Embed Size (px)
Citation preview
UNIVERSITETI “ALEKSANDËR MOISIU”, DURRËS
FAKULTETI I BIZNESIT
PROGRAMI I DOKTORATURËS “SHKENCA EKONOMIKE”
“ INVESTIMET E BRENDSHME PRIVATE NË
SHQIPËRI. FAKTORËT PËRCAKTUES TË TYRE
NË NIVEL MAKROEKONOMIK DHE
MIKROEKONOMIK”
Doktoranti Udhëheqësi Shkencor
MsC. Xhensila ABAZI Prof. Asoc. Ermira KALAJ
Durrës, 2015
1
© Copyright
Xhensila ABAZI
Viti, 2015
2
Udhëheqësi i Xhensila ABAZI vërteton se ky është versioni i
miratuar i desertacionit të mëposhtëm:
“INVESTIMET E BRENDSHME PRIVATE NË SHQIPËRI.
FAKTORËT PËRCAKTUES TË TYRE NË NIVEL
MAKROEKONOMIK DHE MIKROEKONOMIK”
Prof. Asoc. Dr. Ermira KALAJ
3
“INVESTIMET E BRENDSHME PRIVATE NË SHQIPËRI.
FAKTORËT PËRCAKTUES TË TYRE NË NIVEL
MAKROEKONOMIK DHE MIKROEKONOMIK”
Përgatitur nga: MsC. Xhensila ABAZI
Disertacioni i paraqitur në
Fakultetin e Biznesit
Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës
Në përputhje të plotë me kërkesat
Për gradën “Doktor”
Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës
Nëntor, 2015
4
Prindërve të mi.....
.....Familjes time
5
Mirënjohje dhe Falenderime
Përfundimi i desertacionit nuk do të ishte i mundur të finalizohej me sukses pa
inkurajimin, mbështetjen dhe ndihmën e disa personave ndaj të cilëve unë dua të shpreh
mirënjohjen time të thellë.
Falenderoj nga zemra udhëheqësen time Prof. Asoc. Dr. Ermira Kalaj Hoxha e cila me
përkushtim, sugjerime dhe optimizëm më ka inkurajuar deri në fund të këtij rrugëtimi të
gjatë. Së bashku sot, kemi arritur në finalizimin me sukses të kësaj pune kërkimore
shkencore.
Një falenderim të veçantë e kam për Prof. Asoc. Dr. Mirjeta Beqiri e cila gjithashtu më
ka shoqëruar në çdo hap të këtij punimi me profesionalizëm dhe ma ka bërë më të lehtë
rrugëtimin drejt disertacionit.
Gjej rastin të falenderoj të gjithë stafin akademik të studimeve doktorale të
Universitetit “Aleksandër Moisiu” në Durrës për devotshmërinë, bashkëpunimin, punën
e palodhur dhe energjinë pozitive gjatë orëve të gjata mësimore në auditor.
Dua të shpreh mirënjohjen e thellë për të shtrenjtët prindërit e mi, për dashurinë dhe
durimin e tyre të pakufishëm, si edhe bashkëshortin tim për mbështetjen gjatë gjithë
kësaj periudhe intensive.
Nuk mund të lë pa falenderuar vajzat e mia të mrekullueshme dhe ti kërkoj ndjesë për
kohën e munguar gjatë orëve të gjata studimore.
6
Deklaratë mbi origjinalitetin
Unë e nënshkruara Xhensila Abazi
Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam
përdorur burime të tjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve.
Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë
riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë
pranuar në mënyrë eksplicite si të tilla.
Jam e vetëdijshme se në rast mospërputhje, Këshilli i Profesorëve të
UAMD-së është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor” që më është
dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me “Rregulloren e
programeve të studimit të ciklit të tretë (Doktoratë) të UAMD-së, neni
33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me Vendimin nr. ,
datë__________
Durrës më, _________________
Firma
7
Përmbledhje
Investimet e brendshme private luajnë një rol të rëndësishëm në ekonominë kombëtare
dhe zhvillimin e një vendi. Kjo shprehet në ndikimin që ato kanë në produktin e
brendshëm bruto, punësim, të ardhurat nga taksat si edhe gjenerimin e rritjes ekonomike
dhe të treguesve të tjerë makroekonomik.
Për shkak të rëndësisë që ato paraqesin, investimet e brendshme private kanë zënë një
vend parësor në literaturën empirike në nivel ndërkombëtar.
Studimi ka për qëllim të identifikojë dhe analizojë në mënyrë empirike treguesit kryesorë
që ndikojnë investimet e brendshme private në Shqipëri në nivel makroekonomik dhe
mikroekonomik.
Në këtë kërkim shkencor janë trajtuar disa çështje të cilat lidhen me investimet, ecuria e
investimeve të brendshme në Shqipëri për periudhën 1980 – 2014, treguesit kryesorë
makroekonomik të investimeve private në Shqipëri për periudhën 1992 – 2014 si edhe
treguesit kryesorë mikroekonomik të investimeve private në qarkun e Elbasanit për
periudhën 2010 -2014.
Rezultatet empirike të këtij studimi kanë evidentuar se ekzistojnë një sërë treguesish të
cilët diktojnë sjelljen e investimeve. Kështu në nivel makroekonomik, borxhi, Produkti i
Brendshëm Bruto, shpenzimet qeveritare, kreditimi ndaj biznesit, inflacioni, norma reale
e interesit, etj duket se janë faktorë të rëndësishëm që ndikojnë sjelljen e investimeve
pozitivisht apo negativisht. Në nivel mikroekonomik, borxhi, shitjet, likujditetet,
madhësia e firmës dhe vitet e operimit në treg të firmave, kanë rezultuar faktorë
përcaktues të sjelljes së investimeve private.
Fjalë kyçe: Investimet, Tregues Makroekonomik, Tregues Mikroekonomik, Analiza
Ekonometrike.
8
Summary
Private Domestic Investments play a critical role in the national economy and the
development of a country. It can be seen by their influence in the Gross Domestic
Product, employment, tax revenues and economic growth generation as well as other
macroeconomic indicators.
Due to their importance, private domestic investments dominate the international
empirical work.
The aim of this study is to empirically identify and analyse the main indicators that
influence private domestic investments in Albania at macroeconomic and microeconomic
level.
In this scientific research, take place several issues related with investments, domestic
investments in Albania for the 1980 – 2014 period, main macroeconomic indicators in
Albania for the 1992 – 2014 period and main microeconomic indicators of private
domestic investments in Elbasan Region for the 2010 – 2014 period.
Empirical results of this study show evidence for several indicators that influence
investments. Debt, GDP, government expenditures, business credit ratio, inflation, real
interest rate, ecc, seems to be the main determinants of private investments in the
macroeconomic level. While, debt, sales, liquidities, firm size and years of operating,
seems to be the main determinants of investments in the microeconomic level.
Key words: Investments, Macroeconimc Determinants, Microeconomic Determinants,
Economteric Analyses.
9
Përmbajtja
KREU I - HYRJE.............................................................................................................. 13
1.1. Hyrje…………………………………………………………………………13
1.2. Qëllimi dhe objektivat e këtij punimi………………………………………..13
1.3. Arsyet e përzgjedhjes së kësaj teme…………………………………………14
1.4. Kontributi i këtij studimi…………………………………………………….14
1.5. Pyetjet kërkimore-shkencore/Hipotezat…………………………………….14
1.6. Metodologjia dhe të dhënat………………………………………………….16
1.7. Përmbajtja……………………………………………………………………18
KREU II – EVOLUIMI I INVESTIMEVE TË BRENDSHME 1980 – 2014 ................. 20
2.1. Rëndësia e Investimeve Private……………………………………………...20
2.2. Evoluimi i Investimeve të Brendshme në Shqipëri (1980 – 2014)………….20
KREU III – RISHIKIMI I LITERATURËS ..................................................................... 24
3.1. Nocioni i investimeve dhe klasifikimi i tyre………………………………...24
3.2. Mendimi klasik (1770 – 1870)………………………………………………25
3.3. Mendimi Keynesian…………………………………………………………26
3.3.1. Vlera “Q” e Tobin .......................................................................................... 28
3.3.2. Teprica Solow ................................................................................................ 28
3.4. Ekonomia Neoklasike………………………………………………………..29
3.5. Keynesianët e rinj……………………………………………………………30
3.6. Investimet dhe kostoja e kapitalit……………………………………………30
3.6.1. Modeli bazë i investimeve .............................................................................. 30
3.6.2. Modeli i kostove të rregulluara ....................................................................... 32
3.7. Faktorët përcaktues të investimeve…………………………………………..32
3.7.1. Efekti i ndryshimit të nivelit të produktit në sjelljen e investimeve ............... 33
3.7.2. Efekti i lëvizjeve të normave të interesit në sjelljen e investimeve ................ 33
3.7.3. Efekti i lëvizjeve të taksave të kredisë në sjelljen e investimeve ................... 34
3.7.4. Efekti i taksës në investimet private ............................................................... 35
3.7.5. Efekti i inflacionit mbi investimet .................................................................. 35
3.7.6. Investimet publike dhe ato private .................................................................. 35
3.7.7. Efekti i liberalizimit të tregtisë mbi investimet private .................................. 36
10
3.7.8. Efekti i borxhit të përgjithshëm mbi investimet private ............................... 36
3.7.9. Efektet e pasigurisë ....................................................................................... 37
3.7.10. Imperfeksionet e tregut financiar .................................................................. 37
3.7.11. Faktorët përcaktues të investimeve në nivelin e firmës…………………….38
3.8. Literatura empirike………………………………………………………….39
KREU IV – METODOLOGJIA ....................................................................................... 45
4.1. Metodologjia dhe të dhënat………………………………………………….45
4.2. Hipotezat kryesore dhe pyetjet kërkimore shkencore………………………..48
KREU V – REZULTATET .............................................................................................. 50
5.1. Analiza e të dhënave në nivel makroekonomik……………………………...50
5.1.1. Testimi i stacionaritetit të variablave ............................................................... 50
5.1.2. Testimi i multikolinearitetit midis variablave ................................................. 53
5.1.3. Testimi i formës funksionale dhe rëndësisë së çdo variabli mbi variablin e
varur ........................................................................................................................... 53
5.1.4. Modeli makroekonomik i Investimeve Private në Shqipëri ............................ 56
5.1.5. Testi i autokorrelacionit dhe normalitetit të termit të gabimit ......................... 58
5.1.6. Testimi i heteroskedasticitetit…………………………………………………59
5.2. Analiza e të dhënave në nivel
mikroekonomik…………………………………..........................................................60
5.2.1. Të dhëna përshkruese mbi mostrën prej 200 firmash ...................................... 60
5.2.2. Sjellja e investimeve për periudhën 2010 - 2014, sipas rretheve të qarkut
Elbasan....................................................................................................................... 63
5.2.3. Sjellja e investimeve sipas llojit të aktivitetit të biznesit ................................. 65
5.2.4. Niveli i shitjeve sipas llojit të aktivitetit të firmës ........................................... 66
5.2.5. Niveli i borxhit sipas llojit të aktivitetit të firmave ........................................ 67
5.3. Modeli ekonometrik i investimeve private në qarkun e Elbasanit…………...68
5.3.1. Multikolineariteti ............................................................................................. 68
5.3.2. Forma funksionale e variablave të pavarur me variablin e varur “Investimet” 69
5.3.3. Rezultatet e analizës mikroekonomike ........................................................... 70
KREU VI – PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME .................................................... 73
6.1. Përfundime dhe Rekomandime……………………………………………...73
6.2. Kufizime dhe studime të mëtejshme………………………………………...74
11
Appendix ........................................................................................................................... 76
A. Testet e stacionaritetit të serive kohore……………………………………...76
B. Modeli makroekonomik i investimeve private………………………………85
C. Testi i Normalitetit…………………………………………………………..87
D. Testimi i heteroskedasticitetit………………………………………………..88
E. Rezultatet e analizës ANOVA……………………………………………….91
F. Rezultatet e analizës ANOVA.........................................................................91
G. Rezultatet e analizës mikroekonomike……………………………………....92
H. Tabelat e korrelacionit……………………………………………………….93
I. Baza e të dhënave (makro dhe mikro)……………………………………….96
J. Aktivitete shkencore…………………………………………………………98
Referencat ......................................................................................................................... 99
Burime nga interneti ....................................................................................................... 100
Lista e tabelave
2.1. Ecuria e investimeve private 1992 – 2014………………………………………….21
5.1. Pritshmëritë e variablave makroekonomik mbi investimet private në Shqipëri……50
5.2. Korrelacioni i shumëfishtë i variablave makroekonomik…………………………..53
5.3. Testimi i formës funksionale të investimeve private me secilin prej variablave të
pavarur…………………………………………………………………………………..54
5.4. Impakti dhe rëndësia e çdo variabli makroekonomik mbi investimet private……...54
5.5. Forma funksionale e investimeve private me investimet publike…………………..55
5.6. Forma funksionale e tregtisë neto me investimet private…………………………...55
5.7. Rezultatet e modelit makroekonomik……………………………………………….56
5.8. Lloji i aktivitetit të bizneseve sipas rretheve………………………………………..62
5.9. Firmat sipas llojit të aktivitetit dhe madhësisë……………………………………...63
5.10. Investimet në qarkun e Elbasanit për 200 firma, 2011 – 2014…………………….64
5.11. Rezultatet e analizës ANOVA…………………………………………………….64
5.12. Rezultatet e analizës ANOVA…………………………………………………….65
5.13. Shitjet mesatare të firmave sipas llojit të aktivitetit……………………………….66
12
5.14. Borxhi mesatar sipas llojit të aktivitetit të firmave………………………………..67
5.15. Pritshmëritë mbi variablat mikroekonomik………………………………………..68
5.16. Lidhja shumëfishe midis variablave mikroekonomik……………………………..68
5.17. Testimi i formës funksionale të investimeve private me secilin prej variablave të
pavarur (mikroekonomik)………………………………………………………………..69
5.18. Forma e lidhjes midis borxhit dhe investimeve private……………………………69
5.19. Forma e lidhjes midis fitimit dhe investimeve private…………………………….70
5.20. Rezultatet e analizës mikroekonomike…………………………………………….71
Lista e figurave
1. Investimet e Brendshme 1980 – 2014……………………………………….22
2. Sjellja e investimeve publike dhe investimeve private 1992 – 2014………...23
3. Sjellja e normës së kreditimit bankar dhe investimet private 1992 – 2014….58
4. Paraqitja grafike e shpërndarjes normale të termit të gabimit……………….59
5. Vendi i ushtrimit të aktivitetit të biznesit……………………………………60
6. Forma ligjore e biznesit……………………………………………………...61
7. Bizneset sipas llojit të aktivitetit të tyre……………………………………..62
8. Ndarja e firmave sipas madhësisë……………………………………………63
9. Bizneset sipas llojit të aktivitetit……………………………………………..65
10. Shitjet mesatare sipas llojit të aktivitetit të firmës…………………………...67
11. Borxhi mesatar sipas llojit të aktivitetit të firmës……………………………68
13
KREU I - HYRJE
1.1. Hyrje
Sjellja e investimeve të biznesit është një nga fushat e kërkimit modern ekonomik që
është studiuar intensivisht. Studimet ekonometrike të sjelljes së investimeve datojnë rreth
76 vjet më parë, me artikullin e Tinbergen, “Statistical Testing of Business Cycle
Theories” në vitin 1939. Megjithatë studimet ekonometrike gjithmonë janë bazuar në
modele shumë të thjeshtuara (Jorgenson, The Theory of Investment Behavior, 1967).
Një klimë e mirë e investimeve siguron oportunitete dhe nxitje për firmat, krijon vende të
reja pune dhe sjell rritje të investimeve private dhe të rritjes ekonomike të një vendi.
Bazuar në literaturë, theksohet rëndësia e shtatë faktorëve të cilët krijojnë klimën e
favorshme për investim ose jo të favorshme, të njohur ndryshe si faktorë të cilët ndikojnë
normën e investimeve private, mbijetesën dhe normën e rritjes së tyre. Në mënyrë të
përmbledhur këta faktorë janë stabiliteti makroekonik, krimi dhe korrupsioni, liçensimi
dhe rregullat që duhen ndjekur për ecurinë e një biznesi, sistemi ligjor dhe institucionet,
taksat, kufizimet financiare dhe infrastruktura. Ndryshe këta njihen edhe si faktorë të
jashtëm. Ndërkohë ekzistojnë edhe faktorë të tjerë të cilët diktojnë sjelljen e investimeve
të tillë si: aksesi teknologjik dhe menaxhimi cilësor i firmave. Këto njihen ndryshe si
faktorë të brendshëm të firmës (Fiestas & Sinha, 2011).
1.2. Qëllimi dhe objektivat e këtij punimi
Ky studim ka për qëllim të identifikojë dhe analizojë në mënyrë empirike faktorët
kryesorë që ndikojnë sjelljen e investimeve të brendshme private në nivel
makroekonomik dhe mikroekonomik dhe ndërtimin e një modeli ekonometrik për të
pasqyruar lidhjen midis investimeve private dhe variablave të tjerë të cilët do të merren
në konsideratë në këtë studim.
Në mënyrë më specifike synohet të analizohet dhe studiohet ndikimi i treguesve
makroekonomikë të tillë si: norma e interesit, investimet publike, indeksi i çmimit të
prodhuesit (PPI), produkti i brendshëm bruto (PBB), inflacioni (CPI), barra e borxhit ndaj
PBB-së, koefiçienti i liberalizimit të tregtisë ose tregtia neto (shuma e eksporteve dhe
importeve ndaj PBB-së), kreditimi i sektorit privat nga sektori bankar, taksat dhe lloji i
taksës së aplikuar mbi investimet private.
Gjithashtu synohet të analizohet dhe studiohet ndikimi i treguesve mikroekonomik (në
nivel firme) të tillë si: vitet e operimit të firmave në treg, forma e regjistrimit të biznesit,
sektori ku firmat bëjnë pjesë dhe aktiviteti që ato kryejnë, shitjet, borxhi, fitimi dhe stoku
i likujditeteve mbi investimet private.
14
1.3. Arsyet e përzgjedhjes së kësaj teme
Së pari, duke parë rëndësinë që investimet private kanë në ekonominë e një vendi në
përgjithësi dhe në ekonominë e vendit tonë në veçanti është me shumë vlerë studimi dhe
thellimi i njohurive mbi to.
Së dyti, duke qenë se studimi i investimeve private në nivel makroekonomik deri më tani
për vendin tonë nuk është shumë i gjerë, vendosa ta zgjeroj studimin, duke përfshirë më
shumë variabla shpjegues në model, për të bërë më të qartë lidhjen midis investimeve dhe
treguesve makroekonomik.
Së treti, duke qenë se studimi i investimeve private në nivelin e firmës është shumë i
kufizuar edhe në nivel ndërkombëtar si pasojë e mungesës së të dhënave apo vështirësisë
së mbledhjes së tyre, vendosa ti studioj ato dukë nisur nga qyteti i Elbasanit dhe të krijoj
bazën për studime të mëtejshme në nivel kombëtar me synimin e kryerjes së analizave
krahasuese për sjelljen e investimeve midis rajoneve në vendin tonë.
1.4. Kontributi i këtij studimi
Studimi dhe analiza e këtij disertacioni synon të japë një kontribut modest në hartimin e
politikave qeveritare në vendin tonë të cilat prekin në mënyrë të veçantë sektorin privat.
Forcimi i njohurive me analiza empirike mbi faktorët përcaktues të investimeve private
kërkon që ti kushtohet më shumë vëmendje politikave fiskale dhe monetare të cilat nxisin
dhe stimulojnë më tej vendimet për investime dhe klimën më të favorshme për të kryer
biznes. Gjithashtu, modelet ekonometrike të nxjerra nga ky punim le të shërbejnë si pika
referuese për studime të ardhshme të studiuesve të tjerë dhe sipërmarrësve në vlerësimin
më të mirë të pozitës së tyre financiare në procesin e vendimmarrjes për investime.
1.5. Pyetjet kërkimore-shkencore/Hipotezat
Pyetja kryesore mbi bazën e së cilës udhëhiqet ky studim është se cilët janë faktorët
përcaktues të investimeve të brendshmë private në Shqipëri dhe cili është impakti i tyre.
Punimi është konceptuar në dy pjesë që plotësojnë njëra tjetrën. Nga njëra anë kërkohet
të identifikohen dhe analizohen faktorët përcaktues të investimeve në nivel
makroekonomik dhe nga ana tjetër identifikimi dhe analizimi i faktorëve në nivel
mikroekonomik.
Ky punim analizon disa nga faktorët kryesorë që mendohet të ndikojnë investimet private
nisur nga teoria ekonomike dhe literatura empirike. Përcaktuesit makroekonomik të
konsideruar për këtë punim janë: investimet publike, produkti i brendshëm bruto,
inflacioni, borxhi i përgjithshëm qeveritar, norma e interesit, kreditimi bankar, indeksi i
çmimit të prodhuesit, niveli i taksave që bizneset paguajnë, lloji i taksës së aplikuar në
vendin tonë (taksë e sheshtë dhe llojet e tjera), tregtia neto. Përcaktuesit mikroekonomik
janë: madhësia e firmës, shitjet, likujditetet, fitimi, borxhi dhe vitet e operimit në treg të
fimrës.
15
Pyetja kërkimore shkencore 1.
Cilët janë faktorët përcaktues të investimeve (Yt) në nivel makroekonomik? Cili është
efekti i këtyre faktorëve mbi investimet? A është efekti i tyre pozitiv apo negativ?
Forma funksionale e modelit:
Investimet Privatet = B0 + B1Investimet Publiket - B2Norma e Interesitt - B3CPIt +
B4PBBt +/- B5Kreditimi Bankart - B6Borxhit - B7PPIt - B8Tregtia Netot - B9Lloji i taksëst
- B10Taksatt + εt
Ho: B1 = B1 = B3 = …=Bn = 0
Ha: Të paktën një nga parametrat është i ndryshëm nga zero
H1: Investimet publike ndikojnë pozitivisht investimet private.
H2: Norma e interesit ndikon negativisht investimet private.
H3: CPI (indeksi i çmimit të konsumatorit) ndikon negativisht investimet private.
H4: PBB (produkti i brendshëm bruto) ndikon pozitivisht investimet private.
H5: Kreditimi bankar ndikon pozitivisht ose negativisht investimet private.
H6: Borxhi ndikon negativisht investimet private.
H7: PPI (indeksi i çmimit të prodhuesit) ndikon negativisht investimet private.
H8: Tregtia neto ndikon negativisht investimet private.
H9: Lloji i taksës së aplikuar ndikon negativisht investimet private.
H10: Taksat ndikojnë negativisht investimet private.
Pyetja kërkimore shkencore 2.
Cilët janë faktorët përcaktues (X1….Xn) të investimeve (Y) në nivelin mikroekonomik?
Forma funksionale e modelit:
Y = B0 + B1Madhësia e firmës +/- B2Borxhi + B3Shitjet + B4Likujditetet + B5Fitimi +/-
B6Vitet e operimit në treg të firmës + εi
Ho: B1 = B1 = B3 = …=Bn = 0
Ha: Të paktën një nga parametrat është i ndryshëm nga zero
H1: Madhësia e firmës ndikon pozitivisht investimet private.
H2: Borxhi ndikon pozitivisht/negativisht investimet private.
H3: Shitjet ndikojnë pozitivisht investimet private.
H4: Likujditetet ndikojnë pozitivisht investimet private.
H5: Fitimi ndikon pozitivisht investimet private.
H6: Vitet e operimit në treg të firmës ndikojnë pozitivisht ose negativisht investimet
private.
16
1.6. Metodologjia dhe të dhënat
Për realizimin e këtij punimi, një vend të veçantë zë metodologjia e përdorur. Burimet e
të dhënave dhe cilësia e tyre ndihmon në kryerjen e analizave të besueshme dhe të
përdorshme për qëllime kontrolli apo parashikimi.
Ky studim është konceptuar në dy pjesë. Së pari, analiza e faktorëve përcaktues të
Investimeve të Brendshme në nivel makroekonomik për rastin e Shqipërisë dhe së dyti,
analiza e faktorëve përcaktues të investimeve në nivelin e firmës për qytetin e Elbasanit.
Ngritja e bazave të shëndosha për të përcaktuar modelet mbi të cilat do të ndërtohen
analizat empirike për objektin e studimit të këtij desertacioni do të kalojë në disa faza:
Faza 1: Rishikimi i literaturës dhe literatura empirike.
Në mënyrë që hipotezat e ngritura dhe puna kërkimorë të ngrihen në nivel logjik dhe real
është e nevojshme që të shqyrtohet teoria ekonomike mbi objektin e studimit. Në rastin
konkret do të shqyrtohen tekste të autorëve të ndryshëm ndërkombëtarë dhe kombëtarë
mbi teoritë kryesore të investimeve dhe implikimeve që lidhen me to, artikuj shkencorë
teorik dhe empirik që hedhin dritë edhe në nivelin praktik të studimit të investimeve
private për shtete të ndryshme apo grup shtetesh për vendet në zhvillim (që i përafrohen
më shumë realitetit shqiptar dhe do të ndihmojnë edhe për përzgjedhjen e variablave që
do të merren në konsideratë në këtë studim), konferenca ndërkombëtare dhe kombëtare.
Faza 2: Përzgjedhja e të dhënave
Pas shqyrtimit të literaturës teorike dhe empirike dhe disponibilitetit të të dhënave, është
krijuar një ide më e qartë mbi variablat të cilët duhet të merren në konsideratë për
kryerjen e analizës empirike.
Në nivelin makroekonomik variablat me të cilët do të punohet janë:
1. Investimet Private, një variabël i cili i referohet investimeve të sektorit privat në
pajisje, makineri, materiale apo ndërtesa dhe fabrika. Ky variabël është i shprehur
në vlerë (miliard lekë).
2. Investimet Qeveritare, një variabël i cili i referohet investimeve të qeverisë në
pajisje, makineri, përmirësime të tokës dhe rrugëve, shkollave, spitaleve etj dhe
është i shprehur në vlerë (miliard lekë).
3. Norma e interesit, norma reale e interesit (e rregulluar me inflacionin), e shprehur
në përqindje.
4. PPI (2010 = 100), i referohet indeksit të çmimit të prodhuesit dhe është një
variabël alternativ për matjen e efektit të çmimit të të mirave kapitale mbi
investimet private. Shprehet në përqindje.
5. PBB, produkti i brendshëm bruto është një variabël i cili shprehet në vlerë
(miliard lekë).
6. Inflacioni (CPI), për matjen e inflacionit do të përdoret Indeksi i Çmimit të
Konsumatorit (2010 = 100) dhe është një variabël i shprehur në përqindje.
17
7. Barra e borxhit ndaj PBB-së, shpreh borxhin e përgjithshëm qeveritar dhe
paraqitet si përqindje ndaj PBB-së.
8. Tregtia neto, një variabël i cili paraqitet si diferencë midis eksporteve dhe
importeve dhe shprehet në vlerë (miliard lekë).
9. Taksat, është një variabël i cili shpreh nivelin e taksave që firmat paguajnë si
përqindje ndaj fitimeve dhe shprehet në përqindje.
10. Kreditimi i sektorit privat nga sektori bankar, është një variabël i cili shpreh
burimet financiare që firmat sigurojnë nga institucionet financiare dhe shprehet si
përqindje ndaj PBB-së.
11. Lloji i taksës së aplikuar, i cili është një variabël cilësor dhe merr vlerën [1] në
rastin e taksës progresive dhe merr vlerën [0] në rastin e taksës së sheshtë.
Në nivelin mikroekonomik variablat potencial më të cilët do të punohet janë:
1. Niveli i investimeve, një variabël i cili shpreh shtesat apo pakësimet në Aktivet e
Qëndrueshme (makineri, pajisje, materiale, etj) dhe shprehet në vlerë (milion
lekë).
2. Vitet e operimit të firmave në treg, një variabël i cili do të marrë në konsideratë
vitin e krijimit të firmave dhe eksperiencën e tyrë në treg, shprehet në terma
sasiorë (vite).
3. Madhësia e firmave, është një variabël i cili do të marrë në konsideratë
klasifikimin e tyre sipas nivelit të xhiros vjetore dhe standarteve të kontabilitetit.
Është një variabël cilësor (dummy).
4. Lloji i aktivitetit të firmave (prodhim, shërbim, tregtim, etj),është gjithashtu një
variabël cilësor (dummy).
5. Shitjet ose xhiroja vjetore e firmave, është një variabël i cili shprehet në vlerë
(milion lekë).
6. Financimi i jashtëm ose totali i borxhit (milion lekë).
7. Stoku i likujditeteve, një variabël i cili do të shprehet në vlerë (milion lekë).
8. Fitimi, një variabël i cili shprehet në vlerë (milion lekë).
Faza 3: Mbledhja e të dhënave
Për studimin e faktorëve përcaktues të investimeve në nivel makroekonomik, të dhënat
mbi variablat do të merren nga:
- Faqja zyrtare e Bankës Botërore për indikatorët e zhvillimit për rastin e Shqipërisë
(www.worldbank.org/developmentindicators);
- Faqja zyrtare e Fondit Monetar Ndërkombëtar
(www.imf.org/financialstatistics);
- INSTAT;
- Publikime të Bankës së Shqipërisë.
Për studimin e faktorëve përcaktues të investimeve në nivelin e firmës, duhet theksuar se
mbledhja e të dhënave nuk paraqitet aq e lehtë si në rastin e parë pasi nuk ekzistojnë
shumë burime dytësore. Ndërsa në rastet e pyetësorëve, në përgjithësi të anketuarit janë
të ndjeshëm ndaj pyetjeve që lidhen me të dhëna sasiore të tilla si: niveli i të ardhurave të
18
realizuara, shitjeve, investimeve etj. Për këtë arsye është kërkuar asistenca e zyrave të
kontabilitetit në qytetin e Elbasanit për të marrë informacion për të paktën 200 firma për
periudhën 2010 - 2014 ku do të ruhet anonimiteti i subjekteve private si edhe është
përdorur faqja zyrtare e Qendrës Kombëtare të Regjistrimit (www.qkr.gov.al) për të
marrë të dhëna mbi pasqyrat financiare të subjekteve.
Faza 4: Analiza e të dhënave
Për analizën përshkruese dhe analitike të të dhënave do të përdoret programi statistikor
SPSS versioni 21.
Për analizën makroekonomike, variablat paraqiten në formën e serive kohore për një
periudhë 23 vjeçare (1992 – 2014), me përjashtim të variablit cilësor “lloji i taksës”.
- Për këtë arsye, seritë kohore së pari do të testohen për të parë nëse janë të
qëndrueshme apo jo duke përdorur testin statistikor Ljung –Box dhe në rast se
seritë kohore ose ndonjëra prej tyre nuk do të rezultojë e qëndrueshme ato do të
transformohen deri sa të bëhen të tilla.
- Niveli i zgjedhur i rëndësisë alfa, do të jetë 5% për të gjitha analizat empirike.
- Për testimin e rëndësisë së modelit dhe rëndësisë individuale të variablave do të
përdoret testi i Fisherit “F” dhe vlera e probabilitetit (p-value).
- Për të parë nivelin e shpjegueshmërisë së variablit të varur nga variablat e pavarur
do të përdoret koefiçienti i përcaktueshmërisë i rregulluar (i njohur si Adjusted R
Square në literaturën ndërkombëtare).
- Gjithashtu modeli do ti nënshtrohet testeve të normalitetit duke përdorur
statistikat “S” (koefiçienti i asimetrisë) dhe “K” (koefiçienti i rrafshësisë) si edhe
testet Kolmogorov – Smirnov, Shapiro - Wilk, testit të autokorrelacionit duke
përdorur statistikën DW (Durbin Watson), testit të multikolinearitetit duke
përdorur koefiçientin e korrelacionit të Pearsonit, testit të heteroskedasticitetit
(White) dhe testit të formës funksionale të modelit duke përdorur testin RESET
Ramsey.
Për analizën në nivelin e firmës së pari do të bëhet ndarja e të dhënave sipas shkallës
së matjes së variablit (nominale, ordinale, intervalore, në formë raporti). Gjithashtu,
testet e mësipërme të regresionit do të përdoren edhe në këtë rast.
Në të dyja analizat (makro dhe mikro) do të përdoret Metoda e Katrorëve më të
Vegjël për vlerësimin e parametrave të regresionit të shumëfishtë.
1.7. Përmbajtja
Realizimi i këtij punimi është konceptuar në gjashtë kapituj. Kapitujt janë ndërthurur me
njëri tjetrin për të krijuar një vijueshmëri të mendimit dhe të qëllimit të këtij studimi. Për
studimin e investimeve dhe faktorëve përcaktues të tyre, punimi nis më një përshkrim të
investimeve dhe pjesëve përbërëse të tyre. Më pas më një studim më të thelluar të
literaturës teorike dhe empirike si edhe evoluimit të investimeve në Shqipëri duke filluar
nga viti 1980. Në pjesën e fundit të studimit pasqyrohen analizat empirike, gjetjet,
konkluzionet dhe kufizimet e studimit.
19
Në kapitullin e parë është dhënë qëllimi i studimit, pyetjet kërkimore të ngritura,
objektivat e përcaktuar dhe një metodologji për realizimin e studimit.
Kapitulli i dytë jep një tablo të evoluimit të investimeve të brendshme shqiptare duke u
nisur nga viti 1980 e deri më 2014-ën. Do paraqiten periudhat pik si edhe momentet e
luhatjeve në varësi edhe të kontekstit historik.
Në kapitullin e tretë trajtohet rishikimi i literaturës teorike dhe literaturës empirike. Pra,
bëhet një analizë e teorisë së investimeve, faktorëve përcaktues të tyre si edhe e
studimeve të ndryshme të kryera për shtete të ndryshme apo grup shtetesh me qëllim
krijimin e pritshmërive për rastin e Shqipërisë dhe të një modeli hipotetik bazuar ne
eksperiencat e vendeve të tjera por i përshtatur për rastin e ekonomisë shqiptare.
Kapitulli i katërt paraqet metodologjinë e përdorur për kryerjen e studimit si edhe
instrumentet e përdorur për kryerjen e analizave dhe gjetjen e rezultateve.
Kapitulli i pestë i referohet analizës përshkruese dhe analitike të punimit. Do pasqyrohen
gjetjet në nivel makroekonomik dhe në nivelin e firmës.
Kapitulli i gjashtë dhe i fundit i punimit do na njohë me konkluzionet e arritura nga
kryerja e këtij studimi, rekomandimet, kufizimet e studimit dhe planet për studime të
mëtejshme.
20
KREU II – EVOLUIMI I INVESTIMEVE TË BRENDSHME
1980 – 2014
2.1. Rëndësia e Investimeve Private1
Shpenzimet për investime përbëjnë një çështje qendrore në makroekonomi për dy arsye.
Së pari, luhatjet në llogarinë e investimeve ndikojnë tek shumë nga lëvizjet e GDP-së në
ciklet e biznesit. Së dyti, shpenzimet për investime përcaktojnë normën me të cilën
ekonomia shton stokun fizik të kapitalit duke ndihmuar kështu në përcaktimin e rritjes
afatgjatë të ekonomisë (Dornbusch, Fischer, & Startz, Macroeconomics, 2010).
Investimet janë një pjesë e rëndësishme e aktivitetit total ekonomik të një vendi dhe
variacionet në normën e investimeve, në mënyrë të natyrshme do të prekin variabla të
tjerë të tillë si konsumi, punësimi, pagat, etj (Haavelmo, 1960).
Në nivel makroekonomik investimet luajnë gjashtë role:
1. Ato kontribuojnë në kërkesën aktuale për të mira kapitale duke rritur shpenzimet
vendase;
2. Ato zmadhojnë bazën e prodhimit (kapitalin ekzistues) duke rritur kështu
kapacitetin prodhues;
3. Modernizojnë proceset e prodhimit dukë përmirësuar efektivitetin e kostos;
4. Zvogëlojnë punën për njësi të prodhimit, duke rritur kështu produktivitetin dhe
duke zvogëluar punësimin;
5. Mundësojnë produkte të reja dhe të përmirësuara duke rritur vlerën e shtuar të
prodhimit;
6. Sjellin inovacione të nivelit ndërkombëtar dhe standarte në cilësi, duke u
përafruar me vendet më të zhvilluara dhe ndihmuar eksportet si dhe një
pjesëmarrje në tregtinë ndërkombëtare (Piana, 2001).
2.2. Evoluimi i Investimeve të Brendshme2 në Shqipëri (1980 – 2014)
Vendet ndryshojnë shumë në lidhje me nivelet e investimeve dhe dinamikën. Disa vende
kanë investuar shumë duke sakrifikuar konsumin aktual dhe duke shkaktuar një rritje të
eksportit, shpesh të bazuar në prodhim. Të tjerët mbajnë investimet në nivele shumë më
të ulëta, me një pasiguri të rritjes. Në vendin tonë investimet kanë marr hov të madh
zhvillimi pas viteve 90’, me ndryshimin e sistemit.
Ndryshimi i sistemit në Shqipëri pas viteve 90’ solli zhvillime dhe dinamika të reja jo
vetëm në sferën politike, por edhe atë ekonomike dhe sociale të tilla si liberalizimi,
privatizimi dhe integrimi ekonomik me trendin global dhe rajonal. Njohja me botën
1 Me termin investime private u referohem investimeve të sektorit privat duke lënë mënjanë shpenzimet
personale dhe ato qeveritare. 2 Me Investime të brendshme në këtë seksion i referohemi formimit bruto të kapitalit fiks që përfshin
përmirësime të tokës (gardhe, kanale, kullim, dhe kështu me radhë); përmirësimin dhe blerjen e fabrikave,
makinerive, pajisjeve; ndërtimin e rrugëve, hekurudhave, shkolla, zyra, spitale, banesat rezidenciale
private, ndërtesa tregtare dhe industriale.
21
perëndimore dhe dëshira për të bërë biznes u zhvilluan gati me hapa galopant. Nga një
ekonomi e mbyllur, u krijua rruga për t’iu përshtatur në mënyrë graduale ekonomive të
tregut ku një sfidë dhe dominues i padiskutueshëm ishte sektori privat i cili luan një rol
parësor në rritjen ekonomike.
Në periudhën 1980 – 1992 investimet e brendshme3 në Shqipëri pothuajse qëndronin
konstante, dukë pësuar një rënie të lehtë në vitet 1990 – 1992. Pas viteve 1992 vërehet një
trend në rritje i investimeve me luhatje të vogla në periudhat 1996 – 1998, 2000 – 2002,
2008 – 2010. Këto luhatje lidhen me faktorë të rëndësishëm që kanë sjellë edhe rënie të
investimeve të brendshme, përmendim periudhën e paqëndrueshmërisë dhe brishtësisë së
sektorit financiar i cili ishte në hapat e konsolidimit, periudhën e firmave piramidale,
mendësitë e qytetarëve shqiptarë të cilat po kalonin nga një sistem në një sistem të ri të
panjohur, apo krizën botërore të vitit 2009 të cilat pa diskutim kanë rritur pasigurinë në
perspektivat e investitorëve të sektorit privat.
Megjithatë kjo periudhë e ndërrimit të sistemit u shoqërua kryesisht me dëshirën e madhe
për të kryer biznes. Një rol shumë të rëndësishëm në nivelin e investimeve të brendshme
gjatë gjithë këtij harku kohor kanë luajtur investimet private, të cilat së bashku me
shpenzimet konsumatore kanë zënë peshën më të madhe në produktin e brendshëm bruto.
Që nga viti 2000 deri më sot investimet private kanë zënë 18 – 24% të produktit të
brendshëm bruto në vendin tonë, krahasuar me nivelin 1 – 13% për periudhën 1992 –
1999 ku përjashtim bën viti 1996, vit në të cilin investimet private zinin 16 % të PBB-së.
Tabela 2.1. Ecuria e Investimeve Private nga 1992 – 2014
Viti Investimet Private (si %
ndaj PBB-së)
Viti Investimet Private
(si % ndaj PBB-së)
1992 1 2004 19
1993 4 2005 19
1994 9 2006 19
1995 13 2007 24
1996 16 2008 24
1997 13 2009 23
1998 11 2010 22
1999 11 2011 23
2000 18 2012 21
2001 20 2013 21
2002 18 2014 23
2003 19 - -
Burimi: Hartuar nga autori me të dhënat e Bankës Botërore4
Në rastin e Shqipërisë, tkurrja e investimeve private shpjegohet nga ndikimi i variablave
të tjerë ekonomikë në klimën politike ekonomike. Kështu, nëse i referohemi historikut të
normave të inflacionit në periudhën 1991-1998, periudhën me norma shumë të larta dhe
3 Në këtë seksion, Investimet e Brendshme i referohen investimeve të sektori privat dhe atij publik.
4 www.worldbank.org/developmentindicators
22
në disa vite me hiperinflacion investimet private kanë pasur luhatje. Pas vitit 1999, me
një inflacion në nivele të ulëta nën kontroll, vihet re se investimet private dhe impakti i
tyre është konsoliduar me norma në rritje ose luhatje të vogla (Historik i Inflacionit në
Shqipëri, 2015). Normat më të larta të investimeve janë vënë re në vitin 2007 dhe 2008
me 24 % të Produktit të Brendshëm Bruto.
Në figurën 1 paraqitet trendi i Investimeve të Brendshme totale në performancën
ekonomike të Shqipërisë për periudhën 1980 - 2014. Duket qartë se pas viteve 90’
Shqipëria hyri në një rrugë të re drejt rritjes së investimeve.
Në vitin 1991 - 1992 Shqipëria shënon vlerën më të ulët të investimeve të brendshme në
vlerën 1.2 miliardë lek – 2.768 miliardë në vitin 1992. Është e natyrshme që kjo periudhë,
e cila u kalua me ndryshime drastike në mjedisin makroekonomik të sillte edhe efektin e
saj në totalin e investimeve që deri në këtë moment kanë qenë pothuajse konstante si
pasojë e ekonomisë së centralizuar. Rënie të ndjeshme më pas shënohen në vitin 1997,
2000 -2002, 2009 – 2010, 2012. Pikun më të lartë të investimeve vendi ynë e ka arritur në
vitin 2011 me rreth 408 miliardë lek, më pas kemi një rënie të investimeve të brendshme
deri në vlerën 377 miliardë lek në vitin 2014. Investimet mesatare për harkun kohor 1980
– 2014, pra për 35 vjet, kanë qenë në vlerën e 132.5 miliardë lekëve.
Figura 2 analizon në mënyrë paralele sjelljen e investimeve private dhe atyre publike për
periudhën 1992 – 2014.
23
Nga grafiku është e dukshme që investimet private kanë të njëjtin trend dhe prirje sikurse
investimet publike. Ashtu sikurse literatura indukton, investimet publike influencojnë
pozitivisht investimet private tek vendet në zhvillim, ashtu sikurse edhe për rastin e
Shqipërisë, kryesisht investimet infrastrukturore në rrugë, investimet në fushën e
energjisë etj.
Investimet publike shënojnë vlerën e tyre më të lartë në vitin 2011 me rreth 382 miliardë
lek ndërsa investimet private kanë shënuar vlerën e tyre më të lartë ne vitin 2014 me rreth
318 miliardë lek ndërsa produkti i brendshëm bruto në vitin 2014 ka arritur vlerën e tij
më të lartë me rreth 1.4 trilion lek. Duket sikur në periudhën 2008 – 2011 luhatjet në
investimet private kanë qenë më të vogla dhe më pak të ndjeshme krahasuar me
investimet publike, ku luhatjet janë më të gjera, gjë e cila evidentohet grafikisht në
kurbën e mësipërme.
24
KREU III – RISHIKIMI I LITERATURËS
Një shaka e vjetër rrëfen se edhe sikur t’i lidhje kokë më kokë të gjithë ekonomistët e
botës, përsëri ata s’kishin për të arritur në një përfundim. Kjo ndodh për shkak se
ekonomia është gjerësisht një çështje opinionesh dhe se ekonomia nuk ndan një masë të
përbashkët besimesh. Shumica e mosmarrëveshjeve midis ekonomistëve ka të bëjë me
makroekonominë. Megjithatë, pavarësisht të gjitha konflikteve të shpallura, virtualisht ata
kanë arritur unanimisht pajtueshmëri për një shumësi çështjesh (Hendersen, 2007).
Në këtë kre është dhënë një përshkrim i shkurtër i nocionit të investimeve të përdorura në
këtë punim dhe i mendimeve apo shkollave kryesore të mendimit ekonomik të cilat kanë
hedhur dritë mbi studimin e sjelljes së investimeve dhe implikimeve që lidhen me to.
3.1. Nocioni i investimeve dhe klasifikimi i tyre
Investimet luajnë rol qendror në ekonomi dhe studimi i tyre në mënyrë empirike është
parë nga këndvështrime të ndryshme. Ato janë studiuar në nivel makroekonomik,
mikroekonomik dhe në kuadrin financiar si një nga zërat më me influencë në ciklin e
biznesit dhe sigurimin e përfitueshmërisë.
Prandaj, në interes të analizave ekonomike, është e rëndësishme që të përkufizojmë drejt
investimet. Kur ekonomistët i referohen investimeve ata janë duke iu referuar shtesave të
kapacitetit prodhues (Miller R. L., 1999-2000). Investimet konsiderohen si procesi i
angazhimit, i mobilizimit të parave apo i burimeve të tjera prodhuese në momentin aktual
me shpresën dhe në pritje të sigurimit të disa përfitimeve të supozuara në të ardhmen
duke mundësuar kështu një prodhim më të lartë në të ardhmen dhe për pasojë edhe një
konsum më të lartë. Këto përfitime duhet të jenë të tilla që të kompensojnë investitorin
për: kohëzgjatjen e angazhimit të fondeve, normën e shpresuar të inflacionit dhe
pasigurinë e pagesave të ardhshme (Luçi & Kripa, 2005). Në terma të zakonshme me
investime u referohemi blerjeve të pasurive financiare dhe fizike (Dornbusch, Fischer, &
Startz, Macroeconomics, 2010).
Edhe pse akumulimi i kapitalit merr kuptim në shumë sektorë të ekonomisë (firmave,
shpenzimeve individuale, sektori publik etj.) në kontabilitetin kombëtar përdoret një
përkufizim i gjerë për investimet. Investimet përkufizohen si akumulimi i kapitalit të ri në
biznes.
Shpenzimet individuale nuk konsiderohen si investime edhe pse ekziston një akumulim
kapitali në makina, kompjutera, pajisje elektrike etj.
Shpenzimet publike konsiderohen shpenzimet që bëhen për rrugë, hekurudha, në
infrastrukturë, ndërtesa (shkolla, spitale etj.). Të gjitha këto konsiderohen si akumulim
kapitali dobishmëria e të cilave do të zgjasë gjatë gjithë kohës (Piana, 2001).
Ndërkohë në kontabilitet dallojmë investimet fizike, të cilat i ndajmë në tre kategori: në
investime fikse të biznesit (shpenzimet e biznesit për makineri, pajisje dhe fabrika); në
investime për inventarë që konsistojnë në shtesat e stokut të inventarëve (ndryshimet në
25
inventar të lëndëve të para dhe të atyre të përfunduara ose ne proces); në investime
rezidenciale apo investimet për banesat (Miller R. L., 1999-2000).
Sipas shkallës së lidhjes së tyre me shitjet aktuale dhe të ardhshme investimet
klasifikohen në:
a. Stoku inventarit ose të mirave të përfunduara, gjysëm të gatshme, lëndëve të para
në ndërtesat tregtare, depo dhe fabrikat e prodhuesve;
b. Pajisjet për prodhimin direkt të të mirave apo shërbimeve;
c. Makineritë transportuese ose ndihmëse;
d. Ndihma dhe dhuratat zyrtare dhe të përgjithshme për punëtorët dhe manaxhimin;
e. Përmirësimet në ndonjë nga elementët e mësipërm;
f. Fabrikat industriale dhe ndërtesat e shërbimit apo të çfarëdolloj natyre tjetër;
g. Investimet financiare në aksione, obligacione dhe instrumente të tjera financiare
nuk konsiderohen si “investime” në sensin makroekonomik apo në kontabilitetin
kombëtar. E njëjta gjë vlen edhe për shkëmbimet e pasurive të patundshme të
ndërtesave të përdorura.
Ndërkohë, në ditët e sotme, investimet në asetet jomateriale po bëhen gjithnjë e më të
rëndësishme, p.sh. investimi në kërkim dhe zhvillim (R&D), kapitalin njerëzor, programe
dhe fusha të tjera (Piana, 2001).
Firmat kanë disa alternativa kryesore për të mundësuar investimet e tyre: me financim të
brendshëm; me financim të jashtëm ose me kombinimin e tyre (Brealey, Myers, Sick, &
Giammarino, Second Canadian Edition).
Megjithatë, pavarësisht ndryshimeve që ekzistojnë midis tipeve të ndryshme të
investimeve ato kanë një tipar të përbashkët: sakrifikimin nga investitori të diçkaje me
vlere në momentin aktual, në pritje të sigurimit të një përfitimi me vlerë ta panjohur në
perspektivë si kompensim për sakrificën e bërë (Luçi & Kripa, 2005).
3.2. Mendimi klasik (1770 – 1870)
Investimet private janë zëri më i luhatshëm i produktit të brendshëm bruto në një
ekonomi (Slavin, 2009). Investimet e sektorit privat gjatë viteve 80’ kanë qenë më të
lidhura në mënyrë të drejtpërdrejtë me rritjen ekonomike në vendet në zhvillim se sa
investimet publike. Investimet private luajnë rol kyç dhe janë kontribuesit kryesorë në
gjenerimin e rritjes ekonomike. Për të studiuar sjelljen e investimeve si një nga elementët
e kërkesës agregate në këndvështrimin teorik, kontribuesit kryesorë janë Smith, Ricardo,
Mill, Say, Keynes, Marshall etj.
Modeli klasik i investimeve është ai i cili daton që në vitet 1770 si një nga përpjekjet e
para sistematike për të shpjeguar faktorët që ndikojnë nivelin e çmimeve dhe nivelet
kombëtare të outputit, të ardhurave, punësimit, konsumit, kursimeve dhe investimeve.
Ekonomistët klasikë Adam Smith, Say, Ricardo, Mill, Malthus dhe të tjerë shkruan për
këtë tematike që nga 1770 – 1870. Ata supozuan ndër të tjera që të gjitha pagat dhe
çmimet ishin fleksibël dhe që ekzistonin tregjet konkurruese në një ekonomi. Gjithashtu
ata supozuan se individët janë të motivuar nga interesi i tyre vetjak. Bizneset dëshirojnë
të maksimizojnë përfitimet e tyre dhe njerëzit të maksimizojnë mirëqenien e tyre
26
ekonomike. Një tjetër supozim i teorisë klasike kishte të bënte me “iluzionin monetar”.
Ata theksonin se blerësit dhe shitësit reagojnë ndaj ndryshimeve të çmimeve relative dhe
janë në gjendje të kuptojnë shumë mirë faktin që në qoftë se pagat dyfishohen ndërkohë
që edhe niveli i çmimeve është dyfishuar atëherë mirëqenia e tyre nuk është përmirësuar.
Supozimet e modelit klasik janë:
1. Ekzistenca e konkurrencës së pastër. Asnjë shitës apo blerës i vetëm i një të mire
nuk mund të ndikojë çmimin e saj por shitësit apo blerësit së bashku mund të
shkaktojnë rritjen ose uljen e çmimit deri në një nivel ekuilibri.
2. Pagat dhe çmimet janë fleksibël. Bazuar edhe në supozimin e parë, çmimet, pagat,
normat e interesit dhe variablat e tjerë janë të lirë të lëvizin në afat të gjatë në çdo
nivel që dikton oferta apo kërkesa.
3. Individët janë të motivuar nga interesat vetjake.
4. Njerëzit nuk vuajnë nga iluzioni monetar.
Ekonomistët klasikë konkluduan se roli i qeverisë në ekonomi duhet të jetë minimal pasi
bazuar në supozimet e tyre, çdo problem makroekonomik do të jetë i përkohshëm dhe
tregu do të korrigjojë dhe shpëtojë veten. Në rastin klasik rritja e shpenzimeve reale
qeveritare çon në reduktim të plotë në shpenzimet private sepse niveli më i lartë i
çmimeve çon edhe në norma më të larta interesi (Dornbusch & Fischer, Makroekonomia,
2000). Kështu mund të konkludojmë që një ekspansion fiskal në rastin klasik sjell
zvogëlim të investimeve. Sipas modelit klasik, duke qenë se variablat janë fleksibël, kjo
do të thotë se sjellja e investimeve do të përshtatet në varësi të situatës makroekonomike.
Për shembull, në qoftë se normat e interesit rriten (si formë e kostos së kapitalit), atëherë
kostoja e investimeve është më e lartë dhe niveli i investimeve do të jetë më i ulët. Sipas
klasikëve, të gjitha burimet përdoreshin në kapacitet të plotë dhe nuk kishte papunësi
(Miller R. L., 1999-2000).
Adam Smith, i njohur edhe si gurra buruese e mendimit bashkëkohor ekonomik, besonte
se qeveria nuk kishte asnjë rol të rëndësishëm për të luajtur. Ai besonte se qeveria duhej
të forconte kontratat, patentat e shpikjeve dhe copyrightet për të inkurajuar shpikjet dhe
idetë e reja. Ai mendonte gjithashtu se qeveria duhet të siguronte veprat publike siç janë
rrugët, urat, të cilat sipas mendimit të tij nuk do të qenë të leverdishme të siguroheshin
nga individët. Megjithatë, ai kërkonte që përdoruesit e këtyre veprave publike të paguanin
në përpjesëtim të përdorimit të tyre (Mossner & Ross, 1987). Megjithatë, në situata të
caktuara historike, modeli klasik nuk mundi të shpjegonte shumë nga fenomenet
ekonomike të hasura gjatë krizës europiane të viteve 80’ apo Depresionit të Madh në vitet
30’.
3.3. Mendimi Keynesian
Pas Luftës së parë Botërorë, Europa hyri në një periudhë rënieje afatgjatë e cila nuk mund
të shpjegohej nga modeli klasik. Maynard Keynes zhvilloi një model, i cili shpjegoi
Depresionin e Madh të 19305-ës si edhe depresionin europian të viteve 80’. Sipas David
5 Depresioni i madh i viteve 30’ ishte kriza më e madhe ekonomike që kishte provuar bota perëndimore dhe
i referohet një periudhe me papunësi të qëndrueshme, rënie të investimeve private dhe rënie ekonomike.
27
Hendersen, ekonomia kejnesiane është teoria e një shpenzimi total në ekonomi (kërkesa
agregate) dhe e efekteve të saj në prodhim dhe inflacion. Për kejnesianët janë disa parime
kyç. Së pari, për një kejnesian, kërkesa agregate ndikohet nga një mori vendimesh
ekonomike publike dhe private6. Së dyti, në bazë të teorisë kejnesiane, ndryshimet në
kërkesën agregate, kanë ndikimin e tyre më të madh në një periudhë afatshkurtër mbi
prodhimin real dhe punësimin por jo mbi çmimet. P.sh. në grafikët e Philipsit, inflacioni
ndryshon shumë ngadalë kur ndryshon punësimi. Së treti, kejnesianët besojnë se çmimet
dhe veçanërisht pagat, i përgjigjen me shumë ngadalësi ndryshimeve të kërkesës dhe
ofertës. Sipas Keynesit, ndryshe nga klasikët, ai mendonte se norma e interesit nuk ishte
faktori primar përcaktues i kursimeve të një individi dhe i vendimeve për konsum.
Keynes theksonte se vendimet për kursim dhe konsum vareshin fillimisht nga të ardhurat
aktuale reale të individëve. Keynesi propozoi një model me çmime fikse ku supozimet
bazë ishin7:
- Bizneset nuk paguanin taksa indirekte (si psh. taksa mbi shitjen);
- Bizneset i shpërndanin të gjitha përfitimet tek aksionerët;
- Nuk ka amortizim, kështu investimet private vendase bruto barazojnë investimet
neto;
- Ekonomia është e mbyllur, pra nuk ka tregti të huaj.
Dukë mbajtur në konsideratë këto supozime, të ardhurat reale të disponueshme do
barazojnë të ardhurat reale kombëtare minus taksat.
Keynesi ishte pro ndërhyrjes së qeverisë në ekonomi për të rregulluar situatën
makroekonomike, madje efekti i qeverisë është pozitiv ndaj investimeve private, pra
investimet publike plotësojnë ato private (Miller R. L., 1999-2000). Pra, në rastin
Keynesian, ndryshe nga rasti klasik, një ekspansion fiskal sjell rritje të investimeve
private. Për Keynesianët, qeveria është në dijeni dhe e aftë të përmirësojë tregun e lirë
dhe papunësia është më e rëndësishme se sa inflacioni. Ata janë tipikë në mbrojtjen më
agresive të politikave ekspansioniste se sa jo-kejnesianët. Shumica e kejnesianëve janë të
sigurt më tepër në luftimin e papunësisë se sa në triumfin mbi inflacionin.
Keynes dhe Fisher, së bashku argumentuan se investimet kryhen deri sa vlera aktuale e të
ardhurave të pritshme marxhinale barazojnë koston e mundësive të kapitalit.
Teoria Keynesiane u denigrua shumë në qarqet akademike nga mesi i viteve 70’8 deri në
mesin e viteve 80’, por megjithatë që nga ajo kohë ajo ka njohur një rikthim goxha të
fortë. Arsyeja kryesore duket të jetë fakti se ekonomia keynesiane ishte më e aftë të
Modeli Keynesian sugjeroi që parandalimi dhe stabilizimi i situatave të tilla mund të arrihej nëpërmjet
shkurtimit të taksave dhe rritjes së shpenzimeve qeveritare. 6 Vendimet publike përfshijnë në masën më të madhe ato që kanë të bëjnë me politikat monetare dhe fiskale
(psh shpenzimet dhe taksat). 7 Kejnesianët besojnë se përderisa çmimet janë fikse, luhatjet në secilin prej komponentëve të shpenzimit,
konsumi, investimet qeveritare, shkaktojnë luhatje të prodhimit. Nëse investimet qeveritare rriten e të gjithë
komponentët e tjerë mbahen konstantë, atëherë prodhimi do të rritet. 8 Depresioni europian i referohet periudhës së politikave të forta antiinflacion në fillim të viteve 70’,
atëherë kur norma e papunësisë ishte tejmase e ulët.
28
shpjegojë ngjarjet ekonomike të viteve 70 – 80’ se sa konkurruesit e tyre kryesorë
intelektualë, ekonomistët e rinj klasikë (Hendersen, 2007).
Si përmbyllje mund të themi që, me pikënisjen e saj në veprën e Keynesit të vitit 1936,
“Teoria e përgjithshme e papunësisë, interesit dhe parasë”, makroekonomia keynesiane
pati një pozicion udhëheqës për tre arsye kryesore:
1. Modelet e saj bazë analitike ishin të thjeshta, fleksibël, të lehtë për tu përdorur dhe
gjerësisht të pajtueshëm me shembujt e studiuar të aktiviteteve ekonomike.
2. Shkollat e tjera klasike Keynesianët i quanin të komplikuara, jo fleksibël dhe
empirikisht të parëndësishme.
3. Modelet Keynesiane siguruan një bazë të mirë për modele të detajuara statistikore
të aktiviteteve makroekonomike, që mund të përdoren për parashikime ekonomike
dhe për vlerësimin e politikave alternative. Keynes pohonte se shpenzimi agregat i
konsumit qeverisej nga një funksion i konsumit në të cilin konsumi varej vetëm
prej të ardhurave në kohë (Keynes, 2008).
3.3.1. Vlera “Q” e Tobin
Teoria q e investimeve e njohur ndryshe edhe si “Vlera q e Tobin”, për nder të nobelistit
James Tobin, përpiqet të japë një shpjegim më të plotë të investimeve duke argumentuar
që norma e interesit nuk është i vetmi faktor përcaktues i investimeve. Tobin njihet si më
i shquari i ekonomistëve Kejnesianë.
Tobin argumentoi se politika monetare ka efektin e vet nëpërmjet ndikimit të investimeve
të kapitalit. Për këtë arsye ai futi konceptin e vlerës q si një matës tjetër i sjelljes për
investim dhe si një masë për të parashikuar nëse do të rritet apo do të zvogëlohet
investimi i kapitaleve. “Q” shprehet si raport i vlerës së tregut të kapitalit (të një aseti)
dhe kostos së zëvendësimit të kapitalit. Vlera të larta të vlerës q inkurajojnë kompanitë të
investojnë më shumë në kapital sepse vlera e kapitalit është më e lartë se sa çmimi që ata
paguajnë për përfitimin e tij. Tobin zbuloi se nëse “q” e një aseti nuk e kalon vlerën 1,
d.m.th. vlera e asetit është më e vogël se kostoja e zëvendësimit të saj, atëherë investimi i
ri në një aset të tillë nuk ka interes. Por nëse “q” e kalon vlerën 1, ky është një sinjal për
investime të mëtejshme në këto asete. Tobin argumentoi se “q” e tij, duke parashikuar
investimet e ardhshme të kapitalit, do të ishte një tregues i mirë i kushteve të zhvillimit të
ekonomisë (Hendersen, 2007).
3.3.2. Teprica Solow
Një tjetër keynesian, Robert Solow, i cili fitoi çmimin Nobel në vitin 1987 për analizat e
tij të rritjes ekonomike tregoi se gjysma e rritjes ekonomike nuk mund ti atribuohet vetëm
rritjes së punës dhe kapitalit ashtu sikurse besonin ekonomistët. Kjo pjesë e pa llogaritur
e rritjes ekonomike e quajtur sot “Teprica Solow”, i atribuohet inovacioneve
teknologjike. Solow ishte i pari që zhvilloi një model të rritjes ekonomike me burime të
ndryshme kapitali. Ideja qëndronte në faktin se për shkak se kapitali është i prodhuar në
bazë të teknologjive të njohura dhe për shkak se teknologjitë shkojnë gjithmonë në
përmirësim, atëherë kapitali i ri është përherë më i vlefshëm se i vjetri (Solow, 1994).
29
3.4. Ekonomia Neoklasike
Ajo që u mësohet sot studentëve dhe që është rryma kryesore e ekonomisë sot është
ekonomia neoklasike (Hendersen, 2007). Disa ekonomistë, në vende të ndryshme dhe në
po të njëjtën kohë (1870 – 1880) filluan ta bazojnë vlerën në lidhjen midis kostos së
prodhimit dhe elementeve subjektivë të quajtur oferta dhe kërkesa. Ky sot njihet si
“Revolucioni Marxhinal në Ekonomi”, dhe teoria që u zhvillua bazuar në këto ide sot
quhet ekonomia neo – klasike (Veblen, 1898).
Ekonomia neo – klasike quhet një metateori. Ajo është një grup rregullash ose kuptimesh
implicite për ndërtimin e teorive të kënaqshme ekonomike. Është një program kërkimesh
shkencore që gjeneron teori ekonomike.
Bazuar në rrënjët e veta klasike, teoria e kësaj shkolle thekson aftësinë e një ekonomie
tregu për të mjekuar reçesionet nëpërmjet rregullimeve nga poshtë të pagave dhe
çmimeve. Neoklasikët mendonin se keq perceptimet e individëve luajnë një rol negativ
në rënien ekonomike. Ata mendojnë se keq perceptime të tilla do të ulen në qoftë se
norma tipike mujore e inflacionit është nën 1% dhe indekset e çmimeve publikohen çdo
muaj. Sipas teorisë së re neoklasike, një zvogëlim i parashikuar korrektësisht në rritjen e
ofertës së parasë do të ketë vetëm efekte të vogla, në mos asnjë efekt mbi prodhimin real.
Robert Barro, argumenton se në qoftë se njerëzit janë racionalë, ata e kuptojnë që taksat e
ulëta dhe defiçitet e larta mund të nënkuptojnë taksa më të larta në të ardhmen dhe për
rrjedhim ata do të zvogëlojnë konsumin dhe do të rrisin kursimet.
Teoria neoklasike supozon optimizimin e sjelljes së investimeve në varësi të investitorit.
Kjo teori supozon si faktorë bazë të investimeve maksimizimin e vlerës apo të
përfitimeve, e njohur dhe cituar ndryshe nga Jorgenson si problemi i optimizimit të
firmës. Teoria neoklasike supozon që kapitali përshtatet menjëherë dhe plotësisht me
stokun e dëshiruar të kapitalit. Për këtë arsye teoria e Jorgensonit është në fakt një teori
kapitali dhe jo një teori e investimeve. Një rast i veçantë i teorisë neoklasike është teoria
e përshpejtuesit ku çmimet mbahen konstant. Sipas këtij parimi, stoku i dëshiruar i
kapitalit supozohet të jetë proporcional me outputin. Investimet, në çdo periudhë do të
varen nga rritja e outputit. Nën çmimet fleksibël dhe përshtatjes së pjesshme të kapitalit,
çdo periudhë investimesh varet nga çmimet e outputit dhe inputit si edhe norma e
interesit. Sërish, ky version i përshpejtuesit supozon përshtatje të menjëhershme me
stokun e kapitalit. Një alternativë tjetër, përshpejtuesi fleksibël merr në konsideratë
hendeqet në stokun e kapitalit. Këto hendeqe ekzistojnë sepse çmimi për njësi i kapitalit
rritet me shpejtësinë e përshtatjes. Ky model i përshpejtuesit e bën teorinë neoklasike të
pandashme nga teoria e përshpejtuesit (Eklund, 2013).
Në ndryshim nga keynesianët të cilët mendonin se konsumi përcaktohet parësisht nga
ndryshimet në të ardhurën e disponueshme rishtazi, në këndvështrimin e neoklasikëve,
konsumi varet nga të ardhurat e tij rishtazi, të ardhurat e pritshme si edhe në normën e
interesit. Pra neoklasikët theksojnë të ardhurat dhe kostot e pritshme si përcaktues dhe jo
vetëm të ardhurat dhe kostot aktuale.
Pohimet që udhëheqin teoritë neoklasike janë:
30
1. Njerëzit kanë parapëlqime racionale të përfshira midis përfundimeve.
2. Individët maksimizojnë utilitetin kurse firmat fitimet.
3. Njerëzit veprojnë në mënyrë të pavarur mbi bazën e informacioneve të plota dhe
domethënëse.
Ndërkohë suksesi i ekonomisë neoklasike lidhet me shkencëzimin ose matematizimin e
ekonomisë në shekullin e XX-të (Hendersen, 2007).
3.5. Keynesianët e rinj
Ekonomia e Keynesianëve të rinj është shkolla e mendimit të makroekonomisë moderne
që evoloi nisur nga idetë e John Maynard Keynes. Keynes e shkroi “Teorinë e
përgjithshme të punësimit, interesit dhe parasë” në vitet 30’, por ndikimi i tij midis
akademikëve dhe rretheve politikbërëse u rrit gjatë viteve 60’. Megjithatë, në vitet 70’,
ekonomistët e rinj klasikë me përfaqësues të tillë si Lukas, Sargent, dhe Robert Barro
shtruan për shqyrtim shumë nga konceptet e paramenduara ose të paravendosura të
revolucionit keynesian. Etiketimi “keynesianët e rinj” përshkruan ata ekonomistë të cilët
në vitet 80’, iu përgjigjën kësaj kritike të klasikëve të rinj me rregullime e përshtatje të
normave origjinale keynesiane. Mosmarrëveshja kryesore midis klasikëve të rinj dhe
keynesianëve të rinj ishte mbi shpejtësinë e rregullimit të çmimeve dhe pagave
(Rotemberg, 1987).
Për shkak se ekonomia e keynesianëve të rinj është një shkollë mendimi që ka të bëjë me
teori makroekonomike, mbështetësit e saj nuk ndajnë domosdoshmërisht të njëjtin
mendim rreth politikave ekonomike. Në nivel më të gjerë keynesianët e rinj sugjerojnë,
në dallim nga teoritë e reja klasike se reçensionet nuk përfaqësojnë një funksionim efikas
të tregjeve. Elementët e ekonomisë së keynesianëve të rinj, të tilla si çmimet e
normëzuara në kohë, dështimi i koordinimit dhe pagat efikase përfaqësojnë një ndarje
substanciale me pohimet e neoklasikëve, që sigurojnë bazën intelektuale të justifikimit të
zakonshëm të ekonomisë laisez-fair. Në teorinë e keynesianëve të rinj reçensionet
shkaktohen nga disa dështime të tregjeve ekonomike. Në këtë mënyrë ajo ndërton një
bazë racionale për ndërhyrjen qeveritare në ekonomi, të llojit të politikave monetare
kundra cikleve ekonomike dhe politikave fiskale. Megjithatë, nëse politik-bërësit duhet të
ndërhyjnë apo jo në praktikë është një pyetje shumë e vështirë që gërsheton si gjykime të
ndryshueshme politike ashtu edhe ekonomike (Mankiw & Romer, 1991).
3.6. Investimet dhe kostoja e kapitalit
3.6.1. Modeli bazë i investimeve
Në modelin bazë të investimeve firmat kanë një ofertë perfekte elastike të të mirave
kapitale dhe mund ta përshtasin stokun e tyre të kapitalit pa kosto.
Një firmë mund ta sigurojë kapitalin e saj në dy mënyra: ta blejë atë ose ta marrë me
qera. Çështjet kryesore që shtrohen para investitorëve në këtë këndvështrim janë se sa
shumë kapital duhet të përdorin ata apo cili është niveli i dëshiruar i stokut të kapitalit.
Kjo nënkupton se ata janë të interesuar të dinë se kush ndikon në sjelljen e tyre për të
31
përcaktuar nivelin e dëshiruar të stokut të kapitalit dhe për më tepër përcaktuesit e kostos
së kapitalit.
Në rastin kur një firmë vendos ta sigurojë kapitalin duke e marrë me qera atë me një
kosto të caktuar firma do të marrë kapital me qera deri në pikën kur të ardhurat
marxhinale të produktit9 do të barazojnë koston e marrjes me qera të tij:
të ardhurat marxhinale të produktit = koston e marrjes me qera të kapitalit
Pra, stoku i dëshiruar i kapitalit shohim së është funksion i nivelit të produktit dhe kostos
së kapitalit (kostoja e marrjes me qera në këtë rast). Sa më e ulët kostoja e kapitalit aq më
i madh stoku i dëshiruar i kapitalit. Në rast se produkti marxhinal i kapitalit është më i
vogël se kostoja e kapitalit firma është mirë që të shkurtojë kapitalin dhe anasjelltas. Në
rast se produkti marxhinal i kapitalit rritet kur kostoja e kapitalit mbetet e pandryshuar
stoku i dëshiruar i kapitalit do të rritej.
Mirëpo, shumica e kapitalit nuk merret me qera por zotërohet nga firmat prandaj në vend
të përdorimit të kostos së marrjes me qera si përcaktues i kostos së kapitalit firmat u
referohen kostos së përdorimit të kapitalit. Kostoja e kapitalit të një firme e cila mban
(përdor) kapital përbëhet nga norma reale e interesit (që ajo mund të përfitonte në rast se
do ta shiste kapitalin), nga zhvlerësimi dhe luhatjet e çmimit të kapitalit në treg. Ulja e
çmimit të kapitalit në treg rrit koston e mbajtjes së kapitalit dhe anasjelltas. Shohim që
kjo analizë nuk merr në konsideratë taksat kur realisht në praktike taksat mbi të ardhurat
e korporatës apo kredia e taksës së investimeve ndikojnë koston e kapitalit. Kredia e
taksës së investimeve zvogëlon koston e kapitalit dhe rrit nivelin e dëshiruar të stokut të
kapitalit.
Modeli bazë i investimeve lë të kuptohet se një ndryshim i mjedisit ekonomik do të sillte
norma të pafundme investimesh ose jo investimesh (pra është një funksion variablash të
pavarur). Por në realitet, investimet janë të kufizuara nga niveli i outputit ekonomik
prandaj investimet totale nuk mund të jenë të pafundme. Së dyti, modeli bazë nuk na jep
ndonjë mekanizëm që të na tregojë se si pritshmëritë ndikojnë investimet kur në praktikë
pritshmëritë rreth kërkesës për investime dhe kostos së përdorimit të kapitalit janë
vendimtare. Modeli na thotë se të ardhurat marxhinale të produktit barazojnë koston e
marrjes me qera të kapitalit pa konsideruar vlerën e pritshme të te ardhurave marxhinale
të produktit ose kostove të ardhshme. Në praktikë firmat zgjerojnë stokun e tyre të
kapitalit kur ata presin që shitjet të rriten dhe kostoja e kapitalit të ulet dhe anasjelltas.
Gjithashtu modeli bazë nënvlerëson kohën si një element që ndikon sjelljen e
investimeve. Në përgjithësi, përshtatja me nivelin e stokut të dëshiruar në një kohë të
shkurtër është me kosto më të lartë krahasuar me ndryshimet graduale prandaj duhet që të
shkojmë gradualisht drejt përshtatjes me stokun e dëshiruar. Për këto arsye modeli duhet
të modifikohet për të përftuar një ide më të qartë rreth sjelljes së investimeve duke marrë
në konsideratë edhe kostot që rëndojnë koston e kapitalit.
9 Produkti marxhinal i kapitalit = rritja e produktit të prodhuar nga përdorimi i një njësie më shumë kapital
në prodhim.
32
3.6.2. Modeli i kostove të rregulluara
Teoria standarte që plotëson mangësitë e modelit bazë të investimeve është ajo e modelit
të investimeve me kostot e rregulluara (të përshtatura) e njohur si teoria q e investimeve.
Kjo teori analizon efektet e pritshmërisë dhe kushteve aktuale mbi investimet. Ajo
thekson se sjellja për investime apo përshtatja e stokut të kapitalit varet edhe nga dy
burime të tjera kostosh, kostot e brendshme apo kostot direkte (kostot e instalimit të
kapitalit të ri, trajnimi i punonjësve për përdorimin e teknologjisë së re etj.) dhe kostot e
jashtme. Në prezencën e këtyre kostove firmat nuk dëshirojnë të investojnë ose të mos
investojnë në norma të pafundme si në rastin e modelit bazë.
Supozimi bazë i kësaj teorie është që firmat përballen me kosto kur dëshirojnë të
përshtasin stokun e tyre të kapitalit dhe që kostoja marxhinale e përshtatjes rritet në varësi
të masës së përshtatjes.
Në rastin kur firmat marrin në konsideratë nivelin aktual të stokut dhe atij të dëshiruar ato
do të përpiqen që të mbyllin një pjesë të hendekut “λ” midis nivelit aktual dhe atij të
dëshiruar në mënyrë graduale gjatë “t” periudhave. Sa më e madhe “λ” në fillim të
periudhës aq më shpejt do të mbyllet hendeku. Shpejtësia e përshtatjes është më e madhe
në periudhat në fillim dhe vjen duke u zvogëluar sa më shumë ti afrohemi stokut të
dëshiruar.
Pra me rritjen e kohës “t” hendeku midis stokut aktual dhe atij të dëshiruar shkon drejt
zeros në të kundërt firma do të mbante stok kapitali me vlerë përjetësisht dhe përfitimet
aktuale të saj do të rriteshin vetëm nëse do të zvogëlonte stokun e saj të kapitalit.
Ky model na thotë se firmat do të investojnë deri në pikën që vlera e kapitalit10
barazon
kostot e rregulluara të kapitalit dhe se norma e investimit të një firme nuk mund të rritet
pafundësisht nëse njëri nga elementët e kostos së kapitalit shkon drejt zeros sepse kostot e
brendshme apo të jashtme do të rriten pafundësisht.
Me qenë se ky model konsideron faktorin kohë në analizën e investimeve lë të kuptohet
së një firmë investon kur vlera e një njësie kapital në kohën “t” barazon vlerën e skontuar
të të ardhurave marxhinale të produktit të ardhshëm.
3.7. Faktorët përcaktues të investimeve
Lista e faktorëve që influencojnë investimet është shumë e gjerë. Faktorët më të përdorur
dhe të përmendur janë: norma e interesit, sasia aktuale e kapitalit dhe niveli aktual i
aktivitetit ekonomik. Megjithatë, edhe pse janë qartësuar faktorët kryesorë të investimeve
dhe influenca e tyre, sërish mbetet problemi i variacionit afat shkurtër të investimeve
(Haavelmo, 1960).
10
Vlera e kapitalit shënohet me “q” në këtë model. Ajo përfaqëson raportin midis vlerës së tregut dhe
kostos së zëvendësimit të kapitalit. Ajo na tregon se si një dollar shtesë i investuar ndikon vlerën aktuale të
fitimeve. Kështu firmat do dëshironin të rrisnin stokun e kapitalit të tyre nëse q do të ishte e lartë dhe
anasjelltas. Vihet re se q-ja e perdorur eshte ajo marxhinale dhe jo q-ja mesatare.
33
3.7.1. Efekti i ndryshimit të nivelit të produktit në sjelljen e
investimeve
Një rritje në produktin total rrit kërkesën për produktet e industrisë dhe rrit përfitimet për
një stok kapitali të dhënë. Investimet varen nga vlerësimi i firmave për produktin
permanent apo të përkohshëm. Një rritje permanente e produktit çon në një rritje të
përkohshme të investimeve me qenë se stoku i kapitalit nuk mund të përshtatet menjëherë
dhe kështu kjo bën që stokut aktual ti rritet vlera. Sa më e lartë vlera e tregut e kapitalit aq
më shumë stimulohen investitorët dhe kështu stoku i kapitalit fillon të bjerë. Në këtë
mënyrë produkti i industrisë rritet dhe çmimi relativ i produkteve të saj fillon të bjerë,
kështu përfitimet dhe vlera e kapitalit bien. Procesi vazhdon derisa vlera e kapitalit
normalizohet dhe nuk ka më nxitje për investime të tjera.
Një rritje në produktin e përkohshëm rrit investimet e firmave të cilat përfitojnë nga kjo
periudhë për të rritur stokun e kapitalit. Mund të konkludojmë se q rritet më pak se sa do
të rritej në rast se rritja në produkt do ishte permanente dhe me qenë se q përcakton
investimet, investimet i përgjigjen më pak. Përshtatja e stokut është e kushtueshme dhe
me qenë se ka vetëm një periudhë të shkurtër kohe për të përfituar fitime të larta është
pothuajse pa kosto ta zvogëlosh atë në këto kushte. Këto rezultate na thonë se investimet
ndikohen jo vetëm nga produkti aktual por edhe nga i gjithë rrugëtimi i tij gjatë kohës.
Investimet janë më të larta kur produkti pritet të jetë më i lartë në të ardhmen. Kështu,
pritshmëritë për produkte më të larta rrisin kërkesën aktuale. Investimet janë më të larta
kur produkti është rritur së fundmi se sa kur ai ka qenë i lartë për një periudhë kohe të
zgjatur (Romer, Advanced Macroeconomics, 1996).
3.7.2. Efekti i lëvizjeve të normave të interesit në sjelljen e
investimeve
Në modelin IS-LM, normat e interesit janë konsideruar përcaktues unik të investimit. Në
fakt, normat e interesit luajnë tri funksione të dallueshme:
1. Ato ndikojnë në vlerën e zbritur të përfitimeve neto me kalimin e kohës;
2. Ato përcaktojnë koston e kredive nga bankat dhe normën e kërkuar të kthimit për
pronarët dhe institucionet financuese;
3. Ato vendosin klimën ekonomike për tregjet financiare dhe reale.
Në të gjitha këto funksione, një interes më i lartë duhet të jetë shkas për një investim të
ulët, për sa kohë që vlera aktuale e përfitimeve do të jetë më e ulët dhe perspektiva
ekonomike bëhet më e keqe.
Megjithatë, ekzistojnë investime që nuk bazohen në konsiderata të normave të interesit.
Për shembull, firmat kanë zakonisht një numër shumë të kufizuar të projekteve të
investimeve dhe i kryejnë ato kur rentabiliteti është mbi zero (pozitiv). Një ndryshim i
vogël në normën e interesit, nuk do të kishte asnjë ndikim në çdo vendim të investimeve,
pra në nivel agregat.
Në të kundërt, efekti i ndryshimeve të mëdha në normat e interesit mund të jetë shumë
asimetrik. Një rritje e fortë e normës së interesit mund të provokojë një rënie të
34
dinamikave të investimit ndërsa një rënie e ngjashme mund të dështojë për të nxitur
investimet, nëse perspektiva reale për përfitimet mungojnë.
Një rënie permanente e normave të interesit sjell një bum të përkohshëm të investimeve
me qenë se industria shkon drejt një stoku të lartë kapitali. Rritjet në vlerën e pritme të
normave afatshkurtra të interesit ulin investimet, pra për një nivel të dhënë afatshkurtër të
normave të interesit investimet janë më të ulëta kur normat afatgjata të interesit janë të
larta. Kjo do të thotë se ndryshimet e normave të interesit në afatgjatë paraqesin më tepër
rëndësi për investimet. Normat e larta të interesit dekurajojnë individët dhe bizneset për
të marrë para hua duke shkaktuar zvogëlim të shpenzimeve dhe investimeve.
McKinnon and Shaw sugjeruan se norma të larta interesi rrisin kursimet vendase, rrisin
sasinë e kreditimit vendas dhe për pasojë rrisin normën e ekuilibrit të investimeve sepse
ata supozuan që faktori kryesor përcaktues mbi investimet është sasia dhe jo kostoja e
burimeve të financimit (Akkina & Celebi, 2002).
Sipas Jorgenson, normat e interesit duhet të kenë një impakt negativ mbi stokun e
dëshiruar të kapitalit por jo mbi rrjedhën e investimeve, ashtu sikurse sugjeron edhe një
studim i hershëm, ai i Tinbergen. Për këtë arsye nuk është e qartë nëse norma reale e
interesit duhet të përfshihet në një funksion të investimeve (Acosta & Loza, 2005).
Megjithatë, studimet empirike kanë evidentuar si raste me efekt pozitiv të normës së
interesit mbi investimet ashtu edhe raste me efekt negativ të saj. Kështu, në artikullin e
Ajide dhe Lawanson (2010) vihet re efekti pozitiv i normës së interesit mbi investimet
private, rasti i Nigerisë (Ajide & Lawanson, 2012). Në Jordani gjithashtu, në sektorin
privat të ndërtimeve ka rezultuar efekti pozitiv i normës së interesit (AL-Abdulrazag,
2003). Studimi i investimeve private për rastin e Ganës ka sjell një lidhje negative midis
investimeve private dhe normës së interesit (Frimpong & Marbuah, 2010).
3.7.3. Efekti i lëvizjeve të taksave të kredisë në sjelljen e investimeve
Nëse taksa e kredisë së investimeve është permanente (rriten investimet) kjo do të thotë
se përfitimet e industrisë do të jenë më të ulëta dhe kështu vlera e kapitalit ekzistues është
me më pak vlerë. Nëse taksa e kredisë së investimeve është e përkohshme kjo nuk çon në
një rritje permanente të stokut të kapitalit por shkakton një rënie të vogël në vlerën e
kapitalit ekzistues. Vlera e q-së është më e lartë nën taksën e përkohshme të kredisë se sa
nën atë të përhershmen kështu që taksa e përkohshme e kredisë ka një efekt më të madh
mbi investimet sesa nën taksën permanente të kredisë. Taksa e përkohshme e kredisë çon
në një rritje investimesh mqse firmat përpiqen të përfitojnë nga kjo situatë.
Kështu një rritje në produktin e pritshëm, një ulje në normën reale te interesit ose një
rritje në taksën e kredisë së investimeve do të rrisin normën e investimeve.
Në vitin 2005 World Bank, vlerësoi që një dyfishim i kreditimit bankar si % ndaj PBB-
së, shoqërohet me një rritje mesatare afat gjatë pothuajse me 2% (Fiestas & Sinha, 2011).
35
3.7.4. Efekti i taksës në investimet private
Ndërkohë që taksimi është i rëndësishëm për të financuar të mirat publike dhe
rishpërndarjen e të ardhurave, procesi nëpërmjet të cilit qeveria mbledh taksat mund të
sjellë kosto thelbësore në terma të rritjes. Kostoja më e dukshme është që norma të larta
të taksave mbi bizneset mund të ulin nxitjen e investimeve dhe ndërmarrjen e riskut sepse
përfitimet pas taksave do të zvogëlohen. Gjithashtu norma të larta të taksave sjellin
zvogëlim të rritjes ekonomike, kjo për shkak edhe të lidhjes midis investimeve dhe rritjes
ekonomike (Romer, Advanced Macroeconomics, 2001). Kurba e Lafferit tregon se
ndërsa norma e taksave rritet, të ardhurat totale nga taksat në fillim rriten dhe pastaj
përfundimisht bien. Politika fiskale Keynesiane e merr si të dhënë se një shkurtim në
taksat personale do të çojë në shpenzime të rritura nga individët. Ndërkohë neoklasikët
pohojnë se qëllimi i një politike fiskale aktive është radikalisht më i vogël nga se
sugjerojnë teoritë keynesiane (Dornbusch & Fischer, Makroekonomia, 2000).
3.7.5. Efekti i inflacionit mbi investimet
Norma e inflacionit, në shumë artikuj, përdoret si matës i nivelit të stabilitetit të një
ekonomie mqse çmimet e qëndrueshme përmirësojnë informacionin mbi sistemin e
çmimeve duke lejuar një alokim të favorshëm të burimeve (Acosta & Loza, 2005).
Destabiliteti makroekonomik i bën më të paqarta përfitimet e ardhshme të firmave ose
nënvlerëson vlerën e aseteve. Studimet kanë treguar që sa më e lartë pasiguria, aq më e
ulët është norma e investimeve dhe rritja. Pasiguria, gjithashtu rrit riskun e falimentit të
firmave. Politikat monetare dhe fiskale që ulin inflacionin, politikat që ndihmojnë
krijimin e normave konkurruese të këmbimit dhe stabilitetin social dhe politik stimulojnë
norma të larta të rritjes dhe investimeve. Norma të larta të inflacionit dhe norma këmbimi
të luhatshme dobësojnë pozicionin e kreditorëve duke e bërë kreditimin më të vështirë.
Gjithashtu, efekti i destabilitetit, ka më shumë gjasa të bjerë mbi firmat e vogla dhe të
mesme sesa tek firmat e mëdha, sepse firmat e mëdha kanë më shumë mjete në
dispozicion për të manaxhuar riskun dhe më shumë akses tek institucionet financiare
(Fiestas & Sinha, 2011).
3.7.6. Investimet publike dhe ato private
Në terma të përgjithshëm, financimi i investimeve infrastrukturore dhe jo infrastrukturore
të sektorit publik, qoftë nëpërmjet taksave, borxhit apo inflacionit zvogëlon burimet
fizike dhe financiare të sektorit privat në një ekonomi. Nga ana tjetër, një rritje e
investimeve publike (infrastrukturore apo jo infrastrukturore), rrit kursimet dhe outputin
agregat, duke shtuar burimet financiare dhe fizike të ekonomisë dhe duke dhënë disa
efekte fillestare të efektit crowding out. Investimet publike infrastrukturore zvogëlojnë
kostot e prodhimit dhe të shpërndarjes të sektorit privat ose rrisin të ardhurat nga
ekonomia e shkallës duke rritur përfitimet e investimeve të sektorit privat. Ky njihet
ndryshe edhe si efekti crowding in i investimeve publike. Megjithatë, investimet
infrastrukturore zvogëlojnë edhe kërkesat për njësit të outputit të investimeve fikse duke
36
shkaktuar kështu efektin crowding out11
. Nga ana tjetër investimet jo infrastrukturore,
tkurrin investimet vendase sepse ato përdorin burimet fizike dhe financiare të cilat do të
mund të ishin të vlefshme për sektorin privat, gjithashtu ato sjellin produkte të
tregtueshme të cilat konkurrojnë me outputin privat (Akkina & Celebi, 2002).
Literatura empirike nga ana tjetër na tregon që efekti crowding out i investimeve është i
dukshëm tek vendet e zhvilluara, ndërkohë në vendet në zhvillim duket se investimet
publike ndikojnë pozitivisht investimet vendase duke përmirësuar dhe zvogëluar kostot e
prodhimit të sektorit privat dhe kostot e shpërndarjes apo logjistike.
3.7.7. Efekti i liberalizimit të tregtisë mbi investimet private
Përmirësimi i investimeve dhe krijimi i një klime tërheqëse për investimet është një nga
qëllimet më të rëndësishme të çdo vendi sepse investimet luajnë një rol jetik në rritjen
ekonomike duke siguruar një burim të prodhimit, të ardhurave dhe krijimin e punësimit
në vend. Tregtia nga ana tjetër, mund të motivojë investimet nëpërmjet thjeshtimit të
proçedurave të importit dhe eksportit, të cilat kthehen në inkurajim për prodhuesit për të
rritur dhe për të përmirësuar prodhimin dhe investimet e tyre në vend. Liberalizimi i
tregtisë, është një matës i cili përdoret nga qeveritë për të përmirësuar dhe favorizuar
investimet, megjithatë studime të ndryshme empirike kanë evidentuar që efekti i saj
mund të jetë pozitiv ose negativ. Efekti negativ i liberalizimit të tregtisë vjen si rezultat i
rritjes së konkurrencës së huaj me investitorët privat vendas, duke sjellë kështu një efekt
negativ mbi investimet private vendase (Mohsen).
3.7.8. Efekti i borxhit të përgjithshëm mbi investimet private
Kur një qeveri paraqitet me defiçit buxhetor ajo ka dy rrugë financimi. Financimi
nëpërmjet borxhit dhe parave janë rrugët standarte të financimit të defiçiteve. Borxhi
kombëtar është rezultat i defiçiteve të kaluara. Një pjesë e madhe e tij bëhet për të ri
financuar pjesë të borxhit kombëtar që janë maturuar. Evolucioni i normës borxh/të
ardhura, e njohur si norma e borxhit, varet nga marrëdhënia midis normës reale të
interesit, normës së rritjes së produktit dhe tepricës pa interes të buxhetit. Sa më e lartë të
jetë norma e interesit dhe sa më e ulët norma e rritjes së produktit aq më shumë ka
mundësi që norma e borxhit të rritet. Borxhi kombëtar krijon një barrë mbi gjeneratat
duke ulur stokun e kapitalit. Kjo do të thotë se financimi i defiçitit zhvendos një pjesë të
barrës së shpenzimeve të qeverisë aktuale te gjeneratat e ardhme. Borxhi mund të
konsiderohet si një barrë kur mund të çojë në një rënie të gjendjes së kapitalit në afatin e
gjatë. Kuptimi më i rëndësishëm në të cilin borxhi mund të jetë një barrë, jepet nëpërmjet
ndikimeve të mundshme afatgjata të defiçitit dhe borxhit në stokun e kapitalit. Financimi
më anë të borxhit rrit normat e interesit dhe ul investimet. Kështu që stoku i kapitalit do
të jetë më i ulët me financimin nëpërmjet borxhit sesa ndryshe dhe kështu outputi do të
jetë më i ulët si rezultat i financimit me anë të borxhit. Borxhi gjithashtu mund të jetë një
barrë sepse taksa të larta të nevojshme për të shlyer borxhin mund të kenë efekte të
kundërta në ekonomi, për shembull duke shkurajuar investimet ose përpjekjet për punë.
11
Efekti crowding out i referohet tkurrjes së investimeve private si rezultat i financimit të shpenzimeve
qeveritare me anën e taksave ose normave të larta të borxhit, duke pakësuar burimet financiare të sektorit
privat.
37
Të tilla ndikime mund gjithashtu të ulin outputin (Dornbusch & Fischer,
Makroekonomia, 2000).
3.7.9. Efektet e pasigurisë
Investimet janë shumë të luhatshme lidhur me faktin se pritshmëritë e investitorëve nuk
janë të sigurta dhe duke qenë se edhe sjellja e investitorëve varet nga karakteristikat e
tyre (pranues risku, indiferent, refuzues ndaj riskut). Në përgjithësi një investim me risk
të lartë ul investimet dhe anasjelltas por kjo është relative në varësi të llojit të investitorit
dhe të pasigurive. Pasiguritë lidhen me pasigurinë rreth përfitueshmërisë së investimeve,
normave të interesit, politikës së taksave dhe vlerës në kohë të parasë. Në modelin bazë
pasiguria rreth përfitueshmërisë nuk i prek investimet, psh në rastin kur pritet të
ndryshojë politika e taksave por në kushte të tjera sjellja për investime varet nga
pritshmëritë rreth përfitueshmërisë. Sjellja për investime është më e prekshme në kushtet
e asimetrisë së informacionit. Gjithashtu edhe mosndërmarrja e asnjë lloj investimi në
kushtet e pasigurisë shoqërohet me kosto të cilat klasifikohen si kosto fikse. Prandaj
investimi në këto raste mund të ekzekutohet jo pikërisht kur bëhet fitimprurës por kur nuk
paguan nga pritja për çdo përmirësim të mëtejshëm në përfitueshmëri.
3.7.10. Imperfeksionet e tregut financiar
Firmat kanë mundësi ti sigurojnë burimet e tyre të financimit me anë të financimit të
brendshëm ose të jashtëm. Financimi i jashtëm paraqet interes për sa kohë që ai dikton
edhe sjelljen e investitorëve, koston e kapitalit dhe përfitimet. Gjithashtu edhe për të
treguar impaktin e financimit të brendshëm janë kryer një sërë analizash empirike por
qëllimi i këtij seksioni është të demonstrojë se si sillen investitorët në kushtet e simetrisë
së informacionit dhe të asimetrisë së informacionit kur përdorim financim të jashtëm.
Në kushtet kur firmat dhe financuesit janë njësoj të informuar (simetria e informacionit)
nuk ka kosto për të verifikuar gjendjen e firmës (aftësinë paguese të saj). Sipërmarrësit e
ndërmarrin një investim kur përfitimet e pritshme tejkalojnë koston e financimit të
jashtëm dhe në të kundërt nuk e ndërmarrin investimin. Të ardhurat e pritshme të
sipërmarrësit janë të barabarta me produktin e pritshëm minus koston e huasë [(1+r)(1-
W)] dhe sipërmarrësi është i prirur për të ndërmarrë investimin për sa kohë që produkti i
pritshëm tejkalon koston e huasë.
Në kushtet kur firmat dhe investitorët nuk janë njësoj të informuar (asimetria e
informacionit) investitorët janë të prirur të verifikojnë aftësinë paguese të firmave duke
bërë që të rriten kostot e marrjes dhe të dhënies së huasë dhe duke diktuar sjelljen e
sipërmarrësve. Në këtë rast pagesat e pritshme të sipërmarrësit ndaj investitorit janë të
barabarta me koston e huasë [(1+r)(1-W)] plus kostot e verifikimit të investitorit. Të
ardhurat e pritshme të sipërmarrësit janë të barabarta me produktin e pritshëm minus
koston e huasë [(1+r)(1-W)] dhe të verifikimit (c).
Vihet re se asimetria e informacionit (ose problemi i agjensisë) zvogëlon të ardhurat e
pritshme të sipërmarrësit dhe të financuesve në masën e kostos së verifikimit dhe
dekurajon investimet. Asimetria e informacionit prek edhe aftësinë e sipërmarrësve për
financim të brendshëm. Gjithashtu, një rënie e produktit aktual zvogëlon mirëqenien e
38
sipërmarrësit duke rritur kështu kostot e agjensisë dhe dukë zvogëluar investimet. Një
rritje në normat e interesit rrit kostot e agjensisë dhe dekurajon investimet pasi rritet
shuma totale që sipërmarrësi duhet ti paguajë financuesit. Nga ana tjetër nëse
konsiderojmë taksat dhe riskun edhe ato do të rrisin koston e agjensisë dhe do të ndikojnë
investimet. Konkludojmë se sistemi financiar ndikon investimet dhe produktin total.
Imperfeksionet e tregut financiar kanë një efekt më të madh tek investimet financimi i të
cilave është i lidhur ngushtësisht me burime të jashtme financimi.
3.7.11. Faktorët përcaktues të investimeve në nivelin e firmës
Mendohet se niveli i investimeve ndikohet nga shumë faktorë. Sipas Slavin, katër faktorë
janë përcaktues kryesorë të investimeve të sektorit privat në nivel mikroekonomik.
1. Niveli i shitjeve. Nëse një biznes nuk arrin të shesë produktet e tij atëherë nuk ka
më nxitje për të investuar. Por, nëse ecuria e biznesit duket e mirë dhe
pritshmëritë mbi shitjet janë të larta për muajt e ardhshëm, atëherë biznesi do të
dëshirojë të shtojë inventaret e tij. Nëse parashikimi mbi shitjet duket i lartë për
vitet e ardhshme, atëherë biznesi do të dëshirojë të investojë në pajisje dhe njësi të
tjera prodhuese.
Ngopja e kapacitetit prodhues përfaqëson një referencë kryesore për vendimet e
firmave për të investuar. Pritshmëritë për shitjet në të ardhmen do të ndikojnë
investimet në qoftë se kapaciteti i tanishëm nuk është i mjaftueshëm për tu
përputhur me rritjen e parashikuar në sasinë e kërkuar dhe firma është e
angazhuar të përmbushë të gjitha porositë. Për një normë të dhënë të raportit të
kapitalit fiks ndaj shitjeve, investimi i kërkuar do të jetë (në një metodë shumë të
thjeshtuar të vlerësimit) sa ky raport shumëzuar shitjet e reja shtesë të pritshme.
Për më tepër, risi të reja të teknologjisë dhe nevoja për të imituar konkurrentin
mund të detyrojë firmat që të investojnë.
2. Norma e shfrytëzimit të kapaciteteve12
. Në përgjithësi, firmat e prodhimit
përdorin rreth 80 - 85 % të kapacitetit të tyre. Kur ecuria e biznesit është e mirë,
norma e shfrytëzimit të kapaciteteve afrohet deri në 90 për qind; gjatë recesioneve
të rënda, kjo normë ulet afër 70 për qind. Norma e shfrytëzimit të kapaciteteve
është një përcaktues i investimeve në ndërtesa, fabrika dhe makineri. Nëse norma
e shfrytëzimit të kapaciteteve është e ulët, firmat e biznesit nuk do të investojnë
sepse një pjesë e pajisjeve dhe fabrikave nuk është në përdorim.
3. Norma e interesit. Norma e interesit është kostoja e marrjes së parave hua. Në
përgjithësi, për norma më të ulëta të interesit, aq më shumë firmat e biznesit do të
marrin hua. Por, se sa shumë do të marrë hua biznesi, ose nëse do të marrë hua në
ndonjë rast të veçantë, është e nevojshme të krahasohet norma e interesit me
normën e pritshme të fitimit nga investimi.
4. Norma e pritshme e fitimit13
. Marrëdhënia midis normës së interesit dhe normës
së pritur të fitimit u theksua nga John Maynard Keynes në pikën e tij të referimit
“The General Theory of Employment, Interest, and Money”. Keynes ka thënë se
12
Norma e shfrytëzimit të kapaciteteve është përqindja e impianteve dhe pajisjeve që është në të vërtetë
duke u përdorur në çdo kohë të dhënë. Mqse do të ishte praktikisht e pamundur për të përdorur çdo ditë të
gjitha fabrikat, zyrat dhe makineritë, gjithmonë do të ketë disa prej tyre të cilat nuk do të përdoren. 13
Ndryshe quhet efiçenca marxhinale e kapitalit ose investimit.
39
çdo mundësi për të fituar do të shfrytëzohet për sa kohë sa norma e pritur e fitimit
(të cilën ai e quajti "efiçenca marxhinale e kapitalit") do tejkalojë normën e
interesit: "Norma e investimeve do të shtyhet në përgjithësi deri kur të paktën
efiçenca marxhinale e kapitalit është e barabartë me normën e tregut të interesit”
(Slavin, 2009).
Megjithatë, evidenca empirike e mikrodatave tregon se investimi - në nivelin mikro -
është i rrallë dhe i trazuar. Ka periudha në të cilat firmat vendosin të mos investojnë dhe
periudha e episode të mëdha të investimeve.
Shpenzimet për investime janë si një bast në të ardhmen. Nëse basti është i humbur,
produkti nuk ka gjetur një treg fitimprurës dhe shuma e shpenzimeve të investimeve
rezulton të jetë një kosto që nuk mund të mbulohet. Në rastin ekstrem, investimi është i
pakthyeshëm. Shoqëruar me pasiguri të, pakthyeshmëria bëhet një determinant mjaft i
rëndësishëm i niveleve të investimeve në të gjithë industritë.
3.8. Literatura empirike
Ekonomia ka ekzistuar si shkencë për të paktën 225 vjet ose diçka më shumë, që kur u
shfaq “Pasuria e Kombeve” e Adam Smith-it. Njëri prej zhvillimeve më të mëdha të saj
në gjysmën e dytë të shekullit të shkuar, e njëherësh njëri prej përmirësimeve më cilësore
të kësaj kohe, është prirja gjithnjë e më e madhe e ekonomisë kah mbledhjes dhe studimit
të të dhënave empirike në një rrugë më rigoroze (Hendersen, 2007).
Kështu, investimet e sektorit privat gjatë viteve 80’ kanë qenë më të lidhura në mënyrë të
drejtpërdrejtë me rritjen ekonomike në vendet në zhvillim se sa investimet publike. Duke
ditur që investimet private luajnë rol kyç në gjenerimin e rritjes ekonomike dhe në
përpjekje për të përcaktuar se cilët janë faktorët që ndikojnë investimet private janë kryer
një sërë studimesh empirike. Më poshtë paraqiten rezultatet e disa studimeve të cilat kanë
hulumtuar dhe kanë hedhur dritë mbi faktorët përcatues të Investimeve Private në nivel
makroekonomik në vendet në zhvillim. Gjithashtu janë paraqitur edhe studime të cilat
kanë hulumtuar mbi faktorët përcaktues të Investimeve Private në nivel mikroekonomik
(nivelin e firmave). Megjithatë, studimet e këtij lloji janë më të pakta për shkak të
kufizimit primar, mungesës apo vështirësisë së mbledhjes të të dhënave.
Në artikullin me titull “Private Investment in Developing Countries” të autorëve Joshua
Greene dhe Delano Villanueva analizohet në mënyrë empirike efekti i disa variablave
politik dhe makroekonomik mbi normën e investimeve private ndaj PBB-së në vendet në
zhvillim për periudhën 1975 – 87. Impakti i këtyre variablave është studiuar përpara
krizës së borxhit (përpara 1982-it) dhe pas periudhës së krizës së borxhit. Artikulli i tyre
hedh një vështrim paraprak se si faktorë të ndryshëm makroekonomik ndikojnë
investimet private. Midis faktorëve të marrë në konsideratë janë: [1] rritja ekonomike dhe
niveli i të ardhurave për frymë; [2] stabiliteti makroekonomik (i përfaqësuar nga normat e
ulëta të inflacionit; [3] niveli i normës reale të interesit; [4] barra e borxhit (i matur nga
norma e borxhit ndaj PBB-së) dhe [5] norma e investimeve të sektorit publik. Autorët
40
kanë marrë në studim 23 shtete14
dhe nëpërmjet të dhënave në seri kohore dhe të
kryqëzuara janë përpjekur për të parë efektet e variablave të sipërpërmendur për
periudhën (1975 – 1982) dhe (1982 – 1987). Gjithashtu është bërë një analizë paraprake
për të evidentuar trendin e investimeve private në këto vende dhe për ta krahasuar atë më
pas me trendin e investimeve publike. Të dhënat për këtë studim janë marrë nga tre
burime kryesore: Pfefferman dhe Madarassy, "Trends in Private Investment in 30
Developing Countries" (1989); FMN, International Financial Statistics( IFS); dhe FMN,
World Economic Outlook( WEO). Dy burimet e para siguruan të dhënat për normat
private dhe publike të investimeve për 23 vendet në mostër. Përveç të dhënave mbi
normat e interesit, të gjitha të dhënat e mbetura janë nga IFS dhe WEO. Të dhënat mbi
normat e interesit janë përpiluar nga burimet kombëtare.
Rezultatet e këtij studimi japin disa mbështetje për hipotezën se normat private të
investimeve në vendet në zhvillim influencohen nga disa variabla të rëndësishëm
makroekonomik. Testet ekonometrike të ndërmarra mbështëein pikëpamjen se norma
reale e interesit dhe norma e rritjes ekonomike, norma e inflacionit vendase, barra e
borxhit të jashtëm, dhe në një masë më të vogël, normat e investimeve publike kanë qenë
të gjithë përcaktues të rëndësishëm të normave private të investimeve në këto vende gjatë
periudhës së post 1974-ës.
Prej këtyre variablave norma e inflacionit vendas dhe barra e borxhit të jashtëm duket se
kanë pasur një ndikim negativ në normat e investimeve private, ndërsa ritmet e rritjes
ekonomike, investimet publike dhe në veçanti PBB për frymë për periudhën 1975-1981
kanë pasur një efekt pozitiv. Këto rezultate sugjerojnë se investimet e sektorit publik kanë
qenë plotësuese të investimeve private në këto shtete. Gjithashtu, në përputhje me
teorinë standarde neoklasike, norma reale e interesit është e lidhur negativisht me normat
private të investimeve.
Vihet re se disa variabla, në veçanti norma reale e interesit, norma e inflacionit vendas,
niveli PBB-së për frymë, dhe në një masë më të vogël norma e investimeve publike, kanë
pasur një ndikim më të madh në investimet private gjatë 1975-1981, para fillimit të
krizës së borxhit, sesa
më pas. Këto rezultate japin disa mbështetje për pikëpamjen se vendet me norma rritje
më të larta dhe nivelet e të ardhurave më të larta, me më shumë stabilitet makroekonomik
(në forma e normave të ulëta të inflacionit), barrave më të vogla të borxhit dhe normat më
të larta të investimeve publike kanë nivele të larta të investimeve private.
Në mënyrë të përmbledhur mund të themi se analiza empirike e këtyre autorëve arriti në
përfundimin se norma e investimeve private është e lidhur pozitivisht me rritjen reale të
PBB-së reale, nivelin e PBB-së për frymë, dhe normën e investimeve në sektorin publik.
Investimet private janë të lidhura negativisht me normat reale të interesit, inflacionin e
brendshëm, raportin e borxhit ndaj PBB-së. Ndikimi i shumicës së variablave ishte më i
madh përpara krizës së borxhit të 1982-it (Greene & Villanueva, 1991).
14
Shtetet e marra në studim janë: Argjentina, Bolivia, Brazili, Kili, Kolumbia, Kosta Rika, Ekuadori,
Guatemala, India, Kenia, Republika e Koresë, Meksika, Pakistani, Peruja, Filipinet, Singapori, Siri Lanka,
Tailanda, Tunizia, Turqia, Uruguaj, Venezuela dhe Zimbabve.
41
Në artikullin me titull “Short and Long Run Determinants of Private Investment in
Argentina” të autorëve Pablo Acosta dhe Andres Loza analizohen në mënyrë empirike
faktorët makroekonomikë që potencialisht mund të ndikojnë në vendimet e investimit në
Argjentinë në një perspektivë të shkurtër, të mesme dhe afat të gjatë. Në studimin e tyre
është studiuar si teoria edhe literatura empirike në mënyrë që të identifikojnë një funksion
të investimeve private për tre dekada, (1970-2000). Rezultatet sugjerojnë se vendimet për
investime në afat të shkurtër, ndikohen nga luhatjet në kthime (kursi këmbimit,
liberalizimi tregtisë) dhe kërkesa agregate. Përveç kësaj, ka prova të efektit "crowding-
out" të investimeve publike. Në afat të gjatë, rruga drejt akumulimit të kapitalit duket të
jetë e varur nga tregjet e mirë-zhvilluara financiare dhe të kreditit nga perspektivat e
qëndrueshmërisë fiskale.
Autorët kanë operuar me seri kohore për një periudhë 30 vjeçare (1970 – 2000). Variablat
e përdorur në këtë studim janë: [1] Investimet Private (të cilat janë llogaritur nga autorët
si diferencë midis investimeve totale bruto dhe investimeve qeveritare; [2] PBB-ja; [3]
borxhi i jashtëm si % ndaj PBB-së; [4] koefiçienti i liberalizimit të tregtisë (shuma e
eksporteve dhe importeve ndaj PBB-së); [5] norma reale e këmbimit; [6] çmimi i të
mirave kapitale dhe [7] norma e inflacionit. Të dhënat për të gjitha seritë kohore vjetore
janë marrë nga FMN (International Financial Statistics) ndërsa të dhënat për borxhin e
jashtëm nga faqja zyrtare e World Bank (World Bank Development Indicators). Në këtë
studim nuk është marrë në konsideratë norma reale e interesit si një variabël përcaktues i
investimeve pasi në Argjentinë gjatë shekullit të njëzetë episodet rregulluese dhe
inflacioniste kanë bërë që gjatë disa periudhave normat reale të interesit të jenë negative.
Më pas seritë kohore janë testuar për stacionaritetin duke përdorur testin ADF15
.
Rezultatet e këtij studimi tregojnë se niveli i outputit dhe investimet private janë të lidhur
pozitivisht me njëri tjetrin ndërsa niveli i borxhit të jashtëm dhe liberalizimi i tregtisë janë
të lidhur negativisht më investimet. Vlerësimet e tyre konfirmojnë shumicën e rezultateve
empirike që ndikojnë investimet të gjetura në literaturë nga autorët: perspektivat e rritjes
(prodhimi), përfitueshmëria (liberalizimi i tregtisë), dhe qëndrueshmërinë (financimi i
brendshëm, niveli borxhit të jashtëm).
Me qenë se autorët kanë studiuar lidhjen midis variablave si në afat të gjatë dhe në afat të
shkurtër vihet re se në afat të gjatë efekti i investimeve publike zbehet duke dobësuar
lidhjen midis tyre dhe investimeve private. Kjo sugjeron se midis dy sektorëve, atij
publik dhe privat, ekziston një lloj konkurrence për burime. Gjithashtu, ndërkohë që
impakti imediat i inflacionit duket sikur stimulon investimet, gjatë kohës efekti zbehet
dhe bëhet negativ.
Ndërsa rritja e liberalizimit të tregtisë (dukshëm në vitet nëntëdhjetë) duket të ketë pasur
një efekt negativ në investimet në afat të shkurtër, duke ndikuar kryesisht sektorët më të
ekspozuar ndaj konkurrencës së jashtme (jo-eksportuese), evidencë kjo që shkon kundër
pranisë së një rregullimi në procesin e prodhimit në këto industri gjatë kësaj periudhe.
15
Testi Augmented Dick Faller shërben për të parë trendin dhe nëse seritë kohore janë stacionare apo jo.
Kur operojme me analiza regresive duhet që seritë kohore të jenë stacionare në mënyrë që koefiçientët e
vlersësuar të gëzojnë tre vetite e tyre (linearitetin, efiçencën dhe të pazhvendosur).
42
Edhe çmimi relativ i mallrave kapitale është gjithashtu i rëndësishëm (ndonëse çuditërisht
në drejtim të kundërt siç parashikohej nga autorët). Përveç kësaj, në kontrast me
evidencat në afat të gjatë, në afat të shkurtër një nivel i lartë i borxhit të jashtëm do të
sinjalizonte një vlerësim të mirë të kredisë. Së fundi, siç supozohet, disponueshmëria e
kreditit lejon nivele të larta të investimeve private.
Në mënyrë të përmbledhur mund të themi që ritmi i akumulimit të kapitalit nga sektori
privat përcaktohet në afat të shkurtër, nga faktorë kalimtarë si kursi i këmbimit,
inflacioni, liberalizimi tregtisë si dhe nga luhatjet në nivelin e kërkesës agregate. Analiza
tregon gjithashtu prezencën e efektit “crowding out” të investimeve që vjen nga vendimet
qeveritare për investime duke konkurruar për burimet që mund të shfrytëzohen nga
sektori privat (Acosta & Loza, 2005).
Në artikullin “Determinants of Private Investment in Brazil: An Empirical Analysis of the
period 1996 – 2011” i autorëve Carlos Alberto Arruda de Oliveira, Hugo Ferreira Braga
Tadeu, Jersone Tasso Moreira Silva Fundacao Dom Cabral dhe Bradesco Innovation
Center Brazil analizohen në mënyrë empirike se cilët janë faktorët kyç që duhen
konsideruar kur merren vendime lidhur me investimet. Studimi i tyre ka evidentuar se
investimet publike në infrastrukturë plotësojnë dhe ndihmojnë investimet private (efekti
crowding – in), ndërsa investimet publike jo infrastrukturore e përmbysin këtë efekt mbi
investimet private. Të gjithë variablat që studiuesit kanë marrë në konsideratë i janë
përmbajtur teorisë me përjashtim të normës reale të interesit i cili ka rezultuar pozitiv por
jo i rëndësishëm në model.
Autorët kanë operuar me seri kohore për periudhën 1996 – 2011. Variablat që ata kanë
marrë në konsideratë për të shpjeguar investimet private janë: [1] investimet publike të
cilat i kanë ndarë më tëj në [2] investime infrastrukturore (energji elektrike,
telekomunikacion dhe transport) dhe [3] investime jo infrastrukturore; variabla të tjerë
janë [4] GDP (real gross domestic product); [5] norma reale e interesit; [6] norma e
inflacionit; [7] çmimet relative të të mirave kapitale; [8] taksat (si % ndaj GDP-së); [9]
barra e borxhit; [10] norma reale e këmbimit dhe [11] një variabël cilësor për të
kontrolluar periudhën e krizave botërore. Seritë kohorë më pas i janë nënshtruar testit
ADF për stacionaritetin. Autorët arritën në përfundimin se të gjithë variablat, me
përjashtim të normave të interesit dhe barrës së borxhit rezultuan të rëndësishëm në
model. Në mënyrë më specifike efekti i GDP-së dhe Investimeve Publike Infrastrukturore
është pozitiv ndërsa efekti i pjesës së mbetur të variablave është negativ. Rezultatet e
këtij studimi janë në koherencë me pritshmëritë e autorëve nga rishikimi i literaturës
(Oliveira, Tadeu, Cabral, & FDC, 2012).
Në artikullin “Crowding – Out Effect of Public Investment on Private Investment: An
Empirical Investigation” i autorëve Altin Gjini dhe Agim Kukeli analizohet sjellja e
investimeve private në ekonomitë në tranzicion në Europën Lindore. Objektivi kryesor i
artikullit të tyre është investigimi i efektit të investimeve publike mbi investimet private.
Nisur nga teoria neoklasike pritshmëria e autorëve është që të evidentohet efekti
crowding out i investimeve publike ndaj atyre private. Rezultatet e tyre paraprake
43
evidentuan se ndërkohë që efekti crowding out ishte i vërtetë për vendet në Perëndim nuk
rezultonte i tillë për vendet në Lindje.
Autorët kanë kryer një studim për periudhën 1991 – 2009 (19 vjet), për vendet e Europës
Lindore me seri kohorë të përftuara nga të dhënat e Bankës Botërore (World Bank
Indicators). Janë marrë në studim 11 shtete16
të cilat janë ndarë në dy grupe. Grupi i parë
përfshin vendet në zhvillim (Shqipëria, Bullgaria, Rumania, Latvia, Lituania, Maqedonia)
dhe grupi i dytë përfshin vendet e zhvilluara (Kroacia, Estonia, Polonia, Republika
Sllovake dhe Sllovenia). Variablat e marrë në studim janë: [1] Investimet e Brendshme
Bruto; [2] Investimet Publike Bruto; [3] norma reale e interesit; [4] Kreditimi vendas i
siguruar nga sektori bankar (si % ndaj GDP-së); [5] indeksi i çmimit të konsumatorit (si
matës i inflacionit). Pritshmëritë e autorëve janë që midis investimeve private dhe atyre
publike ekziston një lidhje pozitive, normat e interesit ndikojnë negativisht investimet
private, kreditimi bankar ndikon pozitivisht mbi investimet, inflacioni ndikon negativisht
mbi investimet dhe midis dy grupeve të shteteve të marra në studim ekzistojnë diferenca
për sa i përket efektit të investimeve publike ndaj investimeve private.
Rezultatet empirike të këtij studimi janë në koherencë me pritshmëritë e autorëve. Vihet
re se nuk ekziston efekti crowding – out i investimeve private por ndikimi i investimeve
publike është më i madh tek vendet në zhvillim krahasuar me vendet e zhvilluara të marra
në studim (Gjini & Kukeli, 2012).
Në artikullin “What’s driving Private Investment in Malaysia? Aggregate trends and firm
level data”, i autorëve Roberto Guimaraes dhe Olaf Unteroberdoerster analizohet sjellja e
investimeve private si në nivel makroekonomik ashtu edhe në nivel mikroekonomik.
Krahasuar me artikujt e tjerë të analizuar dhe studiuar në këtë teme doktorature, në
artikullin e këtyre dy autorëve është marrë në konsideratë edhe perceptimi i investitorëve
si një faktor përcaktues i sjelljes së investimeve dhe ka rezultuar një variabël i
rëndësishëm krahas variablave të tjera të marrë në konsideratë.
Autorët kanë studiuar sjelljen e investimeve private ne Malajzi për periudhën 1973 –
2004. Variablat e marrë në konsideratë për të shpjeguar investimet në nivel
makroekonomik janë: [1] norma e interesit; [2] norma e kreditimit të sektorit privat (si %
ndaj GDP-së); [3] investimet publike; [4] norma e këmbimit; [5] GDP-ja; [6] një variabël
cilësor për të parë impaktin e krizave dhe perceptimet e investitorëve; si edhe variabli i
varur [7] investimet private. Variablat e marrë në konsideratë për të shpjeguar investimet
në nivel mikroekonomik janë: [1] shitjet; [2] cash flow (i cili mat financimin e brendshëm
ose përfitueshmërinë aktuale); [3] stoku i likujditeteve; [4] leva (raporti borxh/aktive) për
të matur efektin financiar të ristrukturimit të investimeve; [5] madhësia e firmës dhe [6]
niveli i investimeve private.
Analiza empirike në nivel makroekonomik tregon se midis GDP-së dhe investimeve
private ekziston një lidhje e fortë dhe e rëndësishme si në afat të gjatë ashtu edhe në afat
të shkurtër. Gjithashtu periudhat e krizës në Malajzi kanë ndikuar negativisht në sjelljen e
16
Shqipëria, Bullgaria, Kroacia, Estonia, Latvia, Lituania, Maqedonia, Polonia, Rumania, Republika Sllovake dhe Sllovenia.
44
investimeve, gati duke i përgjysmuar ato. Për sa i përket normës së këmbimit, ka
rezultuar një variabël jo i rëndësishëm në modelin e autorëve. Ndërkohë norma e interesit
ka sjell një ndikim negativ në investimet në afat të shkurtër por jo në masë të
konsiderueshme. Kreditimi i sektorit privat ka rezultuar jo i rëndësishëm, pa ndikim
ndërsa normat e larta të investimeve publike nuk kanë rezultuar të kenë ndonjë efekt të
rëndësishëm në afat të shkurtër mbi investimet private.
Analiza empirike në nivel mikroekonomik ka treguar se madhësia e firmës17
dhe
investimet janë ngushtësisht të lidhura me njëra tjetrën dhe pozitivisht. Gjithashtu cash
flow dhe leva ndikojnë tek investimet ndonëse jo në një masë të fortë. Kështu nivele më
të larta të cash flowt pritet të sjellin norma më ta larta të investimeve duke nënkuptuar që
posedimi i financimit të brendshëm është i rëndësishëm për marrjen e vendimeve për
investim. Leva rezulton të ketë pasur një efekt negativ mbi investimet. Variablat e tjerë
kanë rezultuar jot ë rëndësishëm në model. Impakti i shitjeve mbi investimet edhe pse
pozitiv rezulton jo i rëndësishëm, gjithashtu edhe likujditetet18
. Cash flow ka rezultuar i
rëndësishëm për firmat e vogla dhe ato të sektorit të shërbimeve. Likujditetet gjithashtu
kanë ndikim pozitiv dhe të rëndësishëm në sektorin e shërbimeve. Në mënyrë të
përmbledhur mund të thuhet se për rastin e Malajzisë, analiza empirike evidenton
diferenca të sjelljes së investimeve midis sektorëve dhe madhësisë së firmave të marra në
studim.
Një ndër kufizimet e artikullit të mësipërm ka qenë saktësia e të dhënave për variablat ne
nivel mikroekonomik (Guimaraes & Unteroberdoerster, 2006).
Një analizë e veçantë për nga natyra e variablave shpjegues të marrë në konsideratë është
ajo e artikullit me temë “Economic Security, Private Investment and Economic Growth in
Developing Countries” që ka si fokus studimin e 53 shteteve në zhvillim, e cila
evidenton se rritja e sigurisë ekonomike fuqizon investimet private dhe rritjen
ekonomike. Në këtë studim risku i shpronësimit, shkalla e lirisë civile dhe niveli i
burokracisë ndikojnë sjelljen e investimeve private. Në afat të shkurtër terrorizmi politik,
dhe në afat të gjatë korrupsioni dhe prishja e kontratave gjithashtu ndikojnë negativisht
investimet private dhe rritjen ekonomike (Poirson, 1998).
17
Autorët për të kategorizuar firmat sipas madhësisë i janë referuar shitjeve dhe kapitalizimit të tregut. 18
Likujditetet në këtë rast janë stoku i cash-it dhe letrat me vlere afat shkurtër.
45
KREU IV – METODOLOGJIA
4.1. Metodologjia dhe të dhënat
Për realizimin e këtij punimi, një vend të veçantë ka zënë metodologjia e përdorur.
Burimet e të dhënave dhe cilësia e tyre ndihmon në kryerjen e analizave të besueshme
dhe të përdorshme për qëllime kontrolli apo parashikimi.
Ky studim është konceptuar në dy pjesë. Së pari, analiza e faktorëve përcaktues të
Investimeve të Brendshme në nivel makroekonomik për rastin e Shqipërisë dhe së dyti,
analiza e faktorëve përcaktues të investimeve në nivelin e firmës për qarkun e Elbasanit.
Ngritja e bazave të shëndosha për të përcaktuar modelet mbi të cilat do të ndërtohen
analizat empirike për objektin e studimit të këtij disertacioni do të kalojë në disa faza:
Faza 1: Rishikimi i literaturës dhe literatura empirike.
Në mënyrë që hipotezat e ngritura dhe puna kërkimore të ngrihen në nivel logjik dhe real
është e nevojshme që të shqyrtohet teoria ekonomike mbi objektin e studimit. Në rastin
konkret do të shqyrtohen tekste të autorëve të ndryshëm ndërkombëtarë dhe kombëtarë
mbi teoritë kryesore të investimeve dhe implikimeve që lidhen me to, artikuj shkencorë
teorik dhe empirik që hedhin dritë edhe në nivelin praktik të studimit të investimeve
private për shtete të ndryshme apo grup shtetesh për vendet në zhvillim (që i përafrohen
më shumë realitetit shqiptar dhe do të ndihmojnë edhe për përzgjedhjen e variablave që
do të merren në konsideratë në këtë studim), konferenca ndërkombëtare dhe kombëtare.
Faza 2: Përzgjedhja e të dhënave
Pas shqyrtimit të literaturës teorike dhe empirike dhe disponibilitetit të të dhënave, është
krijuar një ide më e qartë mbi variablat të cilët duhet të merren në konsideratë për
kryerjen e analizës empirike.
Në nivelin makroekonomik variablat me të cilët do të punohet janë:
12. Investimet Private, një variabël i cili i referohet investimeve të sektorit privat në
pajisje, makineri, materiale apo ndërtesa dhe fabrika. Ky variabël është i shprehur
në vlerë (miliard lekë).
13. Investimet Qeveritare, një variabël i cili i referohet investimeve të qeverisë në
pajisje, makineri, përmirësime të tokës dhe rrugëve, shkollave, spitaleve etj dhe
është i shprehur në vlerë (miliard lekë).
14. Norma e interesit, norma reale e interesit (e rregulluar me inflacionin), e shprehur
në përqindje.
15. PPI (2010 = 100), i referohet indeksit të çmimit të prodhuesit dhe është një
variabël alternativ për matjen e efektit të çmimit të të mirave kapitale mbi
investimet private. Shprehet në përqindje.
16. PBB, produkti i brendshëm bruto është një variabël i cili shprehet në vlerë
(miliard lekë).
46
17. Inflacioni (CPI), për matjen e inflacionit do të përdoret Indeksi i Çmimit të
Konsumatorit (2010 = 100) dhe është një variabël i shprehur në përqindje.
18. Barra e borxhit ndaj PBB-së, shpreh borxhin e përgjithshëm qeveritar dhe
paraqitet si përqindje ndaj PBB-së.
19. Tregtia neto, një variabël i cili paraqitet si diferencë midis eksporteve dhe
importeve dhe shprehet në vlerë (miliard lekë).
20. Taksat, është një variabël i cili shpreh nivelin e taksave që firmat paguajnë si
përqindje ndaj fitimeve dhe shprehet në përqindje.
21. Kreditimi i sektorit privat nga sektori bankar, është një variabël i cili shpreh
burimet financiare që firmat sigurojnë nga institucionet financiare dhe shprehet si
përqindje ndaj PBB-së.
22. Lloji i taksës së aplikuar, i cili është një variabël cilësor dhe merr vlerën [1] në
rastin e taksës progresive dhe merr vlerën [0] në rastin e taksës së sheshtë.
Në nivelin mikroekonomik variablat potencial më të cilët do të punohet janë:
9. Niveli i investimeve, një variabël i cili shpreh shtesat apo pakësimet në Aktivet e
Qëndrueshme (makineri, pajisje, materiale, etj) dhe shprehet në vlerë (milion
lekë).
10. Vitet e operimit të firmave në treg, një variabël i cili do të marrë në konsideratë
vitin e krijimit të firmave dhe eksperiencën e tyrë në treg, shprehet në terma
sasiorë (vite).
11. Madhësia e firmave, është një variabël i cili do të marrë në konsideratë
klasifikimin e tyre sipas nivelit të xhiros vjetore dhe standarteve të kontabilitetit.
Është një variabël cilësor (dummy).
12. Lloji i aktivitetit të firmave (prodhim, shërbim, tregtim, etj),është gjithashtu një
variabël cilësor (dummy).
13. Shitjet ose xhiroja vjetore e firmave, është një variabël i cili shprehet në vlerë
(milion lekë).
14. Financimi i jashtëm ose totali i borxhit (milion lekë).
15. Stoku i likujditeteve, një variabël i cili do të shprehet në vlerë (milion lekë).
16. Fitimi, një variabël i cili shprehet në vlerë (milion lekë).
Faza 3: Mbledhja e të dhënave
Për studimin e faktorëve përcaktues të investimeve në nivel makroekonomik dhe
mikroekonomik, të dhënat mbi variablat do të merren nga:
- Faqja zyrtare e Bankës Botërore për indikatorët e zhvillimit për rastin e Shqipërisë
(www.worldbank.org/developmentindicators);
- Faqja zyrtare e Fondit Monetar Ndërkombëtar
(www.imf.org/financialstatistics);
- Qendra Kombëtare e Regjistrimit
(www.qkr.gov.al);
- Asistencë e zyrave të kontabilitetit
- INSTAT;
- Publikime të Bankës së Shqipërisë.
47
Për studimin e faktorëve përcaktues të investimeve në nivelin e firmës, duhet theksuar se
mbledhja e të dhënave nuk paraqitet aq e lehtë si në rastin e parë pasi nuk ekzistojnë
shumë burime dytësore. Ndërsa në rastet e pyetësorëve, në përgjithësi të anketuarit janë
të ndjeshëm ndaj pyetjeve që lidhen me të dhëna sasiore të tilla si: niveli i të ardhurave të
realizuara, shitjeve, investimeve etj. Për këtë është kërkuar asistenca e zyrave të
kontabilitetit në qytetin e Elbasanit për të marrë informacion për të paktën 200 firma ku
do të ruhet anonimiteti i subjekteve private.
Gjithashtu do të shfrytëzohet faqja zyrtare e Qendrës Kombëtare të Regjistrimit në të
cilën publikohen online të dhëna mbi pasqyrat financiare të bizneseve dhe historiku i tyre.
Faza 4: Analiza e të dhënave
Për analizën përshkruese dhe analitike të të dhënave do të përdoret programi statistikor
SPSS versioni 21.
Për analizën makroekonomike, variablat paraqiten në formën e serive kohore për një
periudhë 24 vjeçare (1992 – 2014), me përjashtim të variablit cilësor “lloji i taksës”.
- Për këtë arsye, seritë kohore së pari do të testohen për të parë nëse janë të
qëndrueshme apo jo duke përdorur testin statistikor Ljung –Box dhe në rast se
seritë kohore ose ndonjëra prej tyre nuk do të rezultojë e qëndrueshme ato do të
transformohen deri sa të bëhen të tilla.
- Niveli i zgjedhur i rëndësisë alfa, do të jetë 5% për të gjitha analizat empirike.
- Për testimin e rëndësisë së modelit dhe rëndësisë individuale të variablave do të
përdoret testi i Fisherit “F” dhe vlera e probabilitetit (p-value).
- Për të parë nivelin e shpjegueshmërisë së variablit të varur nga variablat e pavarur
do të përdoret koefiçienti i përcaktueshmërisë (i njohur si R Square në literaturën
ndërkombëtare).
- Gjithashtu modeli do ti nënshtrohet testeve të normalitetit duke përdorur
statistikat “S” (koefiçienti i asimetrisë) dhe “K” (koefiçienti i rrafshësisë) si edhe
testin Kolmogorov – Smirnov dhe Shapiro – Wilk;
- testit të autokorrelacionit duke përdorur statistikën DW (Durbin Watson)19
;
- testit të multikolinearitetit duke përdorur koefiçientët e korrelacionit Pearson dhe
Spearman;
- testit të heteroskedasticitetit duke përdorur testet White dhe Breusch – Pagan si
edhe;
- testit të formës funksionale të modelit duke përdorur testin MWD20
dhe testin
Ramsey.
19
Testi i autokorrelacionit Durbin Watson përdoret për të evidentuar autokorrelacionin e termit të gabimit
të analizës së regresionit. Në rast se DW=2 konkludojmë se nuk kemi autokorrelacion. Ne rast se DW<2
konkludojmë që kemi korrelacion pozitiv dhe në rast se DW>2 konkludojmë që kemi korrelacion negativ.
Alarmante është situata kur DW<1, ndërsa në rastin kur korrelacioni është negativ, ndoshta kemi
nënvlerësuar nivelin e rëndësisë së përdorur në analizë (Gujarati, 2004). 20
Testi MasKinnon, White dhe Davidson.
48
Në nivelin mikroekonomik, është synuar një mostër jo më e vogël se 200 biznese në
qarkun e Elbasanit (rrethet Elbasan, Librazhd, Gramsh dhe Peqin) për një periudhë
nga viti 2010 - 2014 ku për secilin variabël do të merret vlera mesatare e tyre (në
rastin e të dhënave sasiore) dhe gjithashtu do të analizohet edhe sjellja e investimeve
për këtë hark kohor duke përdorur analizën ANOVA me një faktor.
Duhet theksuar së në të dyja analizat (makro dhe mikro) është përdorur Metoda e
Katrorëve më të Vegjël për vlerësimin e parametrave të regresionit.
4.2. Hipotezat kryesore dhe pyetjet kërkimore shkencore
Pyetja kryesore mbi bazën e së cilës udhëhiqet ky studim është se cilët janë faktorët
përcaktues të investimeve të brendshmë private në Shqipëri dhe cili është impakti i tyre.
Punimi është konceptuar në dy pjesë që plotësojnë njëra tjetrën. Nga njëra anë kërkohet
të identifikohen dhe analizohen faktorët përcaktues të investimeve në nivel
makroekonomik dhe nga ana tjetër identifikimi dhe analizimi i faktorëve në nivel
mikroekonomik.
Ky punim analizon disa nga faktorët kryesorë që mendohet të ndikojnë investimet private
nisur nga teoria ekonomike dhe literatura empirike. Përcaktuesit makroekonomik të
konsideruar për këtë punim janë: investimet publike, produkti i brendshëm bruto,
inflacioni, borxhi i përgjithshëm qeveritar, norma e interesit, kreditimi bankar, indeksi i
çmimit të prodhuesit, niveli i taksave që bizneset paguajnë, lloji i taksës së aplikuar në
vendin tonë (taksë e sheshtë dhe llojet e tjera), tregtia neto. Përcaktuesit mikroekonomik
janë: madhësia e firmës, shitjet, likujditetet, fitimi, borxhi dhe vitet e operimit në treg të
fimrës.
Pyetja kërkimore shkencore 1.
Cilët janë faktorët përcaktues të investimeve (Yt) në nivel makroekonomik? Cili është
efekti i këtyre faktorëve mbi investimet? A është efekti i tyre pozitiv apo negativ?
Forma funksionale e modelit:
Investimet Privatet = B0 + B1Investimet Publiket - B2Norma e Interesitt - B3CPIt +
B4PBBt +/- B5Kreditimi Bankart - B6Borxhit - B7PPIt - B8Tregtia Netot - B9Lloji i taksëst
- B10Taksatt + εt
Ho: B1 = B1 = B3 = …=Bn = 0
Ha: Të paktën një nga parametrat është i ndryshëm nga zero
H1: Investimet publike ndikojnë pozitivisht investimet private.
H2: Norma e interesit ndikon negativisht investimet private.
H3: CPI (indeksi i çmimit të konsumatorit) ndikon negativisht investimet private.
H4: PBB (produkti i brendshëm bruto) ndikon pozitivisht investimet private.
H5: Kreditimi bankar ndikon pozitivisht ose negativisht investimet private.
H6: Borxhi ndikon negativisht investimet private.
H7: PPI (indeksi i çmimit të prodhuesit) ndikon negativisht investimet private.
H8: Tregtia neto ndikon negativisht investimet private.
49
H9: Lloji i taksës së aplikuar ndikon negativisht investimet private.
H10: Taksat ndikojnë negativisht investimet private.
Pyetja kërkimore shkencore 2.
Cilët janë faktorët përcaktues (X1….Xn) të investimeve (Y) në nivelin mikroekonomik?
Forma funksionale e modelit:
Y = B0 + B1Madhësia e firmës +/- B2Borxhi + B3Shitjet + B4Likujditetet + B5Fitimi -
B6Vitet e operimit në treg të firmës + εi
Ho: B1 = B1 = B3 = …=Bn = 0
Ha: Të paktën një nga parametrat është i ndryshëm nga zero
H1: Madhësia e firmës ndikon pozitivisht investimet private.
H2: Borxhi ndikon pozitivisht/negativisht investimet private.
H3: Shitjet ndikojnë pozitivisht investimet private.
H4: Likujditetet ndikojnë pozitivisht investimet private.
H5: Fitimi ndikon pozitivisht investimet private.
H6: Vitet e operimit në treg të firmës ndikojnë negativisht investimet private.
50
KREU V – REZULTATET
5.1. Analiza e të dhënave në nivel makroekonomik
Përpara se të proçedohet me kryerjen e analizave empirike, në tabelën e mëposhtme
paraqiten pritshmëritë për ndikimin e disa variablave makroekonomik mbi investimet
private. Këto pritshmëri janë ngritur mbi kontekstin teorik të këtij studimi dhe studimeve
empirike të autorëve të tjerë kombëtarë dhe ndërkombëtare të marrë në konsideratë për
punimin e kësaj doktorature. Në fund të analizës do të paraqitet ndikimi i këtyre
variablave mbi investimet private në Shqipëri dhe fakti nëse ato kanë rezultuar të
rëndësishëm ose jo.
Tabela 5.1. Pritshmëritë e variablave makroekonomik mbi Investimet Private në
Shqipëri
Variablat e pavarur Ndikimi i tyre (+ ose -)
Investimet Qeveritare +
Norma reale e interesit -
Produkti i Brendshëm Bruto +
Inflacioni -
Tregtia Neto -
Taksat -
Kreditimi Bankar +/-
Lloji i taksës së aplikuar -
Borxhi i përgjithshëm -
Indeksi i çmimit të prodhuesit -
5.1.1. Testimi i stacionaritetit të variablave
Etapa e parë në analizën e të dhënave përkon me testet e stacionaritetit të variablave për
të parë nëse ato janë të qëndrueshme ose jo. Për të testuar stacionaritetin është përdorur
statistika Ljung-Box e cila duhet të jetë e ndryshme nga zero për të konkluduar që një
variabël është i qëndrueshëm.
H0: Seria kohore është stacionare
H1: Seria kohore është jo stacionare
Nga testimi ka rezultuar se të gjithë variablat nuk janë të qëndrueshëm.
Në këto kushte janë bërë transformimet përkatëse dhe është arritur në konkluzionin që të
gjithë variablat janë të qëndrueshëm me një diferencë (të integruara të rendit të parë).
Ndërsa variabli “kreditimi i sektorit bankar” rezulton i qëndrueshëm me dy diferenca (të
integruara të rendit të dytë)21
.
21
Rezultatet e stacionaritetit janë pasqyruar në appendix, seksioni A.
51
Më poshtë paraqiten grafikisht seritë kohorë për të parë ecurinë e tyre ndër vite22
.
22
Vijat blu në grafik tregojnë trendin dhe prirjen e serive kohore të cilat janë të paqëndrueshme. Vijat e
gjelbra tregojnë sjelljen e variablave pas tranformimit të tyre me një dhe dy diferenca (të qëndrueshme).
52
53
Ashtu sikurse mund të vihet re edhe nga grafikët, investimet private, PPI-ja, CPI-ja, PBB-
ja, dhe investimet publike kanë shfaqur një trend dhe prirje në rritje gjatë harkut kohor
1992 – 2014. Ndërkohë kurbat e tregtisë neto, borxhit të përgjithshëm qeveritar dhe
kreditimit bankar kanë shfaqur edhe luhatje. Kështu, tregtia neto deri në vitin 2008
shfaqet me një trend në ulje dhe më pas me ulje ngritje të vazhdueshme. Kreditimi bankar
shfaqet me një trend dukshëm në rritje deri në vitin 2010 dhe më pas një prirje në ulje.
Borxhi nga viti 2009 duket në rritje, ndërkohë para kësaj periudhe shfaqet me ulje ngritje
por në nivele jo shumë të dukshme.
5.1.2. Testimi i multikolinearitetit midis variablave
Për testimin e lidhjes shumëfishe midis variablave me njëri tjetrin janë përdorur
koefiçientët e korrelacionit të Pearsonit. Nga analiza e kryer rezulton se disa nga variablat
janë statistikisht të lidhur me njëri tjetrin, pozitivisht apo negativisht.
Tabela 5.2. Korrelacioni i shumëfishtë i variablave (multikolineariteti)
Variablat Korrelacioni Lidhja (+ ose -)
Eksportet Neto – Kreditimi Bankar - 0.468 Negative
Eksportet Neto – Investimet Publike - 0.514 Negative
Eksportet Neto – Investimet Private - 0.494 Negative
Borxhi – Investimet Private - 0.507 Negative
Kreditimi Bankar – Investimet Publike + 0. 513 Pozitive
Investimet Publike – Investimet Private + 0. 822 Pozitive
Investimet Private – Lloji i taksës së aplikuar + 0.474 Pozitive
Nga tabela 5.2 vihet re që nuk ekzistojnë lidhje të forta midis variablave dhe problemi i
multikolinearitetit nuk është thelbësor në këtë rast. Përjashtim bën lidhja midis
investimeve publike dhe atyre private, me r = 0.822, duke konstatuar një lidhje të fortë
pozitive midis dy variablave.
5.1.3. Testimi i formës funksionale dhe rëndësisë së çdo variabli mbi
variablin e varur
Për të testuar formën funksionale të modelit është përdorur testi Ramsey nën hipotezën
zero që lidhja midis variablave është lineare dhe hipotezën alternative që lidhja midis
variablave është jolineare. Nga ana teknike, nëse për një ekuacion të vlerësuar, ku si
variabël i pavarur merret edhe Y2
duhet që Fllog > Fkr në mënyrë që të konkludojmë se
lidhja midis variablave është jo lineare23
.
H0: Lidhja midis variablave është lineare
H1: Lidhja midis variablave nuk është lineare
23
SupozoBjmë se modeli fillestar i vlerësuar është Y X Xi i i i 1 2 2 3 3 për i=1, 2, … N. Testi
Ramsey kërkon që të rivlerësojmë tashmë ekuacionin fillestar në formën:
Y X X Yi i i i i 1 2 2 3 3
2. Nqse Fllog > Fkr, themi se lidhja është jo lineare.
54
Tabela 5.3. Testimi i formës funksionale të Investimeve Private me secilin prej variablave të
pavarur
Variabli Fllog Fkr P-value Forma e lidhjes
PBB 0.536 3.52
(2,19)24
0.179 Lineare
Investimet Publike 20.018 3.52
(2,19)
0.000 Lineare25
Norma e interesit 1.089 3.52
(2,19)
0.357 Lineare
Indeksi i çmimit të
prodhuesit
0.278 3.81
(2,13)
0.762 Lineare
CPI 1.637 3.52
(2,19)
0.221 Lineare
Tregtia Neto 4.417 3.52
(2,19)
0.027 Lineare 26
Kreditimi bankar 2.960 3.57
(2,17)
0.079 Lineare
Borxhi i
përgjithshëm
1.354 3.74
(2.14)
0.29 Lineare
Taksat 1.384 4.76
(2,14)
0.320 Lineare
Tabela 5.4. Impakti dhe rëndësia e çdo variabli mbi Investimet Private
Variabli bo b1 p-value DW R R2
PBB 2.730.101.571 + 0.19 0.038 1.967 0.444 0.197
Investimet Publike 4.262.187.144 + 0.604 0.000 2.162 0.818 0.669
Norma e interesit 30.263.230.648 - 7.563.537.307 0.034 3.264 0.67 0.449
Indeksi i çmimit të
prodhuesit
14.626 + 1.251 0.459** 1.882 0.199 0.04
CPI 21.359.773.864 - 1.642.537.383 0.078* 1.987 0.383 0.147
Kreditimi bankar 14.239.186.113 + 8.903.420.878 0.041 1.784 0.552 0.305
Borxhi i
përgjithshëm
23.187 - 0.192 0.066* 1.777 0.486 0.237
Taksat 14.653.223.646 - 999.360.330 0.651** 1.825 0.176 0.031
Tregtia Neto 11.680.897.566 - 0.237 0.007 1.821 0.596 0.355
Lloji i taksës së
aplikuar
11.071.643.145 37.087.106.355 0.004 2.074 0.589 0.346
*të rëndësishëm në nivelin 10 % të rëndësisë
**të parëndësishëm në model
Tabela 5.4 na jep një përmbledhje të rëndësisë dhe ndikimit të disa prej variablave të
pavarur të cilët kanë lidhje lineare me variablin tonë të pavarur Investimet Private.
24
Vlerat në kllapa përfaqësojnë shkallët e lirisë. 25
Shiko tabelën 5.5 26
Shiko tabelën 5.6
55
Me qenë se disa prej variablave rezultuan në lidhje jo lineare me variablin e varur,
trajtimi i tyre do të bëhet në mënyrë specifike. Së pari ato u janë nënshtruar testit MWD
(MacKinnon White Davidson Test) nën hipotezën zero që lidhja midis variablave është
lineare dhe hipotezën alternative që lidhja është logaritmike27
. Nga rezultatet e testeve të
kryera për Investimet Publike, dhe Tregtinë Neto rezulton se lidhja e tyre me Investimet
private nuk është logaritmike. Statistikat për variablat Z1, Z2 dhe Z3 janë 0.323; 0.156
dhe 0.621 (statistikisht jo të rëndësishëm). Në këto kushte është bërë vlerësimi i lidhjes
midis variablave duke përdorur proçedurën provë gabim dhe testet përkatëse si në tabelat
5.5 dhe 5.6.
Tabela 5.5. Forma funksionale e investimeve private me investimet publike
Ekuacion R
2 P-
value
DW bo b1 b2 b3
Linear 0.669 0.000 2.162 4.262.187.144 0.604
Kuadratik 0.678 0.000 2.211 4.568.615.753 0.676 -1.710E-012*
Kubik 0.716 0.000 2.162 424.598.048 0.809 6.197E-012* -1.272E-022*
Lin Log 0.576 0.000 2.493 -3.971.000.000 1.756.587.18
1
*variablat janë të parëndësishëm statistikisht
Nisur nga R2
duket sikur forma e duhur e lidhjes së investimeve private me ato publike
është forma kubike, e ndjekur më pas nga ajo kuadratike dhe lineare. Megjithatë testimi
statistikor sipas rëndësisë së variablave na tregon se forma lineare është më e
përshtatshme dhe na siguron parametra të rëndësishëm statistikisht. Nga pikëpamja
teorike mund të themi që impakti i investimeve publike mbi investimet është pozitiv,
ashtu sikurse na tregon edhe teoria neokejnesiane dhe studimet e autorëve të tjerë
kryesisht për vendet në zhvillim, si në rastin e Shqipërisë. Megjithatë një rritje shume
madhe e investimeve publike (të ngritura në fuqi të dytë dhe të tretë) fillon ta zvogëlojë
impaktin pozitiv të tyre deri duke u kthyer në impakt negativ. Forma funksionale e
investimeve publike me investimet private na ka ndihmuar për të dhënë një përqasje më
specifike të efektit crowding - in dhe crowding - out të investimeve për realitetin shqiptar.
Tabela 5.6. Forma funksionale e tregtisë neto me investimet private Ekuacion
i
R2 P-
value
DW bo b1 b2 b3
Linear 0.314 0.007 1.840 11.680.897.566 - 0.237
Kuadratik 0.317 0.027 1.794 12.490.648.882 - 0.243 - 4.475E-013*
Kubik 0.363 0.04 1.844 14.721.461.025 0.003* -1.328E-012* -5.031E-023*
Log Lin 0.355 0.007 2.401 22.958 - 1.802E-
011
*variablat janë të parëndësishëm statistikisht
27
Supozojme se duam të testojmë formën funksionale të modelit y = b0 + b1x1 + b2x2+...+bnxn. Hapat që
ndiqen jane: 1. Vlerësojmë modelin linear dhe ruajmë vlerat Y të vlerësuara (YF); 2. Vlerësojmë modelin
log-linear dhe ruajmë vlerat LNY të vlerësuara (LNF); 3. Marrim Z1=LNYF-LNF; 4. Vlerësojmë modelin
që Y varet nga variablat X dhe Z1. Refuzojmë H0 nëse koefiçienti i Z1 është statistikisht i rëndësishëm.
56
Efekti i tregtisë neto është pak i dyzuar sepse nga njëra anë rrit konkurrencën dhe
oportunitetet për investitorët nga ana tjetër konsiderohet si një rënie e prodhimit vendas
apo dhënies prioritet të produkteve të importuara duke dëmtuar prodhuesit dhe
investitorët vendas. Shqipëria është karakterizuar nga një bilanç negativ i tregtisë neto,
me importet dukshëm më të larta se sa eksportet. Kjo pasqyrohet edhe në efektin negativ
të tregtisë neto mbi investimet private. Vetëm në ekuacionin kubik vihet re një efekt
pozitiv i tregtisë neto por shumë i vogël, 0.003 miliardë lek për çdo ndryshim me një
njësi në eksportet neto, megjithatë statistikisht nga pikëpamja e parametrave qëndrojnë
forma log lin dhe lineare duke suportuar efektin negativ të tregtisë neto mbi investimet
private në Shqipëri.
5.1.4. Modeli makroekonomik i Investimeve Private në Shqipëri
Për të vlerësuar modelin ekonometrik është përdorur Metoda e Katrorëve më të Vegjël.
Nga analizat paraprake të kryera më parë u vu re që variablat të cilët rezultuan të
parëndësishëm statistikisht janë niveli i taksave dhe PPI. Për këtë arsye këto variabla nuk
janë përfshirë në analizën e mëtejshme të modelit të investimeve private. Në këtë mënyrë,
është vlerësuar modeli me të gjithë variablat e tjerë të marrë në konsideratë dhe rezultatet
janë:
Tabela 5.7. Rezultatet e modelit makroekonomik
Variabli Koefiçientët P-value Shenja e
pritshme
Shenja e
përftuar
Konstantja 2.155 0.780 +/- +
Investimet
Publike
0.314 0.032 + +
Kreditimi
Bankar - 1.974 0.101 +/- -
CPI - 1.752 0.036 - -
Borxhi - 1.367 0.063* - -
PBB 0.209 0.111 + +
Lloji i taksës - 27.324 0.023 - -
Tregtia neto - 0.112 0.092* - -
Norma
interesit
- 0.229 0.054* - -
*të rëndësishëm në nivelin 10% të rëndësisë
p-value 0.001
DW 2.085
R 0.971
R2 0.943
Ekuacioni i përftuar:
Y =2.155 + 0.314 X1 – 1.974 X2 – 1.752 X3 – 1.367 X4 + 0.209 X5 - 27.324 X6 – 0.112 X7 - 0.229 X8
57
Ku:
Y = investimet private
X1 = investimet publike
X2 = kreditimi bankar
X3 = CPI
X4 = Borxhi
X5 = PBB
X6 = lloji i taksës së aplikuar
X7 = tregtia neto
X8 = norma e interesit
Nga rezultatet përfundimtare vëmë re që të gjithë variablat makroekonomik të marrë në
konsideratë kanë rezultuar të rëndësishëm statistikisht me përjashtim të nivelit të taksave
dhe PPI. Ndonëse impakti i tyre është negativ, në përputhje me pritshmëritë, parametrat e
tyre kanë rezultuar jo të rëndësishëm. Gjithashtu impakti i tyre duket që ka ndjekur të
njëjtën shenjë me pritshmëritë e ngritura. Për sa i përket llojit të taksës, rezulton që
format e tjera të taksave të aplikuara deri më tani në vendin tonë kanë sjellë një ulje të
investimeve private më të lartë krahasuar me taksën e sheshtë, rreth 27.324 miliardë më
pak investime. Të tjerë faktorë me ndikim pozitiv tek investimet private janë investimet
publike dhe produkti i brendshëm bruto, ndër të cilat duket që impaktin më të madh e
kanë investimet publike. Për çdo ndryshim me 1 miliardë në investimet publike,
investimet private rriten me 314 milionë lekë. Ndërkohë, inflacioni, borxhi, kreditimi
bankar, norma e interesit dhe tregtia neto influencojnë negativisht investimet private ndër
të cilat vihet re se impaktin më të madh e ka kreditimi bankar i ndjekur nga inflacioni. Për
çdo ndryshim me 1% në normën e kreditimit bankar, investimet ulen me 1.72 miliardë
lekë. Norma më e lartë e kreditimit bankar në vendin tone është shënuar në vitin 2011,
39% dhe më pas ka ardhur në zbritje duke shënuar 35% në vitin 2014. Duket që impakti
negativ i kreditimit ndoshta lidhet me faktin që ende ai nuk ka ardhur në normat e
parashikuara nga qeveria, nga fakti që disa biznese mund të marrin kredi për të shlyer
kreditë paraardhëse dhe nga qëllimi i përdorimit të kredisë. Kredia mund të përdoret si
për konsum ashtu edhe për investim, ndoshta jo e gjithë shuma e kredisë në rastin tonë
mund të ketë shkuar për investim, duke bërë që efekti i kreditimit bankar të jetë negativ.
Në figurën e mëposhtme vihet re që, duke filluar nga viti 2010, norma e kreditimit bankar
ka ardhur në rënie pas një periudhe rritjeje përgjatë 2000 – 2010-ës sikurse është
paraqitur në figurën 3. Ashtu sikurse vihet re, rritja e kreditimit bankar nuk është
shoqëruar me rritje dhe me të njëjtin ritëm rritjeje tek investimet private, e pasqyruar kjo
edhe në rezultatet e analizës makroekonomike.
58
Figura 3. Sjellja e normës së kreditimit bankar dhe investimeve private 1992 – 2014
Gjithashtu inflacioni ndikon negativisht investimet private, për çdo ndryshim me 1 % të
normës së inflacionit, investimet zvogëlohen me 1.752 miliard lek. Ndryshimi me 1 % në
normën e borxhit të përgjithshëm sjell një ulje të investimeve me 1.367 miliard lek. Në
lidhje me efektin negativ të normës së interesit mbi investimet private mund të themi që
gjen vend teoria neoklasike, e cila thekson rëndësinë e saj mbi investimet. Ndryshimi me
1% në normën e interesit shoqërohet me një rënie prej 229 milion lekëve tek investimet
private. Të njëjtën gjë mund të themi edhe për efektin e tregtisë neto, ndërkohë që
eksportet vazhdojnë të mbeten dukshëm më të ulëta se sa importet, ky defiçit tregtar
pasqyrohet negativisht edhe në investimet private duke i zvogëluar ato me 112 milion lek
për çdo ndryshim me një miliard lek në tregtinë neto.
5.1.5. Testi i autokorrelacionit dhe normalitetit të termit të gabimit
Për të testuar autokorrelacionin e termit të gabimit të modelit të përftuar është përdorur
statistika DW.
H0: Termi i gabimit nuk ka autokorrelacion
H1: Termi i gabimit ka korrelacion serial
Në rastin e modelit tonë ka rezultuar DW = 2.085. Me qenë se ndodhet brenda vlerave të
autokorrelacionit konkludojmë që termi i gabimit nuk ka autokorrelacion serial dhe
plotësohet edhe ky supozim i Modelit Klasik të Regresionit.
Për të testuar dhe provuar një nga katër supozimet e përdorura në këtë punim për modelin
e regresionit, supozimin e shpërndarjes normale të të dhënave, janë përdorur dy teste.
Testi i parë është Kolmogorov – Smirnov dhe testi i dytë Shapiro – Wilk. Gjithashtu për
të gjykuar në lidhje me asimetrinë dhe rrafshësinë janë përdorur statistikat S dhe K. Në
59
përfundim është bërë edhe një paraqitje grafike për të ilustruar dhe evidentuar
normalitetin.
H0: Shpërndarja e të dhënave është normale
H1: Shpërndarja e të dhënave nuk është normale
Nga analizat e kryera me SPSS ka rezultuar se statistika S=0.064 dhe statistika K= -
0.073. Duke ditur që S duhet të jetë zero (S=0) dhe K duhet të jetë 3 (K=3) për të
konkluduar që shpërndarja e të dhënave është normale, paraprakisht mund të themi që
shpërndarja e të dhënave është simetrike por ka disi probleme me rrafshësinë. Gjithashtu,
edhe paraqitja e mëposhtme grafike evidenton se shpërndarja e të dhënave është normale
me shumë pak probleme të rrafshësisë (rrathët që ndodhen në skajet e grafikut që janë
disi më të spostuara nga vija e normalitetit).
Për të konkluduar me siguri për normalitetin, testi Kolmogorov – Smirnov dhe Shapiro –
Wilk, na tregojnë që shpërndarja e të dhënave është normale. P-value për testin e parë
është 0.2 dhe për testin e dytë 0.978. Pra nuk mund të hedhim poshtë hipotezën zero dhe
të konkludojmë që shpërndarja e të dhënave është normale dhe supozimi mbi normalitetin
plotësohet. Pra, modeli i përftuar është i qëndrueshëm në afat të gjatë28
.
5.1.6. Testimi i heteroskedasticitetit Heteroskedasticiteti apo e njohur ndryshe si variancë jo konstante e termit të gabimit të
regresionit është një tjetër supozim shumë i rëndësishëm, prania e të cilit nuk na lejon që
të përftojmë parametra BLU29
.
28
Shih në appendix seksioni C testet e normalitetit. 29
BLU - Do të thotë që parametrat e vlerësuar të regresionit janë linear, të qëndrueshëm dhe efiçient.
60
H0: Termat e gabimit kanë variancë të njëjtë (homoskedasticitet)
H1: Termat e gabimit nuk kanë variancë të njëjtë (heteroskedasticitet)
Për testimin e heteroskedasticitetit janë përdorur testet White dhe Breusch – Pagan. Në të
dyja rastet janë përftuar vlera të koefiçientëve dhe p-values (0.985 dhe 0.257) të cilat
statistikisht janë të parëndësishme. Kjo do të thotë se nuk mund të refuzojmë hipotezën e
homoskedasticitetit duke konkluduar që termat e gabimit kanë variancë të njëjtë.
Supozimi i homoskedasticitetit përmbushet dhe parametrat e vlerësuar me Metodën e
Katrorëve më të Vegjël janë BLU30
.
5.2. Analiza e të dhënave në nivel mikroekonomik
Për të studiuar lidhjen e investimeve private me faktorë të nivelit të firmës, janë marrë në
konsideratë 200 firma në qarkun e Elbasanit (rrethi Elbasan, Librazhd, Gramsh dhe
Peqin) të cilat janë studiuar për një periudhë prej vitit 2010 – 2014. Është bërë një
përzgjedhje e firmave në mënyrë që ato të kenë të paktën 5 vite që operojnë në treg.
Firmat në këtë studim kanë nga 5 deri në 22 vite eksperiencë në treg.
5.2.1. Të dhëna përshkruese mbi mostrën prej 200 firmash
Figura 5 paraqet të dhëna në përqindje mbi mostrën prej 200 firmash të marra në studim.
Janë marrë në studim 100 firma (ose 50%) nga rrethi Elbasan, 60 firma (ose 30%) nga
rrethi Librazhd, 22 firma (ose 11%) nga rrethi Gramsh dhe 18 firma (ose 9%) nga rrethi
Peqin. Përzgjedhja e firmave ka qenë rastësore ndërsa numri i firmave për secilin rreth
është bërë duke marrë në konsideratë popullsinë. Rrethi Elbasan që ka popullsi më të
lartë ka zënë edhe numrin me të lartë të firmave të marra në studim.
30
Rezultatet e plota paraqiten në appendix në seksionin D.
61
Gjithashtu firmat janë klasifikuar në varësi të formës ligjore të biznesit. 86% e firmave i
përkasin formës “Shoqëri me Përgjegjësi të Kufizuar” dhe 14% e tyre i përkasin formës
“Person fizik”, “Person juridik” dhe “Shoqëri Anonime”31
Një element tjetër shumë i rëndësishëm për bizneset është edhe lloji i aktivitetit që ato
ushtrojnë. Firmat të cilat janë marrë në studim i përkasin gjinive të ndryshme për nga lloji
i aktivitetit. Janë marrë në konsideratë biznese të cilat operojnë në fushën e ndërtimit,
import – eksportit, tregtimit të karburanteve, tregtisë me shumicë dhe pakicë të artikujve
të ndryshëm, shfrytëzim lëndësh drusore, firma që operojnë në sektorin e tretë të tilla si
agjensi turistike, shërbimi i ruajtjes fizike, këmbim valutor, transport udhëtarësh etj.
Figura 7 bën një paraqitje më të detajuar të bizneseve në varësi të llojit të aktivitetit të
tyre.
31
Një nga vështirësitë e mbledhjes së dhënave për formën ligjore të biznesit ka qenë fakti që tek QKR
mungonte dokumentacioni për personat fizik, të cilët së bashku me bizneset shpk përbëjnë formën më të
hasur të biznesit në Shqipëri.
62
Vihet re se pjesa më e madhe e bizneseve është e përqëndruar në fushën e prodhim –
tregtimit, ndërtimit, import eksportit dhe shërbimit. Megjithatë një vend jo më pak të
rëndësishëm zënë edhe bizneset që kryejnë tregti dhe shfrytëzim të lëndës drusore.
Tabela 5.8 na tregon llojin e aktivitetit të bizneseve sipas rrethit. Nga tabela vihet re se
rrethi i Elbasanit dhe Librazhdit dominohet nga biznese që kryejnë kryesisht tregti
(import eksport, tregti karburanti, tregti pakicë shumicë dhe farmaci), ndërtim dhe
prodhim tregtim. Gjithashtu në rrethin e Librazhdit vihet re numri më i lartë i bizneseve
që merren me shfrytëzim të lëndës drusore. Bizneset që janë të orientuara kryesisht nga
shërbimi janë në numër më të lartë në Elbasan dhe Gramsh. Në rrethin e Peqinit duket se
dominojnë bizneset qe merren me tregti, ndërtim dhe prodhim tregtim.
Tabela 5.8. Lloji i aktivitetit të biznesit sipas rretheve
Vendi i ushtrimit të aktivitetit të
biznesit
Total
Librazhd Elbasan Gramsh Peqin
Lloji i aktivitetit të
firmës
Import - Eksport 10 19 1 3 33
Tregti pakicë- shumicë 7 8 1 3 19
Tregtim karburantesh 1 8 3 1 13
Sipërmarrje në fushën e
ndërtimit 11 24 6 4 45
Prodhim - Tregtim 16 23 3 4 46
Shfrytëzim lënde drusore 7 1 1 0 9
Farmaci 3 2 1 3 9
Shërbim 5 15 6 0 26
Total 60 100 22 18 200
63
Figura 8 paraqet ndarjen e firmave sipas madhësisë së tyre. Klasifikimi i tyre në biznes të
vogël dhe të madh është bërë në varësi të xhiros vjetore. Nëse xhiroja rezulton mbi
800.000 lek atëherë konsiderohet si biznes i madh dhe nëse xhiroja vjetore është më e
vogël se 800.000 lek, biznesi konsiderohet i vogël. Vëmë re që pjesa më e madhe e
firmave (130 prej tyre ose 65%) janë biznese të vogla dhe pjesa tjetër (70 firma ose 35%)
janë biznese të mëdha.
Ndërkohë tabela 5.9 jep një ndarje më të detajuar mbi madhësinë e firmave dhe numrit të
tyre të ndarë sipas llojit të aktivitetit.
Tabela 5.9. Klasifikim i firmave sipas llojit të aktivitetit dhe madhësisë
Lloji i aktivitetit të firmës Total
Tregti Sipërmarrje
në fushën e
ndërtimit
Prodhim -
Tregtim
Shfrytëzim
lënde drusore
dhe minerale
Shërbim
Madhësia e
firmës
Biznes i
vogël 40 28 32 7 23 130
Biznes i
madh 34 17 14 2 3 70
Total 74 45 46 9 26 200
5.2.2. Sjellja e investimeve për periudhën 2010 - 2014, sipas rretheve të
qarkut Elbasan
Duke qenë së investimit e japin rendimentin e tyre në fund të periudhës, për të llogaritur
investimin e një periudhe është operuar duke parë shtesat dhe pakësimet e tyre. Investimi
i vitit 2011 është llogaritur si diferencë midis investimeve të vitit 2011 me vitin 2010, e
kështu me radhë. Nëse i referohemi tabelës 11 vihet re investimet më të larta janë ato të
kryera në harkun kohor 2010 – 2011 me rreth 1.4 miliardë lekë dhe investim mesatar
rreth 7.19 milion lekë. Periudhë jo favorizuese për investimet duket ajo e vitit 2012 –
64
2013 e cila ka sjell një rënie të investimeve me 4.649 milionë lekë mesatarisht.
Megjithatë kjo situatë rënieje ka ndryshuar në periudhën pasardhëse duke sjellë një rritje
të lehtë të tyre krahasuar me vitin 2011 dhe vitin 2012. Shuma e shtesës së investimit për
periudhën 2010 – 2014 rezulton 1.442.903.371 miliardë lekë, ndërsa investimi mesatar
7.210.466 milion lekë32
.
Tabela 5.10. Investimet në qarkun e Elbasanit për 200 firma, 2011 – 2014
Shuma e investimit Investimi mesatar
Investime 2011 1,439,312,987.64 7,196,564.9382
Investime 2012 812,832,776.15 4,064,163.8808
Investime 2013 -920,627,841.31 - 4,649,635.5622
Investime 2014 110,575,448.37 635,491.0826
Burimi: Llogaritje të autorit
Me qenë se ky studim është kryer në rang qarku është parë me interes për të parë edhe
diferencat e investimit mesatar sipas rretheve Elbasan, Librazhd, Gramsh dhe Peqin. Për
të arritur këtë objektiv është përdorur një analizë ANOVA me një faktor me nivel
rëndësie 5%.
Ho: u1 = u2 = u3 = u4
Ha: u1 ≠ u2 ≠u3 ≠ u4
Tabela 5.11. Rezultatet e analizës ANOVA
Vendi i ushtrimit të
aktivitetit të biznesit
N Subset for alpha = 0.05
1
Peqin 18 -364861.2454
Gramsh 22 341335.9683
Librazhd 60 1729667.1917
Elbasan 100 2920975.2752
Vihet re se investimi mesatar në Elbasan është më i larti, 2.9 milion lek, i pasuar më pas
nga investimet në rrethin e Librazhdit me 1.73 milion lek, Gramshit me 343 mijë lek dhe
në fund ato të Peqinit me -360 mijë lek. Investimi mesatar i rrethit të Librazhdit është
1.19 milion më i ulët krahasuar me investimin e rrethit Elbasan. Investimi i rrethit
Gramsh është 2.57 milion më i ulët krahasuar me investimin e rrethit Elbasan dhe
investimi mesatar i rrethit Peqin duket se rezulton më i ulëti krahasuar me investimin e
rrethit Elbasan, 3.28 milion më i ulët.
Megjithatë, ndonëse duket që midis rretheve ka dallim për sa i përket nivelit mesatar të
investimeve për periudhën 2010 – 2014, statistikisht rezulton se midis tyre nuk ka dallime
të rëndësishme pasi vlera e probabilitetit është e barabartë me 0.79233
.
32
Për të gjetur shumën mbledhim investimet 2011 – 2014 dhe për të gjetur mesataren pjesëtojmë shumën e
gjetur me 4. 33
Për më shumë shih rezultatet e ANOVËS në appendix seksioni E.
65
5.2.3. Sjellja e investimeve sipas llojit të aktivitetit të biznesit
Për të parë diferencat që ekzistojnë në sjelljen e investimeve private sipas llojit të
aktivitetit që bizneset zhvillojnë është përdorur një analizë ANOVA me një faktor me
nivel rëndësie 5%. Së pari është bërë një rigrupim i llojit të aktivitetit të biznesit duke i
klasifikuar ato në 5 grupe të mëdha: tregti, ndërtim, prodhim tregtim, shfrytëzim lënde
drusore dhe minerale si edhe shërbim, të paraqitura në Figurën 9.
Ho: u1 = u2 = u3 = u4 = u5
Ha: u1 ≠ u2 ≠ u3 ≠ u4 ≠ u5
Tabela 5.12. Rezultatet e analizës ANOVA
Lloji i aktivitetit të firmës N Subset for alpha = 0.05
1
1. Shërbim 26 40358.0449
2. Shfrytëzim lënde drusore dhe
minerale 9 367774.8611
3. Sipërmarrje në fushën e ndërtimit 45 628511.7296
4. Tregti 74 1436495.9443
5. Prodhim - Tregtim 46 5662088.6214
Nga rezultatet e përftuara dhe figura 9 është interesant fakti që edhe pse bizneset që
merren me tregti zënë rreth 37% në qarkun e Elbasanit, investimi i tyre mesatar nuk është
më i larti. Bizneset që merren me prodhim dhe tregtim, ndonëse zënë diku rreth 25%
kanë investimin mesatar më të lartë me 5.66 milion lek. Investimin mesatar më të ulët e
kanë bizneset që merren kryesisht me shërbim si: transport udhëtarësh, agjensi turistike,
66
ruajtjen fizike etj me 40358 lek. Bizneset që merren me shfrytëzim të lëndës drusore dhe
minerale, të cilat ishin kryesisht të përqëndruara në rrethin e Librazhdit e kanë investimi
mesatar 367774 lek. Ndërsa bizneset që operojnë në industrinë e ndërtimit kapin vlerën e
investimit mesatar prej 628511 lek. Nga këto rezultate mund të themi se kompanitë që
kryejnë më shumë investime afatgjata materiale, që përbëjnë edhe përkufizimin e
investimeve në këtë disertacion janë më të larta tek kompanitë që merren me prodhim
tregtim, të pasuara më pas nga ato që merren me tregti, ndërtim, shfrytëzim lëndësh
drusore dhe minerale ose që bëjnë pjesë në sektorin e parë të ekonomisë dhe së fundi
kompanitë që merren me shërbim. Megjithatë diferencat e investimit mesatar sipas llojit
të aktivitetit rezultojnë jo të rëndësishme statistikisht sepse vlera e probabilitetit është
0.46934
.
5.2.4. Niveli i shitjeve sipas llojit të aktivitetit të firmës
Një nga qëllimet kryesore të çdo biznesi është që të shesë produktet apo shërbimet që
ofron me synimit e realizimit dhe maksimizimit të fitimit. Përgjatë literaturës së shfletuar
shitjet janë një variabël që ndikon pozitivisht investimet e një firme. Megjithatë, firma të
ndryshme kanë nivele të ndryshme shitjesh. Në rastin e firmave të marra në studim në
këtë rast rezulton se shitjet më të larta i kanë ato biznese të cilat merren kryesisht me
tregti, të ndjekura më pas nga firmat që merren me prodhim tregtim, ndërtim, shfrytëzim
lëndësh drusore dhe minerale dhe së fundmi ato që merren me shërbim. Është interesant
fakti që edhe pse në numër kemi 26 firma që ofrojnë shërbime kundrejt 9 firmave që
merren me shfrytëzim lënde drusore dhe mineralesh, shitjet e tyre janë më të vogla. Kjo
do të thotë që ky paraqitet një biznes me shitje të larta dhe për pasojë fitimprurës. Tabela
5.13 bën një renditje në rendin rritës të firmave sipas nivelit të tyre të shitjeve.
Tabela 5.13. Shitjet mesatare të firmave sipas llojit të aktivitetit
Firmat sipas llojit të aktivitetit Shitjet mesatare (milion lek)
1. Tregti (74 firma) 7’017’135
2. Prodhim – Tregtim (46 firma) 3’465’033
3. Sipërmarrje në fushën e ndërtimit (45 firma) 2’005’843
4. Shfrytëzim lënde drusore dhe minerale (9
firma)
1’185’635
5. Shërbim (26 firma) 878’530
34
Për më shumë shih seksionin F në appendix
67
5.2.5. Niveli i borxhit sipas llojit të aktivitetit të firmave
Pas shitjeve, një tjetër variabël i cili evidentohet me influencë të lartë mbi investimet
është borxhi. Në lidhje me borxhin ka pikëpamje dhe rezultate të ndryshme për sa i përket
efektit të tyre mbi investimet. Në vijim do të shohim se si paraqitet situata për rastin e
investimeve në qarkun e Elbasanit. Në tabelën 5.14 është bërë një renditje në rendin rritës
të nivelit të borxhit sipas llojit të aktivitetit të firmave. Vihet re, se firmat që merren me
prodhim tregtim kanë nivelet më të larta të borxhit, dhe pothuajse sa niveli i borxhit i të
gjitha firmave të tjera së bashku, megjithatë niveli i shitjeve të këtyre firmave nuk ishte
më i larti. Gjithashtu krahasuar me nivelin e shitjeve të firmave të tjera dhe atyre që
merren me shërbim, duket se këto të fundit kanë gjithashtu nivele të larta të borxhit.
Figura 11 bën edhe një paraqitje të detajuar të nivelit të borxhit dhe firmave sipas llojit të
aktivitetit të tyre.
Tabela 5.14. Borxhi sipas llojit të aktivitetit të firmës
Firmat sipas llojit të aktivitetit Borxhi mesatar
1. Prodhim – Tregtim (46 firma) 15’203’362
2. Tregti (74 firma) 6’833’573
3. Sipërmarrje në fushën e ndërtimit (45 firma) 5’571’836
4. Shfrytëzim lënde drusore dhe minerale (9 firma) 1’994’981
5. Shërbim (26 firma) 1’569’191
68
5.3. Modeli ekonometrik i investimeve private në qarkun e Elbasanit
Bazuar në rishikimin e literaturës dhe literaturën empirike, përpara se të ndërtojmë
modelin e investimeve private, janë ngritur disa pritshmëri të paraqitura si në tabelën e
mëposhtme. Shenjat e këtyre pritshmërive ndërtojnë edhe hipotezat mbi të cilat është
ngritur supozimi për efektin e këtyre variablave mbi investimet private.
Tabela 5.15. Pritshmëritë mbi variablat mikroekonomik
Variablat Shenja e pritshme
Madhësia e firmës +
Shitjet +
Borxhi +/-
Likujditetet +
Fitimi +
Eksperienca në treg -
5.3.1. Multikolineariteti
Në tabelën e mëposhtme është paraqitur korrelacioni midis variablave duke përdorur
koefiçientin e korrelacionit të Pearsonit. Ashtu sikurse edhe vihet re ekzistojnë lidhje
midis variablave me njëri tjetrin por lidhjet janë të dobëta, ato nuk e kalojnë vlerën 0.5.
Në këtë mënyrë, paraprakisht mund të themi që nuk kemi probleme të multikolinearitetit
midis variablave.
69
Tabela 5.16. Lidhja shumëfishe midis variablave mikroekonomik
Variablat R
Shitjet - Investimet + 0.265
Borxh - Investimet + 0.425
Shitjet - Likujditetet + 0.309
Likujditetet - Borxhin + 0.170
Borxh - Shitjet + 0.462
Madhësia e firmës - Vitet e operimit
në treg të firmës
-0.165
Madhësia e firmës - Likujditetet + 0.264
Madhësia e firmës - Borxh + 0.203
Madhësia e firmës - Shitjet + 0.467
5.3.2. Forma funksionale e variablave të pavarur me variablin e varur
“Investimet”
Përpara analizës së regresionit të shumëfishtë është testuar forma funksionale e lidhjes të
secilit variabël të pavarur me investimet private duke përdorur testin Ramsey ashtu
sikurse vepruam për variablat makroekonomik. Është bërë një vlerësim duke u nisur edhe
nga kurba e vlerësimit për formën funksionale dhe proçedurën prove gabim duke
vlerësuar statistikat dhe vlerën e probabilitetit për të zgjedhur formën e duhur funksionale
në rastet kur lidhja midis variablave rezulton jolineare. Është vënë re që ndonëse të gjithë
variablat kanë një lidhje lineare me investimet sikurse në tabelën 5.17, borxhi dhe fitimi
nuk lidhen në këtë formë. Borxhi dhe investimet private kanë një lidhje kuadratike midis
tyre. Tabela 5.18, në varësi të R2, F,
dhe vlerës së probabilitet na tregon se lidhja më e
mirë që pasqyron ndikimin e borxhit mbi investimet private është ajo kuadratike me qenë
se ka edhe vlerën më të lartë të R2.
Tabela 5.17. Testimi i formës funksionale të Investimeve Private me secilin prej
variablave të pavarur (variablat mikroekonomik). Variabli Fllog Fkr P-value Forma e lidhjes
Madhësia e firmës 0.982 3.84
(1;198)35
0.323 Lineare
Shitjet 2.810 3
(2;197)
0.414 Lineare
Likujditetet 0.751 3
(2;197)
0.751 Lineare
Eksperienca në treg 1.065 3
(2;197)
0.347 Lineare
Fitimi 3.846 3
(2;197)
0.023 Jo Lineare
Borxhi 25.930 3
(2;197)
0.000 Jo Lineare
35
Vlerat në kllapa përfaqësojnë shkallët e lirisë
70
Tabela 5.18. Forma e lidhjes midis borxhit dhe investimeve private
Ekuacio
n
R2 P-
value
F bo b1 b2 b3
Linear 0.179 0.000 43.299 43’634’140.3
06
-0.445
Kuadrati
k
0.213 0.000 26.591 2’112’043.33
5
- 0.485 0.008
Kubik 0.213 0.000 17.705 9’104’161.26
1
- 0.774 1.269E-
010*
-5.198E-
020*
* I parëndësishëm statistikisht
Për të gjetur efektin e ndryshimit mesatar të investimeve për çdo rritje me një njësi të
borxhit duhet të bëjmë derivimin e ekuacionit kuadratik y = 2112043 - 0.485borxh +
0.008borxh2. Duket që pas derivimit të ekuacionit, rritja e borxhit me 1 milion lekë sjell
zvogëlim me 469 mijë lek tek investimet private.
Tabela 5.19 paraqet të dhëna për të vlerësuar mbi lidhjen e fitimit me investimet private.
Ashtu sikurse në rastin e borxhit janë përdorur, R2, F dhe p-value për të vlerësuar mbi
formën më të mirë funksionale.
Tabela 5.19. Forma e lidhjes midis fitimit dhe investimeve private
Ekuacio
ni
R2 P-
value
F bo b1 b2 b3
Linear 0.016 0.075 3.207 146’272’849.971 -0.244
Kuadrati
k
0.326 0.000 47.650 182’111’655.088 -5.376 1.874
Kubik 0.500 0.000 65.384 120’631’379.034 -1.517 0.01266 0.03984
Siç vihet re edhe nga tabela, statistikat më të forta janë tek lidhja kubike. Në këtë mënyrë,
nëse do të bënim derivimin e ekuacionit kubik y = 120631379 – 1.517fitimi +
0.01266fitimi2 + 0.03984fitimi
3, do të konkludonim që fitimi dhe investimet private janë
të lidhura pozitivisht me njëri tjetrin ashtu sikurse edhe pritej nga rishikimi i literaturës
dhe literatura empirike. Për 1 milion rritje të fitimit, investimet private do të rriteshin me
rreth 264 mijë lekë.
5.3.3. Rezultatet e analizës mikroekonomike
Tabela 5.20 e në vijim bën një paraqitje të përmbledhur të rezultateve të analizës së
regresionit të shumëfishtë për analizën në nivel mikroekonomik36
.
36
Në appendix seksioni H, paraqiten rezultatet e detajuara të analizës.
71
Tabela 5.20. Rezultatet e analizës mikroekonomike
Variabli Koefiçientët P-value
Konstantja - 51 0.226
Madhësia e
firmës
59 0.094*
Shitjet 0.014 0.820**
Borxhi - 0.911 0.000
Borxhi2 0.074 0.000
Likujditetet 0.020 0.670**
Fitimi - 3.788 0.000
Fitimi2 0.0147 0.000
Fitimi3 0.043 0.000
Eksperienca
në treg
- 5.138 0.053*
*të rëndësishëm në nivelin 10% të rëndësisë
**të parëndësishëm
p-value 0.000
DW 1.739
R2 0.727
R 0.853
Ekuacioni i përftuar:
Y = -51ml + 59ml X1 + 0.014 X2 – 0.911 X3 + 0.074 X4 + 0.020X5 - 3.788X6 + 0.0147X7 + 0.043X8 –
5.138X9
Ku:
Y = investimet private
X1 = madhësia e firmës
X2 = shitjet
X3 = borxhi
X4 = borxhi2
X5 = likujditetet
X6 = fitimi
X7 = fitimi2
X8 = fitimi3
X9 = eksperienca në treg.
Duke iu referuar rezultateve të analizës mikroekonomike ajo qe vihet re menjëherë nisur
nga vlera e probabilitetit të parametrave është se variablat të cilët kanë më shumë ndikim
mbi investimet private janë niveli i borxhit dhe fitimit. Për sa i përket variablave shitje,
madhësia e firmës dhe likujditete, ndonëse ndikimi i tyre mbi investimet private është
pozitiv, në vijimësi me literaturën e shfletuar, statistikisht nuk rezultojnë të rëndësishme
në modelin e përftuar. Eksperienca në treg e firmave, e matur me vitet e operimit në treg
72
të firmave në këtë studim duket të ketë një ndikim negativ mbi investimet. Nisur nga
literatura, firmat investojnë më shumë gjatë fazës së hyrjes në biznes, rritjes dhe
zgjerimit, si edhe gjatë implementimit të ndonjë teknologjie të re. Më pas investimet
tentojnë të qëndrojnë konstante me maturimin e firmës në treg. Konkretisht mund të
themi që cikli i jetës së biznesit është një faktor i rëndësishëm në sjelljen e investimeve të
firmave, dhe në rastin tonë, sa më shumë vite në treg të ketë një firmë aq më pak e prirur
është ajo për të investuar me qenë se shenja e parametrit rezulton negative. Megjithatë, ky
variabël rezulton i rëndësishëm në nivelin 10% të rëndësisë. Për sa i përket borxhit, nisur
edhe nga forma e lidhjes që ai ka me investimet private (lidhje kuadratike), themi që
ndryshimi në investime për çdo njësi rritje të borxhit (milion) është 763’000 lek më pak
investime37
. Borxhi mbetet një variabël shumë i rëndësishëm statistikisht në këtë model
(vlera e probabilitetit = 0). Një tjetër variabël shumë i rëndësishëm statistikisht në këtë
model është fitimi. Nisur nga forma e lidhjes së fitimit me investimet (kubike), për të
gjetur efektin mbi investimet për çdo rritje të fitimit me një njësi (milion) duhet të bëjmë
derivimin e ekuacionit y = -51ml – 3.788fitim + 0.0147fitim2 + 0.043fitim
3 duke i
mbajtur të gjithë variablat e tjerë konstant dhe rezulton një rritje prej 287’400 lek
investime për çdo rritje me një milion të fitimit të biznesit. Në tërësi të analizës
mikroekonomike, vihet re që pozita financiare e firmës luan një rol të rëndësishëm në
sjelljen e investimeve dhe vendimmarrjen. Në këtë rast, rreth 72.7% e variacionit në
investimet vendase është e shpjegueshme nga variablat e pavarur të marrë në konsideratë
në këtë studim. Pjesa tjetër (100 – 72.7) mbetet e pashpjeguar ose shpjegohet nga variabla
të tjerë të cilët nuk ka qenë e mundur të aplikoheshin në këtë studim.
37
Bëjmë derivimin e ekuacionit y = -51ml – 0.911borxh + 0.074borxh2
73
KREU VI – PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME
6.1. Përfundime dhe Rekomandime
Objektivi kryesor i këtij punimi ka qenë identifikimi dhe analizimi i faktorëve
makroekonomik dhe mikroekonomik që përcaktojnë sjelljen e investimeve private. Në
mënyrë më specifike mund të themi që është synuar ndërtimi i një modeli ekonometrik
për investimet e brendshme private në Shqipëri. Ky proces është ndarë në dy etapa, së
pari ndërtimi i modelit të investimeve në nivel makroekonomik dhe së dyti ndërtimi i
modelit të investimeve në nivel mikroekonomik. Analizat e kryera dhe rezultatet
empirike kanë evidentuar se realiteti shqiptar mbështet kryesisht mendimin Kejnesian dhe
Neokejnesian për faktorët përcaktues të investimeve. Gjithashtu, pothuajse të gjitha
pritshmëritë e ngritura janë përmbushur dhe vërtetuar.
Në lidhje me faktorët përcaktues makroekonomik të investimeve të brendshme private në
Shqipëri, rezultatet e analizës së shumëfishtë të regresionit tregojnë që Produkti i
Brendshëm Bruto, Shpenzimet Qeveritare, Inflacioni, Norma Reale e Interesit, Kreditimi
Bankar, Lloji i taksës së aplikuar në Shqipëri, Borxhi dhe Tregtia Neto janë të gjithë
tregues të rëndësishëm të cilët shpjegojnë sjelljen e investimeve private. I vetmi variabël i
cili rezultoi me impakt negativ mbi investimet, ndryshe nga pritshmëritë e ngritura, është
kreditimi bankar. Megjithatë, kurba e kreditimit bankar ka pasur luhatje gjatë periudhës
1992 – 2014 dhe duhet të mbajmë në konsideratë që kredia bankare, jo në të gjitha rastet
shkon vetëm për investim, ajo mund të shkojë edhe për konsum e cila pjesërisht shpjegon
edhe efektin e saj negativ mbi investimet. Ndoshta pozita financiare e kredimarrësve nuk
është vlerësuar drejt në momentin e marrjes së kredisë, mund të jetë marrë borxh për të
shlyer boxhin paraardhës, duke sjellë kështu kredi të këqia dhe influencë negative mbi
investimet.
Gjithashtu, bazuar në të dhënat e Bankës Botërore për vlerën e investimeve ndër vite, nga
1992 – 2014, vihet re që viti me investimet më të larta është 2011-ta. Nëse do të bëja një
paralelizëm edhe me analizën mikro të kryer në këtë studim për qarkun e Elbasanit,
rezulton që investimet më të larta janë sërish në vitin 2011. Mund të konkludojmë se
analiza mikro mbështet atë makroekonomike dhe që kjo periudhë ka qenë një periudhë
favorizuese për investimet e sektorit privat në Shqipëri.
Në lidhje me faktorët përcaktues mikroekonomik të investimeve të brendshme, në këtë
studim u mor si fokus qarku i Elbasanit për një periudhë nga 2010 – 2014. 200 firmat që
u morën në studim dhe analiza e regresionit të shumëfishtë tregojnë që madhësia e
firmës, Shitjet, Likujditetet, Borxhi, Fitimi dhe Vitet e operimit të firmave në treg janë të
gjithë tregues të rëndësishëm të cilët shpjegojnë sjelljen e investimeve private, duke
konkluduar kështu që pozita financiare e firmave dhe karakteristikat individuale të
firmave krahas variablave makroekonomik, luajnë një rol të rëndësishëm në
vendimmarrjen për të investuar ose jo. Ndërkohë, analizat krahasuese, për të evidentuar
nëse ka diferenca ne sjelljen e investimeve midis firmave që ushtrojnë aktivitete të
ndryshme dhe midis rretheve të qarkut Elbasan, nuk u evidentuan diferenca statistikisht të
rëndësishme por u vu re që kryesisht firmat që i përkasin sektorit të shërbimeve kishin
nivelin më të ulët të shitjeve. Për sa i përket ecurisë së investimeve në nivel
74
mikroekonomik për periudhën 2010 – 2014, rezulton se 2011-a ka vlerën mesatare më të
lartë të investimeve në qarkun e Elbasanit. Ashtu sikurse e përmenda pak më parë,
analiza mikroekonomike mbështet analizën makroekonomike, duke konkluduar që sjellja
e investimeve të firmave diktohet nga pozicioni i tyre financiar si edhe nga politikat
monetare dhe fiskale të hartuara nga qeveria.
Duke marrë në konsideratë rezultatet empirike të arritura nga ky studim, mendoj që është
një kontribut për hartuesit e politikbërësve por edhe të vetë sipërmarrësve. Në këtë
këndvështrim, politikat qeveritare duhet të orientohen drejt stimulimit të investimeve
private duke ditur rëndësinë që ato kanë në zhvillimin dhe rritjen ekonomike të vendit
tonë. Kështu rritja e shpenzimeve qeveritare, kryesisht të atyre infrastrukturore, rritja e
produktit të brendshëm bruto, rritja e eksporteve dhe zvogëlimi i importeve, mbajtja nën
kontroll e normës së inflacionit dhe interesit, mbajtja nën kontroll e borxhit të
përgjithshëm qeveritar do të çonin në një klimë mbështetëse dhe favorizuese për
investitorët vendas. Gjithashtu u vu re që kreditimi i sektorit bankar nuk ka çuar në rritje
të investimeve private, në këto kushte duhet të rishikohen politikat të cilat synojnë rritjen
e kredisë në mënyrë që të mos përkeqësohet situata financiare e firmave të cilat marrin
kredi. Kjo sigurisht kërkon edhe një ndërgjegjësim më të lartë të kredimarrësve dhe një
studim të mirëfilltë dhe të hollësishëm të mundësive të brendshme dhe nevojave për
financim të jashtëm që ato kanë.
Edhe në analizën mikro u vu re që borxhi ndikonte negativisht investimet, duke
konkluduar edhe njëherë dhe duke mbështetur analizën makroekonomike që nivele të
larta të borxhit dhe kredisë, aktualisht për realitetin shqiptar nuk i përmirësojnë
investimet. Gjithashtu, rezultatet evidentuan se firmat e mëdha investojnë më shumë se
firmat e vogla, atëherë në këto kushte do të ishte shumë efikase që biznesit ti krijohen
kushte dhe lehtësira për tu rritur dhe të krijohen biznese të reja. Ne pamë që bizneset të
cilat kishin më shumë vite operimi në treg kishin edhe investime më të ulëta. Atëherë,
stimulimi i bizneseve të reja dhe rritja e bizneseve aktuale do të çonte në një rritje të
investimeve vendase. Vetë sipërmarrësit duhet të orientohen drejt rritjes së nivelit të
shitjeve dhe maksimizimit të fitimit, për sa kohë që këto mbeten tregues të cilët ndikojnë
pozitivisht në bërjen e investimeve të reja apo implementimit të teknologjive të reja.
6.2. Kufizime dhe studime të mëtejshme
Përveç arritjeve të përmendura në këtë punim, ekzistojnë edhe disa kufizime, mungesa e
të cilave do të kishte kontribuar në rezultate edhe më pozitive ose të forta statistikisht.
Së pari, në analizën makroekonomike, mostra është e përbërë nga 23 observime (23 vite)
pasi tematika e investimeve private nuk na lejon që të datojmë më përpara për shkak të
sistemit ekonomik – politik deri në vitet 90’. Gjithashtu, mundësia për të rritur mostrën,
duke i marrë të dhënat në formën e serive kohore 6-mujore nuk ishte e mundur sepse nuk
ekzistonin të dhënat për të gjithë variablat. Në këtë mënyrë është operuar me seri kohore
vjetore.
Së dyti, për të zhvilluar analizën në nivel mikroekonomik është marrë në fokus vetëm
qarku i Elbasanit me një mostër prej 200 firmash. Duke qenë së periudha e marrë në
studim, 2010 -2014 kërkonte të dhëna të plota për variablat e konsideruar, jo të gjitha
75
bizneset e kishin dokumentacionin të plotësuar pranë Qendrës Kombëtare të Regjistrimit
Online. Kjo ka bërë që mostra të jetë e limituar dhe të përzgjidhen ato firma të cilat e
kishin dokumentacionin të plotësuar.
Së treti, për shkak të kufizimit numër dy dhe vështirësisë teknike të mbledhjes së të
dhënave nuk ishte e mundur që analiza në nivel mikroekonomik të bëhej për të gjithë
Shqipërinë ose të paktën në një mostër më përfaqësuese. Ky do të mbetet një objektiv për
studime të mëtejshme post doktorale. Do të synohet zgjerimi i mostrës në Shqipërinë e
Mesme, Jug dhe Veri të Shqipërisë. Në të njëjtën kohë do të zgjerohen edhe analizat e
kryera për të parë edhe diferencat ne sjelljen e investimeve midis rajoneve dhe për të
kontribuar më mirë në hartimin e politikave për stimulimin e investimeve vendase.
76
Appendix
A. Testet e stacionaritetit të serive kohore
Investimet Private Autocorrelations
Lag Autocorrelation Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 .890 .199 19.911 1 .000
2 .767 .195 35.455 2 .000
3 .625 .190 46.317 3 .000
4 .491 .185 53.375 4 .000
5 .356 .179 57.322 5 .000
6 .209 .174 58.759 6 .000
7 .070 .169 58.933 7 .000
8 -.045 .163 59.010 8 .000
9 -.136 .157 59.756 9 .000
10 -.206 .151 61.624 10 .000
11 -.279 .144 65.347 11 .000
12 -.339 .138 71.402 12 .000
13 -.398 .131 80.699 13 .000
14 -.439 .123 93.429 14 .000
15 -.446 .115 108.464 15 .000
16 -.418 .107 123.821 16 .000
Autocorrelations
Lag Autocorrelation Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 .055 .203 .074 1 .786
2 -.249 .198 1.656 2 .437
3 .016 .193 1.663 3 .645
4 .107 .188 1.989 4 .738
5 -.321 .182 5.098 5 .404
6 -.105 .176 5.452 6 .487
7 .217 .170 7.080 7 .421
8 .032 .164 7.118 8 .524
9 -.193 .158 8.623 9 .473
10 -.057 .151 8.768 10 .554
11 .044 .144 8.860 11 .635
12 -.137 .137 9.871 12 .627
13 -.055 .129 10.054 13 .690
14 -.051 .120 10.231 14 .745
15 .146 .111 11.946 15 .683
16 -.007 .102 11.950 16 .747
77
Investimet Publike
Autocorrelations
Lag Autocorrelation Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 .876 .196 20.056 1 .000
2 .748 .191 35.374 2 .000
3 .619 .187 46.383 3 .000
4 .485 .182 53.497 4 .000
5 .343 .177 57.260 5 .000
6 .211 .172 58.771 6 .000
7 .095 .167 59.098 7 .000
8 .010 .162 59.102 8 .000
9 -.070 .156 59.302 9 .000
10 -.145 .150 60.235 10 .000
11 -.211 .144 62.378 11 .000
12 -.272 .138 66.251 12 .000
13 -.325 .132 72.332 13 .000
14 -.366 .125 80.886 14 .000
15 -.398 .118 92.285 15 .000
16 -.423 .110 106.977 16 .000
Autocorrelations
Lag Autocorrelation Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 .208 .199 1.084 1 .298
2 -.114 .195 1.427 2 .490
3 -.090 .190 1.650 3 .648
4 -.276 .185 3.877 4 .423
5 -.294 .179 6.569 5 .255
6 -.111 .174 6.975 6 .323
7 .209 .169 8.507 7 .290
8 .171 .163 9.613 8 .293
9 -.047 .157 9.702 9 .375
10 -.061 .151 9.866 10 .452
11 -.164 .144 11.161 11 .430
12 -.083 .138 11.524 12 .485
13 .021 .131 11.549 13 .565
14 -.018 .123 11.571 14 .641
15 .110 .115 12.477 15 .643
16 .012 .107 12.490 16 .710
78
Norma reale e interesit
Autocorrelations
Lag Autocorrelatio
n
Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 .480 .196 6.031 1 .014
2 .071 .191 6.169 2 .046
3 -.016 .187 6.176 3 .103
4 -.201 .182 7.398 4 .116
5 -.464 .177 14.264 5 .014
6 -.311 .172 17.544 6 .007
7 -.059 .167 17.669 7 .014
8 -.033 .162 17.710 8 .024
9 -.013 .156 17.717 9 .039
10 -.001 .150 17.717 10 .060
11 .001 .144 17.717 11 .088
12 .007 .138 17.720 12 .124
13 -.011 .132 17.726 13 .168
14 -.007 .125 17.730 14 .219
15 -.010 .118 17.736 15 .277
16 -.004 .110 17.738 16 .339
Autocorrelations
Lag Autocorrelatio
n
Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 -.047 .199 .056 1 .814
2 -.299 .195 2.417 2 .299
3 .219 .190 3.745 3 .290
4 .027 .185 3.767 4 .438
5 -.109 .179 4.135 5 .530
6 -.115 .174 4.572 6 .600
7 -.042 .169 4.633 7 .705
8 .007 .163 4.635 8 .796
9 .000 .157 4.635 9 .865
10 -.009 .151 4.639 10 .914
11 -.014 .144 4.648 11 .947
12 .002 .138 4.648 12 .969
13 -.020 .131 4.671 13 .982
14 .004 .123 4.672 14 .990
15 -.016 .115 4.691 15 .994
16 -.028 .107 4.760 16 .997
79
Indeksi i çmimit të prodhuesit
Autocorrelations
Lag Autocorrelatio
n
Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 .743 .226 10.831 1 .001
2 .672 .226 19.680 2 .000
3 .489 .217 24.759 3 .000
4 .248 .208 26.183 4 .000
5 .055 .198 26.260 5 .000
6 -.155 .188 26.942 6 .000
7 -.291 .177 29.649 7 .000
8 -.355 .166 34.233 8 .000
9 -.401 .153 41.056 9 .000
10 -.426 .140 50.303 10 .000
11 -.348 .125 58.030 11 .000
12 -.311 .108 66.255 12 .000
13 -.200 .089 71.335 13 .000
Autocorrelations
Lag Autocorrelatio
n
Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 -.007 .248 .001 1 .978
2 -.135 .238 .325 2 .850
3 -.182 .226 .968 3 .809
4 .053 .215 1.029 4 .905
5 -.104 .203 1.293 5 .936
6 -.173 .189 2.126 6 .908
7 -.258 .175 4.291 7 .746
8 .201 .160 5.860 8 .663
9 .061 .143 6.039 9 .736
10 .024 .124 6.078 10 .809
11 .020 .101 6.116 11 .866
80
PBB
Autocorrelations
Lag Autocorrelatio
n
Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 .888 .199 19.823 1 .000
2 .773 .195 35.614 2 .000
3 .648 .190 47.292 3 .000
4 .521 .185 55.266 4 .000
5 .384 .179 59.851 5 .000
6 .208 .174 61.283 6 .000
7 .065 .169 61.431 7 .000
8 -.053 .163 61.537 8 .000
9 -.165 .157 62.640 9 .000
10 -.268 .151 65.807 10 .000
11 -.347 .144 71.573 11 .000
12 -.392 .138 79.668 12 .000
13 -.416 .131 89.818 13 .000
14 -.427 .123 101.854 14 .000
15 -.427 .115 115.594 15 .000
16 -.398 .107 129.523 16 .000
Autocorrelations
Lag Autocorrelatio
n
Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 .080 .203 .156 1 .693
2 -.131 .198 .590 2 .744
3 .242 .193 2.162 3 .539
4 .039 .188 2.206 4 .698
5 -.161 .182 2.991 5 .701
6 -.285 .176 5.605 6 .469
7 -.198 .170 6.957 7 .433
8 -.147 .164 7.765 8 .457
9 -.029 .158 7.799 9 .555
10 -.093 .151 8.182 10 .611
11 -.189 .144 9.911 11 .538
12 .198 .137 12.017 12 .444
13 .063 .129 12.260 13 .506
14 -.005 .120 12.261 14 .585
15 .114 .111 13.300 15 .579
16 -.008 .102 13.306 16 .650
81
CPI
Autocorrelations
Lag Autocorrelatio
n
Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 .820 .196 17.558 1 .000
2 .667 .191 29.747 2 .000
3 .529 .187 37.792 3 .000
4 .386 .182 42.300 4 .000
5 .240 .177 44.136 5 .000
6 .138 .172 44.784 6 .000
7 .084 .167 45.036 7 .000
8 .028 .162 45.065 8 .000
9 -.034 .156 45.112 9 .000
10 -.095 .150 45.514 10 .000
11 -.138 .144 46.431 11 .000
12 -.186 .138 48.238 12 .000
13 -.236 .132 51.428 13 .000
14 -.276 .125 56.281 14 .000
15 -.313 .118 63.344 15 .000
16 -.350 .110 73.430 16 .000
Autocorrelations
Lag Autocorrelatio
n
Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 .374 .199 3.519 1 .061
2 -.138 .195 4.021 2 .134
3 .008 .190 4.022 3 .259
4 .447 .185 9.894 4 .042
5 .269 .179 12.138 5 .033
6 -.169 .174 13.077 6 .042
7 -.162 .169 14.000 7 .051
8 -.060 .163 14.137 8 .078
9 .002 .157 14.137 9 .118
10 -.121 .151 14.786 10 .140
11 -.104 .144 15.309 11 .169
12 -.113 .138 15.982 12 .192
13 -.052 .131 16.140 13 .242
14 -.063 .123 16.405 14 .289
15 -.123 .115 17.537 15 .288
16 -.173 .107 20.166 16 .213
82
Tregtia Neto
Autocorrelations
Lag Autocorrelatio
n
Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 .887 .196 20.555 1 .000
2 .784 .191 37.381 2 .000
3 .674 .187 50.449 3 .000
4 .503 .182 58.116 4 .000
5 .373 .177 62.564 5 .000
6 .234 .172 64.414 6 .000
7 .059 .167 64.538 7 .000
8 -.089 .162 64.843 8 .000
9 -.193 .156 66.369 9 .000
10 -.297 .150 70.263 10 .000
11 -.344 .144 75.936 11 .000
12 -.401 .138 84.358 12 .000
13 -.453 .132 96.173 13 .000
14 -.451 .125 109.175 14 .000
15 -.436 .118 122.852 15 .000
16 -.381 .110 134.779 16 .000
Autocorrelations
Lag Autocorrelatio
n
Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 -.059 .199 .089 1 .766
2 -.038 .195 .128 2 .938
3 .206 .190 1.305 3 .728
4 -.188 .185 2.342 4 .673
5 -.137 .179 2.922 5 .712
6 .082 .174 3.142 6 .791
7 -.258 .169 5.484 7 .601
8 -.134 .163 6.166 8 .629
9 .020 .157 6.183 9 .721
10 -.077 .151 6.442 10 .777
11 .064 .144 6.638 11 .828
12 -.086 .138 7.031 12 .856
13 .011 .131 7.039 13 .900
14 -.004 .123 7.040 14 .933
15 .079 .115 7.506 15 .942
16 -.018 .107 7.534 16 .962
83
Taksat
Autocorrelations
Lag Autocorrelatio
n
Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 .629 .274 5.269 1 .022
2 .307 .258 6.679 2 .035
3 .200 .242 7.367 3 .061
4 -.062 .224 7.443 4 .114
5 -.270 .204 9.195 5 .102
6 -.321 .183 12.287 6 .056
7 -.334 .158 16.750 7 .019
8 -.423 .129 27.480 8 .001
Kreditimi Bankar
Autocorrelations
Lag Autocorrelatio
n
Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 .750 .208 13.022 1 .000
2 .412 .202 17.170 2 .000
3 .102 .197 17.439 3 .001
4 -.061 .191 17.543 4 .002
5 -.248 .185 19.353 5 .002
6 -.392 .178 24.183 6 .000
7 -.466 .172 31.529 7 .000
8 -.397 .165 37.301 8 .000
9 -.317 .158 41.309 9 .000
10 -.184 .151 42.806 10 .000
11 -.125 .143 43.573 11 .000
12 -.064 .135 43.795 12 .000
13 .001 .126 43.795 13 .000
14 .085 .117 44.323 14 .000
15 .097 .107 45.160 15 .000
16 .095 .095 46.147 16 .000
84
Lag Autocorrelation Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 .302 .212 2.015 1 .156
2 .008 .206 2.017 2 .365
3 -.243 .200 3.483 3 .323
4 -.013 .194 3.487 4 .480
5 -.033 .187 3.518 5 .621
6 .116 .181 3.934 6 .686
7 -.193 .173 5.176 7 .639
8 -.086 .166 5.444 8 .709
9 -.222 .158 7.408 9 .595
10 .026 .150 7.437 10 .684
11 -.009 .142 7.441 11 .762
12 -.054 .132 7.607 12 .815
13 -.083 .123 8.068 13 .839
14 .031 .112 8.147 14 .882
15 -.034 .100 8.262 15 .913
16 .000 .087 8.262 16 .941
Borxhi
Autocorrelations
Lag Autocorrelatio
n
Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 .636 .217 8.569 1 .003
2 .285 .211 10.397 2 .006
3 .133 .204 10.820 3 .013
4 .018 .197 10.828 4 .029
5 -.092 .190 11.064 5 .050
6 -.315 .183 14.049 6 .029
7 -.362 .175 18.329 7 .011
8 -.357 .167 22.926 8 .003
9 -.375 .158 28.538 9 .001
10 -.349 .149 34.028 10 .000
11 -.180 .139 35.694 11 .000
12 -.100 .129 36.289 12 .000
13 -.129 .118 37.483 13 .000
14 .045 .105 37.665 14 .001
15 .189 .091 41.959 15 .000
16 .273 .075 55.417 16 .000
85
Autocorrelations
Lag Autocorrelatio
n
Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 .205 .223 .844 1 .358
2 .044 .215 .885 2 .642
3 .186 .208 1.682 3 .641
4 .239 .201 3.098 4 .542
5 .012 .193 3.102 5 .684
6 -.049 .185 3.173 6 .787
7 .066 .176 3.316 7 .854
8 -.139 .167 4.011 8 .856
9 -.140 .157 4.802 9 .851
10 -.230 .147 7.249 10 .702
11 .030 .136 7.296 11 .775
12 -.135 .124 8.470 12 .747
13 -.233 .111 12.855 13 .459
14 -.193 .096 16.864 14 .263
15 -.133 .079 19.704 15 .184
B. Modeli makroekonomik i investimeve private
Model Summaryb
Model R R Square Adjusted R
Square
Std. Error of
the Estimate
Durbin-
Watson
1 .971a .943 .877
6911844681.9
81 2.085
ANOVAa
Model Sum of
Squares
df Mean Square F Sig.
1
Regression
54991991390
86079000000.
000
8
68739989238
5759900000.0
00
14.389 .001b
Residual
33441517835
4792140000.0
00
7
47773596907
827446000.00
0
Total
58336143174
40872000000.
000
15
86
Coefficients
a
Model Unstandardized Coefficients Standardized
Coefficients
t Sig.
B Std. Error Beta
1
(Constant) 2155629748.611 7430307965.8
41
.290 .780
DIFF(N_int,1) -229223367.326 99278506.420 .240 -2.309 .054
DIFF(CPI,1) -1752297513.368 676891735.71
9 -.261 -2.589 .036
DIFF(NX,1) -.112 .058 -.293 -1.952 .092
DIFF(Borxhi,1) -1367852659.918 621663590.56
6 -.244 -2.200 .064
DIFF(Kreditimi_b
ankar,2) -1974384734.139
1045058609.4
41 -.283 -1.889 .101
DIFF(PBB,1) .209 .115 .253 1.823 .111
DIFF(Lloji_i_takse
s,1) -27324024374.305
9406804793.5
81 -.346 -2.905 .023
DIFF(Invest_Publi
ke,1) .314 .118 .457 2.667 .032
a. Dependent Variable: DIFF(IP,1)
Qëndrueshmeria e termit të gabimit të modelit
Autocorrelations
Series: Standardized Residual
Lag Autocorrelation Std. Errora Box-Ljung Statistic
Value df Sig.b
1 -.057 .228 .063 1 .802
2 -.278 .220 1.657 2 .437
3 -.160 .212 2.227 3 .527
4 .323 .204 4.739 4 .315
5 .030 .195 4.762 5 .446
6 -.204 .186 5.957 6 .428
7 -.145 .177 6.626 7 .469
8 -.013 .167 6.632 8 .577
9 -.093 .156 6.988 9 .638
10 .098 .144 7.451 10 .682
11 .014 .132 7.462 11 .761
12 -.008 .118 7.467 12 .825
13 -.020 .102 7.507 13 .874
14 .016 .083 7.544 14 .912
a. The underlying process assumed is independence (whitenoise).
b. Based on the asymptotic chi-square approximation.
87
C. Testi i Normalitetit
Descriptives
Statistic Std. Error
Standardized
Residual
Mean 0E-7 .17078251
95% Confidence Interval
for Mean
Lower Bound -.3640143
Upper Bound .3640143
5% Trimmed Mean -.0075512
Median .0156601
Variance .467
Std. Deviation .68313005
Minimum -1.20416
Maximum 1.34008
Range 2.54425
Interquartile Range .83059
Skewness .064 .564
Kurtosis -.073 1.091
Tests of Normality
Kolmogorov-Smirnova Shapiro-Wilk
Statistic df Sig. Statistic df Sig.
Standardized Residual .092 17 .200* .979 17 .943
*. This is a lower bound of the true significance.
a. Lilliefors Significance Correction
88
D. Testimi i heteroskedasticitetit
Testi 1.
Model Variables
Entered
Variables
Removed
Method
1
DIFF(Invest_
Publike,1),
DIFF(N_int,1)
, DIFF(CPI,1),
DIFF(Borxhi,
1),
DIFF(Lloji_i_
takses,1),
DIFF(PBB,1),
DIFF(NX,1),
DIFF(Krediti
mi_bankar,2)b
. Enter
a. Dependent Variable: u2
b. All requested variables entered.
Model Summaryb
Model R R Square Adjusted R
Square
Std. Error of
the Estimate
Durbin-
Watson
1 .417a .174 -.771 .75939 1.632
a. Predictors: (Constant), DIFF(Invest_Publike,1), DIFF(N_int,1),
DIFF(CPI,1), DIFF(Borxhi,1), DIFF(Lloji_i_takses,1), DIFF(PBB,1),
DIFF(NX,1), DIFF(Kreditimi_bankar,2)
b. Dependent Variable: u2
ANOVAa
Model Sum of
Squares
df Mean Square F Sig.
1
Regression .848 8 .106 .184 .985b
Residual 4.037 7 .577
Total 4.885 15
a. Dependent Variable: u2
b. Predictors: (Constant), DIFF(Invest_Publike,1), DIFF(N_int,1), DIFF(CPI,1),
DIFF(Borxhi,1), DIFF(Lloji_i_takses,1), DIFF(PBB,1), DIFF(NX,1),
DIFF(Kreditimi_bankar,2)
89
Coefficientsa
Model Unstandardized
Coefficients
Standardized
Coefficients
t Sig.
B Std. Error Beta
1
(Constant) .091 .816 .111 .915
DIFF(N_int,1) -.006 .011 .201 -.509 .627
DIFF(CPI,1) -.008 .074 -.039 -.102 .921
DIFF(NX,1) 1.448E-012 .000 .130 .229 .826
DIFF(Borxhi,1) .044 .068 .270 .641 .542
DIFF(Kreditimi_ban
kar,2) .030 .115 .149 .262 .801
DIFF(PBB,1) 6.632E-012 .000 .277 .526 .615
DIFF(Lloji_i_takses,
1) .297 1.034 .130 .287 .782
DIFF(Invest_Publike,
1)
-4.171E-
012 .000 -.210 -.323 .756
a. Dependent Variable: u2
Residuals Statisticsa
Minimum Maximum Mean Std. Deviation N
Predicted Value .0000 .8032 .4375 .23780 16
Residual -.70477 1.39341 .00000 .51876 16
Std. Predicted
Value -1.840 1.538 .000 1.000 16
Std. Residual -.928 1.835 .000 .683 16
a. Dependent Variable: u2
Testi 2.
Model Variables
Entered
Variables
Removed
Method
1
Unstandardize
d Predicted
Value, y2b
. Enter
a. Dependent Variable: u2
b. All requested variables entered.
Model Summary
b
Model R R Square Adjusted R
Square
Std. Error of the
Estimate
Durbin-Watson
1 .434a .189 .064 .55212 1.535
a. Predictors: (Constant), Unstandardized Predicted Value, y2
b. Dependent Variable: u2
90
ANOVAa
Model Sum of
Squares
df Mean Square F Sig.
1
Regression .922 2 .461 1.512 .257b
Residual 3.963 13 .305
Total 4.885 15
a. Dependent Variable: u2
b. Predictors: (Constant), Unstandardized Predicted Value, y2
Coefficientsa
Model Unstandardized
Coefficients
Standardized
Coefficients
t Sig.
B Std. Error Beta
1
(Constant) -.126 .392 -.322 .753
y2 -1.128 2.291 -.402 -.492 .631
Unstandardized
Predicted Value 1.918 1.959 .799 .979 .345
a. Dependent Variable: u2
Residuals Statisticsa
Minimum Maximum Mean Std. Deviation N
Predicted Value -.1261 .6871 .4375 .24793 16
Residual -.59137 1.33260 .00000 .51399 16
Std. Predicted
Value -2.273 1.007 .000 1.000 16
Std. Residual -1.071 2.414 .000 .931 16
a. Dependent Variable: u2
91
E. Rezultatet e analizës ANOVA
ANOVA
Sum of
Squares
df Mean
Square
F Sig.
Between
Groups
248491455918
212.750 3
828304853
06070.920 .346 .792
Within
Groups
469420633188
57240.000 196
239500323
055394.100
Total 471905547747
75456.000 199
Vendi i ushtrimit të
aktivitetit të biznesit
N Subset for alpha = 0.05
1
Peqin 18 -364861.2454
Gramsh 22 341335.9683
Librazhd 60 1729667.1917
Elbasan 100 2920975.2752
F. Rezultatet e analizës ANOVA
ANOVA
Sum of Squares df Mean Square F Sig.
Between Groups 848863645466
465.200 4
2122159113666
16.300 .893 .469
Within Groups 463416911293
08952.000 195
2376496980990
20.280
Total 471905547747
75416.000 199
Lloji i aktivitetit të firmës N Subset for
alpha = 0.05
1
Shërbim 26 40358.0449
Shfrytëzim lënde drusore
dhe minerale 9 367774.8611
Sipërmarrje në fushën e
ndërtimit 45 628511.7296
Tregti 74 1436495.9443
Prodhim - Tregtim 46 5662088.6214
92
G. Rezultatet e analizës mikroekonomike
Model Summaryb
Model R R Square Adjusted R
Square
Std. Error of
the Estimate
Durbin-
Watson
1 .853a .727 .715
211298509.06
383 1.739
ANOVAa
Model Sum of
Squares
df Mean Square F Sig.
1
Regression
22647062684
698214000.00
0
9 25163402982
99801600.000 56.361 .000
b
Residual 84829413871
93349100.000 190
44647059932
596576.000
Total
31130004071
891562000.00
0
199
Coefficientsa
Model Unstandardized
Coefficients
Standardized
Coefficients
t Sig.
B Std. Error Beta
1
(Constant)
-
51531864.55
0
42408724.05
3
-1.215 .226
likujditete .020 .047 .017 .427 .670
borxh -.911 .112 -.867 -8.120 .000
B2 .074 .000 .443 3.620 .000
shitje .014 .059 .015 .228 .820
fitim -3.788 .608 -1.957 -6.235 .000
F2 .0147 .000 18.296 7.063 .000
F3 .043 .000 16.370 5.799 .000
Vitet e operimit në
treg të firmës
-
5138562.907 2640777.542 -.078 -1.946 .053
Madhësia e firmës 59865268.38
5
35613385.15
4 .072 1.681 .094
a. Dependent Variable: investime
93
H. Tabelat e korrelacionit
Correlations
Pro
du
kti i
Bren
dsh
ëm B
ruto
Investim
et Priv
ate
No
rma reale e
interesit
CP
I (20
10
= 1
00
)
Kred
itimi i sek
torit
priv
at nga sistem
i
ban
kar
Treg
tia Neto
Tak
sat që b
izneset
pag
uajn
ë (si % n
daj
fitimev
e)
Llo
ji i taksës së
aplik
uar
Investim
et pub
like
Bo
rxhi i
përg
jithsh
em
qev
eritar (si % n
daj
PB
B-së)
Indek
si i çmim
it të
pro
dhuesit (2
01
0 =
100
)
Pro
d.
iBren
dsh
ëm
Bru
to
Pearson correlation 1 .990** .038 .925** .949** -.901** -.961** -.840** .982** -.084 .955**
Sig. (2-tailed)
.000 .863 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .741 .000
N 23 23 23 23 21 23 10 22 23 18 17
Investim
et
Priv
ate
Pearson Correlation .990** 1 .012 .901** .963** -.935** -.906** -.882** .995** -.140 .955**
Sig. (2-tailed) .000
.956 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .580 .000
N 23 23 23 23 21 23 10 22 23 18 17
No
rma reale e
interesit
Pearson Correlation .038 .012 1 .312 -.292 -.017 .452 .041 .018 .485* -.482*
Sig. (2-tailed) .863 .956
.147 .199 .938 .189 .856 .935 .041 .050
N 23 23 23 23 21 23 10 22 23 18 17
CP
I (20
10
=
100
)
Pearson Correlation .925** .901** .312 1 .823** -.825** -.965** -.665** .898** -.045 .933**
Sig. (2-tailed) .000 .000 .147
.000 .000 .000 .001 .000 .860 .000
N 23 23 23 23 21 23 10 22 23 18 17
Kred
itimi i
sekto
rit priv
at
nga sistem
i
ban
kar
Pearson Correlation .949** .963** -.292 .823** 1 -.922** -.815** -.951** .968** -.116 .955**
Sig. (2-tailed) .000 .000 .199 .000
.000 .004 .000 .000 .648 .000
N 21 21 21 21 21 21 10 20 21 18 17
Tre
gti
a N
eto Pearson Correlation
-
.901** -.935** -.017 -.825** -.922** 1 .027 .851** -.947** .377 -.920**
Sig. (2-tailed) .000 .000 .938 .000 .000
.942 .000 .000 .123 .000
N 23 23 23 23 21 23 10 22 23 18 17
Tak
sat
që
biz
nes
et p
aguaj
në
(si
% n
daj
fiti
mev
e)
Pearson Correlation -
.961** -.906** .452 -.965** -.815** .027 1 .807** -.793** -.772** -.839**
Sig. (2-tailed) .000 .000 .189 .000 .004 .942
.009 .006 .009 .002
N 10 10 10 10 10 10 10 9 10 10 10
Llo
ji i
tak
sës
së
apli
kuar
Pearson Correlation -
.840** -.882** .041 -.665** -.951** .851** .807** 1 -.889** .186 -.848**
Sig. (2-tailed) .000 .000 .856 .001 .000 .000 .009
.000 .474 .000
N 22 22 22 22 20 22 9 22 22 17 16
Inves
tim
et
pub
lik
e Pearson Correlation .982** .995** .018 .898** .968** -.947** -.793** -.889** 1 -.180 .950**
Sig. (2-tailed) .000 .000 .935 .000 .000 .000 .006 .000
.476 .000
94
N 23 23 23 23 21 23 10 22 23 18 17
Bo
rxhi
i
për
gji
thsh
em
qev
erit
ar (
si
% n
daj
PB
B-
së)
Pearson Correlation -.084 -.140 .485* -.045 -.116 .377 -.772** .186 -.180 1 -.100
Sig. (2-tailed) .741 .580 .041 .860 .648 .123 .009 .474 .476
.701
N 18 18 18 18 18 18 10 17 18 18 17
Indek
si i
çmim
it t
ë
pro
dhues
it
(201
0 =
100
) Pearson Correlation .955** .955** -.482* .933** .955** -.920** -.839** -.848** .950** -.100 1
Sig. (2-tailed) .000 .000 .050 .000 .000 .000 .002 .000 .000 .701
N 17 17 17 17 17 17 10 16 17 17 17
**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed). *. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).
95
Correlations
Vitet e
operimit në
treg të
firmës
Investimet
mesatare
Likujditet
mesatare
Borxh
mesatar
Shitje
mesatare
Fitim
mesatar
Madhësia
e firmës
Vitet e o
perim
it në
treg të firm
ës
Pearson
Correlation 1 -.101 -.041 -.084 -.045 .026 -.165*
Sig. (2-tailed)
.154 .564 .239 .523 .716 .019
N 200 200 200 200 200 200 200
Investim
et
mesatare
Pearson
Correlation -.101 1 .052 .425** .265** .022 .070
Sig. (2-tailed) .154
.462 .000 .000 .762 .323
N 200 200 200 200 200 200 200
likujd
itetemesatar
e
Pearson
Correlation -.041 .052 1 .170* .309** .025 .264**
Sig. (2-tailed) .564 .462
.016 .000 .722 .000
N 200 200 200 200 200 200 200
bo
rxhm
esatar
Pearson
Correlation -.084 .425** .170* 1 .462** .032 .203**
Sig. (2-tailed) .239 .000 .016
.000 .655 .004
N 200 200 200 200 200 200 200
shitjem
esatare
Pearson
Correlation -.045 .265** .309** .462** 1 .044 .467**
Sig. (2-tailed) .523 .000 .000 .000
.532 .000
N 200 200 200 200 200 200 200
fitimm
esatar Pearson
Correlation .026 .022 .025 .032 .044 1 .068
Sig. (2-tailed) .716 .762 .722 .655 .532
.339
N 200 200 200 200 200 200 200
Mad
hësia e firm
ës
Pearson
Correlation -.165* .070 .264** .203** .467** .068 1
Sig. (2-tailed) .019 .323 .000 .004 .000 .339
N 200 200 200 200 200 200 200
*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).
**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).
96
I. Baza e të dhënave (makro dhe mikro)
97
98
J. Aktivitete shkencore
2015, Durrës, Albania [Xhensila Abazi & Ermira Kalaj]
“FIRM LEVEL DETERMINANTS OF PRIVATE INVESTMENTS IN ALBANIA”,
INTERDISCIPLINARY JOURNAL OF RESEARCH AND DEVELOPMENT (in
process)
2015, Paris, France [Xhensila Abazi & Florenca Gjorduni]
INTERNATIONAL CONFERENCE FOR ACADEMIC DISCIPLINES
2014, USA [Xhensila Abazi & Blandor Abazi]
“REGIONAL COOPERATION: ELECTRONIC COMMERCE IMPACT”, JOURNAL OF
SOCIAL SCIENCES
2014, Rome, Italy [Xhensila Abazi]
“WELFARE ECONOMICS IN ALBANIA IN TERMS OF GDP”
ACADEMIC JOURNAL OF INTERDISCIPLINARY STUDIES (impact factor journal)
2014, India [Alketa Vangjeli & Xhensila Abazi ]
“IMPACT OF FDI ON ECONOMIC GROWTH OF ALBANIA”
GLOBAL JOURNAL FOR RESEARCH ANALYSES (impact factor journal)
2014, Durrës, Albania [Xhensila Abazi & Blandor Abazi]
INTERNATIONAL CONFERENCE ON “THE STATE, SOCIETY AND LAW:
REGIONAL COOPERATION”
2013, Lambert Academic Publishing,Germany [Xhensila Abazi]
“CUSTOMER LOYALTY ON COMMERCIAL BANKS IN ALBANIA. AN EMPIRICAL
STUDY: THE CASE OF ELBASAN COMMERCIAL BANKS” (monograph)
2013, Rome, Italy [Xhensila Abazi & Orion Garo]
INTERNATIONAL CONFERENCE FOR ACADEMIC DISCIPLINES
2013, Elbasan, Albania [Xhensila Abazi]
INTERNATIONAL CONFERENCE ON “REGIONAL CHALLENGES FOR
SUSTAINABLE DEVELOPMENT”
Revista Kombëtare
2011; 2013; 2014, Albanian Socio Economic Journal, Tiranë, Albania.
2013, ECONOMICUS, Tiranë, Albania
99
Referencat
-Acosta, P., & Loza, A. (2005). Short and Long Run Determinants of Private Investment
in Argentina. Journal of Applied Economics , 380 - 406.
-Ajide, K. B., & Lawanson, O. (2012). Modelling the Long run Determinants of
Domestic Private Investments in Nigeria. Asian Social Science , 139-152.
-Akkina, K. R., & Celebi, M. A. (2002). The Determinants of Private Fixed Investment
and the Relationship between Public and Private Capital Accumulation in Turkey. The
Pakistan Development Review , 243 - 254.
-AL-Abdulrazag, B. A. (2003). The Determinants of Private Construction Investment in
Jordan: An Empirical Study (1972-1996). Damascus UNIV. , 15-35.
-Brealey, R., Myers, S., Sick, G., & Giammarino, R. (Second Canadian Edition).
Principles of Corporate Finance. Canada: McGraw-Hill Ryerson Limited.
-Dornbusch, R., & Fischer, S. (2000). Makroekonomia. Tiranë: Shtëpia Botuese Dituria.
-Dornbusch, R., Fischer, S., & Startz, R. (2010). Macroeconomics. McGraw-Hill\Irwin.
-Eklund, J. E. (2013). Theories of Investment: A theoritical Review with Empirical
Applications. . Swedish Entrepreneurship Forum , 2-16.
-Fazzari, S. (1989). Keynesian theories of Investment: neo, new and post. Revista de
Economia Politica .
-Fiestas, I., & Sinha, S. (2011). Constraints to private investment in the poorest
developing countries - A review of the literature. London, United Kingdon: Nathan
Associates London Ltd.
-Frimpong, J. M., & Marbuah, G. (2010). The Determinants of Private Sector Investment
in Ghana: An ARDL Approach. European Journal of Social Sciences , 250-261.
-Gjini, A., & Kukeli, A. (2012). Crowding – Out Effect of Public Investment on Private
Investment: An Empirical Investigation. Journal of Business & Economics Research ,
269 - 276.
-Greene, J., & Villanueva, D. (1991). Private Investment in Developing Countries. An
Empirical Analysis. IMF Staff Papers , 33 - 58.
-Guimaraes, R., & Unteroberdoerster, O. (2006). What's driving private investment in
Malaysia? Aggregate Trends and firm level data. IMF Working Paper , 2-26.
-Gujarati, D. (2004). Basic Econometric. McGraw - Hill Companies.
-Haavelmo, T. (1960). A study in the theory of investment. Chicago, USA.: The Chicago
University Press.
-Hendersen, D. (2007). Klasikë të mendimit ekonomik. Tiranë: Plejad.
-Historik i Inflacionit në Shqipëri. (2015, Maj 18). Elbasan, Albania.
-Jorgenson, D. W. (n.d.). Capiatal Theory and Investment Behavior. American Economic
Association , 247 - 259.
-Jorgenson, D. W. (1967). The Theory of Investment Behavior. In R. Ferber,
Determinants of Private Investment (pp. 129-175). National Bureau of Economic
Research.
-Keynes, J. M. (2008). The General Theory of Investment, Interest and Money. India:
Atlantic Publishers & Distributors LTD.
100
-Luçi, E., & Kripa, D. (2005). Investime. Tiranë: Pegi.
-Mankiw, N. G., & Romer, D. (1991). Ekonomia e Keynesianëve të rinj.
-Miller, R. L. (1999). Economics Today. The Macro View. USA: Addison Wesley
Longman, Inc.
-Miller, R. L. (1999-2000). Economics Today: The Macro View. USA: Addison-Wesley
Publishing Company, Inc.
-Mohsen, A. S. (n.d.). The relationship between trade openess and investment in Syria.
Journal of Life Economics , 1-28.
-Mossner, E. C., & Ross, I. S. (1987). The Correspondence of Adam Smith. New York:
Oxford University Press.
-Petkovska, B. (2008). Estimation of the Investment function for the Republic of
Macedonia. National Bank of the Republic of Macedonia. Research Department.
-Oliveira, C. A., Tadeu, H. F., Cabral, J. T., & FDC, B. I. (2012). Determinants of Private
Investment in Brazil: An Empirical Analysis of the period 1996 – 2011. International
Business Management , 471 - 475.
-Piana, V. (2001). Economics Web Institute. Retrieved April 3, 2015, from Economics
Web Institute Web site: http://www.economicswebinstitute.org/glossary/invest.htm
-Poirson, H. (1998). Economic Security, Private Investment, and Economic Growth in
Developing Countries. IMF working Paper , 1-31.
-Romer, D. (1996). Advanced Macroeconomics. USA: The McGraw - Hill Companies,
Inc.
-Romer, D. (2001). Advanced Macroeconomics. New York: McGraw Hill.
-Rotemberg, J. (1987). Mikrothemelet e kejnesianëve të rinj.
-Slavin, S. L. (2009). Macroeconomics. USA: The McGraw- Hill Companies.
-Solow, R. (1994). Perspectives on Growth Theory. The Journal of Economic
Perspectives , 45-54.
-Veblen, T. (1898). Why is Economics not an Evolutionary Science? The Quarterly
Journal of Economics , 373-397.
Burime nga interneti www.worldbank.org/developmentindicators
www.imf.org/financialstatistics
www.qkr.gov.al
www.instat.gov.al
