T.C. GAZ NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

ULUSLARARASI LKLER BLM DALI

IRAK KRT MUHALEFET HAREKETNN GELMNDE BLGE VE BLGE DII LKELERN ETKS

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Ogn DURU

Tez Danman Prof. Dr. Trel YILMAZ

Ankara-2008

T.C. GAZ NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

ULUSLARARASI LKLER BLM DALI

IRAK KRT MUHALEFET HAREKETNN GELMNDE BLGE VE BLGE DII LKELERN ETKS

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Ogn DURU

Tez Danman Prof. Dr. Trel YILMAZ

Ankara-2008

ONAY

Ogn Duru tarafndan hazrlanan Irak Krt Muhalefet Hareketinin Geliiminde Blge ve Blge D lkelerin Etkisi balkl bu alma, 5 Kasm 2008 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda oybirlii ile baarl bulunarak jrimiz tarafndan Uluslararas likiler Anabilimdal Uluslararas likiler Bilimdalnda yksek lisans tezi olarak kabul edilmitir.

.

Prof. Dr. Hasan nal (Bakan)

.

Prof. Dr. Trel Ylmaz

.

Do. Dr. Recep Boztemur

NSZ

Birinci Dnya Savayla birlilkte Osmanl mparatorluunun Basra, Badat ve Musul vilayetlerini ele geiren ngiltere, blgeyi birletirerek yeni bir devletin inas yoluna gitmitir. ngiliz ynetimi, etnik ve mezhepsel yapnn krlgan dengelerini, Irak zerindeki siyasi ve askeri vesayetini devam ettirebilecek ekilde deerlendirmitir. eski Osmanl vilayetindeki topluluklarn entegrasyonunda baarsz olunmas ise, birbirlerine tbi olmak istemeyen topluluklarnn kendi geleceklerine yatrm yapmalarn beraberinde getirmitir. lkenin kuzeyindeki Krtler asndan siyasi denkleme dahil olmann en etkili aralarndan biri, yabanc devletlerin destei olmutur. Birinci ve kinci Dnya Savalarnn uluslararas sistemde yaratt yeni dengeler ve Orta Dounun yapsal sorunlar, birok zaman Irak Krtlerini merkezi ynetime kar mcadele etmeye tevik edecek artlar dourmutur. 1990larn banda uluslararas sistemde yaanan radikal deiim en arpc sonularn Irakta gstermi, son iki onylda, kuzeydeki Krtlerin blge ve blge d devletlerle youn bir ilikisine ahit olunmutur. Gelimeler, Irak Krtlerinin yabanc devletlerle ilkilerinin bundan sonra da dinamizmini koruyacan gstermektedir.

Bu tez almas, gnmzde en byk srkleyici gc halen d dinamikler olan Irak Krt hareketinin, 1918-1975 dneminde maruz kald d etkileri ve hareketin seyrinin yabanc devletlerin mdahalelerine ne denli baml olduunu ele almaktadr. Szkonusu d destekler, kronolojik bir srete, her bir devletin mdahalesinin younlat kesitlere ayrlarak deerlendirilmitir. almamz srasnda incelenen kaynaklarn bir ksmnda ideolojik tarih yazmnn ve Oryantalist bak asnn gl olduu grlmtr. Bu tr almalar hi phesiz, Anadolunun sosyolojik ve corafi sahanlndaki bir toplulua teki ya da yabanc gzyle baklmasn tevik etmektedir. te bu olumsuz etkilerden korunabilmek iin, ok sayda kaynan dorulayabildii ya da baka kaynaklarla elimeyen bilgilerin kullanlmasna gayret edilmitir. almamzda baz blmlerde ayn kaynaklardan geni biimde faydalanlm olmas ise, sz konusu kaynaklarn yazarlarn olaylara birinci derecede tanklk etmelerinden kaynaklanmtr.

ii

NDEKLER

NSZ .................................................................................................................. i

NDEKLER......................................................................................................... ii

KISALTMALAR ...................................................................................................... iii

HARTALAR ........................................................................................................... iv

GR ...................................................................................................................... 1

BRNC BLM: IRAKIN KURULUUNA KADAR KRTLERN TARHSEL

KONUMU

1.1. Osmanl Devleti ve Krtler ............................................................................ 9 1.2. arlk Rusyas ve Krtler ............................................................................ 23

KNC BLM: IRAKIN KURULU SRECNDE KRTLER

ZERNDEK BLGESEL VE BLGE DII ETKLER (19181933): NGLTERE VE TRKYENN POLTKALARI

2.1. ngilterenin Irak Krt Hareketi zerindeki Etkileri ................................... 26 2.1.1. ngilterenin Blge Siyaseti ........................................................... 26 2.1.2. ngilterenin Krtlere Yaklam .................................................... 32

2.2. ngiltere ve Trkiyenin Irak Krtleri zerindeki Mcadelesi ve Etkileri ........................................................................................ 45

NC BLM: IRAKIN BAIMSIZLII DNEMNDE KRTLER

ZERNDEK BLGE ve BLGE DII LKELERN ETKS (19321975): NGLTERE, SSCB, RAN-SRAL-ABD EKSENNN

POLTKALARI

3.1. ngilterenin Irak Krt Hareketi zerindeki Etkileri (19321945) ............ 66 3.2. SSCBnin Irak Krt Hareketine Etkileri (19451958) ............................... 85 3.3. Pan Arabizmin ve SSCB Politikalarnn, ran-srail-ABD Ekseniyle Etkileimi ve Irak Krt Hareketi zerindeki Etkileri (19581975) ........................................................................ 109

SONU ................................................................................................................ 161

KAYNAKA ........................................................................................................ 172

ZET ................................................................................................. 187

ABSTRACT .............................................................................................. 188

iii

KISALTMALAR

BKDP Birleik Krdistan Demokrat Parti

IKP Irak Komnist Partisi

IKKP Irak Krdistan Komnist Partisi

MC Milletler Cemiyeti

KDP Krdistan Demokrat Partisi

KDP-I Krdistan Demokrat Partisi-Irak

KTTC Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti

UDP Ulusal Demokrat Parti

iiii

HARTALAR

Harita1: M.. 2000 Ylnda Anadolunun Dousundaki Devletleraras Snrlar

Harita2: slam Ordularnn Fetihlerinden Sonra Anadolunun Dousundaki Devletleraras Snrlar

Harita3: Beylikler Dneminde Karakoyunlularn ve Memluklarn, Anadolunun Dousundaki Basklar

Harita4: 1481de Osmanl ve Akkoyunlu Devletlerinin Anadolunun Dousundaki Snrlar

Harita5: Botan Beyiinin ve eyh Ubeydullahn Etki Alan

Harita6: 1910 Ylnda Musul Vilayetinin dari Taksimat

Harita7: Mahabad (zerk) Cumhuriyetinin Etkinlik Alan

GR

Bu almada, Irakn kuzeyinde yaayan Krtler arasnda merkezi ynetime kar gelien muhalefet hareketinin, blge ve blge d lkelerle kurduu ilikilerden ne ekilde etkilendii incelenmektedir. Aratrmann varsaym, Krt hareketinin ortaya kt artlarn, siyasi taleplerini dillendirme ve merkezi ynetimine bunlar kabul ettirme baarsnn d dinamiklerle yksek bir bamllk ilikisi iinde olduudur. almada; d etkilerin Krt kimliinin olgunlamasna, siyasi talep tasnn ykseltilmesine, muhalefetin btnne ve danklna ne ynde tesir ettii sorularna cevap aranmaktadr. D etkilere ak olmann hangi siyasal davranlar pekitirdii, yant bir dier sorudur.

Tarih snrlamas, Irakn kurulu srecinin balad 1918 yl ile, Krt hareketinin en nemli krlma noktalarndan biri olan 1975 yl arasndaki dnem eklinde yaplmtr. 1975 ylnn ilerisine geilmemesinin nedeni, Cezayir Antlamasyla ortaya kan kn sonularnn onlarca yla yaylm olmas ve tezin hazrlk sresinin byle bir incelemenin kapsanmas iin yeterli olmamasdr.

almann bal iin seilen Irak Krt hareketi ifadesi monolitik bir Irak Krtln temsil etmemektedir. Bu ifade, yerleik karlarn ya da yerel egemenlik alanlarn koruma ve mmkn olduunca geniletme hedefini benimseyen irili ufakl topluluklarn genel talepler etrafnda oluturduklar rgtl ve direnli mekanizmalar anlatmaktadr.

alma blmden olumaktadr. Birinci blmde, gnmz Iraknn kuzeyinde yaayan Krtlerin bu lkenin kuruluu ncesinde, 11. yzyl ve 19. yzyl arasndaki kesitte, maruz kaldklar belli bal d etkiler aratrlmakta, tarihsel bir atma hattnda konumlanm olmalarnn merkezi ynetimle ilikileri ve devletleraras siyaseti alglama tarzlarna yansmalar anlalmaya allmaktadr. kinci blmde Trkiye ve Britanyann Krtler

2

zerindeki mcadelesi incelenmektedir. ki alt balktan oluan bu blmde ilk olarak, Britanyann blge politikalar balamnda Mezopotamyay ele geirmesi ve Krtlerle ilk temaslarndan sonra deiim geiren Krt politikas deerlendirilmektedir. kinci ksmda, Trkiyenin Musul blgesindeki haklarn koruma abas balamnda Krtlerle yrtt ilikiler ve ngilizlerin Trkiyenin etkisine kar koymasyla ortaya kan sonular irdelenmektedir. nc blm, Irakn bamszl dneminde Krt hareketi zerindeki blge ve blge d lkelerin etkisini konu almaktadr. alt balktan oluan bu blmde ilk olarak, Britanyann Iraktaki siyasi etkisinin tm arlyla devam ettii srada Krtler arasnda ideolojik hareketlerin ve feodal nitelikli hareketlerin balamas, ngilizlerin gelimelere yaklam ve sonular ele alnmaktadr. kinci ksmda, SSCBnin kinci Dnya Savann sonlarna doru ran zerinden Irak Krt hareketine nfuz abalar ve henz savan ncesinde Marksist dncenin Krt hareketinde taban bulmasyla bu abalarn kolaylamas incelenmektedir. nc ksmda ise, 1950lerde ve 60larda Ortadou siyasetine yn veren Arap milliyetilii ile Panarabizm dncesinin Krt hareketi zerinde kurduu basknn ve SSCBnin istikrarsz yardmlarnn, Krt hareketinin ABD-ran-srail ekseninde destek bularak g dengesi kurma arayn tetiklemesi deerlendirilecektir. Drdnc blm olan sonuta da, tarihsel mirasn etkileri nda, yabanc lkelerin mdahalelerinin Krt hareketini merkezi ynetimden daha fazla imtiyaz alabilmeye artlandrm olduu bulgusu sunulacaktr.

3

BRNC BLM: IRAKIN KURULUUNA KADAR KRTLERN TARHSEL KONUMU

Krtlerin tarihsel yaam alannn -genel hatlaryla ve gnmz devletlerinin ulusal snrlar lt alnarak- Anadolunun gneydousu, Irakn kuzeyi, Suriyenin kuzeybat-dou ular ve rann bats olduunda fikir birlii vardr. Tarihin uzun bir dneminde byk devletlerin atma hatt ya da glerin, fetihlerin/istilalarn kavak noktas olarak da tanmlanabilecek bu alan, Krtler iin olduu kadar blgenin dier topluluklar iin de jeopolitik emrivakiler yaratmtr.

Pers lkesi hkimlerinin genileme abalar, Arabistan yarmadasndan kuzeye ynelen Arap aknlar, Trkistan ilerinden kp Hazarn gneyinden batya akan Trkmen boylarnn g ve Asyann derinliklerinden Iraka uzanan Mool istilas gibi hareketler, blgenin siyasi ve sosyal dokularna yeniden ekil veren etkenler olarak ifade edilebilir. Blge kimi zaman Anadolu yarmadasnn batsndan, dou ve Ortadouya k kaps, kimi zaman doudaki glerin batya gei koridoru vazifesi grmtr. Krt topluluklar byk g mcadelelerinin en iddetli kesitlerine tank olmu ve ou zaman da taraf olmak zorunda kalmtr.

Seluklularn Gazneli devletini egemenliine alp Horosandan bat ynne hareket etmesiyle, 11. yzylda Anadolu yarmadas gneydou ynnden Trkmen glerinin aknna uramtr.1 Urumiye glnn gneyinden Hakkriye inen Trkmen boylar Krt boylaryla arpmaya balam, ardndan Batman, Garzan ve Botan nehri evresini ele geirmiler, Cizredeki Krt beyi ile Diyarbakrdaki Krt Mervan Beyliinin kontrol ettikleri blgelerin snrlarna dayanmlardr. Kendilerine yurt arayan boylarn g dalgas Musulu da bask altna almtr. Bizans devletinin rgtl gcyle

1 Trk(men)lerin 11yy ve 13. yy arasnda Anadoluya girmeleri ve yerlemeleri iin bkz. Claude

Cahen, Trklerin Anadoluya Girii, ev. Yaar Ycel ve Bahaeddin Yldz, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1988.

4

savamak yerine gc daha az olan airet ve beyliklerle mcadeleye giren Trkmen boylar, 1043te Musula girmi fakat Mervan Beyliinin de yardmyla geri ekilmek zorunda kalmlar, bunun zerine Byk Seluklu Hkmdar Turul Beyin hkimiyetine girmeyi kabul etmilerdir. Turul Bey, Trkmen boylarna daha nceki telkinlerini genel bir strateji haline getirerek onlar Krt blgeleri gibi slam lkelerine aknlar yapmaktan alkoymu, Azerbaycana yerleip buradan Bizans devleti ve Ermeni blgelerine taarruz etmelerini salk vermitir. Trkmen aknlarndan ikyeti olan Mervan Beyliinden de gn ynlendirilmesi iin destek istemitir.2 Bu arada, Seluklularn Badattaki slam halifesini esaretten kurtarm olmalar Krt blgelerinde daha kolay ilerlenmesine yardmc olmutur. Mervan Beyi Ahmet ibn Mervann Turul Beye balln sunmasnn3 ardndan da Krtler ve Trkmenler arasndaki stratejik ibirliinin gelitii grlmektedir. Malazgirt sava bu ibirliinde bir dnm noktas olmutur. Toplam 50 bin kiiyi bulan Byk Seluklu ordusunda Krt Mervan Emirliine mensup 10 bin Mslman Krt svarisi yer almtr.4

Seluklular, Malazgirt savandan sonra tm Dou Anadoluyu kontrollerine alm, bakenti (imdi randa bulunan) Hemedan ehri olan Krdistan isimli bir vilayet kurmu ve bana da bir Ouz beyini tayin etmitir.5 1095-1096da Musul, Byk Seluklu devletine katlmsa da, 1127-1128 arasnda Atabey mameddin Zengi blgeyi Seluklularn hakimiyetinden kartp kendi ynetimini kurmutur.6 Bu dnemde Trkmen boylaryla Krt topluluklar arasnda ekonomik sebeplerle baz atmalar meydana gelmitir. atmalarn en iddetlisi 1185te yaanm, 8-10 yl sren atmalar

2 Ali Sevim, Malazgirt Meydan Sava, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1971, ss. 1-5; Faruk

Smer, Ouzlar, Ankara, kinci Bask, 1972, s. 95ten aktaran Nilfer Bayatl, XVI. Yzylda Musul Eyaleti, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1999, s.7; Malazgirt Zaferi ve Alp Arslan, stanbul, Milli Eitim Bakanl Devlet Kitaplar, 1968, ss. 70-74. 3 eref Han, erefname Krt Tarihi, 3. bs., ev. M. Emin Bozarslan, stanbul, Deng Yaynlar, 2006,

s.25. 4 Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, Turan Neriyat Yurdu, 1971, s.25;

Sevim, a.g.e., s.66. 5 Thomas Bois, Vladimir Minorsky, D. N. Mac Kenzie, Krtler ve Krdistan, ev. Kamuran Fratl, stanbul, Doz Yaynlar, 1996, s.73. 6 Besim Darkot, Musul, slam Ansiklopedisi, s.740dan aktaran Bayatl, a.g.e., s.9.

5

Diyarbakr, Ahlat, Elcezire (Yukar Mezopotamya), Suriye ve Orta Anadoluya yaylmtr. atmalar srasnda Ermeni ve Grc Krallklarnn blgedeki tacizleri ve gneyden Eyyubilerin yapt bask sonucu blge byk bir ekonomik ve sosyal sarsnt geirmitir. Bunalm yle iddetli olmutur ki, aileler ocuklarn esir pazarlarnda satmak zorunda kalm ve yalnzca iki blgede (Dneyser ve abahtan) satlan esir says 22 bine ulamtr.7

13. yzyln ilk yarsnda Moollar kuzeyden Grcistana kadar inmi ve Anadoluya girme hazrlklarna balamtr. 1242de Moollar ile Erzincan-Erzurum hattnda ilk arpmalar yaanm; Sivas, Kayseri, Malatya, Urfa istila edilmi ve 10 binlerce Trkmen ve Krt ldrlmtr.8 Moollar blgede merkezi Musul olan Diyarbakr ve merkezi Ahlat olan Van vilayetlerini kurmutur.9

1258de Mool Han Hlag, Badat seferi dnnde Musul blgesi, Diyarbakr, Cizre, Mardin ve Hakkri zerinde kanl harektlar dzenlemitir. Tamamen harap olan Krt blgesinde gelir dzeyi Seluklular dnemindeki dzeyin onda birine kadar gerileyecektir. 1393te ise blgede Timur istilas balam, Dou Anadolu ve randa byk bir ykm yaanmtr. 1401de Krtler Timura isyan etmi, bunun zerine Mool ordular Erbil ve Musulda byk katliamlar yapmtr.10 Neredeyse yz elli yla yaylan Mool istilas Musuldakiler dhil olmak zere genel olarak Krt airetlerinin gcn tketmitir. Krtler istila srasnda ounlukla (genel olarak) Trkmenlerle birlikte Moollara kar koymaya almtr.11

7 Osman Turan, Dou Anadolu Trk Beylikleri Tarihi, stanbul, Turan Neriyat Yurdu, 1973,

ss.173-177. 8 Turan, Seluklular Zamannda., ss.427-443.

9 Faruk Smer, Kara Koyunlular, Ankara, Trk Tarih Kurum Yaynlar, 1992, s.33.

10 Mc Dowall, a.g.e., ss.50-51.

11 Bois, Minorsky, Kenzie, a.g.e., s.75.

6

Harita1: M.. 2000 Ylnda Anadolunun Dousundaki Devletleraras Snrlar Kaynak: Faik Reit Unat, Tarih Atlas, stanbul, Kanaat Yaynlar, s.3.

Harita2: slam Ordularnn Fetihlerinden Sonra Anadolunun Dousundaki Devletleraras Snrlar Kaynak: Faik Reit Unat, Tarih Atlas, stanbul, Kanaat Yaynlar, s. 22.

Mool hkimiyetinin zayflamasndan sonra Krt blgelerini de iine alan corafyada, vaktiyle Maverannehir ve Horasandaki Mool istilasnda batya srlen iki Trkmen boyunun - Karakoyunlularn ve Akkoyunlularn- nfuzu artm, rekabetleri blgeye yaylmtr.

7

Krt beyleri balangta genel olarak, 15. yzylda blgede ksa bir dnem iin egemenlik kuran Van merkezli Karakoyunlularla ittifak yapm ve Mool istilalarnda tahrip edilen airet yaplarn ve otoritelerini onarmaya almtr.12 zellikle Alevi/ii Krtler tarafndan desteklenen Karakoyunlular13 Timurla yaptklar savalarda kendilerinden faydalanm ve Krt airetlerinden 50 bin kiilik bir topluluk oluturarak bunu Iraka yerletirmitir.14

Harita3: Beylikler Dneminde Karakoyunlularn ve Memluklarn, Anadolunun Dousundaki Basklar Kaynak: Faik Reit Unat, Tarih Atlas, stanbul, Kanaat Yaynlar, s. 26.

12 Hakan zolu, State-Tribe Relations: Kurdish Tribalism in the 16th and 17th Century Ottoman

Empire, British Journal of Middle Eastern Studies, Cilt 28, Say 1, 1996, ss.11-12. 13

Garo Sasuni, Krt Ulusal Hareketleri ve 15. YYdan Gnmze Ermeni Krt likileri, ev. Bedros Zartaryan ve Memo Yetkin, stanbul, Med Yaynevi, 1992, s.27. 14

Smer, a.g.e., s.97.

8

Harita4: 1481de Osmanl ve Akkoyunlu Devletlerinin Anadolunun Dousundaki Snrlar Kaynak: Faik Reit Unat, Tarih Atlas, stanbul, Kanaat Yaynlar, s.27.

Akkoyunlular 15. yzyl ortalarnda yalnzca Mardin, Diyarbakr, Harput ve Erzincan civarndaki Krtlere hkimdi. Karakoyunlularla yaptklar savalarn byk blm Yukar Mezopotamyada meydana geliyordu. 1460tan sonra ise Uzun Hasanla birlikte Akkoyunlular douya doru genilemeye balamtr.15 Merkezi Diyarbakr olan Akkoyunlular, Memluklarla Karakoyunlular arasnda skmasna ramen bymeyi baarmtr. ran, Azerbaycan ve Iraka yaylm, 1490a kadar glerinin zirvesinde kalmtr.16 Akkoyunlularn Uzun Hasan dnemindeki yaylma hareketi bazen ittifak bazen gce bavurarak Krtleri itaat altna almalarn gerektirmi, Karakoyunlular ykldktan sonra ise Krtlerin bu devletle mttefik olanlar cezalandrlmtr. Yerel otoriteler tahrip edilip merkezin dorudan kontrolne sokulmak istenmi, sistematik olarak byk Krt ailelerin yok edilmesine

15 Martin Van Bruinessen, Agha, Shaikh and State, The Social and Political Structures of

Kurdistan, New Jersey ve Londra, Zed Boks, 1992, s.136 16

smail Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Beylikleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1969, s.189, s.197.

9

allmtr. Bakentini Diyarbakrdan Tebrize tayan17 Akkoyunlularn hkimiyetine ah smail son vermi ve o da Krtleri dorudan ynetimine almay amalayan uygulamalar benimsemitir.18 Ancak smail, Krtlere gerektiinden sert davranm ve kendisine balln bildiren Krt beylerini bile yerinden etmitir. Fanatik bir ii olan smail, Trkmenler dnda kimseye gvenmemitir.19 Mekri, Balbas, Kehar, Zehab, Enuye ve Goran gibi, Krt beylerinin ynetiminde olan blgelerin Safevilerin ynetimine gemesinden sonra randa bunlardan yalnzca Erdelan Beyi varln koruyabilmitir.20 ah smailin Diyarbakra tabi olmalar isteine direnen Musul, Mardin ve Cizrenin ele geirilmesi iin de ok kan dklmtr.21 Safeviler, Akkoyunlu devletini tamamen ortadan kaldrdktan sonra batda Osmanl devleti snrlarna dayanmlardr.

1.1. OSMANLI DEVLET VE KRTLER

Osmanllarn fetih hareketi beyliin kuruluundan itibaren bat, gneybat ve kuzey ynlerinde srmt. Fatih Sultan Mehmet zamannda Krt topraklarna byk lde hkim olan Akkoyunlulara lmcl darbe vurulmasnn ardndan, bu devleti ortadan kaldrarak genileyen Safeviler artk Kzlbalk propagandasyla Osmanl devletinin dou snrlarn aarak Anadolunun ilerinde sosyopolitik bir nfuz alan oluturmutu. Krtler Osmanl-Safevi egemenlik sahalarnn gei hattndayd.

ehzadelii boyunca devletin dou snrlarndaki jeopolitik kaymay balca tehdit addeden I. Selim, 1512de tahta getikten sonra imparatorluun rotasn douya evirmitir. Selim, Safevilere kar 20 Nisan

17 Bu durumun, Diyarbakrdaki Trkmen nfusunun azalmasna yol am olmaldr.

18 Bruinessen, a.g.e., s.137; Mc Dowall, a.g.e., ss.54-55.

19 Sasuni, a.g.e., s.36.

20 David Mc Dowall, Modern Krt Tarihi, ev. Neenur Domani, Ankara, Doruk Yaymclk, 2004,

s.63. 21

Kemal Burkay, Gemiten Bugne Krtler ve Krdistan, Corafya-Tarih, Edebiyat, stanbul, 1992, ss.172-177.

10

1514te balayan askeri harekt ncesinde, yerel Krt nfusu olabildiince Osmanl devleti saflarna ekmeye almtr. Bu amala, Krt danman Mevlana dris Bitlisiyi grevlendirmitir. Bitlisi, vaktiyle Akkoyunlu saraynda 20 yl hizmet vermiti. ah smail bu devleti ortadan kaldrdktan sonra Bitlisi bakent Tebrizi terk ederek stanbula gitmi ve II. Bayezidin maiyetine girmiti.22 Bitlisinin ailesinin mlk olan Bitlis merkez, Ahlat, Mu, Hns ve yakn evresini kapsayan blge vaktiyle Kzlbalar tarafndan gasp edilmiti23 ve bu durum Bitlisi iin Yavuz Sultan Selimin verdii grevi yerine getirmesinde zel bir motivasyon kaynayd. Bitlisi, Krt beylerinin ve airetlerinin Osmanl devletine destek vermelerinin salanmasnda stn bir baar gstermitir. Bu erevede Bitlisinin araclyla 20 civarndaki Krt beyi Sultan I. Selime ballklarn bildirmitir.24

Yerleik karlarn gvenceye alan Krt airetleri, Bitlisinin nclnde 23 Austos 1514te yaplan aldran Savanda Safevilere kar savamtr. Savatan hemen sonra Tebriz de ele geirilmi ve Safevilerin Diyarbakr zerindeki kontrolnn azalmas sonucunda ayaklanan halk Bitlisinin araclyla Osmanl egemenliine girmitir.25 Safevilerin ald darbeden sonra Bitlisi zerinden Osmanl devletine balln bildirenler arasnda Soran ve Ceziret bn mer (Musul evresi) beyleri de vard.26 Osmanl devletinin snrlar, 1514 aldran Savandan 1534e kadar Adana, Mara, Malatya ve Erzincan hattnn dousundaki Karaba-Tebriz-Musul hattna kadar genilemi; Dou Anadolu, Erbil ve Musulu da iine alan gnmz Irak corafyasnn bir blm randan ayrlmtr.27 Bu snrlar

22 akir Epzdemir, 1514 Amasya Antlamas, Krt Osmanl ttifak ve Mevlana dris-i Bitlisi, stanbul, Peri Yaynlar, 2005, s.10; Mehmet Bayraktar s.7 23

eref Han, a.g.e., s.271. 24

M. Emin Zeki, Krdistan Tarihi, 2. bs., Beybun Yaynlar, Ankara, 1992, s.83; Botan Amedi, Krtler ve Krdistan Tarihi, stanbul, Frat Dicle Yaynlar 1991, s,.124. 25

evket Beysanolu, Antlar ve Kitabeleri ile Diyarbakr Tarihi, Cilt 2, Ankara, Diyarbakr Belediyesi Yaynlar, 1990, s.492; Ali Emiri Efendi, Osmanl ark Vilayetleri (Osmanl Vilayat- arkiyyesi), sadeletirenler Abdlkadir Yuval ve Ahmet Halaolu, Kayseri, Erciyes niversitesi Yaynlar, 1992, ss.46-47. 26

Mustafa Nuri, Netayic l-Vukuat, 2. bs., stanbul 1327, s. 75ten aktaran Bayatl, a.g.e., s.19. 27

Mc Dowall, a.g.e., s.61; Musul ve civarndaki Telafer, Sincar, Hasankeyf, Erbil ve madiye 1518de Krtlerin Ormu, Rezaiyye, Berdost, Baten, Nerman, Rozkan, Eyyubiyyan beyliklerinin Kzlbalara

11

Kasr irin Antlamasyla byk lde kalc ve resmi hale gelecektir. Ancak Osmanl devleti, zellikle Badat ve Yukar Mezopotamyada sonu gelmeyen Safevi tacizleri nedeniyle Krt beyleri zerindeki egemenliini pekitirmekte zorlanacaktr.

dris Bitlisinin organizasyonuyla Krt airetlerinin Safevi tehdidine kar koymalarndan memnun kalan Osmanl devleti, Krtlerin bu tehdide kar salam bir duvar olmalarn salamak iin Musul, Bitlis, Mardin, Harput, Dersim ve apakuru iine alan ve merkezi Diyarbakr olan bir vilayet oluturmu,28 Diyarbakr blgesinin (yani gnmz Gneydou Anadolusunun) ynetimini Bitlisiye temlik etmitir.29 1514-1517 arasnda ele geirilen topraklarda Diyarbakrn haricinde Rakka ve Musul vilayetleri kurulurken Kanuni Sultan Sleyman devrinde ise yeni bir dzenleme yaplp Van vilayeti oluturulmutur. rana komu olan bu vilayetler, dou seferlerinde ordunun hareket noktas tekil etmi ve nemli ticaret-ulam yollarna ev sahiplii yapmtr.30 Osmanl devleti Krt beyleri ve airetleri sayesinde uzun sre tacizleri devam edecek olan Safevilere kar bir tampon blge oluturup baz yeni gelir kaynaklar edinirken, yerel liderler de yerleik karlarn gvenceye almtr.31 Blgenin idari yaplanmasnn erevesini oluturmas istenen Bitlisinin nerileriyle kkl Krt ailelerin gc pekitirilmitir. zellikle eriilmesi zor olan blgeler zerinde gevek bir denetim tercih edilmi, beylere ya da airet reislerine yrelerindeki i tasarruflar konusunda serbestlik tannm, yneticiliklerin babadan oula gemesine msaade edilmitir. Bu tr idari birimlere hkmet denilmitir. Kendilerinden vergi ve asker alnmamtr. Geri kalan yerler 20 sancaa blnmtr; kimi merkezden atanan sancak beyleri tarafndan ynetilmi,

kar giritii harekatla ele geirildi. Mehmet Hemdani Solakzade, Tarihi Solakzade, Hicri 1298, stanbul, s. 378den ve Ebul Fazl Muhammed El Defterdari, Zeyli Het Behit, Sleymaniye Ktphanesi, No. 2447, s. 75ten aktaran Nilfer Bayatl, a.g.e., s.19. 28

Bayram Kodaman, Sultan II. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas, Ankara, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, 1987, s.12. 29

Mehmet Bayraktar, Bitlisli dris, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar, 1991, s.10. 30

Kodaman, a.g.e., s.12. 31

zolu, a.g.m., ss.13-14.

12

kimi ocaklk ve yurtluk olarak belirlenmitir. Sancaklarda merkezi hkmetin mdahale imkn olmu ve memurlar beylerbeyi tarafndan atanm fakat aile mensuplaryla snrlanmtr. Merkezi otoritenin gl olduu dnemlerde Krt sancak beyleri de dierleri gibi vergi ve asker vermiler fakat merkezin zayflamasyla balarna buyruk hareket etmilerdir. Hkmet olarak tabir edilenler ise yukarda da bahsedildii gibi vergi ve beylerbeyinin ordusuna dzenli asker vermemitir. Ayn dnemdeki uygulamalara ilikin bugnk Irakn kuzeyindeki beyliklerin durumu hakknda ok az bilgi vardr. Hkmetler ya da Ekrad beylii uygulamasndan sz edilmemektedir. Fakat sz konusu blgedeki Soran ve Baban beylerinin balarna buyruk hkm srdkleri bilinmektedir.32 Krt beylerine bahedilen idari imtiyazlarn derecesi tamamen olmasa da esas olarak blgenin ulalabilirliine, jeopolitik nem derecesine ve Krt airetinin i gcne dayanm, bu ltlere uygun olarak da ran snrna yakn olan beyler ise merkez tarafndan ok daha az denetlenmitir.

Ayn dnemde Osmanl devletinin dier blgelerde yerel imtiyazlar kaldrmaya almasna ramen Dou Anadoluyu bu srecin dnda tutmas ancak gvenlik kayglaryla aklanabilirdi.33 Nitekim ah smailin lmnden sonra Safevilerin Osmanl topraklarn tacizi devam etmitir. randa ah

32 Bruneissen, a.g.e., s.158-160. Hkmetler bir dier ifadeyle, idarelerinin mahalli beylere ocaklk

suretiyle tevcih edildii sancaklard. Ancak bunlar defterlere liva olarak deil hkmet olarak kaydedilmitir. Hkmetleri idare eden beye hakim deniliyordu. Diyarbakr, Van ve Badat eyaletlerinde rastlanan hkmetlerin ihdas sebebi buralardaki mahalli beyleri devletin resmi grevlisi yaparak bir lde merkezi otoriteye balamakt. Hkmet sancaklar, kanun hkmne baklarak bir muhtariyet eklinde alglanmamaldr. Zira bunlarn idaresi sadece bir mlkiyet hakk olarak mahalli beylere braklm fakat dier sancaklar gibi muamele grdkleri de tespit edilmitir. 16. yzylda Diyarbakr eyaletinde 6, Vanda 4, Badatta 1 hkmet bulunuyordu. Yine; Diyarbkr, Badat, ehri Zor (Sleymaniye) eyaletlerinde, mahalli beylerin blgesel nfuzlarndan istifade edip merkezi otoriteyi bu ekilde tesis etme amacna hizmet eden yurtluklar ve ocaklklar vard. Ayrca; Osmanl devletinde byk airetlerin bir ksm mir-airetlik olarak tekilatlandrlmt. 17. yzyln balarnda daha ok Van, Diyarbakr ve ehri Zor eyaletlerinde bulunan mir-airetliklerinin says bu dnemde 4000den fazlayd. Bu airetlikler kanun gerei yurtluk-ocaklk eklinde yaplandrlmt ve beylikleri airet dndan kimseye verilmiyordu. Ahmet Akgndz, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, 4. Kitap Kanuni Devri Kanunnameleri, 1. Ksm Merkezi ve Umumi Kanunnameler, stanbul, 1992, s. 463den; Ayn Ali Efendi, Kavanin-i Ali Osman der-Hlasa Mezamin-i Defter-i Divan, stanbul, 1280, s.35den aktaran Orhan Kl, Osmanl Devletinin dari Taksimat-Eyalet ve Sancak Tevcihat, Elaz, Ceren Matbaaclk, 1997, ss.10-17. 33

Mc Dowall, a.g.e., s.56.

13

Tahmasp, Krt beylerinin kitleleri mobilize etme gcn fark ederek babas ah smail dneminde uygulanan blgeye dorudan hkmetme yntemini yumuatmtr. 1534te I. Sleyman, Badat seferine kmaya hazrlanrken ah Tahmasp, Dou Anadoluya saldrmtr. Saldr pek ok Krt beyini pragmatik ve maddi nedenlerle saf deitirmeye sevk etmitir. rnein; Bitlis Emiri nc erafeddinin 1535te ran ynetiminden han unvan almas zerine, 1537de Osmanl ynetimi kendisine Mu ile birlikte Bitlisin babadan oula geen ynetim hakkn nermi, O da bu teklifi kabul edip yeniden Osmanllarla ittifak kurmutur. Krt blgeleri zerinde devam eden Osmanl-Safevi rekabeti erevesinde I. Sleyman dneminde 1533-1554 arasnda Osmanl ordular 6 kez rana girmitir. ran snr ancak 1639da Drdnc Murat dneminde, ran Zagros Dalarnn arkasnda brakacak olan Kasr- irin Antlamas ile nispi bir istikrara kavumutur.34

Kasr irin sonrasnda 17. yzyln geri kalan blmnde randan snr deitirecek byklkte bir saldr olmamtr. Ancak anlamann, gnmz Irak devletinin kuzeyindeki topraklara denk den blgede yer alan Baban emirliini ikiye blmesi, buradaki Krtlerin kimi zaman Trklerden kimi zaman ranllardan yardm istemesine ve iki devletin bu nedenle zaman zaman atmasna neden olmutur. 18. yzyln, Badattaki Osmanl valisi ile randaki Kirmanah valisi arasndaki ekimelerle getii bilinmektedir. Baban blgesi, Kasr irin ncesinde ve sonrasnda, sk sk snrlar deien bir blge olmutur.35 Dou Anadoluda grev yapan ngiliz Konsolosu Taylor, bazen rann bazen de Osmanllarn uyruluuna geen Krtler ve dzenli bir snrn bulunmamas nedeniyle iki devlet arasnda sonu gelmeyen anlamazlk ve atmalar yaandn, Krtlerin ise arzu ettiklerinde bir taraftan dierine getiklerini bildirmektedir.36

34 zolu, a.g.m., s.15.

35 Celile Celil, XIX. Yzyl Osmanl mparatorluunda Krtler, ev. Mehmet Demir, Ankara,

zge Yaynlar, 1992, s.56. 36

Halfin, XIX. Yzylda Krdistan zerinde Mcadeleler, 2. bs., stanbul, Komal, 1991, s.21. ran tarafna geen Krt beylerinin ou serhat beyleriydi. Bazen kaan beyler bir mddet sonra tekrar Osmanl devletine itaatlerini sunuyordu. Orhan Kl, a.g.e., s.189.

14

Trk-ran ilikilerinin Kasr irin Antlamasndan sonra nispeten istikrar kazanmasyla birlikte, Osmanl devleti Krt blgelerinin Osmanl siyasi/idari sistemine entegre edilmesine younlamtr. Blgenin kontrol iin Krt birimlerinin daha tekdze birimlere dntrlmesi gerekmitir. Birletir-ynet politikasyla ok-paral Krt gruplarn airet dzeyi stnde ve ynetilebilir durumdaki daha byk niteler haline getirmeyi amalamtr. Kendisine sadk beylere babadan oula geen ynetim haklar vermi ve iktidarn ayn ynetici ailede kalmasna ar zen gstermitir.37 Osmanl ynetiminin politikalar Krt toplumunun i dinamiklerini de etkilemitir. Airet yapsnn deiimine neden olan hareketler kategoride ele alnabilir: lk deiim, airetlerin tepe ynetimiyle ilgilidir. Akkoyunlu devletinin yklmasndan sonra blgeyi kontrolne alan ah smail, tpk Akkoyunlu lideri Uzun Hasan gibi Krt liderlerini yok etmiti. Osmanllar ise bunun tersine, geleneksel yerel yneticilerin glerini koruyup pekitirmitir. Ynetimin babadan oula gemesini kabul etmesi, g mcadelesi ve i ekimeleri asgariye indirmitir. kinci deiim, airetlerdeki sosyal tabakalarla ilgilidir. Osmanl ynetimine kadar airete ait olanlar ve airet d olanlar diye iki snf vard. Airette olanlar askeri gc oluturup en st statye sahiplerdi. Osmanl ynetimiyle gelen tmar sisteminde tepede tmar sahibi Mir olup, altnda kendisini izleyen dier airet liderleri ve nde gelenleri yer alrd. Onlarn altnda dini unvanl kimseler ve st dzey brokratlar bulunurdu. Ordu da yine kendi iinde snflara ayrlyordu. Tm bu snflarn gsterdii ey airet dzeyinde gl bir siyasi organizasyonun varldr. Bruinessene gre, bu yap Osmanl sisteminin kk bir lee indirgenmi halidir. Hatta Krt airetlerinin bu ekilde yaplandrlmas sonraki yzyllarda airetlerin devletvri bir yapda ortaya kmalarna neden olmutur. nc deiim ise, Osmanl mdahalesi ncesinde Krt airet liderliklerinin siyasi snrlarnn belirsiz yapsna bakldnda grlebilir. Tmar sistemi bu airetlerin siyasi ve idari snrlarn tanmlamtr.38

37 Hakan zolu, Osmanl Devleti ve Krt Milliyetilii, stanbul, Kitap Yaynevi, 2005, ss.71-73.

38 zolu, a.g.e., ss.85-87.

15

18. ve 19. yzylda kan kayb hzla devam eden ve paralanma srecine giren Osmanl mparatorluu; Srp, Yunan, Msr ve Vahhabi isyanlarn bastrmaya alrken bir taraftan da bu isyanlara destek veren byk devletlerle mcadele etmek zorunda kalmtr. 1808 ylnda saltanat balayan Sultan II. Mahmutun yeniden yaplanma abalarnn bir boyutu da merkezileme politikalardr. II. Mahmut vilayetlerde valilerle ibirlii yaparak devlet iinde devlet haline gelen ayanlarla mcadeleye balam; bir ksmn itaat altna alm, bir ksmn da ldrmtr. Ayn ekilde balarna buyruk g merkezleri haline gelen valilerle de mcadele etmi ve onlar kontrol altna almaya almtr. 1820ye gelindiinde Anadoludaki asi beylerin neredeyse tm bastrlm, 1830larda Balkanlardakiler de ayn akbete uramt. Srann Krt beylerine gelmesi iin ordudaki reformlarn sonular grlmek istenmitir.39

1800lerin ilk yarsndaki merkezileme uygulamalar40, geni bir idari ve siyasi zerklie sahip olan Krt beylerini de derinden etkilemitir. Bu tarihlere kadar blgelerindeki iktidar yaplarn salamlatran Krt yneticiler idari ve siyasi adan stanbula bal olsalar da, merkezden uzak olmalar ve ranla komu olmalarndan kaynaklanan tolere edilmi bir serbestlie sahiplerdi. Gnmz Irak corafyasnn kuzeyindeki topraklarda o dnem Soran, Baban ve Behdinan beyleri byle bir konumdayd. Ayrca, Botan beyinin nfuzu bir dnem Musula kadar genilemi, eyh Ubeydullahn etki alan da gnmz Iraknn kuzeyini etkisine alacak kadar yaylmt. ( Bkz. Harita5 )

39 Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, C. 3-4,

Sadeletiren Neet aatay, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, ss.247-248den aktaran Hilmi Bayraktar, Tanzimattan Cumhuriyete Urfa Sanca: dari, Sosyal ve Ekonomik Yap, Elaz, Frat niversitesi Ortadou Aratrmalar Merkezi Yaynlar, 2007, ss.15-16; Wadie Jwadieh, Krt Milliyetilii Tarihi, Kkenleri ve Geliimi, 3. bs., ev. smail ekem ve Alper Duman, stanbul, 2004, ss.103-104 ; Mc Dowall, a.g.e., ss.73-74. 40

Tanzimat reformlarndan nce Osmanl tara ynetimi; kazalardan sancaklarn, sancaklardan eyaletlerin olumas eklindeydi. Reformlardan sonra ise, eyaletlerin ad vilayet olarak deiti. Sancaklar ise liva adn ald.lber Ortayl, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880), Ankara, Trk Tarih Kurumu, 2000, s.61.

16

Osmanl mparatorluunun merkezileme srecinde ciddi bir stat kaybna urayan Krt beylerinden bazlar, devletin i ve d dinamiklerin etkisiyle zayf dt anlarda imtiyazlarna yeniden kavumann ve hareket alan amann yollarn aramtr. stanbulun 68 km yaknna gelen Ruslarn 1828-1829 savanda yarattklar knt, 1831de Msr Valisi (Kavalal) Mehmet Ali Paann uluslararas krize dnen isyan ve rann Osmanl devletinin dou snrlarna yklenmesi bekledikleri ortamn yaratmtr. Merkezileme srecini yaamsal tehdit addeden Krt beyleri, mparatorluun en zayf tarihsel kesitini kendileri iin son frsat penceresi olarak alglamtr. mtiyazlarn koruyan son Krt beyleri, isyan ad verilen bu kalkmalarla, tbi olduklar sistemle zaten ok zayf olan ve hatta kimilerine gre kt zerinde grnen balar bir rpda tasfiye edebileceklerini dnm olmaldr. Lakin Krt beylerinin mcadelesi tek bana merkezle atmaktan ibaret deildir; birbirleriyle de kyasya savamlardr.

Soran blgesi, byk lde gnmz Iraknn Erbil blgesi ve evresine karlk geliyordu. Buradaki Krt beyleri daima ran tarafndaki Mahabad civarnda hkm sren Mukrili beyler ile yakn iliki iinde olmutu.41 Merkezi Revanduzdu. 1814te aile iindeki liderlik mcadelesini kazanan Mir Muhammed42 dikkatini yakn evresindeki fetihlere yneltmitir. 30 bin kiiye yakn bir dzenli askeri birlik oluturmu, Revanduzda top ve tfek imalathanesi kurmutur.43 Bradost, irvan, Suri, Honav ve Mami blgelerindeki airetleri egemenliine almtr. Nihai hedefi batda Dicle nehrinden ran ynne uzanan Byk ve Kk Zap sularnn arasndaki blgeyi ele geirmekti. Baban blgesindeki Krtlerin topraklarnn da bir blmn ele geirerek bunda baarl olmu ve Kk Zap suyu Soran-Baban arasndaki snr haline gelmitir. Osmanl mparatorluunun Badat Valisi Ali Rza Paa, Soran beyinin genilemesi karsnda aresiz kalm ve

41 C. J. Edmonds, Krtler, Trkler ve Araplar, Kuzey-dou Irakta Siyaset, Seyhat ve nceleme

(1919-1925), ev. Serdar engl ve Serap Ruken engl, stanbul, 2003, ss.27-8. 42

Halfine gre Muhammed, Selahaddin Eyyubinin soyundandr. Halfin, a.g.e., s.43. 43

A. Secadi, Krt Ayaklanmalar, Badat, 1959, s. 65ten aktaran Burkay, a.g.e., s. 351

17

devlete (tam anlamyla) isyan etmemesi iin ona paa unvan vermitir.44 Mir Muhammed Paa her ne kadar kendi adna sikke bastrp hutbe okutsa da45 -ki bunlar o devirde bamszlk sahibi olunduunu gstermenin yoludur- Osmanl ynetiminin zayflayan Baban beyinin yerine Soran beyini rana kar yeni tampon blge yapmaya alt ve bu nedenle glenmesine gz yumduu da iddia edilmitir.46 Fakat Mir Muhammed Paann Yezidileri ezmesi, Behdinandaki beyin kontrolndeki Duhok ve Zahoyu ele geirmesi, ardndan da Botan beyinin zerine yrmesi Osmanl ynetimini harekete gemek zorunda brakmtr.47 1834te Sivas Valisi, Krt blgesindeki sorunlar gidermek zere grevlendirilmi, Badat ve Musul Valiliklerinin gleriyle birleerek Soran blgesine gelmitir. Ayn anda, ran kuvvetleri de bu lkenin baz Krt blgelerini ele geiren Soran beyine saldrmak zere hazrlk yapmtr. Ancak savamay akllca bulmayan Mir Muhammed Paa mzakereye oturarak stanbula gitmitir.48 Mir Muhammed Paa stanbuldan dnerken nedeni bilinmeyen bir sebeple lmtr ya da ortadan kaybolmutur. Yerine geen kardei Resul Bey ise Soran 1837ye kadar ynetebilmitir. Badat Valisi tarafndan srgne gnderilen bu beyin yerine bir Osmanl yneticisi atanm ve ksa sre sonra Sorandaki idare tamamen ortadan kalkmtr.49

Behdinan blgesi, byk lde gnmz Iraknn Zaho, Duhok, Akra, Amediye ve Zebar blgelerini kapsyordu.50 Merkezi Amediye idi. Osmanl hkimiyetinden nce Akkoyunlularn ve Safevilerin ynetimine girmiti. Osmanl ynetimi dneminde i ekimelerinde ran mdahil oldu.51 Sorandaki beylerin en zayf noktas belki de, i ekimelerinin ve atmalarnn hi eksik olmamasyd. Pek tabii bu durum Badat ve Musul

44 Jwadieh,a.g.e., ss.106-209.

45 Celil, a.g.e., s.87.

46 Tori [Mehmet Kemal Ik], Krtlerin Yakna Tarihi, stanbul, Doz Yaynlar, 2006, s.28.

47 Mc Dowall, a.g.e., ss.75-76; Jwadieh, a.g.e., ss.114-115; Halfin, a.g.e., s.43.

48 Halfin, a.g.e., s.45; Burkay, a.g.e., s.352.

49 Hasan nl ve A. Halik Aydn, 1923 ncesi Dnyaya Gelen Krt nder ve Aydnlarnn

Biyografileri, stanbul, Peri Yaynlar, 2005, ss.48-49. 50

Edmonds, a.g.e., s.27. 51

eref Han, a.g.e., ss.89-91.

18

valiliklerinin Sorandaki i meselelere karmalarn kolaylatrmtr.52 Behdinan, Soran beyi Mir Muhammed Paann blgedeki genileme srecinde lmcl darbeler almtr. Behdinann merkezi Amediye birka kez Soran glerinin eline gemi, Osmanl glerinin Mir Muhammedi bertaraf etmesinden sonra ise toparlanmaya alm, ama Behdinan beyi smail Paann abalar yeterli olmam ve Paann lmnden sonra Behdinan blgesindeki yap ortadan kalkmtr.53

Baban blgesi, gnmz Iraknn Sleymaniye ehrini ve Kerkkn bir blmn kapsyordu. Osmanl mparatorluunun ran snrnda olan bu blge zerinde iki devlet ok uzun sre dorudan ve dolayl bir hkimiyet mcadelesi vermitir. Merkezi Sleymaniye olan Babann beyleri, zellikle 1747de Nadir ahn randa glenmesiyle birlikte sk sk bu lkenin yardmn istemitir. Baban beylerinin ise Osmanl-ran savalarnda her iki tarafa yardm ettii zamanlar olmutur. Osmanl devletinin 18. yzyl sonundaki zayfl ve stanbul ile Krt blgeleri arasnda haftalarca sren yola karlk Tebriz-sfahan-Tahrann birka gnlk mesafede olmas Baban zerindeki ran etkisini kanlmaz hale getirmitir.54 Nfusunun younluu, zenginlii ve stratejik konumunun yan sra, gl bir orduya sahip olan Baban beyleri, iki byk gcn birbirine stn gelmesi durumunda kendilerinin varlna ihtiya kalmayacann farknda olduklar iin, bu lkelerin blgedeki karlarn ve elde ettikleri avantajlar, destek verdikleri taraf deitirerek dengede tutmaya almlardr.55 Babannn merkezi otoriteye kar en gl olduu dnem 1789-1813 arasndaki Abdurrahman Paa dnemidir. Abdurrahman Paann Baban yneticilii yapt dnemde ran-Osmanl rekabetinin en iddetli kesitlerinden biri yaanmtr. 1806da Vahabilere kar yaplan harekt srasnda Badat Valisi Ali Paann emirlerini yerine getirmemesi zerine Babann zerine ordu gnderilmi; ilk

52 M.S. Lazarev vd., Krdistan Tarihi, der. M.S. Lazarev ve .X. Mhoyan, ev. brahim Kale, stanbul, Avesta, 2001, s.113. 53

E. Xemgin, Osmanl Safevi Dneminde Krdistan Tarihi, 2. bs., Cilt 3, stanbul, Doz Yaynlar, 1997, ss.272-276. 54

Mc Dowal, a.g.e., ss.64-68. 55

Tori [Mehmet Kemal Ik], a.g.e., s. 18.

19

ordunun malup edilmesi zerine Ali Paa bizzat atmaya girmi ve Abdurrahman Paay rana kamak zorunda brakmtr. Bunun zerine ran ah devreye girerek Kirmanah Valilii zerinden bask uygulam, Ali Paann af karmasn istemi, aksi takdirde g kullanmakla tehdit etmitir.56 rann Kirmanah Valisiin gleriyle birleen Abdurrahman Paa ile Ali Paa arasnda yeni arpmalar olmutur. Ali Paa baarl olmusa da, geri ekildikten hemen sonra Abdurrahman Paa yeniden Sleymaniyeye dnmtr. Abdurrahman Paa yenilerek bir kez daha ran ilerine snmtr. Ali Paadan sonra Badat Valisi olan Sleyman Paa da Babanla uramtr. 1808 ylnda dzenledii seferde Abdurrahman Paa yenilgiye uram ve rana ekilmitir. 1809da bu sefer Badat Valisi ile Kirmanah Valisi arasnda Babana kar ittifak yaplmtr. Fakat bu ittifak stanbulun tepkisini ekmi ve bu sefer Abdurrahman Paaya destek veren Osmanl Saray, Badat valisini ortadan kaldrtmtr. Bylece 1810dan sonraki dnem Abdurrahman Paann en gl olduu dnem olmu, Erbili de hkimiyetine alarak Kerkke dayanmtr. Ancak rann Kirmanah Valisiyle olan yaknl Badattaki yeni paay rahatsz etmi ve 1813 ylnda Abdurrahman Paa bozguna uratlarak rana snmak zorunda braklmtr. Ksa bir sre sonra bu Baban beyi lmtr. Sonu olarak Abdurrahman Paa, yaklak 10 yl boyunca, ran ve Osmanl devleti arasnda denge oyunlar oynayarak iktidarn korumay baarmtr. Abdurrahman Paadan sonra Babann idaresini olu Mahmut Paa devralmtr.57 stanbul-Tahran rekabeti srerken emirlik iinde ran eilimi ar basmaya balam ve Mahmut Paa, Sleymaniyenin ran ahna bal olduunu ilan etmitir.58 Bu nedenle Badat Paal, Baban yeniden bask altna almtr. Nihayet, Baban, Soran Beyi Mir Muhammedin isyannn ardndan blgeye gnderilen Osmanl birliklerinin 1834-37 arasndaki operasyonlarnda nemli lde kan kaybetmitir. Badat Valilii bu sreci en iyi biimde deerlendirerek Babandaki glerin zerine gitmi ve 1847de

56 Nazmi Sevgen, Dou ve Gneydou Anadoluda Trk Beylikleri, Osmanl Belgeleri ile Krt

Trkleri Tarihi, Ankara, Trk Kltr Aratrma Enstits, 1982, ss.182-186. 57

Celil, a.g.e., ss.58-64. 58

Halfin, a.g.e., s.35.

20

burann bandaki Ahmed Paay yenerek onu Sleymaniyeden rana srmtr. Yerine Ahmet Paann kardei Abdullah Paa getirilmi ama yetkileri snrl tutulmutur. Daha sonra yerine bir Trk atanm ve Baban idaresi 1851de kesin olarak tasfiye edilmitir.59 Grld zere, Osmanl ve ran devleti Baban zerinde(n) youn bir blgesel g mcadelesi vermi; Babandaki beyler de iki devlet arasndaki elikileri maniple ederek grece bamszlklarn koruma frsat bulmulardr.60

Botan blgesi, esas olarak bugnk Gneydou Anadolu blgesi iindeydi. Merkezi Cizre olmutur. Blgeyi yzyllardr yneten aile Hz. Muhammedin komutanlarndan Halid Bin Velidin soyundan olduklar iddiasndayd ve blgenin idaresi erkek ocuk arasnda blnmt. 1821de Bedirhan Bey Botann ynetimine geerek rakiplerini tasfiye etmitir. 1828-1829 Osmanl-Rus Savana asker gndermeyerek stanbula cephe almaya baladnn iaretlerini vermitir. Botanda iinde ok kat bir ynetim sergileyen Bedirhan, mreffeh bir dzen ve iyi bir ordu kurmutur.61 Msr Valisi Mehmet Ali Paann isyan ve Osmanl birliklerini yenilgiye uratarak stanbul gzerghnda ilerlemeleri, Bedirhana arad frsat vermitir. Hatta Bedirhan, Nizip yaknlarnda yaplan savata Mehmet Ali Paa kuvvetlerine destek vermitir. Blgede kendi adna vergi toplayp silah atlyeleri kurdurmu, kendi adna sikke bastrmtr. Etki alan kuzeyde Diyarbakrdan gneyde Sincar, Revanduz, Musula kadar genilemitir.62 Ancak 1843te Nasturilere kar katliamlara girimesi Fransa ve ngilterenin olayn nne geilmesi iin Osmanl devletine bask yapmas ve Msr Valisinin neden olduu tehdidin uzaklamas, stanbulun enerjisini Bedirhana odaklamasn salamtr. mparatorluun merkezilemesinden bir sredir rahatsz olan Bedirhann 1847de isyan bayran ekmesini tetikleyen asl olay, ilikilerinin ok kt olduu Musul Valiliine balanma karardr. Bedirhan bu karar

59 Edmonds, a.g.e., s.85.

60 M.S. Lazarev vd, a.g.e., s.112; Sevgen, a.g.e., ss.178-197.

61 Bruneissen, a.g.e., s.177-179.

62 Malmisanij, Czira Botanl Bedirhaniler ve Bedirhani Ailesi Derneinin Tutanaklar, 2. bs., stanbul, Avesta, 2000, ss.53-54; Osman Aytar, Hamidiye Alaylarndan Ky Koruculuuna, stanbul, Medya Gnei Yaynlar, 2002, ss.31-32.

21

zerine isyan etmi fakat fazlaca zaman gemeden etkisiz hale getirilmitir.63 Botandaki beyin de ortadan kaldrlmasyla, Osmanl mparatorluunda nfuzlu Krt beylerinin tasfiye sreci tamamlanmtr.

Harita5: (Cizre) Botan Beyinin (dz izgiler) ve eyh Ubeydullahn (kesik izgiler) Etki Alan. Kaynak: Hakan zolu, Osmanl Devleti ve Krt Milliyetilii, stanbul, Kitap Yaynevi, 2005, s.111.

eyh Ubeydullahn ykselii, Krt beylerinin tasfiyesinden sonra blgede oluan yerel otorite boluunun dini nderlikler tarafndan doldurulmasnn64 en arpc ve ilk rneidir. emdinanl (emdinlili)

63 zolu, a.g.e., ss. 94-95.

64 19. yzyl banda Krt blgelerinde, adn Badatta yaayan, aslen Krt olan ama Krt kimliiyle

tannmayan Abdlkadir Geylaniden alan Kadirilik hkimdir. Kadirilikte eyhlik pozisyonu babadan oula devredildii iin eyhlik silsilesi birka merkezle snrl kalmt: Hakkrideki Nehriler, Barzandaki Barzan ailesi ve daha gneydeki Talabaniler. Nakibend tarikat ise 19. yzylda blgede hzla yaylacaktr ve Kadiriliin nfuz alann neredeyse tamamen ele geirecektir. Nakibendlikte eyhliin soy ba yerine icazetle aktarlabiliyor olmas bu yaylmay kolaylatracaktr. Tarikat Krtlere tantan Mevlana Halid, pek ok mrit yetitirecek, 30dan fazla eyhi eitli Krt blgelerine atayacak ve bir sre sonra Barzan ve Hakkrideki aileler de dhil olmak zere ou Kadiri eyhi Nakibendlie geecektir. Martin van Bruinessen, "The Kurds and Islam", Working Paper no. 13, Islamic Area Studies Project, Tokyo, 1999,

22

Ubeydullahlar, Nakibend tarikatnn Halidiye koludur ve kkleri 12. yzylda yaam Kadiri tarikatnn kurucusu Abdlkadir Geylaniye uzanr. emdinanlar gerek Hakkri blgesinde gerek dier Snni Krtler arasnda byk bir saygnlk kazanmt. Hatta 1800lerin ikinci yarsnda gneydou Anadolu ve kuzeybat randa geni bir blgeyi kontrol eder duruma gelmiler, en nemli siyasi ve askeri g olarak grlmlerdir. eyh Ubeydullah harekete gemeye sevk eden asl etken, 1877-1878 Osmanl-Rus Sava sonunda imzalanan Berlin Antlamas olmutur. Antlamada Ermenilere getirilen korumalar tamamen Krtlerin aleyhinde bir gelime olarak alglanmtr. Ermenilerin d destekle ykselie gemesi, Ubeydullahn Krtleri rgtlemesinin yolunu amtr.65 Osmanl ynetiminin Ruslarla savaa mcahitleriyle katlan Ubeydullahtan bu kez Ermenilere kar faydalanmak istedii ve II. Abdlhamidin slam birlii politikalarnn buna uygun bir hareket zemini oluturduu dnlmektedir.66 Ermeniler iin istenen reformlarn engellenmesinin yan sra, isyann randaki blgelere yaylmas da Osmanl ynetimini memnun edecek bir durum olarak deerlendirilmitir.67 Ubeydullahn isyan, iki airetin kavgasn sona erdirme grnts altnda balamtr.68 Nitekim hareket, merkezi ynetimin zayf olduu ran topraklarnda balamtr. Lakin Kacar kuvvetleri isyan kolaylkla bastrmtr. eyh Ubeydullah, randan Osmanl snrlar iine geince tutuklanm ama stanbulda gzaltndan kap yine isyana kalkmtr. Bu sefer Nasturilere muamelesi nedeniyle Avrupal gler Osmanl devletine byk bask uygulamtr.69 Ancak Ubeydullah tutuklanp stanbula

http://www.let.uu.nl/~martin.vanbruinessen/personal/publications/Kurds_and_Islam.htm., 10 ubat 2007. Sleymaniye ise bunun istisnas olacaktr. 1820de Nakibend eyhi Mevlana Halidin Sleymaniyede Kadiri rakibine yenilip gzden dt bir olaydan sonra Berzenci ailesinin Node koluna mensup eyhler g kazanmaya balayacaktr. Edmonds, a.g.e., ss.103-109 Bylece, Krt nfusunun en youn olduu bu ehir ve civar Berzenci ailesinin Nodeli eyhlerinin etkisine girecek, eyh Mahmut Berzenci de Birinci Dnya Sava sona erip ngilizler blgeye geldiinde Kadiri tarikatnn ba olmann avantajn kullanacaktr. 65

Robet Olson, Krt Milliyetiliinin Kaynaklar ve eyh Said syan, 1880-1925, ev. Blent Peker ve Nevzat Kra, Ankara, zge Yaynlar, 1992, s.23. 66

Sasuni, a.g.e., s.160. 67

Jwadieh, a.g.e., s.163. 68

zolu, a.g.e.., s.98. 69

Olson, a.g.e., ss.25-6.

23

gtrlrken onur konuu muamelesi grm; nitekim bir sre sonra kaarak emdinana dnmtr. D basklar nedeniyle bir kez daha tutuklanp bu sefer Mekkeye srgne gnderilmitir.70 syan srasnda Ubeydullahn zynetimden ve Krtlerin ayr bir topluluk olduundan bahsetmesi baz aratrmaclarn onu Krt milliyetiliinin babas olarak nitelendirmesine neden olmutur. Ancak onu gerici olarak nitelendirenler de mevcuttur. Hakan zolu ise Amerikan misyonerlerinin belgeleriyle ngiliz misyon grevlilerinin belgeleri arasndaki elikiye dikkat ekerek, Ubeydullahn taleplerinin ayrlk olduu konusunda tutarl bir durum olmadna dikkat ekmektedir.71

1.2. ARLIK RUSYASI VE KRTLER

arlk Rusyasnn Krtlerle ilikisi, Irakn kuruluunun hemen ncesindeki dnem iin sz edilebilecek en nemli d etkilerden biridir. Yezdaner isyan, eyh Abdsselam Barzani isyan ve Seyit Taha hareketi, Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde gneye doru ilerleyen Ruslarn destei ve vaatleri erevesinde hayat kazanmtr. Ruslarn Krtlerle ilk mnasebetleri rana yneldiklerinde olmutur. Rus-ran savalarnda Krtler ran safnda savamtr. Ayn durum Osmanl-Rus savalar iin de geerli olmutur ve Ruslar Krtleri saflarna ekmek iin uram ama baarl olamamtr. Bunun zerine en azndan tarafsz kalmalarn salamaya almtr.72 Ruslar nihayet, 1855te Erzurum-Kars kuattklar srada, Botan Emirliinin tasfiyesinin ardndan Hakkrinin ynetimi verilen Bedirhan Beyin yeeni Yezdanerin isyanyla amalarna ulamtr. Yezdaner, Bitlise saldrarak buray ele geirmi, ardndan Musulu zapt etmitir. Fakat durumdan rahatsz olan ngilizlerin destei ve Ruslarn blgeden ekilmek zorunda kalmas zerine, Yezdaner Osmanl

70 Sasuni, a.g.e., s.163.

71 zolu, a.g.e.., ss.98-100.

72 Halfin, a.g.e., ss.37-38.

24

gleri tarafndan bertaraf edilmitir.73 Barzan blgesindeki eyh Abdsselam Barzani isyannn nedeni olarak ise yerel yneticilerin kendisini oyuna getirmelerinden, Zibarilerin komplolarna ve Jn Trk ynetimine duyduu tepkiye kadar bir dizi sebep sralanmaktadr. Hatta Abdsselamn Osmanl ynetimine bayrak aarak 1907 baharnda bir dizi airetle birlikte Bab- Aliye ektii telgrafta; Krt dilinin btn Krt blgelerinde resmi dil, renim dilinin Krte, Krdistandaki ynetici ve memurlarn Krt olmasn, devletin resmi dini slam olduundan slam hukukunun uygulanmasn ve vergi sisteminin muhafaza edilip Krdistanda toplanan parann burada okul ve yol yapm iin kullanlmasn talep etmesi Krt milliyetiliinin bakaldrs olarak dahi yorumlanmtr.74 Tm bunlar bir yana, Abdsselamn harekete gemesindeki en nemli etkenin arlk Rusyasnn destei olduu dncesindeyiz. Nitekim Ruslarn Krtlere yardm edecei bilgileri yayld srada isyan eden ve iki aylk mcadele sonunda yenilgiye urayan Barzani,75 olayn ardndan rana geerek ilerleyen yllarda isyan balatacak olan ikaki aireti lideri Simkoyla bulumu ve Tiflise gemitir. eyh Abdsselam Barzaninin yeeni Mesut Barzani, Tiflisteki grmede Abdsselamla arn temsilcilerinin Rusya Krdistannda ve Ermenistanda federe bir devlet kurulaca kararn paylatn ve bunun Ermeni blgesinin gneye doru uzanan Krt blgesiyle birletirilmek suretiyle gerekletirileceini ima ettiklerini bildirmektedir.76 Ancak Abdsselam Barzani, Tiflis dnnde Osmanl makamlarnn eline gemi, oradan da Jn Trklerin Musul Valiliine getirdii Sleyman Nazife teslim edilmitir. Barzani, 1914 ylnn son gnlerinde idam edilmitir.77 Jwadieh ve Bell de Abdsselamn harekete gemesinde Rusyann belirleyici olduu dncesindedir. Hatta Ruslar; Hemavend, Caf ve Dizai gibi airetleri de

73 Halfin, a.g.e., ss.56-60.

74 Sira Bilgin, Barzani, stanbul, Do Yaynlar, 2005, s. 17.

75 Bilgin, a.g.e., s.17-22.

76 Mesut Barzani, Barzani ve Krt Ulusal zgrlk Hareketi, ev. Vahdettin nce, 2. bs., Cilt 2, stanbul, Doz Yaynlar, 2005, s.365. 77

Musul Valisi Sleyman Nazifin idam infaz, Bab- Alinin bilgisi dnda olmutur. Mesut Barzani, Barzani ve Krt Ulusal zgrlk Hareketi, ev. Vahdettin nce, 2. bs., Cilt I, stanbul, Doz Yaynlar, 2005, s.27; Ltf Akdoan, Molla Mustafa Barzani Anlatyor ve Ortadouda anlar Kimin in alyor?, stanbul, Arkaplan Yaynlar, 2007, ss.67-68.

25

harekete geirmek iin uramtr.78 Ayn dnemde, emdinlideki Seyit Tahann da Rusya ziyaretinden sonra randa Rus himayesindeki bir blgeye yerlemesi ve Abdsselamn da Taha ile iyi ilikiler kurmas, hatta ona Ruslardan yardm geleceini ve tek gvenilir devletin Rusya olduunu syledii bildirilmektedir.79 Dolaysyla, Abdsselamn isyannda Rusyann tetikleyici rol byk lde gereklik kazanmaktadr. Dier taraftan Ruslar, Birinci Dnya Savann devam ettii 1916da randaki kuvvetleriyle Sleymaniye, Hanekin ve Revanduz zerinden 3 koldan Iraka girme teebbsnde bulunmutur. Revanduza giren Ruslar bir hafta burada kaldktan sonra Osmanl glerinin sert direnii nedeniyle rana ekilmek zorunda braklmtr. Ruslarn blgeye Ermeni birlikleriyle gelmesi ise korkulduu gibi Krt katliamna yol amtr. Rus igali ok uzun yllar Krtlerin hafzasndan silinmeyecektir. Bu srada, Krtlerle ilikilerin onlar gzellikle kazanmaya alan politikalarla (soft power) yrtlmesi gerektiine dikkat eken Rusyann Tahran Maslahatgzar Minorsky, Krtlerin ulusal haklarnn gvenceye alnmas vaadinin nemini vurgulam ve bu neri Kafkasya Komutanlnda kabul grmtr. Yeni konsept ilk olarak, Sleymaniyedeki eyh Mahmut Berzenci zerinde uygulanmaya allmtr.80

78 Jwadieh, a.g.e., s.210.

79 Nikitin, Les Kurdes Racontes Par Eux-memes LAsie Franaise, No.230, 1925, s.154ten aktaran

Jwaideh, a.g.e., s.216. 80

Ruslarn Berzenci ile youn bir ilikisi olmamtr. Berzenci baarszlnn kesinletii bir dnemde SSCB yardmn istemise de eli bo kalmtr. Kemal Mazhar, I. Dnya Savanda Krdistan, cev. M. Hseyin, Doz Yaynlar, 1996, ss.155-158.

26

KNC BLM: IRAKIN KURULU SRECNDE KRTLER ZERNDEK BLGESEL VE BLGE DII ETKLER (1918-1933):

NGLTERE VE TRKYENN POLTKALARI

2.1. NGLTERENN KRT HAREKET ZERNDEK ETKS

2.1.1. ngilterenin Blge Siyaseti

ngiliz karar vericilerin Mezopotamyay81 igal planlar, Hindistan yolunun gvenliini salama, Alman ve Rus yaylmasn nlemek, petrol rezervlerini ele geirmek gibi birbiriyle i ie gemi olan birtakm nedenlere balanmaktadr.

Kronolojik olarak ilkin, Hindistana uzanan kara yolunun kontrol edilmesi kaygsndan sz edilebilir. Dou Akdeniz ile Hindistan arasndaki blgenin ulam ve ticaret gvenliini salamak isteyen ngiltere, Basra Krfezini tehditlerden arndrmak, bu amala da Mezopotamya ve randa tam bir hkimiyet salama ihtiyac hissetmitir.82 Hindistanla ticareti mit Burnu zerinden yrten ngilizler, ekonomik bir seenek olmasna karlk deniz yolu gzerghnn 17. yy ortalarna kadar Portekizlerin daha sonra da Franszlarn tehdidine maruz olmasndan rahatszd. Akdeniz-Halep-Badat-Basra(-Hrmz) karayolu gzergh ise biraz daha masrafl olmasna ramen daha gvenli bir yoldu.83 17. yzyl ortalarnda Basra Krfezinde rekabet

81 Corafi olarak Mezopotamya ifadesi Dicle ve Frat nehirlerinin oluturduu vadiyi, Irak ifadesi ise

Badat ile Basra Krfezi arasnda kalan Aa Mezopotamyay anlatmak iin kullanlr. Ancak Birinci Dnya Savandan sonra kurulan Irak adl devletin snrlar Arapada El-Cezire diye bilinen Yukar Mezopotamyann gneyinde yer alan Musul blgesini de iine alacak biimde izilmitir. Bylece Irak szc corafi anlamndan farkl olan bir siyasal anlam kazanmtr. hsan erif Kaymaz, Mezopotamyada Emperyalist Kapma ve Yerleme, stanbul, Kaynak Yaynlar, 2006, s.11. 82

William Haris, The Strategic Situation of Modern Iraq, The Review of International Affairs, Cilt 1, Say 1, Gz 2001, s.85. 83

Kaymaz, a.g.e., s.19.

27

ettii Hollanday saf d brakarak bu blgeyi kendisi iin gvenli hale getiren ve 1801de de Msrdaki Fransz igaline son veren ngiltere, Basradaki ticaret temsilciliini konsoloslua dntrerek Mezopotamyaya girmeye balamtr.84 Dou Akdeniz-Hindistan hattnn nemi, Scykes-Picot Anlamas temelinde San Remo Konferasnda (1920) belirlenen Ortadou haritasnda, ngiliz etki alanna braklan lkelerle Msr-rdn-Irak-ran-Hindistan eklinde snrsal btnl olan bir kuak/transit koridor oluturulmasyla da grlecektir.

ngilterenin Mezopotamya politikasnn dier aya, Rusya ve Almanya gibi ykselen gleri blgeye sokmamaktr. ngilterenin 18. yzyla kadar izledii politika genel hatlaryla, 1699dan sonra Rusyann ar tehdidi ve basksna maruz kalmaya balayan Osmanl mparatorluunun toprak btnln korumak ve Rus yaylmacln nlemekti. Ancak 1877-1878 Osmanl-Rus savanda Rus glerinin batda stanbul ve douda Erzuruma kadar gelmeleri, ngilizlerin, Osmanl devletinin artk yeni bir Rus saldrsna kar koyamayaca kaygsn pekitirmiti. Ruslarn Akdenize eriimini engellemek ve Svey Kanaln bu tehlikeden korumak isteyen ngilizler, Osmanl devletinin elindeki baz stratejik noktalara bizzat yerlemeye ve kurulacak uydu devletleri tampon olarak kullanmaya karar vermiti. Buna uygun olarak Kbrs ve Msr igal etmi, Dou Anadoluda Ermeni devleti kurulmas iin uygun ortam hazrlamaya balamt.85 Ruslar ise baz demiryolu projeleri zerinden ve Krt topluluklar kullanmak yoluyla gneye inmeye almlar ancak baarl olamamlard. Rus tehdidi ngiliz karar alclar daima derin endielere sevk etmiti. ngilterenin Ortadou politikasn tayin etmek amacyla kurulan Sir Maurice de Bunsen Komitesinin Haziran 1915te tamamlanan raporunda, Rusyann sava sonrasnda potansiyel bir dman devlet olacana dikkat ekilmi, Scykes-Picot Anlamasna gre nfuz blgesi Dou Anadoludan Musula kadar uzanacak Rusya ile snrda

84 Stephen Hemsley Longrigg, Four Centruies of Modern Iraq, Clanderon Pres, Londra, 1925,

s.188den ve Zeki Saleh, Mesopotamia (Iraq) 1600-1914: A Study in British Foreign Policy, Al Maaref Pres, Badat, 1957, ss.70-72den aktaran Kaymaz, a.g.e., ss.24-25. 85

Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, 11. bs., Ankara, Alkm, t.y., s.45

28

olmamak iin, Musulun Franszlara verilmesi ve ngiliz hkimiyetindeki Badat-Basrann kuzeyinin bu ekilde tampon blge yaplmas nerilmitir.86 Gerekten de son ana kadar bu strateji uygulanacaktr. Zaten, Krtler, blgede Hristiyanlara yatrm yapan Fransaya byk antipati duyuyordu ve muhtemelen Fransann Musuldaki ynetimi byk skntlar yaratacakt.87

ngilterenin Mezopotamyaya girmesini nlemeye alt dier g Almanyayd. 1871de milli birliin salanmasnn ardndan ticarette ngiltereden sonra, finansta da Fransadan sonra dnyann ikinci byk gc haline gelen Almanya, Dou Sorununun geleceinde sz sahibi olmak istemitir. Almanyann engellenmesi phesiz Mezopotamya petrolleri nedeniyle bir zorunluluktu.88 19. yzyl sonlarna doru Ortadouda ngiltere, ABD, Almanya gibi devletlerin petrol arama ve iletme imtiyazlar iin giritikleri rekabetin kzt grlmektedir. 1870lerin balarnda Batl uzmanlara incelettirilmeye balanan Osmanl devletinin petrol blgeleri iin, 1871de (Alman birliinin saland tarih) Musul ve Badatta saha almas yapan Alman uzmanlar ilk verileri sunmutu. Dnemin bir dier zellii, Osmanl topraklarndaki petrollerin ele geirilmesi iin demiryollarnn ara olarak kullanlmasyd ve Musul-Badat petrollerinin imtiyaz da buna uygun olarak Badat Demiryolunun yapmn stlenen Almanlara ait Anadolu Demiryolu irketine verilmiti. Alman finansal emperyalizminin baars haliyle en fazla, o sralarda randa petrol imtiyazlarn ele geirerek Ortadouda petrol ilk kez yerstne karma baarsn gsteren ngiltereyi rahatsz etmitir.89

86 Jukka Nevakivi, Britain and the Arab Middle East 1914-1920, Londra, University of London,

The Atholone Press, 1969, s.19. 87

Saad Eskander, Britains Policy in Southern Kurdistan: The Formation and the Termination of the First Kurdish Government, 1918-1919, British Journal of Middle Eastern Studies, Cilt 27, Say 2, Kasm 2000, s.144. 88

Simon Bromley, Rethinking Middle East Politics, State Formation and Development, Byk Britanya, Polity Pres, 1994, s.64. 89

Volkan . Ediger, Enerji Ekonomi-Politii Perspektifinden Osmanlda Neft ve Petrol, Ankara, 2006, ODT Yaynclk, ss.175-176.

29

Balangta Musulu Mezopotamyadan ayr tutan ngilterenin bu blgeyi de kendi elinde tutmasn gerektiren nedenden sz edilebilir.

Bunlarn ilki Musulun petrol rezervleridir. Aslnda ngiliz karar vericiler Birinci Dnya Savandan sonra en byk rakipleri olacan tahmin ettikleri arlk Rusyas ile kar karya gelmektense, Fransadan kendilerine belli bir oranda pay verilmesi szn alarak, Musulu bizzat kontrol etme hakkndan feragat etmiti.90 Ancak, Bolevik htilaliyle Ruslarn savatan ekilmesinin ardndan Musulun kuzey snrlarndan balayacak bir Rus nfuz blgesi oluturulmayaca kesinleince, ngiltere Scykes-Picot Anlamasnda yer alan hkmleri deitirmek iin yeniden pazarl oturmu, Franszlar (ileride San Remo Konferans bahsinde anlatacamz gerekelerle) Musul blgesini kendisine brakmaya ikna etmitir. Dier taraftan ngiliz petrol lobisinin Ruslarn devreden kmasndan sonra yapt son dakika ata ngiliz karar vericilerin Musulun petrol rezervlerinin ele geirilmesi konusunda etkili olmutur. ngiliz Deniz Kuvvetlerinin petrol uzman Oramiral Edmond Slade tarafndan 29 Temmuz 1918de hazrlanan ve petrol lobisinin almas olarak deerlendirilen raporda, petroln hzla kmrn yerini ald ve sava nedeniyle ngiliz mparatorluunun petrole bamllnn arttna dikkat ekilmitir. Ayrca, ngilterenin sava srasnda kulland petroln yzde 80ini, Romanya ve Rusya devre d kald iin ABDden temin ettii ama ABDnin artk dsatma denetim getirecei, devrimden sonra Rusyann gvenilirliini yitirdii, Meksika petrolnn ABD kontrolne girdii, tm bu nedenlerle de ngilterenin yeni rezervler bulmak zorunda olduu, dolaysyla Mezopotamya petroln dorudan ve tek bana denetimine almas gerektii ifade edilmitir. Hemen ardndan Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral F.H.Sykes, Slade Raporunun uygulamaya geirilmesi iin hkmete bask yapmtr.91 Slade Raporu gerekten de yerinde tespitler iermektedir. nk Birinci Dnya Savana doru, dnyada kmrn enerji tketimi iindeki pay

90 Nevakivi, a.g.e., s.40. Bunsen Komitesinde gelitirilen bu strateji San Remo Konferasnda aynen

uygulanmtr. 91

CAB 21/119, 29.7.1918, Paper by Admiral Sir Arnold J. W. Slade on the Petroleum Situation in the British Empire ve CAB 21/119, 2.8.1918den aktaran Kaymaz, a.g.e., ss.130-1.

30

yzde 70lerle zirveye km, odunun pay yzde 20lere dm, buna karlk petrol ve doalgazn pay hzla ykselip yzde 10a ulamt. Bu trend, yalanmaya balayan kmrn yerini petroln alacan gstermekteydi.92 Dnya piyasalarnda, Amerika ve Romanya petrollerine kar Rusya petrolleri ciddi bir rakip haline gelmeye balarken Musul, Badat ve Basrann eitli yerlerinde kk rmaklar halinde akan ve baz yerlerde glckler oluturan petrole93 ngilizlerin duyarsz kalmalar beklenemezdi.

ngilterenin Musulu igale karar vermesinin bir dier nedeni, bu blgenin Badat ve Basra Krfezi ile bir btn oluturduu dncesiydi. Musul yani yukar Mezopotamya, Irak ovalarna hkim yksek ve stratejik bir noktayd. Mezopotamyay sulayan Dicle su kaynann kontrol edilmesindeki nemi, Sleymaniye ve Halepenin petrol, kmr ve ttn retimini ihtiva eden gelime potansiyeli byk blgeler olarak grlmesi, Tuzhurmatu ve Siyakurda petrol bulunmas ngiliz istihbaratnn dikkat ektii hususlard.94 Musulun Badat vilayetinin pazar olmas, Erbil Ovasnn da Badat besleyen tahl ambar ilevi ve Avrupaya tahl ihra eden bir blge olarak Irak ekonomisine katkda bulunmas ngiliz igal ynetimi iin nemliydi.95 Daha da nemlisi, Mezopotamya Yksek Komiseri Arnold Wilsonun bildirdiine gre, Badat ile ayrlk eilimlerin gl olduu Basrann, Musul vilayetinden salanan gelirler olmakszn ayakta kalamayacaklaryd.96

11 Mart 1917de Badat ele geiren ngiliz kuvvetleri 28 Ekim 1918den itibaren Musul zerine yedi koldan ilerleyerek 50 km yaknlarna kadar gelmilerdir. 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Mtarekesinin 25. maddesi, 31 Ekimin le vaktinde tm dmanca eylemlerin son bulmasn ngrd halde, ngilizler mtarekenin 7. maddesinde yer alan herhangi bir karklk halinde, ilgili asayii temin iin mdahale ve igal hakkn

92 Ediger, a.g.e., s.328.

93 Ediger, a.g.e., s.119.

94 Ahmet Mesut, ngiliz Belgelerinde Krdistan 1918-1958, stanbul, Doz Yaynlar, 1992, s.19.

95 Mim Kemal ke, Musul Krdistan Sorunu 1918-1926, stanbul, rfan Yaynclk, 2003, s. 39.

96 Sir Arnold Wilson, A Clash of Loyalties, A Personal and Historical Record, Mesopotamia

1917-1920, Londra, Oxford University Press, 1931, nsz s. X.

31

kullanmaya alm ve Ermenilerin ehri boaltmasn gereke gstermek gibi bahaneler retmeye almtr. Bu yntemler balangta sonu vermemi ve Musulu savunan Osmanl komutan Ali hsan Sabis Paa ehri ngiliz kuvvetlerine terk etmeyi kabul etmemise de, stanbuldan gelen talimatlar erevesinde birliklerini ekmi, 15 Kasm 1918de yani Mtarekeden iki hafta sonra Musul ngiliz igaline girmitir.97

ngilterenin Musul-Badat-Basra politikas baz deiimler geirmitir. Kasm 1914te Basra igal edilip 1918 sonunda kuzeye kadar igalin tamamland dnemde, byk blm igal blgelerinde ynetici olan ngiliz karar vericilere ilhak politikasna dayal geleneksel smrgecilik dncesi hkim olmu ve Irakn Hindistanlatrlmas konseptine uygun almlardr. Hindistan Siyasi Brosu kkenli karar vericilerin temsil ettii bu politika, ngilterenin g kullanmaktan ekinmeden tam bir hkimiyet srdrmesini istemekte, mparatorluk iinde ykselen smrge milliyetilikleriyle uluslararas sistemi deiime zorlayan Amerikan liberalizminden kaynaklanan artlara direnilmesini savunmaktayd.98 Nitekim 30 Austos 1919da Badattaki Yksek Komiserlikten ekilen mesajda ABDnin durumu u ifadelerle eletiriliyordu: Bakan Wilsonun 14 Maddesinde yer alan ve 8 Kasmdaki ngiliz-Fransz Deklarasyonunda da kabul edilen Ortadouda ynetim temeli olan ynetebilme kuvveti yerine ulus, din ve rk nosyonun ikame edilecei fikri gemi yzyl kullanlm dmanlklar yeniden uyandrd99 Fakat Londradaki karar vericiler, milliyetilik ve Amerikan liberalizminin basksnn yan sra, ngiliz mparatorluunun kan kaybn grmekte, gelimelere ayak uydurulmamasnn mparatorluk iin daha olumsuz sonulara neden olacan dnmekteydi. Bu srada, Ocak 1917de ABD Kongresinden daha

97 Mesut Aydn, Trkiye ve Irak Hududu Meselesi, Ankara, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi

Yaynlar, 2001, ss.13-17. Buna karlk Mustafa Kemal, Musulun ngiliz igaline dmesi konusunda Ali hsan Sabisi taktik hatalar yapmakla sulamaktadr. Nutuk, Mustafa Kemal, stanbul, Alfa, 2005, s.476. 98

Toby Dodge, Inventing Iraq, The Failure of Nation Building and a History Denied, Londra, Byk Britanya, C. Hurst & Co.(Publishers) Ltd., 2003, ss.10-11. 99

Mesut, a.g.e., s.81.

32

aktif bir d politika konusunda destek isteyen Wilson, Ocak 1918de 14 lkeyi ilan etmitir. Artk ekonomik ve askeri adan yeni dnya gc konumuna gelen ABD, ilhaka dayal smrge politikalarna kar olduunu ilan etmi, ak kap politikas izlenmesini istemi ve geri kalm topluluklarn ekonomik sistemleri yeniden yaplandrlana kadar manda sistemi yoluyla igalci devletlerin siyasi kontrolnde kalmalarn nermitir. Bylece dnya dzeni, ngiliz hkimiyetindeki serbest ticaret emperyalizminden, dnya ekonomisinin arlk merkezine oturan ABDnin uluslararas liberalizmine gei yapmak zorunda kalyordu.100 ve d dinamiklerin basksna daha fazla direnemeyen ngiltere de, 1918 baharndan itibaren Irakta yeni Amerikan politikalarna uyum almalarn balatmtr. Manda sisteminin ierii ise, Ocak 1919daki Paris Konferansnda doldurulacaktr.

2.1.2. ngilterenin Krtlere Yaklam

1917-1919 aralnda Mezopotamyadaki ynetim modelini oturtmaya alan ngilizler, Musulun kontroln amalayan Krt projesine iyi bir balang yapm fakat ok ksa srede projede kullandklar aktrlerle ters dmlerdir. ngilizler Musula hkimiyetlerini, o dnem iin blgenin en nfuzlu Krt ileri geleni olan eyh Mahmud Berzenciyi yetkilendirerek salamaya almtr.

Sleymaniyede yaayan eyh Mahmud Berzenci, toprak sahibi bir aristokrat ve ayn zamanda Kadiri tarikatnn bayd.101 eyh Mahmud gcn byk lde, dedesi eyh Kek Ahmed ve babas eyh Sait ile ne kavuan Berzenci Ailesinin itibarndan alyordu. eyh Said, Osmanl mparotorluunun son dneminde Padiah ile ttihatlar arasnda yaanan ekimede saraydan yana tavr almt. Mahmud henz kkken saraya davet edilen babasyla stanbula gitmi, Sultan bu aileye maa balayarak

100 Dodge, a.g.e., s.12.

101 Eskander, a.g.m., s.141.

33

eyh Saide gizli muharebe ifresi vermiti. ttihatlarn iktidara gelmesiyle durum deimi, Sultan yanllarna kar balatlan tasfiyeden Berzenciler de nasibini alm ve eyh Said ile birlikte olu Mahmud ve baz yaknlar Musula srlmt.102 Musulda yaamaya balayan Mahmud ve baz akrabalar, 1908 ylnn Kurban Bayramnn ikinci gnnde kk bir sokak olaynn bymesinin ardndan yre halkyla kar karya gelmi, ttihat ve Terakki ynetimine yaknlyla bilinen valinin gz yummas sonucu Mahmudun babas Said ve kardei Ahmet lin edilmitir.103 Olaylardan sonra Berzencilerin Kadiri tarikatnn gl olduu ve Krt nfusun Musula kyasla youn olduu Kerkke gitmelerine izin verilmiti.

Bu olay Mahmudta brakt tahmin edilen izlerin yan sra, Berzencilerin blgedeki nfuzunun snrlarn gstermesi asndan da nemlidir. Kimi aratrmaclara gre, daha sonra ngilizlerin blge yneticisi olarak atayacaklar Berzencinin etkinlii, doum yeri olan Sleymaniye ile snrlyd ve dier blgelerde sevmeyenleri oktu. Nitekim ngilizlerle mcadeleye girdiinde karsna dikilen pek ok Krt airetiyle savamas gerekecekti.104 Hatta Molla Mustafa Barzani, Kerkkteki Krtlerin Berzencinin himayesindense, dorudan doruya ngiliz himayesi altnda lmeyi tercih edecek kadar ondan nefret ettiklerini sylemitir.105 Berzencilerin etki alannn sanld kadar geni olmadn blgeye yerletikten ksa bir sre sonra ngilizler de anlamtr.106 Ancak her halkarda, en azndan, Sleymaniyede eyh Mahmud Berzencinin Krtleri mobilize etme konusunda hatr saylr bir gc olduunda fikir birlii vardr. Unutulmamaldr ki, eyh Mahmudun aktif olduu tarihsel kesit, Osmanl mparatorluundaki merkezileme sreci sonunda airet liderliklerinin belinin krld ve dini liderliklerin n plana kt dnemdir.

102 Refik Hilmi, Anlar, eyh Berzenci Hareketi, Njen Yaynclk, stanbul, 1995, ss.15-16.

103 Hilmi, a.g.e., ss.16-17.

104 Mehrdad zadi, Bir El Kitab, Krtler, 2. bs., ev. Cemal Atilla, stanbul, 2007, s.137

105 Akdoan, a.g.e., s.83.

106 Edmonds, a.g.e., s.53.

34

Harita-6: 1910 ylnda Musul Vlayetinin dari Taksimat Kaynak: Sinan Maruf, Osmanl Dneminde Kuzey Irak (1831-1914), stanbul, Eren Yaynclk, 1998. s.41.

35

eyh Mahmud, Osmanl devleti ve ngiltere ile ilikilerinde reelpolitie uygun hareket etmitir. En byk hassasiyeti, yerel hkimiyetini ya da otoritesini korumak, yani zerkliini muhafaza etmek olmutur. Ailesinin Sultan Abdlhamide ball ve babas ile kardeini ttihatlar yznden kaybetmesine ramen, ttihatlarn ilk dnemdeki zgrlk siyaseti Mahmudun da baz beklentilere girmesine neden olmutur. Bu nedenle Birinci Dnya Savanda silahl birlikleriyle Osmanl devleti safnda ngilizlere kar savamtr. Osmanl devletinin geri ekilmek zorunda kalacana ve ngilterenin blgeyi ele geireceine kanaat getirdiinde ise, konumunu garantileyecek pazarlklara girimitir. ngilizlerle ilikilerinin istenen sonucu vermedii zamanlarda ise Trklerle ilikiye girmeye alacaktr.

eyh Mahmud, Badatn igalinden hemen sonra ngilizleri dikkatle izlemeye balamtr. ngilizlerin esaretten kurtarlan halkn zgrlk ve bamszlk iinde yaayacan vurgulad Badat Deklarasyonu,107 Mahmudun krallk hayallerine ilham kayna olacaktr. eyh Mahmud ngilizlerle ilk kez, 7 Nisan 1918de Kerkkn igal edilmesinden hemen sonra iliki kurmutur. Kerkkteki ngiliz komutanna yazd mektupla ngilizlerin hkimiyeti altnda bir Krt ynetimi kurulmasn ve zerk ynetimin bakanln kendisinin yapmasn istemitir. Ancak, blgenin en byk airetlerinden Hemevendlerin de ngilizlerle iliki kurmaya alt srada dengeler aniden deimi, ngilizler Kerkkten ekilmi, Trk yetkililer Mahmudun temaslarn renmitir. Sleymaniyedeki Trk askeri birliinin komutan Mahmudu tutuklam, Irak cephesinden sorumlu komutan da idama mahkm etmitir. Ancak infaz gerekletirilmemi ve bir sre sonra Iraktaki 6. Ordu Bakomutanlna getirilen Ali hsan Paa daha farkl bir siyaset gtmtr. Ali hsan Paa, Berzenciyi kazanmaya alm ve ngilizlere kar kendisinden faydalanmak iin sava gc kapasitesini artrmtr.108

107 Kaymaz, a.g.e., s.119.

108 Wilson, a.g.e., ss.86-87.

36

Mondros Atekesinin yaplmas ve Ali hsan Paann Osmanl kuvvetlerini blgeden ekmek zorunda kalmas zerine, Paa Sleymaniyenin ynetimini eyh Mahmuda brakmtr.109 Berzenci ise, Osmanl devletinin ekilmesinden sonra blgeye girmesi kesinleen ngilizlerle yeniden pazarlklara girimitir. Binba Noel Sleymaniyeye gelmi ve kendisiyle grmtr. Noel, blgede ilk tetkikleri yapan ve ngiliz siyasetine yn verme etkisine sahip bir istihbarat subayyd. Bu nedenle Krtlere zerklik verilmesi nerisi, (1920ye kadar grevde kalacak) Badattaki Yksek Komiser Arnold Wilson tarafndan gnlszce de olsa kabul edilmitir. Krtlere zerklik verildii dnemde u etkenlerin rol oynad dnlmektedir:110

-ngiltere savatan yeni kmt ve yerel sorunlar gzellikle zmemesi, askeri harcamalarn azaltmasna mani olacakt.

-Hindistana giden kara ve deniz ulam gzergahlarn kontrol altnda tutmak iin barl ve ngiliz yanls bir Krt blgesi gerekliydi.

-ngilterenin ilk dnemdeki askeri varlnn ve sivil ynetici kapasitenin yetersiz olmas yeni atmalarn gze alnmasn zorlatryordu.

-ngiliz askeri varl, gneydeki Mezopotamya ovasna yukardan bakan gvensiz bir noktadayd ve saldrya ak olan arka tarafnda tam bir istikrar gerekliydi.

-Krt siyasi taleplerinin grmezden gelinmesi, Trklerin ve Boleviklerin ngiliz kart propaganda ve kkrtmalarna anak tutabilirdi.

-ngiltereye dost olmayan bir Krt blgesi Trklerin buraya dnn kolaylatrabilirdi.

-zerk ynetim kurulmas, Wilson ilkeleriyle uyumlu bir uygulama olacakt.

Neticede, 1 Aralk 1918de Sleymaniyeyi ziyaret eden Yksek Komiser Wilson, Mahmuda verdii bir mektupla ngiliz devleti adna onu

109 Akdoan, a.g.e., s.82.

110 Eskander, a.g.m.., s.145.

37

blgenin bir tr valisi gibi yetkilendirmitir. Mahmud kendini tm Krtlerin temsilcisi olarak gstermek iin 40 airet reisinin imzas olan bir mektup vermise de, Kerkk ve Kifrideki airetler Mahmudun ynetimine katlmay aka reddetmiti. Erbil ve Revanduzdaki airetler ile Kysancak ve Raniye blgeleri de Binba Noel ve dier ngiliz yetkililerin abalaryla Mahmudun ynetimine dhil edilmitir.111 Merkezi Sleymaniye ve resmi dili Krte olan bu ynetim, kendi askeri birlii, btesi ve gelir kaynaklaryla ayaklar zerinde durabilen bir birime dntrlmeye allmtr.112 eyh Mahmuda 1225 sterlin maa balanmtr.113

ngilizlerin Mezopotamyada olduu gibi kuzey blgesinde de sosyal ve ekonomik yaam dzene sokacak kurumlar ina etmeleri blge halk iin nemliydi. nk Birinci Dnya Savann ykmndan en uzak blgelerden biri olan Musulda bile sava srasnda ve sonrasnda byk skntlar yaanmt. rnein sava bittiinde Sleymaniyede ve evre kylerde nfus te bir orannda azalm, hastalk ve alk gibi nedenlerle g edenler Diyala, Halis ve Mikdadiye gibi yerlerin kenar mahallerine ylmt. Enflasyon dalgas bu blgeyi de vurmu, budayn fiyat 19. yzylda yaanan en kt dnemlere gre yedi kat artmt. te bu artlarda ngilizlerin blgeye refah getirecei umudu yre halknda ister istemez dnyann en byk devletine kar byk umutlar dourmutu.114

Ancak ngilizlerin organizasyon kabiliyetine karlk, eyh Mahmud olduka kt bir ynetim sergilemitir. Bir sreliine Berzencinin danmanln yapan Refik Hilmi anlarnda, hkmet idaresinde grev verilenlerin tecrbesiz ve bilgisiz kimselerden seildiini, idari esaslarn ve tekilatlanmann iyi yaplmadn, kadrolarn airetilik mantyla kullanldn anlatmtr. yle ki, idari ilerde Berzenciye yol gsteren

111 Jwadieh, a.g.e., ss.320-322.

112 Eskander, a.g.e., s.150.

113 Akdoan, a.g.e., s.83; Jwadieh, a.g.e., s.313.

114 Mazhar, a.g.e., ss.210-211

38

Binba Noelin bir ara Trkiyeye gitmesi Krt ynetiminin idaresinin bir anda allak bullak olmasna yetmiti.115

eyh Mahmudun hkimiyetini daha geni bir blgeye yayma arzusunun Yksek Komiser Wilsonun grleriyle atmas ise ilikilerde aniden byyen bir atlak yaratmtr. Bandan beri Krtlerin zerkliine kar olan geleneksel emperyalizmin temsilcisi Yksek Komiser Wilson, Krtlerin de Araplar gibi blnmesi ve kendilerini ynetmede baarsz olmalar halinde ne yapmalar gerektiini ngilterenin tayin edecei dncesindeydi. 1 Aralk 1918de Mahmudu yetkilendirmeye geldiinde gvde gsterisi ve ngiltere destekli birleik-bamsz Krdistan sz verilmesi sraryla karlaan Wilson, yetkinin kaynann ngiltere olduunu anlatmakta glk ekince Mahmudun balarna orap receine kanaat getirmiti. Nitekim eyh Mahmud hibir zaman bulunduu noktay ngilizlere borlu olduunu dnmemiti. 116

1919 ylnn banda ngilizler ile bana buyruk hareket ettiine inandklar Mahmud arasndaki tatszlk su stne kmtr. ngilizler Mahmudu izole etmeye balam, Mahmud ise egemenlik sahasn dier blgelere geniletme abasn artrmtr. Kuatmay krmak isteyen Mahmud, Ocak 1919da balayan Paris Bar Konferansnda sesini duyurmaya almtr. Bu srada Ortadoudaki etki alanlarnn blm iin ngilizlerle pazarlklar sren Fransann durumundan ve ykselen Amerikan liberalizminin igal altndaki halklara vaatlerinden yararlanmak isteyen Mahmud, Sait Ahmet Efendi ve Reit Zekiyi Beyrut zerinden Parise gndermeye teebbs etmitir. Mahmudun konferansa sunmak istedii mektupta, Hkmet konann Sleymaniyede olmas, eyh Mahmud hkmdarlndaki Gney Krt Hkmetine tam bamszlk tannmas talepleri vard. Ancak ne bu taleplerinin ne de adamlarnn Parise ulamas

115 Hilmi, a.g.e., ss.21-25.

116 Jwadieh, a.g.e., ss.318-320; Eskander, a.g.m., s.146.

39

mmkn olmutur.117 Konferansta Krtlerle ilgili oturumda yalnzca, Osmanl devletinin eski Stockholm Bykelisi olan ve Sleymaniyeli mehur Baban slalesine mensup erif Paa dinlenmi, fakat konjonktrn elverisizlii Krt milliyetilerini hayal krklna uratmtr.

Paris Bar Konferansnn Irak ve Krtler iin asl nemli sonular, 1917den itibaren uluslararas sistemi dnme zorlayan ABDnin bu baskya boyun emek zorunda kalan ngiltere ile manda sisteminin ieriini doldurmalar, yani emperyalizme yeni bir vizyon vermeleridir. Uzlamaya gre, Ortadoudaki manda ynetimleri Osmanl devletinin enkazndan yeni devletler domasna yardmc olacak ve onlar bamszlklarna hazrlayacakt. Gelimilik dzeylerine gre A, B, C kategorilerine ayrlacak blgelerdeki mandater devletin tasarruflar ak ve net hkmlerle belirlenerek, Milletler Cemiyeti (MC) Daimi Manda Komisyonu tarafndan izlemeye alnacakt.118 Yeni uluslararas dzenin gereklilikleri Ortadoudaki blgelerin banda olan smrge yneticilerinde byk rahatszla neden olmutur. nk bu durum kendilerini snrlayan ve izleyen bir uluslararas denetim anlamna geliyordu. Zaten Mezopatamyadaki ngiliz yneticiler yeni artlara hemen ayak uyduramayacak, ksa da olsa bir gei dnemi yaanacaktr.

te bu gei dneminde geleneksel emperyalizmin temsilcisi Yksek Komiser Wilsonun ekibi, Mahmudun ynetimini zayflatma almalarna hz vermitir. Krtlerin yaadklar blgeyi Mahmudun ynetimi ile kendilerinin dorudan ynetimi arasnda blerek eyhe yaylmasnn imknsz hale geldii mesajn vermitir. Ardndan Mahmudun kontrolndeki blgeyi zmeye balamtr. Bu arada bata Berzencileri sevmeyenler olmak zere airetler Mahmudun ynetiminden duyduklar rahatszl ifade etmeye tevik edilmitir. Nihayet 1919da Kerkk ve Kifri ileleri Sleymaniyedeki zerk ynetimin yetki sahasndan karlm; ardndan Revanduz ile Kysancak da

117 Hdr Gkta, Krtler I, syan ve Tenkil, 3. bs., stanbul, Alan Yaynclk, 1991, s.13.

118 Dodge, a.g.e., s.14-15.

40

Erbile balanmtr. Bylece Sleymaniyedeki zerk ynetimin etki alan bu ehir ve yakn evresinden ibaret kalmtr. Fazla gemeden de Krt ynetimi askeri birlikler zerindeki otoritesini kaybetmitir. ngilizler bylece daha byk anlamdaki bir kalkmann yani milli devletin temeli olacak Sleymaniyedeki enerji younlamasn peyderpey boaltmtr.119 Ayrca, Mahmudun yerine geirebilecekleri bir Krt lider arayna girmi ve Mays 1919da Badatta (Nehrili/emdinlili eyh Ubeydullahn torunlarndan) Seyit Taha ile pazarla oturmulardr. Taha u artlar ileri srmtr: ngiltere mandasnda randan da bir blgeyi iine alacak ekilde Krt devleti kurulmas; genel af ilan; Sryanilerin ve Ermenilerin Krtler iin tehdit olmaktan karlmas; Krt devletine maddi yardm yaplmas.120 ngilizlerin Tahann artlarn kabul edilemez bulduklar, isminin yeniden gndeme gelmemesinden anlalmaktadr.

eyh Mahmud ve evresinin ngilizlerle bozulan ilikileri, d destek arayn balatmtr. Trklerin blgeden karlmasna sevinenler fikrini deitirmi, Trk yanllarnn gc ve propagandas artm, Krt milliyetilii vurgular azalm, Sleymaniyeden sorumlu Binba Soann ynetimine tepkiler artmtr.121

Yapacak bir eyi kalmadn dnen eyh Mahmud dorudan atmaya girerek ngilizlere isteklerini kabul ettireceini dnmtr. Mays 1919da, Pdar aireti bakannn Sleymaniye zerine yrmesini salam ve 300 silahl Krt, ehirdeki 2 bin piyade ve 400 svariden oluan ngiliz gcn etkisiz hale getirmi, ngiliz komutann esir almtr. eyh Mahmud ve mttefik airetler, Halepede de kontrol ele geirmi, Kifri ve Hanekinde kan isyanlarda ngiliz birliklerine stn gelinmitir. nc arpmada ise komutanl bizzat eyh Mahmud yapm fakat Hemevend airetinin yardm ile ngilizlere yenilmitir. Yaral ele geirilen Mahmud Badata

119 Eskander, a.g.m., ss.148-150.

120 M. S. Lazerev, Emperyalizm ve Krt Sorunu 1917-1923, ev. Mehmet Demir, Ankara, t.y., s.71.

121 Hilmi, a.g.e., s.30.

41

gnderilmitir.122 Yarglanp idama mahkm edilmise de cezas 10 yl hapse evrilmi, ardndan Hindistana nakledilmitir. 123

1920 senesi, ABDnin ak denizler, ak pazarlar ve halklarn kendi kaderini tayin hakk gibi ilkelerle tanzim etmeye alt uluslararas dzen ve blgesel yaplandrmalara, ngiltere ve Fransann durumunun byk lde netletii nemli mzakerelere sahne olmutur. ubat 1920 Londra Konferans, Nisan 1920 San Remo Konferans ve nihayet Austos 1920 Sevr Anlamas, ngilterenin Krt politikasn byk lde oturtmutur.

lk olarak, 17 ubat 1920deki Londra Konferansnda Fransa ile Musul meselesinin pazarln yapan ngiltere burann Mezopotamya ile birletirilmesini ve kendi mandasna verilmesini istemi, Fransa ise savan banda blgenin ngilizlere vaat edilmedii gerekesiyle buna direnmitir.124 Ancak 19 Nisan 1920de yaplan San Remo Konferansnda, ngiltere Fransay Musul revizyonu karlnda verdii iki gvenceyle ikna etmitir: (1) Kmr blgesi Ruhrun Fransaya brakld Almanya-Fransa snr hattnn korunmas ve olas Alman saldrsna kar yardm; (2) Musuldaki net petrol retiminin yzde 25inin Fransaya verilmesi gibi Fransann Ortadoudaki petrol pay konusunda kesin gvenceler salanmas. San Remo Konferansnda, ngiltere-Fransa-Rusyann Ortadouyu paylamn ngren ve Rusyann savatan ekilmesinden sonra revize edilen Scykes-Picot Anlamas (1916) esaslar da nihai halini alm ve kabul edilmitir. Buna gre rdn, Irak (Musul dhil) ve Filistin ngiliz mandasna; Suriye ve Lbnan Fransz mandasna braklmtr. San Remoda alnan kararlar 24 Temmuz 1922de MC tarafndan kabul edilecektir.125

122 Hilmi, a.g.e., ss.30-33.

123 Hilmi, a.g.e., s.39.

124 Erol Kuruba, Sevr-Lozan Srecinden 1950lere Krt Sorunun Uluslararas Boyutu ve

Trkiye, Cilt 1, Ankara, Nobel Yayn Datm, 2004, ss.50-53. 125

Nevakivi, a.g.e., s.92, s.245, s.249 ; Benjamin Schwadran, The Middle East Oil and the Great Powers, Kuds, Israel University Pres, 1974, s.199dan aktaran mer Krkolu, Trk-ngiliz likileri, Ankara, A.. S.B.F. Yaynlar, 1978, s.276.

42

10 Austos 1920de imzalanan Sevr Antlamas ise, Musuldaki Krtlerin de geleceini tayin edecek ok nemli hkmler iermitir. Anlamann 62, 63 ve 64. maddelerinde baz koullarn yerine gelmesi halinde 1 yl zarfnda bamszlna kavuacak zerk bir Krdistan kurulmas ngrlmtr. lgili maddeler u ekildeydi:126

Madde 62: Fratn dousunda, ileride saptanacak Ermenistann gney snrnn gneyinde ve 27. maddenin II/2. ve 3. fkralarndaki tanma uygun olarak saptanan Suriye ve Irak ile Trkiye snrnn kuzeyinde, Krtlerin sayca stn bulunduu blgelerin yerel zerkliini, ibu antlamann yrrle konulmasndan balayarak alt ay iinde, stanbulda toplanan ve ngiliz, Fransz ve talyan hkmetlerinden her birinin atad yeden oluan bir komisyon hazrlayacaktr

Madde 63: Osmanl hkmeti, 62. maddede ngrlen birinin ya da tekinin kararlarn, kendisine bildirilmesinden balayarak ay ierisinde kabul etmeyi ve yrrle koymay imdiden ykmlenir.

Madde 64: bu anlamann yrrle konuundan bir yl sonra, 62. maddede belirtilen blgedeki Krtler, bu blgelerdeki nfusun ounluunun Trkiyeden bamsz olmak istediklerini kantlayarak Milletler Cemiyeti Konseyine bavurmalar halinde ve Konsey bu nfusun bu bamszla yetenekli olduu grne varrsa ve bu bamszl onlara tanmay salk verirse, Trkiye, bu tavsiyeye uymay ve bu blgeler zerindeki btn haklarndan ve sfatlarndan vazgemeyi imdiden ykmlenir. Bu vazgemenin ayrntlar balca Mttefik devletlerle Trkiye arasnda yaplacak zel bir szlemeye konu olacaktr. Bu vazgeme gerekleirse ve gerekleecei zaman Krdistann imdiye dek Musul Vilayetinde kalm kesiminde oturan Krtlerin, bu bamsz Krt devletine kendi istekleriyle katlmalarna, balca Mttefik devletlerce hibir kar kta bulunulmayacaktr.

126 Seha Meray ve Osman Olcay, Osmanl mparatorluunun k Belgeleri, Ankara, A..

S.B.F. Yaynlar, 1977, ss.67-68den aktaran Kuruba, a.g.e., s.99.

43

Anlama hkmlerinin Krdistan-Ermenistan snrn ve mandater devleti belirsiz brakt grlmektedir. Ama asl nemli belirsizlik, yani Musuldaki Krtlerin kuzeydekilere katlmlarnn belirsiz bir srece balanm olmasdr.

Baskn Orana gre bu iki belirsizlik, ngilizlerin aslnda bamsz Krt devleti kurulmasna kilitlenmediini gstermektedir. nk bu belirsizliklerin ilki, Osmanl devletindeki Krtlerin bamsz olmak istediklerini kantlayabilmesidir. Fakat bunun nasl olaca belirsizdir. Bir plebisit olmas beklenemezdi; zira ngilizler Krtlere gvenmedikleri iin Musul konusundaki Trk nerisine kar kacaklard. Dolaysyla bamszl kantlayabilecek ynteme yine ngilizler karar vereceklerdi. kinci belirsizlik, MCnin Krt nfusunun bamszla yetenekli olmasna karar verecek olmasyd. Fakat bu sefer de kararn hangi ltlere gre verilecei belirsizdi ve bylesi bir durumda ngilizlerin MCdeki etkilerinin karar tayin etmesi neredeyse kesindi. Sonu olarak, Krtlerin bamszlnn gl bir ihtimal olmad ve kararn tam olarak ngilterenin tasarrufunda olduu sylenebilirdi. Yani Krtlerin bamszl byk lde, ngiltereye ne lde sadakat ve uyum gstereceklerine endekslenmiti.127

Bu tablodan, Sevr Antlamas imzaland sralarda gerek ngiltere mparatorluunun smrgelerindeki i dinamikler gerek uluslararas dzen zerindeki ABD basks gerek Krt topluluklarnn heterojen siyasi davranlar nedeniyle ngiliz karar alclarn kendilerine hareket alan amaya altklar anlalmaktadr. Daha da nemlisi ngilterenin Irakta Krtlerle ilikilerinin birka ay iinde krize srklenmesi, olas bir Krt devletinin ngilterenin kontrolnde gerekleemeyeceini gstermiti. Ayrca Anadoluda balayan Milli Mcadelede (Ermeni tehdidi alglamasnn da etkisiyle) Krtlerin Trklerle kader birliine girdikleri grlyordu. Bu adan,

127 Atay Akdevilolu vd., Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler,

Yorumlar, 1919-1990, der. Baskn Oran, 7. bs., Cilt 1, stanbul, 2003, ss.130-131.

44

ngilterenin Sevr Antlamasnda Musul Krtlerinin geleceini ngiliz politikalarna uyum kapasitesine endekslemesi olduka mantkldr. Nitekim Sleymaniyedeki Krt liderlii, ngilizlerin kendilerine gvenemeyeceini 1919 bitmeden Trklerle ilikiye geerek gstermiti. stelik, Hasan Arfa ve Sipahiolunun dikkat ektikleri zere, Anadoluda kurulacak bir Krt devleti, Iraktaki Krtleri kendisiyle birlemeye sevk edebilirdi.128

Tm bunlara ek olarak, Austos 1920deki Sevr Antlamasndan hemen iki ay nce, San Remo Konferans kararlarna tepki olarak Kerbeladaki ulemann kfirlere kar cihat ilanyla balatt ve Necefli ii din adamlarnn airetleri harekete geirmesiyle Temmuz aynda Orta Frat kaplayan ayaklanmann lkenin te birine yaylmas129 da, ngilterenin iddial bir Krt projesiyle yeni bir ykn altna girmesini zorlatrm olmaldr.

ngilterenin Birinci Dnya Sava sonrasnda Krt devleti dncesinin Musul ve Krt politikasnda neden olduu belirsizlikte, balangta Krt devletinin kurulmasna ilikin baz jeopolitik mlahazalarn da etkili olduu dnlmektedir. Robert Olson, ngliterenin ilk zamanlarda 4 nedenle tampon bir Krt devletine ihtiya duyduunu savunmutur:130

-Anadolu Trkleri ile Orta Asya Trkleri ara