7'

Plaea Moraga hlg. 34 at 36^ Galderbn de la Barea

hlg: 263 at Eatraude hlg. 5.—Binundoh.

Ipinagbibili sa ILIBRKHIAHO ito ang m^a

snmusuaod na aklat sa uikang tagalog:

Bishay ni Aladino.

^ „ Aleianareiit D.Ltti».

AlmaBMf.BaldoMno.Bea,tri8;.

BeataMaria.Bernardo Garpio.

^ Beriong laseng.

„ Blane«^Flor.

i OabayonK Tabla.

„ Oelira.

^ Oonde Urbano.

^ G^OBUnoio at Urbaoi*.

», Orieolda.

Dama In^t.

B.a Mareola.D.a M.a ea Aha«.

Doeo Pares.

Dr Josi RisB^Ai..

Dr. Jo94 Bttrgos.

D. Diego atD.aJaanaEdmundo.Eliseo at ni ^eUsa.Bliaeo at Hortenaio,

Baope.

„ Felizardo.

^ Fielee Amantee.

,, ElpramteatLanra.

,, Florentina.

^ Florifto.

., Oonaalode06rdeTa.

^ OnnliU.

„ Haring Aauero.Oalabaia.

Baul at David.Salomdn.

Z Ibong Adarna.^ lnabela, '

n H

99'

n99

99%9

99

•ff

99

»»

»»

f*

9$

»•

ff»

»»

»«

»»

»•

»»

»>

»»

»»

»»

»»

»»

»»

Biihay ni Jacobina.

»» ,, Jaime del Frado.

»» „ Jo86 Ploree.

»» g, 3on6 Yendido.

»» », Juan Baehiller.

»» „ Juan at Maria.

»» ,, Jaan Patiy.

»» „ Juan 'titioiio.

»» ,, Julieta at Romeo.»» „ Leopoido

\ »» „ LudoYieo.• ,, LABdisnaTantunln.

ti y, ligayasaL&DgitatMuDk

1» t, Mar(a Alimango.

»9 », Manrique$9 ,^ I^aria Magdalena.

„ Mtarit. Bra. do Antipole.• t

»* »y Pantinople.

»> „ Prineipe Gimeno,»» „ „ Orontis.

»» ,, „ Igraidio.

»» „ ,, 01iveroB.

h'. „ Pitdnglntanteado Lara

99 „ Proeeeo.

M ,, Reina Mora.

9J „ RodoIfo.

»» „ Rodrigo de Yilltiii.

»» f, San Alejo.

» „ SantaAna.

»» „ Eulalia.

»» „ leabel.

„ ,, Kegiua.w

»» „ Segiemundo.

»» ,, Tablante d« Rieaiaoute

»» „ Tatlong Namero.

»» ,» Tomds at Maria.• • „ Totoo at Biuungaliug»» „ Uliran ng OatoHitan.

»» ,, Urbana at ni KoMii.

•• i ^ yiHarba.

1 1 «1

AT mi OANIYANO M(xA NAQASAMA

^^M^^^^^m^^w^w^w^

p^fi5f^:'y5^i^f7 ??';

^^..

AH6 W»AT «A^l(4lAI

. NI

P.Dr.at .nang manga naeatsama niyaila sina P. Jaeinto Zamora,P. Mariano G6mez at ahgnadayang Mig^nel

Kaldna.siNULATNI

Periodistang tagalog, Direetor artistieo sa Kapisanan neaig

manga autores Hrieo-dramatieo La Juventud Filipina*

^t Autor nang maraming easulatan: Ealendario,

istoria, biograha, ete, ete.

ICALAUlN6 PA6CAHATAe«

MAYNILA: 1912.

IMPRENTA, LIBRERIA AT PAPELERIANI

Plata Maraga 34-36, Haza Oalderdn 108 at Estrayde T.'Binmdok^

E^^^lg^^?pl^^f5:^v^;vf;^;^t^;sy:^

Aring tunay ng Libreria ni J,

Martinez, at ualang maeapag-

papalimbdg eung nala eiyang^

eapabintulut^n.

Ang ala-alang hand6g-*-

Sa eay P. Dr, Jose Burgos (30 taon),

P. Jminto Zamora (35 taon), P. Mariano 06-

mez (85 taon) at sa nadamay na si Migml

Zaldua, luibos na dinaya nang manga fraile,

inihaliandog co itong ahang ala-ala, sa eani-

lang pageamatay. sa bibitdydng itinayo sa pooe

nang Espaldon 6 Bagumbayan nang ied 28

nang Pehrero nang 1872.

HONORio l6pez:

•H-

vJ>^v?M/kM'SMsi:iMt-M^^^^^S^

^f::: .- ;,^-'-^^ :

'

* ,

H H H •'X. X « J-1 \ X V< H M • « H M

X

"

X

•

X.....

^ k X

X

tf ^L X

X

X i1 1m

X

X

•

'

X

X

X

X

X

X

X

X

X

' /

1 1)

X

X

X

X

X

X

X

X

• .

' «/

H X >^ H H ^ H M ' X ^ X H

P. Dr. jos6 burgos.

"A •

^^^^^^^^^^tf^^-r}z'vi'lir^^'-

^

'/.^^sr-s.::-^'^-

H» maiiga nanasang liyag*

^^

PASIMULA

Sa tapdt ng nasang namueo sa dibdlb,

tap4t na pagsintang namahay sa isip

na maipahayag eanilang sinapit,

tanang guni-guni'y linupig na tiquis. -

Gusang pinatuloy tumiim sa hagap

ang pinanghauaean ang nanasang liag

may gandp na bait eamahaiang ingat,

maeapagpupuno sa eaeulangang lahat.

Ito nga't hindi iba tunay dinaanan

ng eaniiang «buhay» sa Mundong ibabao,

na eusapg natapos sa abang bitayan,

sa pagsintang lubos sa tinubuang bayan.

Sila*t hindi iba mga saesing tapat,

unang «monumento >> ng pagpapahamae

niyong mga fraile sa eainguitang eaguiat

ng dunong at yaman tubong Filiptitaa»

< -

'

.:'«A-v?:,:^viv«'Ss-iii3,;i^^iS;-^*iiaisS^iS

_8— -

Sila namangHiunay ang unang larauan

na dapat tnlaran nating ealabatan

sa^pag-uusig nga ng eaguinhauahan

nitong ating bayar(g lagui sa ligamgam.

Caya ang marapat, oh mga eapatid:

silang mga «Martir» alalahaning tiquls,

hu8^ lilimutin laguing isa-isip

alang-alang baga sa mga sinapit.

Gayon din naman sa eailan pa mandapat easuelaman.... mga iraileng tanan

na nagoueunuari «Ministrong» marangal' «ng Dios na Poon», bago'y mga hunghang.

Oaya ang mabuti ay tularang lubos

mga haiimbaua ni na Padre Burgos,

G6mez at Zamora na pauang tagalpg

sa tinubuang bayan marunong umirog.

Sa baua't may nasang ibig na bumatid

ng eauilang btihay tunay na sinapit

-basahing tuluyan pagtiagaang tiquis .

cusang4patuloy itong natititie.

Bahala na sfina.inyong eamahalan

mag lapat nang ganap da labls at eulang

sa baua't talatang inyong matagpuan« uari'y nalilihis doon sa eatuiran.

— 9 —

Nguni't ang sapao cp bago mg punahin

ang lihis sa uari, maiguing liningin

maea ca saeali naman^na malinsil

sa daang easamaan malagos na tambing.*

Oung mageaeagayon ang pasasalamat

sa eamahalan mo aquing iguinagauad .

it mag-utos naman sa lahat nang oras

sa laang eapatid na easuyong tapat.

HLonorio liopes.

^

:^N

'•**¥*'l'*'#*^l»*^<i'*'«l»**#*'y>fi'*l.**^'>'^**Ji**IH'

'*y»Ji» .'

:

\"• . •

""~:'

' ' -: '/"'".-S

AN6 TUNAT NA BOBAT

Ni: .

Dr. JOS£ BURG0S, PIito

AT NANG MANGA GASAMA

.

PI^NO Nm SAHTA*

Sa bayan ng Yigan daraquilang eiudad

Fernandinang saeddl. sagana sa galde

sa buong lloeo na ualang eatulad

doon naguing tauo si Burgos na hay^.

Tadng isang lib'o ualong daang tunay

apat na puo't dalua siyang eabilangan

nang siya'y ianile nang in4ng hinirang

may taeot sa Dios, mabuting magmahaL

ii^.^' :.-! ;.'.:^ _:/.,..'A'eyiiMiM

..

.^ 12 — .

__.

Siya'y na-uueol sa isang «familia»

na iguinagalang natatangi baga «

sa buting ugali at gauang maganda

sa eitidadr na yaong mayaman sa saya.

Mulang eamusmusan nitongating Burgos

sa bait na taglay uala nang aayos

gayon din sa talas nang isip na imp6c,

eaya't maaga siyang pinaturuang lub6s.

Hindi nalaunan eaniyang pag-aaral

naisipaiT^ngani nang mga magulang

dito sa Mayiiila iluas na tunay

upang pag-aralin sa San Juan de Letran.

C^a iniluas itinuloy munasa bahay naug eanyang ti6ng sinisinta

teniente prdetieo nang artilleria

Juan Antonio Aelle ang pangalan baga.

Siya'y itinird na hindi naluatan

sa Letrang eolegio, ang naeaeabagay

ay due-hang ulila sa mga magulang,

sa loob nang Dios tinangap din naman.

Sisiydm na ta6n eabilarigang^ edad

nang siya'y parito at masoe na eagyat

sa eolegiong yaopg hinahangad-hangadnang eaniyang budhi at loob na ingat.

— 13— ' \ i

"

Dobn nga nag-aral na hindi nagtahan

hangan sa. sinapit at eusa&g naeamtan

ang gradoug "baehiller" gaypng pag-aarlil .

sa "artes" nahayig ang siyang pangalan.

Nang ito'y maeamtan nitong Burgos natin

gumising sa eaniyang puso ang .tunguhin \

yaong "Pagpapari Saeerdoeiong" tambing

sa "eelesidstieong earrerahg" mahinhin..

-'' - '*

- . ."

i,

At hindi na niya tinuloy na lubds

"aarrerang dereehong" sinisintang puspus

nang mga magulang, ang eusang sinunod

ang ,buco nang dibdib gumising sa^ loob.

Oaya nga't pagdaea ay pinag-aralan

Teologiang mahal sa isang maalam

na iray Ceferiiio GonzaIez ang ngalan

.

na hindi nalaon^ ay naguing Gardenal.

Dito na tinamd yaong mantong ^26!

at belang mapula na ualang eaueol,

eaya ang eaniyang familia nga noon

ang toua nang dibdib ay hihdi gagayon.

Madali't salita nang ito*y malaman

na'sa Pagpapari ang pj^-aaralan ^

nang eaniyang ^agulang eusang binayaau

tanang hanap buhay sa eiudad nang Yigan.

; :

- ' - , — 14 _ ^

Dito sa Maynila sila'y tumahan nadahil sa pagsunod sa ande na sinta

na di man nangyari eaibigAn nila

ano mang pamanhie di nangyari baga.

Ang luhang tumulo sa manga magulanghindl man pinansin at pinagpilitan

ang hilig nga niy« na mag-paring tunay

Ministro nang Dios sa lupang ibabao.

Baga ma't gayon ang nangyaring lub6s

pag-ibig nang Ama'y lumafelong puspos

sa naqmquita niya't napapanuodsa eaniyang an^e earunungang impoe.

Mula sa hindi nga na nahuhulog mansa tanang "exameng" pinagdadaanan»

at caya*t baga man may lungeot ha taglay

ang galde sa puso'y siyang gumiguitao.

. Gayong pag-aaral ay hindi * nagluat

*'6rdenes menores" ay quinamtang eagyat

eaya lalo na nga ang "familiang" lahat

toua'y mago*t mago sa dibdib namugad.

Nguni't uala pa siya na apat na buanng pagea tangap niya ng.'^drden" quinamtannagearoon nang gulo sa tinatahanan

Golegio nang Letran sa fraileDg easaman.

^-^5^

Mula.baga ito sa pagpaptasunod

*'sa~ mga eolegial" pauang filipmos

nang mga Fraileng sa sama ay supot

ng mga abtiso at gauang pag-ayop.

Oaya naeaisip ang tanang Oolegial

gayong pag-aals^ sa paeanSng tunay

binabago nila ang eaugalian

na dating paquita sa 6anilang tanan.

Oras ng hapunan ng mangyari ito

na aquing sinabi na pagcacagul6

eaya ang guinaua ng Fraileng pangulo

sa justiciang bayan ay napasaelolo.

Dahil sa marami ang Fraileng nasaetan

may ball ang but6 at nmy nasugatan; ^

eaya yaong habia umano sila rao

ibig na patain nang tanang eolegial.

Naparatangan pa na naguing pangulo

itong ating ^urgos sa nangyaring gul6,

datapua. usm rin naguing hanga ito

eundi ang pasia iuan* ang Golegio.

Silang ealahatan paalisin lamang

sa Oolegiong yaon sa iba'y mag-aral

nguni't di nangyari pagea silang tanang

sa mga Fraile eurang naipanhiean.

J : ,J..f-'. « : :^ .:^,Ss;5-i>*:^:-;rfu^^jrffi:?^^

Dahil sa marami di naeatapos pa

ng eanieanilang tungubing earrera

eaya't napilitan nagtiis din sila

sa mga pasundd ng Fraileng lahat na,

Lalong lalo na nga itong ating Burgos

dahil sa Dereeho Gomieong lubos

siya'y hindi pa na naeaeatapos

eaya nagtiaga rin sa iba'y umayos.

Hindi -rin naluataii ang pagea Deeano

sa laong panah6n ettsa ring tinamo

sa aua ng Dios at dusang totoo

na tinitiis^^niya sa Fraileng abuso./

''

,

' ' ' j-

Oaya di nalaon siya ay lumipat

ng hindi na siya tumagal sa hirap

Sa mga pasunod niyong Fraileng lahat

Oolegiong S. Jos|, ang tinungong agad!

Ang namamathugot sa eolegiohg it6

ang quilalang doetor si Padre Mariano

Gnreia ang eaniyang dalang apelli^o

tunay na tagalog tauang fiUpino.

Nang siya'y matira at dito mag-aral

ay hindi nagtagal siya'y inordinan

nang pagea «Diaeono» gayong eabataan

mul^ sa talino nang isip na t{^ldy.

.'>i-:.;-;S?;i;;:,;.-,y t1^v:

— 17

Hindi.naearaan TiBg ilang panahon^

sa madaling sabi nama,i^ nageataon ^ :^

nagearon nang isang noong "oposieion"

sa tanang Dideono m^ *'cura" ang layon.

Noon ay "vacatite" ^ylaong eatungeulan i|segundo ^urato sa sagrariong mahal

.! 1

nang hunying S. Pedro balitang Catedral V isa sangeapuluan nang Maynilang bayan. '.'^^,: :'-,'%

Sa guinauang ito: "oposieiong" tiquis - Bnanguna sa lahat si Burgos na il^ig, " ^ 1

eaya tinamo niya ^a talas nang isip ' - < igayong "Pageueurang" ealoob nang LangitJ ? |

• Ang tungeol na ito hindi matatam6 w^?

na^ig sino't alin mang cahM;may "empeno", , fleungdi ang may taglay pagea Presbitero

.

vi

ay siyang paarapat na mageamit nito. .

Nguni afc ^ga dunong nitong: ating Burgos^^^^ . pb^a ma*t Dideono ay quinamtang lub6s

palibhasa dising naasa sa Dios

mataUnong lubha maganda ang loob. '^

Maea ilang buan ay quinamtang eagyat

pagisa lieeneiado sa bunying «faaulcad» < ' ;^

niyaong filosofla ,sa gaydng eapahat,

gayong pag-aaral tia lubhaiig mahirap.-BUEGOS -.

' .,'•"'."" . ''-:

2,.'.-.:

Hindi naearaan ang ifialaong arap

nahalal na muli siya,i, maguing. "Aseal"

sa "juzgadong" saedal "eelesiastieong" hirang

at sa "eeremonias" ay "maestro" din naman.

Ito ay ealoob nang daquilang Reetor

sa Sto. Tomas nga, mula sa di gayong

earunungan niya na ualang eatieoi

na napagquiquita nang tanang naroon

Nang itoy matam6^dito na nageamit

nang dangal na lalong ualang eahulilip

'eaya ang bala na nga nagalang na tiquis

baga ma't matanda't eaniyang eauangis.

Ang boong Maynila dito. na nagtaea

sa dunong na ingat ualang maeapara

niterng ating Burgos na eaaya-aya

pati lig . ugali at loob na dald.

Di pa nagluluat ang panahong ito

ng eaniyang pagtangap ng lahat ng «grado»,

ano't nageataon sa Espanang reino .

nagearon ng isang malaqui ngang gulo.

Ito*y noong ta6ng isang libong ganapualong dlan anim na puo't u^lohg singead

buan ng Septiembre sa= istoriang saad

ng ito'y mangyari eaguluhang eagyat.

— 19— , :

Balauang binata a.ng naguingi pangulo~

na taga Maynila, Manuel. at Antonio •

Regidor ang ngalan sa nangyaring gulo

sa bayang 'Espana niyaong Unang- daeo.

Gaguluhang ito ay ualang ano man,

na hindi ,nga gulo ng pagpapatayan,

eung di isa lamang na pag-uusapan

ng Fraile't Tagalog s^ Gobiernong mahal.

Pagtatalong ito ay di nai-iba

eung di ;^aong gusto nito ngang dalaua

ang magearon dito inabuting reforma

ng pamamahala tayong lahat baga.-

Ang tanang eHrigo, ang dapat nga lamang

mag eura sa lahat mga bayan bayah

nitong Filipinas, at magearon hamanng representaci6n de Gortes ang ngalan.

At eusang baguhin, pag-ayusing eagyat

ang eseuelang bayan at eolegiong lahai,[

at ito'y ibigay ang siyang marapat

sa Paring tagalog tubong Pilipinas.

. Ang g^ong usapin ay lutnaquing tunay

ang lahat,nang Praile'y pauang naguluhan,

eaya't napilitang sila ay naghalal

ng Proeuradores na Praile rin naihan.

— 20 —

Si Fray Jose Glieea at Fray Joaquin Goria

ang naguing defensor taga usig baga

ng usaping ito sa dalaua'y hatbla

na taga ^aynila sa baya'y may sinta.

Sa lahat ng «diario» ang usaping ito

sa Corte ng Madrid nalagdang totoo't

pauang naaayon tanang artieulo

sa tanang tagalog, Fraile siyang 'talo.

Baquit ang isa pa naquiayong tunay

isang tubo rito na naguing general

D. Jose Oroseo Zuniga ang ngalan

at iba pa .ngani na may eatungeulan.

Na sina D. Juan Zaenz de Yismanos (1)

^Jose OchotecO'(2), Rafael (3) na banliog

Grareia L6pez ngani ang pangalang Iub6s

ng mga nag-usig na pauang . tagalog.

Sa^ pagtulong nito na lubhaag naalihim,V

ang lahat ng Fraile ay di napatiguil,

lalong iniilulan ng galit na t^mbingsa dalauang ito na Regidor natin.

.-"' • "

•_.*-

(1) Isang mayaman.*

•

(2) Ooronel. .

'•

(3) Naguing alealde sa Kagayan./-

*' ' '

•

'^ ';-^:;'. V- . /

^ -.-.

Lalong lalo na nga ng silafy lant^e^n

sa . diariong «Discuci6n> (1) halos arap arao

VLg binatang Manuel, Fraileng ealahatan

'

lal^ng nangag-usig panalo'y niaeamtan.

Dito jQa si Burgos eusang sumulat na :

ilang «artieulong» easagutan baga

sa lagdang sinulat ng Fraileng si Goriang^

naquiquipagtalo mag-uagui ang pita.

Sa usaping ito ng eusang malaman, -

ang atiug si Burgos dito ay eapisan,

ang lahat ng Fraile lubos ngtumaliaii,

tinimpi sa loob yaopg eagalitan.

Dito naumusbong sa eanilang dibdib

si Jos6 Burgos nga ay- siuumpang tiq.uis

at paghigantihan gauan niyaong pangit

lihim na paeana na asal -balauis.

Baga ma't gayon na ay. eusa^g tumiguil

ang lahat ng Fraile sa gayong^usapin,

di rin naampat at napatuloy riu

sapagea't tumauid sa lupain natin.

\

(1) Peri6aicong eastila na inihayag sa Madrid.

\v

_ '

.

—22 —

Sa boong lauigan nitong Filipinas ^

eaguluhang ito eui^ang lumaganap^

dahil sa ang lahat na Fraileng dulingds

ay pauang nagbago ng ugaling ingat.

Yaong pangangameam siyang natutuhan.

nang lupa at buquid sa eatagaluga't *

eusang pataasin ang dating eabuisan

hg naga haeienda na atin di't tunay.

* Caya siyang mula ng panghihimagsie

niyaong si Eduardo Cftmerin6ng sulit

na taga -eaYiteng najiafel na tiquis

pangulo sa hoobo na pauang nilupig.• -

-.

Isa pang easama ni Eduardong hirang

ay yaong si Luis Parang ahg pangalan

na siyang^namuno sa bayan ng Tanguayng paghihimagsie sa Eraileng^ sueaban.

Ang bayan ng Imus noo'y gulongulo

sapagea't naetiha pitong si Eduai-do

eaya't ng mahuli ang dalauang ^'lego"

sa "easa haeienda" binitay nga nito.

Ng ito'y matanto ng bunying general

nagulo ang diua eaya^t naisipan

tumauag ng pulong sa lahat ng mahalna. mga tagalog ng ito'y mahusay.

V'

.,.,

'

:— 23—

_

Pagea^t yaong gul6 lubhang ma]aqui nadi na naapula ano mang gauin niya,

hangang sa inabot ang «easa haeienda»

sinilabang tunay ng- nag si pag aM.

Caya naiisipan ng upang tumahan«aguluhang ito nasabing general,

ang ta£iang tagalog pia may earunungan. vat eaunting yaman bigyang eatungeulan.

Caya nga't inipon si Eoxas, Yismanos,

Ascarraga*t Tu^son, 0onz41ez na lub6s,

Padilla't Esquivel, si Calder6ng bantpg «

saea si leasa pauang ^ipinos.

,

, Sila hindi iba ay eusang nahalal

«vocales civiles» na puilo sa bayan,

i3aca nga sinunod ang ilang eabanghay

niyong eay Regidor «re^ormas^" na tanan.

Dito na naghaial sa eorte ng Madrid

Bg isang Comi§i6n sa nag-uusig

nitong ^i BegidoE na di naiidlip

tayong ealahatan mapaiguing tiquis.

Caya ang Ministro de Ultramar noonNay siyang namuno gayong pagpupulong, -

at ang mga ybeal sa gahitong layon

mga generales na ualang eaueoL

/

*'

.

.

— 24—Na sina Oroseo, Saportillang tunay

Gandara' at sina Oehoteeo naman,

-Coballes na pauang eoroneles laniang

Eodriguez, • Bona -t Pillon ib^pang eapisaa.

Ang pulong na ito pauang nag eaisa

at pinaayunan ang tanang "reforma" .

nitong si Regidoi' na eapisan nila

gayong pag-uusap sa guinauang junta.

Caya ng matapos itong pag-uusap

dito sa Maynila'y pinahatid agad'

niyaong eapulungan sa Madrid na hayagang naguing pasiya ng upang malutas. ^

Nguni sa samd din ng pamamahala '

ng Grobierno rito'y isinalamuha

sa "junta" nga rito yaong fraileng madlauala ng inimbot eundi ang masamd.

Dina naalala itong ating Burgos

doo'y isinama't eusang inilahoe

eaya sa uala rin dito'y napanuodna "ealiuanagan" tanang filipinos.

Sa gayong nangyari yaong eaguluhanditb sa Maynila, Buladan at TanguaySilanga't iba pang ^aga^alauigan

- ay lalong lumubha apuy ang e^bagay.

Ang manga pinuno't tanang autoridad

dito sa Maynila'y nagulong eagyat

eaya napatulon'g sa loob na' tapat

ng„mga tagalog may dunong naingat.

Ng upang 'maampat eusang mapatiguil

eaguluhang ito na ualang e^hambing V«aya sinunod na ang lahat ng hiling

ng tanang tagalog may dunong na tambihg.

Si Padre G6mez nga ang siyang guinaua

Gomi^iong" nahalal eusang papayapa

sa. eay Gamerino na naghimagsie hga,

sa bayan ng Tanguay, Imus na daquila.

Ng ito'y parunan niyaong Padre ;G6mez

ay hindi nalaon ang. paghihimagsie,'

dahil sa .pangaeo ng autoridades ^

~

sa tanang tagalog na nag-alsang tiquis.

Caya ang "tratado" biglang pinirmahan

sa ba'yang NaYotas ng bunying 'general

sa pinamansagang balitang tulisan

na si Camerino at si Luis Parahg.

Ang lahat ng Praile noo'y nangag-galde

pagea't napayapa eaguluhang eagyat,

at tanang «haeienda» nilang ini-lngat,

ay muling babalie na di magluluat.

iv-vM:^.. *.; V \-^^:.'-;'<^:^->i?^i--^^^.i3^:^-:'^^M^M^^M

:-y

— 26 —Baga ma't siia'y eusang nagastahan

nag-gugol ng pilae na hindi mabilang,

'di na alumana humusay nga lamang

laead ng panahong mahga eaguluhan.

Ang general noong balitang D. Garlos

de la Torre ngani ang pangalang lubos

na naguing mabuti sa manga tagalog

at ;sa tanang Fraileng nag-asal balaquiot.

Nabalita naman sa panahong yaori

ang ating si G6mez eura sa Baeoor

dahil sa guinaua at pag dedefensor

sa tanang tagalog na piniit noon.

At gayon din naman sa pagpapahusay

sa nangyaring gulo sa bayan ng Tanguay,

eaya yaong puri ^ at uag^s na dangal

^ay tinamo niya sa eatagalugan.

Dahil sa mahiguit na tatlong libong ganap

ang napi-it noon tagalog na lahat

na napaeaualan eay Gr6mez nagbuhat

sa e^reel ng dusa na dilang bagabag.

- At pati ni Parang sampuo ni Eduardo

eusa ring nageamit ng'Jmabuting trato

sa manga eastila tumird pa rito

sa bayang Maalat may «penci6ng» totoo.

A,-

,-.

- —27 —Saea sinunod pa ang pinag-usapan

niyaong eaayusang mageura sa bayan

at yaong "reforma" niyaong pag-aaral

a,y pinaghusay din na hindi naluatan.*

'

Nagearoon pa noon* ng earrera civii '

iahat ng tagalog may dunong na tambing

eaya si V"ivencio del Rosario natin

sa Lagunang bayan ay nag aiealde rin.

At si D. Mariano Viliafranca namansa bayang Misamis aleaideng nahaial

na pauang tagalog inay dunong na taglay

nageamit ng tungeol sa eaeastila?^.

Nagearoon pa rito ng mga Jueces

pauang fiiipino*t manga Eeiatores,

at iahat pa disin ng mga napiit

dito naeauaia't eusang naeaaiis.

Pinatiguii pa nga ang pag-eembargo

sa tanang iupain ng naramay rito,

at pinagaiang pa manga bahay dito

sa tanang justicia nagaiang totoo.

Sa madaii't sabi ating pagbaiiean:

arig eusang sinapit nitong si Luis Parang

-sampuo ni Eduardo Gamerinong hirang

niyaong maearaan yaong ilang arao.

— 28— .''.

Pagea't di nalaon sila ay piniit

pinatay sa bitay,- sa namueong galit

sa dibdib ng tanang Fraileng mga ganid

uala ng inimbot eung di gauang pangit.,

Sila'y nag-gasta rin %g lubhang malihim

sa general ditong lumabp ang tingin

sa saganang pilae eanilang inyahin .

mapapatay lamang dalauang butihin.

Naualang halaga ang pinag-usapan

tratadong guinaua sa Malab6ng bayan

at eusang . naniniig lubos na guinitao

pagtingin sa yaman nasabing general.

Nagngit-ngit na naman ng ito'y matal6s

ang lahat ng dibdib ng mga tagalog,

nguni't sa uala rin dito ay inabot

eaguluhan baga gaya ng natapus.

Sa panahong ito siyang pageaeamit

•nitong ating Burgos «ordeng^ ninanais

niyaong Pageapari sa taiang tiniis

manga eahirapan na ualang eauangis.

Hindi nga nalaon na nageantamisa,

sa ating Gatedral nahalal na eura,

at siyang pagtam6 hg mahal na «borla»

niyaong pagea "Dootor" sa Santa Teologia.

Saea sa Dereeho Can6nicong mahal

^y gayon din naman "Dootor'' na mahusay<iaya sa Tribunal ng esameng : tunay

naquiquialam na sa eolegiong tanan.

Caya baia noong ibig na eumuhamageamit ng grado sa facultad baga

sa Santa Teologia't bunying Filosofia

at sa Can6riico daraan sa eaniya.

Sapagea't nga siya nahalal na eagyat

na "Examinador" at una sa lahat

eusang "eexamen" estudiong facultad

na sino ma't aling ibig maealabas.

Sa eaniyang pagsunod sa tungeol na dala

naguing masama siya sa fraileng lahat na;

datapua gayon man di eumibo sila

uaM hindl pansin tanang naquiquita.

)Cusang nagsaloob higantihan lamang

'putulin ang gayong manga. eahigpitah

ng pag-eexamen sa sino't alin *mansa Fraileng eapua lipos , ng easam-an.

Gaya ang nangyari ng lumubhang tiquis

:yaong pag ngingitngit eay Burgos na ibig

dito na ang lahat; ang Fraile'y lumuplt

sa Paring tagalog na easanib-sanib. ^

' ' ..•-=•. ...-...•,.

^-'•'-^''!U-.j-^.ra^:';ja^iS&kdiMSi^i3^S

Ng ito'y malaiiian nitong Burgos natiii

lahat ng eapua ay inipong tambing

pinaguipagtalo lahat ng iniling

na Paring tagalog ng Fraileng butihin.

Sa nangyaring ito, dito na inusig

sa Arzobispado ang leyes ni Moret

ay sundin totoo pagea't natititie

sa pinag-usapan ,ito*y susunding pilit.

Ng- ito'y matanto ng fraiieng si EoxasCornejo, Ariaga, Gabrerang duling^,

Pardo, Gala't ibang lumahoe na eagyat

si Padre Burgos nga eusang pinaghanap.

At ipinaglaban eanilang .eatuiran

eahit nalilic6 sa magandang daan;

nguni't sa uala rin silang hinanganan

eung di yaong hiy^- na ualaing eabagay.

Sapagea't nga sila'y nangabilango pa,

ang eanilang ari enembargong sadiya

sa i^angyaring ito na usapin nila

sa' bunying Juzgado Eelesi^stieo baga.

Ng ito'y masapit nilan^ ealahatan

sila'y naeaisip pasaelolong tunay

sa.eay P. Burgos at paquiusapan,

ng sa pageapiit maealabas lamang.

— 31

Gayon din ang tanang manga Presbitero

na pauang linupig. manga fraileng itb

sampuo' niyaong ibang manga filipino,

eay P. Burgos din ay napasaelolo.

Sa nangyaring ito itong ating Burgos

hindi nagmalaqui t^ pinaquingang lub6s,

ang sa tanang Fraile at manga tagalog

manga paquiusap sa gayong inabot.

Siya' nga'y naggugol lubos nageagasta

na hindi siningil eapaguran niya,,

sa iraile't tagalog ng maeamtan nila

ang pageaeauala sa e^reel ng dusa.

Itong si Fray Galan reeoletong hirang

si Fray Ariaga franciseano namanat si . Fray Cornejo Domenieong tunay:

, si Padre Burgos nga siyang nagsangalang.

Sila'y napabalie at eusang nageura

sa bayang tagalog dating lagay nila

at ang ari nila na^enembago baga

ay eusang nagbalie na earaearaea.

Sa-panah6ng ito lubos nagearoon din

ng isang sumbong nga taga S. Rafael.

saeop ng Bulaean'^mula baga-t dahil

sa eanilang eura na nag-asal suail.

' ' ' '-''''•'-'' '^^'''"-^"-•^'^^^^^^;^mi:,mU:£am^^

/•

' — 32 —

Caya ang guinaua dagling pinatauag

ni Padre Burgos nga't inaralang eagyat

na sa uli't uli ang guinauang lahat*

huag ng gagauin sapagea't di tapat.

'

, Ito hindi iba ay si Fray Antonio

Piernavieja ngani bunying agustino

totoong n^sinsay, eusang umabuso

sa ipinag-uutos ng Eelesiastieo.

Maearaan ito ay hindi naluatan

sa eorte ng Madrid may isang lumdtao

diariong easang-ayon ng eatagalugan

«Eeo Eilipino» ang siyang pangalan. »"

Dito nga si Burgos ay eusang tumulong

naggugol ng yaman at sampuo ng dunong

upan ng lumauig at eusang yumabongmagearoon ng madla na mga suseritor.

Nagtayo rin naman isang eapisanan

dito sa Maynila sa nagpapaaral

sa reinong Espaiia fiIipinong tanan

ibig na dumunong lahgit ay malaman.

Oaya sa dalauang Regidor na tiqul&

nangyaring lumagda ng usiguing pilit.

'tanang filipinos may duuong sa Madridmageamit titulo*t eondeeoraeiones;

f— Ofj — ' x^ '

At gayon din naman ang eatagalugan

«usang natatangi't may ingat na yamannagcar6n nang uagds bunying. eatungeulan

tsa lahat nang pooe nang sangeapuluan.

Saea isinunod na eaniyang inusig

yaong pageueura nang fraileng balauis.

sa bayang tagalog sila'y mapaalis

.

at pauang el^rigo ang siyang mapalit.

Dito pinasunod utos sa "Goneilio"

**ni Trento" ang tauag at biling totoo

marapat na sundin nang simbahan dito

nang manga eastila sa silanganang daeo.

At sinabi pa niyang ipinagmatigis

sa lahat nang fraile eun ang eani^ang hangad

ay^ hindi susundin arao'y di HHpas

sila'y pasasaeop sa ingl6s na eagyat.

Caya ang nangyari lumagd4 pageuan

nang isang "eserito't" inihaying tunay

sa Ministrong haydg nang bunying Ultramar

sa reinong Espana na eabalitaan.

Nguni't bago ito ipinadalang lub6s *

<3ay Izquierdong hirang general na bant6g:

fiy nuhang srfnguni*t bifang pahintulot

nang huag masinsay sa eatouiran^ puspos-BURGOS

\

::-~4LS':ii:x^'-'-i-MSiMAimiii^^

i;rf,wr-

— 34 —

Ang eseritong ito'y pinaayunan niya

at pinapirmahan b^o ipinadala

eay Padre Mendoza (1) Lasa (2) at Sevilla (3)

Danda't (4) del Rosario (5) Guerara't (6) Zamora (7).

Napisang parito sina Desiderio, (8)

Hilario del Pilar, Gainsa't Gimeno (9)

Roxas, (10) Regidor, (11) Ramirez (12) parito

Galderd't (13) Esquiyel (14) iba pang totoo.

Gaya ni na Tisea (15) at sina de la Rosa (16)

Aeuelle (17) at Agustin (18) pauang nagsipirma

sa eseritohg yaon eusang pinadala

sa Oorte nang Madrid nang earaearaea.

Parang naligalig fraileng ealahatan

sa nangyaring itong manga eaisipan

nitong Burgos natin eaya silang tanan

sinilaban ngani niyaong eagalitan.

(1) Si P< Agnstin Mendoza, nageora sa Sta. Cruz sa May-nila. (2) Si P. Miguel Lasa, Prbro. (3) Si Dr. Mariano Se-

villa, Prbro. (4) Si B. Pedro Dandan, Prbro. (5) Si P. Vi-

eente del Rosario, Oapellan Militar. (6) Si P. Jos^ Gnetara,..

eura ea Kiapo. (7) Si P. Jacinto Zamora, Prbrb. (8) Si P.

Anaeleto Desiderio,. Prbro. (9) Manga eastilang obispo. (10)

Si D. Jo8^ Bonifacio Rosas, Alealde na iealanang haldl saAyuntamiento. (11) Si D. Antonio Begidor. (12) Si P. Ra-m6n Ramirez, Proviso;r. ,(13)" Si D. Ram6n Gonzilez Galde-r6n, Ooneeiero sa Admini8traci6n. (14) Si D. Jos6 Gabriel6onzdlez Esquiyel na KTaguing-Alealde na nnan^ halal sa Aynn-tamiento. (15) Si D. ^ayiwr Tisear, eaeti^. (16) Si D. Jo86^

de' la Rosa. (17) Si D Juan Antonio Aenlle, amain ni Bur:gOB eorpnel setirado. (18) D. Gimeno Agustin, Intendente diHaeienda.

'" '

— 35— • -

Uito na isinumpd nag^isip nang eagyat

na paghigantihdn, eaya silang lahat

eusaBg nagpiipulong halos oras-oras

eung anong magaling nang ito'y maampat.

Lalong-lalo na nga ^raileng reeoleto

at ang dominieo siyang gul6ng-gul6

dito sa nangyaring hindi mamageanoeaya silang tunay ang mausig dito.

Caya niyaong minsang sila ay magjunta

Prior sa convento nang Beeoletos baga

sabayan nangTanguay na angngalang dala

Fray Mariano G6mez dito naqmsama.

At gayon din naman ang eastilang uld6g

Fray Antonio Rufian 6rden S. Juan de Dios

ay naeasama rin at silang tibobos

nangaeong gagauang higanti eay Burgos.

Sa pangaeong ito dito nangagalae

ang lahat ng fraileng may galit na ingat

sa eay Dr. Jos4 at maipahahamae

nang dalauang ^ito na mageapua oslae.

Hindi na naglieat nang mageahiualay

itong manga fraile na aquing sinaysay

mabuting paraan mapapatay lamang

ang naguing eatotong quinagagalitan.

kk^

— 36 —

Gaya ang na-isip nitong si Fray G6mezsi Migael Zaldua (1) at ang easing ibig

eusang hinleayat na sulsulang pilit

tanang sa Areenal ^ornalerong tiquis.

Upang silang tanang tumutol na eag^at

sa upahang dati eung hindi itaas

at siyang bahala eusang magliligtas ^

eung ito'y umabot sa di hinahagap.

Sa paquiqjiinyig nga ni Miguel Zaldua

•sa aral nang fraile'y eusang inaquit na

tanang jornalero sa Areenal baga

na sila'y tumutol sa ugaling upa.

Oung saeasaoaling ^yao na itaas

sila'y mangag-alsa huag na magulat

sapagea't tutulong ang eaual na^ lahat

sa Maynila't Tanguay at pauang easabuat.

Napahinuhod nga ang lahat nang jornal

sa mabuting aquit ni Zalduang nasinsdy

eaya ang gumaua nitong Fray Rufian

umisip naman siya nang ibang paraan.

\

(1) Hindi Franci9co gaya nang hula ni Ealogio Jalian Tandiama.

V*'

— 37— .

Caya ang sumagui sa, eaniyang iaeala

sina Monte^ino*t Mor<iuechong claquila

pinaquiusapan na tuliingang sadiya

ang lahat nang jornal sa pag-aalsa nga.

Ang dalauang ito ay eastilang. taal

na eapua tenienteng napipiit lamang

sa Castillong ^aedal sa bayan nang Tanguayngala'y Sai Felipe lipos eahirapan.

^ Sa sabing matamis sa dalauan^ ito

ay hindl tumangui sumagot nang oo

upang sila lamang maealabas dito ,

sia pageaeapiit doon sa Castillo. ^^

Ang lihim na ito ay hindi nagdaan

arao nang sdbado dumating na tunay

nang pagbabayaraA sa lahat nang jornal

na nagsisigaua doon sa Areenal.

leadalauang puo buan nang Enero

siyang eabilangan nang arao na ito

eaya nagsitutol,' sinunod ang trato

nang sila'y bayaran sa di nila gusto.

- . t "

'^:'

:

Nang ito'y matanto nang eoronel Buttler

bunying Gobernador nang eaual na tambing

sa lalaiiigang Tanguay ay hindi. pinansin

Teeiamo nang ^ornal na ualang eahambing.

— 38 —

Ang canljang guinaua umaga nang lingo

humingi nang "fuerza" sa General dito

hay^g na Izquierdo pagea't natanto nito

ang lahat nang jornal ibig na mangulo.

Naisipang isa pabaliling tunay

nang orajs eling ito sa isang eapantay

nang eoronel Roxas nang di niya eamtan 7

yaong eaguluhan naramdamang tunay.

Saea pinaglirip sa sariling isip

magearoon man siya nang eaual. na eabig,

eung liala naman siyang eseuadra sa tubig

ay uala rin anyang tunay masasapit.

Pagea't ang nangyari guinaua ni Mae-Rohon

eontra-almirante sa eseuadra noon

tanang eauonero nang pai»ahong yaon

ay pauang dinala sa Isla del Sur (1).

Sueat na natira dito ay iisa

eaya't si Buttler nagpumilit baga

ang lupa nang Tanguay iuan muna niya

nang huag nang datnin eaguluhang sadya.

Oapagdaea naman eaniyang eahilingan

ay agad inamin biglang pinayagan

(1) Isla^el Sar: aog manga pulong eabisayaan at eamorohan.

'^'''it:>^r>y'^-c:''!^i0i'-'^^:i^^^

nang eaniyang general Izquierdong marangal

nang umagang yton na bindi lumiban.

Nguni't bago siya sa Tanguay umalis

sina Montesino't Morquecbong nasambit

ay eaniyang hiniging dito na mapiit

sa Mayniiang Oiudad na saedal nang diquit.

Gabilingang ito ay di na nahintay

sapagea't gul6 na ang labat nang jornaI

sa hindi pagpayag sa ibinibigay

dating eaupabdn, eaya binayaan.

Ugali't salita madaling malutas

nang ito'y matanto ni Bufiang dulingis

lalong sinulsulan jornal na alingas

sila'y magbimagsie sa eastilang labat.

Sinabi pa nito huag mag-alaala

sila'y tutulungan tanang eaual baga

dito sa Maynila Infanteria't Guia

sampuong artillero na ualang pagsala.

At hindi dadaan dugtong na sinambit

ang mamayang gabi mag-aalsang pilit

ang taga Maynila eung inyong maringig

ang putuean doon sumabay na tiquis.

Aeo ma'y eastila muli pang uiniea

tiitong si Fray RuAan uld6g na euhild,

— 40 —

nguni't sa aua co sa inyo ngang pauadug6 eo'y naetilo sa tanang eastila.,

Caya sa hatol co eayo ay sumtinodnang eayo'y lumaya na manga tagalog

huag n^man eaypng magearoong lub6s

niyaong «descOnfianza» sa ipinatal6s.

Sapagea nga't aeo'y eatotong mahigpitni Burgos nga ninyo at eaisang isip •

sa nilalayon niya na lubhang mapilit

ang pananarili ay maeamtang tiquls.

Gaya euh saeali cayo*y mangagdiuangay inyong ihiyao si Burgos mabuhayat ang Pilipinas guilio ninyong bayanEspana*y mamatay, mamatay na tuaay.

Sa «enganong» ito sa hina nang isip

niyaong manga jornal sila ay naquinyig

sa hieayat nitong lalaquing mabait

uala nang inimbpt euhdi ganang lihis.

Sa madaling taebo'nang panaho't oras

yaong eagabihan sumapit na eagyat

ano't nageataon parang pinag^ap ^—pista sa San Anton (1) guinauang magalae.

(1) San Anton ay isang nayon nang bayang Sampaloe (Maynila)-

41 —

Nagearoon nang putoe eastillo at bombaenites saea luees na ualang eapara

sa boong^ magdamag at iba pang say^

na naeauiuili sa guinauang pista.

Caya nga't maraming tauong nagsidal6

taga ibang pooe na di mamageanosa eanilang toua sa pistang ganito _na sa eailan man di naquiquita ito.

Baquit nasabay pa ang pista ng Galmenna pinagsasay4 na ualang eahambing,

fraileng reeoleto pauang nahihimpil

sa San Sebastian nga pooe na maalio.

Sa sabing matulin itong easayahan

dito sa Maynila nang eusang malaman3ornales sa Tanguay paua nang gumalaohindi naapula nang sino't alin man.

Sapagea't aeala nitong nanga-aquit

niing fraileng si Kufian put6c na naringig

dito sa Maynila ay paghihimagsie ^

manga taga rito eay Burgos na eabig.

Ang manga marino sampuong infanteria

manga artillerong nasa sa muralla

na pauang tagalbg dito sumunod nana , naquigalao din sa iornal sumama.

/

Dito si Lamadrid sargentong ilongo

hindi nagpabaya't agad sumaelolo

pinat^y ang ptino pauang eastellano

ang gradong teniente nilagay ha rito.

Sina Montesino at Morqueieho namanlumagay sa lugar sumanib sa eaual

eaya't pinaghati ang |uerzas na tanah

saea namiyapis nang ualang eabagay.

Caya ang putuean nang can6n at baril

sa boong magdamag hihdi nagtitiguil

natalaesing. bangeay di maipagturing

nang manga eastila't tagalog na taiobing.

Gobernador Roxas mabuti na lamangagad naeataeas at hindi napatdy

eaya't h^euha pa sa aeay na eaual

ni ooronel Sawa eusang naquipisan. ^Sila'y nagsihanay hangang umumaga

sa ealle prineipal niyaong Porto Vagana naquiquisag6t sa putuean baga

nang naghihimagsie na aquing binadya.

At earaearaea siya'y nagpa-atas

eay Izqui6rdong hay^g n^ isang eaiatas

ang bagay na ito'y ipinatalastas

iipang sdla doon abuluyang eagyat.

— 43 —Nang ito'y matanto nitong si Izquierdo

sumub6 ang galit na di mamageano<3aya eapagdaea ang tanang sun^alo .

dito sa Maynila ay pinasaelolo.

Ang segundo eabong general Espinar

ay siyang umaday sa dinalang eaual

pauang voluntario eubano ngang tunay,

ang iba'y eastila't tagalpg din naman.

Silang ealahatan nagsilulang eagyat

«a manga yapores na hindi nagluat

at doon huminto na eusang sumadsad

sa Puerto nang Tanguay na ualang bagabag.

Nang sa Kabite nga sila'y magsidating

^eneral Espinar nag-utos na tambing

na aniya't panhiqui't agad salaeayin

ang muog na yaong ualang maeahambing. ^

At ang baua't doo'y inyong maabutan

babaye ma't bdta ay pataying tandn

huag paligtasin ang sino't alin mantungc61^filipino naguing eautus^n. \j

Ang utos na ito ay biglang sinunod

Bang iahat nang -eaual na pauang eubanos

eaya naman dito ang manga tagalog

eusang nagpaquita na^ tapang na impoe.

Ang^ pagpi^Mayan sabihin pa baga

dug6'y umaagos batis ang eapara

bangeay natalaesdn ss^ guitna nang plaza

niyaong Porto Vaga gayong pagbabaea.f-

Nguni't sa dayuedoe at quinamtang puyat

nang manga taga^og sa boong magdamagquinulang nang palad caya*t napahamaesila ay. nagapi nang • manga ealamas.

Baquit quinulang pa nang polvora't bala

lalong eailangan sa paquiquibaca

eaya di mangyaring tumagal pa sila

sa paghihimagsie^ nilang lahat baga.

Utos ni Espinar dito na sinun6d

militar ma*t hindi ay eusang tinapos

sargento Lamadrid at si Montesinos,

siyang unang unang namatdy na lub6s.

Yaong si Morquecho ang quinana namannang eaniyang maquita na uala nang daannireyolver niy^ eaniyang palipisan

sa nasang matapos ang ingat na buhay.

Dapoua*t di nangyaring namatay na,tiquls

eung di nang ieatlong ario' nang sumapit

siyang pageatapos nang btihay na quipquipnitong si Morquecho na aquing sinambit.

- — 45— '

. -,

Lahat nang naeulong na di naealabds

sa muog nang Tanguay ay pauang naut^s

parang hinoeoman ang naQacatu]ad

eanilang sinapit gayong paglalamas.

Ang iba'y sa taeot sa dagat 'nagtaldn

nasang mailigtas ang btihay sa lang<5y •

niguni't nahuli rin nang eanonero roon

«usang nagtatanod na ualang eaueol

Ang ibang nagtago at hindi gumalad

sa sariling bahay tinaeas na tsinan /

at pinagbabaril yaong iba namandito sa Maynila ay dinalang tunay.

Hindi nga nalao't binitay na eagyat

nang ieadalauang ^ puo't, isa ang saad

nang buang Enero't ualang naealigtas

iii isa man lamang sa eanilang lahat.

Tanang manga presong eusang nagdudus^

doon sa Areenal di naealabas baga

sa paghihimagsie ay biglang dinala

eusang diriestierro doon sa Paragua. ^

Ang fraileng si Bufian na umaquit dito

sa nangapahamae do'on sa Oastillo

nang mageagulp na*y nagtagong totoo

^ng toua'y malaqui na di mamageano.

r^

— 46 —

Pagea't inaeala'y eusang masusunod

ang bumueong nais nang eapua balaquiot

fraileng solopie^ eaisa nang suot

na maipabitay ang ating si Burgos

Caya nang maquita at siya'y matuelds

nang eapua eastila inalpasang agad

pagea't quinatuiran siya rao'y nalalabas

sa alsahang yaon nanr nangapahamae.

Dito sa Maynila ay "hindi nagtagal

sa Reinong Espana^y oinoui pageuan

sapagea't inisip maea pa maeunanniyaong dedaraeidn gayon^o^guluhan.

Ba nangyaring ito ang lahat nang fraile

pauang nangagalae bindi mapaeali

at eusang nilaead lihim sa sarili

si P. Burgos nga'y eusang ipaputi.

Ugali't salita eaguluhang ito

ipagpatuloy co sa manga marino

na nasa Areenal nang matanto ito

dito nagsilaban nang di mamageano. '

"

Halos patay na nga nagsisilaban pasa manga eastilang eanilang eabaea

at isinusumpa fraileng lahat baga

-hangang ipiniquit yaong mBnga,, mat^.

— 47 —

Ang ibang nahuli doon sa Areenal

babaye at bata matanda't hindi mansa eanonero nga'y pauang isinaeay

saea ipiniit na pinarusahan.

,

Hindi naluata't sa eorte nang Madrid

ibinigay alam ang paghihimagsie

nang taga Kabite ni Izquierdong tiquis

generiEil na hayag na saedai nang lupit.

Sa bunying Ministro ng Guerra't Marina

. doon nga dumatal bigay alam niya

eaya eapagdaea ay sinag6t siya

maghaMl nang Fiscal taga usig baga.

-Dito na inusig at eusang hinusay

nang naturang Fiscal ang tanang nadamay

sa nangaghimagsie sa lauigang Tanguay

at pinarusahan ang may easalanan.

Binigyang indulto ibanaman dito

ualang manga malay sa nangyaring gulo

nguni't yaong ibang may salang totoo

lalong nahigpitan sa pageaea-preso.

Dito na hinuli si Miguel Zaldua

naguing artillero nang panah6ng una,

na nangangalaeal nang 'talaesang baga

doon sa Kanaeaw, sa Udiohg ang euha.

-^ ^ —48 —\

Caya nang piniit siya'y eabubuhat

sa pangangalaeal na dati niyang nSnap

nasa loreha pa nga nang daeping eagyat

pati nang asauang pinaealiliyag.

Sila*y itinuloy nang earaearaea

doon sa Bilibid na piitang sadiya

na di man quinuna^ declaraci6n baga

at eaagad-agad sila'y pinagdusa.

Yaong diligeneia'y eusang itinuloy

nang nasabing Fiscal nahalal nga noon,

upang mapag-usig nangulo sa gaydng

manga eaguluhan na ualang eaueol.

Nang maliuanagan dito lumabas na

sa deelaraeiones na guinaua nila

ang eusang naugulo sa eaguluhan baga

na nangyari noon na ualang eapara.

Ang unang lumabas di umano'y Imperio

ang nasang itay6 tanang filipino,

at ang Emperador na lumabas dito

si D. Joaquin Pardo de /Tayerang totoo.

Ang manga ministros si Burgos at BasaAntonio Regidor, ParaisO^t iba

dito ay nadamay ualang malay baga

eaya nang dinaquip pauang napataea.

, _ 49 —

Nang ito'y matanto manga fraileng lahat

pauang nangagui6 apg isip na ingat

eaya ang guinaua'y eanilang nilaead

upang nang mabago ang -^sa unang hagap

Dito na nga sila gumaua nang pulong

anila'y mabuti mageontribueion

nang ang ating nasang nilalayon-layon

ay eusang matupad sa habang panah6n.

Sa pasiyang ito'y pauang nagsi-amin

ni isa'y uala mang tumutol na tambing

eaya't nangag-gugoi nang lubhang malihim

sambuntong salapi eay Izquierdong saquim.

Ipinagpilitan ang nangulo dito'

ang bunying si Burgos sa nangyaring gul6

eaya. ang marapat baguhing totoo

ang sa diligeneiang guinaua nang daeo.

Caya sa pagdingig at eusang pagtitig

niyong si Izquierdo sa salaping tiquis

yaong diligeneia ay binagong pilit

sinunod ang nasa nang fraileng balauis.

Dito na lumabas nang ito^ mabago

eaya; nangag-alsd manga filipino

sa lalauigang Tanguay ang nasang totoo*

maguing Repiibliea ahg lupaing it6.

BURGOS 4

t _50 — -

At eusang "nahaMl Presidetiteng lubos

ang ating marunong na si Dr. Burgos

at ang manga hayag na mga Ministros

ay ang natatald dito ay easuno^.

Si Pardo Tavera siyang sa Estado

sa Haeienda naman ay si Paraiso

si A. Regidor siyang. sa Gobierno

si Maria Basa ^nama'y siyang sa Fomento.

At sii

Maurante siyang sa Marina

at si Maurieio siyang sa de Guerra

marami pang iba dito ay nasamaeusang i-dinamay binigyan nang sala.

Caya nga pagdaea ang lahat nang ito

sa lae^s nang euarta ay pauang napreso

aog abang eatuiran nalugmoe na rito

sa aMng caadunfan nang dusang totoo.

Bueod pa sa rito ay pai^ang nadamaysina Padre Lara, Seyilla at Dandan,

Rosario, Gruevarra, Hilario del Pilar,

Tuason, Desiderio tagalog na tandn.

Saea sina Sdnchez, Leon at Carrillo,

Enriquez at Serra, Maximo Paterno

ay pauang natapon eusang dinestierro

sa iba't iba ngang bahagui nang Mundo.

- 51 —

Natangi nga lamang sina Padre BurgOs,

OomeE at Zamora at si Zalduang puspos

ang hindi. natapon at eusang ndsunod

sa nanga de'stierrong^ bal6t nang liimut6c.

Palibhasa disin sa salaping laeas .

sa diligeneia nga pilit.na lumabas

ang apat na ito . sa eastillong eagyat

sila ay mapasoe na eusang magbirap.

Madali't salita ay hindi nagdaan

yaong isang buan apat na tinnran

sa sadyang Consejo de Gtierra ang ngalan

sila'y ipinasoe nang pinunong tandn;

Lahat nang matouid ni na Padre Burgos,

G6mez at Zamora ay pauang naayop

nang laeds at bisa nang salaping bandog

niyong manga fraileng -abal ay balac(uiot.

Ang Consejong ito nang eusang minuMnieadalauang puo't anim yaong bilang

nang buang Pebrero hapon yaong lagay

nang panah6ng lub6s na lubhang mapanglao.

Baquit ang nahalal Presidenteng tiquis

sa gayong Consejo ang saedal nang lupit

Coronel nang hocb6, ang ngalan at sambit

Fran'eisco Moseoso na ualang eauangis.

— 52—" "-,

Mseal instmetor si Manuel Boseasa

eomandante naman eatungeulan niya

na isa sa manga eaututan bagd

nang dila nank-Mileng manga palamara.

A las euatro ngani nang ito'y minuldn,

si Padre Burgos nga ang u^na sa tanan

saea isinunod si Zamorang hirang

at saed si G6mez na easanoiang tunay,

Anopa't ang lah&t na manga defensor

ay ualang nagaua sa Consejong yaon

palibhasa disin eaalam nang pusong

na fraileng sueaban eaya napagayon.

Pagea't ang lumabas 6 hatol na tunay

ang Pena de Miierte ang siyang eaeamtdn

nang apat na ito sa pageaeadamay

na parang namuno sa gulong nagdaan.

Ang hatol na ito matanto ni Burgos.

ay eusang tumugon sa Consejong bantog

siya'y di papayag sa defensang lubos

nang eaniyan^ defensor sa fraileng eaumpoG.

Pagea't aniya siya'y hindi umaaminna siy.ang namuno sa bintang na tai^abing

eaya't ang tutol niya sa tanang^jasalio

siya'y ualang inalay niyat>ng pagtataesil.

-53-

Ang bagay na ito di rin pinaquingan

nang tandng doroon eay Burgos na saysay-

palibihasa ng^ni sila'y binayaran

'niyong manga fraileng higuit sa halimao.

^ Uala ring nangyari eundi ang maghari

s^ eanilang dibdib ang masamang budhi

na maipapatay si Burgos na bunyi

at pati nang tatlo na easamang tangi.

Caya nga't ang hatol ng ConseJong hirang

apat na may sala alisan . nang buhay •

dalhin sa Gapilla doon ay ilagay

hangaug may pauahon maeapangumpisal/

Sumunod na arao nar^g pagea-umaga

ang plaza de armas pinatanuran na

isang regimiento hoebong infanteria

sae^ adg eseuadron niyaong eaballeria.

Caramihang tauo an^ siyang easunod

na pauang nagtaglay ng mue-hang malungeot

sa pageaeaaba nang palad na eapos^

niyaong tatlong paring bibitaying lub6s.

Si padre Burgos nga siyang unang una

at si padre G6mez at 'padre Zamora

pauang ualang malay sa atdng na sala

saea ang dinayang Franeisco Zaldua.

' —54-.

Ang-apat na ito't pauang filipinos

sa bayang tinubua'y maalam umirog

lalong lalo na nga ang daquilang Burgos

na ande na tunay tubo sa Iloeos.

Si padre Zampra tagalog ~na tunay

at tubong Maynila sa daeong Pandaean

na naguing Reetor nga't Cura sa Gatedral

niyaong naearaang panahon.at arao.

^ Si P. G6mez naman ay tauong Sta. Cruz

saeop nang Maynila sa diquit^ay puspos

sa lahing mabuti nagbuhat na lubos

ang ama at ina mabuti ang loob.

Sa gremiong Mestizo nang mga Sangleyes

siyang nasasaeop eusang natititie

pagea't siya'y anean nang manga japones

sa unang daeo pa dito'y nagsi-alis.

Nang ito'y mag-aral eamusmusang edad

dahil sa naquita sa gayong eapahdt

manga eatalasan nang isip na ingat

at bait na tangi na ualang eatulad.

Caya sa talino at dunong na taglay

siya ay nagpari at nageurang tunay ^

saea nag Yieario Fordneo namansa bayang Baeoor na saeop ng TanjTjay.

— 55-

Cahulihulihan naeamtang tibobos

pagea Examinad6r ^nodal na lubos'

sa Arzobispado na ualang eaayos

mga earunungan na eaniyang inimpoe.

At siya rin naman naguing sugong tunay

nang mga eastila sa eay Luis Parang

eusang naghimagsie niyaong daeong arao

eaya siyang mula nang eapayapaan.

Tumulong din naman sa mga pag-usig

nang mga tagalog sa c<5rte nang Madrid

ang lahat nang fraile dito'y mapa-aUs

siyang naguing dahil eaniyang pageapiit.

Ang naguing sundalong si Miguel Zaldua

taga Camarines Vicol na talaga

eusang naguing quintos na nahulog baga

sa batallong hayag niyaong Artilleria

Ito'y nadestino sa lauigang Tanguay '

naguing asistente nang tenienteng hirang

na si Faustino Villabrilleng tunay

saea nag-asaua sa isang timtiman.

Ang timtimang ito na naguing asaua

ay isang baba,ye lubos caquilala

nang fraileng si G6mez Keeoleto baga

na Prior sa Tanguay sa simbahan nila.

— 56 —

Ito't hindi iba siyang humieayat

na masamdng fraile sa mageasin^ liyag

na paghimagsiquin jornalerong lahat

doon sa Arsenal <3usang napahamae.

Ito'y siyang mula nang pageaeasama

at pageaeadamay nang eauauang Zaldua

na eusang sadaya pati nang asaua

nitong fQga fraileng lilo't palamara.

Sa sabi at saad nang mga nagsulit

ang babayeng ito ay eusang napiit

sa e^reel nang dusa ngalan ay Bilibid

siya ay napasoe nagtiis nang sAquit.

Bayaang co ito ang ipagtuturing

ang oras nang gabi nang eusang dumatmgmay isang dalaga na lubhang mahinhing

nag-isip ang tatlo ay eusaug agauin.

Ang ngala'y darita na saedal nang gandl

eusang nagmasaquit nagnasang iadyd

si na P. Burgos, G6mez at Zamora

nang gabi ring yaon doon sa .Gapilla.

Caya nga humanap nang maeaea'tulong

at may anim na puo ang eaniyang naipon

pauang sahdatahan nang mga . talibdng

ang iba'y revolver pistola't remington.

' — 57 — -

, .

'

A las doee ngani eanilang tiapau

ang lahat nang euartel eusang lolooban

nguni't di nangyari pagea't piniguilan

nang ildng el^rigo eusang naeaaldm.

Caya pa nga ito nang maalamang lub6s

nang mga el^rigong nasabi eong pusp6s

suot lalaqui na sa. bay-uang may suesoo

nang isang magara't mainam na guloe.

Ang bagay na ito dapat ngang pagmasddnat tularan sana nang babayeng tandn

manga filipinang aquing eababayan

marunong umibig sa tinubuang bayan.

Ang bagay na it6 ay iiuan co na

at\,ang sasabihin madaling timaga , ,

nang arao nang saquit binatbat nang dusa

ang apat ngang-it6 bibitaing sadya.

Ito't hindi ibd di dapat limutin

mapanglao na arao na ealaguim-laguim

dalauang puo*t ual6 ang bilang na tambing

nang Febrerong buan sa sabi at turing.

Nang mag h las seis ang lahat ng eaual

nang manga eastila eusang pinatahdn,

sa Santa Lueia nga at sa Bagumbayanna pauang barildn at may ean6ng tagmy.

/

— 58

Saea sa muralla narig Fuerza Santiago

ang hocb6ng eastilang manga artillero

pauang naea-abdng sa maguiguing gulo

na nababalita sa panahong ito.

Nang eusang sumapit a las sieteng oras

yaong bibitay^ng binaeod na eagyat

nang manga sundalo na dal^'t aquibat

nang Segundo Cabo Espinar jia hayag.

Bitayang nasabi itinayong tunay

doott sa Espaldon pooe na malumbayat may sampuong metro^ yaong eataasan

sa lupang tuntungan sa sabi at saysay.

Ang tugtog nang tambof at mga eorneta

dito na minuldn na hinipan baga

easabay ang ayos nang manga musiea

sa tinig nang maroha ang pageaeabadya.

Dito na quinuha ang na sa Gapilla

apat na taan na na mamatay baga,

ang manga sundalo nagbihis de gala

saea nga barilan na may ^ayoneta.

Gasama sa laead ang mga Cofradia

nang Miserieordia na eaaebdy baga

tanang Com.unidad ,nang Eeligion Santa

nang Poong si Cristong sumaeop sa sala.

— 59 —

Si Miguel Zaldua ang una sa lahat

eusang inalaead bal6t niyaong posas

isang Franciscano at Reeoletong eagyat

siyang eaagapay na eumaeausap.

Saea ang easunod yaong isang lupong

sari-saring orden nang fraileng pulutong

dalauang Jesuita na eapulong-pulong

ni Padre Zamora na nageura Reetor.

Isang Agustino at Reeoleto namanang siyang easunod eusang umaaebay

sa eay . Padre G6mez na nageura naman

at Examinador Yieario sa Tanguay.

Gahuli-hulihan ay si padre Burgos

na ina-aebayan nang dalauang puspos

na mga Jesuitang natauag sa Dios

xia nananalangin nang lubhang tibobos.

Baua't isa ngani sa apat na ito

ay binabantayan apat" na sundalo

at isang oficial saea isang eabo

at may mga hauae isang crucifijo.

Nang sila'y dumating sa laang bitayan

sila'y inahinto saed binasahan

nang bunying senteneiang sila'y mamamatay

eusang bibitayin sa salang quinamtan.

— .60- K

Matapos mabasa ang senteneiahg titie

ang nadayang Zaldua unang ipinanhie

doon sa bitaydn at inaupong , tiquis

saed yaong liig ay eusang inipit.

Si Padre Zamora ang siyang sumunod

si Padre G6mez naman ang ieatlong pusp6s

na eusan'g tumutol hangang sa matapos

ang hiningang ibig sa mga balaquiot.

Bilang na ieapat at huling binitay

ay si Doetor Burgos na di nagulat mannagturing sa harap nang eaniyang ealaban

aniya; /Miserables! eayong fraileng tanin.

Saea nang maupo sa uupang eagyat

tumingin sa langit sa Dios tumauag

/Poon co, Ind co, ealoloua eo'y iangdp

nang eamahalan m(ft ito'y di co tatap!

Nang masaJ3i ito panaho'y nagdilim

.

at parang nagluesa ang langit na tabing

sueat isang sinag sa Arao na ningning

ang siyang tumitig sa. apat na Martir.

Ang tanang nanood na mga tagalog

pauang lumuluha sa quinamtang lungc6t

eaya ang iba nga nagluesang tibobos

bilang na pagdamay sa mga natapos.

ff

— 61 —

Kang ito'y mangyari ay nagsi-ouing lahat

yaong , mga fraile masay4't_ magaUei)aga ma't ang sindae sa dibdib namugadhindi ini-ino niyaong manga suedb.

Di naman nalaon ang apat na bai|gcay

nitong ualang palai ay q[uinuhang tunay

nang earro funebre nang bunying Hospital

ni San Juan de Dios eusang nalalaan.

Saea nga dinal^ 'tunay inihatid

niyaong sa Hermandad Miserieordiang tiquis

«a Paeong libingan eusang nalilibid

nang Caballeria't sundalong maquisig.

Hang^ng nilalaead nagsunod-sunoran

ang maraming tauo hangang sa iibingan

^at ualang usapan na bulong-bulongan

<jundi ang sa fraile na manga easamdn.

Sueat hangdng dito ititiguil co na

itong pag-aauit nang aba eong Musa

yamang natanto na guilio eong nanasa

ang abang sinapit nitong apat baga.

Ang hiling co lamang huag lilimutin

sa eailan pa'man ualang pagmamalio

ng mga KmTiD abdng mga MARTIRsa tinubuang lupa (PATRIANGr) guiniguilio.

- '

L

— 62— .

At eung mapgyayari atin pang alayan

sa^taon-taoa nga isang eapistahan

l)ilang pa ala-ala sa eanilang tanan

touing 28 NG Febrerong buan.

Para baga naman ating guinagaua

eung 6usang nadating atao na mistula

ng ^iigeaeabmil sa MAPAGPALAYAnitong FILIPINAS, RIZAL na daquila.

Cung mageaeagayon eusang nalalaan

sa mga Gapatid pag-utusang tunay

aeong inyong lingeod, magpaeailan manat HONORIO l6pEZ ang aquing pangalan.

KZa,ta,p"u.sai:i

.'*, ."'." '" " ^ ::;

•p