Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari

8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari

1/37

qtisadi vsosial corafiyann predmeti

Uzun illr iqtisadi corafiyann predmeti haqnda anlayn izah birmnal olaraq

mhsuldar qvvlrin yerlmsi il laqlndirilirdi. Msln: Byk Sovet

Ensiklopediyasnda onun trifi bu kildverilir: Sosial-iqtisadi corafiyann bir sahsi

olan qtisadi corafiya ictimai istehsaln razi tkilini, mxtlif lklr v regionlarn

tsrrfatnn razi-iqtisadi quruluunun xsusiyytlrini yrnir, Vikpediya-azad

Ensiklopediyasnda isbu nisbtn frqlidir: qtisadi corafiya - corafi victimai elm

olaraq, cmiyytin razi tkilini, onun inkiaf qanununu v qanunauyunluqlarn

yrnir.

lkmizd indiydk ap olunan drsliklrd iqtisadi corafiyann trifi

mumildirilmi halda bel verilir: iqtisadi corafiya mxtlif tsrrfat

sahlrinin yerldirilmqanunauyunluqlarn tdqiq edir. Sovet dvrndn qalm

bu trif klassik trif hesab olunsa da tbii ki, iqtisadi, sosial vsiyasi corafiya elminin

tam mahiyytini amr.

Avropa lklrindisiqtisadi corafiyann trifi nisbtn frqlidir:

- iqtisadi corafiya insann mkanda mxtlif miqyasda iqtisadi faliyytini

yrnir;-

iqtisadi corafiya insann Yer zrind iqtisadi faliyytinin corafi yerini v

razi tkilini yrnir;

-

iqtisadi corafiya Yer zrind cryan edn iqtisadi, siyasi, sosial v insann

faliyyti sasnda yaranmekoloji proseslrin thlili ilmuldur.

Grndy kimi, bu triflrd mhz insan amili n kildiyi halda, bizim istifad

etdiyimiz trifdiqtisadi amil n planda durur. Mvcud frqi issovet thsil sistemind

ki ideoloji saslarla izah etmk olar. Belki, sovet sistemindinsan ncmhsuldar (ii)

qvv kimi cmiyyt tlqin olunurdu. Bel baxn nzri chtdn saslandrlmas

chdini is Y.Saukinin qtisadi corafiyaya giri drsliyind grmk mmkndr.

ndiydk d ali mktblrimizd istifad olunan bu kitabda mhsuldar qvvlrin

thlilinbyk yer verilmidir.

Nzr almaq lazmdr ki, tsrrfat faliyytindn baqa, insan asud vaxtnn

keirilmsi, istiraht etmsi, thsil almas vdigr msllrin hlli ildmuldur.

Melikov Behruz


2/37

Btn yuxarda qeyd olanlar nzr alaraq, iqtisadi v sosial corafiyann

predmetini belizah etmk olar:

qtisadi v sosial corafiya insann mkanda btvlkl faliyytinin

yaylmasn vnticdburada mlgln dyiikliklri yrnir.

qtisadi corafiya mkanda insann iqtisadi faliyytinin tkilini v yaylmasn

yrnir. Bu, sasn istehsal v qeyri-istehsal sahlrinin yerldirilmsini hat

edir.nsann iqtisadi faliyyti bir ox amillrin tsirindn asldr. Bura siyasi, tarixi,

sosial, ekoloji vdigr amillri aid etmk olar.

nsann mkanda iqtisadi faliyytinin mxtlif miqyasda aparlmas iqtisadi

corafi tdqiqatlar daha da znginldirir. Msln: lk miqyasnda dniz xn,

torpaq sahlrinin, enerji ehtiyatlarn qiymtlndirilmsi v digr amillrin thlili

aparld halda, mssis sviyysind - xammal v istehlak bazarna olan msaf,

halinin mskunlamas vdigr msllr daha vacib saylr.

Masir dnya iqtisadiyyatnda insann tsrrfat faliyytinin yaylmas

qloballama prosesinin byk tsiri altnda baverir. Dvltlraras iqtisadi mkdaln

genilnmsi lklr arasnda olan srhdlrin ffaflamasna gtirib xarr. Bir oxlklrd srhdyan iqtisadi mkdaln drinlmsi bel razilrin rti olaraq

qalmas demkdir. Msln: svernin Bazel, Fransann Sen-Lui v Milouz,

Almaniyann Lerrak srhdyan blglri bunun bariz bir nmunsi ola bilr. Bunu

daha parlaq srtd is 27 lknin ittifaq olan Avropa Birliyind gr bilrik., lk

nvbd bu lklrin vahid iqtisadi v maliyy sisteminin formalamas btvlkd

iqtisadi mkdaln daha da drinlmsi ilnticlnmdir.

Qrb lklrind sosial msllrin thlilin byk diqqt yetirdiyi n sosial-

corafi ynml tdqiqatlar xsusilinkiaf etmidir. Burada Asudvaxtn corafiyas,

ylnclrin corafiyas, Terrorizmin corafiyas, Narkomaniyann corafiyas,

Feminist corafiyas, traf mhitin qavranmas corafiyas vs. istiqamtdtdqiqat

ilri inkiaf etmidir. nsann cmiyytd mvcud problemlrinin n kilmsi mhz

insan corafiyasnn yrnilmsinin vacibliyini bir daha tsdiqlyir.

Masir corafiya elmi vahid tdqiqat obyekti il frqlnn proseslrin

mkanda thlili ilmul olan mrkkb voxsahli biliklr sistemidir. Demk olar ki,

Melikov Behruz


3/37

corafiya traf mhitin tbii v sosial-iqtisadi mxtlifliyinin mkanda yaylmasn

yrnir.

Corafiyann obyekti haqqnda mumildirrk aadak trifi vermk olar:

Tbii qvvlr trfindn yaradlmvinsan trfindn dyidirilmidnya (mkan)

corafiyann sas tdqiqat obyektidir.

Btn fnlr kimi, corafiya elmi dznn obyekti, predmeti vtdqiqat sullar

il frqlnir. qtisadi v sosial corafiyann obyekti insan faliyyti yaylan corafi

mhitdir. gr obyekt daimi tdqiqat sahsidirs, fnnin predmeti cmiyytin inkiaf il

bal dyiikliy mruz qalr. Obyektd ba vern proseslri izah etmk nsxsusi

tdqiqat sullarndan istifadolunur.

qtisadi, sosial v siyasi corafiyada oxsayl sullar istifad edilir. Burada daha

genittbiq olunan sullar aadaklardr.

Tsviri sul - hl qdim dvrd Homerin v Strabonun srlrind z ksini

tapmdr. Bu sul haqda hminin Miletli Heqateyin yazlarnda da rast glmk olar.

E..V srd yaamMiletli Heqatey mhz tsviri sulun banilrindn biri hesab edilir.

Yerin tsviri srini yazan M. Heqatey bir ox blglrin corafi tsvirini vermidir.Mahid sulu - eyni drcd qdim dvrdn balayaraq istifad olunur.

Grkmli filosof Aristotel birbaa mahid aparlmasnn vacibliyin xsusi diqqt

yetirirdi. O z tlblrin tvsiy edirdi ki, nzriyydn irli gln mntiqi nticlr

xarmaqdansa birbaa mahidnin aparlmasna stnlk vermk lazmdr.

Kartoqrafik sul -corafiyada istifadolunan btn sullar arasnda n corafi

sul hesab oluna bilr. Xrit- hr hans bir mkann corafi hqiqtinin rti iarlrl

kaz zrind ksidir. Masir dvrd aerokosmik killr vasitsil Yer zrind

mxtlif proseslrin vziyyti v gedii haqqnda geni mlumatlar ld etmk olar.

Bunlara sasn dcorafiyada artq kosmik tdqiqat sullar daha geniistifadolunur.

Corafi texnologiya corafi biliklrin istifadsind masir texnologiyalarn

ttbiqini hat edir. Burada nnvi kartoqrafik sullarla yana, corafi informasiya

sistemi (GS), msafli tdqiqat (Remote Sensing), qlobal corafi movqey sistemi

(Global Positioning System ) vs. sullar ttbiq olunur.

Melikov Behruz


4/37

Son illr corafi informasiya sistemi sahsindldolunan nailiyytlr kompyter

vasitsil mxtlif proqram tminatndan istifad edilm imkanlarn yaratmdr. Bu

mlumatlar sasnda trtib olunan xritlr ox funksional olaraq bir ox sahlrd

praktik hmiyyt dayr.

Corafiyann bir ox sahlrind (hidrologiya, meteorologiya, qlyasiologiya,

okeanologiya vs.) riyazi sullardangeniistifadolunur. qtisadi vsosial corafiyada

kmiyyt gstricilrdn istifad edilrk mxtlif konkret ttbiqi hmiyyt dayan

sullar (xtti proqramladrma, nqliyyat xtlri nzriyysi, optimalladrlma mslsi

vs.) istifadolunur.

Corafiya informasiya sistemi vonun corafi thlildhmiyyti

Corafiya informasiya sistemi (CS) masir dnyada bavern proseslrin corafi

thlili v kompter texnologiyalar sasnda xritldirmni hat edir. CS corafi

mlumatlarn thlilinin daha dqiq v hrtrfli aparlmasna imkan yaradr. Eyni

zamanda CS hr bir informasiyann mkanda yerini aydnladrr.

Masir dvrd mlumatlarn toplanmas v sistemldirilmsi hr bir sahd

konkret mslnin thlili n istifadolunur.Bunula bal olaraq qlobal problemlrdnbalayaraq mhlli sviyy qdr hr bir mslnin hlli n CS-in ttbiqi daha

faydal ntic ld etmy imkan yaradr. Msln: planetar miqyasl iqlim dyiikliyi,

demoqrafik problem, ekoloji grginlik v digrlri il yana, bldiyy sviyysind

nqliyyat xttinin marrutu, istehsal obyekti n yerin seimi vs. msllrin hllind

CS-dn geniistifadolunur.

CS-in quruluunda 5 vacib hissni ayrmaq olar:

-

texniki avadanlq;

- proqram tminat;

- mlumatlar;

- istifadediln sullar;

-

icralar.

Melikov Behruz


5/37

k. 1. Corafi informasiya sisteminin quruluu

Texniki avadanla frdi kompterdn tutmu mrkzldirilmi kompter

bksi serverin qdr istifad olunan btn informasiya texnologiyalarn aid etmk

olar. CS-in proqram tminat corafi mlumatn toplanmas, thlili v qorunma

funksiyasn zndcmlyir. Proqram tminatnda mlumatlar bazas vqrafik istifad

interfeysi proqram mhsullarnn mhm komponentlrin aiddir. Mlumatlarn

toplanmas CS-dn vacib mrhlsayla bilr. Tbii ki, mlumatlarn oxluu birbaa

olaraq hll edilsi mslnin daha sasl thlilinimkan yaradr.

stifadolunan sullarn seimi hll edilsi mslnin qoyuluundan asldr. CStexnologiyalarnn ttbiqetm sahlrini myynldirn icralar praktiki hmiyyt

dayan msllrin hllindmvafiq planlar trtib edirlr.

nsan corafiyas insanlarn mkanda faliyytinin tkilini v onlarn traf

mhitl olan laqsini yrnir. Bu o demkdir ki, insan corafiyas mkanda ox geni

eidd hadislrin yrnilmsini hat edir. Daha dqiq desk, bura razid insan

faliyyti ilbal bavern proseslri daxil etmk olar: knd tsrrfatnn vsnayenin

CS

Texnikiavadanlq

Proqram tminat

stifadedilnsullar

cralar

Mmulatlar

Melikov Behruz


6/37

yerldirilmsi, nqliyyatn inkiaf, miqrasiya, xammal tchizat, rzaq tminat, insann

ekoloji salaml, regional planladrma, traf mhitin mhafizsi vs.

hali corafiyas - hali v mkann qarlql laqsinin, halinin yaylma

qanunauyunluqlarnn sistemli thlili ilmul olur. Bununla yana, hali corafiyas

demoqrafiya n mkan perspektivi yaradaraq, halinin harada mskunlamas

haqda mumi mlumatlar verir.

Siyasi corafiya. Antropocorafiyada maraq douran elmi nzriyylrdn biri

Tomas Maltusun haliydair qanunun tcrbsi kitabnda (1798) thlil olunmudur.

Bu srdT.Maltus ilk dfolaraq halinin getdikcartmnn onun tlbatnn

oxalmasna vnticdtbii ehtiyatlarn tknmsingtirib xarmas haqda

diqqtlayiq fikir irli srmdr.

Feminist (qadn) corafiyas - insan corafiyasnn bir sahsi olaraq qadnlarn

mkanda davrann v yaay xsusiyytlrini yrnir. Feminist corafiyas mxtlif

istiqamtlrd inkiaf etmkddir. Masir, postmodern dvrd bu, aadak

istiqamtlrdir:

-

gender mnasibtlrinin corafi mxtlifliyi;

-

qadnlarn yaaysviyysindolan corafi frqlr;

-

qadn qribliyinin corafiyas;

-

qadnlarn mkanda hrkt etmsinin (yer dyim) v thlksizliyinin

mxtlifliyi.

Masir dvrd mhz sonuncu istiqamt xsusi maraq dourur. Msln: qadnlarn

hrdvyaxud parkda (axamlar) hrkt marrutu kiilrdn frqlidir. Eyni zamanda

el qadnlar arasnda thlksizliy mxtlif baxlar mvcuddur. Bununla yana,

qadnlarn cmiyytddavran da mxtlifliyi ilfrqlnir.

Masir dvrd feminist corafiyasnn qlobal problemi qadnlarn gerid qalm

lklrdn inkiaf etmi lklr miqrasiyas v nticd onlarn bir ox hallarda asl

vziyytdmsidir (cinsi istismar olunmalar, narkotrafikqoulmalar vs.).

Mdni corafiya sahsind tdqiqatlar Qrb almind daha geni yaylmdr.

Qloballama dvrndayr-ayr lklrin mdniyytinin toqqumas bir ox xoaglmz

fsadlar yaradr. Aydndr ki, mdniyytin qtblmsi Qrb vdigr lklr arasndayaranan qardurmann sas amilin evrilmidir. Bel qardurmann drinlmsinin

Melikov Behruz


7/37

qarsn almaq n hr bir cmiyytdnsiyyt mdniyytinin daha yksk sviyyy

qaldrlmas tlb olunur. Cmiyytin davaml inkiafnn sasn nsiyyt mdniyyti

olan ail, dinlraras, milltlraras, siyasi vdigr mnasibtlr tkil edir.

Dmn mnasibti vdzmszlk hm inkiaf etmi lklrd, hm dgerid

qalm lklrd mahid olunur. nkiaf etmi lklrd ekstremizmin sbblri

mxtlifdir. Msln: ldedilminailiyytlrin vmaddi nemtlrin yalnz zlri n

qorunub saxlanlmas niyytlri digr millt, irq vdin zvlrindzmszlkdzn

bruz verir. Bel dzmszlk Fransada, Rusiyada v taliyada daha geni kild

yaylmdr. Fransada milltilr rb miqrantlara daim tzyiqlr edirlr, Rusiyada is

skinhedlr yhudilrvqafqazllara qar mxtlif cinaytlr trdirlr.

Qrb lklrind xsiyytin tcrid olunmas htta ail rivsind d zn

bruz verir. Mhz buna gr d onlarn miqrantlara dzmszly he d tccb

dourmur. Qrb cmiyyti bel tcrid olunmann neqativ nticlrinin qarsn almaq

n mxtlif ictimai tdbirlr hyata keirir. Msln: Qrb lklri ild bir df

Qonuluq gn ad altnda mrasim tkil edir. Onun keirilmsinin sas mqsdi is

qonular arasnda mnasibtlrin yaxladrlmasdr. Btn bunlara baxmayaraq, inkiaf

etmi lklrd xsiyytin tcrid olunmas cmiyytin n grgin sosial problemlrind

biri olaraq qalmaqdadr.

Melikov Behruz


8/37

Masir iqtisadi, sosial vsiyasi corafiyann sas inkiaf istiqamtlri

Xarici lklrin ksriyytind corafiya elmi sasn iki hissy blnr: fiziki

corafiya v humanitar (insan)corafiya. Humanitar corafiya da eyni zamanda drd

hissdn ibartdir iqtisadi, sosial, siyasi vtarixi corafiya.

Mlum olduu kimi, sovet dvrnd humanitar corafiya iqtisadi v sosial

corafiya ad altnda inkiaf edirdi. Cmiyytd ba vern dyiikliklr onun adnn

Iqtisadi, sosial vsiyasi corafiya kimi tsbit olunmasna imkan yaratd.

Qrb lklrindsosial, siyasi vmdni corafiya istiqamtindtdris vtdqiqat

ilri stnlk tkil etdiyi halda, kemi SSR mkannda iqtisadi-corafi istiqamt

balca yer tuturdu. Bunun sas sbbini is ideoloji baxmdan sovet sisteminin sosial

sahdmvcud olan problemlrinin rt-basdr edilmsi ilizah etmk olar.

Uzun illr rzind insan corafiyas dnyada hrtrfli tdqiq vtbliedilsd,

sovet thsil sistemind bu fnnin yalnz bir sahsi iqtisadi corafiya tdris olunub.

Hazrda ali mktblrin corafiya ixtisas zr yuxar kurslarnda, hali corafiyas v

iqtisadi corafiyaya aid bir nec fnn d tdris olunur. Bel vziyytd, tbii ki, sual

yaranr: niy indiydk bizd insan corafiyas fnni tdris planna daxil edilmmidir?

Bu suala cavab vermk n is biz bu fnlr arasnda olan frqlr bir daha aydnlqgtirmliyik.

Tbii mhitin vziyyti corafiya elminin inkiafna byk tsir gstrir. nsan

corafiyas ictimai v tbit elmlrinin ksidiyi sahdinkiaf edrk insann mkanda

mxtlif faliyyt formalarn tdqiq edir.

Masir corafiyann apard tdqiqatlarn mqsdi yalnz insan faliyytinin

mxtlifliyinin myyn edilmsindn ibart deyil. Burada daha vacib yaranm

mxtlifliyin izah v onun daha da yaxladrlmas olmaldr. Mhz buna gr d bu

sahdalan mtxssislr yalnz srf corafi biliklrlkifaytlnbilmzlr, onlar eyni

zamanda tarix, sosiologiya, iqtisadiyyat, geologiya, hrsalma vbir ox digr sahlrl

yaxndan tanolmaldrlar.

Litosfer, atmosfer vhidrosferin qarlql mnasibti corafi tbqni formaladrmaqla

yana, insanlarn yaad mhiti myyn edir.

Melikov Behruz


9/37

Corafiyann gc mxtlifliyin izahndadr

Masir dnyada ba vern proseslri anlamaq corafi tdqiqatlarn aparlmasnn

vacibliyini saslandrr. Qlobal, milli vyerli miqyasda mxtlif mdniyytlrin inkiaf

n corafi tdqiqatlar mkann mxtlifliyini qiymtlndirir. Belhddn artq dyrli

ilrin aparlmas n corafiyanas hqiqtn geni ensiklopedik biliy malik

olmaldr. Mhz bu sbbdn, AB-da, Almaniya v bir ox inkiaf etmi lklrd

corafi thlil haqqnda mzakirlrin aparlmas onu gstrdi ki, hqiqtn savadl

corafi biliklr malik olan hr bir vtnda cmiyytd layiqli yer tutaraq yksk

mvacib almaa, yerli, milli vbeynlxalq sviyyli ilrdfal itirak etmyqadirdir.

Msln: Amerika Corafiyalar Assosiasiyas v Corafi Thsil zr Milli urann

1994-c il qrarna sasn, qarlql asl olan insanlarn mkanda faliyytini vtraf

mhitd ba vern dyiikliklrin izahn v qiymtlndirilmsini aparmaq lazmdr.

Corafiyann sas mahiyyti v tkrarolunmazl insan - mkan - tbii rait

laqlrinin qiymtlndirilmsi, cmiyytd v tbitd cryan edn proseslrin

mahiyytini akarlamasndan ibartdir.

razilrin oxarl vmxtlifliyi

Bizi hatedn tbii mhiti vmkan yrnn elm kimi, corafiyahr bir razi

haqda mlumatlar toplayaraq onun tkrarolunmaz xsusiyytlrini myyn edir. Hr bir

razinin znmxsus chtlri var. Bu sbbdn dYer zrindmtlq oxar iki razi

mahid etmk mmkn deyil. razilrin mxtlifliyi onlarn corafi yerlmsi il

yana, fiziki-corafi raiti ilvmnimsnilmsviyysi ilzn bruzverir. Bzn

razilr arasnda oxarlq daha qabarq kild nzr arpr. Bel oxarlqlar tbii

mhitin balca elementlri sasnda aydnlar. Nticd isoxar vbnzrsiz razilr

Yer zrindtkrarlanmaz tbii mhit mxtlifliyi yaradr.

Tarix elmi hr bir dvrn frqli chtlrini gstrdiyi halda, corafiya - mkan,

razi vyaxud regionlarda mvcud olan mxtlifliyin izahn verir. razinin tsviri, tbii

ki, yalnz insann tbit vmkan haqqnda biliklri rivsindverilir. Aydndr ki, bu

da razi xsusiyytlrinin hrtrfli thlilini vizahn aqlamaa imkan verir. Mhz busbbdn, tbitdbavern bzi proseslerin izah cavabsz olaraq qalmaqdadr.

Melikov Behruz


10/37

Hr bir regionun srhdlri onun daxili bnzrliklrinin areal ilmyyn olunur.

Bununla laqdar regionlarn sahlri mxtlif olmaqla yana Yer zrind rngarng

landaft vtsrrfat mozaikal mkan strukturlar yaranr.

Regionlarn sciyysi

Yer mkan il laqdar mumi xsusiyytlr malik olan hr bir region

znmxsus corafi mvqey malikdir. Yerldiyi mvqelrin frqlndirilmsi n

onlar frdi adlar dayrlar (msln: Yaxn rq, Cnubi Afrika, Mrkzi Asiya v s.).

Regionlara beladlarn verilmsi onlarn corafi mvqeyinin aydnladrlmasnda xsusi

hmiyyt dayr. Regionlar frqlndirn digr amil is onlarn mkanda llridir.

Regionun mkan llri onun fiziki-corafi, tsrrfat xsusiyytlri v ballndan

asldr. Bunlara sasn regionun mkan llri kiln srhdlrl myyn olunur.

Regiona xas olan xsusiyytlr itdiyi yerlrdissrhdlr gstrilir.

Corafi xritlrd regionlar ayran srhdlr aydn xtlrl kils d, slind,

razid regionlar z xsusiyytlrini mrkzdn periferiyaya kedikc tdricn itirirlr.

Buna gr d regionlar arasnda olan srhdlr sanki geni bir zolaa bnzyir. Yalnz

dvltlraras vregional mbahislri hll edn srhdlr razilrddqiq xtlkilir.Tbitin v briyytin inkiaf tarixi bir daha tsdiqlyir ki, Yer zrind ba

vern proseslr corafi mkanda dyiikliklri myyn edir. Bu sbbdn d regionlar

bksi xritsi dyiilir vdaim yenilir. Daha dqiq desk, regionlararas gstriln

srhdlr mkan vzaman miqyasnda dyiikliymruz qalmaqdadr.

QTSADVSOSAL CORAFYANIN YARANMASI VSAS NKAF

MRHLLR

nsann mkanda yeri haqqnda mlahizlr, geni mnada, biz hl qdim

filosoflarn srlrindrast glbilrik. Tbii raitin mxtlifliyi vbu haqda biliklrin

artmas insann mskunlaan arealnn genilnmsinzmin yaradrd.Sonrak dvrlrd

tdricn bu v ya digr razinin mskunlama n stn chtlri myyn olmaqa

balayr. Mhz bu mrhld corafiyalar n n vacib suallardan biri gndliy

glmidir:nsan yaayn yer seimindsasn nystnlk verir?. Fikrimizc, bu

Melikov Behruz


11/37

sualn qoyuluu insan corafiyas vsonralar onun sas qollarndan biri saylan, iqtisadi

corafiyann yaranma mrhlsinin balanc adlandrmaq olar.

Tarixi spkid bu prosesi daha aydn anlamaq n, qdim zamanlardan masir

dvrdk dnyann n grkmli alimlrinin bu istiqamtd apard ilrinin qsa

mzmununu ardcllqla diqqtiniztqdim edirik.

Qdim dvrd corafi biliklrin ld edilmsi v trlmsini sxematik kild

bele tsvir etmk olar: Qdim Misir,in, Mesopotamiya Qdim Yunanstan Qdim

Roma Mslman dnyas Latndilli xristian almi - Slavyan almi.

Tannmqdim yunan airi Homer (e.. VII sr)znn liada vOdisseya

epik poemalaryla tarix dmdr. Odisseya poemasnda bir ox yerlrin maraql

tsviri verilir vbu sbbdn onu mzmunca ilk corafi sr hesab etmk olar. Poemada

dnyann n ucqar blglrinin (o dvrd olan mlumatlar sasnda) maraql corafi

tsviri verilmidir.

Eramzdan vvl, txminn 550 - 490-c illrd yaam Miletdn olan yunan

tarixisi vcorafyaunasHeqatey iki corafi srin mllifi kimi tannmdr: Yerin

tsviri v Dnya zr syaht. Heqatey, syahtlr zaman toplad mlumatlar

sasnda, dnya xritsini trtib etmidir. Lakin trtib olunan xritddnya shvn hr

trfdn okean sularyla hatlnmihalda tsvir edilmidir. (kil1).Tarixin atas adlandrlm qdim yunan tarixisi Herodot (e.. 488 - 425-ci

illr) eyni zamanda tarixi corafiyann banisi d hesab oluna bilr.Uzun mddtli

syahtlri sasnda Herodot doqquz cilddn ibart Tarix srini yazmdr. Bu srd

o olduu yerlrin (Asiya, Avropa, Misir) tarixi, corafi vetnoqrafik tsvirini vermidir.

Hrtrfli, drin v hddn atq maraql thlil bu srin z dvr n ensiklopedik

hmiyyt damasna sbb olmudur.

E.. II sr eramzn XV srindk dvrdin alimlri dnyada n genibiliklr

malik idilr. in filosoflar insan hyatnda onu hatedn tbii mhitxsusi hmiyyt

verirdilr. Konfusi v onun ardcllar is insann daxili dnyasna v onu hat edn

almmnasibtindaha ox diqqt yetirirdilr. E.. XIII srdn balayaraq indiqlim

dyiikliklrin sistematik mahidsi aparlrd. Mhz ind kompas, ya v qar

yantlarn ln cihazlar icad olunmudur. II srdindhalinin ilk siyahya alnmas

aparlmdr. III srd is ipk para zrindvXII srddazrindin razisininxritsi hazrlanmdr.

Melikov Behruz


12/37

Qdim yunanlarn dvrnd corafi biliklr qrbdn rq - Atlantik okean

sahillrindn Hind aynadk, imaldan cnuba is Qara dniz sahillri llrindn

Efiopiyaya kimi razini hatedirdi.

IV-XIV srlr rzind xristian Avropas corafiyann durunluq dvrn

yaayrd. Xristianlarn slib mhariblri mqdds torpaqlarn mslmanlardan azad

olunmas ad altnda aparlrd. 1096 -1270-ci illr rzind xristianlar trfindn

mslman dnyasna 8 bel hrbi yr tkil olunmudur. Bu yrlr xsusi

qddarlqlarla frqlnmi v minlrl dinc mslmana qar vhiliklrl mayit

olunmudu. Xristianlarn hrbi yrlrindn birind 1365-ci ild sgndriyy

(Aleksandriya) hri dadlmvdnyada mhur olan (400 min papirus lyazmas var

idi) eyni adl kitabxana yandrlaraq mhv edilmidir. Xristian dnyasnn ksriyyti o

dvrd mslmanlar yalnz dmn trfi kimi qbul edirdi.Mslman dnyas is

xristianlardan frqli olaraq digr dini etiqad nmayndlrindaha tolerant mnasibti il

frqlnirdi.

Hrbi yrlrin uurlu olmas n lazm corafi biliklr tlb edilirdi. Lakin

xristian dnyas Yaxn rq haqqnda kifayt qdr biliklrmalik deyildi. Bunun ksin

olaraq VIII - XIV srlrdislam dininin yaylmas ncnamlum olan lklr vxalqlar

haqda mslman dnyasnda corafi biliklrin xeyli artmasna sbb olmudur. Bununlayana, mslman alimlri vsyyahlar tannmqdim yunan alimlrinin srlrini rb

dilin trcm edirdilr. Mhz rb dilindn trcm olunmu bu srlri sonrak

dvrlrd Avropann latndilli xalqlar istifad etmilr. Msln, xristian Avropas,

Ptolemey, Aristotel (rstun) v Platonun srlriyl, yalnz XII srd rb dilindn

trcmolunmuhalda tanolmudur.

Dnya hrtli Platon (e.. 428 - 348-ci illr), Aristotel (e.. 384 - 322-ci illr) v

Strabon (e..64 b.e. 23-c illr) qdim dnya v sonrak yzilliklrd corafi

dncnin inkiafna byk tsir gstrmilr. Platon tbii proseslrin thlilindmumi

qanunauyunluqlardan x edrk konkret raitin izahn vermyi tbli edirdis

(deduksiya sulu), Aristotel isbunun ksinedilmsinin (induksiya sulu) trfdar idi.

Xeyli sonralar aydn oldu ki, corafi tdqiqatlarda bu sullarn hr ikisindn istifad

edilmsi daha uurlu hesab olunur.

nsann mkanda iqtisadi faliyytin dair ilk mlumatlara, txminn 2000 ilbundan onc, Strabonun Corafiya srind rast glmk olar. Antik dvrn alimi

Melikov Behruz


13/37

Strabon XVII cilddn ibart Corafiya srinin mllifi kimi geni corafi

mlumatlarn toplanlmasna v mmildirilmsin nail olmudur.O, bu mlumatlarn

vacibliyin xsusi hmiyyt verrk, Aristotelin ardcllarnn hr bir prosesi izah v

thlil etmk chdlrintnqidi yanard.

Qdim yunan riyaziyyats, astronomu, corafiyaunas v filoloqu Eratosfen

eramzdan vvl 276-194-c illr arasnda yaamdr. Eratosfen ilk df olaraq Yerin

tsviri il mul olan sahni corafiya adlandrmdr. Bu sbbdn d onu

corafiyann atas hesab edirdilr. O, ilk df olaraq corafiya terminini elm

gtirmivbir ox maraql corafi ideyalar irli srmdr.

Eratosfenin cografiya haqqnda yazd srlrin yalnz bir hisssi bizim

masirlrimiz atmdr. Strabon qeyd edirdi ki, corafiyaya aid Eratosfenin sri 3

hissdn ibart idi. Birinci kitabda o, corafiyann inkiaf tarixini, ikincid- corafiyaya

z baxlarn vncd - qurunun tsvirini vermidir. Corafi mlumatlarn mhdud

olmasna baxmayaraq, Eratosfen dnyann tsvirini trtib etdiyi xritd vermidir.

Eratosfen ilk dfolaraq Yerin evrlsn hesablamdr.

Qdim dvrn n grkmli alimlrindn biri mhur aleksandriyal riyaziyyat,

astronom vcorafiyaunas Klavdi Ptolemeyolmudur. K.Ptolomey txminn, b.e. 90 -168-ci illr rzindyaamdr. Bu dvr antiq corafiyann sonu hesab edilir.

K.Ptolemey corafiya tarixind znn mhur olan Corafiya sriyl yadda

qalmdr. O bu srd, ninki Roma imperiyas bard, btvlkdantiq dvrdmlum

olan corafi biliklrin tsvirini ver bilmidir. ld edilmi mlumatlar sasnda

K.Ptolemey kartoqrafik proyeksiyalar sasnda dnyann yeni xritsini trtib etmy

nail olmudur. ldediln corafi mlumatlarn znginliyi hqiqtnisbtn yaxn olan

xritnin trtib edilmsinrait yaratd.

K.Ptolemey corafiyann riyaziyyat sasnda inkiafnn trfdar idi. Dnya

atlasnn trtibindo, hr bir mntqnin dqiq koordinatlarn gstrmidir.

Btn bunlarla yana, K.Ptolemeyin 8 kitabdan ibart Corafiya n drslik

sri apdan xm v uzun mddt corafiyaunaslarn stolst vsaiti kimi istifad

olunmudur.

slam dininin yaranmas (VII sr) v dnyada tdricn yaylmas yeni corafibiliklrin ld olunmasna kmklik etmidir. Mslman alimlri eyni zamanda qdim

Melikov Behruz


14/37

yunan alimlrinin srlrini trcm edrk zlrinin corafi v flsfi biliklrinin

artmasna nail olmular.

Mslman alim v syyahlarnn dnyada corafi biliklrin yaylmasnda rolu

danlmazdr. Onlardan,l-Msudi (X sr), l-Biruni (XI sr), l-drisi (XII sr), bn

Haldun vbn Batutann (XIV sr) adlarn xsusilqeyd etmk lazmdr.

l-Msudi ( 896-956-c illr ) mhur rb corafiyanas, tarixi v

syyahdr. Tarixi v corafi mahidlri iri miqyasl sr klin sald n rb

Herodotu kimi tannmdr. Misir, Suriya, ran, Qafqaz v Xzr sahillri razilrin

syahtlr edrk, l-Msudi zngin mlumat toplam v 30 cilddn ibart srini

yazmdr.

l-Biruni (973-1048-ci illr ) ensiklopedik biliymalik olan zbk alimidir. l-

Biruni astronomik v geodezik hesablamalar sasnda Yerin radiusunu v diametrini

myyn etmidir. Eyni zamanda o, Yerin Gntrafnda frlanmas haqqnda fikir d

irli srmdr.

Onun ilk sri olan Qdim xalqlarn xronologiyas kitabnda (1000-c il) mxtlif

xalqlar trfindn istifad ediln tqvim sistemlrinin tsviri verilir. znn Msudi

Kitabnda triqonometrik sul sasnda corafi uzunluun hesablanmasn aparmdr.

Mhmmd peymbrin nticsi olan mhur rb corafiyanas l-drisi1100-1165-ciillr rzindyaamvfaliyyt gstrmidir. O, Siciliya kral Rocerin

saraynda xidmt edirdi. Kraln taprna sasn drisi mxtlif mnblr, xritlr v

syyahlarn toplad mlumatlar sasnda dnya haqqnda geni corafi mlumat

toplusunu trtib etmynail olmudur. Bu mlumatlarn ylmasna 15 il srf etmiv

nticd diametri 2 metr v kisi 135 kq olan gm disk zrind dnyann

tamamlanm xritsini hazrlamdr. Soyunuluq nticsind 1160-c ild bu nadir

gm xrit yox olmudur, lakin xrit haqda mlumat Rocerin Kitabnda (Kitab

Rudjar) z ksini tapmdr.

mumiyytl, l-drisi 70 lky aid xrit trtib etmidir. l-drisi halinin

mskunlad razilri yunan corafiyalarnn ayrd iqlim qurana uyun olaraq,

ekvatordan imal istiqamtind 7 quraa blmdr. Eyni zamanda bu mkan,

Afrikann qrb sahilindn Asiyann rq sahilin qdr 11 brabr hissy blmdr.

Alnan 77 drdbucaq is ardcllqla, Rocerin Kitabnda thlil edilmidir. Btvlkd

Melikov Behruz


15/37

l-drisi Yer dair biliklri daha da genilndirrk, Avropa, Yaxn rq v imali

Afrika haqqnda yeni corafi mlumatlarn ldedilmsindmhm rol oynamdr.

Mhur rb tarixisi bn-Haldun, 1377-ci ilddnya tarixindair, Mkddim

adl oxcildli srini ap etdirmidir. bn-Batuta is Yaxn rqd n mhur

syyahlardan biri kimi tarixdmdr.

Tccbld olsa, qeyd etmydyr ki,orta srlrqdrki dvrdolan bir ox

dyrli corafi kflr v syahtlr corafiya tarixind layiqli yerini tapmamdr.

Msln, bn- Batutann grdy byk ilr lazm qiymt verilmmkl yana,

normanlarn Qrenlandiyan v Amerikan (X.Kolumbdan txminn 500 il nc) kf

etdiklri haqda mlumat sasn mtxssislr mlum olaraq qalmaqdadr. XX srd

Boston hrind Amerikan ilk kf edn normanl Leyf Eriksonun rfin heykl

ucaldlmasna baxmyaraq, genuyal Xristofor Kolumb indiydk mktblrdAmerikan

ilk kf edn insan kimi tqdim olunur.

Orta srlr dvrndazrbaycanl alimlrdn bdl Rid Bakuvi znn cografi

tdqiqatlaryla yadda qalmdr. XIV srin II yars - XV srin I yarsnda yaam

bdl Rid Bakuviox dyrli srlr ap etdirmidir. Onun srlrindhali, yaay

mntqlri, mdniyyt vtsrrfat haqda genimlumatlar toplanmdr.

Corafi biliklrin yaylmasnda mhm rol hazrlanm xritlr oynamdr. Bubaxmdan, Piri Risin xritlri xsusn diqqti clb edir. Dnyada Piri Ris ad il

tannm, trk admiral vkartoqraf Hac Mhddin Piri Hac Mhmd, 1465-1554-c

illrrzindyaamvhrt qazanmdr.

1929-cu ildstanbulun Topqap saraynda, Piri Ris trfindn 1513-c ildtrtib

olunmu, ilk dnya xritsinin bir hisssi akar edilmidir. Piri Ris 1528-ci ild ikinci

dfdnya xritsini trtib etmidir. Onun xritlrindQrenlandiya, Afrika, Antarktida,

imali vCnubi Amerika sahillrininin quruluu dqiq kildtsvir edilmidir.

Piri Risin qeydlrin sasn bel nticy glmk olar ki, onun xritlrinin

trtibind Makedoniyal sgndrin dvrnn mlumatlar istifad edilmidir. Maraqls

odur ki, Piri Ris, o vaxt n namlum olan, Antarktidann sahil xttinin (buz altnda

olmayan kild ) dqiq tsvirini vermy nail olmudur. Qeyd etmk lazmdr ki,

Antarktida qitsi, rsmi olaraq, yalnz 300 ildn sonra kf olunmudur.

Melikov Behruz


16/37

Piri Risin trtib etdiyi xritlrin byk ksriyyti Kitab- Bhriye-d (

Naviqasiya kitab) toplanmdr. Burada sasn Aralq dnizi limanlar v sahil

hrlri dqiq tsvir edilmidir

Bernhard Varenius (1622-1650) - corafiya elminin mzmununu drinldirmi

v onun inkiafna byk tsir etmidir. mumi corafiya adl kitabnda Varenius

corafi tdqiqatlarda xsusi corafiya vmumi corafiya istiqamtlrini ayrmdr.

Onun fikrinc, xsusi corafiyadan ld ediln nticlr ttbiqi hmiyyt dad

halda, mumi corafiya- bu elmin saslarn myyn edir. Qeyd etmk lazmdr ki,

Vareniusun bu kitab sonrak yz ildn ox mddt rzindcorafiyalar trfindn sas

drs vsaiti kimi istifadolunurdu.

Fransz filosofu v siyastisi Jan Bodenin 1566-c ild ap olunmu Tarixin

sad tdqiqi sri hakimiyytin quruluunun saslarna hsr olunmudur. qlim

quraqlarn mvcudluunu qbul edn Boden planetlrin insan yaay v davranna

tsiri haqda maraql fikirlr irli srmdr. J.Bodenin ideyasn inkiaf etdirn

ngiltrnin ilk corafiya srinin (1625) mllifi, Nataniyel Karpenter iqlim

quraqlarnn yaylmasnn halinin davranna tsirini saslandrmdr.

Mixayl Lomonosov (1711-1765) dnyada mhurluq qazanmilk rus alimi idi.

ox ar uaql olmu v gnclik illrindn alkoqola yrmsin baxmayaraq o, birox elm sahlrind maraql tdqiqatlar aparmdr. M. Lomonosov uzun illr, znn

tbbs il yaradlm, Rusiyann Corafiya Departamentinin rhbri vzifsind

almdr. Eyni zamanda o, Rusiyann atlasnn hazrlanmas n sual vrqsi trtib

etmidir. Bu suallarn bir qismi halinin mskunlamasna vonun tsrrfat faliyytin

aid edilmidir. Rusiyada halinin azalmasnn qarsn almaq mqsdilM.Lomonosov

Akademiyaya z tvsiylrini tqdim etmidir.Tklif olunan 5 sas tvsiydn daha ox

diqqti clb ednlr is alkoqolizmin v ox arvadllin qarsnn alnmas idi.

Maraqldr ki, M.Lomonosovun mhz alkoqollu ikilr hddn cox yrmsi onun

mrnn nisbtn qisa mddtdbitmsinsbb olmudur.

ohan fon Tynen(1783-1850) iqtisad, alman corafiya mktbinin grkmli

nmayndlrindn biridir. Onun Tcrid olunmu dvltin knd tsrrfat v milli

iqtisadiyyata mnasibti adl sas sri 1926-c ildapdan xmdr. Bu srdo, knd

tsrrfatnn razi tkilintsir edn sas 3 amili ayrmdr:-

istehsal xrclrinin dyimsi;

Melikov Behruz


17/37

- razidki torpaqlarn mnbtliyi;

-

nqliyyat xrclrinin dyimsi.

Qeyd etmk lazmdr ki, tsrrfatn razi tkilinin nzri saslar mhz .Tyunen

trfindn qoyulmuvsonralar A.Veber trfindn davam etdirilmidir.

Aleksandr fon Humboldt (1769-1859-c illr) - ensiklopedik biliy malik alman

fiziki, corafiyanas, meteoroloqu vbotaniki kimi dnyada mhurlamdr.

mrnn n mhsuldar dvr 1799-1804-c illr rzind Cnubi Amerikaya

etdiyi syahtlbaldr. Bu dvr rzindo znn glck tdqiqatlar n zngin elmi

mlumat toplamdur. 1829-cu ild A.Humboldt Rusiya razisinin Ural v Altay

vilaytlrind, Mrkzi Asiyada, hminin Xzr dnizinin imal blgsindolmudur.

A.Humboldtun elmi maraqlar hddn ox geni idi. O, apard tdqiqatlarda

tbiti vahid bir sistem kimi thlil etmycan atrd. A.Humboldt tbitdcryan edn

proseslrin qarlql aslacan akarlamaq mqsdi il mvafiq mlumatlarn

toplanmasna xsusi diqqt yetirirdi. Bunun sasnda A.Humboldt 1845-ci ildKosmos:

fiziki dnyann tsviri plan srini ap etdirmidir. O z tdqiqatlar il fiziki

corafiyann, landaftnasln, biocorafiyann vgeomaqnetizmin sasn qoymudur.

Hac Zeynalabdin irvani (1780-1838-ci illr) - Azrbaycann mhur syyah v

corafiyanas olmudur. O, bir ox lklri gzmi v onlarn tbiti, halisi vtsrrfat faliyyti haqda maraql mlumatlar toplam v qeydlr aparmdr.

Zeynalabdin irvani mrnn 40 ilini syahtdkeirmivbu mddt rzind60 min

km-qdr yol getmidir. Onun syaht etdiyi razi Kiik vOrta Asiyan, Yaxn rqi,

imali Afrikan v Hindistan hat etmidir. Yazd toplularda olduu lklrin

tsvirini vermidir. Etdiyi syahtlr sasnda onun oxcildli srlri apdan xmdr.

Karl Ritter (1779-1859) masir corafiyann sasn qoyan alman alimlrindn

biridir. 1820-ci ildn mrnn sonuna kimi Berlin Universitetinin corafiya kafedrasnn

mdiri vzifsindalmdr. Onun fundamental saylan Yernasln tbitvinsan

tarixin mnasibti adl 19 cildlik sri 1817-ci ildn ap olunmaa balamdr.

K.Ritter corafi possibilizmin (insan cmiyytinin tbii rait uyunlamas) trfdar

idi. Onun elmi ideyalar X1X srdvXX srin vvllrindcorafi fikirlrin inkiafna

byk tsir gstrmidir.

Jan Jak Elize Rekl (1830-1905) corafiyada anarxist istiqamtin nmayndsihesab olunan mhur fransz corafyanas.Ritterin tlbsi olmasna baxmayaraq, bir

Melikov Behruz


18/37

ox eylr znn frdi baxyla frqlnirdi. Dnyann bir ne lksind olmas ona

kifayt qdr mlumatlarn ldedilmsinimkan yaradr. O, 1876-1894-c illr rzind

Yer vinsanlar adl oxcildli srini nr etdirir. E.Rekl bu srdYerin tam corafi

tsvirini vermychd etmidir.

Ferdinand fon Rihthofen (1833-1905) corafiyann inkiafnda yeni ideyalar

irli srm alman geoloqu idi.Corafiya sahsind apard tdqiqatlar, sasn fnnin

predmeti vmetodologiyasna hsr olunmudur. F.Rihthofenin fikrinccorafiyann sas

mqsdi Yer zrind mxtlif proseslrin qarlql laqlrinin yrnilmsidir.

Corafiyada aparlan tdqiqatlar bir trfdn mumi proseslr hsr olunduu halda,

digr trfdn konkret regionlarn yrnilmsin ynlmlidir. Yer sthind cryan

edn tbii proseslr regionlarda mxtlif ll miqyasda, zn bruz vermkddir.

F.Rihthofen bu proseslrin izahn horologiya vyaxud regional tdqiqatlarda axtarma

tklif edirdi. O hesab edirdi ki, corafi tdqiqatlar mxtlif miqyaslarda - iri regionlardan

n kiik razilrdk aparlmaldr. Btn bunlarla yana, corafiya haqda tsvvr

daha da aydnladrmaq n o bu anlay sadldirrk beltsvir edirdi: Corafiya

litosferin, atmosferin, hidrosferin vbiosferin Yer sthindbir-biriyllaqsini yrnir.

Vilhelm Launhardt (1832-1918) alman riyaziyyats v iqtisads, tandort

nzriyysinin inkiafnda byk rol oynamdr. O, riyazi iqtisadiyyatn banilrindn birisaylr. Onun faliyyti sasn istehsaln yerldirilmsind riyazi modellrin trtib

olunmasn hatlyirdi. Tynenin tandort nzriyysind gstriln model

V.Launhardt istehsal mrkzlrini, xammal v enerji mnblrini d lav etmidir.

Nticdtrtib olunmuyeni model Launhardt bucau adn almdr.

Eyni zamanda onun trfindn trtib ediln, istehsaln brabr yerlmsi il

yana, sat zonalarnn myynlmsi modeli mtxssislrin marana sbb

olmudur. Onun modellrini, istehsaln yaylmas nzriyysi ilmul olan alimlr, o

cmldn A.Veber v baqa corafiyanaslar, sonrak illrd z tdqiqatlarnda sas

nzriyykimi istifadetmilr.

1885-ci ildonun qtisadiyyatn riyazi saslar adl sri apdan cxmdr.

Rudolf ellen (1864-1922) Isve alimi, geosiyast anlayn elm gtirmi

ilk alim olmudur. F.Ratseli o znn mllimi hesab edirdi. R.ellen geosiyastin

izahn belvermidir: Geosiyast mkanda ksini tapmcorafi orqanizm kimi olandvlt haqqnda elmdir.

Melikov Behruz


19/37

Onun Dvlt bir orqanizm kimi adl sas sri 1916-c ild nr olunmudur.

Bu srdo, dvltin quruluunun sanki 5 organlardan ibart olduunu gstrmidir:

1.hkmt quruluu;

2.hali quruluu;

3.sosial quruluu;

4.iqtisadi qurulu;

5.fiziki qurulu.

Alfred Mehen (1840-1914) amerikali hrbi, alim olmasa da, 1890-c ild

apdan xm Hrbi dniz qvvlrinin tarixi sri il mhurlamdr. A.Mehen

hesab edirdi ki, hrbi dniz qvvlri eyni zamanda dnizd ticartin inkiafnda tmin

etmlidirlr.

A.Mehenin fikrinc, dniz lklri n sas thlklr Avrasiyann kontinental

dvltlrindn glir. nc o, Rusiya v in, sonra is Almaniyan thlk mnbyi

sayrd.

Helford Makkinder (1869-1947) ingilis alimi, siyasi corafiyada znn

Tarixin corafi oxu x il mhur olmudur. Bu xn mtni 1904-c ild

Corafiya jurnalnda nr edilmidir. Mqaldsiyasi corafiyann inkiaf istiqamtlrigstrilmidir.

H.Makkinder xsusi olaraq dvltin corafi mvqeyin fikir vermidir. Onun

fikrinc, dvltin mrkzi mvqey malik olmas mhm hmiyyt dayr. Planetar

baxmdan dnyann mrkzi yeri Avrasiya kontinentidir. Eyni zamanda o, Avrasiyann

mrkzini Dnyann ryi (Heartland) adlandrmdr. Avrasiya kontinentini hat

edn sahilyan blglr aypara quran yaradr.

Fridrix Ratsel (1844-1904) biologia v geologiya sahsind thsil alsa da,

baxmayaraq,sosial corafiyann yaranmasnda mhm rol oynamdr. F.Ratseli

geosiyastin yaradcs kimi dqbul etmk olar. 1897-ci ildapdan xm, sas sri

saylan Politische Geographie, kitabnda geosiyast terminindn istifad etmdiyi

halda, mumiyytl siyasi corafiya haqqnda yazrd. Bununla yana F.Ratselin

fundamental srlrindn biri hesab olunan Antropocorafiyann 1-ci cildi 1882-ci ild

apdan xr. Bu srind, F.Ratsel corafi mhitin xalqlarn mdni v siyasi

Melikov Behruz


20/37

evolyusiyasna tsirinin izahn verir. 1891-ci ild ap olunmu bu kitabn 2-ci cildind

tbii mhitllaqdar insan cmiyytinin xssiyytlrindaha ox diqqt yetirilmidir.

XX srin sonunda F.Ratsel mdni vilayt haqqnda maraql fikirlr irli

srmdr. F.Ratselin fikrinc, Kulturprovinz anlay eyni v oxar mdni mkan

hatlyir. O, alman mdniyytinin z dvlt srhdlrindn xeyli knarlara yaylmas

haln siyasi baxmdan, bu lknin razi iddialarnn sas sbblrindn biri kimi izah

edirdi.

Siyasi corafiya srindF.Ratsel sas fikir olaraq dvltcanl bir orqanizm

kimi baxlmasn tklif etmidir. Onun fikrinc, dvltin mkanda yerinin genilnmsi

vyaxud sxlmas tbii prosesdir. Dvlt Yer zrindhanssa bir razidyer tutaraq z

mvqeyi il, lsylvsrhdlriylfrqlnir. Dvlt mkanda dinc dura bilmyn

bir sistem bnzyir. O, mkanda ya inkiaf etmli, yaxud mhv olmaldr. Dvlt

transformasiyaya mruz qalan bir sistem kimi z srhdlrini dyiir (sasn, gcl

dvltlr ziflr hesabna). Bellikl gcl dvltlr zlrinin yaama mkann

(Lebensraum) daim artrmaa can atrlar.

F.Ratsel Dvltin mkanda inkiaf qanunlar haqqnda (1901-ci il) srind

dvltin yaradlmas, inkiaf v yox olmas haqda maraql fikirlr irli srmdr. Bu

sbbdn, o dvltin srhdlrinin dyignliymruz qalmasn obyektiv bir proses kimiqbul edirdi.

F.Ratsel geosiyastd digr vacib msl kimi sivilizasiya n dnizin

hmiyytinin thlil etmidir. O, 1904-c ild Dniz xalqlarn qdrt mnbyidir

srind qeyd edirdi ki, hr bir gcl dvlt z srhdlrini genilndirmk hrbi

dniz qvvlrini inkiaf etdirmlidir. Dnya hkmranl v dniz hmiyyti haqda

F.Ratselin fikirlrini sonrak dvrdki geosiyastilr (Mehen, Makkinder v

Haunshofer) daha da nkmilr.

Vidal de la Bla (1845 - 1918) fransz corafiya mktbinin v Fransada

geosiyastin banisi hesab olunur. F.Ratselin v digr alman siyasi coraflarn ideyalar

onun faliyytin boyk tsir gstrmidir. Siyasi corafiya sahsind apard

aradrmalar ilk mrhldF.Ratselin geosiyasi nzriyysinsaslanrd.

O, 1903-c ild ap olunmu Fransa corafiyasnn simas srind alman

alimlrinin baxlarna uyun olaraq torpan hali n vacibliyini n kmidir. Busrind o qeyd edir ki, insann torpaa mnasibti mumiyytl yerli halinin bir ox

Melikov Behruz


21/37

xsusiyytlrini myynledirir. Lakin bununla yana, V.Blatbii amillrhddn ox

byk hmiyyt vern alman alimlrini tnqid edirdi. Onun fikrinc, insan

dekorasiyann bir fraqmenti deyil, o tamaada barol oynayan aktyordur.

Corafi determinizmin mtlqliyini qbul etmyn V.Bla znn possibilizm

(ingiliscpossible- mmkn) geosiyasi konsepsiyasn saslandrmaa nail olur. Onun

fikrinc, hr bir corafi mkann mnimsnilmsi corafi raitdn yox, mhz burada

mskunlaan insanlarn faliyytindn asldr. K.Haushofer vonun ardclar olan alman

alimlri bu fikirl tam razlardlar, nki bel bax o dvrn alman ideologiyasna

(seilmimilltlr) uyun glirdi.

Alfred Hettner (1859-1941) Ritterdn sonra corafiya thsili almalman alimi

olmudur. O, Ritter trfindn irli srlm horologiya konsepsiyasn daha da

tkminldirrk onun hrtrfli tdqiqinnail olmudur. Cografiyann predmetindair o

dvrdmovcd olan mbahislr A.Hettneri z baxlarn aydn kildsaslandrmaga

vadar etmidir. Onun fikrinc, hr bir tdqiq ediln obyektin mkanda

znmxsusluunun yrnilmsi il yana, mumildirilmi corafi biliklrdn d

bhrlnmk lazmdr.

A.Hettnerin corafi tdqiqatlara dair ideyalar Almaniyada corafiya mktbinin

formalamasna vinkiaf gediinsonrak onilliklrd dz tsirini gstrmidir.Alfred Veber (1868 -1958) - alman iqtisads v sosioloqu, snaye

corafiyasnn nzri saslarn ilyib-hazrlayan grkmli alimlrdn biridir.

A.Veber snayenin yerldirilmsi nzriyysinin yaradcs kimi, .Tynenin

knd tsrrfatnn fal zonalara yaylmas modelini, snaye n ttbiq etmidir. Bu

nzriyyy sasn, snaye mssislrini xammal bazasna v mk ehtiyatlarna

nisbtn lverili yerldirmsi daha az xrclrin srf edilmsi tmin edir. A.Veberin bu

nzriyysi iqtisadi corafiyann inkiafnda yeni bir addm idi. Bu baxmdan onun 1909-

cu ild ap olunduu Snayenin yerldirilmsinin saf nzriyysi xsusi maraq

dourur. Kitabda .Tynenin vV Launhardtn istehsaln yerldirilmsindair tandort

nzriyysi daha da inkiaf etdirilmidir.

A.Veberin ilyib-hazrlad bu model 1930-cu illrin ortalarnadk mtxssislr

trfindn inkar olunmayaraq istifadedilirdi. Lakin sonralar A. Lyevdigr amerikal

corafiya viqtisadlar bu nzriyyni tnqid atintutmular.

Melikov Behruz


22/37

V.Haushoferin (1869-1946) alman geosiast mktbinin banisi, grkmli

corafiyanas vsosioloqu olaraq avrasiya mkann hrbi-geosiyast dokrtinasn trtib

etmidir. Onun fikrinc, geosiyast - dvlt siyastinin saslandrlmas vhyata

keirilmsindcorafi biliklrin istifadolunmasn hatedr. V.Haushoferin elmi

baxlar Isve alimi Rudolf ellenin srlrinin tsiri altnda formalamdr.

Avqust Lye(1906-1945) - grkmli alman iqtisads vcorafyanas olaraq

istehsaln razi tkilindair nzriyyilmul olmudur. Bununla yana, o z

tdqiqatlarn nzri msllrlbal olan iqtisadiyyat, corafiya vsosiologiya

sahsindaparmdr. Onun tdqiqatlar mkanda iqtisadi tarazln thlilinynlmidir.

ldedilminticlrsasn myyn olumudur ki, hr bir yeni istehsal sahsi

yerldirilnd(Vebergr) xrclrin minimum olmas balca amil hesab edilirs,

sonrak dvrd- bazarn dolmas (Lyegr) glirlrin maksimum drcdolmas

amili hlledici rol oynayr. A.Lyen Tsrrfatn razi tkili adl sas sri 1940-c

ildapdan xmdr.

Valter Kristaller (1893-1969) Cnubi Almaniyann iqtisadiyyat v

corafiyasn tdqiq edrk mrkzi yerlr nzriyysinin 1933-c ild nr olunmu

Cnubi Almaniyann Mrkzi yerlr adl kitabnda izahn vermidir. Onun trfindnhazrlanm Mrkzi yerlrin yerldirilmsi modeli sonralar A.Lye trfindn

tkminlldirilmidir. Bu modelin sas mahiyyti ondan ibartdir ki, Yer zrindolan

obyektlr ksr hallarda bir-birinox da yaxn yerlmir. Eyni zamanda, onlar arasnda

ml gln msaf ox da byk olmur. Bel raitd bir ne obyektin yerlmsi

razid sanki hndsi nax yaradr. razidki obyekt eyni drcd czbetm v

zndn uzaqladrmaq xssiyytlrinmalik olduqda razidhndsi naxn cizgilri

formalamaa balayr.

Kristaller-Lye nzriyysin gr razi dznlik olduqda hr bir mkan zn

tkil etm qabiliyytinmalikdir. Btn digr hallarda israzinin relyefi tsrrfatn

razi tkili strukturunda bilavasitzn bruzverir.

V.Kristallerin ideyalar AB, ngiltrvsved iqtisadi corafiyann inkiafna

byk tsir gstrmidir. Uolter Ayzard, Pitter Haqqet vRiard orli z tdqiqatlarnda

V. Kristallerin ideyalarndan bhrlnmilr. sved lknin inzibati-razi quruluununtkmilldirilmsi mrkzi yerlr nzriyysinsasn aparlmdr.

Melikov Behruz


23/37

V.Kristallerin mrkzi yerlr haqqnda konsepsiyas iqtisadi corafiya

nzriyysinin inkiafnda mhm rol oynamdr.

Rihard Hartorn (1899-1992) davrann corafiyasnn sasn qoymu

amerikal corafyanas idi. Corafiyann horoloji mktbinin parlaq

nmayndlrindn biri idi. Onun fikrinc, corafiya vahid bir elm kimi Yer zrindki

razi mxtlifliyin tsviri v bu haqda mlumatlarn toplanmas il mul olur.

R.Hartorn hesab edirdi ki, bu mlumatlar sasnda thlillrin aparlmas corafiyann

sas mqsdindn uzaqlamasna gtirib xarr. R.Hartorn siyasi vmdni corafiya

sahsinddalmvbu sahlrin nzri inkiafna byk tsir gstrmidir

Torsten Hagerstrand (1916-2004)- sve corafiyanas idi. Onun sas srlri

halinin miqrasiyas, mdniyytin yaylmas v zaman corafiyasna hsr olunmudur.

XX srin 50-60-c illrind, zamana corafi baxmdan yanaan, T.Hagerstrand zaman

corafiyas v yaxud zaman-mkan corafiyasnn sasn qoyur. O qeyd edirdi ki,

insann mkanda faliyyti zaman amillri ilmyyn olunur. T.Hagerstrandn fikrinc,

insann faliyyti mkan vzamanda 3 amilin tsirindn asldr:

- hakimiyytin (insann faliyytinin srhdlri hakimiyyt trfindn myyn edilir);

- qabiliyytin;

- uyunlamann.Zaman corafiyas feminist corafiyalar trfindn tnqid olunmudir.

Uolter Ayzard (1919cu ild anadan olub) amerikal iqtisad v

corafyanas olaraq, mkan thlili mktbinin grkmli nmayndsi v regional

corafiyann banilrindn biri hesab olunur. Uolter Ayzardn elmi aradrmalrna

V.Kristallerin v Amerika iqtisadlarnn srlri byk tsir gstrmidir. Kmiyyt

inqilab metodoloji prinsiplrinsaslanan U.Ayzard ilk dfolaraq cmiyytin sosial-iqtisadi hyatnn razi quruluu modelini yaratmaa chd edir. Bunun nticsi kimi

1960-c ildonun sas elmi sri saylan - Regional analizin metodlar adl kitab ap

olunur. Corafi hqiqtlrin sas thlili U.Ayzardn srlrind riyazi modelldirilm

klindverilmidir.

U.Ayzardn srlri XX srin 60-c illrind mkan analizi mktbinin v regional

elmin formalamasnda balca rol oynamdr. 70-ci illrin sonlarndan balayaraq .Ayzardnelmi maraqlar konfliktologiya vslhn corafiyas ilbal olmudur.

Melikov Behruz


24/37

Samuel Fillips Hantinqton (19272008) - birmnal qbul olunmayan, AB-n

mhafizkar siyast sahsind alan alimidir. O, hrbi qvvlri v vtnda hakimiyyti

arasnda olan mnasibtlrin thlillri ilmhurlamdr. Samuel Hantinqton znn mhur

Sivilizasiyalarn toqqumas srind yaranan irimiqyasl mnaqilrin mnyinin izahn

vermidir. Onun fikrinc, dnyada bavern mnaqilrin sas mnbyi ideologiya v yaxudiqtisadiyyat yox, mdniyytdir. Mnaqilr sasn ayr-ayr sivilizasiyalara mnsub olan

milltlr vqruplar arasnda mtmadi kilddvr edir. Onun sas fikri ondan ibart olmudur

ki, XXI-ci srd siyasi hyatda balca problem dvltlraras mnasibtlr yox, sivilizasiyalar

arasnda yaranan ziddiyytlr olacaqdr. Bu haqda fikirlrini o znn aadak srlrindks

etdirmidir:

1. nc Dala: demokratizasiya XX srin sonunda (The Third Wave:

Democratization in the Late Twentieth Century. 1991);

2. Sivilizasiyalarn toqqumas v Dnya Quruluunun dyidirilmsi (The Clash of

Civilizations and the Remaking of World Order. 1996);

3. Biz kimik? Amerikanlarn milli zndrkind olan tinliklr (Who Are We? The

Challenges to America's National Identity. 2004).

Mxtlif qrup insanlarn subyektiv zn myyn etmsi v onlarn mdni

mumiliyi sivilizasiya anlayn hat edir. Buna uyun olaraq sivilizasiyalar ayrlqdazndbir nemillt vdvlti birldirbilr.

S.Hantinqtonun fikrinc, mdni meyarlar, dyrlr v baxlar arasnda yaranan

ziddiyyt sivilizasiyalarn toqqumasn qalmaz edir. Bunu nzr alaraq briyyt

qarsnda duran n vacib msllrdn biri mum mdni insani dyrlrin hr bir

sivilizasiya trfindn qbul olunmasdr.

Villiyam Bunge (1928-ci ild anadan olmudur) - AB-n grkmlicorafiyanas olaraq, elm kmiyyt sullarnn ttbiqi v mkann

yrnilmsind nzri baxmdan yeni yanamalar gtirmidir. O hminin

humanist vmarksist alim kimi elmi dairlrd Dlisov Bil adn qazanmdr.

Sonralar o, radikal corafiya mktbinin sasn qoymudur.

V.Bunge qeyri-adi fikirlri il corafiya elmind nfuzlu v radikal alim olaraq

sanki inqilab kimi tannmdr. qtisadi-corafi tdqiqatlarnda kmiyyt sullarndan

geni istifad edilmsi ideyasn irli srn alim XX srin 60-c illrinin sonunda

corafiyada beynlxalq hrt qazanmdr. V.Bungenin Nzri corafiya sri

Melikov Behruz


25/37

mtxssislrin marana sbb olmu v bir ox xarici dillr trcm edilmidir.

Nzri corafiya srinin yazarkn mllif V.Kristallerin Mrkzi yerlr nzriyysi

vU.Ayzardn regional thlil haqqnda fikirlrinin byk tsiri altnda olmudur. Eyni

zamanda V.Bungenin nzri baxlar Piter Haqqetin, Riard orlinin vDevid Harvinin

apdan cxmsonrak srlrinddz ksini tapmdr.

mmanuel Vallerstayn (1930-cu ildanadan olub) -masir dnya sistemi

konsepsiyasnn yaradclarndan biri hesab olunur. Dnya tsrrfatnn inkiaf boyu

zif inkiaf etmilklr bir ox hallarda xarici amillrin tsirinmruz qalr. Zif

inkiaf iseyni zamanda asl olmaqla baldr. Belvziyytin yaranmasnn sas

sbblrini myynldirmk n alimlr dnya tsrrfatnn inkiaf tarixini thlil

etmychd gstrmilr. Bu istiqamtddaha maraql olan A.Frankn v

L.Vallerstaynn srlrini qeyd etmydyr.

1978-ci ild apdan xm Kapitaln toplanmas. 1492-1789-cu illr srind

A.Frank 3 sr rzind dnyada kapitaln toplanmasn tarixi baxmdan thlil etmidir.

Burada sas diqqt dnyada yaranm qeyri-brabr inkiafa ynlmidir. Zif inkiaf

etmi lklrin dnya tsrrfatna daxil olmas el ilk addmdan onlar asl vziyyt

salr v myin beynlxalq razi blgsnd yalnz ona ayrlm rivd inkiafetmsinrait yaradr.

Dnya tsrrfatnn mkanda asimmetrik inkiafnn gclnmsin dair fikirlr

.Vallerstaynn masir dnya iqtisadiyyat konsepsiyasnda ks olunmudur.

.Vallerstaynn fikrinc, dnya iqtisadi sistemi mkanda daim genilnrk zamanda

mxtlif dvrlr keir. Bu sbbdn o, dnya sisteminin mkan - zaman lsndvahid

olduunu bildirir. Kapitaln dnyada qeyri-brabr paylanmas inkiaf etmimrkzin

v gerid qalm periferiyann ml glmsin sbb olmudur. Bunun nticsind

dnya tsrrfatnda yaranm qeyri- brabrlik tarixi inkiaf dvrnn mhsulu hesab

oluna bilr. Masir texnologiyalarn sahibi kimi inkiaf etmi mrkz, geridqalm

lklrin resurs potensialndan hrtrfli istifad edrk onlarn yeni texnologiyala ld

etmsindhe dmaraql deyil. Belhalda eltsvvr yaranr ki, geridqalmlklr

glckddsanki daimi olaraq geridqalml ilbararaq zlrinin belvziyyt

mhkum olduqlarn anlamaldr. Bunu gerid qalm lklrin xarici borclarnn daimartmas, hali miqrasiyasnn gclnmsi viqtisadi aslln drinlmsi bir daha tsdiq

Melikov Behruz


26/37

elyir. Eyni zamanda bu qrup lklraid olanlarn bir hisssi (lverili corafi mvqeyi,

beynlxalq vziyytin vdvltlraras mnasibtlrin dyiilmsi vs.) nisbtn inkiaf

etmkl, inkiaf etmkdolan yarmperiferiyan yaratmdr. Onlar mrkznisbtn

hldperiferiya olaraq, geridqalmlklr n artq mrkz rolunu oynayrd.

Beynlxalq vziyytin v dvltlraras mnasibtlrin dyimsi bir daha onu

gstrir ki, inkiaf etmi v gerid qalm lklr arasnda mvcud frqliliyin

drinlmsi briyyt n yeni thlklr yaradr.

Piter Haqqet (1933c ildanadan olub) ingilis corafyanas olaraq, mkan

thlili mktbinin nzri saslarn yaratm grkmli alimlrdn biridir. 1967-ci ild

P.Haqqet vR.orlinin redaktsi il Corafiyadak modellr, 1972ci ildCorafiya:

masir biliklr sintezi v 1977-ci ild is P.Haqqetin nsan corafiyasnda mkan

thlili (Locational analysis in Human Geography) srlri apdan xr. U.Ayzard,

V.Bunge v D.Harvi kimi alimlrl yana, P.Haqqet mkan thlili nzriyysinin

inkiafnda znlayiqli yer tutmudur.

Devid Harvi (1935ci ild anadan olub) ngiltrd dnyada gz am,

sonralar faliyytini AB-da davam etdirmidir. D.Harvi mkan thlili mktbinin

nmayndsi hesab olunur. 1969-cu ild mkan thlilin dair onun ox dyrliCorafiyada rh sri apdan xmdr. Bu srd ingilis-amerikan mkan thlilinin

metodoloji vflsfi saslar izah olunmudur.

XX srin 70-ci illrindn balayaraq o elmi faliyytini sosial dalt msllrinin

thlilin (V.Bunge kimi) ynldir. AB hrlrind yoxsul rayonlarn yrnilmsi

sasnda 1973-c ild onun Sosial dalt v hr adl kitab apdan xmdr.

Dnyada ba vern qlobal proseslrin cryan etmsi D.Harvinin Qlobal kapitalizm

mkan: qeyri-brabr corafi inkiaf nzriyysi yolunda srinin ortaya xmasna

sbb olur.

2004-c ildDevid Harvi Almaniyann Haydelberq universitetindNeoliberalizm

mkan: qeyri-brabr corafi inkiaf nzriyysi haqda mruzilxedrk qeyd

edirdi ki, regionlarn zif inkiafn mxtlif sbblrlizah etmk olar. Msln,

ekstremal tbii rait vyaxud lverisiz corafi mvqeyi regionun inkiaf potensialn

mhdudladrr.

Melikov Behruz


27/37

SSR-diqtisadi corafiyann inkiafnda N.Baranski vN.Kolosovskibyk rol

oynamlar. XX srin 20-ci illrindn balayaraq iqtisadi-corafi biliklr sovet

ideologiyas sasnda tbliolunurdu. N.Baranski sovet iqtisadi corafiyasnn ideoloqu

saylrd. N.Baranski 1926-c ild SSR-nin iqtisadi corafiyas drsliyini apdan

xardr. Sonrak dvrd onun qtisadi corafiya. qtisadi xritunaslq (1956) kitab

ap olunur.

40-50-ci illrd N.Kolosovski sovet iqtisadi corafiya mktbind iqtisadi

rayonlamann nzri saslarn trtib edir. Sovet iqtisadi corafiyasnda iqtisadi

rayonladrmaya xsusi diqqt yetirilirdi. Bu baxmdan N.Kolosovskinin qtisadi

rayonladrlma nzriyysi kitab ox dyrli sr sayla bilr.

XX srin 60-70-ci illrind SSR-d iqtisadi corafiya elmin baxlar tdricn

dyiilir. Nticdyeni mzmunlu maraql srlr ap edilir. Bununla bal diqqti ekn

srlrdn biri Y.Saukinin qtisadi corafiyaya giri (1959, 1970, 1978) drsliyi

olmudur. Uzun illr bu drslik SSR-dki universitetlrin corafiya fakltlrindsas

drsliklrdn biri kimi istifad edilirdi. Masir dvrd bu kitaba iqtisadi corafiyann

tarixi baxmndan thlil etmk maraq doura bilr.

Melikov Behruz


28/37

YER QABIININ EHTIYATLARI V ONLARIN MNIMSNILMSI

Yer krsi 4,5 mlrd.il vvl formalamaa balamdr. Yerin nvsind

temperatur +5,5 min0

C tkil edir. Bu da Gn zrind olan temperatura brabrdir.Yer qab platforma vplitlrdn ibartdir. Yer qabndak n qdim saylan qranit v

bazalt sxurlarnn ya 3,5 mlrd. il tkil edir. Mhz qranit sxurlar sasnda kontinental

quru yaranmdr. Qdim tribolit hm Avropada, hm dimali Amerikada tapld n

bu qitlrin kemid vahid quru olduunu tsdiqlyir. Eyni zamanda mikroblarn

faliyyti nticsindvtektonik proseslrin tsiri altnda qranit sxurlarn paralanmas

v dalmas ba verir. Mlum olduu kimi, platformalar zrind yerln materiklr

daim hrktddirlr. Msln: masir Afrika imal istiqamtind hrkt edir v bu

sbbdn d gman etmk olar ki, milyon ildn sonra bu materik Avropann cnub

srhdlrinatsn.

Yer qabnn quruluu Yerin geoloji tarixinin yrnilmsindmhm rol oynayr.

Bununla yana, insann texniki faliyyti geoloji proseslrin gediin bilavasit tsir

gstrir. Txmini hesablamalara gr, insann texniki faliyyti nticsind (faydal

qazntlarn hasilat, bosxurlarn bir yerdn digr yerlrdanmas vs.) ild4x10

11

ton mineral maddlrin yerdyimlri mahid olunur. Bellikl, Yer qabnn

quruluunun dyimsindhm tbii proseslr, hm dinsan faliyyti itirak edir.

Yer zrind qitlr 4,5 mlrd. il vvl ml glmidir. Geoloji tarix rzind

qitlrin daim hrkti plitlrin toqqumasna, vulkanlarn, zlzllrin v sunamilrin

mlglmsinsbb olmudur. Plitlrin ksidiyi srhdlr tektonik fal zonalardr.

Yerin geoloji inkiaf tkaml qitlrin birlmsi v vahid quru (Pangeya)

razinin yaranmas il nticlndi. Sonrak dvrd is ksin, vahid qurunun

paralanmas yeni qitlrin ml glmsin sbb oldu. Bu prosesin davam kimi

qitlrin yenidn birlmsi gzlnilir. Mtxssislrin fikrinc, 250 min il sonra qitlr

birlrk yeni Pangeya ultima adl vahid qurunu yaradacaq.

Yer qabndan hasil ediln brk mineral maddlr sasn tikinti materiallar,

yanacaq, metallurgiya xammal v gbr istehsal n istifad olunur. Faydal qaznt

yataqlarnn formalamas yz min vmilyon illr rzindbaverir.

Melikov Behruz


29/37

XIX srin II yars istehsaln artmas sas xammal ehtiyatlarnn

mnimsnilmsinbirbaa tsir gstrmidir. Qeyd etmk lazmdr ki neft hasilat 1960-

2005-ci illr rzind dnyada 3,7 df artmdr. lk baxdan karbohidrogen

ehtiyatlarnn artan kild hasil olunmas narahatlq yaratmaldr. Mlum olduu kimi,neft vqaz ehtiyatlar tknn tbii srvtlraiddir. Demli, hasilatn artmas yataqlarn

qsa mddt rzind istismardan xmasna sbb olmaldr. slind is vziyyt bel

qiymtlndirilmir, nki yeni texnologiyalarn ttbiqi bir trfdn yataqlarn istismar

mddtini uzadr, digr trfdns daha mrkkb geoloji raitd yerln yeni

yataqlarn kfin imkan yaradr. Msln: son 20 il rzind dnyada myyn olunan

tbii qaz ehtiyatlarnn hcmi 2 df, neft ehtiyatlarnnk is62% artmdr.

Tbii ehtiyatlarn yaylmas

Planetimiz mxtlif tbii ehtiyatlarla zngindir. Yerd mineral xammal (faydal

qazntlar), torpaq, su, bioloji v rekreasiya ehtiyatlar geni sahlrd yaylmdr.

nsann yaayrifahnn vziyyti birbaa tbii ehtiyatlarn mnimsnilmsviyysindn

asldr.

Faydal qaznt yataqlar geoloji ehtiyatlarna gr kateqoriyaya blnr: dqiq

kf olunmu v yaylma drinliyi myyn edilmi yataqlar (A), kf olunmu v

ehtiyatlarnn txmini hcmi myyn edilmi yataqlar (B), kf olunmu v ilkin

sviyyd ehtiyatlar qiymtlndirilmi yataqlar (C). Eyni zamanda ehtiyatlarn

qiymtlndirilmsindyataqlarn proqnoz ehtiyatlar da (D) istifadedilir.Mineral xammal ehtiyatlar znn geoloji mnyi v istifad edilmsin gr

yanacaq, filiz vqeyri-filiz xammal klindolur.

Mineral yanacaq xammal. Bu ehtiyatlar mnc km sxurlarda cmlmi

neft, qaz, da kmr, torf v yanar istlrdn ibartdir. Yerd akar edilmi yanacaq

xammal ehtiyatlar txminn 14 trln. ton hcmind qiymtlndirilir. Bu is dnya

tsrrfatnn tlbatn yaxn 1000 ild tmin ed bilr. Akar edilmi yanacaq

ehtiyatlarnn 65%-i kmrn v27%-i isneft vqazn payna dr. Onlarn istehlak

strukturunu 35% neft, 30% qaz v25% dakmr tkil edir.

Melikov Behruz


30/37

Kmrn geoloji ehtiyatlarnn hcmi 1,8 trilyon ton tkil edir ki, onun da 55%-i

dakmrn, qalan hisssi isqonur kmrn payna dr. Kmr ehtiyatlarnn 56%-i

Asiyada cmlmidir.

Kmr ehtiyatlar iln zngin lklr aadaklardr:AB 30%;

in 17%;

Rusiya 13%;

Almaniya 8%;

Avstraliya 7%;

CAR 6%;

Hindistan 5%.

Bununla yana, kmr ehtiyatlar 83 lkdkf olunub.

Masir dvrd dnyada 3,5 milyard ton da kmr v 1,2 milyard ton qonur

kmr hasil edilir. stismarda olan n iri da kmr hvzlri AB-da (Appala),

Almaniyada (Rur v Saar), Rusiyada (Kansk-Ainsk, Kuzbas, Donbas v s.), Polada

(Sileziya) yerlir.

Kmr hasilatnda aparc yerlri in (1,7 milyard ton) v AB (1 milyard ton)

tutur. Bu lklrdn sonra Avstraliya, CAR, Kanada, Pola v Kolumbiya kmr

ixracnda dnyada n sradadrlar.

Neft v qaz yataqlarnn kf edilmsi nticsind onlarn myyn olunmu

ehtiyatlar ildn-il artr. Geoloji qiymtlndirmy gr, bu ehtiyatlarn mumi hcmi

500 milyard tondur. Myyn olunmuneft ehtiyatlarnn ox hisssi Asiyadadr (75%),

o cmldn ran krfzi hvzsinin payna 66% dr.

Dnyada akar edilmivistismarda olan neft yataqlarnn ehtiyatlar yaxn 60-70il rzind bir ox lklrd bu xammala tlbatn dnilmsini mmkn edir.

Azrbaycanda akarlanm neft ehtiyatlar respublikamzn yaxn 100 ild bu mhsula

olan tlbatn tam dyck.

Dnyada olan neft ehtiyatlarnn 35%-i okean v dnizlrin elf zonasnda

cmlmidir. Bu sahlrd neft yataqlarnn istismarnn genilnmsi dnyada neft

hasilatnn artmasnda balca rol oynayr.

Son illr dnyada neft hasilatnn artm tempinin azalmasna baxmayaraq, onun

hcmi ild4 milyard tonu (gnd80 mln. barrel) tmdr. Dnyada neft hasilatna gr

Melikov Behruz


31/37

aparc yerlri Sudiyyrbistan (507 milyon ton), Rusiya (492 milyon ton ) vAB

(310 milyon ton) tutur. ran, Meksika, Venesuela, in, Norve v bir sra digr lklr

dnyada neft hasilatnn dyimsind mhm rol oynayr. imali Afrikada sas neft

ixrac edn lklr Liviya, lczair, Nigeriya vMisirdir.Dnya neft ehtiyatlarnn 75%-i OPEK (neft ixrac edn lklr) birliyi zvlrinin

payna dr. Neft hasilatnda bu tkilatn zv lklrinin xsusi kisi 43% tkil edir.

Dnyada tbii qaz ehtiyatlar 156 trilyon m3 hcmind qiymtlndirilir. Onun

33%-i Rusiyann v 25%-i rann payna dr. Tbii qaz hasilatnda Dnya okeannn

hmiyyti daim artmaqdadr.

Masir dvrd dnyada hasil ediln tbii qazn 30%-dn oxu okeann elf

zonasnn payna dr. Tbii qazn hasilatnda dnyada birinci yeri Rusiya (ild 640

milyard m3) ld saxlayr. Bu hcmin 230 milyard m3-ni Rusiya hr il Avropaya ixrac

edir. AB-da tbii qaz hasilat 580-610 milyard m3 arasnda dyiir. Sonrak yerlri

Kanada, Byk Britaniya, lczair, Hollandiya, ndoneziya, Norve, ran v digr

lklr tuturlar. Bu lklrd tbii qaz hasilatnn hcmi 150-250 milyard m3 arasnda

dyiir. mumiyytl, bu lklrin dnyada tbii qaz hasilatnda xsusi kisi 70%-dn

oxdur. Maraqldr ki, dnyada tbii qaz hasilatnn cmi 15%-i OPEK zv lklrinin

payna dr.

Neft hasilatndan frqli olaraq tbii qaz hasilat yksk inkiaf tempi ilyanacaq

ehtiyatlarnn istehlak tlbatnn tmin edilmsind mhm rol oynayr. 2006-c il

dnyada tbii qaz hasilat 2820 milyard m3olmudur.

Neft ehtiyatlar ilzngin olan lklr

lk Ehtiyatlar, mlrd. ton

Sudiyyrbistan 36,1

ran 18

raq 15,5

Kveyt 13,3

B 13

Venesuela 11,2Rusiya 9,5

Melikov Behruz


32/37

Azrbaycan 6

Liviya 4,7

Nigeriya 4,6

AB 4,2in 3,2

OPEK-in zv lklri 120,4

OPEK-daxil olmayan digr lklr 24,4

BP Statistical Review-in mlumatlarna sasn trtib edilib

Dnyann n iri neft hasil edn lklri

2006 il 2003 il

lkHasilat

mln. ton

Dnya

bazarnda

pay, %-l

Hasilat

mln.

ton

Dnya

bazarnda

pay, %-l

Sudiyyrbistan 507 12,9 470 12,7

Rusiya 477 12,1 419 11,3

AB 310 7,9 348 9,4

ran 216 5,5 194 5,2

in 184 4,7 165 4,4

Meksika 183 4,6 189 5,1

Kanada 151 3,8 138 3,7

Venesuela 151 3,8 149 4

Digr dvltlr 1757 44,7 1641 44,2

Dnyada neft hasilat 3936 100 3710 100Beynlxalq Energetika agentliyinin mlumatlarna sasn trtib edilib

Filiz ehtiyatlar. Dmir filizi qara metallarn istehsalnda sas xammaldr.

Dnyada dmir filizinin geoloji ehtiyatlar txminn 600 milyard ton hcmind

qiymtlndirilir ki, onun da 200 milyard tonu kf olunmuehtiyatlardr. Akar edilmi

filizli sxurlarda dmirin xsusi kisi 20-65% arasnda dyiir.

Akarlanmdmir filizi ehtiyatlarnn hcmingrdnyada birinci yeri Rusiyatutur. Dnyadak filiz ehtiyatlarnn 35%-dn oxu Rusiyann payna dr. Sonrak

Melikov Behruz


33/37

yerlri Ukrayna, Braziliya, Avstraliya vAB tutur. Bu lklrin hr birind dnyann

filiz ehtiyatlarnn txminn 10%-i cmlmidir. n zngin vmhsuldar filiz yataqlar

Liberiya, Hindistan, Avstraliya v CAR-da yerlmidir. Bu lklrdki yataqlarda

sxurun trkibinddmirin xsusi kisi 60%-atr.Dnyada hr il 1 milyard tona yaxn dmir filizi hasil edilir. Dmir filizinin bu

hcmdhasilat isyaxn 250 il rzinddnya tsrrfatnn bu mhsula olan tlbatn

dmy imkan verck. Dmir filizinin hasilatna graparc yerlri in (225 milyon

ton), Braziliya, Avstraliya, Rusiya, Ukrayna, Hindistan v AB tutur. mumiyytl,

dmir filizi dnyann 43 lksindhasil edilir.

Filizdar lvan metallarn xsusi kisi o qdr d yksk olmur. Misli filizin

geoloji ehtiyatlar mtxssislr trfindn 860 milyon ton hcmindqiymtlndirilir ki,

onun da 450 milyon tonu kf olunmu saylr. Misli filizlrin trkibindksr hallarda

misin hcmi 5%- atr. Mis hasilat dnyann 50-y yaxn lksind aparlr. ri mis

mdnlri olan lklr ili, AB, Kanada, ndoneziya, Rusiya, in v Poladr. Eyni

zamanda mis byk hcmdHindistan, Zimbabve, Zambiya vKonqoda hasil edilir.

Boksit ehtiyatlar. lvan metallarn hasilatnda sas xammallardan biri

boksitlrdir. Dnyada boksitlrin hasilat ild 80 milyon ton tkil edir. Boksitlrin bu

hcmdhasilat dnya tsrrfatnn tlbatn yaxn 250 ildtmin edbilr.

Yer qabnda boksit ehtiyatlar qeyri-brabr yaylmdr. Boksitlr alminium

istehsal n sas xammal saylr. Dnyada boksitin geoloji ehtiyatlar 250 milyard ton

hcmind qiymtlndirilir. Filizd boksitlrin hcmi digr lvan metallar kimi kifayt

qdr yksk olur (30-60% arasnda dyiir).

Boksit ehtiyatlar il daha ox Qvineya (dnya ehtiyatlarnn 42%-i ), Avstraliya

(18,5%), Braziliya (6,3%), Yamayka (4,75%), Kamerun (3,8%) v Hindistan (2,8%),zngindir. Boksitlrin hasilatna graparc yeri Avstraliya tutur (ild42,6 milyon ton).

Dnya zrhasil ediln boksitlrin txminn 40%-i mhz bu lklrin payna dr. Son

10 il rzindAvstraliyada boksitlrin hasilat 10 dfartmdr.

Alminium istehsal n digr xammal alunitdir. Alunit istehsal Azrbaycanda

Zylik yatanda aparlrd.

mumiyytl, dnyann da-mdn snayesinin corafiyasnda txminn 10 lk

beynlxalq mk blgsn myynldirir. Bu lklr in, Avstraliya, CAR,

Hindistan, Qazaxstan, Meksika, ili, Braziliya, ABvRusiya aiddir.

Melikov Behruz


34/37

Nadir metallar qrupuna qzl, gmvalmaz aiddir. Dnyada qzl hasilat

2200 ton tkil edir. Qzl hasilatnda ilk yerlri CAR ( 522 ton) vAB(329 ton ) tutur.

Dnyann n mhur qzl yataqlarndan biri Cnubi Dakotadak Xoumsteyk yatadr.

Burada 100 ildn artq dvr rzindqzl hasil olunur.Qzl znn yksk fiziki v kimyvi xsusiyytlrin gr dnyada daima

yksk dyrlndirilmlidir. Btn kemi tarixi dvr rzind qzldan hazrlanan

mxtlif yalar v zrgrlik mmulatnn txminn 90%-i bizim masirlrimiz glib

atmdr. Qzl hasilatnn hr il oxalmasna baxmayaraq, mvcud olan qzl

mmulatlarnn mumi hcmi ildcmi 2% artr.

Gm ehtiyatlar sasn mxtlif polimetal filizlrl (mis, sink, quruun)

qarqda akar olunur. Dnyada n iri gm istehsal edn lklr Meksika (2,3 min

ton), Peru (1,9 min ton), AB (1,6 min ton), Kanada (1,2 min ton) vilidir (1,1 min

ton).

Uran ehtiyatlar n ox Avstraliyada (dnya ehtiyatlarnn 20%-i), Qazaxstanda

(18%), Kanadada (12%), zbkistan (7,5%) vBraziliyada (7%) kf olunub.

Qeyri-filiz ehtiyatlarndan kimyvi xammal mhm hmiyyt dayr.Bura

mineral duzlar, fosfat xammaln vkkrd aid etmk olar. Fosfat xammal dnyann

30-dan ox lksind hasil edilir. Onun istehsalnda AB, in v Mrake dnyada

birinci yerlri tutur. Mineral duzlarn ehtiyatna vhasilatna grAB, in, Almaniya

vKanada aparc lklr hesab olunur. Dnyada hasil ediln xrk duzunun 47%-i mhz

bu lklrin payna dr. Kkrd hasilatnda dnyada birinci lk AB, Kanada v

Rusiyadan ibartdir.

Tbii flaktlr

Vulkanlar

Planetimizin simasnn dyimsind vulkanlarn faliyyti byk rol oynayr.

Dnyada faliyytd olan vulkanlarn ksriyyti Orta okean silsilsind yaylmdr.

Orta okean silsilsinin uzunluu 40 min km msafy uzanr. Bu sbbdn dnyadak

vulkanlarn txminn 70%-i suyun altnda yerlir.

Melikov Behruz


35/37

2 mln.il vvl indiki Yellouston milli parknn razisind nhng meqavulkann

pskrmsi nticsind traf mhiti milyonlarla ton vulkanik ktl rtm, iqlimd

kifayt qdr dyiikliklr bavermidir. Bu hadisdn 200 min il sonra buzlama dvr

balamdr. Buzlama dvrnd Dnya okeannn sviyysi 40-100 metr aadmdr

1883-c ilin may aynda Yer krsinin tarixindn dhtli vulkann pskrmsi

balanmdr. Sumatra vYava adalar arasnda yerln Krakatau vulkan uzun mddt

susduqdan sonra (sonuncu dfo, 416-c ildpskrmdr) yenidn fallamdr.

lk pskrmdn ay sonra, daha dqiq is 1883-c il avqustun 26-da

Krakatauda daha gcl partlay ba verir. Bu partlay nticsind vulkann pemza v

tsts 25 km hndrly qdr atmosfer yaylr. Eyni zamanda vulkann Sumatra

adasndan 40 km aral dnizdolmasna baxmayaraq, gcl sunami dalalar yaranr v

sahilyan razilrddhtli dantlar baverir. Bu tbii flakt 20 min adamn lmn

sbb olmudur.

mumiyytl, ndoneziya adalar blgsi dnyann n fal tektonik proseslrinin

cryan etdiyi sahdir. Dnyada faliyytd olan vulkanlarn 17%-i mhz bu blgnin

payna dr.

1669-cu ildEtna vulkannn pskrmsi nticsind50 hr mhv olmuv30

min adam lmdr.

Seysmoloqlarn fikrinc, Havay adalarnda yerln dnyann n iri vulkan

Mauna-Loa byk dadc qvvymalikdir. Burada nvbti gcl vulkann pskrmsi

planet miqyasl meqasunami yarada bilr. Bunun nticlri ml gln dala sahilyan

razilrdmskunlaan oxsayl halinin mhvingtirib-xarar.Qasralar n dhtli gc malik olan frtnalar v tufanlar nticsind ml

glir.

Zlzllr

Yaponiya dnyann n fal seysmik zonasnda yerlir. Burada hr 10 ildn bir

dhtli gc malik zlzllr ba verir. Msln: 1923-c ild Tokioda ba vermi

zlzlnin gc Rixter cdvli zr 8,2 bal olmudur. Zlzl nticsind Yaponiyada

100 mindn ox insan lmd.

Melikov Behruz


36/37

XX srdYaponiyada bavermiikinci dhtli zlzl(gc 7,3 bal) 1995-ci il

yanvarn 17-dKobe hrind6 min nfrin lmnsbb olmudur.

1958-ci ild Alyaska sahillrind 8,5 bal gcnd zlzlnin ba vermsi

nticsindhndrly 500 metrdn ox olan dala mlglmivsahildki dagtyiblgddadc tbii flakt mahidedilmidir.

2004-c il dekabrn 26-da ndoneziya v Tailand sahillri yaxnlnda dniz

dibind gcl zlzlnin ba vermsi v sunaminin yaranmas nticsind srti saatda

800 km-atan v35 metr hndrlyndolan dalalar Cnubirqi Asiya, Hindistan,

ri-Lanka vhtta Afrika sahillrindhtli zrbvurmudur. Nticd230 min nfr

lmvmilyonlarla insan evsiz-eiksiz qalmdr. Dnizin dibindki plitlrin toqquma

mrkzindzlzlnin gc Rixter cdvli zr9 bal olmudur. Bunun nticsind is

ml gln dadc qvvXirosimaya atlm atom bombasnn gcndn txminn 6

mln. dfox olmudur.

Hr bir yaayyerin tkrarolunmazl

Hr bir razi znn nadir tbii raiti il frqlnmkl yana, burada

mskunlaan insanlarn yaay trzinbyk tsir gstrir. Bununla yana, razi insan

amilinin v tbii dyiikliyin tsiri nticsind dinamik sistem kimi transformasiyaya

mruz qalr. Dvr rzind ba vern dyiikliklr baxmayaraq, hr bir razid insan

znmxsus davran il frqlnir. Msln: Qrbi Avropa mkannda mskunlaan

adamlarn hyat trzi, yaay, traf mhit v mnvi dyrlr mnasibti Asiya v

Afrikada yaayan insanlardan xeyli frqlidir. Bellikl, razilr yalnz tbii raitingr

yox, sosial-iqtisadi vziyytin v burada yaayan insanlarn davranlarna gr dfrqlnir.

razinin ayr-ayr yerlri dfrqli dyrlndirilir. Msln: byk hrlrdonun

mrkzi, ticart zonas, istiraht parklar, idman mrkzlri v s. halinin mxtlif

qruplar arasnda frqli kildqiymtlndirilir.

Yaay yerinin mnimsnilm sviyysi birbaa insanlarn mskunlama

raitlrinv onlarn btvlkl fiziki vziyytin tsir edir. Msln: kiik hrlrd

azsayl mssislrin olmas halinin i seimini mhdudladrr v eyni zamanda

istiraht vylncmrkzlrinin atmazl onun yaaymqsdi ilcazibdarln

Melikov Behruz


37/37

aa salr. Bunun ksin olaraq iri hrlr mxtlif yaay trzi n geni imkanlar

yaradr. Btn qeyd olunanlarla yana, hr bir yeri tam kildayrlqda dyrlndirmk

ox tindir, nki o daim digr razilrl qarlql laqddir. Msln: Nyu-York

hri dnyann iri korporativ biznes, maliyy vqlobal idaretmsistemi olsa da, eynizamanda onun glck inkiaf minlrldigr mrkzin iqtisadi dstyindn asldr.

Melikov Behruz

Documents

Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari