады. Дурыс аталган айырмашылыктар саны, аталган жеткшказ белшектер жэне кисын

185

сызыктар саны, соньшен 6ipre дурыс боялган белшсктер саны есептелед!.

Ок,ч биетш балаларга усынылады. Кагазда (7-сурет) кездейсок ретпен эрштер басылган (5 жол). Эр жолда шамамен 30 spin бар. Бала эр жолды мукият карал, apimep арасынан сездерд1 курауга гырысады.Ол осы сездерда Ьдеп табуы (уш, терт, 6ec-9pirm) жэне астын сызуы керек.

ФНИТЗМУКУШЗНИЭАКОТЕЛМАРТУПОМЯЧВ ТРПМДЫМ ЫЛОЩЙ ЬМIШЦЫСОРЗЩН0ТСП РЖО КВИАИНЭШУБАЫВАКРУТЬАМАМАОИПСАЗШ ОТШМЛОКРОРВВУРАНСУТРАЛГПАЛКАНИО ОДЫРАМЕТвЛАКАИОГУАВТОБУСШЫГМИК

Табыстылык керсеткшл - табылган дурыс сеэдер саны жэне тап- сырманы орынлау жылдамдыгы. Зейшд! одан эр! жатгыктыру ушш езщ!3 осыган уксас ынталандыру матерналын дайынданыз. Эрштер мен свздсрд1 компыотерде теруге немесе поддан жазуга болады. Кулкш сездер оилал табыцыздар, балаларга бул эркашан да унайды

9. Уксасын тауып, сыз. Максаты: ок> шылардыц зейппн, ойлауын дамыту. Мазмуны: эр турл! шшшлср сальшган матрица усынылада. Матрицадан окушы уксас шшщдерда тауыл сызуы кажет. Тапсырма- ны орынлау га 3-5 минут уакыт бершедь

ба-сурет

Зешннш турактылыгы жэне жинакгыльн ын дамыту жаттыгулары

186

& 0 9 Rj @9& ☆^90@&$R>0& $ 0 9 &©$® 9Рэ®9'йг$Л0&йг Rj$iV0 Д @9Ri№ @t&&9R^0# 9 Рз@ 9^Д^г^0 &$p3 04iV&9 0© 9^@#®$0R^A #&0£^9R>@9#©9R3^Rj ^0R]

Д 0$@0Д$97-сурет.

187

8-сурст

188

10. Дурыс орналастыр. Максаты: окушылардын логикалык- бейнел1 ойлауын дамыту. Мазмуны: окушыларга орындары алма- сып кеткен бейнелер бершедь Суреттердщ эркайсысын езшщ тшсп орнына орналастыру кажет. Тапсырманы орындауга 2 минут уакыт бертедь

9-сурет189

10-сурет

190

11. Тйнк суреттер: Ipi жэне ашьщтусп cyperri немесе карапайым сюжета салуга эрекет жасап корвдз (суреттщ сапасы манызды емес), содан кешн кескшдемеш б1рнеше сыныкка белшектещз. Бала осы тийктерд1 кайтадан курастыруы керек. Bip cyperri эр Typni eTin белшектеуге болады. Мысалы, издщ сурауьщыз бойын- ша бала жел1мдеген шэйнек тагы да б1рнеше рет кулап, эр Typni сыныктарга белшш калды делш. Bip жагдайда сурет TiriHeH немесе диагонал1 бойынша, ал eKiHuii жагдайда - заттыц болшектерше (кор- пусына, какпагына, шумегше, туткасына) сэйкес тшктелед1, yuiiHuii жагдайда сыныкгар курдел1 болу керек.

12. Косымша суреттер: Бул «Тшк суреттер» ойыныньщ баска ynrici, карапайым суреттен 6ipHeuie 6eniKTi кыркып алып, олар- ды таза паракка жапсырьщыз да, тшктерд1 кара сызыкпен айнал- дыра жиектеп шыгьщыз.Ойыктарды кескшдеменщ сэйкес келетш косымша суреттер1мен толыктыру ушш бала эр косымша cyperriH тек орнын гана табуы тшс болады.

11-сурет13. Нысандар шеберханасы: Бул шеберхананы уйымдастыру

мулде киын емес. Ол y u iiH бастары алып тасталган Ырщкелер (не­месе ecenreyini таякшалар), мыстан жасалган ишпш сым 6aniicrepi (немесе кальщ жуннен шршген жш) жэне геометриялык фигуралар ynrmepi кажет болады. Квадрат, тис тертбурыш, ушбурыш снякты тис 6yfiipni фигураларды бала таякшалардан тош, ал децгелек жэне овал снякты фигураларды сымнан курастыра алады. Балалардьщ эркайсысы жасауды уйренген соц, оны сол нысандардыц турлер1мен таныстыру- ды бастаныз. Енда улп ретшде жщшпсе жэне енщ тис тертбурыштар, бурыиггарьшын келем1 эр турт ушбурыиггар жэне т.б. алыцыз. Улгшерщ жасай отырып, алдьш ала баланын колындагы материалдан осы фигураларды жасау мумкш екендигне кез жеткшщз. Балага мына- дай карапайым фигураларды жасауга болады:

191

/ \Ал мына фигуралар жогарылагыдан курдешрек болып табылады:

12- сурет.

А /_ _ \

14. Ара кайда tcipin кетН? Бул ойын ушш куыршак белмесг мен куыршаюса арналган жиЬаз кажет: донгелек у стел, орындык. кресло, диван, кереуст, шкаф. Жвтюпеген заттарды баскасына ауыстыруга болады. Ей бастысы, олардын саны алтаудан артык болмауы тию. Егер данын жиЬаз жок болса, оны езщ!з cipiaKe кораптарынан жа- сап алыныз. Терезелер! мен eciri ойылган какпаксыз коран белме реттнде алынуы мумкш. ЖиЬазды болмеге койып шыгып, бала- мен oiprc сызбасын салыныз: терезенщ орнын сызыкпен, ec irri- крестпен, куыршак жиЬаздарын денгелектермен, твртбурыштармен, ттк твртбурыштармен белплешз. Бул сызба шамамен твмендегтдей болып шыгуы керек:

Сызбада: 1-устел, 2-орын- дык, 3-кресло, 4-диван, 5-ке- реуег, 6-шкаф бейиеленген. Эрине, бул жерде б>з жиЬазды орналастырулын шамалжнган сызбасын келпрш отыр- мыз. С1зд{ц сызбаныздын ту- pi бас каша болуы мумкш. Кейшнен ойындагы заттар санын кебейтш, уксас зат-

13-сурст.гарды енпзуге болады. Ойыннын мэш мымада. сызбада коран астына aciptn кет кем зат кызыл доигслекпен белпленедь Бала осы нускау бойынша оны ойыншык бвлмеден тауын аду керек. Ойин-

192

ды б1рнеше рет кайталауга болады: ара эр кезде эр турл1 заттьщ астына Kipin кеткен болады. Ойынды бастар алдында сызбаны куыршак белмесшдеп жиЬаздьщ, eciKTin жэне терезенщ орна- ласуына сэйкес багытка салуды умытпаныз. Кешн тапсырманьщ курделенд1руге болады. Сызбаны белменщ жанынан «теменнен жогары» карай Kepi койьщыз да, оны дуры с коюга тыйым салы- натынын ойынныц шарты ретшде енпзщз. Ещц бала тапсырма- ны орындау y u iiH сызбаны оймен дурыс коюга мэжбур болады. Сейтш, баланыц кещспктж киялынын оралымдылыгы дами ба- стайды.

15. куыршак пианино сатып алды. Бул ойынды етюзу yuiiH алдьщгы ойында колданылган куыршактьщ жиЬазы бар белмес1 мен оньщ сызбасы кажет. Алайда, сызбаныц cypeTiH салмай, калыц кагаздан кыркып алынган геометрнялык фигураларды колданып кагаз 6eTiHe койган жен. Тапсырманьщ мэш жиЬаздьщ орындарын ауыстыру. Куыршак пианино алуга уйгарады, 6ipaK оны кайда коярын бшмейдь Ол ушш калган жиЬаздардьщ орын­дарын ауыстыру керек. Баладан куыршакка кемектесуш етшвдз. Ол ушш оган пианиноны бишретш пк тертбурышты 6epini3 де, одан сызбадагы жиЬаздардьщ орындарын осы жана буйым сыя- тындай ет1п ауыстыруын сурацыз. Бул айтарлыктай онай ic емес: пианино кабырганын жанында туруы керек жэне онын жанында орындык сыятындай жер болуы тшс. Содан кешн бала куыршак белмесшдеп жиЬаздардьщ орындарын ауыстырып, ез жоспарын icKe асыруы керек. Бул эрекет тандап алынган шеипмнщ дурыс немесе бурыстыгын дэлелдейдг Мундай ойын жиЬаздьщ кез- келген тур1мен етк1зшу1 мумкш.

16. Ойыншыкты таи. Ойын белмеде етюзшед1. Бастар алдын­да ci3 ез белмещздщ сызбасьш сызуьщыз керек. Бул онай. Белгип 6ip масштаб™ тавдап алып (мысалы, 1:10), белменщ кабыргаларын сызыныз, есйс пен терезелерд1 белгшещз, содан кешн белмедеп зат- тарды бейнелещз. Сызбаньщ шамаланган ynrici 60-6erreri суретге келпршген. Бул ойында сызбаны пайдалана отырып, жасьфьшган затты тауып алу керек. Ересек адам мен бала кезекпен ойыншыкты жасырып, сызбага белгш 6ip белп кояды. Бала белменщ кез кел- ген жервде турып сызбаны пайдалануды уйрену1 тшс. Ол ушш, алдымен, ол сызбаны багытка салып (оны eciicriH KecKiHi есжке, ал терезенщ кескшш терезеге «карап» туратындай етш кою), сосын езшщ белменщ кай жершде орналасканын аныктауы тшс (мен мына13-254 193

орындыкта отырмын). С’одан кешн сызбада белгшенген зат- ты белмеден тауып алу онайга согады. Кешннен ойынды баска бвлмеде, ас уйде етюзуге неме­се 180 градуска айналдырылган сызбаны колдану га болады.

14-сурет

17. Жаттыгу жасаймыз. Бул ойын барысында бала сулбалы суретп колдануды уйренедл Эркайсысында адамнын сулбалы cyperi бейнеленген 6ipueiiie карта дайынданыз (20 х 30 см). Эр сызбадагы адам белгин 6ip жаттыгу жасап жатыр. Мысалы. кейбф сызбалар мынадай болуы мумкш:

Ойынды бастар алдында бал ага сызбалардын 6ipin кврсепп. одан оны тусшш не тусшбей турганын сураныз: сызбада бейнелен­ген жаттыгуды дурыс жасап жатыр ма? Осылайша онымен барлык сы збаларды карал шыгыныз. С одан кейш сэбиден жаттыгуды ереже бойынша жасауын епшшз: сызбада кврепдген жаттыгуды орындау. Ci3 сызбалардын 6ipi н керсетеш, ал бала жаттыгуды жасай бастай- ды. Сосын сп баска сызбаны кврсетеаз, сонда бала баска жаттыгу?» кешу керек. Егер бйрнеше бала катысып отырган бол с а, жарыс уйымдастыруга болады: жаттыгуды им дурыс орындамаса. сол ой- ыннан шыгады. Жана сызбаларды балалармен 6ipre салыныз.

18. Б\т1н ауа-райы кандай? Алдымен балага карал айым сурет аркылы кез-келген нэрсеш, онын йдшде ауш-райын да бейнелеуге бо- латынын энпмелеп берййз. Оган мундай суреттер порп арда садарга Kerin бара жаткан кеме экнпаждары, жэне эуежайларда ушактарды журпзетзн ушкыштар жэне жолаушылар уийн win койылатын ар- найы ауа-райы сызбадарыв курастыру ушш колданылатынын

194

туспщцрвдз. Сосын балага ашык куншуакты кущи, аспан булттанып турган бульщгыр кущи, жацбырлы кущи, куигп кар жауган кущи, жел соккан кущц, тещздщ аздап толкындаганын, дауылды жэне т.б. калай белгшеуге болатьшын ойлап табуын усыньщыз. Алдымен балага тапсырманы ез бетшше орындауга мумюндж 6epini3. Егер ол орындай алмаса, жекелеген суреттерд1 тандап алыцыз немесе кун, жацбыр, булт, кар, толкын, желден майыскан агаш бейнелен- ген к1шкене суреттер сальщыз. Суреттердщ барлыгы карапайым жэне тусшйсп болу керек. Суреттер дайын болып, бала олардыц кемепмен ауа-райын калай белплейтшш тусшген соц, ауа-райы бол- жамы бюросы ойынын ойнап керпцздер. Ci3 ауа-райы туралы мэл1мет 6epeci3, ал ол — шартты белгшер1 бар суретгерщ пайдаланып кала тургындарына (куыршактарга) хабарлама бередь Мысалы, ci3 жацбыр жауды деп хабарлайсыз - ал бала жацбыр несершщ cyperi салынган каргочканы ipiicren алады. Содан кейш кезек балага келед1. Ол жацбыр койды, кун шыкгы деп айтуы мумкш, ал cyperri ci3 ipiicren аласыз. Бара- бара колда бар суретгерщ жацасымен толыктырып отырьщыз. Балага ойын барысьшда эл1 кездеспеген ауа-райыныц езгергстерш белгшеущ усыньщыз. Ойынды курделещцруге болады: 6ip карточкада eKi-уш белп койьщыз (кун мен жел, кар мен булт жэне т.б.). Ойынньщ осы турш жасы улкендеу балалар ушш де колдануга болады.

16-сурет

195

19. Не артык? Окушыга эр карточка жеке усынылады. Карточка усынылар алдында темендепдей тушлктеме бершедт. «Мен gasip су* реттер с алынган карточка беремш. Карточкадагы суретгерге мукият карал, iuiiwie калган 3 суретке байланысы жок 6ip сурет артык. Сол артык cyperri тал».

20. Кораптын иесш тал? Балага 3 сурет усынылады. Суреттвп ойыишык тауыкты, балапанды. уйрекл кораптарга орналасты- ру кажепп тусйццршедь Тауык у^рсктен улкен-, уйрек балалан- нан улкен. Сурет бойынша кайсысын кай корапка орналастыру керекпгш тал.

Мл

Я у .

17-сурет «Кораптын иесш тал» эд1стемесше арналган тапсырма.

21. Аяк khImhIh иес!н тап. Окушыларга темендеп сурет усынылады. Суреттеп балалардын аяк кшмдерш табу керек. Балага кезбен кай баланын бойы узьш екешн аныкгай отырып, кай аяк ктмд] кай балага кнпзу кажет екендтн табу керек.

18-сурет. «Аяк юймшн иесш таш» ашстемссик арналган тапсырма

196

1. Ленталар. Темендеп суретте бершген кай ею лентаны кос- канда, ец узын лентамен б1рдей болатынын табу кажет.

19-сурет. «Лента» эдиггемесше арналган тапсырма

23. Сикырлы дорба. Дорбага турл1 юшкене заттарды, ойыншыктарды салып кояды. Дорбадан балага 6ip затты карамай колын салып колымен сипап не екенш тусшш атауы кажет. Затты алып шыкканнан кешн кандай геометриялык niniiHre ’ уксайтынын айтуы керек.

24. Заттыц формасы бойынша уксас геометриялык тшшд1 тап

20-сурет. «Заттыц формасы бойынша уксас геометриялык niiiiiiiai тап» эдгстемесше арнаган тапсырма

Заттар бейнеленген 6,7-сурет балага усынылады. Суреттеп заттардьщ nimiHiHe карал отырып, суреттеп кандай геометриялык nimiHre уксайтынын айту керек. Мысалы: сагат - децгелек,...

К^азакстан Республикасы 6LniM беру ЖYЙeci саясатыньщ басты максаттарыньщ 6ipi - жан-жакты, жогары бшЬвд, шыгармашылык кабшётп жеке тулганы калыптастьфу. Демек Ka3ipri гылыми- техникалык прогресс дезартде еьадрпш куштердщ дамуымен 6ipre, когамныц турл1 салаларында шыгармашылыкпен жумыс ютеудщ

197

21 -сурет. «Зсттын формасы бойынша р е к геомгтркялык ntuiitui тал» эд1стемсс1нс арнаган тапсырма

198

мэш есуде. Ал бул ш-эрекетп алдын ала жоспаралап, оцтайлы эдк- тэсшдерд1 пайдалана отырып, тшмщ уйымдастыру бшкгершщ бо- луына ткелей байланысты болып табылады.

Мектеп жасына дейшп балалардьщ тулгасы мен жеке адамдык карым-катынасынын психодиагностикасы

Мектеп жасына дейшп балалар тэрбиеа, окуы жэне дамуы жай- лы теория мен тэж1рибе карым-катынас мэселесшде киылысады. Ал балалардыц психнкалык касиеттерш, танымдык уРД'стеР'н> жэне психнкалык калып-кешптерш тутас камтитын, балалар психикасыныц дамуындагы басты керсеткш spi фактор болатын эмбебап ерекшелж - балалардьщ карым-катынас саласы.

Мектеп жасына дейшп балалар карым-катынастьщ балалардьщ жеке тулга ретшде дамуында алатын орнына, релше жэне карым- катьшастьщ даму ерекшелтн аныктауга арналган зерттеулер гьшыми корда аз емес. Аталмыш кещстакте Д. Б. Эльконин, JI. И. Божович жэне т.б. гылыми зерттеулер1 кещнен таралган. Карым- катынас непзшде балалардьщ барлык жеке басыньщ касиеттер1 да- мып, психнкалык KefiinTepi калыптасады. Сонымен катар, карым- катынас балалардьщ танымдык урД1стеР™Ч жетшуш камтамасыз ететш б1рден-б1р фактор жэне жагдай болды. Ал балалардьщ езш- e3i дамытып, жетщщру1, реттей алуы, олай болса, езшдж баганьщ дурыс болуын камтамасыз ететш де балалардьщ ересектермен жэне баска балалармен жасайтын езара эрекеттеспп, езара катынасы жэне езара акпарат алмасуында болады. Fылымдагы балалар карым- катынасыньщ мэндшп эрюмге — психологтарга, педагогтарга, ата- аналарга аян, жэне ол эр турл1 балалардьщ элеуметтенуше катысты зерггеулерден белгЫ болганымен, балалар карым-катынасында шешшмеген мэселелер жеткшкп.

Мектеп жасындагы балалардыц карым-катынас генезисшдеп непзп зандылыктар ашылган. Алайда балалардыц жеке басыныц калыптасу зацдылыктары ез халкыныц тарихына, экономикасына, мэдениетше тжелей байланысты болып келедь Осыган орай Ka3ipri кезен жагдайында улттык кундылыктарды балалар тэрбиеа мен да­муында пайдалану белсендипп артып, улттык мэдениеттщ езекп педагогикалык, психологиялык мэселелерш шешу, оны дамыту жолдарына деген кызыгушылык артып отыр. (К- Жарьщбаев,Э. Алдамуратов).

199

5-6 жастагы балаларды окыту мен тэрбиелеу мексмелср! ез фу нкцияларынынеркш мщгеру! * ересектердщ ког амдыкдагдарыстан эркалай куй Keniyi - 6ip жагынан, еюнпыден — экологиялык. медициналык мэселелердщ бала дамуында орын алуы. ушшшщен - казак балаларынын мектеп жасына дейшп кезецдеп карым-катынас ерекшел1ктерж ескеру непзшде окыту, тэрбиелеу жэне дамытудын назардан тыс калуы, гылымда бала карым-катынасын жетидору жолдарыньщ 6ip жуйеге келмеуше экелдг

Сонгы 30-40 жыл шпнде карым-катынас механизмдерш дамытудын белсенд!, жедел эдил - тренингтер уйымдастырыльш, тэжарибеде колданылып келедь Олар топтык жумыска непзделт, тшмдшл дэлелденген (Л. А. Петровская, Н. И. Хряшева, А. Г. Ко­валев т.б.)-

Элеуметпк-психологиялык тренингтердщ эр Typi - сенгитивп,о кыты п - ж атты кты руш ы, енер-би, арт (сурет) тренингтердш - мек­теп жасындагы балаларга тигтзетга пснхологиялык acepi эл1 де болса кен турде зерттелмеген. Ал казак балаларымен жургтилетш тренинг­тер ерекшешкгер1 осы кунге дейш назардан тыс калып отыр. Осы- ларды ескере отырып б1здщ зерттеу жумысымыз 5-6 жастагы казак балаларынын карым-катынасын тренингпк эдктермен жепдшру жолдарын камтиды.

Bis «тренингпк саб акт ар» «тренингпк топ» «топтык эд1с» .угымдарын ap6ip психикалык деш сау, езшщ пснхологиялык мэселелерш шешуге жэне езщцш жетшуге, дам у га мумкж бола- тын шагын топтын ерекше карым-катынас жасау га непзделген окыту формасы деп 6ip магынада карастырамыз. Ыиш зертгеуде тренингпк топтардын эр турш саласы ид а карым-катынас сферасына кажетп бшм,бипктипкп жэне кабыетп дамы гын. оларга сэйкес кор­рекция жасайтын окытудын 6ip формасы элеуметпк пснхологиялык тренинг (ЭПТ) карастырылады.

Элеуметпк-пснхологиялык тренинги н в тара эрекеттеа жэне окытушы мен окушыдар арасындагы урдклищ нэтижес1нде б!рлескен пш рлеспк танымдык ic-эрекет калыптасатындыгыи С. М. Жакыпов керсеткеи. Галым мундагы карым-катынас куры- лымынын аса ишпигпп мен динамнкалыгын тулгалар ерекшел тмен байланыстырады. Тренингл окытудын 6ip формасы, эдил деп карастырганда, онын тшмдшгш бфлескен пнарлеспк, танымдык ic-эрекетпн калыптасуымен аиыкталады.

Тренинг баска адамдарды терен туе шуге кемектеседк ез бей-200

HeciH баскалар калай корет1цщпмен салыстыруга мумкщщк бередц ез мумкйщктерш байкауга, езщщк санасын жет1дщруге жагдай жа- сайды.

Тренинг жеке адамга баскаларды, коршаган ортаны тануга кемектесед1, оны тусшуге, ойдагыны айтуга, болкуге жагдай жасайды, эрюмнщ озше сешмдшкп тугызады, ашык болуга, 03i-O3iH туануге, комлекстерден кутылуга, озшщ бойындагы касиетгерд1 коруге мумкщщк бередь Тренинг оз-ез1щц бакылауга, байкагыштыкты дамытуга жол ашады.

Профессар Т. Тэж1баев, Ы. Алтынсаридщ «Казакстандагы педагогикалык ойдьщ пионер!» деген. Ы. Алтынсарин: «казак ба- лалары жок, ежелп эскери жорыктардын сшемдерЬ>. Бул ойын онерше баулумен катар, paciM (ритуал) кызметшщ аткаргандыгын жорамалдауымызга болады. Ce6e6i, жорыкка аттанар алдында осыган уксас рэамдер коптеген ежелп тайпаларда болган.

Ойындарда ежелп заман KopiHicTepiHiH молынан сакталу ce6e6i, олар халкымыздьщ i3ri касиеттерше, шаруашылык кэшбше (этикалык жэне статистикалык дэстурше) тэрбиелеудщ б1рден-б1р тшмда жолы бодцы.

Ойындар аркьшы балалардьщ тэш де, жан дуниеа де ойдагыдай жетшп отырган; кепшшк ортасында озш-оз1 устаудьщ, кысылганда жол табудыц когамда оз орньш сезшудщ алгашкы мекгеб1 де осы ойындар болды десек асыра айткандык емес.

Ойындардын осындай кызметтершщ iuiiitae айрыкша орын ала- тыны - шаруашылыкка, ецбек, кэсшке баулуда казак ©MipiHiH непзп кун кору K3ci6i торт тулш малга байланыста болгандыктан, олардьщ бейнеа ойындардан да мыктап орын алады. Ойында койшы, кой, каскыр, ит («Ай кулак»), туйе, бота, теке («Сокыр теке») ролдерше eHin, олардьщ арасындагы карым-катынасты корсету - таза кешпел1 турмыс-т1р1штистен туган. Торт тушктен баска да уй жануарларыньщ басты жауы каскыр бейнеанде бершсе, кейде каскырдьщ орнына ecKi сешмдерге байланысты жалмауыз кемшр тулгасы KopiHic беред1 («Етек-етек», «Кош-кош»).

Кошпел1 турмыс трпйлнстщ непзвде пайда болган мал шаруашылыгымен сабактас асык ойындары да казак даласында кен тарпан.

Турл1 туст1 бояумен боялган асыктармен, коргасын куйып, ар- найы даярланган сакамен турл1 ойындар ойналган. Кешнп жыл- дарда олардьщ K©6i умыт болды, 6ipaK енд[ б1разы жана тэртшпен

201

ойналуда. Балаларды ептинкке, тапкырлыкка баулитын, отырып та, козгалып та, журш те ойнайтын турлер1 аса мол. Олардын арасын­да турл! заттар аркылы жэне сезбен ойналатындарын карастырылып керешк.

Турл! заггарды пайдалану аркылы ойналатын ойындар квбжесс кимыл-козгалыстармен байланысты ербидь Ондай заттар айна- ла коршаган орта жэне турмыс-тпршинкте кездесетж тас, агаш. балшык, кумшыбык, таяк, сулп. орамал, бврпс, белбеу, жш, мне т.с.с. болып келеда. Кейде ойынга, арнайы даярлайтын заттар да бола­ды. Оларга тазартылып, боялган асыктарды. турл! ойыншыктарды. куыршактарды, ергеректе колланылган сиырдын тулеген жуншен басылган допты. жонылган жэне кесшген агаштарды т.б. жаткызамыз. Заттарды пайдаланып ойнау кейде ic-эрекет барысында кара сез, не елен-такпакгармен косакталып айтылады. Сез текстер! ойыннын кезекп шартын. ic-эрекетпн себебш туандоред!. Мэселен. «Аспау мэстек» ойынында кершген арканнын усттнде отырып, жерден енкейш такия алуды былай тусшдоредк ережеа бола бермейдг Олар турл1 ойындарга кемекий, ал кейде езшщ мазмунынын кызыкты, тартымдылыгы мен ойын кызметш аткарады.

Улттык ойындар турл1 себептерге байланысты пайда болып отырган. Мэселен, «Аншылар». «Марламкеш» ойында рында анды жан-жакты коршал аулау. топталып iiaey, жасырыну, куу, калай кол га Tycipy анык бой керсетсе, «Даусынан бит», «Шукыма» ойындарынын дал ада 13 несу, турл> дыбысты ажырата бшу максатында пай­да болгандыгы байкалады. Ойындардын енд! 6tp тобы кешпеш тайпалардын езара кактыгыстарын, жаугершшк дэу^ржщ бпгшж. рулык кауымнын жол-жоралгысын езшше кайталайды. Олардын катарына «Жамбы ату», «Тенге игу», «Туткын алу», «Камалды коргау», «Батыр», «Кыз куу», «Ат успндеп тартыс». «Итерюпею» снякты ic-эрекет ойындарын жаткызуга болады. Балаларды ептшкхе, тапкырлыкка баулитын, отырып та, козгалып та, журш те ойнайтын Typnepi аса мол. Мэселен. «Уй артында кол агаш», «Сошр теке», «¥шты-ушты», «Тымпи-тымпн», «Ак серек, кок серек» снякты ой* ындар да сез, кейде ic-эрекетке жетеюш, ал кейде косалкы кызмет аткарады. Ойындардын 1Ш1нде. эа'ресе жан-жануарлардын дауысын, телдерш, ic-врекетш дурыс айтуга дагдыландыратьш «Кдлай айту- ды 6uieMiH». турл) сейлем курастыруга тэсшдещцретш «Егер...», айтылган созд естс сактауп машыктандырятын «Хабаршы», сез бея свйлемнш мазмунына дурыс мэн беруге уйретелн «Ьп де».«¥шты-

202

ушты», б1рден сез табуды кажет ететш «Орамал табу» ойындарыныц тшд1 жетшд1руде манызы зор.

Осындай ойын жырларынын 6ipi санамак. Жас баланьщ колын устай отырып, саусактарына ат койып, оларды б1рде бугш, б1рде жа- зып ойнау аркылы балалардыц кецшн аулау, алдандыру максатында айтылатын бул ойын кебшесе нэрестелерд! уату (потешки) жырла- рына жаткызылып жур. Дегенмен санамакты сурак туршде келетш, кейде ойланып жауап беруш кажет ететш, улкендер мен балалардьщ 6ipnecin отырып аткаратын кимыл-эрекеттер1 бар. Бул ойын жыры непзшен он-солын ani толык танымаган 6ip-yiu жастагы сэбилерге арналып айтылган.

Казактын бул типик ойындары барлык жиын-той, демалыс сэттершщ басты KopiHici болады. Журпзшу формаларына жарыстык сипат тэн. Олай болса, ойыннын бул турлер1 эдеш «шындалуды», эдеш «ойнауды», imKi потенциалды барынша шыгаруды талап етед1. Бул дегешм1з - халык саналыгыныц керсетюпп болып табылады.

Ойын балалардьщ оз бенмен, epiicri аткаратын ю-эрекегп аныктайды да, ойын аркылы адамньщ жан дуниесшщ барлык кырлары, журектйпп, epiK^irepi калыптасады.

Bi3 ойын турлерш диагностикалык материал ретшде жинактап, колдауда диагностикалык жумыстьщ темендегщей мшдеттерш шешущ коздедш:

- балалардьщ карым-катынасты кажетсшуц- карым-катынастагы тандамалылык феномен!;- балалардыц коммуникативн мотивтер1 болуы;- карым-катынас тэсщцерш мецгеруц- карым-катынас куралдарыныц Typnepi мен тшмщ колданылуы.1. Карым-катынас кажетплШи зерттеу. Мундай карым-

катынасты кажетсшуд1 зерттеудщ диогностикалык эдютемелер1 ретшде «Bip казан сут», «Уй артында кол агаш», «Калай ай- туды бшемш» атты казактыц улттык ойындары алынды. Бул эксперимент™ жумыс даралай емес, топтык формада уйымдастырылды.

Экспериментатор тшелей ойынга катысып журедь Ce6e6i жинакталынып, 1р1ктелшген улттык ойындардыц вербалдык курамы жогары елец-жыр элементтер1 бар да, Ka3ipri кезде балаларга бул ойын Typnepi беймэл1м болгандыктан, ересек адамньщ (экспериментатордыц) 03i ойынды уйымдастыруы, ойнауга уйретш, баулуы кажет. Сонымен катар, балалардыц эрекеттерш байкатпай

203

жендеп, эр уакытта тапсырмалары жайлы багдар бериип сггыр- ды. Сондыктан б1здш зерттеуде ойын барысына орай балалардын карым-катынасын байкап. кестеге салып, прксп отыру ушш журпзшген жумыстьщ барысы колданылды. Бул ойындар бары- сында балалардын: 1) Баска адамдарга экспериментаторга, баска балаларга-зейш коюы, слпстеу carrepi, олардын эрекетгер1 мен сеэдерш О31мен-031 болып, эдейшеп кайталауын;

2) Баскаларга эмоциялык катынасын, ойын барысындагы эмоциялык кериистердщ (формалардын) пайда болуын езгер1стерш.

3) Инициативалык apeeerrepi, баскалардын назарын езше аударуга багытталган белсендипктерш;

4) взше деген баскалардын катынасына сез1мталдык танытуы. еишпк баганын, мшез-кулык, журю-турыс актшершш езгерюш эерттедис.

Эрбф алшем мектеп жасына дейшп балалардын ересектермен жэне баска балалармен карым-катынас кджеттиппнщ «жогары» жэне «пемен» денгейде дамыгандыгын беред1.

Карым-катынас кажетплю «жогары» денгейде дамыгандыгын темендеп параметрлер аныктайды:

1) Бала адамдардьщ етшпшн бфден, толык жэне ен акырына дейш о рынд ал шыгады.

2) Бала басканын берер мэлшетш бар зешшн койып гындайды, nrm бегде обьектшерге мэн берм ей тындайды.

3) Жасалган ескертулерге катысты баламын окпелеу carrepi болмайды.

4) Бершген мэл1меттерд1, ойын шартын барынша толык саюайды.

5) Ойын шарты бойынша жуэеге асырылатын эрекетгерш негурлым жаксы орындауга тырысады.

6) Бала баскалармен бфге езара эрекеттеспкге жагымды эмо- циялар формаларын горсетед!.

7) Балалар баска барлык балалармен карым-катынас жасауаа сер- гек, кен1ЛД1. белсешц болады.

8) Балалар баскалардын арасында еркш эрекет жасайды.9) Балалар баскалардын назарын езше аудару максатымен ори-

гкналды. агрессия мен акпеге непзделмегеи зрекеттер, кылыктар жасайды.

10) Балалар лидерл1к-жетекш1л1к, уйымдастырушылык касиет­терш эдейшеп баса керсстед1.

204

11) Мактау, мадактау формаларыньщ непзшде окушылардьщ белсендшш артады.

12) Балалар баскалардьщ назарына шккен сездер мен эрекеттерд! кайталайды.

13) Балалар вербалды еместен repi, диалогпк-тиадк карым- катынас жасайды.

14) Балалар мактанганда ерекше позада болып, эдеттегщен мулде белек жещсп бивдретш дыбыс шыгарады.

Балаларды байкап, бакылау схемасы бойынша карым-катынас кажеттшгшщ «жогаргы» децгейше тэн сипаттар «теменпден» ба- сым болса, балалардьщ коммуникативп ic-эрекетте белсецщ бола- тынын керсетедь

Ал балаларга карым-катынас каж еттш гш щ «жогаргы» жэне «теменп» денгейлершщ сипаттары тец дэрежеде байкалса, коммуникативп ic-эрекетке балалардьщ эр кезде даяр бола берм ейпндш гш керсетедь Балаларга «теменп» денгейдеп карым- катынас кажетп л iri тэн болса, онын коммуникативпк ic-эрекетке енжар болатындыгы белгш . Егер 1 мен 7 аралыгындагы сипаттар 8 бен 14 аралыгындагы сипаттардан басым болса окушылар карым- катынасты баскаларды багалай бшу уппн, ал KepiciHiue болганда ез- езш бшу, багалау упйн каж етану болатындыгы шыгады. Сонымен катар, 8-14 сипаттар басым болганда 5-6 жастагы балалардьщ карым- катынас каж еттш пне тэн ерекшелш кершедй Ол окушылардьщ езш баскалардьщ TyciHyiH, ез1мен 6ipre сез1мдж куй кешуш (эмпатия), жанашырлык танытуын кажетшнушен карым-катынас жасайтынын 6umipefli (М. И. Л исина).

2. Карым-катынастагы тандамалылык. 5-6 жастагы бала- лардьщ карым-катынасында тандамалылык ойын барысында айкын кершед1 (X. Т. Шерьязданова). 5-6 жастагы балалардыц карым- катынастагы тавдамалылыгы ересек адамга бауыр басу (С. В. Корницская) мен баска балалармен достасуынан кершед1 (Р. А. Смирнова). Айтылгандар непзшде балалардьщ карым-катынастагы тандамалыгын аныктауга болады. Б1зд1н зерттеу «бала-бала» жуйесшдеп тандамальшык феноменш айкьгадауга багытталды.

Диагностикалык эдю ретвде ежелден казак балалары ой- найтын «Белбеу тастау», «Каламак», «Сакина салмак», «Епз», «Мысык пен тышкан» ойындары алынды. Ойындар балалар тобы- мен уйымдастырьшады. 0p6ip ойын 3-5 куннен кешн кайталанып, жеке топтарда 6 реттен уйымдастырылды. Ойындар барысында

205

эрбф окушы га дара хаттама толтырылады. Балалардыц карым- катынастагы тандамалылыгы шартты турде тагайындалды. Хаттама» а непз болатын байкауга, бакылау га арналган зерттеулерде Т. А. Репина эдкггемесше аркау ете отырып, былайша курамыз:

1. Эрбф баланын жеке ойын барысында баскалардын эркайсысымен байланысы (контакткп) саналады.

2. 0p6ip баланын жасаган байланыстарынын жалпы косындысы есептеп шыгарылады.

3. 0p6ip бала ушш карым-катынастагы тандамалылык шекарасы есептелшедк мундагы карым-катынастагы тандамалылык шекара­сы, m-байланыстардын жалпы саны, N-топтагы балалар саны.

4. Балалардын карым-катынастагы тандамалылык; шекарасынын мэн1 (р) эрбф баламен жасаган байланыстар санымен (ш) салысты- рылады. Егер болса, окушыньщ карым-катынастагы тандамалы си- пат ын бередг

3. КоммуникативтЁлш мотивтерш зерттеу. Мунда диагнос- тиканын, непзшен, эдгстеме алынды. Эксперименталды жумыс мазмуны ек1 турл! жагдандагы баланын иннциатнвалык жэне белсендшк зрекетгерш аныктал, карым-катынастагы танымдык жэне жеке бастык мотивтершщ аракатынасын зерттеуге непзделедг

Бфшил жагдайда, балалармен «Бес тас», «Уй Tiry» ойын лары уйымдастырылды. Мунда окушы ойыншык заттар жэне баскалармен (экс пери ментаторл ар жэне балалар тобы) езара эрекптеепк жасау- ына мумюндйс бершдг ¥сынылган ойын турлершде эрбф окушыга ересек адамнын немесе баска балалардын бфлескен эрекеттеспл ушш езара жэрдем беру кажеттийл пайда болды. Бул жат дай аркылы окушынын карым-катынастагы танымдык жэне кжерли моги втерi зерттелд!

Ekihuh жа» лай баланын ересектермен жэне баска балалар­мен энммелесуше непзделген. Бул жат дам окушынын карым- катынаста баскаларды бшуге, туе шуге багытталуын аныктайды. Ол уш1Н «егер мен...», «сгер сен...», «бес саусак неге бфдей емес» метафорасы жэне макал-мэтелдер колданылды. Мундагы жа* дай таза вербалды, бф-бфш ен карым-катынас жасауга непзделген жэне де эрбф баланын карым-катынас жасаудагы жеке бас мотн втер!нIн дамуы аныкталды.

Эрбф жагдайдын узындыгы 30 минут. Байкду, бакылау хатта- масына эрбф баланын экспериментатордаи жэне баска балалардан сурак сурауынын саны тфкелш, жаллыланды.

206

4. Карым-катынас тэсшдер1 мен К¥РалДаРыныН колда- нылуын зерттеу. Карым-катынас тэсщцершщ бастысы - комму- никативп бшкхшк. Сонымен катар, коммуникативпк бшктшк курамына карым-катынас кздзавдарын тшмд1 колдану да Kipefli. Сондыктан осы ею мэселеш 6ipiicripy аркылы баланьщ ком- муникативтш бшктшгш зерттейм1з. Осы максатпен «EpTeri айта- мын...» жэне «Тымпи-тымпи» ойындары уйымдастырылды. Бул диагностикалык мэш бар ойындар непзшде балалардьщ мынадай коммуникативпк 6uiiKTepi багаланды.

1) Балалардын карым-катынас кезшде баскаларды кызык- тыратындай мэл1мет 6epin, оларды колдай алуы.

2) Балалардын кызыгушылыкпен тындай алуы жэне танымдык сипатта сурак 6epyi.

3) Балалардьщ ез бшгендерш кызыктыра, бар ниетпен баскалармен бел1суге даярлыгы жэне ез машметтерше кызыктыра 6myi.

4) Балалардын баскалардьщ эрекетш колдап, коштайтындай вер­балды жэне вербалды емес бшктершщ болуы.

5) Балалардьщ елгезекпк таныта алуы.6) Балалардьщ эмоционалдык жай-кушн байкап, Kepin, белюе

6inyi7) Баска балаларды кайраттандырып, жиерлещйрш, колдай алуы

жэне карым-катынаска елгге алуы.8) Балалардын мэл1меттерд1 толык жетшзе 6uiyi.9) Балалардьщ мэл1меттерд1 белшектеп жетюзе алуы.0p6ip бйшегшж 5 балдык жуйемен багаланады. Мунда 5-ете

жогары, 4-жогары, 3-орташа, 2-орташадан темен, 1-темен, О-мулде калыптаспаган балалардьщ коммуникагивтшк бшйсгерш сипатгайды.

5.2 Мектеп жасындагы балалардьщ психодиагносгикасы

1. Kiuii жэне орта мектеп жасындагы балалардьщ психодиаг­ностикалык ерекшел1ктер1. Окушылардьщ танымдык процестерш дамытуда журпзшетш жумыстары аркьшы зешннщ касиеттер1нде, ес пен кабылдауды, сейлеу мен ойлауда жэне т.б. процестерде улкен орын алуы тшс. Окытушыларга бастауыш класс окушыларынын бшмнщ тшмдшпн, олардын даму денгеш мен зешннщ жогары дамыганына, acipece, ырыкты зешннщ жогары болуы мацызды орын алады. Балалардын санасын бакьшау ушш, оку эрекетшдеп

207

зешнш аныктау обьекпсше туралау. есте сактау. ойлау мен сейлеуде алдарына максат койылады. Зейшнщ - барлык психикалык таным процестершен байланысты жэне сонын кемепмен аныкталады Кебшесе ете тыгыз банланыс - ырыкты зешн мен ес процесшщ арасында окуга дайындыгын калыптастырудын алгашкы кеэеншде кершедк Окыгушы бала алдында - тек зейшш дамыту туралы гана емес. сонымен катар, окыту материалдарын есте сактау кажет деген максат кояды. Мектепке дешнп кезеннш сонында балаларда ырыкты зешн басымырак калыптасады жэне сездш коры дами бастайды. бул кубылыстар эдкггердщ жиынтыгы мен накты кимылдары аркылы >ске асады. Ол мектеп жасына дейшп ересек балалардын ырыкты зешш мен ырыкты ес процесшщ dpi карай дамуына кемектесед!, оган себеп зрекеттер - ойындар болады. Ойын кезшде балалар кеп нэрсеш есшде калдырады жэне 6ip нэрсеш кездеу! накты болады.

Балаларды мектептсп окуга дайындауда. сейлеу процесшщ да­муы, балалардын мектептеп оку жагдайын жаксартатын бфден- 6ip эсер болып табылады, ейткеш сез - ол мугалшмен сейлесу, сол аркылы бшмд! нгеру жэне психикалык процестердщ дамы мен жетшу! болып табылады. JI. С. Выготский, ep im ышез-кулыкты элеуметп дей отырып. ол бала еркшщ дамуын, коршаган орта- мен байланысты деп есептеген. Негтзшен, бул жагдайды балаяыи улкендермен эщ шелсскешнен байкаган. Л. С. Выготский меи Л. С. Рубинштейшнщ айтуьшша, epimri акпнш пайда болуы. мектеп­ке дейшп балалардын epirri мшез-кулкынын дамуынаи ту ынлайды Д. Б. Элькониннщ айтуы бойынша, ттикалык сатыньщ пайда болуы, ересекгер мен балалардын арасындагы карым-катыластын езгеруше байланысты. Онын айтуы бойынша. мектепке дейшп жастагы ба­лаларда, ерте жастагы балаларга Караганда карым-катынастын жана тиш пайда болады.

А. Н. Леонтьев езшщ кептеген зерттеулершш нэтижес1нде, эрштестер1мен 6ipre журпзшген жу мы ста рында ерекше жагдайды Kepcerri. Ол мектепке дейшп жастагы балаларда алгаш ез еркшс багындыратын мотивтер жуйес! туындайды жэне балага тэн ерекшел1ктер кершед), сондыктан да оны «алгаш per жеке ад ем epeuiieniKTepi кершетш кезен» деп атады. взш-аэ! бакыла системасыиын мотивтер! баланын мшез-кулкын рсттеп о т р а ­ды жэне барлык жагынаи даму дснгейш аиыктайды. Муядай керсеткшгтер психологиялык эерттеулер нзтижеанде керсетшгеи.

Сонымен катар. А. В. Брушлинский онын ойлау кйбшетпнн208

мумкщщп накты шешшгенше дешнп мэселелерд1 шешу тэсшн керсетедь Бул мэселенщ зерттеу кездер1нде В. Вундт, О. Зельц, Э. Клапаред турды жэне непзш калауга Дж. Брунер, У. Найссер, Б. Ф. Ломов, Н. Н. Подьякова, Е. Н. Брушлинский, Д. Б. Богоявленская, С. Я. Чернявский, Л. Л. Гурова жэне т.б. жумыстарында да керсетшген. Сонымен катар, пснхологиялык зерттеулерде жеткшкЫз танылым, тац калуга дешнп бейнелердщ диалектикалыгы жэне диалектикалык ойлаудыц курылымы мен катынасы турапы сурак тудьфады.

Эр турл1 ерк1н назарды кажет ететш мысалдар мен операция- лар жиынтыгыныц курделшгше жэне оларды шешуге байланы­сты деп ойлауга болады. Б1з еркш назарды кажет ететш кэд1мп мысалдардыц 6ipiH шешу кезшде, осындай операцияльщ сарап- тама жасап жэне оныц нэтижесш тексергенде, керсетшп бершген материал мен белгш 6ip ynrmi салыстыру нускасы зерттедщ. Бул зерттеу мектепте табысты окудагы пснхологиялык алгышарттардыц 6ipi. Ойткеш оныц жок болуы, сез, эрш, жэне сандарда ж1беру1 мен оларды дурыс айта алмауынан кершедЬ Зерттеу мынандай улпде курылады: 1. Еркш назар жеткпейтш балалар 1рштелшедц2. Оныц операцияны icKe асыруына кажетп нэрселер жинала- ды; 3. Тестте дайындалады. Бапаныц назарын тексерш, зерттеген- де, ipiicrey мен нэтижелерд1 кайта тестшеу ушш классикалык Бур- дон T e c T ic iH in балаларга арналган T y p i колданылады. Бул улп еркш турде балаларга жаксы таныс жэне карапайым шпйндер, мысалы, жулдызша, квадрат, шецбер, ушбурыш, жарты шецбер, жалауша орналаскан парактан турады. Зерггеупп белгш 6ip фигураньщ астын сызу усынады. Тапсырманы орындау уакыты шектелу1 мумюн. Балалардын назар аудару децгешн, ж1бершген кателерге карап багалайды. Мундай тапсырманы орындау, балалардан темендепдей нэрселерд1 талап етедг

Сызылуга raicTi 6ip жэне б1рнеше фигураларды есте сактау. Парактагы 9p6ip фигураны бершген заттармен салыстыру. Осы жол- мен 6erreri барлык жол каралып шыгуы THic. Бершген фигураньщ штей сакталуы тшс екещцгш, ал салыстьфудыц ойша елестетшген фигура бейнеа аркьшы жузеге асатынын атап айтсак, сызылуы r a i c фигуралар тексершмеген жагдайда туындауы мумкш, ce6e6i жалпылама карау немесе 3p6ip фигураны сараптаудыц орнына, жэй гана кез жупртш шыгу. Бул аныктама кебше мектепке дешнп балалардьщ кател1ктерше лайыкты. Олардыц кабылдауында кепке дейш белшектерд1 аныктап карамай, ойша белгшерд1 камтуы ба-14-254 209

сым болады. Мундай жалпы камту. заттарды тануын камтамасыз етед1, ягни кабылдаудын непп шндеттерш аткарады. Ал айда ол назарга арналгаи Miндегп аткаруга мумкшдш бермейдг Осы тужырымдарды тексеру ушш 6i3 балалардын бойында ею Kepimcrri белшектеп салыстыру 1 стерт калыптастырамыз. Мунын Ьурдон мэтшшен айырмашылыгы. онда балалар ештенеш сактауды ке­рек етпейщ. Олар тек кана era катар карапайым Kepi Hie пен зат­тарды белшепмен салыстыру icrepiH калыптастыруды керек етед|. Тэжфибе журпзгенде ipucrey TecriciHiH курамында уш тапсырма болады. Олар 6ip-6ipiHeH курделйгшщ эртурлшгтмен ерекшеленедг Eipimni топтарда балаларга барлык донгелектерд1 бояп шыгу, ягни 6ip фигура» а назар аудару усынылады. Муны орындау ушш: I) 6ip фигураны есте сактау; 2) 6ip icri (баяу) есте сактау; 3) парактагы барлык денгелектерд! керш алуы керек. EraHmi топтарда балалар барлык жалаушалар мен ушбурыштарды (ушшктерда) бояуы кажет, ягни назар кещетшнде ею фигураны есте сактауы керек. Бул тапсыр­маны орындау ушш мыналар кажет: 1) 6ip фигураны есте сактау; 2) екплш фигураны есте сактау; 3) 6ip icri (баяу) есте сактау. Оэ icrepiH осы eKi тэещдщ 6ipi аркылы уйымдастыру, алдымен, буюл паракты сосын. б^рдей фигураньщ барлыгын Teiccepin шагу керек. Содан кетн еюшш фигурага жэне эр тексергенде eKi рет тексеру кажет. Бфшил жагдайда шын мэншде 6ipiuiiri тапсырманы бояу кажеттиппн, 6ipinori жумыстын сонына дейш есте сактау кажет болады. Екшии тэещде жолдагы эрбф фигураны тексеру npoueci курделенедг Ещц оны бф тал ап улпмен емес. екшшюмен де салыстыру кажет. Байкал отырганымыздай тапсырма кэд1мпдей курделенуде. Yiuinuii гапсьфмада балалар баягыша ею фигурамен жумыс icnreyi керек. Bipax 6ipimuici бояу. ал екжш1С1 коршау. Тапсырма тагы 6ip icri есте сактау кажеттшпмен курделенедг Мысалы. балалар. I) фи­гураны: 2) оны ерскшелешлру или (бояу); 3) екпшл фигураны; 4) оны ерекшеленд1руд1н жаиа жолын (коршау) есте сактау керек. Бул тапсырманы орындяуда жогарыда силаттаяган ею тэсьядш 6tpiMCH icxe асырылады. Екшии жэне yiuimni тапсырмалардын 6ipitcaii тапсырмалардан айырмашылыгы. олардын курамын есте сактауга арналгаи косымша элементтер! болады. ягни к т н уйымдастырылуы курдс.'ирек болым келедг Балаларга талсырманын эркайсысы он фигурадан терт жолга салынган ларактар усынылады, барлык фнгуранын саны кырык бояуы кажет. Тзжфибелер эр баламен ойын тур!нде еткшлед1. Ойын асурпзуил балаларга карточка экелеш

210

6epin, тапсырмаларды орындауларын етшед1. вйткеш фигуралар, оньщ айтуынша, эдем1 емес, эр турл1 емес, ол канык туей жэне эдем1 болганын калайды. Баладан фломастермен бояганды жаксы KepeciH бе немесе кешпкерге кемектесуге дайынсыц ба? - деп сурап, эркашан да жауап алынуы керек. Будан кешн накты багдар бершп, баладан оны жэне e3i ерекшелейтш фигураларды керсетуш сурайды. Жумыс уакыты шектелмейд1. Эксперимента калыптастыруда, балаларга б1рдей бейнелер тупршген ею зат усынылады (мысалы, кэстрел мен онын какпагы). Осы бершген бейнелер б1рнеше жеке- леген карапайым заттар суретшен турады (мысалы, кун мен балык; жапырак пен кол шатыр жэне т.б). Бул бейнелердщ барлыгы тесте колданылган заттардан ерекшелеу болуы керек. Тандалган жуптар, бейнедеп суреттердщ санына байланысты ерекшеленедь Олар ею немесе бес аралыгында ауыткып турады. 1) кэстрел мен какпагы; 2) аяк кшм жубы; 3) кесе мен тэрелке; 4) кейлек пен шалбар; 5) кит мен сандыкша. Бул заттардьщ барлыгы катты кагаздан киылады. Бейнелерлщ саны, заттардьщ турше аса катты байланысты болмай- ды. Осылайша кесе мен тэрелкеде немесе кастрел мен какпагыньщ эркайсысында ею-еюден сурет болуы керек.

Келеа эдютемелер бастауыш класс окушьшарыныц танымдык процестер1н психодиагностикалауга арналады.

Тацырыбы: Логикалык ес.Мацсаты: Бюллер 9flici бойынша логикалык ecTi зерттеуЦажеттг материал: Ею катар сез жэне осы сездерден куралган

сейлем.1- катар 2-катарБарабан Кун баты

Гулге конды АраЛас Жаксы демалыс

Коркак 0ртФабрикада болды Жарда myni тэдр

Тауда Ежелп калаБелме Жаман касиет¥йкы 0те ыстык

Москва БалаМеталдар TeMip мен алтын ;

Бндщ ел i м i'3 Ce6e6iК1тапты экелд1 Дамыган ел

211

Свйлемдер:1) Барабан кабыргада inyni тур.2) Ара гулге конды.3) Лас аурудын ce6e6i.4) Коркакхык жаман касиет.5) Тауда кун батты.6) Фабрикада ерт болды.7) Белме ете ыстык.8) ¥йкы - жаксы демалыс.9) Москва - ежелп кала.10) TeMip мен алтын - металдар.11) Бгадщ ел!М13 - дамыган ел.12) Бала - ютапты экелдгТапсырманы орындау барысы: Эксперимент журлзуил 6ipiHUii

катардын сездерш бес секундтык узшспен окиды. Ол тэж^рбиеге катысушыларга сездерд! есте сактау керекппн жэне олардан сейлем курайтындыгын, сейлемнщ екшпи жаргысы бфнеше уакыпан кейш окылатынын ескертедг 10 секундтан кейш екшпн катарды узшспен окиды. Содан сон свздерден сейлем курайды.

Тацырыбы: Ес.Мандаты: Граф и калы к ассоциация тэсщдершен баланын есте

сактауын зерттеу.Кажетт! матерыалдар: Сездер жэне сез лркестерг Свздер:1) Бала2) Ашулы мугалш3) Дамыган4) Кате5) Мейрам6) Уй7) Жазушы8) Сокыр музыкант9) Гылым10) КетерЬлу11) Кала12) Кеше13) Кушныш14) Тал15) Эн in I

212

1. Окылган сездщ саны- 152. Дурыс жазылган сездщ саны- 123. Естщ келем1 — X;15______100%N______хN=12Х= 100x12/ 15 =78%Тапсырманы орындау жопы: Экспериментатор журпзупп

осы сездерд1 окиды. Сездерд! окыган кезде тындаушы сол сездщ суреттер1н салу керек. Сонан сон салган суреттердщ астына аттарын жазу керек.

«Тертшцп артык» эдктемеаБул эд1стеме окушылардын заттын манызды белгшерш болт

керсете 6uiyiH, соньщ непз1нде ортак корытынды жасай бшуш диагностикалауга арналган. Окушы езшщ жасаган корытындысына непздеме жасай 6iny дурыстыгын аныктайды. Осы эдютемеге суйене отырып, окушы акыл-ойыныц артта калуын аныктауга бола­ды. Эдютемеш бастауыш сыныпта жэне баланы мектепке кабылдау кез1нде тшмд1 колданады.

Тэж1рибе жумысы жеке журпзшедь Бул эдютеме зерттелушшщ жалпылау жэне мэцщ белплерд! белш алу кабшетш багалауга мумкшдогш бередь Эдктеме 15 сериядан турады, эр серия 4 сезден куралган. Эксперимент журпзупйге секундомер жэне жауаптар пркелетш хаттама кажет.

«Артык сезд1 тап» эдктемесшщ материалы.1. К1тап, портфель, чемодан, эмиян.2. Пеш, керогаз, майшам, электр плитасы3. Сагат, кезщщрж, таразы, термометр4. К^айык, арба, мотоцикл, велосипед5. ¥шак, шеге, бал арасы, желдеткш6. Кебелек, циркуль, таразы, кайшы7. Агаш, ютап cepeci, сыпыргыш, шанышкы8’.- Ата, MyraniM, эке, шеше9. Кырау, шац, жацбыр, шык \роса\10. Сау, жел, кем1р, шеп11. Алма, к1тап, тон, раушан12. Сут, каймак, ipiMmiK, нан13. Кайыц, шырша, жем1с, емен

213

14. Минут, секунд, сагат, кеш15. Болат, CepiK, Талгат, Асанов«Тертшлп артык» Зерттеу жумысыньщ хаттамасынын улпсяОкушы__________________________ KyHi_____________Жасы Жынысы _____Сездш -логикалык ойлауын багалау

Серия HOMepi Тапсырманы орындауга кеткен уакыт \сек\ Нэтиже1

15

Зерттеу жеке зерпгтелухшнщ тапсырманы орындауга ынта- сы бар болса гана журпзтедь Зертгелуццге бершетш туошктеме: <<0p6ip сериядаш 4 сездщ ушеу! 6enrini 6ip касиеттер! бойынша топтастыруга келетш, бфынгай тусащкгер, ал 6ip сез бул талалтарга багынбайды, сол сезш тауып, сызып тастау керек. Тапсырманы шапшан да кятеаз орындауга талпын.»

Егер зерттелупп нускауга толык туанбесе эксперимент журпзупй осыган уксас \6ipax серияда бер1пмеген \ тапсырмаларды зерттелуипмен 6ipre орьшдайды. Баланын жумыс жасау кагндасына тусшгенше кезг жеткен сон, тапсырманы ез бспмен орындауга нускау бершедь Эксперимент журпзуип хаттамага тапсырманы орындауга жIбершген уакытты жэне нзтиженш дурыстыгын беягшеп отырады.

Тапсырманы орындауга Ж1берген уакытка байланысты eirepicrep

Уакыт секунд ессбшен Уакытка байланысты «згерктср250-ден темен 0250-330 -3330-дан жогары -6

Нэтижеш талдау1. Орындалгаи тапсырманын нзгижесше дурыс жауаппен салы­

стыру аркылы упай койылады: эрб!р дурыс жауап 2 упаймен. дурыс емес жауап 0 упаймен баг&ланады.

Дурыс жауаптар1. кгтап2. майшам

214

3. кезщщрш4. кайык5. бал арасы6. кебелек7. агаш8. м^гал1м9. шац10. жел11. ал ма12. нан13. жемк14. кеш15. Асанов2. Тапсырманы орындауга ж1берген уакыт жогарыда бершген

езгер1стер бойынша упаймен есептеледь3. Осы непзде сездж-логикалык ойлаудьщ KipiicripmreH кер-

cerainii есептелед1, ол тапсырманы орындау нэтижелшп (В) мен оны орындауга кеткен уакыттьщ (Т) косындысынан турады А=В+Т.

Сезд1к-логикалык ойлау KepceTKiiiiTepi туралы жеке мэл1меттер алынганнан кешн топтын арифметикалык жалпы ортасын табуга болады. Топ аралык айырмашылыктарды табу у™н табылган экспериментпк керсетюштер езара салыстырылады.

Сездйс-логикалык ойлау керсеттапп туралы алынган мэл1метп ойлаудьщ баска сипатгарымен, сол снякты жеке тулгалык талдау- лармен салыстыру ушш абсолюттж мэндерд1 шкалалык багага ай- налдыру керек.

Ойлау кврсеткштертщ шкалалык; багалалары

ык багалар Бейнелж ойлау Сездж-логикалык ойлау19 50 3018 - -17 50-48 29-2816 48-4715 45-47 28-2714 41-44 27-26 •13 38-40 -12 36-37 23-2511 33-35 21-22

215

10 30-32 19-209 26-29 17-188 23-25 15-167 20-22 -

6 17-19 12-145 14-16 7-114 12-13 5-63 8-11 -

2 2-4 3-41 2-4 ‘ и0 0-2 3

«¥гымдарды салыстыру» эдютемес!Бул талдау жэне корытындылау барысын зерттеуде колданута

арналган класснкалык эдгс турше жатады. Зергтеу;и журпзу ушш жуп сездер кажет. Темендеп 30 жуп созий колданута болады.

I. Танертец - кеш 2. Сныр - жылкы3. ¥шкыш - танкист 4. Шангы - коньки5. Трамвай - автобус 6. Кол - езен7. бзен - кус 8. Жауын - кар9. Поезд - ушак 10. Ось - ociII. Алдау - кателнс 12. Стакан - этеш13. Кшкентайкыз - куыршак 14. Бэтенке - карындаш15. Алма - шие 16. Карга - торгай17. Каскыр — ай 18. Сут - су19. Жел - туз 20. Алтын - кумк21. Шана - арба22. Квзщщрж акша 23. Торгай - тауык24. Мысык - алма 2S. Кеш - танертен 26. Емен - кайын 27. Аштык - шел28. Ергеп - эн 29. Себет - карагай 30. Сурет - портретБала осы создердщ уксастыгы мен айырмашылыктарын айтып

6epyi керек. Кейш балаларга угымдардын си 6ipiHmi укеастыктарьш, содан кейш айырмашылыктарын табуды жуктеу керек.

Барлык жауалтар толыгымен жазылуы кажет. Егер нускау балаларга тусшйсоз болса, 6ipimui жуп ceui улп рсмндс корсету керек. Окушы ею угымнын уксастыгын аныктай отырып, ортак белпсш шыгарады. Мысалы, «кеш» жэне «танертен» угымдарынын

216

уксастыгы - eiceyi де куннщ 6eniri. Айьфмасы - «тацертец»- куннщ басталуы, «кеш» - куннщ ссщы. Бул уксастыктар мен айырмашылыкты ажырата 6myi баланьщ анализ, синтез, жалпы- лау децгейшщ жогарылыгын, абстрактылы ойлауга бешмдшгш керсетедь

«Сандык катынас» эдктемеа

Бул эдктеме логикалык ойлауды багалауга арналган. Зерттелупйге 18 логикалык тапсырма бершедь Эркайсысында 2 логикалык сштеме бар, ягни эрштер аркылы 6ip-6ipiMeH сандык катынас бершген. Бершген логикалык сштемеш басшылыкка ала отырып, сызык астында турган эрштер арасындагы катынасты аныктауы кажет. Шешуш табуга 5 минут уакыт бершед1.

Эд1стемеш журпзу алдында Keneci нускау бершед1: «Ci3re 18 логикалык тапсырма усынылады. Эр тапсырмада ек1 логикалык сштеме бар. Сол сштемеге сай сызык астында бершген ею apimiH арасындагы катынасты аныктауьщыз кажет. Тапсырманы шешуге 5 минут уакыт бершед1».

Логикалык тапсырмалар мазмуны

П А Б-дан 9-ы артык. ал Б В-дан 4-ке кемВ А

2. А Б-дан 10-ы кем, ал Б В-дан 6-га артык ► В А

3. А Б-дан 3-ке артык. ал Б В-дан 6-га кемВ А

4. А Б-дан 4-ке артык. ал Б В-дан 3-ке кемВ А

5. А Б-дан 3-ке кем, ал Б В-дан 7-ге артыкАВ

6. А Б-дан 9-га артык. ал Б В-дан 12-ге кемАВ

7. А Б-дан 6-га артык. ал Б В-дан 7-ге артыкАВ

8. А Б-дан 3-ке кем, ал Б В-дан 5-ке артыкВ А

9. А К-пан 10-га кем, ал Б 3-ке кемВ А

217

10. А Б-дан 2-ге кем, ал Б В-яян К-ге артыкВ А

11. А Б-дан 3-ке кем, ал Б В-дан 4-ке артыкВ А

12. А Б-дан 2-ге артык. ал Б В-дан 5-ке кемВ А

13. А Б-дан 5-ке кем, ал Б-В-дан бнга артыкВ А

14. А Б-дан 5-ке кем, ал Б В-дан 2-ге артыкАВ

15. А Б-дан 4-ке артык. ал Б В-дан 3-ке кемВ А

16. А Б-лан 3-ке кем, ал Б В-дан 3-ке артыкАВ

17. А Б-дан 4-ке аптык. ал Б В-дан 5-ке кемВ А

18. А Б-пан 3-ке артык. ал Б В-дан 5-ке кемАВ

dp6ip дурыс бершген жауап ка 1 упайдан бершедь Бастауьпп сы- нып о кути ысы ушш жогары упай - 7-8, ересектер ушш -10 упай.

Kurri

1. В< А 7. А<В 13. В<А2. А< В 8. В<А 14. А<В3. В>А 9. В>А 15. В<А4. В<А 10. А>В 16.А<В5. А>В 11. В<А 17. В>А6 В>А 12. А<В 18„A>D

«Сандар катарынын шндыльи ы» эд1стемес1 Бершген эдкггеме окушынын логикалык ойлауынын аспекпсш

зерттеуге арналган. Зерггелуоште сандар катары жатылган парах усынылады. арасында жазылмай калган сандар. жазылмай калган санды, жалпы сандар катарынын курылу зандылыгына сай кандай сан жок екешн табуы кажет.

Нускау: «СЬге 7 сандар катары усынылады. Cis сандар катарынын курылу зандылыгын таба отырып. жетпейтш санларды табуыныз кажет. Тапсырманы орындауга 5 минут уакьгт бсрыед|».

Усынылагын сандар катары

218

1)1,3, 5,..., ...,11,132) 25,20,15,..., ...,03) 0 ,2 ,...,..., 8,104) 10,20,...,..., 50, 605) 90, 80,...,..., 50, 406 )1 ,4 ,..., ...,13, 167) 18, 1 4 , . . . , 2Kurri1) 7, 9 2) 10, 5 3) 4, 6 4) 30,40 5) 70, 60 6) 7, 10 7) 10, 60p6ip дурыс табылган сандарга 1 упайдан бершедь Ец жогары

упай 10 упай.

Карапайым уксастыктар эдктемеыБул эдютеме кисынды ойлауыньщ даму децгешн аныктауга

арналган. Тапсырманы зерттеуппге мынадай мысал керсетшедкДэптер, сурет дэптер1Коалам, euiipriui, карындаш, майлы бояу,Cyperaii, эскиз, кеоандемеМунда дэптерге каламмен жазатын болсак, осыган уксас cyperri

дэптерге карындашпен саламыз. Ягни, бершген сездерге iuiiHeH карындаш ce3iH тандаймыз. Осыны толык xyciHreH сои, тапсырманы орындауды бастайды.

Эдктемеге материалдарТ. Жылкы, К¥ЛЫН Сиыр, мушз, сут, бузау, епз, жайылым2. Жумыртка, кауыз Картоп, тауык, бакша, капуста, сорпа, кабык3. Касык, ботка Шанышкы, май, пышак, тэрелке, ет, ыдыс4. Кулык, тыцдау Tic, керу, емдеу, ауыз, щетка, шайнау,5. Пальто, шгек Бэтецке, етпшй, дукен, аяк, бау, бас кшм6. Пышак, болат Усте л, шанышкы, агаш, орындык, тагам7. Агаш, бутак Курылысшы, кол, балта, колгап, аяк, саусак8. Жацбыр, колшатыр Аяк, таяк, тон, салкын, кыс, муз9. Мектеп, 6iniM беру Аурухана, дэр^ер, окушы, мекеме, емдеу10. Кус, уя Адам, жумысшы, адамдар, балапан, уй, ац

Дурыс жауап

1. Жылкы, к¥лын Сиыр, бузау2. Ж^мыртка, кауыз Картоп, кабык

219

3. Касык, бопса Шанышкы. ет4. Кдоык, тындау Tic, шайнау,5. Пальто, шгек Бэтенке, бау6. Пышак, болат Устел, агаш7. Агаш, бутак Курылысшы. болта8. Жанбыр, колшатыр Ал к, тон9. Мектеп, бшм беру Аурухана, емдеу10. Кус, Адам, уй

Эдастеме бойынша корытындылау темендеп формула бойынша есептелед1:

С=А : В* 100%.Мундагы С-кисынды ойлау децгешнщ пайыздык корсеткшл

А- дурыс орындалган тапсыма саныВ- барлык тапсырма саны70-100%-жогары денгей50-60% - орташа денгей0-40 % -темен денгейЕскерту: 2-4 сыныптарга - 10 тапсырмаS-6 сыныптарга - 20 тапсырмаМ шекей, тэшрибе жузшде бастауыш сынып оку шылары нын ойлау

кабшетш диагностикалау ушш жогарыда усынылган эдиггемелерд! кецшен колдануга болады. Психолог куцделйгп жумысында эр турл! эд^стемелерд! уйымдастыру непинде балалардын ойлау кабшетш дамы ту га мумкшдцп бар. Ол темендепдей жумыстар мазмунында уйымдастырылады.

Сандарды репчен орналастырМаксаты: окушылардыц логикалык ойлауын дамыту.Маэмуны: окушыларга тор кеадерге кез келген ретпен

орналастарылган сандар бершедц. Тор кегдерде орнапаскан сандарды бос тор xeiaepi бар блашпге есу реп мен орналастырып жазу кажет. Жумысты орындауга 2-3 минут уакыт бершеш. «Сандарды релмен орналастыр» эдкгтемесше арналыл жазылган сандар тор кеиер

16 37 98 29 5480 92 76 59 3543 21 8 40 265 84 99 7 7713 67 69 34 18

220

Сандарды эр Typai тэсшмен есептеОкушыга 2 катарда 6ip тацбалы санды керсетш, 6ipiHiH астына

6ipi жазылган сандарды взара косу керекпгш тусщщредь Бул эрекет барынша шапшан 10 минут шпнде орындалуы керек жэне косу 2 турл1 тэсшмен журпзшедь Эр минут сайын косу тэсшн езгертш отыру кажет.

BipiHini тэсшЖогары жэне твменп санды косады да косындынын мэнше

l-fli косып, нэтижеш жогары санныц тусына жазады. Ал осынын алдындагы жогаргы катардагы санды твменп катарга Tycipefli. Пай­да болган сандарды тагы да езара косып, оган 1 -д1 косады да жогаргы катарга жазады. Жогары катардагы санды твменп катарга Tycipefli, свйтш жумысты 10 минут жалгастырады.

BipiHmi тэсш бойынша есептеу улпш

1 4 6 1 8 0 9 0 0 12 1 4 6 1 8 0 9 0 0 т.б.

Eicimni тэсшБул жагдайда 6ipiHmi тэсшдеп жогары сан мен твмендеп сан

косылады, 6ipaK косындынын мэшнен 6ip саны шегершп, ол твменп катарга жазьшады да, твменп катардагы алгашкы сан жогаргы катарга кепйршедь Осы ретпен 10 минут жалгастырьшады.

Екшпп тэсш бойынша есептеу ynrici

1 2 2 3 4 6 9 4 2 52 2 3 4 6 9 4 2 5 6 т.б.

Журпзушшщ белпсшен сон бершген 2 санды 6ipmnii тэсшмен коса бастайды. 1 минут вткен сон эксперимент журпзупп «Уакыт» деген свзбен белп беред^ окушы соган сэйкес жазып жаткан саныньщ тусына тш сызык койып, сол саннан бастап, dpi карай eKiHmi тэсшмен косуга кешедь Окушы осылай 10 минут бойы эр ми­нут сайын 6ip тэсшден eKiHmi тэсшге Kemin отырады. Осы кёзенде ол 9 рет зейшш ауыстырады.

Жепспейтш iiimimi тапМаксаты: окушылардын интеллектуалдык дамуын жетщщру.

221

М азмуны : окушыларга геометриялык шхшндер усынылады. Геометриялык пшпндер арасындагы зандылыкгы окушы тусшп, кажетт1 геометриялык пнпщгц табуы кажет.

В и ш

+

< 7

4. Жог алган сандарды тап Максаты: окушылардьщ логикалык ойлауын, интеллектуалдык

ойын дамыту.М азм \н ы : окушыларга сандар peTi бершедь Бершген сандар peri

арасындагы зандылыкты окушы тауып, сандар катарын жалгастыру кажет.

5 10 10 178 7 .13 14

1 4 5 ?

2 3 6 ?

2 15 3 186 5 9 6

12 5 24 73 20 6 28

223

5. Жал гас ын тап Максаты: ауызша тез есептеуге баулу, ойлауын дамыту. Мазмуны: паракка карточкалар орнатылган. Карточкаларда

ернектер жазылган. врнектщ мэнга ауызша есептеп, ернек мэншщ ретж стрелка корсету аркылы орнату.

Тренинг жаттыгулар Жана заман талабы жеке тулганы дамыту мен танымлык

аукымыи кенейту денгешнде эр турш технологи ял ар ды жэне эд1стерд1 колдануды кажет етедь Бастауыш сынып сатысында бала педагогикалык экологияны сактаган. жагымды микроахуал- да, табыска жетуш камтамасыз етепн жагдайда тэрбиеленгеш жен. Окушынын кабшеттшпнщ дамуы белсенд1 енбек пен оку урдкянде игертедь Бала — шыгармашылыктын кайнар кезк Табигагтын берген сыйы. Ендеше, балалардын шыгармашылыгын дамыту, белсендшйтн, 1скерл1пн арттыру максатында журпзшетш жаттыгу- тренингтер.

«BapiMU 6ipre».Максаты: балалардын 6ip-6ipiMeH байланые орнатуга уйрету,

серпстесшщ козгалыс темшне ынгайлану.Жаттыгудын журпзшук балалар жуппен турып допты 6ipre

устайды(эр бала допты ею колымен устауы THic). Жстегшшш белпешен кейш балалар 6ip уакытга отыруы, допты колдарынан Tycipin алмай белые ишнде xypyi, ceupyi кажет. Ен бастысы. 6ipre эрекет жасал допты Tycipin алмау.

224

«Керкшшелер елЬ>Максаты: Ойша эрекет ету кабшетш жаттьщтыру.Жатгыгудыц журпзшук балалар шецбер бойына отырады.

Жетеюш уш эрштен туратын сезд1 айтып, допты л акты рады. До- пты устаган ойыншы эрштерд1 Kepi атайды (кун-нук, кез-зек, сан- нас). Аударылган сездердщ магынасы болмауы мумкш. Ойынньщ курделену1 сездщ узактыгына байланысты.

«Ормандагы агаштар» ойыны Максаты: Балаларга козгалуга, демалуга мумюндш беру. Музы­

ка ойналады.Мэтш: Сендер агашка айналуга дайынсывдар ма?Bip-6ipiHHiH артына турьщдар. Орманда куншыгып, барлык

агаштар оган жапырактарын жайып карап турды. Кунге ap6ip жапырагы жылыну y n i iH жогары-жогары созылды. Саусак- жапырактар куннщ астында билеп турды. Кенеттен катты жел турып, талдарды жан-жакка шайкай бастады. Б1рак талдыц тамырлары терецге кеткен, олар жэй гана тербеледь Желдщ артынан жацбыр жауып, талдар алгашкы жауын тамшыларын сезшдь

Алдыцгы турган баланын аркасын саусактарьщмен жауын там- шыларындай тырсылдат. Кэд1мп майда жанбыр жауып жауып тургандай кнмыл женш болу кажет.

Жауын одан api кушешп, катгы жауа бастады... Талдар 6ip-6ipme жанашырлык бшдорш жанбырдьщ катты соккысынан коргап, сипа- лай бастады. Кеп узамай кекжиектен кун KepiHin, талдар куанды, олар ездершдеп артык жауын тамшыларын сшкш тастады. вздерш сешмд1, сергек, тап-таза ce3iHin калады.

«Ондай болуы мумкш емес»Казак халкыньщ салт-дэстуршде eTipiKinmep сайысы кен

тараган шыгармашылыктьщ Typi болган. Сол енердщ элементтерш бастауыш сынып окушыларыньщ киялын дамытуга кеншен пайдалануга болады. Топтагы окушылардьщ 6ipeyi ешкандай болуы мумкш емес eTipiK нэрсеш айтады: акикатта болмайтын заттар, олармен болган окигаларды,болуы мумкш емес табигат кубылыстары мен ол жагдайдагы езшщ эрекеттер1, табигатта кездеспейтш жануарлар жэне олардын хикаялары туралы окигаларды айтып бередь Бес eripiK сюжегп катарынан кисынын 15-254 225

кел'прш айтып берген кезде ешюм «ондай болуы мумкш емес» деп айтпаса, сол утады. Олардын барлыгы мараппатталады.

«Егер осылай болса...»Балалардын 6ipeyi фантаст и калы к жагдайды ойлал табады, ал

баскалары онын шеиймш табуы керек. Мысалы:- егер эр адаы туганнан бастап. барлык баска адамдардын ойлаган

ойларын о куга кабитеп болса, онда Жердеп ошр калай езгерер еда?- егер жер бетшдеп адамдардын эркайсысы езше гана тусцшт

тщце гана сейлейтш болса, онда Жердеп ешр калай езгерер еда?- егер жануарлар типы адамдар тусше алатын болса. онда Жердеп

eMip калай езгерер еда?- егер адамдар кус сияю ы уша алатын болса, онда Жердеп емф

калай езгерер еда?- егер оймен барлык еамдактер ем1рш бас кару га болатын болса,

онда Жердеп eMip калай езгерер еда?- егер адамдар жер астында eMip суре алатын болса, онда Жердеп

eMip калай езгерер еда?- егер адамдар су астында eMip суре алатын болса. онда Жердеп

eMip калай езгерер eai? т.с.с.Фантазнялык энпмелерге улесш коскандардын барлыгы мара-

патталынады.

«Снкырлы калам»Жаттыгуды журпзу ушш калам мен кагаз керек. Журпэуип барлык

катысушыларга жаттыгуды орындау шартьш тусшшреш. Ойынга катысуогы каламды колына алмастан, оны терт турш буйрык берш («Жогары!», «Темен!». «Онга!», «Солга!» деген буйрыктар бершсуц), кашыкгыктан баскарып отырады. Буйрык бойынша калам кагаз беттмен жогары, темен, онга, солга жылжып, сынык сызыкгар ретшде b калдырады. Кдламнын барлык кадымдары б1рдсй болуы керек.

Жаттыгуды орындаудын бастапкы кезешнде ойынга катысуишлар кезекпен буйрык берсд1, ал жургпутш каламга ол буйрыктарды орындауга «кемектеседа». барлык катысуишлар ойын ережесш менгергенже журпзушшш кез1 жеттеннен сон балаларга тап­сырманы кияяымен орындау тапсырылады. Оздершш ойындагы каламдарымен коз алдына елестеткен кагаэга жорам алдагы сызыктарды rycipy ушш катысушылар бф!нен кейш 6ipi каламга буйрык берт отырады. Ен 6ipiHtin. карапайым фигуралар (ква­драт. ушбурыш т.с.с.) салынады. K im hih буйрык беретш отырган

226

репмен шецбер бойынша аныкталады. Ешюм ешюммен кандай фигура салатыны туралы алдын ала келюпейпш туралы журпзупп ойынга катысып отырган балаларга туащцрш бередй Сондыктан катысушылардьщ барлыгы езшен бурынгылардыц буйрыктарын зешн салып тындап отыруы керек. Б1ртшдеп салган фигуралары курдел1 бола бастайды.

Жасестр1мдер мен жеткенипктер жасын диагностикалау Эдктеме №1

Максаты: Адамныц мазасыздану децгешн аныктау.Bflici: Джаннет Тейлордщ сурактар жиынтыгы.Нускау: С1зге езвдздщ тэртш ерекшел!ктерщ1зге жауап кайыру

мэнеродз денсаулыгьщыз жагдайына сай сурактар бершедь Бул сурактарга кеп ойланып жатпай кыска «иэ» немесе «жок» деп жа­уап бервдз.

Сурактар:1. Мен жалыкпай узак уакыт жумыс ктей аламын.2. Журепм жш айниды (кускым келед1).3. MeHin жуйке жуйелер1мнщ жумысы жаксы.4. Басым сирек ауырады.5. Жумыс кеп куш жумсауымды кажет етедй6. Bip нэрсеге бар назарымды салып узак отыру маган киынга

туседь7. Жумысым MeHi кеп аландатады.8. Аса жауапты жумыс жасаган кезде колымныц калтырап

кететшш жш ацгарамын.9. Баскаларга Караганда мен сирек уяламын.10. Im iM жш бузылады.11. Менде киындык болып калар-ау деген ыцгайсыз жагдайларга

байланысты ойлар жш аландатады.12. Мен эдетте кызармаймын.13. Мен жш уяламын, 6ipaK муны басканыц байкаганын

унатпаймын.14. Коркынышты тустерд! жш керемш.15. Колдарым кебше жылы болып журедь16. Мазасызданамын, терлегендей болып кетемш.17. Эдетте ентйспеймш.18. Журепм жш какпайды.19. Тамакты жаксы жеймш.

227

20. IiuiM жш ауыралы.21. Уйыктай алмайтын кездер1м жш болып турады.22. Тынымсыз жэне мазасыз уйыктаймын.23. Менш кемшш1ктер1мд1 журт байкап кояр деп кауйптенемш.24. Ашушанмын.25. Коркыныш ce3iMi жш билейдь26. Коркыныш ce3iMiM 6ip минутка да узамайды.27. Аландаушылык ce3iMi жш бейлейд!.28. Баскалар тэр1ад менщ де бакытты болгым келедь29. Жер козгалса да, козгалмаймын.30. Кез жасымлы жш тмя алмай каламын.31. Мен жш елепзш кокамын.32. Денсаулыгым кебше жаксы.33. Тосканды( куткенд!) жаратпаймын.34. Мазаланган жагдайда oip орында отыра алмаймын.35. Ойыма oip нэрсе келсе, уйыктай алмаймын.36. Алдагы асулар мен киыншылыктарды ойланып. ез1ме-ез4м

сенуден каламын.37. Болмашы нэрсеге бола мазам кетедк38. Баскаларга Караганда мен вз1мд1 батылмын дел есептеймш.39. Мен онша урке коймаймын.40. Мен кейде ез1мнш колымнан не келмейтшш байкаймын.41. Коркыныш жэне аландаушылык ce3iMi маган дурыстал

ойлануга немесе жумыс icreyre мурша бермейд]42. Жана ic бастау маган кашан да киынга туседь43. Денсаулыгымды жш ойлаймын.44. Жуй кем катты гетман.45. 0м1рхм ауыр.46. Оз куилме ез1м сенбеймш.47. Сонымнан адамнын жакынлап келе жатканын жш сеземш.48. Киыншылыктарга кездесуден коркамын.49. 0 з куилме сенемш.50. Мен ез!мд1-ез!м жш бил ей алмай каламын.

Нпижмер1н корытындылау: Жалпы балд саны мыналар сиякты есептеледг «иэ» жауабы темендеп сура «стар бойынша № 2Д 6,7,8,10,П ,13,14,16,20*21,22,23,24,25,.26,27.28.30.31,33.34.35,36,37, 39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,50

«жок» жауабы мынасурактаргаорай/fe 1,3,9,15,17,18,19,29,32,38,49228

Джаннет Тейлор аныктамасына орай 34-тен астам балл адамньщ мазасыздану децгешнщ бшк екенш, ал 24-тен 34-ке дейшп балл орта нормага тэн, одан аз 14-тен теменп балл адамньщ адекватты емес паталогиялык бейтараптылыгын керсетедь

Алынган нэтижелер непзшде мазасыздану децгешне коры- тынды жасалып, сынакка тускен адамньщ касиет1 ретшде каралады. Жеке адамньщ мазасыздануымен белгш 6ip си- туацияга тэн эбкерливдн аракатынасындагы теория мэселелер! талкыланады. Сондай-ак, жогаргы децгейдеп мазасызданудьщ жумыс кезшде окуга типзе алатын ыкпалын азайту жолдары карастыр ы л ад ы.

Эдктеме №2Максаты: Адамньщ иланымпаздык децгешн аныктау.Эдкк Тест - сурактар жиынтыгы.Зерттеу шшщ аты-жеш:Жасы:Зерттеу мерз1м1:Тапсырма peri: /1,2,3/Эр суракка жазбаша жауап.Нускау: Бершген сурактарга мукият ойланып, тез жэне жазба

турде жауап кайыруга тьфысыцыздар.1 - тапсырма: Ал бастадык деген сезден кешн аздер эркайсыцыз

кез келген 6ip сан жазьщыздар: айталык 5.... немесе ........ Албастадык.......

2 - тапсырма: Ещц кез келген 6ip фразага сез пркестерш жазыцыз. Не туралы жазгыц келсе, сол туралы; мысалы: куз туралы, езщ^з ту­ралы езодз бшщз....Ал бастадык.......

3 - тапсырма: Кез келген жазушыныц фамилиясын жазьщыз; мы­салы: С.Муканов....немесе басканы.......Ал кетпк.......

Нэтижелерд1 корытындылау:1. Алынган нэтижелердщ сандык елшем1 теменде бершген

схемага байланысты жасалады.А) Экспериментге керсетшген санды жазган иланымпаз

зерттеушшер (3 балл) алады.Айтылган санга жакын сан жазгандар 14 немесе 61, 12 балл,

керсетшген санмен косарланып 2 сан /2цифра/ жазгандар мысалы: 15; 52; т.т. (1балл,) алады, ал баскалары (0 балл) алады.

Э) Куз туралы фраза жазгандар (3 балл), жыл мезгшнщ баска229

rypnepi туралы немесе кузбен байланысты сейлем жазгандар (2 балл), жалпы жыл мезгшне аздаган байланысы сай.

Б) С. Муканов фамилиясын жазгандар (3 балл) баска казак классиктершщ атын жазгандар (2 балл), баска халыктын классиктершщ атын жазгандар (1 балл), ал жалпы атымен ецбегш, жазушы атын жазгандар (0 балл) алады.

2. Уй тансырмасы бойынша алынган бал дар саны косылып, эр зерттелуш шщ иланымпаздык децгейш аныктайды.

A) Ен кеп балл алган зерттелушi (7-45) тек иланушылар тобына жаткызылады (гиперсугистивтг)

Э) (4-6 балл) алган зерттелушi нланымпаз (суггестив/ni) топ бо- лып есептелшедк

Б) (1-3 балл) алгандар кнын иланушылар (гипосуггестиштО топка жаттпау.

B) (Обалл) алгандар иланбайтын (асуггестивпи) топка жатады.3. Мынадай мэселелер талкыланады: Иланымпаздык денгейшш

адам кызметшде алатын орны. Иланымпаздык жеке адамнын пснхологиялык сипаттамасы, иланушылык жэне конформизм атауларынын арака!ынасы.

Эд1стеме №3Максаты: Жуйке процесшш непзп касиеттер! тургысынан

адамнын жогаргы жуйке титн аныктау.Эдш: Я. Стреляу сурактарыныи жиынтыгы.1* багана (Eniry куип)1. ¥зак мерз1мд! ауыр жумыска сh eiitiiiai кабшетпмш дел

есептеймюз?2. Катты шаршаудан бурынгы калпынызга тез келе аласыз ба?3. Узак уакыт бойы бф гана кпен айналыса аласыз ба?4. Eip нэрсеш узак уакыт бойы уздосюз жаттай аласыз ба?5. С|зден кеп куш-куат кажет етгпн жумыстгн айналыса аласыз ба?6. Кепке дейш уйыктамай журе аламысыз?7. Куш бойы ауыр жумыс жасап келген1К13ге кара мает ан. кышпетн

белсенд! жэне нэтижел! кызмет кггей аласызбв?8. Ми жумысынан капы шаршап келш, тез уйыкгап кете аласыз ба?9. Шудын ишнде ic »степ, 6ip нэрсеш жаггтап оки аласызба?10. Жауалты кызметке езшил! онай коса аласыз ба?11. Жауалты кызметп онай орындай аласыз ба?12. Киыншылыктар мен кедерплерден жасканбайсыз ба?

230

13. Шудыц шинде ci3 ез назарьщызды 6ip нэрсеге онай аудара аласыз ба?

14. Шилешскен жагдайларда, жауапты nkip алысу кезшде кепшшк алдында сейлегенде тэуекелге баса аласыз ба?

15. Ic-эрекет кездершде тэуекелге баса аласыз ба?16. Жауапты жэне шиелешскен жагдайларда ci3 ез бетйнзбен

шеиим кабылдай аласыз ба?17. Шиелешскен жагдайларда кеш бастап кете аласыз ба?18. Жанга баткан ауруга шыдай аласыз ба?19. Жеке басынызда кеп ауыр жагдай бар болса да, кепшшк

кезшше еш нэрсеш биадрмей журе аласьщ ба?20. 0те жаман жагдайды кере сала, кашып кетпей, кемек керсете

аламысыз?21. Сын сагатында кемекке келуге даярсыз ба?22. Таныс емес адамдар арасында езщ1зд1 еркш устай аласыз ба?23. Улкен аудитория алдында сез сейлеу с1зге оцайга тусе ме?24. Кепшшк алдында сез сейлегещй унатасыз ба?25. С1здщ журю-кимыльщыз жещл жэне жш ме?2- батана (Устамдылык купп)1. Кажет болган жагдайда езщ1зд1 устай аламысыз?2. Кажегп жагдайда ci3 сезге араласпай журе аласыз ба?3. Бастап койган iciHi3fli кез келген уакытга узе аласыз ба?4. Б1реудщ ceH in тапсырган купиясын сактай аласыз ба?5. Ашу мен ызаны жену ci3re онай ма?6. Орынсыз жерде шыккан кулющзд! тыйу азге онай ма?7. Ауыр жагдайда мэселен! байыппен шеше аласыз ба?8. Слз шыдамдымысыз?9 .1штей толку сез1м1н merepin устап, ез1щзд1 жене аласыз ба?10. Жакын адамьщыз азап merin жатса, ci3 езодзд1 устай аласыз ба?11. Тыйым салынгаи icTeH езодзд1 аулак устай аласыз ба?12. взш'зден сьшбырлау жумыс ютейтш адамнын каркынына

Tycin жумыс жасау оцай ма?13. Катар келе жаткан адамньщ журю1мен журу «зге онайга тусе

ме?14. Окытушы етпйшше байланысты сабак немесе дэрю кезвде

сейлеспей отыру с1зге киынга тусе ме?15. Эрштестерщ1з бастаган урыстан бас тарта аласыз ба?16. Руксат келгенше ci3 белсенд! ic-эрекеттен езпйзд1 тежеп устай

аласыз ба?231

17. Баяндама жасау барысында немесе б1реумен сейлесш турган мезплде артык кол кимылдарынан бас тарта аласыз ба?

18. Кызу егес-талас кез!нде ci3 ез ойынызды дэлелдк устамды айта аласыз ба?

19. Эр1птестершздш тосып турганын 6uie тура, жумысынызды api карай жалгастыра береслз бе?

20. Аса улкен дэлелдмт кажет ететш ic-эрекетп унатамысыз?21. OMipre кауш тешп турган жагдайда ci3 езщгш тежеп устай

аламысыз?22. С п ушш аса кажегп мэселе шешиип жатканда. устамдылык

6uuupin, тыныш тосып отыра аласыз ба?23. Сщдщ араласуыкыздан еш нэрсе шыкпасын бше тура,

шиелешске (айтыска) Kipicnefi тура аласыз ба?24. Кепшшк катыскан кызу жарыс кезшде enHixoi айкайлаудан,

кол сермеуден тежей аласыз ба?25. Жумыстыц аякталуын шыдамдылыкпен юса аламысыз?3- батана ( Козгалымпаздык - каплездипк)1. Bip 1стен екшил !ске онай ауыса аласыз ба?2. Ic-эрекет турш ауыстырып турганды унатамысыз?3. Жана окытушы, жана менгеруил немесе жана бастык стилше

тез уйрене аламысыз?4. Жана eMip жагдайына (лагерь, демал ыс yfli, т.б. )тез кеншгемюз?5. Жана кун тэрпбже тез уйренемюз?6. Козгалысты кажет ететш жумысты, ойынды унатамысыз?7. Керкем адебиет шыгармасын тез окнмысыз?8. Тез сейлейм1сЬ?9. Кешюсш тез уйыктаймысыз?10. Ертенпсш тез оянамысыз?11. Бгрнеше icri 6ip мезплде жасау кажет бол ганда, ci3

жумысыны иы дурыс уйымдастыра аламысыз?12. Кенит-куйиш тез езгере ме?13. Узакка созылган бфкелю жумыс ксзгнде уйкыцыз келе ме?14. Тез жауапка, ic-эрекетке кабие m м icn?15. Жумыс орнын ауыстырганды, жиНаз буйымдарынын орнын

езгертш турганды унатамысыз?16. Сырт жагдайлардын эсер!мен кекш-куйшп онай езгере ме?17. Тез жазамысыэ?18. Коэгалыс дагдыларыныз (шангы тебу. нимпьютерде мэгиш

теру ж ж т.б.) тез калыптаса ма?232

19. Жагдайлардыц жш жэне эр турл1 болып езгерш турганын калаймысыз?

20. Кутпеген суракка тапкыр жауап бере аламысыз?21. Байыпты дэлелдер непзшде ci3 бурынгы кабылдаган

шеппмдеродзден аса киналмай бас тарта аламысыз?22. Бегде адамдармен (поезда, жатаханада т.б. жерлерде) оцай

эцпмелесш кете аламысыз?23. Кеп адамдармен тшдесуд1 кажет кылатын icxi унатамысыз?24. Жумыска б1рден Kipicin кете аласыз ба?25. ¥зак узшстен кешн басталган жумысты 3pi карай оцай

жалгастыра аласыз ба?Нэтижелерд1 тужырымдау:1) Баганалар бойынша (елжтеу, устамдылык, козгалымпаздьщ

Kyuii) керсетшген нэтижелер саны есептелшед1. Процентик катынас шыгарады. 40%-дан жогары керсетшген нэтижене есеп- ке алынады.

2) Жогаргы нерв кызметшщ rani И. П. Павлов жуйеа бойын­ша (ЖНК)- жогаргы нерв кызмеп непзп нерв жуйесшщ ел1ктеу, устамдылык, козгалымпаздык мшездемесше сай аныкталады.

Корытындылай келгенде:I тип - кушп, устамды, козгалымпаз.II тип- кушп, устамды, инертп.III тип - кушп, устамсыз.IY тип - барлык керсепашке сай элс1з.3) Жогаргы нерв кызметшщ r a n T e p i И. П. Павлов Ымше сай,

классикальщ темперамент типтерше катысты каралады.I тип — сангвиникII тип - флегматикIII тип - холерикIY тип- меланхолик4) Темперамент THirrepi бойынша корытынды шыгарылып, темпе­

рамент типтер1 мен нерв жуйесшщ касиеттер1 арасьгадагы байланыс аныкталып, темпераментгщ физиологиялык касиеттер1 де ескерийп, кызмеп баска да ic-эрекет барысында темперамент типтершщ даму KepHici айкындалады.

Алынган тапсырмапардыц нэтижелер1 салыстырылады жэне тап- сырмалар ерекшел1ктер1 аныкталып, корытындыныц дурыстыгына кез жетюзшедь Оку процесшдеп темперамент релшщ мацызы ата- лады.

233

Кластын психологиялыкЭ д1стеме №4

кин)Максаты: топтагы психолог

¥жым сапасын аныктау.

кин) ЛЫК климатын аныктау (А. Н. Лугом-

иялык климат касиетш зерттеу жэне

Материал: элеумеп ik-психологиялык климаттын полярлы касиетп баланмсг Уш белиске белшед!-, парактау сол жагында жагымды психологиялык климатты сипаттайтъш ужым касиеп жа- зылады. он жагында - керкшше. Осы касиетгердш кешу денгейш парактын ортасында орналаскан жеп балдык шкала кемепмен аныктауга болады (+ 3 тен - 3 кс дейш). Сызбаяы паидалана отырьш, ал дымен, сэйкес батаны тандау керек. Багалар маю:

+ 3 - сал жактагы касиет ужымда унем! кездеседь + 2 - бул касиет кеп жагдайда кездесш отырады;+ 1 - касиет ©те жш кездесед*.О - eni6ip анык байкалмайды. _ .. 1 - карама-кайшы касиет жю кершеш;- 2 - кеп жагдайда кершедъ 3 - унем! кездеседи.

8 Класс оныц сабагына белсецщ емес

8 Инертп, nacH B ri, класты жалпы icKe

Gipiicripy мумкш емес ез кызыгушылыктарын

айтады9 Барлык окушыларга

эдеппен карайды, элс1здерд1 калай да

коргайды

9 Класты жаксы керуге карай еюге беледг

Сауал журпзудщ кыска эдктемен «Окушы квзкарасындагы окыт> ты»

Сщцщ окытушыларьщызга катысты анкеталык сауалды бастай- мыз. Оныц нэтижесл педагогикалык; юкерлш жэне жеке касиеттер багасын куруга акпарат бередь Анкеталау ананимдь

Анкетадагы сурактарга жауап берувдзд1 сураймыз. 0з окушыларыцызды 3-балды шкала бойынша багалаймыз:

3 балл - унем1 байкалады;2 балл - жш байкалады;1 балл - сирек квршед1 не кершбейдь

№ Окытушыныц ккер.пк жэне жеке касиеттер1 Окытушынын а гы - жош

1 Окытушы жана гылыми халыкты бшм, мектептер жешнде акпарат беред1

2 Аудиторияньщ пэнге деген кызыгушылыгын тугыза s p i устай бшед1

3 Бшм берудщ белсенд1 эдютерш пайдаланады4 Дисскусияга итермелейд!5 Окытылган материалдын болашактагы кэаби жэне

когамдык ic - эрекетше пайдалануга багыттайды6 Мугал1м ce3i кабылдауга, жазуга ыцгайлы7 Кез келген такырыпта материалга бай8 Сабак впазудеп диологтык, ез1ндж ойлаудьщ

дамуы на багытталу9 Бшм беру формасы мен эдганщ эртурлшп10 0з ic iH e шыгармашылык тэсш мен кызыгушылык11 Окушылар бшнш багалаудагы объективтшк12 Окушыларга зейш кояды, онай контактов тусед1

Балл сумасы

235

13 С1з ез MYraniMiiii’iziiH шеберлшн багалауды аяктаныз. Эр мугал1мящ сабагынын кандай белтне катысканыцызды керсетшз (10%-га дешн)__________

Сауалнаманы талдауЖиналган анкета мугал1мдер фамилиясы бойынша енделедь

Эр окушыга катысты анкета саны есептелшед1 де, корытынды таблицада «Анкета саны» графигше салынады. Бул сан орташа статистакалык бага алу ушш кажет. Эр анкетада батан бойын­ша багалар есептелшедк Сосын топка орташа арифметикалык бага белшедг. эр окытушыга орташа бага бершп, оган бага берген окушылар санына бвлшедь Бул жагдайда, егер кандай да 6ip cay ал га «айта алмаймын» деп жауап берсе, онын саны корреспонденттердщ жалпы санынан алынады, онда орташа статистикалык бага барлык жауалтар баганын суммасына белжедк Курстын орташа багасын аныктау уипн топтык орташа багасы 6ipiicripLneAi жэне топ саны­на бвлед!. Азаюдын есептелшген сон, анкетанын суммалык саны кврсеткшпмен багаланады.

Катысушыга арналган анкета1. О зд щ класы ны 1...м...м..м»..м..м.ми2. С1з мектептег! бшш беруге канагаттанасыз ба?А) Иэ; Б) Жок;3. СЬге мектептег! бЫм беру npoueciiueti не унайды?A) cyifiirri пэндер; Б) суййсл мугал^мдер;B) кластастарыммен карым-катынас;Г) мукипмдермен карым-катынас;Д) спорт секциясындагы сабак; В) тагы д а ..............4. СЬге не унамайлы, не канагатгяндырмайды?A) кандай пэндер.......Б) кандай мугал1мдер....~,..B) мупипмдердщ карым-катынас cmni;Г) кластагы карым-катынас; Д) т.б........5. Озде канша:A) су№кл мугал1миш бар; Б) унамайтын мугал1мдер бар;B) мэнс13 карым-катынастагылар;6. Chain мЫеэМздЦ психологиялык ерекшел!»стер(к11д1

чугалгчдер б!ле ме?А) иэ; Б) жок; В) неггинен иэ;

236

7. М ектептеп педагогикалык карым-катынас стилш бага­лацыз:

A) сибералды, ерюн; Б) демократиялык;B) окушылармен 6ipnecy; Г) авториттетц8. Квптеген мугал1мдер сабакта:A) кайырымды атмосфераны устанады;Б) окушылардын кецш куш мен ез сешмдерш есепке алады;B) окушыларга сыйластыкты формада катынас жасайды.

Мугал1м ic-эрекетшщ индивидуалды стнлш диагностикалау мен коррекциялау (JI. К. Моркова, А. Я. Никонова)

№ Сурактар э и с э м с РИС РМС1 Ci3 сабак жоспарын кмэайсыз ба? Жок Иэ Жок Иэ2 СЬ сабакты тек жалпы тугае жоспаолайсыз ба? Иэ Жок Иэ Жок3 Ci3 сабак жоспаоынан жш ауыткисыз ба? Иэ Иэ Иэ Жок4 Ci3 сабак жоспарынан ауыткисыз ба, егер:

окушылар сабагында Y3inic байкасаныз не материалды мецгсрудеп киындыкты байкасаныз?

Жок Иэ Иэ Жок

5 Жана материалды тусшд1руге кеп уакыт белес1з бе?

Иэ Иэ Жок Жок

6 Ci3 унем1 тусшд1рген сабактын менгеруш кадагалайсыз ба?

Жок Иэ Жок Жок

7 Ci3 тусшд!ру процесшде окушыларга сурактар 6epeci3 бе?

Жок Иэ Иэ Иэ

8 Сауал процесшде эр окушы жауабына кеп уакыт белеаз бе?

Жок Жок Иэ Иэ

9 Ci3 унем1 жауап беруш! ез жауабын жендеуге кол жетюзеаз бе?

Жок Жок Иэ Иэ

10 Ci3 VHeMi nvnm жауаптаога кол жетюземз бе? Жок Иэ Иэ Иэ11 Ci3 тусшд1ру кез1нде косымша оку

матеоиалын колданасыз ба?Иэ Иэ Иэ Жок

12 Оз сабакта жумыс туЫн жш езгеотес1з бе? Иэ Иэ Жок Жок13 Ci3 окушы сурагынын бшнбейтш ужымдык

талкыга TvcviHe жол бевеаз бе?Иэ Иэ Жок Жок

14 Ci3 окушылардын кутпеген сурагына сол мезетте жауап 6epecin бе?

Иэ Иэ Жок Жок

15 Ci3 сауал кез1нде окушылардын белсендшгш кадагалайсыз ба?

Жок Жок Жок Жок

16 Ci3fli окушынын дайын eMecTiri не кенш куш апгуландыра ма?

Иэ Иэ Жок Жок

17 Ci3 окушылар катесш унем! езщ1з жендеп отьшсыз ба?

Иэ Иэ Жок Жок

18 Ci3 сабак оамюсшен шыкпайсыз ба? Жок Жок Иэ Жок19 Ci3 тексеру жумыстарын ютапка карамай

жауап 6eDin ооындауын кадагалайсыз ба?Жок Жок Жок Иэ

20 Куши жэне элаз окушыларга сщ щ талаптаоыныз жш езгере ме?

Жок Жок Иэ Иэ

21 Ci3 дурыс жауабы ушш окушыларды мадактайсыз ба?

Иэ Иэ Жок Жок

237

22 Ci3 окушылап бмнмш жж кадагалайсыз ба? Иэ Иэ Иэ Жок23 Ci3 кете жауапка кезкаоас бшшоесЬ бе? Жок Иэ Жок Иэ24 Cis еткен матеоналлы жш кайталайсыз ба? Жок Иэ Жок Иэ25 С« еткен сабактын толык менгершу денгешне

каоамастан. келеа такьгоыпка ете аласыз ба?Жок Иэ Иэ Иэ

26 Ci3 калай ойлайсыз, окушыларга cruiu сабагыныз кызыкты ма?

Иэ Жок Жок Жок

27 Ci3 унеш жогаогы сабак темшн устайсыз бе? Из Иэ Жок Жок28 Ci3 калай ойлайсыз, шдщ сабагыныз

окушыларга зшай ма?Иэ Иэ Иэ Жок

29 Сп окушылардын орындамагш сабагы ушш уайымдайсыз ба?

Жок Иэ Жок Иэ

30 Ci3 сабакта днсциплннанын сакталуын талап етесп бе?

Жок Иэ Жок Иэ

31 CnaiH кшшшпат « ж у м ы с ш ы » алацдатады ма? Жок Иэ Жок Иэ32 Ci3 сабактагы ез й>эоекетщ1зд1 талдайсыз ба? Жок Иэ Жок Иэ

Эр стиль бойынша сэйкеспгак санын есептещз А. Эмоционалдык стиль

Слздщ кеп жепспктер1щз бар: жогары 6lniM денгеш, контакты i к, байкдмпаз, оку материалын кызыкты жетгазе б1ле«з, ез пэтшзбен окушыларды кызыктыра аласыз. Ужымдык жумысты бас кара аласыз. Слздщ сабагьщыздагы пснхологиялык климат жагымды. Дегенмен аздщ гс-эрекетпцзд! кей келецсшйктер сипаттайлы: методиканын жокхыгы, «нашар» окитындарга кешл болмеу, та- лап элиздпт, жогары ез1НД1к бага, демонстрагивтшос, жогары сез1мталдылык; нэтижейнде аздщ окушыларыныздын пэнге деген туракты кызыгушылыгы мен жогары танымдылык белсендшш берш емес бипм мен формаланбаган бшм дагдысымен астасады. Бул келецазджтерд] жоюга болады. Усыныс: Tycinaipy материалынын уакытын кы с ка рту, б1л1мд1 бакылау уинн тексеру жумыстарын етгазу жэне еткен тапсырма толык менг срммейшше. жана такырып бастамау «Нашар» окитындарга кешл белйдо, «жальлсгырар» жумыс турш коспаныз (кайталау, ережеш ендеу). Окушыларды сырткы кызыкгылыгымен емес, пэн ерекшеят кызыгушылыгын белсеншрешз, талапты кушейтгап, жауаптарга обьекпшп бага 6epiw3» ез {с-эрекепцш1 талданыз.

Б. Эмоционалды эд(стемел1к стиль Ci3Ai кептеген жепспктер ерекшеленд|ред1: жогары бшм

денгеЙ1, сфонтандылык. жогары эдютемелйс, талапшылдык. мате- риалды кызыкты гпп беру, т.с.с. citaiH окушыларыныздыц 6iniMi бекем, бипм дагдысы жаксы, белсендипп жогары. Б]рак m re кей

238

кемшийктер тэн: жогары езшдж бага, демонстративтшк, жогары сез1мталдылык- Ci3re аз сейлеуге, кате жауаптары тез жендеуге, устамды болуды усынамыз.

В. Талкылаушы - импровизаторлык стиль(Лзде кептеген жетютсктер бар: жогары бшм децгеш, объектив™

езвдщк бага, устамдылык, талапшылдык, материалды аньщ жетюзу, йздщ окушыларыцыздыц 6miMi жаксы, кызыгушылыгы жогары. Ci3 кеп уакытыцызды эр окушыныц жауабына ж1береЫз, белшектеп сурайсыз. С1зге ужымдык талдауга кешуге, окушылар жауабына устамдылык байкатуга, коп ескерту жасамауга усыныс беремйз.

Г. Талкылаушы эдктемелж - стильCi3 кеп жетштйстерге кол жетизеспз: жогары эдютемелш бшмд! та-

лап ету жэне белгш6ip icre жогары нэтижеге кол жетюзу. Окушылар ic-эрекеттщ тшмд1 формасын таццаса, ci3 тураксыз эмоционаиды кецш куйге баса назар аударасыз. Ci3re шыдамдылык, эдютемелж тэсщцер корын кебейтущ усынамыз. Ci3 гуманитарлы пэн MyraniMi болсацыз, ужымдык бшм беру формасын пайдаланьщыз, шетел тшдер1 болса, жемют1бшм беру турш альщыз.

Бекпу сурактары:1. Мектеп жасына дешнп балалардыц псходиагностикасынын

ерекшел1ктер1 кандай?2. Мектеп жасына дешнп балалардыц танымдьщ процестерш

диагностикалау жумыс журпзу барысында кандай эдгс-тэсщцерге кецш белгеш дурыс?

3. Мектеп жасына дешнп балалардыц тулгасы мен жеке адамдык карым-катьшасыныц психодиагностикасыныц рел! кандай?

4. Жасесшр1мдер мен жеткенинктер жасын диагностикалау эдктемелерше сипаттама бер.

239

6-Б0Л1М. КЭС1БИ ПСИХОДИАГНОСТИКА

6.1 Кэаби ipiicrey мен кэздби багыт-багдар психодиагностикасы6.2 Психодиагностиканын этикалык жэне кэаби сурактары

6.1 Кэаби ipiicrey мен кэс№и багыт-багдар психодиагностикасы

Жумыска кэбшетгшк темпераментен байланысты болады Ба- лаларда кездесетш баяулыкты, сылбырлыкты онын биологиялык кемшинп деп карауга slip турамыз. Б1здщ niKipiMi3nie, туйыктык, буйыгылык. баяулык онын табигатынын эсер! емес, коп жагдайда окыту мен тэрбиенщ нэтижеЫ ондагы эм]ршщщктщ салдары болуы мумкш. Бул психологиядагы темперамент теорнясынын неп н бо- лып табылады.

Б. М. Теплое кабшетп адамдар арасындагы жеке даралык пснхологиялык езгешел1к деп карастырады. Б. М. Теплое кабшеттшкке аньпсгама бере отырып, кабшеттшктщ уш белпсш керсетед1, бфшшшен, кабшеттипк 6ip адамды еюншз адамнан ажыратуга непз болатын жеке даралык пснхологиялык ерекшешк; скжипден, кабшеттшкке барлык жеке даралык ерекшелистерд1 жаткыза беруге болмайды, тек кандай да 6ip немесе бйрнеше ic- эрекетт! орындау барысында нэтижеЫ табыска сэйкес жетепн ерекшелйктерд! кабшет деп атауга болады; ушшипден, «кабшет» ryciHiri адамда бар бш м, ептшк жэне лагдымен гана шектелш коймайтындьн ын айтады, ягни тек ептшк, бшм, дагды гана бар деп айтуга болмайды, KepiciHiue, сол ептшк, бш м, дагды гана бар деп акту га болмайды, KepiciHiue. сол ептшк, бшш, дагдыны мсмгеруте кабшетп деп санайды. Б. М. Теплое клбшетшпктщ дамуы - 6ip жакты гана болмайды, онын коэгаушы куш карама-карсы ойлардын «cypeci деп керсетед|.

Тулгаларды пснхологиялык типтерге болт, мшсз-кулыктарына синаттама беруге арналган пснхологиялык тесттер каирп танда практик психологтар кецшен пайдаланып жур. Солардын 6ipi, Климовггын ДДО, Холландтын тесп жогары сынып окушыларына кецшен колданылып кслсд!. ДДО recri терт туряз мамандыктарга тэн ерекшелмсгерге багытталган сурактардан туратын сау&лна- ма болса, сонымен 6ipre, жауап бойынша гу.н аныи кай топтамага жататыидыгын аныктауга мумкжшипк береш, мыс алы, «адам-

240

адам», «адам-табигат», «таныс жуйе», «адам-техника», «керкемдш бейне» деген багыттар камтылган. Бул eni тесто практикалык сабактьщ б1р1нде танысамыз.

Болжамалы ic-эрекет турлерш аныктау эдктемелер1

ДЦО - Е. JI. Климовтыц Диффернционалдык-диагностикалык суракнамасы, адамдарды биологиялык белгшер бойынша накты психологиялык типтерд1 аньщтау тест1

«ДДО -М» - методикасыМаксаты: Мамандьщтьщ айкын турше бешмдшгш аныктауКуралдар: Сауалнама кагазы, жауап парагыЖумыс барысы: Окушыга жауап парагы жэне сурактар бершедь

Жиырма сурактан туратын а, б нускаулары бар сауалнама бершед1, окушы мукият оки отырып, ез тандауын жасауы керек. Сауалнама- лар белгш мамандык iciHe катысты эрекеттерге багытталган. Окушы тек жауап парагына сауалнамалардыц не\пр1мен нускауларыньщ тусына унаса - 1+, ал айкын унаса - 2++, ете катты унататын болса, 3+++ белгшерш койылады. Егер де бершген мамандыктар эрекет1 унамаса 1-, айкын унамаса 2- -, Tinri унатпаса 3 — белплерш коюы тию. Бершген ею нускауга да осындай жауаптар 6epyi raic . Ен басты талап сурактардьщ ею нускауына б1рдей жауап беруге болмайды.

Сауалнама парагыЕгер ci3re ею жагдайда тек 6ip шеинм кабылдау керек болса, онда

ci3 кай эрекето тацдар едщ^з.

1а. Жануарларга камкорлык жагдай жасау керек

немесе 16. Машинага, приборларга кызмет ету, курал кадагалау, реттеу

2а. Ауыратын адамдарга кемектесу, олашш емдеу

немесе 26. Есеп машинасына схема, таблица, пвогоамма kvdv

За. Кггаптыц сапалык мазмунын суоеттеп, сипаттап. зештеп отыоу

немесе 36. вЫмд1ктердщ ecin жет1уш бакылап отыру

4а. Материалдарды ецдеу (агаш, мата, метал, платика жэне т.б.1

немесе 4бЛутынушыларга тауарларды жетюзу (жашшгау, с ату)

5а. Гылыми танылган ютаптарды, макалаларды талкылау

немесе 56. Керкем эдебиетп талкылау (пьесалашш. концеоттеодП

ба.Тшвд ecipy немесе кандай да 6ip Tipi табигатты баптау кажет

немесе 66. Адамдарды жаттыктару немесе балапарга кандай да 6ip эрекетп орындату (ецбекте, окуда. спортта)

16-254 241

8 » . Адамдарга керек мемлекеттерд1 хабарлау (аныктама бюросын, экскурсизшниы немссе т.б.1

баскдру (мыс., трагтордын.

ML Кермеш эссмдеп безендтру, концерт немссе пьесага катысуга дайындду

9 а . Заггтарды жэне уй буйымдарын ен д су (к ж м кешсктк техниканы)

немссе 96. Суреттеп немесе мэлилеп кателерд! ixaev жэне оны туэету

1 0 а , Ж ан у ар л ар д ы емлеу немссе1 1 а . © с iм д i к тердш жана турш жннау немесе

12*. А дам лар арасындагы урыс- «три:? дауды талкылау, тусшдару, кендфу.

, „ _ -м fvpv, жазасын беру---------- -

в н е щ Ш аппа-, 4 . . М е д а ш . ^ ^ “ ^ , , ж вяге «сяпРУр а т т а р ы м е и . ___________ ____ _

— ---------6 с в й с м с н ”су р ет , с У

немесе

немесе

немесе

немесе

_________________—

ж у р т у нем е _________________

____________________5 S S «с у т ^ 1 с а л у н н -----------

- -*«ЯГГ К« Г ■ иЧ _■^«Мвсв

106. Есептерд! орышгау______116. внеркзсш буйымдарыныц жана турдерш жобаляу, конструкциялау машкикалардЫл кшмдердо,

yfl ni азык ТУЛШ тамакхирын! _ 126. Сызуяар мен табяиааларды, схемадарды TfKcepYi орынДЖУ-

—жэис icyftin калгжндвзуырганда жэнс *т"

firffVT **>УР —----~^«in Т*ЯМСУ»

к¥раяДЧ,ын _______ i

i rtT3S« s

Ш 00^7Ш кш ш Ш Ш Л т

глг

Жауап парагы Окушыньщ аты, теп

Класы ____________ мектеб1 _____________ KyHi

Адам- Адам- Адам- Таныс Керкемджтабигат техника адам жуйе бейне

1а 16 2а 26 За36 4а 46 5а 566а 76 66 96 7а10а 9а 8а 106 8611а 116 12а 126 13а136 14а 146 15а 15616а 176 166 19а 17а20а 196 18а 206 186х+= 1+ = £+ = Z+ = 1+= '1-= 1- = ш 1- = Х-:= :Т1 = ш А1 = Тж1 = К6Х =

Корытынды ецдеу.М1ндегп гурде ap6ip оц жэне Tepic сапаларды окып жазьш,

кагазга raicTi торга косу немесе алу белгшер! койылуы керек.1- баганадатабигатпен байланысты кэсштщ эрекеттер1 енпз1лген.2-баганада техникамен байланысты K9cinTiH эрекеттер1 енпзшген.3-баганада адамдармен байланысты кэсштщ эрекеттер1 енпзшген.4-баганада таныс жуйеге катысты кэсштщ эрекеттер1 енпзшген.5-баганада керкемдж бейнеге катысты K3cinTiH эрекеттер1

енпзшген.Баганадагы косу мен any белгшершщ саны есептелшед! де, сол бой-

ынша корытынды шыгарьшады. Окушыньщ кай мамандьщка жакын екендогш аныкгауга болады.

Жеке адамды биологиялык белплер бойынша пакты психологиялык типтерд1 аныктау тест!

1. Саусактарды айкастыру2. Ko3fli зерттеу3. Напалеон кейт (ею колды айкастыру)

243

4. Кол ш апалактауО О О О -Ж а л п ы га б1рдей ж у р к -ту р ы с , тэртш формасын калайлы.О О С О - Темперамент тип! алшзО О С С - М ш ез1 к у и т , энергиялы , мундай адамдармен карым-

кагынас бары сы нда калж ындай беруге болады.С С С С - М щ ез1 алдьщ гы типке уксас, б!рак оган Караганда, MiHeii

ж ум сак жана жагдайга тез беш м деле кой манды.О С О О - аналитикалы к акыл коймасы десе де болады. Неттзп

6ejiruiepi: ж ум сакты к, сакгы к, дау-ж анж алдан каш ады. К ары м- катынаста ш ы дамды , есепш ш , кандай да 6ip дистанцияны калайлы.

О С О С - Э л с и тип, тек кана эйел адам ды н арасы нда кеадеседь Э р турл1 эсерге бериптш , коргансы з. С оны мен катар, конфликт!ге бару кабш ет! бар.

О С С О - А ртистизм кейб1р тураксыздыктар жана б еш м делп ш карым катынаста батыл конфликтен каша алады, ж урк-туры сты н ж ана тип ш е ауысуы. Ер адамдарга Караганда, эйел адамдарда ж т кездеседь

С О О О - Алдын» ы типке уксас, одан да табансы з жумсак, аш ал, о зш е MeftipiMAi кары м-каты иасты каж ет етедт

С О С О - Бул на* ыз купгп тип. Табанды, энергиялы ceaa ip y re онай, бершуге колайлы.

С О С С - М 1нез1 к а п ы . 1шк1 агресснясы сы рткы ж ум сакгы кнен ж абы лган. Тез езара эрекетке кабдлетп, езара т у с ш к бул р е п е кал ад ы.

С С О С - А к кенип, ж ум сакты к, сенгци бул н е п зп белп лерк Бул ете аз тип. Ер адамдарда rinTi кездеспейдь

С С С О - Э м оционалды к табанды лы кпен 6ip irin , ойланбагаи i стер i t экеледй.

О О О С - Заттарга ж анаш а карау кабьпеп бар. Э моционалды к жаксы кврж ед 1, табанды ж эне туйык.

П сихологтарды ц nifripimue, эр турхп адам дарды н тест кезш де нэтижслер! 61'рдей болып келеди бул оларды н ж екелж касиеттерпнн сэйкестиш тне байланы сты .

Топтын элеуметтне психологиясыМ а к с и м : Э л еу м етп к психоло! иядагы топ мэсслсо тура-

лы студентгердщ б ш м ш беюту, топ k -эр ск еп н щ жуйса р еп и д е , ж алпы лы кты н психологиялык белгш ерш , топтын н е п з п сипаттама- лары н аш а бш уге уйрету.

244

П рактикалык тапсырмаМаксаты: Элеуметтш талаптардьщ адамдарды каншалыкты

баскара алатынын тусше бшуге уйрету.1- тапсырма. Кундел1кт1 тэртшке катысты элеуметпк норманьщ

6ipiH тацдацыз. Ол белгш 6ip зац немесе ереже болмаганы дурыс. Содан соц тавдап алдынган элеуметпк норманы бузатын немесе осы нормага сай келмейтш тэртштнс aicriHi аныктацыз, оган талдау жасацыз.

2- тапсырма. Bip адаммен сейлесш турганда, оган ете жакын (25см) немесе одан тым алые (шамамен 1,5 м) турмацыз. 03iHi3 тацдаган кашыктыктан еш ауыткымауга тырысьщыз. TinTi с1здщ сейлесш турган адамыцыз жакындагысы немесе алыстагысы келсе де, бастапкы орньщызды езгертпещз.

3- тапсырма. Кандай да 6ip адаммен сейлесш турып, оньщ кезше тже карамауга тырысьщыз. Оньщ орнына энпме барысында накты 6ip затка караныз. Мысалы, сейлесш турган адамьщыздан тыс, баска жерге турып сейлесщз.

4-тапсырма. Егер 6ipey азден «Хал-жагдайыцыз капай?» деп сураса, езвдздщ денсаулыгыцыздыц жагдайы жайлы жэне езщ1зде кездесетш меднциналык белгшер, эмоцналык кецш-куй, сонымен катар, соцгы уакыттагы шаруаныздыц барысы туралы да накты эцпмелеп бервдз.

5-тапсырма. Автобус жэне лифт iuiiHfle касьщызда езге адамдар турганда, бар дауысьщызбен елец айтып кер1щз. 0з1щз тацдаган кылык тур1н б1рнеше рет жэне эр турл1 ситуацняларда колдану ке-

I рек. Осы кезде с1зге адамдардыц реакциясына бага беруге жэне эр турл1 кызыкты зацдылыктарды байкауга мумкшшшк туады.

Мысалы, реакциялар адамныц жынысына, жасына, эрекет ауысу- ына байланысты болады.

Ескерту: мщцетп турде 6ipeyre немесе езщ1зге зиян келт1ретш кылыкгарды icTeyini3 керек.

Талдауга арналгаи сурактар1. Ci3 козге кершбейтш кандай элеуметпк ережеш бузуга

тырыстыцыз? Ережеш бузган ез эрекеттерщ1зд1 сипаттацыз. Жэне ол кандай жагдайда еткецщп туралы баяндацыз.

2. Накты осы ереженщ бузылуына адамдар кандай реакция кайтарды? Олардыц вербалды жэне вербалды емес реакцияларын, сонымен 6ipre, езпцз байкаган баска да заццылыктарды сипаттацыз.

245

3. Осы ережеш бузу кезшде езвдзде кандай реакция бол- ды? ©з ойларыныз бен сез1мдерщ1зд! сипаттап, олардын езгерген, езгермегенш керсетйцз.

Улкен элеуметпк i on тар психологиясын зерттеу прннцнптер!Максаты: Студенттердщ улкен элеуметпк топ классификаций

ясы, улкен элеуметпк топтар психологиясынын курылымы, улкен топтарды зерттеудщ epeKiueniicrepi, элеуметпк кластардын психоло- гиясы, этникалык топтардыц пснхологиялык ерекшел1ктер1 туралы бшмдерш бекпу.

Практикалык тапсырмаМаксаты: Топтар курылымына талдау жасау.Твменде салынган шецберд] - шецберлйс диаграмма деп

елестетвдз. Бул ей о киты и тобыныэдын мушелерш керсетед1 жэне оны бвл!ктерге белвдз. dp6ip белп тн калем> sp6ip адамнын топтык ic-эрекетке салган корынын келемше сэйкес келу! тюс. Мундай бвлнсп вннпге жэне окытушыга да (куратор) кесшЬ жэне эрбгр белйстщ ммге арналгандыгын, аты-женш белгшешз.

Талкылауга арналгаи сурактар1. СЬ эрбф адамнын топтын ic-эрекетше салган корынын

келемш аныктау барысында кандай елшемдердо колдандыныз? Мы­салы, белсендипп, n if r ip iH in саласы, кызыкгы сурактардын болуы, баскаларга эсер).

2. Шенберд! калай белгешшз туралы баяндакыз. Бэрше б^рдей бвл(ктер бердйцз бе немесе кейбф адамдарга баскаларына Караганда квб|рек бердицз бе?

3. Ем улкен бвлпстерд! алган уш адамды атаныз. Олар топ бас- шысы ретшде эрекет erri ме? Егер эрекет етсе, олардын жогарыда керсеплмеген басшылык кылыгынын аспекты ерш баянданыз.

4. С13 вннгуп топтын баска мушелер!мвн салыстырмалы турде калай багаладыныз: си топ та кандай рел аткардыцыз?

2 - тапсырмаМаксаты: Эр турл! типтеп топтын кылыгын бакылау жэне са-

лыстыру.Ею жагдайды тацдацыз, муида топ бфдсй максатпен жинадган.

Мысалы, музыка жанры и тандауга (рок-концерт жэне классикадык музыка концерп). Концерт кениде аудиторияны бакыланыз жэне олардын кылыгын Гнрнсшс жалпы керсспиштер! бойынша S балдык

246

шкала кемепмен багалацыз. Bip уакытта ap6ip адамды бакылау мумюн болмагандыктан, ci3 барлык аудиторияны б1рден бакылайсыз жэне олардыц жалпы багасын шыгарасыз. Концерт уствдеп уакытгьщ уш мезгшн тацдацыз (ap6ip концерт барысындагы б1рдей мезгш, мысалы, музыкалык узщдшщ соцы, номерлер арасындагы узш с жэне т.б.) жэне аудиторияньщ кылыгын багалацыз. 6з1щздщ бакылауыцыздыц нэтижесш улгщегщей кестеге орналастырыцыз.

Юлт 1 - аз немесе жок2 - орташа3 - оте кеп

Концертгщ HOM epi 1 мезгш 2 мезгш 3 мезгшЭнпмелесушн саныАйкайлын саныФизикалык козгалыстын саныФизикалык контактшео жэне жанасулар саныАудиториянын белсендшшнш, дэрежеа (эн салу. косылып эн айту. билеу жэне т.б.)Баскалары

Талкылауга арналган сурактар Г. 0p6ip концертте аудиторияга кылыктык эрекеттщ кандай

модел1тэн?2. Слздщ ойыцызша, аудиторияда кылыктыц эрекеттщ эр турл1

болу ce6e6i неде?3. Осы 3p6ip аудиторияньщ кещл кушн немесе «топтык сез1мш»

ci3 калай багалар еднцз?4. СНздщ талдауыцыздыц нэтижесш баска жагдайда калай

колдануга болады?

Когамдык жэне жекеаралык катынастар Максаты: Сананы дамытуда когамдык катынастардьщ рел1 тура-

лы студентгердщ бшшш беюту, когамдык катынас жуйесшде езара карым-катынасты калыптастьфуга тэрбиелеу, карым-катьшас непзшде езара жэне когамдык кзтынасты реттеуге уйрету. Салыстьфу, талдау, толыктьфу, корытындылай бшу машыктарын калыптастьфу.

Практикалык тапсырма Максаты: Кабинета жоспарлау мен достьщ атмосфера

арасындагы байланысты зерттеу.

247

Тапсырма: Адамды коршаган материалдык орта онын кылыктык эрекеп мен элеуметпк езара катынасына эсер етедй, ал айда адам бул жагдайды сан алы гурде сезшбейдь Бул фактор- лар жиЬаздардыц орнын ауыстыру мен кою Tapi ад контактшер мен интимд1к катынастарды жакындастырады немесе киындатады, езара статустардын киындыгын тугызады. Сондыктан кабннет- те нэрселердд калай орналастырсак, солай одан жылылык немесе салкындык, ал адамдар арасында салкындык немесе досгык жылы карым-катынас орнайды.

СЬдердщ м1ндеттер1Н13 кабинет атмосферасын багалаушы багалау елшемдерш белгшеу, окытушылар мен студенттер арасындагы езара карым-катынастын ерекшеличн корсету

Кабинет атмосферасын багалаудын шамамен елшемдер]1. Окыгушынын жумыс столынын орналасуы (кабыргадан т1ке,

он жэне сол жаты, ортасында, аудитория ортасында).2. Студенттер столынын орналасуы (денгелек, «П» э р т тэр1зд1,

exi катар да, уш кагарда жэне т.б.).3. Кен орналасу жагдайы.4. Окытушы жэне студенттер столдарынын аракашыктыгы.Окытушы жэне стуценттвд езара катынасын багалау

елшемдер11. Окытушы студентке ж акын (ашык карым-катынас).2. Коз контактщер4 бар.3. Окытушы мен студент арасында жакын карым-катынас (дис­

танция).Тапсырма1. Кабинет орналасуы жэне онын iunei атмосферасын 5 елшем

керсеткшпмен багалацыз, онын iuiituie студент пен окыгушынын езара карым-кдтынасы да есепке алынсын.

2. Бершген кестеге осы керссткшггерд1 толтырыныз.3. Кабинет ишнде жабдыктардыц орнын ауыстыру аркылы iuuci

атмосфера калай езгергенш багалацыз.

Окытушы аудитория ортасы • m d i ю лы нас1 2 3 4 5 1 2 1 3 4 I 5 J

|Окытушы А |Окытушы Б IЮкыгушы С - 1 г. 1

Есксрту:

248

1 ■' ■ •' 1 н р й Й М Й ; 2 ____2 _________ _ 3 ____3 ___________4 4 .5 ■„ „ 5

Талкылау сурактары

1. 9здер1щздщ белгшенген елшем бойынша орта мен кылыктыц эрекет байланысын керсетнйздер.

2. вздерщ^здщ елшем б1рл1ктерщ1зд1 баска студенттердщ жумысымен салыстырьщыз.

3. Аудитория ортасыныц жагымды катынасы кандай, ол езара карым-катынаска эсер ете ме?

Практикалык тапсырмаМаксаты: Студенттщ аудиториядагы орналасу орнына карай

белсендЬпгш аныктау.1973 жьшы Роберт Саммер жэне оньщ ркымы аудитория 1шшде

алдьщгы жэне ортащы катардагы студенттердщ белсендшк денгеш жогары екенш аныктаган. Студенттер орналасу орнын ездер1 тандайтындыктан, олардын кабшеттшк, кызыгушылык сиякты децгейлерш багалауга болады. Олай болса, окудагы жогары денгей, белсендшк аудиторияньщ орналасу жагдайына байланысты.

Тапсырма. Зерттеу журпзу ушш аудитория ортасы мен уш аудиторияньщ орналасу суретш сальщыздар (лектж аудитория, лабораториялык аудитория, шагын аудитория). Студенттердщ белсендшк децгейш аныктаныз. (Т-темен, О-орташа, Ж-жогары) денгейлерде орналасу орнына карай студенттерд1 багалацыз.

Талкылау сурактары1. Студенттер белсендшгш кетеруде аудитория ортасыньщ рел1

кандай?2. Окытушыга жакын отырган студенттердщ мшез ерекшел1ктерше

сипаттама бервдз.3. Аудитория тишн кестеде керсетш, аудиторияда отыру денгешне

карай есеп журпзйцз.

249

6.2 Психодиагностнканын этикалык жэне кэаби сурактары

Этикалык кодекстердщ н еп зп кагидалары. Кодекстщ непзп максаты - пснхологгын кэаби кызметже байланысты онын кукыктары мен мщцеттерш айкындау. Пснхологтын кунбе- кунп кызмепнде кездесетш эртурш проблемалары мен келеназ жагдайларды шепгущ юкерлш пен бш ктш ктш белпст болуга тшс. Ол - когамда орынсыз колданылган пснхологиялык эрекеттерден коргауга, пснхологтын жеке басынын абыройын с акт аута кепщцпс. Кодекс «Бал ал ар кукыгы» Женева конференциясымен зандылык непзде курастырылган.

Бул кодекс пснхологтын кэаби кызметшщ барлык rypiHe шектеуаз жол ашады. Психологты бш м саласына жумыска орналастырганда, оны осы кодекспен таныстыру мщдет. Кодекстщ кагидаларын сактау педагог-пснхологпен снизитyi мумкж. Психо­лог кызмепнщ Кодекске сэйкестш1п аттестациялау ескершед!. Егер пснхологтын Кодекс процестерж ерескел бузган кездер! болса, ол пснхологтын кызмет бабына сэйкес емесппн багалаудын acepi бо- луы МуМКЖ.

Псиохолог кызмепнщ непзп этикалык кагидаларыБул кагндалар:- Купиялылык;- Бш пр-бш ктш к;- Жогары жауапкершшк;- Этика жэне зандылык;- Психологичны кэаби насихаттау;- Клиенттщ амандыгын, тулгасын сактау;- Кэаби одактастык (когамдастык) куру.К л и е н т {здешс-зерттеулердш максаты жэне корытындыларымен

хабардар ету.Пснхологтын кэаби эрекеттершш моральдык жагымды

куидылыгы:I. Купиилылык

а) зерттеу барысындагы деректер еш жерге жарияланбайды. Кажет болган жагдайда гана зертгелшуштщ иамысына. кукышиа нуксан гелпрмейпидей гпп жария етшцц;

250

э) психологиялык тексерю-зерттеу, тренинг жэне баска эрекеттерге катысты адамдар бул жумыстыц максаты, келем1, корытынды-тужырымдар туралы, олардьщ муддел1 адамдар мен бш м мекемелерше баяндалатыны туралы хабар болуы кажет;

б) окушылардыц, тэрбиеленушшердщ, педагог-мугал1мдердщ, ата-аналардьщ психологиялык эрекеттерге (диагностика, кецес беру, тузету жумысы, психотерапия) катысуы ез ерюмен, ынтасымен бо­луы шарт;

в) психологтын зерттелшупл туралы жинаган мэл1меттер1, колданган эдю-тэсшдер1 тек ic жоспарьшыц шецбершде, e3i кызмет жасап журген мекеменщ ерекшелш келемшде гана болуы керек;

г) егер психологты аттестациялау максатында, оныц бш м децгеш мен бш ктш гш айкындау yuiiH зерттелшедь Осы максатта бершген хабарлама хаттары т1ркелш, онын купиясы жарияланбайтындай сактыкты камтамасыз ету;

д) тындырылган жумыс туралы, зерттеу корытындьшары, зерттелшупйнщ коршаган ортада ешюмге уксастыгын тудырмай- тындай eTin жазылуы шарт;

е) диагностика, кецес беру, зерттеу устшде зерттелшуиймен пси- хологтан баска богде адамныц болу, болмауы алдын ала келюед1 (16 жаска толмаган болса, ол бала ушш жауапты адамдардыц KeniciMi керек);

ё) психологиялык тексерк-зерттеу журпзуге тапсырыс бер- ген мекеме басшысы кэаби купияныц сакталуына м вдетп екеш ескерплу керек. Басшьшыкка зерттеулердщ корытындысы мен тужырымдарын хабарлай отырып, психолог бшм жуйесше катысы жок, зерттелшуипге Kecipi эсерш типзбейтш деректерд1 таратпаганы жен.

II. БШ м дш к-бш ктш ж

а) психолог езшщ кэаби бш м децгешн кетерш, бш ктш гш арт- тырып, психология гылымыныц жет1ст1ктер1 мен жацалыктарынан хабардар болуы керек;

э) психолог ез icimie тек кумэназ, шынайы эдю-тэсшдерд1 пайда- ланып, ез клиентшщ болмысын, психикасыныц ерекше касиеттерш аныктайды, баскалардыц осындай эрекет жасауына ыкпал етед1;

б) психолог жеке ез басыныц бшгарлюшц шецберш айкын 6ijiyi жэне 03 мумкшшшктерш ecenreyi шарт;

251

в) алдындагы мшдеттерхн толык орындау максатында психолог езге эрштестер1мен кызмет бабын орнатады, гылымньщ психология- мен каты с ы бар салаларымен бай.чаны с журлзеда;

г) психолог ез бепмен 1здетс-зерттеу жолдарын тавдайды. Ке­рек болган жагдайда осы сала маман эксперттержен акыл-кенес ала- ды (эд1стемелш топтын жетеюшсшен, гылыми-эдкггемешк кенес мушелершен, баска да мамандардан);

д) кундешкт! жумыста колданылып журген жана педагоги кал ык- психологиялык багдарламалар облыстык гылымн-эд1стсмел!к кенесте бектлген болуы керек;

е) психолог мугал1мдер мен бшм беру жуйесше катысты педагогтардын колданысындагы психологиялык эдгстемелерд! зер- делеуге кукылы.

III. Жяуапкерш1л1ка) психолог когам-журтшылык алдында езшщ кэаби жэне адами

жауап керш ш пн жете Tyciiiyi шарт;д) тексеру, зерттеу процеанде психолог, ен ал дымен,

адамдардын (клиенттердщ) жеке басынын каушазднпн. Teiccepic корытындыларынын оган зиянсыз болуын камтамасыз eryi tmic;

б) психолог текеергс-зерттеу жумыстарын ез! журпзсе де, осы жумыстарды аткарушыларга басшылык етсе де, эт нкалык Кодекстш мулгпказ орындалуына жауалты;

в) психолог кепшшк алдында сайлеген сездернше тексершмепен, коз жетпеген деректер юелпрш, езшщ 6uiiwi мен бшпршк денгей! туралы айтып, окырмандар мен тындаушыларга жадган акпарат бермеу! лис;

г) тексер1с-зерттеу жумыстарыиын шынайы максатына жетудщ баламасы бол маган жагдайда психолог зерттелшунмге бул пдсжсгердщ максатын туашйрмеушеболады. Букш психологиялык эрекеттердщ купияларын зерттелшунлге жумыс аягына дейш мхпмлеме бершмейдь

IV. Этика жэне зандылыка) Психологиялык зертгеулер зан жэне кэсгби тал ап непгяершде

жоспарлы турде журлз!лу1 керек;э) Кодекс принциптер! мен мекеме басшылыгына жуктел1ен

мшоетгер арасында алшактык болса, психолог от жумисын Ко­декс принциптерше непздеп куруы кажет. Бул туралы ол меке-

252

ме басшылыгына, эдютеме б1рлесгапне жэне облыстьщ гылыми- эдютеме Кецесше ескерту1 тшс;

б) Кодекспн принциптер1 психологтьщ балалармен, ата-ана- лармен, педагогтармен, осы жумыска катысы бар баска да бш м саласындагы тулгаларга кэаби аракатынастарына тэн;

в) Психолог езшщ ресми эксперт мшдеттерш зан аясында орын- дайды. Психологиялык тужырым шыгару керек болган жагдайда психолог-лауазымды кызметкердщ niKipi когамньщ, жеке бастьщ (баланыц, педагогтьщ т.т.) муддесш коргауда шешупп куш екенш естен шыгармаганы жен.

V. Психологияны жогары кэаби децгейде насихаттауа) психологиядан хабарсыз адамдарга эдютеменщ тш тусЫ кп,

карапайым болганы дурыс.э) эр хабарламада психолог ic жузшдеп психологияныц

эдю-тэсщдершщ мумкшшшктер1 туралы, онын нак болмыска байланыстылыгын мэл1мдеп отыруы керек.

б) психолог гылымньщ бугшп денгешне сэйкес психологияньщ жетютйегерш дэрштеупп болу керек.

VI. Клиенттщ амандыгын камтамасыз етуа) психолог езшщ 1зденю, зерттеу жумыстарында зерттел1нушшщ

каушшзднтн сактау, онын кукыктарын бузбау шарттарын ecTireHi дурыс. Психологтьщ мшдеттер1 этикалык нормаларга кайшы болса, психолог «будщрш алма, Kecipi тимесш» принциптерш устанганы жен;

э) 1зденю 3peKeTrepiHiH максаты мен орындау жоспарын, диагностикалык зерттеудщ мшездемесш аныктау зерттелшупинщ муддесш жогары коя отырып, адами касиеттерш багалап, оган ешкандай психологиялык нуксан келт1ршмеу1 тию;

б) кызмет бабыида психолог зерттел1нуппнщ жасын, жынысын, ултын, ой-epiciH, бш м денгешн, баска да жеке басыньщ касиеттерш ескерш, белекгеу мумкщдшгерше жол бермеу керек.

VII. Кэйби когамдастыка) психологтын жумысы кукыктык жэне мшдеттшк непздер1нде

езшщ теориялык бш м денгеш мен эдю-тэсшдерш сырт койып, бшмнщ баска салаларыныц мамандарын, олардьщ 6uiiMi мен эдю- тэсшдерше курметпен карауы абзал;

253

э) психолог кызмет бабында зерттелшушшердщ кезшше кызметтес эр1птестержж эд1с-тэс1пдер1 туралы ой-пшрлерш битдфуден сак болу шарт. Егер кшмеггестершщ ic-эрекетгершде кемшшистер байкалса, ол туралы тек эрштес мамандар арасында С03 болу дурыс. Егер екшпл oip пснхологтын жумысында этикалык нормаларды бузушылык байкалса, оган эрштестш ескерту жасап, купиялылык сакталып калуы тшс;

б) егер этикалык норманы бузушылык a p in re c r iK . жолдастык, уйлеамдщк таппаса, психолог бул мэселеш эдгстемелпс 6ipuecrirre, облыстык гылыми-эд1стемел1к кецестщ этикалык комиссиясынын талкысына салуына мумкшдю бар;

в) грант ушш жариялауга не баска макс «тлен дайындалган материалдарга рецензия-nixip айтып, жазганда. психолог авггордын кукыгын жэне купиялылыкгы сактау шараларынын алдын алуы тшс;

г) тексергс-зерттеулердщ корытындысы жариялашаннан eefiiH

психолог ал корытындылардын непздерш баска кыэыгушылык бшдфген мамандардан жасырмауы керек, ейткет ол мамандар жарияланган корытындыларды кайта тексерш зерттеуге муддел! бо­лу и мумкж. Пснхологиялык деректерд1 жинаган адамнын авторлык кукы сакталады.

VIII. Клнентт! lu tu ic зерттеулердЫ максаты жэне корытындыларымен хабардар ету

а) зерттелжушжж ез ыкыласымен тексершуше жумыстын максаты, турлерш, эдгс-тэсщдерт тусвдйру керек. Егер тексершепн адам кэмелегпк жаска жетпеген болса, онын ата-анасы немесе олардын орныидагы адамдардьщ кел1счм1 бсшуы шарт;

э) диагностика жэне акыл-кенес кезшде психолог niKipiH жэне осы процссте кездесетж турл! жагдайлар туралы тексерюке катысушы адамга айтып, онын кукыгын шектсйтш немесе тексерю-эерттеу жу.мыстарына катысу еркже шее келмейтждей жагдай тугыэган жен;

б) психолог бул зерттеуге катысушылярлы жумыстын манызды тустарына тэуелдшк, келенспд1к, кещл куй кубылыстары, кейбф жагымсыз жагдайлардын тууын, олардын teepi scepi болуы мумк1нд1ггер) туралы катан сскертш, адамдардын ыкыласьш алу аб- зал;

в) клиентпн пснхологиялык тексерш-зертгеуге юегиамж алу ушж психолог онымен карапайым туешпгп тгддс ceftnecyi керек, олш

254

TyciH iicri терминдер колдану керек. Жумыстьщ корытындыларын да клиентке тусшйсп турде жетюзу керек;

г) корытындыларды жариялаганда клиентке алда-жалда осын- дай деп кешп айтпаган жен. Акыл-кенес кайткенде дурью бо- лады дегендей турде орындалуы киындыктар тугызбайтындай карапайым болуы тию;

д) тексер1с кез1нде психолог клиенттщ ерекшел1ктерш, кабтет мумкшшшктерш аныктайды. Оньщ кемшшктер1 «кезге бадырай- тып» керсетшмейдь

IX. Психологтьщ кэаби эрекеттершщ моральдык жагымды кундылыгы

а) психолог тексерю реттеу жумыстарына дайындык кезшде колданылатын курал-жабдыктардьщ, оларды колдану немесе колданбау, пайдалануга шектеу коятын тустарын мукият орнала- стыруы кажет. Ocipece, бул курал-жабдыктардьщ кэаби маман емес адамдардын колына Tycneyi. Зерттеу кезшде клиенттщ жеке басыныц ерекшел1ктер1, жасы, жынысы, улты, нэсш , дши таны- мы, секст1к касиеп, дене-психика ерекшелпстер1, тЫ , элеумегпк- экономикалык децгеш ескершмеу керек;

э) оз жумысы туралы психологиядан арнаулы 6miMi жоктарга акпарат бергенде оныц TLni TyciHiicri жэне сураныс 6epyuii кундел1юи тэж1рибеде epKiH пайдалана алатын турде болуы THic;

б) БАК беттерше жариялаганда психолог оз niKipiH психоло­гия гылымыньщ тэж1рибе жeтicтiктepiнe непздеу1 тию. Жария материалдарыныц мазмуны когамдык niKip мен клиенттщ кощл кушне сэйкес болуы керек;

в) психология гылымына нуксан келпретш 1зденю, TeKcepic, зерт­теу жумыстарына психолог катыспаганы жен.

Барлык жагдайда психодиагностикамен айналысатын адам м1ндетп турде моральдш этикалык нормаларды сактауы THic:

1. Адамды epiKci3 зерттеуге болмайды (Тек кана занга суйенш, сот немесе медициналык тэж1рибеде).

2. Психологиялык тестшеу кезшде алдындагы адамга зерт­теу nponeci кезшде ол epiKci3 03i туралы акпарат 6epeTiHiH TyciHflipy.

3 .0p6ip адам (задга карсы келмесе) оз 3epTTeyiHiH нэтижесш бше алады.

4. Тестшеу угыньщты формада етед1.255

5. Кэмелетке толмаган балаларды зерттеушщ корытынлысын ата-анасы немесе баска олардыц орнындагы ере се к адам ал алы.

6. Егер тесплеу адамнын психологиялык дамуын аныктау мак- сатында, конкурсгык талдауга, жумыска алуга арналса, адам тестшеу максаты мен корытындысын ала алады.

7. Психологиялык тестера колдану жауапкерайл in психологтарга, оларды колданатын уйымдарга тэн.

Практикалык психология - бул психологтардын кэаби ic- эрекетщдеп курдел! жэне жауапты облысы болып табылады. Ол сэйкес бш1МД1 жэне кэаби шеберл1ют тал ал етед1 жэне адам вм!рш жоюы мумкш, мысалы, оный непзше медициналык немесе соттык психологиялык диагноз койылса, конкурсгык сурыптау неме­се жумыска кабылдауда жузеге асырылады. Бул байланыста ягни психодиагностикага жэне психодиагностка элеумегпк-этикалык талап ету катары кершедь Енд1 бул тал ал етуд! психодиагностика принциш туршде карастырамыз.

Психодиагностиканы купия сактау принцип!. Бул принцип, непз1нен, ержеткен шактагы адамдарга керек. Егер жеткшшек жастагы бала туралы сез болса, мысалы, мектептш жогары сынып окушылары туралы моральды жэне зацдык жауапксршшкп га­ечный бала ушш жауап беретш олардын психодиагностикасынын нэтижесш айту ушш оган ата-ана немесе туыскандарынын М1ндетп турде келкам! кажет. Купияны ашу тек эксперименталды зерттеу бел iri сиякты гылыми максатта психодиагностикада етшшеш, бграк бул жагдайда дурысы, публикаиияда зергтелшушшщ пакты ес!мш жэне фамилиясын керсету усынылмайды.

Психодиагностика эдостемелершщ гылыми непзп принцип! та­лап етшед1, ягни тестке, эдйстемеге толыгымен сенуге болатындай нэтиже беретш валидп жэне сешмд1 болтаны жен.

Зиян келттрмеу принципшде психодиагностика нэтижесш баска адамга залал ретшде колдануга болмайды. Егер психодиаг­ностика конкурсгык сурыптау немесе адамды жумыска кабылдау максатынла етюзшее, онда непзп принцип зерттелшунн ушш психодиагностиканын ашылуы принцишмен 6tpre колданылады. ягни онда калай тесплеу болады, онын зерттеу нэтижеа кандай, онын eMipiH шешу ушш кандай бейнеде колдануы мумкш деген сиякты информ&циялар талап етгледь

Психодиагиостнкамен айналысушы психолог ка келеадей талап- тар керек: жаксы теориялык дайындык. психошагностикалык мето-

256

дика туралы тугел бшм жэне олардын дурыс колданылуы, сэйкес эд1стемеш практикалык колдануды толык нэтиженщ бар болуы.

0p6ip психодиагностикалык эдютеме белгшенген объекттщ диа- гностикасы ушш кейб1р пснхологиялык теория непзшде кершед1 жэне дамиды. Интеллект TecTi, мысалы, оньщ табигаты, курылымы, магынасы жэне ем1рде KepiHyi туралы гылыми KepiHicneH жабыла- ды. Жеке тулга Tecrrepi аныкталган жеке тулга теориясына Kipefli, ягни езше гылыми аныктама косатын, курылымды тусшущ, дамуды жэне белгшерш айта отырып, адамньщ Heri3ri жеке тулгалылыгы туралы объектива талкылауга болады. 0p6ip психодиагностикалык эщстеме байытылган жэне езше байланысты теориямен шектел- ген. Сэйкес теорияны бшсек, зерттейтш объект туралы непзп тео­риямен корытынды шыгаруга болады. Мысалы, егер жеке тулга теориясынын кейб1реулерше келюсек, оньщ сипатынын 6ipi баскамен тыгыз байланысты, онда осы сипаттьщ 6ipiHe психодиагностиканы жузеге асырсак, басканын даму децгеш туралы анык торелеуге бо­лады. Туб1ршде психодиагностикалык эдютемелер жаткан теория (жогарыдагы), оньщ нэтижесшщ интерпретациясы сирек шектеледк Мысалы, мынадай Тематикалык Апперцептивт1 Тест (ТАТ) сиякты жеке тулганы зерттеу aflici. Фрейдтщ пcиxoaнaлизiнe суйенген непзп теорияда гылыми непз шыгару жэне жеке тесттерщщ нэтижесш ин- терпретациялау.

Кез келген психодиагностикалык эдйУп дурыс колдану ушш, ол суйенетш теория бшм1 мшдетп турде болуы керек. Мунсыз психодиагностика интерпретациялауда, анализде жэне адамды зерттеу нэтижесш шыгарганда ете курдел1 кате ж1берш алуы MyMKiH.

0дютемеш тугел менгеру ушш (икемдшк жэне дагдылар) зерттелшуппге катысты процедурада эдютемеш усынсак, онда Heri3ri интерпретацияда жэне анализде юкерлж пен дагдыны калайды. Зерттеуцп Tecrri ете жаксы менгермесе, ез-езше тест мэшметш, ен болмаса, 6ip рет тексертпесе пснхологиялык тесттщ 6ipeyiH де колдануга болмайды. Анык нэтиже алу yuiiH психодиагностикалык эшстемелерд1 дурыс колдану ете тшмдь Тест кандай к у и т болса да, оны колдану кезшде мшдетп турде ситуацияны, зepттeлiнyшiнiн индивидуалды ерекшел1ктерш, олардын кецш кушнщ бар болуын жэне кептеген баска психодиагностикалык факторларды оку кажет.

Психодиагностикамен кэаби маман рейнде шугылдану ушш мшдетп турде келеа моральды-этикалык нормалар сакталуы керек:17-254 257

1. Ерекше жагдай соттык немесе медициналык практикада айтылган занмен шыгару, ягни психологиялык зерттеулерде адамды ерйсаз зерттеуге итермелеуге болмайды.

2. Психологиялык тестп журпзу алдында адамга зерттеу npoueci кезшде ез! туралы ииформацияларды, ягни ез ойларын жэне сез1мдерш epiKciз 6epyi мумкш екенш ескерту керек.

3. Кез келген адам, егер бул зацда айтылмаса, ез тесттеу нэтижесш бшуге, сонымен катар кайда, калай журпзшу! жешнде толык бшуге кукы бар.

4. Психологиялык тесттеудщ нэтижесш мм зерттеуда дурыс тусшу формасында журпзсе, зерттелшуппге усынады.

5. Тестшеуде жеткшшектж жаска дешнл балалардыи тестшеу нэтижесш ата-анасы немесе туыскандарынын бшуше хукы бар.

6. Егер тестшеу адамнын психологиялык даму децгешн аныктау максатымен, ягни конкурс! ык сурылтау немесе жумыска кабылдау барысында етюзшсе, онда зерттелшушшщ тек тестшеу максаты и гана емес, сонымен 6ipre, кандай непзде тестшеу корытыидысыи шыгаруга болатынын бцгуге кукы бар.

7. Психологиялык тестп практикада колдануда непзп жауанкершшж уйымдарда оны колданушылар мен психологтарга жуктелед1.

Б1здщ ел!М13де мемлекетпк т арату га зандык керкемдеумен шек- телген жэне психологиялык тестп колдану. Олар келесщегтдей мшдегп турдеп нормаларды езше косалы:

1. Клиби сурылтау жэне экспертизалар ушш колдануда. психологиялык тесттердш кеп белйлн кептеген мэлтмет куралы репнде ашык жариялауга тиым с ал ы и ад ы, ягни практикада тестп колдану барысында ешкандай бурмалаушылык болмас ушш тиым салынады.

2. Психологиялык тесттермен айналысушылар жэне психоло­гиялык тесттерда колданушы пснхологтжр жогаргы психологиялык 6biiMi немесе гылыми дэрежесшщ болуы шарт.

БекЯту сурактары:1. Жумыска кабшстгелитн темпераментен байланысын кандай?

Кэыби купиясы, эдкгтердш жариялануы мен таралу ережесшс шолу жасаныз.

2. Болжамалы ic-эрекет гурлсрж аныктау эдгстемелсрше сипа- магпша бср!нп.

2S8

3. ДДО- Е. JI. Климовтьщ Дифференцианалдьщ-диагностикалык сауалнамасы, адамдарды биологиялык 6enrmepi бойынша накты пснхологиялык типтерд1 аныктау тестше шолу жаса.

4. Психодиагностиканы колданудьщ кэшби жэне этикалык нор- маларына токталыныз.

5. Этикалык кодекстершщ непзп кагидаларына сипаттама бе- родз.

6. Тестп журпзуге кандай талаптар койылады.

№1 Практикалык сабак.Сабактын максаты: Психодигностикалык эщстердщ прак­

тикалык мумкщщктерш ашу жэне эксперименттщ басы.Карастырылатын мэселелер:1. Пснхологиялык тестшеу, психометрика, психодиагностика,

угымдарына сипаттама.2. Пснхологиялык эд!стемелердщ жэне пснхологиялык тесттердщ

принципиалды айырмашылыктары.3. Кецес беру, психотерапия, экспертиза, кэаби тандау, кэЫби

кенес беру, психогнгиола жэне психопрофилактика ^гымдарына си- патгама беру.

4. Пснхологиялык диагноз угымы.

Колданылатын эдебиеттер:1. М. Г. Ярошевский. Психология в XX столетии. М., 1974г.

стр102-114,148-173,270-2832. Столяренко JI. Д. Основы психологическии практикум.

М.,2001г. 3. Нос И. Н. Психодиагностика, тест, психометрия, экспе­римент. М.,2000г.

№2 Практикалык сабак-Сабактын максаты: Психодиагностика пэншщ гылыми-тарихи

дамуы ерекшелнстер1 жэне функционалдык мэселесш ашу.Карастырылатын мэселелер:1. Психодиагностиканьщ гылым ретвде пайда болуыныц тарихи

алгышарттары жэне практикалык кажеттийп.2. Психология тарихында психодиагностикалык тэж1рибелердщ

колдану жагдайлары (Аристотель, Платон, Сократ).3. Ежелп К^1тай мен Грецияда темперамент сипаттамалары бой­

ынша адамдар типтершщ жштелуь259

Колданылатын эдебиеттер:1. Общая психодиагностика // Под ред. А. А. Бодолева, В. В. Сто-

лина М.Д987ж.2. Психологическая диагностика: учебное пособие, под ред. К. М.

Гуревича, М. К. Акимова,Е. М. Борисова. Бийск: БГ.ПИ., 1993ж.

№3 Практикалык сабак.Сабактын максаты: Психодиагностиканын тарихи алгышарт-

тарынын гылыми теориялык непзш окып бшу, тшмдитипн, маныздылыгын мецгеру.

Карастырылатын мэселелер:1. Францияда психодиагностиканын гылым репяде пайда болуы

(Искероль, Сиген жэне т.б.).2. Англияда 6ipiHmi диагностикалык зёрттеулердщ пай­

да болуы (Гальтоннын психодиагностиканын дамуындагы енбеп).

3. XX гасырга дейш шетелде тестпк адгстщ пайда болуы.Колданылатын эдебиеттер:1. Общая психодиагностика // Под ред. А. А. Бодолева, В. В. Сто­

лика М., 1987ж.2. Психологическая диагностика: учебное пособие, под ред., К.

М. Гуревича, М. К. Акимова,Е. М. Борисова. Бийск: БГ.ПИ., 1993ж.

№4 Практикалык сабак.Сабактын максаты: Психодиагностика гылымынын теориялык

мазмунын ашу жэне оны практикамен уштастыруКарастырылатын мэселелер:1. Ресейдеп психодиагностиканын дамуы жэне гылыми багыттагы

процедураларынын енделуг2. Психодиагностикалык тесттердщ пайда болуынын жэне

енделушщ кыскаша тарихы.а) проектигп aaicrcp.б) жеке адамдык тесттер.в) интеллектуалды тесттер.Колданылатын эдебиеттер:I. Нос И. Н. Психодиагностика, тест, психометрия, эксперимент.

М.. 2000г.260

2. Морозов С. М., Бурлачук Л. Ф. Краткий словарь-справочник по психодиагностике. Киев, 1989ж.

№5 Практикалык сабак.Сабактын максаты: Зерттеу эд1стемелерше койылатын талап-

тармен танысу жэне практика барысында жузеге асыруКарастырылатын мэселелер:1. Стандартизация. Психодиагностикалык шкалалар жэне про­

центик елшемдер.2. Шкалалардын нормализациясы жэне процедурасы.3. Психометрикадагы стандартты нормалды шкалалардыц тур-

лерьКолданылатын эдебиеттер:1. Морозов С. М., Бурлачук J1. Ф. Краткий словарь-справочник по

психодиагностике. Киев, 1989ж.2. Анастази А. Психологическое тестирование. Книга 1. М., 1982, с92-973. Гайда В. К., Захаров В. П. Психологическое тестирение: Учеб­

ное пособие. Л., 1982

№6 Практикалык сабак.Сабактын максаты: Психодиагностикалык эдктерге сипаттама

жэне оган койылатын талаптарды аныктау.карастырылатын мэселелер:1. Психодиагностикалык елшеудщ статистикалык принцип!.2. Шкала жэне оныц турлерь3. Зерттеу эд1стерщщ жэне психодиагностикалык мшдеттердщ

ж1ктелуь4. Психологиялык тесттерге койылатын этикалык жэне нор­

мативен талаптар.Колданылатын эдебиеттер:1. Нос И. Н. Психодиагностика, тест, психометрия, эксперимент.

М.,2000г.2. Морозов С. М., Бурлачук JI. Ф. Краткий словарь-справочник по

психодиагностике. Киев, 1989ж.

№7 Практикалык сабак.Сабактыц максаты: Психодиагностикалык елшеудщ статис­

тикалык кагидаларын ашып корсету жэне олардыц езара байланы­сын аныктау.

261

Карастырылатын мэселелер:1. Психодиагностиканын психометрикалык нега!2. Сешмдшк жэне оны тексеру жолдары жэне турлер!.3. Валенттинк, конструктив!! жэне эмпирикалык валентгипк.Колданылатын эдебиеттер:3. В. В. Клименко. Психологические тесты таланта. Харьков «Фо­

лио» 1996г. 102-1704. А. 3. Зак Развитие интеллектуальных способностей у детей 9

лет. М., 1996г.60-101

№8 Практикалык сабак.Сабактын максаты: Психодиагностикалык эщстерд! адаптация-

лау жэне онын технологиясын мещеру.Карастырылатын мэселелер:1 .Тар жэне кен магынадагы тесттер.2. Bip 0лшемд1 жэне кеп елшемд1 тесттер.3. Индивидуалды бейшделшген жэне топка бежмделген тесттер.Колданылатын эдебиеттер:1. Анастазия А. Психологическое тестирование. Книга 1. М.,

1982, с. 92-972. Гайда В. К., Захаров В. П. Психологическое тестирение: Учеб­

ное пособие. JI.,1982

№9 Практикалык сабак.Сабактын максаты: Кэаби ф1ктеужумысындагы психологиялык

эд1стемелер1.Карастырылатын мэселелер:1. Психодиагностикадагы стандартизацияланган бакылаулар.2. Бакылаудын сешмдинп жэне валенттшю.3. Аикетага койылатын талартар.4. Кабшегпн факторлары теориялары (Ч. Спирмен. Дж. Гилъфорд.

J1. Терстоун) т.б.5. Темперамент жэне тулганын кундылык мотивациялык кейш.Колданылатын эдебиеттер:1. Нос И. Н. Психодиагностика, тест, психометрия, эксперимент.

М., 2000г.2. Морорзов С. М., Бурлачу г Л. Ф. Краткий словарь-справочник

по психодиапюстнке. Киев, 1989ж.

262

№10 П рактикалы к сабак*Сабактын максаты: Практик-психологка койылатын кэпби-

этикалык талапты жэне жогары класс окушыларыньщ кабшетш аныктауга араналган тесттермен танысу, мецгеру.

Карастырылатын мэселелер:1. Кабшет угымына сипаттама беру жэне темперамент теориясы-

мен упггастыру.2. Т^лгаларды накты психологиялык типтерге белу эдктемеск

ДДО тест1, Холланд TecTi3. Практик-психологка койылатын кэЫби-этикалык талаптар.Колданылган эдебиеттер:1. Байж^манова Б. И. Бастауыш мектеп окушыларыньщ танымдык

кабшетш дамыту // «Кдзакстан мектебЬ> №2, 1999.2. Рогов Е. И. Настольная книга практического психолога в об­

разовании. М., 1996.3.Столяренко Л. Д. «Основы психологическии практикум» М.,

2001 г.4. А. 3. Зак. Развитие интеллектуальных способностей у детей 9

лет. М., 1996 г. 60-101

Лабороториялык жумыс №1 Бакылау эдкх

Жумыстын максаты: Бакылау эдюш тэрбие жузшде кол дан ып уйрену жэне зерттеудщ нэтижесш ецдеу.

Кджетп куралдар: 1. Оку залында зерттеу o6beKTici ретшде 6ip студента тацдауы.

2. Бакылау эдюшщ протоколын жасап, бакылаудыц нэтижесш протоколга Tycipy. Жумыстьщ орындалу шарты: Университеттщ оку залынан сабакка дайындалып отырган 6ip студента таццап алып, ол адамга бакылау эдюш 20 мин. iniiime колдану.

Бакылаудыц критерий 1. Уакытты белгшеу.2.0peKerrepi: а)окуэ)жазуб) касындагы адаммен сейлесу!в) айналасына аландауыг) артына cenneyi (бурылуы)д) ютап парактауыж) орнынантуруыз) ойланып туруы

263

е) боянып айнага карал огыруы, шашын устауы (дэптерш ашу, HeMipiH устау жэне т.б.)

3. Объектш тандап алу, оган сипаттама беру.

№ Критерийлер Обьекгшдц эрекеггер!1 Оку2 Жазу3 Касындагы адаммен ceJtnecyi4 Жан-жагына аландауы5 Орнынан туруы6 Бос огыруы7 Ютап бетш парактауы8 Ойланып огыруы9 Шашын устауы10 Немерш устауы11 Дэптерш ашуы12 Артындагыларга ceftjiecyi13 Папкасын ашуы14 Поламбасын ашуы

Лабороториялык жумыс №2 ЭксперменттЫ сапалы керсетк!штер1н талдау

Минеролды суды аныктау.Эксперимент максаты. Ею турла пшрдщ себебш аныктау.Эксперментке барлык банкалардын сырткы этикеткасы

тексеригсдьЭксперимент материалдары: оазис минералды суы, шал кар мине­

рал ды суы. Сатып алу Mep3iMi 6ip мезгшде колданылудын алдында (6ip мезгшде) op6ip жарты тэул>к муздаткышта турады. Жабдыктау мелшер1 бiрдей шыны стакаидар.

Зерттеу процедурасы сагат зерттелуип т5с!н тазалап, ауызын бфнеше кайтара шаяды. Муздаткы штаты минералды суыи irnin стаканга кулды 45 сек. ишнде суды (шедь

Судын дэм1и баг ал «у 4 балды к жуйемеи есептелжедг1 балл ете дэм> жок2 балл дэм! жаксы3 балл ете жаксы4 балл ерекше жаксы.

264

Эксперимент барысы:Корытынды: Судын сорты: ащы, кышкыл, тэги, газданбаган.

Лабороториялык жумыс №3М аксаты: Окушылардьщ кабшеттшгш аньщтау методикасы.Ci3 40 суракка жауап 6epyiHi3 керек. 9p6ip суракка ез niKipiHi3fli

ершн керсетщ1з жэне «я» немесе «жок» деп жауап бервдз. Егер с1здщ жауабыныз жагымды болса, онда кагаз жауабындагы сэйкес клеткага + 6enrici, ал жагымсыз болса, белпсш белплейм1з. Кез алдьщызга эдеттеп жагдайды елестепщз, кеп ойланбай сздэактарга тез жауап 6epini3. Эксперимент материалы.

1. СМздщ уздшлз карым-катынаста болатын жолдастарьщыз кеп пе?2. Ci3 кепшшк жолдастарьщызды, езвдздщ niKiphusfli кабылдауга

жш ьщгайластырасыз ба?3. Жолдасрьщыздьщ 6ipeyi ci3re жиренш типзетш ce3iMi жш ма-

залай ма?4. СМзде пайда болтан киын жагдайга бешмделу кнын ба?5. Ci3 эртурл1 адаммен танысуга умтыласыз ба?6. Ci3 когамдык жумысты аныктауды унатасыз ба?7. Ci3 адамдардан repi кпап оку жэне баска ic-эрекетепен айна-

лысуды унатасыз ба?8. Егер аздщ максатьщызды жузеге асыру уш*н алдьщызда

киындык пайда болса, онда ci3 ез бенщзбен одан uieriHeci3 ба?9. 0з1щзден улкен адаммен карым-катынасты тез табасыз ба?10. Ci3 ездервдздщ жора-жолдастарьщызбен ойындар мен ойын

сауыкты ойдан уйымдастырасыз ба?11. Ci3re таныс емес компанияда болу киын ба?12. Бугш ютелетш заттарды келеа кунге жш ауыстырасыз ба?13. Таныс емес адамдармен карым-катынасты жш табасыз ба?14. Ci3 жолдастарынызды ез ниетвдзбен сэйкес ic-эрекеттенуге

итермелейпз ба?15. Жана топка бешмделу киын ба?16. Егер Ыздщ жолдастарьщыз ез ниепщзбен сэйкес ic-

эрекеттенсе, багытталасыз ба?17. Ci3 ьщгайлы жагдайда жаца адамдармен танысып сейлеуге

умтыласыз ба?18. Маныэды жумыс шешкенде с!з бастаманы езЬцзге жш аласыз ба?19. С1зд1 коршаган адамдар ызаландырады ма жэне жалгыз болу-

ды унатасыз ба?265

20. Таныс емес жагдайга с о нашар бешмделеаз, солай ма?2 1. Э р к а ш а н д а а д а м д а р а р а с ы н д а б о л у д ы у н а т а с ы з б а ?

22. Егер басталган жумысты б т р у мумкш емес болса, ызалана- сыз ба?

23. Жана адамдармен танысу ушш взйцздщ ьщыласынызды кврсеткенде «зде киындьгк, ыцгайсыздык, уялу сез1мдер1 панда бо- лады ма?

24. О з жолдастарьщызбен жш карым-катынаста шаршайсыз сатан ма?25. Ужымдык ойындарга каты суды унатасыз ба?26. Жолдастарынызды кызыктыратын сурактарды шешкенде ей

езйдодщ птрццзд1 жш айтасыз ба?27. Таныс емес улкен ужымга шргенде ci3 озщ1зд1 сешмЫз

сезш еаз бе?28. Слз 031Н13Д1К1 дурыс ек£нд1гццзд) дэлелдеуге багыттанасыз ба?29. Таныс емес момпанняны жандандыру кнын емес дел санайсыз 6а?30. Мектептен тыс немесе сыныпта когамдык жу мы стар аткара-

сыз ба?31. Ci3 таннтын адамдар санын шектеуге тырысасыз ба?32. Егер С13Д1Н niKipiHiwi жолдастарыныз кабылдамаса. ci3 оны

дэлелдеуге тырысасыз ба?33. Таныс емес ортада ей ез1щзд! ерюн сезшес1з бе?34. Жолдастарыныз уцпн эр Typni мейрамдарды уйымдастаруыга

тез Kipiceci3 бе?35. Улкен топ адамдарынын алдында 6ip зат айтканда, ci3 взйщш

сен1мс1з жэне танымсыз сезшеаз, солай ма?3 6 .1скери кездесулерге жш Kemirecu бе?37. CixaiH жолдастарыныз кеп, солай ма?38. ЖЬлдастарыныздын арасында назар ортасында жш боласьгз ба?39.Таныс емес адамдармен карым-катынаста с£з езпизд1 ынгайсыз

сезш еаз бе?40. Кеп достар арасында ci3 езйщш сенш аз сезш еаз бе?Нэтижелердо ендеуКоммун и кати вгп каб^лстн корсетюин бойынша аныкталады.5,9,13,17,21,25,29,33,37 жэне жагымсыз жауалтар саны3,7,11,15,19,27,31.3939- ды 20- га белеаз.Уйымдастыру кабшетпн керсетнш!.2,6,10,14,18,22,26,30,34,38 жэне жагымсыз жауалтар саны4,8,12,16,20,24,28,32,36,40-ты 20-га белемп.

266

Коммуникатикп уйымдастыру кабшетш багалау шкал асы

Кабшеттер Темен Орташадантемен

Орташа Орташаданжогары

Коммуникативт1 0.1-0,45 0,46-0,55 0,56-0,63 0,66-0,75 0,76-1¥йымдастыру 0,2-0,55 0,56-0,65 0,66-0,7 0,71-0,8 0,81-1

Лабороториялык жумыс №4 Тест: Пиптограмма.

Нусцау: эр турл1 кимыл козгалысты бщщретш 15 адам салынган суретке карацыздар. Олардын эркайсысы ерекше графикалык турде бейнеленген. 0p6ip бейнелерд1 5 упаймен багалаймыз.

А - ете сушамдьБ - сушамдо.В - 6opi6ip.Г - онша суйюмд1 емес.Д - Tiirri сугаамдо емес.Темендеп кесте бойынша фигурага бага 6epin, жалпы упай са-

нын шыгарамыз.

Фигураньщбагасы

Фигураньщ реттж HeMipi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

А 4 14 1072 5 123 8 13 11 15 1 96Б 5 15 11 83 6 1349 14 12 162 107В 6 16 12947 145 10 15 13 173 11 8Г 7 17 13 1058 156 11 16 14 184 129д 8 18 14 11 69 167 12 17 15 19 5 13 10

120-130 балл. C i3 epiKci3 кыстаганды кетермейаз. Озвдзге бай­ланысты буйрыкты колдамайсыз, 6ipaK ез ыкыласыцызбен карым- катынас жасасацыз, онда ci3 бэрше де дайынсыз, кещлвдз калмаса да, езннздш еркшдшщзд1 жогары коясыз.

131-143 балл. Ci3 iniKi кедергшераз жэне еш кедерпыз езвдзге унаган адаммен кездесуге шыга аласыз. Cisre езвдздщ устемдшпщзд1 тусшу тэн бул аздердщ айналацыздагылармен карым-катынас жасауга кедерп болады. BipaK с1зде баска адамньщ тапсырмасын орындай алмаймын деген коркыныш болмайды, егер

267

ci3fli 6ipey коркыткысы келсе, онда аздш карсы куресвдз агрессия- лы турде кершедь Bipax ол с1зге унамайды. Сол ушш де езппзге ар- тынан ызаланасыз.

144*156 балл. Оздер барлык адамдармен тез тш табыса ала- сыздар. Сондыктан да sp6ip адамды езвдздей тендес эрштес адам ретшде кереш . Баска б1реудж дегенше кенш, ыкпалында кететш адам емессЬ, кайшылык болып жатса, ci3 сод жагдайга бага бересЬ жэне баскалардан да соны кутесга.

157-ден жогары. бзгщздщ айналаныздагылармен тез тш табы- сасыз, колыныз жетсе киын немесе жагымсыз жагдайда езпйэш дурыс усгауга кабшетпшз. Егер коргансыздык сезш пайда болса. онда ci3 Kerin калу жагын калайсыз. Фздщ позицияныз эмоцияныз аркылы кершед1, сондыктан cure сез1мге бой алдырмай акыл-ойды тандаган жен.

Пэн бойынша ез1нд1к жумыстар

1-такырып: Психндиагностика гылымы жэне практикасы1) 0лшемд1к эд1стемелерге койылатын талаптар2) вндеушшерге койылатын талаптар3) Колданбалы-пеихологка койылатын талаптарЭдебиеттер:1. А. Бодалев, В. Столин, Основы психодиагностики. М., 1987ж.2. Психологическая диагностика: учебное пособие, под ред.. К.

М. Гуревича, М. К. Акимова, Е. М. Борисова. Бийск: БГ.ПИ., 1993ж.

2-такырып: Практика барысында колданылатын зерттеумаксаты мен психшаагностикадык зерттеу эд!стемелер1н1н

ерекшел!ктер1.I) Психологиялык сездпстен темендепдей yt ымдардын тусжпс-

темесш жазып алу;- Психологиялык диагноз.• Психологиялык тест.- Психологиялык ад»с.

Эдебиеттер:I. Морозов С. М., Бурлачук Л. Ф. Краткий словарь-справочник по

психодиагностике. Киев, 1989ж.268

2. Анастазия А. Психологическое тестирование. Книга 1. М., 1982,С92-97

3. Гайда В. К., Захаров В. П. Психологическое тестирение: Учеб­ное пособие. JI.,1982

4. Общая психодиагностика // Под ред.А. А. Бодолева, В. В. Сто- лина М., 1987ж.

3-такырып: Отандык психодиагностиканын дамуы1) Психодиагностиканын гылым ретшде тарихи дамуы.2) Психология тарихындагы психодиагностикалык тэж1ри-

белердщ колданылуы жэне даму тарихы (Аристотель, Платон, Сократ, Авицена).

3) Бехтерев В. М., Лазурский А. В., Выготский А.С. 1920-1940 ж. Аралыгындагы пснхологиялык диагностикалык эдштемелердж дамуы.

Эдебиеттер:1. Пснхологиялык диагностика: проблемы и исследования лич­

ности., М., 1981ж.2. Психологическая диагностика детей и подрсоков, под ред. К.

М. Гуревича; Е. М. Борисовой. М., 1983

4-такырып: Тулганы психологиялык-педагогикалыкзерттеу ерекшел1ктер1

1) Тулганьщ касиеттерше аныктама беру.2) Г. Айзенк бойынша индивидуалдылыктын базистж пара-

метрлерш ата.3) Тулгалык сурактамаларды кенес беру практикасында, кли-

никалык пснхологиялык, пснхологиялык экспертизада колданылуы.Эдебиеттер:1. Измайлов Ч. А., Михаиловская М. Б. Общая практикум по пси­

хологии общая псиметрика, М., МГУ.1983ж.2. Анастазия А. Психологическое тестирование. Книга 1. М., 1982.3. Дружинин Л. Экспериментальная психология. М., 1996ж.

5-такырып: Тунга аралык катынастарды зерттеудж пснхологиялык мэселелер}

1) Тулга аралык катынастарды зерттеудеп сурактардьщ эдю- темелерш таау

2) Бакылау жэне езш-ез1 бакылау эд1стемес1269

3) Тулгааралык катынастарды зерттеудеп сурактамалардын эдютемелер! жошнде маг лум ат беру

Эдебиеттер:1. Дружинин JI. Экспериментальная психология. М., 1996ж.2. Карнилева Т. В. Введение в психологическим эксперимента.

МГУ, 1997 ж.3. Практикум по обшей и экспериментальной психологии.

Под ред. Крылова А. А. А ГУ. 1990

6-тякырып: Тулганы зерттеудеп проектывт1 эшстер1) Проективп эдютердш, теориясыныц даму сатысы2) 0з1ндж сананы зерттеудеп цррекпшп эдостердщ алатын орны3) Тулганьщ творчествалык ерекшелнггерш зерттеу Эдебиеттер:1. Соколова Е.Т. Проективные методы исследования личности.

МГУ, 19842. Дружинин JL Экспериментальная психология. М., 1996ж.

7-такырып: Тулганын мотивацнялык сферасын зерттеудеп проективм эдктер

1) Роршах эдюнш теориялык мазмуны2) ТАТ эдюшщ теориясы жэне онын колданылу процедурасы3) Кдгынастарды зерттеудеп тустш мазмуны мен маныздылыгы Эдебиеттер:1. Анастазия А. Психологическое тестирование. Книга I. М..

1982,с92-972. Гайда В. К., Захаров В. П. Психологическое тестирение: Учеб­

ное пособие. Д., 19823. Общая психодиагностика // Под ред.А. А. Бодолева, В. В. Сто­

лика М., 1987ж.

8-такырып: Жеке туманы зертеуге арналган эд!стемелерд1н тоатамасы

1) Психодиагностикалык эдастерге сипаттама жэне оган конылатын талант ар.

2) Конструктнвгг! техника, суйемелдеуий адютср3) Тест психодиогносгикалык инструмент жэне онын турлсрк

Проективп эд1стерге аныктама.Эдебиеттер:

270

1. Морорзов С. М., Бурлачук Л. Ф. Краткий словарь-справочник по психодиагностике. Киев, 1989ж.

2. Анастазия А. Психологическое тестирование. Книга 1. М., 1982,с. 92-97

3. Гайда В. К., Захаров В. П. Психологическое тестирение: Учеб­ное пособие. Л.,1982

9-такырып: Психодиагностика тестше койылатын талаптар1) Тест сеш мдш п жэне оньщ турлерь2) Валидтшк турлер1, критерийлерь3) Валидтшк жэне сешмдшктщ езара байланысы.

Эдебиеттер:1. Анастазия А. Психологическое тестирование. Книга 1. М.,

1982, с. 92-972. Гайда В. К.,Захаров В. П. Психологическое тестирение: Учеб­

ное пособие. Л., 19823. Общая психодиагностика // Под ред.А. А. Бодолева, В. В. Сто-

лина М., 1987 ж.4. Столяренко Л. Д. «Основы психологическии практикум» М.,

2001.г.

10-такырып: Психодиагностиканын кэаби жэне этикалык талабы

1) Психодиагностиканы колданудын кэыби жэне этикалык нор- малары.

2) Этикалык кодекстершщ непзп кагидалары.3) Тестп журпзуге койьшатын талаптар.Эдебиеттер:1. Соколова Е. Т. Проективные методы исследования личности

МГУ, 19842. Дружинин Л. Экспериментальная психология. М., 1996ж.3. Карнилева Т. В. Введение в психологическим эксперимента.

МГУ, 1997 ж.4. Практикум по общей и эксперимиентальной психологии. Под

ред. Крылова А. А. АГУ, 1990Мэнжазба такырыптары:1. Психодиагностиканын объективтж критериилерь2. Арнайы кабшетке арналган тесттер.

271

3. Тестшеудеп кемшшштер.М ектепке дайындыгын аныктау га арналган диагностикалык

эдютемелер.5. Дефектологиялык диагностиканын кыскаша даму тарихы.6 . Т ест психодиагностикалык инструмент жэне онын турлерк7. Интелект T c d r c p i .8. Ресей мен Казакстандагы психодиагностиканын жагдайлары. 9 Эксперменталды пенхологиянын шенбершде психодиагнос-

тиканы н калыптасуы. (В. Вунт. Ф.10. Д . В. Элькониннш жеке адамды зерпггеуд

тэсш дер! туралы.

j i t

«Педагогикал ык-психологиялык диагностикасы» пэш бойынша oipiHmi аралы к бакылау сурактары

1. Ka3ipri психодиагностиканын даму кезещ:а) психофизикалыкб) клиникалыкв) практикалыкг) математикалыкд) гылымилык2. XIX г. пайда болган эдютер:а) кужаттарга анализ жасауб) коммуникативтш кызметв) пэнаралык кызметг) багдарлауд) обьектш байланыс3. Математикалык статистикалык эдютердш баска гылымдарда

колдануы:а) багдарлау мумюнд1ктер1б) медициналыкв) колдану ерекшел1ктер1г) колдану мумкщщктер!д) кабшет мумкшд1ктер14. Антропометриялык лабораторияны ашкан галым:а) Айзенкб) Кеттелв) Гальтонг) Фишерд) Спирмен5. Факторлык анализд1 усынган галым:а) В. Т. Матолинб) Е. А. Климовв) Спирменг) Р. Кеттелд) А. Бине6. «Диагностика» угымыньщ аныктамасы:а) дагдыб) айкын, 6miMв) мшезг) ic-эрекетд) 6iniM

18-254 273

7. Интеллектуалдык тесп ецдеген галыма) Матолинб) Климовв) Вицлакг) А. Бинед) Г альтон8. Психодиагностиканын мгадеттёр1

а) ем1рлш ситуацияб) психологиялык ситуацияв) педагогикалык ситуацияг) тэяарибедш ситуацияд) ^зак бакылау, кемек керсету9. Бастауыш сынып окушыларыныц психологиялык даму децгейш

аныктау багыты:а) элеуметпк дайындьщб) эдгснамалыкв) теориялыкг) отбасылыкд) гылымилык10. Психодиагностика гылымыиыц ка гид ал ары:а) айкындыкб) зиян келпрмеув) багдарлыкг) эмоционалдыкд)сез1мдш11. «Психодиагностика» угымынын T yciH flip m y iа) эр rypjii кздзалдарды пайдалануб) 031НД1К эре кетв ) в з ш д ж ic -э р е к е т

г) езшдш санад) озпш к бага12. Психодиагностиканын непзп эдкггер!а) бакылауб) эдк-тэолв) а й к ы в д а у

г)вндеуд)пайдалану13. Зейж дегешмЬ:а) адам санасынын белп а

274

б) дагдынын даму дэрежеЫв) психикалык эрекетй турактатуг) машыктану касиет1д) дагдылану касиет114. Зешннщ келемка) сек 1/15 - 8-9 spinб) сек 1/20 - 7-8 spinв) сек 1/10 - 5-9 spinг) сек 1/ 8 - 4-6 spinд) сек 1/9 - 6-7 spin15. Тест эдюш ендеудщ кезевдер1а) тестщ сипатыб) койылатын талаптарв) тестщ жоспары енделед1г) корытындыд) жылдамдык16. Жалпы психодиагностиканын карастыратын мэселелерьа) эдштемелерге койылатын талаптар жэне ic жуз1нде пайдалануб) эмперикалык анализв) пснхологиялык анализг) психофизикалык анализд) кужаттарга анализ17. Индивидке пснхологиялык мшездеме берудщ ерекшел1ктер1:а) кыска мерз1мде диагностикалык информацияны жинактауб) эмоционалыкв) табигилыкг) epiicriKд) сез1мдйс18. Бастауыш сынып окушыларыньщ пснхологиялык даму

денгешн зерттеу эд1стемелершщ багыты:а) интеллектуалдыкб) шыгармашылыкв) бшмдйсг) багдарльщд) эрекетпк19. Алгашкы эксперименталды пснхологиялык лобороторияны

ашкан галым:а) Г. Вицлакб) Р. Кеттел

275

в) Г. Айзенкг) В. Вундд) Гальтон20. Социометрия эдцсш кай жылы, кай галым гылымга е н п зд 1 ?а) Р. Созеком (1962-1963 ж )б) Я. Я. Марено ( 1892-1974 ж )в) Т. Лири (1893-1899 ж )г) Д. Дарвин (1863-1866)д) С. Сеченов (1874-187821. Корреляция эдгсш усынган галыма) Гальтонб) Спирменв) Вицлакг) Фишерд) П.Экман22. Психодиагностикалык эдгстемелерд! тацдауда койылатын та­

лаптар:а) психодиагностикаб) психокоррекцияв) психотерапияг) тандалган эдГстеменщ тусшйсп болуыд) психоанализ23. Оку-тэрбие урдюн диагностикалауды уйымдастырудын турлер!а) оку жоспары мен багдарламалары, олардын орындалуыб) уйымдастыру тур»в) бакылау rypiг) тэрбие жумысыд) техникалык куралдарды дайындау24. Жеке тулганын OMip багытын керсететш компоненттер:а) багыт-багдарб) дуниетаным мен сешмв) енбек эрекет!г) адам кажепн ецдеуд) тапсырма беру25. Мшездш непзп сапаларыа) ж н срсш кб) дуниеге козкарасв) бфкалыптылыкг) элеуметпкд) когамдык

276

«Педагогикалык-психологиялык диагностикасы» п э т бой ын hi а екшин аралык бакылау суракгары

1. Алгашкы эксперименталды психологиялык лобороторияны ашкан галым:

а) Г. Вицлакб) Р. Кеттелв) Г. Айзенкг) В. Вундд) Гальтон2. Социометрия эдйпн кай жылы кай галым гылымга енпзд1 ?а) Р. Созеком (1962-1963 ж )б) Я. Я. Марено ( 1892-1974 ж )в) Т. Лири (1893-1899 ж )г) Д. Дарвин (1863-1866)д) С. Сеченов (1874-18783. Корреляция эдюш усынган галыма) Гальтонб) Спирменв) Вицлакг) Фишерд) П. Экман4. Психодиагностикалык эдцстемелерщ тацдауца койылатын талаптар:а) психодиагностикаб) психокоррекцияв) психотерапияг) тацдалган эд!стеменщ тусйпкп болуыд) психоанализ5. Оку—тэрбие урдгсш диагностикалауды ^йымдастыруцыц турлер1а) оку жоспары мен багдарламалары, олардыц орындалуыб) уйымдастыру Typiв) бакылау Typiг) тэрбие жумысыд) техникалык куралдарды дайындау6. Жеке тулганыц eMip багытын керсететш компоненттер:а) багыт-багдарб) дуниетаным мен сен1мв) ецбек эрекет1г) адам кажетш ецдеуд) тапсырма беру

277

7. Мшездщ непзп сапаларыа) яогераздисб) дуниеге кезкарасв) б)ркалыптыльпсг) элеуметпкд) когамдык8. Ka3ipri психодиагностиканын даму кезеш:а) психофизикалыкб) клиникалыкв) практикалыкг) математикалыкд) гылымилык9. XIX г. пайда болган эддстер:а) кужаттарга анализ жасауб) коммуникативтш кызметв) пэнаралык кызметг) багдарлауд) обьектш байланыс10. Математикалык статнстикалык эддетердщ баска гылымдарда

колдану ы:а) багдарлау мумк1ншктер1б) медициналыкв) колдану ерекшешктер1г) колдану мум]пндистер1д) кабшет мумкшд1ктер111. Антропометриялык лаборатория ны ашкан г алым:а) Айзенкб) Кэттелв) Гальтонг) Фишерд) Спирмен12. Факторлык анализщ усынган галым:а) В. Т. Матолинб) Ё. А. Климовв) Спирменг) Р. Кеттелд) А. Бнне13. «Диагностика» угымыньщ аныктамасы:а) дагды

278

б) айкын, бшмв) мшезг) ic-эрекетд) бшм14. Интеллектуалдык тесп ендеген галыма) Матолинб) Климовв) Вицлакг) А. Бинед) Гальтон15. Психодиагностиканын мшдеттер1а) OMipniK ситуацияб) психологиялык ситуацияв) педагогикалык ситуацияг)тэяарибелж ситуацияд) узак бакылау, кемек корсету16. Бастауыш сынып окушыларыньщ психологиялык даму

децгешн аныктау багыты:а) элеуметпк дайындыкб) эдюнамалыкв) теориялыкг) отбасылыкд) гылымилык17. Психодиагностика гылымыныц кагидалары:а) айкындыкб) зиян келпрмеув) багдарлыкг) эмоционалдыкд)сез1мдш18. «Психодиагностика» ^гымыныц TyciHflipuiyiа) эр Typni куралдарды пайдалануб) езшдпс эрекетв) езвдш ic-эрекетг) езшдйс санад) ез1ндш бага19. Психодиагностиканын непзп эдютер1а) бакылауб) эд1с-тэсшв) айкындау

279

г) ецдеуд) пайдалану20. Зешы дегешшз:а) адам санасыныц Genriciб) дагдынын даму дэрежеЫв) психикалык эрекетп турактатуг ) машыктану касиепд) дагдылану касиет121. Зещннщ келемка) сек 1/15 - 8-9 spinб) сек 1/20 - 7-8 spinв) сек 1/10 - 5-9 spinг) сек 1/ 8 - 4-6 spinд) сек 1/9 - 6-7 spin22. Тест эдюш ецдеудщ кезецдер1а) TecriH сипа гыб) койылатын талаптарв) тестщ жоспары ецделед1г) корытындыд) жылдамдык23. Жалпы психодиагностиканын карастыратын мэселелер!.

а) эд1стемелерге койылатын талаптар жэне ic жуз1нде пайдалануб) эмперикалык анализв) пснхологиялык анализг) психофизикалык анализд) кркаттарга анализ24. Индивидке пснхологиялык мшездеме берудщ ерекшелйгтерка) кыска мерз1мде диагностикалык информациями жинактауб) эмоционалыкв) табигилыкг) ериткд) сез1мд!к25. Бастауыш сынып окушыларынын пснхологиялык даму

децгейш зерттеу эдктемелершщ багыты:а) интеллектуалдыкб) шыгармашылыкв) бШМД1К

г) багдарлыкд) эрекегпк

280

«Педагогикалык-психологиялык диагностикасы» пэншщ емтихан сурактары

1. Практикалык психология аумагында дифференциалды пснходиагностикалык бшмдерд1 колдану

2. Зерттеу эдютерь онын теориялык эксперимент психология- мен байланысы.

3. Психодиогностикалык эдютердщ непзп кластары.4. Проективт1 техникальщ: тестшк, cyperriK, бакылау.5. Контент-талдау кркаттары. Диологтьщ техникапар: эцп-

мелесу, интерактивт1 ойындар.6. Психодиагностика пэш мен мвдеттерш аныктау. Психоди-

агностиканы шешу тэсшдерь7. Психодиагностиканы колдануды талап ететш арнайы

практиканын аумагы.8. Психодиагностика жэне аралас зерттеу багыттары: диффе-

ренцио-налды психология, психометрия, псилогиялык багалау.9. Психикалык кызметтер. Акыл-ой дамуын диагностикалау

мэселеа жэне жалпы кабшеттер.10. Диагностика функционалдык мэселеа жэне жалпы

кабшеттер. Диагностика функциональдьщ жэне даралык стильдк, тулганьщ кундылык мотивациялык MiHe3i.

11. Карым-катынас диогностикасы.12. Психодиагностиканыц алгышарттарыньщ тарихы. Пснхо-

диагностиканыц алгышарттары гылым репнде.13. Эксперименталды психологияныц шенбершде психо-

диагностиканын калыптасуы (В. Вундт, Ф. Гальтон, Г. Эббин- гауз т.б.)

14. Психологиялык тестпк эдютердщ пайда болуы. XX гасырдьщ басында АКД1-та тестнс эдютердщ дамуы.

15. Францияда пснходиагностикалык эдютерд1 колдануы (А. Бине, Симон)

16. Ресейде психодиагностиканьщ даму тарихы.17. Пснходиагностикалык процедуралардыц эр турл1 гылыми

мектептерде енделу1 (контент-талдау, проективт1 эдютер, патоп- силогиялык) зерттеулердщ белсендшп.

18. А. Н. Леонтьев, А. Р. Лурия, П. Я. Гальпериннщ ецбектерш- деп кабшетп зерттеу мэселелер1.

19. Л. С. Выготскиийдщ психологиялык-педагогнкалык диаг- ностикага коскан улесь

281

20. Д. В. Элькониншн жеке адамды зерттеудеп генетикалык тэсшдер1 туралы.

21. Психодиагностиканын мэселер> жэне оны шешу жолдары. Психологиялык кызметп куру туралы каулысынын езекгшп.

22. Ресей мен КР психодиагностиканын жагдайлары.23. Психодиагностикалык эдкггерге снпаттама жэне оган

койылатын талаптар.24. Тест психодиагностикалык интрумент жэне онын турлерг

Проектикп эдкггерге аныкгама.25. Психодиогностикалык елшеудщ статистикалык кагидалары.26. Тест сешмдшгп жэне онын турлерк27. Валидтшк турлер1, критерийлерь Валидтинк жэне сешм-

дш ктш езара байланысы.28. Теспк калыптасу жэне олардын репрезентативтшгш тексеру.29. Психодиагностикалык эдостерд1 адапциялау жэне онын тех-

нологиясы.30. Жалпы жэне арнайы кабшеггер жайлы тусшпе. Кдбшеттщ

факторлы теориясы (Ч. Спирмен, Дж. Гилфорд, Л. Терстоун).31. Кабтеттер Tecrrepi, Кэттелдщ жеке тупганын кзбшеттерш

сынау кезкарасы.32. Темперамент, дара стилыпк жэне тулганын кундылык

мотивациялык кейт.33. Жумыска каб|летгел1кт1Н темпера-мент пен байланысы.34. Адамдарды накты психологиялык типтерге жаткызудын

куру T cc rrep i.35. ДДО-Е.Л. КлимовтьщДиффернционалдык-Днагностикалык

суракнамасы, Холланд сауалнамасы.36. Психодиагностиканы колланудын кэаби жэне этикалык

норм ал ары. Этикалык модскстержш непзп кагидалары.37. Тестп жургиуге койылатын талаптар.38. Психологтын кенес беру мен диогн ости кал ау жумыстары.39. Темперамент туралы ш м ш щ дамуы мен непзп геориялар.40. Диффсренционалды психологиядагы кабтеттер мэселеа.41. Дарындылык адамнын индивидуалды-психологижлык

ерекшс.пктершде.42. Э. Кречмер мен У. Шелдон бойынша адам юнспггуциясынын

THrrrepi.43. Мшсз акцептуациясыныи THrrrepi.44. Бш м берудеп тесплеу.

282

45. Шыгармашылык дарындылык мэселелер1.46. Тулганын касиеттерш психодиагностикалау багыттары.47. 1901 -1920ж. аягына дешнп психодиагностиканыч дамуы.48. 1930-1960ж. аягына дешнп психодиагностиканыч дамуы.49. 1960-1990ж. аягына дешнп психодиагностиканыч дамуы.50. Мектеп жасына дешнп балаларды диагностикалау.

283

Пснхологиялык кызметке байланысты неИзг! у» ымлар:

Абстракция - шындыкгагы заттар мен кубылыстарды жалпылау аркылы онын елеут касиеттерш ойша белш алуга мумюндш беретш ой-тэсщдершщ 6ipi.

Апперцепция — кабылдаудын адамнын вткен тэжтрибесшен, психнкалык эрекетшщ жалпы машунынан жэне жекедаралык ерекшел1ктершен тэуелдшл.

Апраксин - козгалыс эрекетшщ жогары децгейшщ бузылуына байланысты багытталган козгалыстар мен эрекетгердщ бузылуы.

Ассоциация - сырткы жэне iuiKi ттркенд1ргтштердщ эсершен туындайтын жан куаттарынын арасындагы байланыс.

Акыл-ой (интеллект) - инливидттн акыл-ой кабитеттерт курылымынын салыстырмалы турдеп турактылыгы. Акыл-ойдын мазмундык курылымы жэне елшем куралдарынын колданылуы индивидтщ тнкгп когамдык мацызды белсендшлнщ (оку, eampic, саясат ж.т.б.) сипатына тэуеддт

Аутизм - адамнын сырткы дуннеден окшауланып, езтмен-ез! бе­лым штей сары уайымга салынган кездеп кедш куй.

Афазия - свйлеу кабшетшен толык немесе шшара айьфылу.Аффилиация - адамнын баскалармен кармм катынас жасаулы

кажетешу.Элеуметтену- кары м-кат ы наста жэне ic-эрекетте жузеге асатын

элеуметпк гэжтрибеш индивидтщ MCHrepyi жэне белсендт кай га жангырту ypnici мен нэтижесь

Бакылау локусы - адамнын оз эрекетшщ нэтижесше жауамкерш 1Л1 кт1 сырткы куштерден немесе ез кабшеттер! талпыны- старыман кору бешмдшп.

Бихеовнорнзм - менхиканы. мшез-кулыктын эр турл! KepiHic- T ep in организмнщ сырткы эсерге кайтаратын жауап реакцижсынын жнынтыгы деп туещдоретш пснхологиялык багыт.

Галшцинация айналасында жок заттарды керш, не ecrin турган лай кабылдайтын жуйке ауруы.

Геиетикалык эд!с - пенхнканын турл! формаларынын тукымкуалаушылык керщтстерш гылыми тургыда зерттеу эдил.

Генотип -жуйке кызмепнщ туа пайда болатын турьГетеростреотипы - 6ip этностын баска «киллер! туралы шкфлерт.

Этностардын отара карым-катынасына карай онын жагымды. жагымсыз турлерт болады.

284

Гештальтпсихология - психиканы белшектенбейтш, оны тутас бейне деп туснадретш батыс психологиясыньщ 6ip багыты.

Гиперболизация - заттьщ жеке еипаттары мен белгшерш улкейтш не Kiuiipefrrin кереетуде колданылатын киял бейнелерш жаеайтын эдостершщ 6ipi.

Гипноз - арнайы эсерлердщ салдарынан адам санасыньщ белгш уакыт келемшде уйкыга жуьщ куш.

Гипнопедия — уйкы кезшде адамды окытудыц ерекше 6ip aflici.Девианттык мшез-кулык (ауытку) - когамда калыптаскан

кукыктык жэне адамгершшк нысандарга карама-кайшы келетш эрекеттер. Д.м.к. непзп турлер1 - кукык бузушылык жэне кылмыстык жауапкерштшке тартылмайтын моральга кайшы мшез-кулык.

Делинквент (кукык бузушы) - кейб1р шектен тыс жагдайда 1с-эрекет1 кылмыстык жазалауга алып келетш, мшез-кулкында ауыткуы бар субьект.

Дисперсиялык анализ - Typni факторлардыц эсерш талдауга мумк1нд1к беретш статистикалык эдю.

Еркш ассоцнациялар эд1С1 - адамдардын берген жауаптары аркылы оныц бакылауынсыз айта салган создер! мен ойларыныц непзп ce6enrepi мен коздерш табуга мумкщщк беретш терапиялык эдю.

Жас ерекшелж дагдарылыстары - шугыл психологиялык взгерютермен сипатталатын онтогенез ерекше кезещ. Неротикалык немесе травматикалык типтерге Караганда, Ж.е.д. тулгалык дамудьщ капыпты дамуына кажетп занды урдгс болып табылады.

Жеке даралык - тулганьщ элеуметтж манызды сапаларыньщ ерекше жэне кайталанбас KepiHicTepi.

Ж етатж TecTmepi - зерттелшушшщ накгьшы бшмдер1 мен икемдшктерд1, дагдыларды игеру децгешн аныктайтын психологиялык диагностика эднггершщ 6ipi.

Инсайт - сананыц кенеттен оянуы, жана тусЫктщ кенет пайда болуы.

Интериоризация - сырткы эрекет турлершщ nrepuiyi аркасьшда адам психикасыныц iiiiKi курылымдарынын калыптасуы.

Интерференция - операция мен эрекет байланысынан туындай- тын нэтижеш темендететш не жокка шыгаратын зацдыльщ.

Интроверсия — оз ойымен e3i болуга умтылушылык, iniKi жан дуниеге уцшушшк.

Интроспекция — адамныц оз санасыныц iniiti элемш 3eprreyi.285

Интуиция -ойланбай, не пшртуймей-актжелей тужырымдайтын бшм.

Инфантилизм - адам психикасы дамуынын тежелу], токырауга ушырауы.

Иициация - жасесшр!мдо ересек адамдар катарына косуга ар налган жол-жорамен рэсшдеу.

Ипохондрия - ез денсаулыгына шамадан тыс кещл белушшк, жазылмайтын ауруга шалдыгып калам ба деп коркушылык.

Иррадиация - жуйке процестерш (козу, тежелу) пайда болган мидыц алабьша, баска белпсгерше таралуы.

Кэсйгпк багдар - мамандык пен кызмет тацдаудагы колайлысын табуды максат еткен, тулганын икемдипктер1 мен габизетгерж аныктауга багытталган психологи ял ык-педагогикалык ic-шаралар кешеш.

Когннтнвтж психология - адамныц танымдык процестерщщ даму epeKnieniicrepi мен зандылыктарын, сондай-ак , сана курылымын зерттейтш психологияныц 6 ip багыты.

Коммуникация х адамдардыц элеуметпк езара эрекеттеспкттн магыналык acneicrici.

Консонанс - дыбыстардын уйлеймдшп, жагымдылыгы.Константность - кабылданатын заттын туракгылыгы, онын

сез1м мушеяержщ ттркену параметрлершен тэуелсвдт.Контент талдау - кужаттар мен бейнетаспаларда, сухбаттарда т.б.

мэл^меттерд! талдау жэне багалау эдил мунда осы материал цардыц колдану жнш п бщщретш угымдар мен туйщцер тфкеледк

Конфабул яция - еспц бузылуы салдарынан туындайтын ж&пган еске Tycipy.

Конфликт - езара эрекеттес субъекплерд]н эр турл» багыт- тагы максаттык кызыгулар позицияларынын niripnepi мен кезкарастарыныц шнелешсуг

Корпорация - ез тобынын муддесшеи басканы ойпамайтын адамдар тобы.

Корреляциялык анализ - зерттелепн белил ер немесе факторлардын формасын. беллсш жэне байланыс тыгыздыгын багалаудын стати ста калык эд!С1.

Колледждеп психология кызмет - эрбф баланыц толыкканды психологиялык жэне тулгалык дамуына эсер степи жагдайлармен камтамасыз ету непзп максаты болып табылатын бшм беру жуйесждеп арнайы сала.

286

Келдененнен кию aflici - белгш 6ip жас кезещндеп адамдар тобын зерттеу аркылы психиканьщ жастык жэне даралык даму ерекшел1ктер1 мен зандылыктарын зерттеу 9flici.

Креативтинк - жеке адамньщ теракты салыстырмалы сипаттама- сын курайтын дарындылыктьщ шыгармашылык кабшетшщ децгеш.

Креативт1 Teeruiepi - жеке адамньщ шыгармашылык кабшеттерш зерттеу мен багалауга арналган эдгстеме жиынтыгы.

Кросс мэдениет психологиясы - психиканьщ даму жэне калыптасу зандылыктарын элеуметпк жэне мэдениет, экологиялык факторлар ыкпалына байланыстыра зерттейтш психология саласы.

Карым-катынас психологиясы -* адамдар арасындагы озара карым-катьгаас мэселелер1мен айналысатын психологиялык гьшым саласы (icKep, дипломатиялык, ужымдык, жануя, кызмеггпк ж.т.б.)

Лабилдипк - жуйке жуйесшщ Heri3ri касиеттершщ 6ipi, импульстардьщ пайда болу жэне аякталу жылдамдыктарын сипат- тайтын зандылык.

Либидо - сексуалдык ел1ктеуден кершетш жыныстьщ мшез- кулык турлершщ 6ipi.

Лонгитюдное исследование - адамньщ ом1р цикл! фазаларынын жастык жэне даралык диапазондарын аныктауга мумкшдпс беретш белгш 6ip зерттелшушшерд1 узак та жуйел! турде зерттеу.

Медитация - белгш 6ip объеючге зешнш шогырландырып, богет жасайтын барлык факторларды аластаткызу аркылы терен ойга бату.

Методология - теориялык жэне практикалык ic-эрекетп уйым- дастыру мен курудьщ принциптер1 мен тэсщцершщ жуйеа туралы шм.

Мнимоника — есте сактауды женшдетш, естщ келемш арттыра- тын жасанды тэсшдер жуйесь

Мотивация — организмнщ белсендшгш тудыратын жэне оньщ багытгьшыгын аныктайтын жуйесь

Невротизм — эмоциялык тураксыздык пен езш-ез1 сыйлаудыц томендтмен, вегетацияльщ кшэраттармен сипатталатын кецш куй.

Негативизм - баланыц айналадагы адамдар эсерше Heri3ci3 карсьшасуы. Онын naccHBTiK жэне активтш турлер1 кездеседь

Необихевиоризм — дэстурл1 бихеовиоризмнщ мшез-кулыкты TyciHflipyaeri <феакция-стимул» формуласын «аральщ айныма- лылар» угымымен толыктырган америкалык психологияньщ 6ip багыты.

Неофрейдизм - фрейдизмнщ кейб1р биологиялык, психология-287

лык кезкарастарына карсы шыгып, оларды жеке адамнын элеуметйк-мэденй факторлармен толыктырылган батыс элемшдеп психологиянын 6ip багыты.

Онтогенез - организмнщ урыктану сатысынан бастап жеке ем>р жолы аякталганга дешнп жеке дара дамуы.

Окуды игеру (обучаемость) - оку урдюнде адамнын бшмдо, бшисп жэне дагдыларды игерушщ жылдамдыгы мен сапасынын жеке езщщк керсеткши.

Педагогикалык психология - педагогнкалык у р д ^ и пси- хикалык кубылыстары мен зандылыктарын, ламу ерекшелпсгерш зерттейтш психология саласы.

Пилотаждык зерттеу - непзп зерттеудщ алдында журпзшетш онын карапайым «isflecripyini эксперимент» деп аталатын зерттеу ащсшщ 6 ip T ypi.

Профессо! рафия — турлi кэаптердш адамнын жеке касиеттерше, пснхологиялык кабшетгерше* физикалык мумюндистерше сэйкес келу-келмеу себептерш зерттейтш эдк.

Психология - нснхиканын зандылыктарын психикалык кубы- ластарды, урд!стерди калыптарды, индивидтщ даму жолын жэне онын коршаган ортамен езара карым-катынасынын калыптасуын зерттейтш гылым.

Психика - жогары дэрежеде куры-пан бас миынын мшез- ку-лыкпен ic-эрекетп камтамасыз ету кабшетт

Психод и or ностика - тулганын потенциал дык нвбижттерга психикалык урдцогердщ даму денгейш, сондай-ак эр! карай да- му на болжау немесе THicrri пснхологиялык тузету максаты мен эмоционалдык тепе-тендйсп аныктауды езшщ максаты етш койган психология саласы.

Психодиогностикалык эд!с - психологиянын зерттеу эдгсг П.э. непзп ерекшелт (сипатгау мен экспернменттен ерехшелхп) * онын елшеу жэне сынауга багытталгандыгы, сонын непзшде зерттеуип кубылыстын сандык жэне сапалык квалификациясы аныктапады.

Психодиогностикалык зерттеу - жумыс Herhi пснхологиялык диогноз болып табылатын. психолог жумысынын 6ip Typi. Пл. непзп сатылары: зерттеу максаттарыиа сэйкес деректер жинау. алынган нэтижелерд1 ецдеу жэне талдау, шеипм кабылдау (диагноз жэне болжам).

Пснхологтын кэаби этикасы - пснхологтын ез ic-эреюгпндс кплле- галарымен, гылыми когамдастыкпен, сондай-ак пснхологиялык кемск

288

сурап келген адамдармен, зерттеуге катысушылармен езара карым- катынасында арнаулы адамгершшк талаптарды жузеге асыру.

Психикалык дамуында ауыткуы бар балалар - баланьщ психикалык дамуы ндагы сенсорлык акаулардын (саныраулык, на- шар есту, сокырлык, нашар керушшк), орталык жуйке жуйеа жаракаттануыныц (акыл-естщ KeMidiri, дамудыц тежелуь козгалыстыц бузылуы, сейлеуд1н курдел! KeMicTiri) салдарынан болган нормадан ауыткушылык.

Психологиялык тузету - тулганыц кейб1р келецЫз сапалары мен KepiHicTepiH тузетуге багытталган, психолог журпзетш жуйел1 ic- эрекеттер мен операциялар жиынтыгы.

Психоанализ - адамньщ мшез-кулкыньщ козгаушы куш1 мен meuiyuii факторы жыныстык eniry (либидо) болып табылады, нэсшкумарлык таршшктщ аркауы деп тусшд1ретш психологиялык багыттьщ атауы.

Релаксация - катты кобалжудан немесе кушке тускен эрекеттен кешн адамньщ босансып, тынышталган куш.

Респондент - сыналушы ролшдеп элеуметпк-психологиялык зерттеуге катысушы.

Рефлекс - организмнщ сырткы жэне iiiiKi ттркещпрпштерге кайтаратын жауап реакциясы.

Рефлексия - адамньщ оз коцш кушн, iuiKi жан дуниесш, озвдж санасын танып-бшуге багытталган процесс.

Сензитивтййк - психиканьщ кайсыб1р жактарыныц (ес, ойлау, т.б.) окыту мен тэрбиелеуде колайлы мумюндйс тугызатын кезещ.

Сенсибилизация - анализаторлардыц ттркещпрпш эсершен ce3rinniriHiH артуы.

Сенсорлык депривация - адамньщ сенсорлык эсерлерден толык айырылуы.

Семантикалык дифференциал ЭД1С1 - субъективт1 семантикалык мэн-магынальщ кещстисп куру 9flici.

Семантикалык радикал эд1ы - мэндерд1 олардьщ ассоциативтш аймактарын, opicTepiH болш шыгару аркьшы талдаудан туратын эксперименталдык семантиканьщ обьективт1 эдктершщ 6ipi.

Сомнамбулизм - жуйке ауруына шалдыккан адамдарда кездесетш уйкы кезшдеп журк-турыс.

Социометрия - шагын топтагы адамаралык байланыстарды зерттеуде колданьшатын элеуметпк психологиялык тест.

Субъективп семантикалык кещстж - кандай да 6ip19-254 289

обьегплердй, угымдарды олардын мэндерш талдау аркылы класси- фикациялау аркылы жузеге асатын жеке-дара сананын категориялык К¥рылымынын модель

Тесттщ валидтшю - тест нэтижелерж. жарамдылыгын багалайтын непзп елшемдердш 6ipi.

Тест сен1м д|лт - тестпн елшем кур алы реттндеп дэлд|- riHiH жэне зерттеу кезшде кездесетш эр турт кедерплерге турактылыгынын керсеткшл.

Тулгаиыи озш-оз! аныктауы - кандай да 6ip мэселе туындаган жагдайда езшдж позиииянын туындауы мен калыптасуы.

Тулгааралык карым-катынас - адамдар арасындагы езара байланыстын субьективп бастан еткерппп, обьективп турде бйрлескен ic-эрекет пен карым-катынас урдкж де адамдардын 6ip-f>ipiне эсер ету| тэсшдерймен жэне мшез-кулыктан кергшс бередг

Фрустрация - адамнын максатына жете аламагандыгынан пайда болатын pcniuii. куйзелйл, ойдын жузеге аспауынан куйректенуь

Шкал ал ау - психологияда колданылатын елшеупп эдкггердш 6ipi. сан жуйелершщ кемепмен шынайы (реальды) пропестерл! мо- дельдеу эдил.

Эв реет и ка - жацалыкты ашуда колданылатын шыгармашылык кьнмелн курделй инттелектуалдык есептер мен М1Ндеттерд1 шешудеп тандамалы 13Дешсгп уйымдастыру тэсш.

Эгоцентризм - индивияттш ез мудделерше баса назар аударуы- нан, кандай да 6ip обьекпге деген позициясын езгерте алмауы.

Эгоцентрлйг сеЙлеу - баланын практикалык эрекетш репсп бакылайтын, езше багытталган сей л су i.

Эдип комплекс! - ерте б ал алы к шакта пайда болатын ул баланын анасына деген санасыз турде eniryi мен экесше жагымсыз, repic катынасын сипаттайтын фрейдизмшн непзп уг ы м дарыныц 6ipi.

Эйдетизм - бурын кабылданган заттар мен кубылыстардын обьегпс! кезден таса болтан жагдайда да керш тургандаЙ кабылдайтын если ерекше кубылысы

Эйфория - кебше объектит жагданларга сэйкес келмейтж куаиышты кенш-куй, мамыражай бейкамдык,

Экзистенцноиалдык психология - жеке адамнын 61 регей кайталанбас омфЛ1к тэжфибесж эерттейтж гуманиелк психо­логия ныц 6ip бататы; мунда емф мен олш, бостандык, махаб-

290

бат, жалгыздык, бос уакыт, т1ршЫктщ мэш сиякты проблемалар карастырылады.

Экспектациялар - адамньщ элеуметпк релдерд1 аткару норма- ларына катысты талаптар жуйео, топтагы карым-катынастар мен езара эрекеттер жуйесш ретке келт1ретш элеуметпк санкциялардьщ 6ipi.

Эмпирикалык психология - психикалык ем1рдщ нактылы кубылыстарын тшелей сипаттап, зерттейтш психологиялык багыт.

Эхолалия - кейб1р психикалык наукастарда байкалатын баскалардьщ сездерш автоматты турде кайталау.

Эхопраксия - баска адамдардьщ козгалыс кимылдарыныц эрекеттерше ел1ктеу аркылы кайталай беру.

Ятрогениилер - невроздардын пайда болуына мумкшдйс беретш психикалык куйдщ жэне психогендж реакциялардьщ колайсыз 03repicTepi.

291

ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР

1. Абдильдин Ж.М., Абишев К.А. Формирование строя мышле­ния в процессе деятельности. - Алматы, 1991. - 105 с.

2. Аймауытов Ж. Шыгармапары. - Алматы: Жазушы. 1989. - 560 б.

3. Аймауытов Ж. Тэрбие жетекип. - Кызыл орда, 1924. - 105 б.4. Аймауытов Ж. Психология. - Алматы: Санат, 1995, - 312 б.5. Алтынсарин Ы. Тандамалы шыгармапары. - Алматы: Жазу­

шы, 1994.-285 б.6. Алдамуратов Э. Жалпы психология. - Алматы, 1996. - 200 б.7. Анастази А. Психологическое тестирование. Книга 1. М.,

1982,с. 92-978. Ананьев Б. Г. Человек как предмет познания. Т. 1. - М., 1980.

- 322 с.9. Андреева Г. М. Социальная психология. - М.: МГУ, 1980, -

415 с.10. Ануфриев Е. А. Социальная роль и активность личности. -

М.: МГУ, 1971.- 152 с.11. Асипова Н. А. Научно-педагогические основы формирова­

ния культуры межнационального общения школьников: Автореф. д и с .... д.п.н.: 12.01.97. - Бишкек, 1997.- 2 4 с.

12. Эл-Фараби. Философиялык трактаттар. - Алматы: Гылым,1973,-215 6.

13. Эбд1галиев Б. Государственная политика и межнациональ­ные отношения в РК. - Алматы, 1996. - 75 с.

14. Байтдосынов A. Tin тагылымы. - Алматы: Ана тш , 1992. - 448 б.

15. Байтурсынов А. Шыгармапары. - Алматы: Жазушы, 1989.- 320 б.

16. Байждоанова Б. И. Бастауыш мектеп окушыларынын таны мл ы к кабшетш дамы ту // «Казахстан мектебп> №2, 1999.

17. Балтабасв М. X. Казахская традиционная художественная культура в системе образования. - Алматы: РНК, 1994. - 189 с.

18. Бабаев С. Жалпы психология. - Алматы: Дарын, 2005. - 352 б.19. Багишев Г. С. Статья: Вопросы философии. - М., 1995. - 129 с.20. Белеев К- Болашак муг&гпмдерд! окушыларга улттык тэрбие

беруге кэаби дайындау: теориясы мен практикасы. - Алматы: Ндолы элем, 2004, - 304 б.

292

21. Бодалев А. А., Рудкевич Л. А. О субъективных факторах творческой деятельности чесловека // Педагогика, 1995. - №3. - с.22.

22. Божович Л. И. Личность и ее формирование в детском воз­расте. - М.: Просвещение, 1978. - 464 с.

23. Библер В. С. От наукоизучения к логике культуры. - М.: На- ука,1993.-210с.

24. Бодалев А. А. Личность и общение. - М.: Педагогика, 1983.- 232 с.

25. Буева Л. П. Человек, деятельность и общение. - М.: Мысль, 1978.-216 с.

26. Газман О. С. Базовая культура и самоопределение трудно­сти. - М.: Изд. АПН СССР, 1989. - 150 с.

27. Гумарова Ж. С. Воспитание культурной дискуссии у старше­классников: Автореф. дис.... д.п.н.: 14.03.94. - Алматы, 1994.- 18 с.

28. Гусева Н. В. Философский анализ образования как явления культуры: Автореф. дис. ... доктор. философ..наук.: 01.03.92. - М.:1992.-18 с.

29. Давыдов В. В. Теория развивающего обучения. - М., 1996. -3 4 4 с.

30. Давыдович В. Е. Сущность культуры. - Ростов-на -Дону: Феникс, 1979. - 480 с.

31. Добролюбов Н. А. Избранные педагогические сочинения. - М., 1984.-280 с.

32. Досмухамедов X. Казак халык эдебиет1. - Алматы: Жазушы,1993. -165 б.

33. Дулатов М. Шыгармалары. - Алматы: Жазушы, 1991. - 381 б.34. Дюсупова Р. А. Формирование культуры межнационального

общения подростков в процессе воспитательной работы: Автореф. дис. ...д.п.н.: 11.02.92. - Алматы, 1992.-1 8 с.

35. Жампеисова К. К. Формирование основ политической кул- туры старшеклассников: Автореф. дис.... д.п.н.: 17.02.93.-Алматы, 1993.-47 с.

36. Жарыкбаев К- Б. Казак психологиясыныц тарихы, — Алматы: Кдзакстан, 1996. - 160 б.

37. Жарьщбаев К- Абай К^нанбаев - казак халкыныц улы агартушысы. - Алматы: Бшм, 1970. - 43 б.

38. Жарыкбаев К- Б. Психология. - Алматы, 1994. - 272 б.39. Жакыпов С. М. Жалпы психологияга Kipicne. — Алматы

«Казак университет!», 2007. - 2306.

293

40. Журавлев A. JI. Роль общительности личности в руковод­стве коллективом // Психологические исследования общения. - М., 1985.-С . 71-78.

41. Жумабаев М. Педагогика. - Алматы: Ана тип; 1992. - 106 б.42. Зак А. 3., Развитие интеллектуальных способностей у детей

9 лет. М., 1996 г. 60-10143. Злобина Е. Г. Общение как фактор развития личности. - Ал­

маты: Гылым, 1981. - 115 с.44. Кан-Калик В. А. Учителю о педагогическом общении. - М.:

Педагогика, 1987. - 296 с.45. Кашкимбаева 3. Ж. Формирование культуры межнацио­

нального общения младших подростков средствами двуязычия (казахско-русского): Автореф. дис. ... д.п.н.: 09.01.02. - Алматы,2002. - 22 с.

46. Карменская JI. И. Педагогическое общение как фактор со­вершенствование учебного процесса в высшей школе: Автореф. дис. ... д.п.н.: 05.01.85. - Куйбышев, 1985. - 24 с.

47. KepiMOB Л. К. Мектепте киын балаларды тэрбиелеу. -Алма­ты, 1985. -456.

48. Клименко В. В., Психологические тесты таланта. Харьков «Фолио» 1996 г. 102-170

49. Коган Л. Н. Теория культуры. - Екатеринбург, 1993. - 412 с.50. Коган М. С. Мир общения: Проблемы субъективно-объек­

тивных отношений. - М.: Политиздат, 1989. - 315 с.51. Колмогорцева И. Ф. Формирование у будущих учителей куль­

туры педагогического общения с учащимися: Автореф. дис. ... д.п.н.: 17.02.84. -М., 1984.-1 8 с.

52. Кондратьева С. В. Психолого-педагогогическое обшение. - М.: Наука, 1992.-68 с.

53. Коменский Я. А. Избранные педагогические сочинения. Т. I - М., 1982.-540 с.

54. Кон И. С. В поисках себя: Личность и ее самосознание. - М.: Политиздат, 1984. - 335 с.

55. Коломинский Я. Л. Психология общения. - М.: Знание,1974.- 116 с.

56. Крылова Н.Б. Формирование культуры будущего специали­ста. - М.: Высшая школа, 1990. - 142 с.

57. Юипбеков Д. Казак менталитет!: кеше, бупн, ертен. - Алма­ты: Гылым, 1999. - 200 б.

294

58. Казахстан Республикасынын «Жогары бш м туралы» зацы.- Алматы: РБК, 1996. - 32 б.

59. Казакстан Республикасыньщ гуманитарлык бш м беру тркырымдамасы. - Алматы: Казакстан, 1994. -4 0 б.

60. Казмагамбетов А.Г. Научно-педагогические основы форми­рования системы оценочных притязаний старшеклассников в учеб­ном процессе. Дисс. ... д.п.н.: 10.10.99. - Алматы, 1999, - 232 с.

61. Калиева Г. И. Формирование основ культуры студентов гу­манитарных предметов: Автореф. дис. ... д.п.н.: 21.04.99. - Алматы, 1999.-26 с.

62. Калиев С. К. Казак этнопедагогикасынын теориялык непздер1 мен тарихы. - Алматы: Рауан, 1998. - 128 б.

63. Коясахметова К. Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика. - Алматы: Fылым, 1998. - 317 с.

64. Кдаайбердиев Ш. Yin аньщ. - Алматы: Казакстан, 1991. - 80 б.65. К¥Дайбердиев Ш. Шыгармалары. - Алматы: Жазушы, 1988.

- 560 б.66. К^нанбаев А. Калыц ел1м, казагым: елецдер, поэмалар, кара

сездер. - Алматы, 1995. - 384 б.67. К¥ианбаев А. Шыгармалары.—Алматы: Жазушы, 1977. - 251 б.68. Лавриненко В. Н. Психология и этикет делового общения. —

М., 2000. - 327 с.69. Лисина М. И. Проблемы онтогенеза общения. - М.: Просве­

щение, 1988. - 112 с.70. Лисина М. И Лисина М. И. Общение, личность и психика

ребенка. М., Педагогика, 1997.- 350 с.71. Леонтьев А. А. Психология общения. - Тарту, 1974. - 212 с.72. Леонтьев А. Л. Деятельность. Сознание. Личность. — М.,

1977.-180 с.73. Леонтьев А. А. Педагогическое общение. - М.: Знание, 1979.

- 102 с.74. Макаренко А. С. Собр. Соч.: т. 1. - М.: Педагогика, 1978. - 378 с.75. Маркарян Э. С. Теория культуры и современная наука. - М.:

Мысль, 1983. - 268 с.76. Моликова Н. С. Межнациональное общение. - М., 1990. - 98 с.77. Момынбаев Б. К., ¥закбаева С. А. Казак хальщ педагоги-

касынын шетелдерде дамуы. - Алматы: РБК, 1994. - 56 б.78. Морорзов С. М., Бурлачук Л. Ф. краткий словарь-справоч-

ник по психодиагностике. Киев, 1989ж.

295

79. Неустроева Н. Д. Формирование готовности будущего учи­теля к организации делового общения участников педагогического процесса: дис. ... д.п.н.: - Алма-Ата, 1992, - 172 с.

80. Нос И. Н. Психодиагностика, тест, психометрия, экспери­мент. М.,2000г.

81. Нуржанова Г. Культурология. - Алматы: А ГУ, 1994. - 130 с.82. Обшая психодиагностика // Под ред. Бодолева А. А.. Стали­

на В. В. М., 1987г.83. Общение, личность и психика ребенка. М., Педагогика,

1997.-350 с.84. Огиржавин М. Формирование межличностных отноше­

ний в студенческой академической группе: Автореф. дис. ... д.п.н.: 25.03.93. - Алматы, 1993. - 16 с.

85. Омарова Р. С., Есенгулова М. Н. Халыкгык педагогикадагы карым-катынас мэдениетг Оку куралы. - Актебе, 2009. - 154 б.

86. Рогов Е. И. Настольная книга практического психолога в об­разовании. М., 1996.

87. Рубинштейн С. Л. Проблемы общей психологии. - М.: Про­свещение, 1973. - 468 с.

88. Панкратов В. Н. Манипуляции в обшении и их нейтрализа­ция. — М.: Изд. института психотерапии, 2001. - 208 с.

89. Педагогическое наследие (сост. : В.М. Кларин и др). - М.: Педагогика, 1987. - 415 с.

90. Песталоцци И. Г. Избранные педагогические сочинения. - М., 1940.-225.

91. Петровский А. В. Личность. Деятельность. Коллектив. - М.: Политиздат, 1982. - 225 с.

92. Психологическая диагностика: учебное пособие, под ред., Гу­ревича К. М., Акимова М. К., Борисова Е. М. Бийск: БГ.ПИ.. 1993ж.

93. Пснхологиялык орысша-казакша сош к, А.Абдрахманов. К. Жарыкбаев. Алматы, 1986 ж.

94. Столяре нко Л. Д. «Основы психологическии практикум» М., 2001 г.

95. Суркова Т. И. Стиль общения педагогов с детьми шести восьмилетнего возраста в процессе познавательной деятельности: Автореф. дис... к.п.н.: 17.01.96. - Алматы. 1996. - 14 с.

96. Теребаева К. Ж. Студенттердщ карым-катынас мэдениетш калыптастырудыц гылыми-практикалык н е т ! : Автореф. дис. ... к.п.н.: 27.09.02. - Алматы, 2002. - 24 б.

296

97. Тэяабаев Т. Жалпы психология. Оку туралы. Алматы,1995.-312 6. .

98. Узакбаева С. Тамыры терен тэрбие. - Алматы: Биим, 1УУЭ.-232 б.

99. Шерьязданова X. Т., Суркова Т. И. Педагогу о стиле общения с детьми. - Алматы, Рауан, 1996-145с.

100. Эльконин Д. Б. Избранные психологические труды. — М., 1989.-357 с.

101. Якунин В. А. Педагогическая психология. - СПб * Изд-во Михайлова В.А., 2000 - 349 с.

в н столетии- м - 1974 »

Косыми*а № 1

Кэттедшн интеллект! зерттеуге арналган «мэдени-еркшдж»теслне арналганЖ А У А П Т А Р П А Р А Г ЫСЛздщ шеипмшз бойынша дурыс жауап ка сэйкес келепнш бы-

лай белгшещз: abcdeЕгер Ci3 шатасып кетсещз, онда былай тузепшз: d

Субтест 1 Субтест 2 Субтест 3 Субтест 4a b c d e a b c d e a b c d e a b c d ea b c d e a b c d e a b c d e a b c d ea b c d e a b c d e a b c d e

1. а b с d е 1. а b с d е 1. а b с d е 1. а b с d е2. а b с d е 2. а b с d е 2. а b с d е 2. а b с d е3. а b с d е 3. а b с d е 3. а b с d е 3. а b с d е4. а b с d е 4. а b с d е 4. а b с d е 4. а b с d е5. а b с d е 5. а b с d е 5. а b с d е 5. а b с d е6. а b с d е 6. а b с d е 6. а b с d е 6. а b с d е7. а b с d е 7. а b с d е 7. а b с d е 7. а b с d е8. а b с d е 8. а b с d е 8. а b с d е 8. а b с d е9. а b с d е 9. а b с d е 9. а b с d е10. а b с d е 10. а b с d е 10. а b с d е11. а b с d е 11. а b с d е 11. а b с d е12. а Ь с d е 12. а b с d е 12. а b с d е

13. а b с d е14. а b с d е

Субтест 1 Субтест 2 Субтест 3 Субтест 4a b c d e a b c d e a b c d e a b c d ea b c d e a b c d e a b c d e a b c d ea b c d e a b c d e a b c d e

1. а b с d е 1. а b с d е 1. а b с d е 1. а b с d е2. а b с d е 2. а b с d е 2. а b с d е 2. а b с d е3. а b с d е 3. а b с d е 3. а b с d е 3. а b с d е4. а b с d е 4. а b с d е 4. а b с d е 4. а b с d е5. а b с d е 5. а b с d е 5. а b с d е 5. а b с d е6. а b с d е 6. а b с d е 6. а b с d е 6. а b с d е7. а b с d е 7. а b с d е 7. а b с d е 7. а b с d е

298

8. а b с d е 8. а b с d е 8. а b с d е 8. а b с d е9. а b с d е 9. а b с d е 9. а b с d е10. а b с d е 10. а b с d е 10. а b с d е11. а b с d е 11. а b с d е 11. а b с d е12. а b с d е 12. а b с d е 12. а b с d е

13. а b с d е14. а b с d е

Сумма балов IQ ПроцентилиЧасть 1 44Часть 2 40

1 + 2 84 142 100 %

Часть 1Часть 21 + 2IQПроцентили

55 70 85 100 115 130 14f 0 2 16 50 84 98 100

299

Косым ша №2

Баллдар жиынтыгы Шкал алы багалар1 бел i м 2 6ел1м 1 + 2 бел1мдер Щ Процентплнс

5 - 19 53 0- 9 20 54 06 - 21 55 07 10 22 56 08 . 23 57 0

11 24 58 09 - 25 59 010 12 26 60 0

- 27 61 011 13 28 62 1- - 29 63 1

12 14 30 64 1- - 31 65 113 15 32 66 1

- 33 67 114 16 34 68 2

35 69 215 17 36 70 2- - 37 71 316 18 38 72 3- 39 73 317 19 40 74 4

- 41 75 418 20 42 76 5- - 43 77 619 21 44 78 7

- 45 79 820 22 46 80 9

- 47 81 1021 23 4# 82 12- . 49 83 13

22 24 50 84 14- 51 85 16

23 25 52 86 11- ■ 53 87 19

24 26 54 88 21

300

МАЗМУНЫ

алгы сез.............................................................з1-Б0Л1М. ПСИХОДИАГНОСТИКА МАЗМУНЬШЫЦ K0PIHICI

1.1 Психодиагностикага Kipicne............................................................51.2 Психодиагностиканын гылыми-теориялык негш.........................7

2-БОЛ1М. ПСИХОДИАГНОСТИКАНЫН ДАМУ ТАРИХЫ

2.1 Психодиагностиканын калыптасу гарихы.................................112.2 Психодиагностиканын кецес дэу1ршде дамуы.......................... 152.3 Пснхологиялык зерттеулердщ Ресейде жэнеКазакстанда дамуы...............................................................................19

3-Б0Л1М. ПСИХОДИАГНОСТИКАЛЫК ЭД1СТЕРД1Н САПАСЫН БАГАЛАУ ЖЭНЕ ТАНЫМАЛ ТУРЛЕР1

3.1 Психодиагностикалык тесттердщ жуйеа...................................283.2 Жобалау эдастердщ аныктамасы, тарихы жэне Typnepi............. 323.3 Тестпц сешмдшйп мен валидтшп.................................................853.4 Тест куру технологиясы мен беШмдеу..........................................95

4-БОЛ1М. ЖЕКЕ-ПСИХОЛОГИЯЛЫК ЖЭНЕ ЖЕКЕЛ1К КАС И ЕТТЕРД1Н ДИ АГНОСТИКАСЫ4.1 Жалпы жэне арнаулы кабшеттер диагностикасы................. ....1044.2 Инттелектуалды дамудын психологиялык-педагогикалык диагностикасы................ .......................................... 1124.3 Жекел1к касиеттердщ психодиагностикасы.............................. 154

302

5-Б0Л1М. ЖАС ЕРЕКШЕЛ1К ПСИХОДИАГНОСТИКАСЫ5.1 Мектеп жасына дейшп балалардьщпсиходиагностикасы..............................................................................1695.2. Мектеп жасындагы балалардьщ психодиагностикасы............207

6-Б0Л1М. КЭС1БИ ПСИХОДИАГНОСТИКА6. 1 Кэс1би ipiicrey мен кэаби багыт-багдарпсиходианостиксы....................................................................................... 2406. 2 Психодиагностиканын этикалык жэне кэаби сурактары....... 250

Практикалык сабактар.......................................................................... 259Лабороториялыкжумыстар..................................................................263Пэн бойынша езшдцс ж^мыстар......................................................... 268Аральщ бакылау сздэактары..................................................................273Педагогикалык-психологияльщ диагностикаданемтихан сурактары................................................................................ 281Психологиялык кызметке байланыстынепзп угымдар.......................................................................................284Пайдаланылган эдебиеттер..................................................................292Косымшалар.......................... i ..................................................... 298

303