ISBN 9963-607-24-1 ñ Copyright© 2002 ñ ¶·ÓÂ …του Eπιστημονικού και Φιλολογικού Συλλόγου Aμμοχώ-στου, του μεγάλου πνευματικού

ISBN 9963-607-24-1 ñ Copyright© 2002 ñ ¶·ÓÂÈÛÙ‹ÌÈÔ ∫‡ÚÔ˘∫·ÏÏÈfiÏÂˆ˜ 75, Δ.£. 20537, 1678 §Â˘ÎˆÛ›·, ∫‡ÚÔ˜

¶ E P I E X O M E N A

¶ÚÔÏfiÁÈÛÌ· . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

∫˘ÚÈ¿ÎÔ˜ Ã·Ù˙Ë˚ˆ¿ÓÓÔ˘,ª·˝ÛÙˆÚ ÙË˜ ∫˘ÚÈ·Î‹˜ §·ÏÈ¿˜:EÈÛ‹ÁËÛË ÁÈ· ÙÔ ¤ÚÁÔ ÙÔ˘ K˘ÚÈ¿ÎÔ˘ X·Ù˙Ë˚ˆ¿ÓÓÔ˘·fi ÙËÓ AÓ·ÏËÚÒÙÚÈ· K·ıËÁ‹ÙÚÈ· ÕÓÓ· ¶·Ó·ÁÈÒÙÔ˘ - TÚÈ·ÓÙ·Ê˘ÏÏÔÔ‡ÏÔ˘ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

∏ ºÈÏÔÛÔÊ›· ÙÔ˘ ∑‹ÓˆÓÔ˜ ∫ÈÙÈ¤ˆ˜:∞ÓÙÈÊÒÓËÛË ∫˘ÚÈ¿ÎÔ˘ Ã·Ù˙Ë˚ˆ¿ÓÓÔ˘ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

√ ∫ÔÛÌ‹ÙÔÚ·˜ ÙË˜ ºÈÏÔÛÔÊÈÎ‹˜ ™¯ÔÏ‹˜ ∫·ıËÁ. ª. ¶ÈÂÚ‹˜ ‰È·‚¿˙ÂÈ ÙÔ Ê‹ÊÈÛÌ· ÙË˜™¯ÔÏ‹˜

∏ ∞›ıÔ˘Û· ΔÂÏÂÙÒÓ Î·Ù¿ ÙËÓ ·Ó·ÁfiÚÂ˘ÛË. ¢È·ÎÚ›ÓÔÓÙ·È ·fi ·ÚÈÛÙÂÚ¿ ÚÔ˜ Ù· ‰ÂÍÈ¿ ÔÎÔ˜ ª. ΔÚÈ·ÓÙ·Ê˘ÏÏ›‰Ë˜, ¶ÚfiÂ‰ÚÔ˜ ÙÔ˘ ™˘Ì‚Ô˘Ï›Ô˘ ÙÔ˘ ¶·ÓÂÈÛÙËÌ›Ô˘, Ë ∞.ª. Ô ∞Ú¯ÈÂ›-ÛÎÔÔ˜ ∫‡ÚÔ˘ Î.Î. ÃÚ˘ÛfiÛÙÔÌÔ˜, Ë Î· ΔÚÈ·ÓÙ·Ê˘ÏÏ›‰Ë, Ô ‚Ô˘ÏÂ˘Ù‹˜ ÎÔ˜ ∞. ºÈÏ›Ô˘, ÔÎÔ˜ ¡. ∫Ô˘ÙÛÔ‡ Î·È Ô ÎÔ˜ ¶. ª·ÏÏ‹˜, Ì¤ÏÔ˜ ÙÔ˘ ™˘Ì‚Ô˘Ï›Ô˘ ÙÔ˘ ¶·ÓÂÈÛÙËÌ›Ô˘

™ÙÈ˜ 27 I·ÓÔ˘·Ú›Ô˘ 1997 ¤Ï·‚Â ¯ÒÚ· ÛÙËÓ ∞›ıÔ˘Û· ΔÂÏÂÙÒÓ

ÙÔ˘ ¶·ÓÂÈÛÙËÌ›Ô˘ K‡ÚÔ˘ Ë TÂÏÂÙ‹ AÓ·ÁfiÚÂ˘ÛË˜

ÙÔ˘ K˘ÚÈ¿ÎÔ˘ X·Ù˙Ë˚ˆ¿ÓÓÔ˘ ÛÂ ∂›ÙÈÌÔ ¢È‰¿ÎÙÔÚ·

ÙË˜ ºÈÏÔÛÔÊÈÎ‹˜ ™¯ÔÏ‹˜ ÙÔ˘ ¶·ÓÂÈÛÙËÌ›Ô˘ ∫‡ÚÔ˘.

ΔË˜ ™˘ÓÂ‰Ú›·˜ ÚÔ‹‰ÚÂ˘ÛÂ Ô ¶Ú‡Ù·ÓË˜ ÙÔ˘ ¶·ÓÂÈÛÙËÌ›Ô˘

∫·ıËÁËÙ‹˜ ªÈÏÙÈ¿‰Ë˜ Ã·¯ÔÏÈ¿‰Ë˜. ªÔÓ·‰ÈÎfi ı¤Ì· ÛÙËÓ

ËÌÂÚ‹ÛÈ· ‰È¿Ù·ÍË ‹Ù·Ó Ë ·Ó·ÁfiÚÂ˘ÛË ÙÔ˘ Î˘Ú›Ô˘

X·Ù˙Ë˚ˆ¿ÓÓÔ˘ ÛÂ ∂›ÙÈÌÔ ¢È‰¿ÎÙÔÚ·.

∏ ∞Ó·ÏËÚÒÙÚÈ· ∫·ıËÁ‹ÙÚÈ· ÕÓÓ· ¶·Ó·ÁÈÒÙÔ˘ ·ÚÔ˘Û›·ÛÂ

ÙÔ ¤ÚÁÔ Î·È ÙËÓ ÚÔÛˆÈÎfiÙËÙ· ÙÔ˘ ÙÈÌˆÌ¤ÓÔ˘. ∞ÎÔÏÔ‡ıËÛÂ

Ë ·Ó¿ÁÓˆÛË ÙÔ˘ „ËÊ›ÛÌ·ÙÔ˜ ·fi ÙÔÓ ∫ÔÛÌ‹ÙÔÚ· ÙË˜ ™¯ÔÏ‹˜

∫·ıËÁËÙ‹ ªÈ¯¿ÏË ¶ÈÂÚ‹ Î·È Ë ·Ó·ÁfiÚÂ˘ÛË ÙÔ˘ Î˘Ú›Ô˘

X·Ù˙Ë˚ˆ¿ÓÓÔ˘ ÛÂ ∂›ÙÈÌÔ ¢È‰¿ÎÙÔÚ· ·fi ÙÔÓ ¶Ú‡Ù·ÓË

ÙÔ˘ ¶·ÓÂÈÛÙËÌ›Ô˘. ∏ ·Ó·ÁfiÚÂ˘ÛË ¤ÁÈÓÂ ‰È· ÙÔ˘

ÂÎÚÔÛÒÔ˘ ÙÔ˘ ÙÈÌˆÌ¤ÓÔ˘ Î˘Ú›Ô˘ πˆ¿ÓÓË X·Ù˙Ë˚ˆ¿ÓÓÔ˘,

·ÓÂ„ÈÔ‡ ÙÔ˘, ÏfiÁˆ ÛÔ‚·ÚÔ‡ ÚÔ‚Ï‹Ì·ÙÔ˜ ˘ÁÂ›·˜ ÙÔ˘ Î˘Ú›Ô˘

X·Ù˙Ë˚ˆ¿ÓÓÔ˘. ªÂÙ¿ ÙËÓ ·Ú¿‰ÔÛË ÙË˜ ÙË‚¤ÓÓÔ˘ Î·È

ÙÔ˘ „ËÊ›ÛÌ·ÙÔ˜ ÛÙÔÓ ÂÎÚfiÛˆÔ, ‰È·‚¿ÛÙËÎÂ ÂÎ Ì¤ÚÔ˘˜

ÙÔ˘ ÙÈÌˆÌ¤ÓÔ˘ Ë ·ÓÙÈÊÒÓËÛË.

∏ ÙÂÏÂÙ‹ ÙÂÏÂ›ˆÛÂ ÌÂ ÙÔ Î·ÏˆÛfiÚÈÛÌ· ÙÔ˘ Ó¤Ô˘ Â›ÙÈÌÔ˘

Ì¤ÏÔ˘˜ ·fi Ù· ·Î·‰ËÌ·˚Î¿ Ì¤ÏË ÙË˜ ºÈÏÔÛÔÊÈÎ‹˜ ™¯ÔÏ‹˜.

¶ÔÌ‹ ÙˆÓ ·Î·‰ËÌ·˚ÎÒÓ ÙË˜ ™¯ÔÏ‹˜

√ ¶Ú‡Ù·ÓË˜ ÙÔ˘ ¶·ÓÂÈÛÙËÌ›Ô˘ ∫·ıËÁ. ª. Ã·¯ÔÏÈ¿‰Ë˜ ˘Ô‰¤¯ÂÙ·È ÙÔÓ ∞Ú¯ÈÂ›ÛÎÔÔ

9

∂ÈÛ‹ÁËÛË ÁÈ· ÙÔ ¤ÚÁÔ Î·È ÙËÓ ÚÔÛˆÈÎfiÙËÙ· ÙÔ˘K˘ÚÈ¿ÎÔ˘ X·Ù˙Ë˚ˆ¿ÓÓÔ˘ ·fi ÙËÓ AÓ·ÏËÚÒÙÚÈ·K·ıËÁ‹ÙÚÈ· ÕÓÓ· ¶·Ó·ÁÈÒÙÔ˘-TÚÈ·ÓÙ·Ê˘ÏÏÔÔ‡ÏÔ˘

Mακαριώτατε Kύριε YπουργέKύριοι βουλευτέςKύριε Πρόεδρε του Πανεπιστημίου KύπρουKύριε ΠρύτανηKύριοι συνάδελφοιAγαπητοί φοιτητέςKυρίες και κύριοι

Aνέλαβα να παρουσιάσω τον κύριο

Kυριάκο Xατζηιωάννου γνωρίζοντας

ως επιγραφικός το έργο του και έχοντας

ως γλωσσολόγος συχνά ανατρέξει σε

αυτό. Ο τόπος και ο χρόνος που έζησα

και σπούδασα δεν μου επέτρεψαν ως

πρόσφατα να γνωρίσω από κοντά τον

KYPIAKO™ XATZH´øANNOY, MA´™TøP TH™ KY¶PIAKH™ §A§IA™

KYPIAKO™ XATZH´øANOYª∞´™Δøƒ Δ∏™ ∫À¶ƒπ∞∫∏™ §∞§π∞™

10

τιμώμενο, αντίθετα υποθέτω, από τους περισσοτέρους

από σας σε αυτή την αίθουσα. Eξ ου και η αμηχανία μου

καθώς βρέθηκα μ' ένα ξηρό και λίγο σχολαστικό κείμενο

στα χέρια. Ώσπου, ακολουθώντας τον μίτο ενός ποιητή

αυτού του τόπου, εννοώ του αγαπητού Kυριάκου Xαρα-

λαμπίδη, συντοπίτη, προσφιλούς μαθητή και αργότερα

συναδέλφου και φίλου του τιμωμένου, σαν να πλησίασα

και να είδα πιο σφαιρικά τον Άνθρωπο και τον Δάσκαλο

Kυριάκο Xατζηϊωάννου, μαζί αλλά και πέρα από το έργο

του, που έπαιρνε με αυτό τον τρόπο τις σωστές του χωρο-

χρονικές διαστάσεις.

Kι έτσι ξανάγραψα το κείμενό μου από την αρχή.

Όσο για τον τίτλο, μαΐστωρ της κυπριακής λαλιάς,

παραπέμπει βέβαια στον μάστορα και ίστορα, τον μάστρο

της κυπριακής διαλέκτου: το ανώτατο πνευματικό ίδρυμα

αυτού του τόπου τιμά ένα σεμνό και ακαταπόνητο επι-

στήμονα με εξαιρετική παιδεία και πολιτικό ήθος,

ο οποίος επί 70 σχεδόν χρόνια και υπό τις γνωστές, συχνά

εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες που γνώρισε το νησί αυτό,

τιμά την επιστήμη και τον τόπο που γεννήθηκε.

O Kυριάκος Xατζηϊωάννου είδε το φως στην Άχνα της

επαρχίας Aμμοχώστου στις 4 Iουλίου 1909. Σε τρυφερή

ηλικία έμεινε ορφανός από πατέρα. Tον ανάστησε και τον

σπούδασε η μητέρα του.


11

Aπό την εποχή που ήταν μαθητής έδειξε τις οργανωτι-

κές του αρετές ιδρύοντας ήδη από το 1927 το Aναγνωστή-

ριον Nέων Άχνας. Aργότερα πρωτοστάτησε στην ίδρυση

του Eπιστημονικού και Φιλολογικού Συλλόγου Aμμοχώ-

στου, του μεγάλου πνευματικού κέντρου της Kύπρου και

του Eλληνισμού γενικότερα.

Σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Aθηνών και

μετά τον πόλεμο κοινωνική ανθρωπολογία στην Oξφόρδη

ως υπότροφος του Bρετανικού Συμβουλίου. Tράβηξε από

τα πρώτα του βήματα την προσοχή των καθηγητών του,

κυρίως του Kωνσταντίνου Aμάντου, της Bυζαντινής

Iστορίας, του γλωσσολόγου Γεωργίου Aναγνωστόπουλου

και του βυζαντινολόγου και νεοελληνιστή Nικολάου Bέη.

Aναγορεύθηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του

Πανεπιστημίου Aθηνών με τη μελέτη του Περd τ΅ν âν τÉ

MεσαιωνικÉ καd Nεωτέρα KυπριακÉ ξένων γλωσσικ΅ν

στοιχείων που εκδόθηκε στην Aθήνα το 1936 στη σειρά

Byzantinisch-Neugriechische Jahrbücher που διηύθυνε

ο N. Bέης.

Υπηρέτησε επί 32 χρόνια στη Mέση Eκπαίδευση της

Kύπρου ως φιλόλογος, στο Γυμνάσιο της Kερύνειας, στο

Παγκύπριο Γυμνάσιο, στο Διδασκαλικό Kολλέγιο και στο

Γυμνάσιο Mόρφου, τέλος στο A' Γυμνάσιο Aμμοχώστου,

απ' όπου και συνταξιοδοτήθηκε το 1969.


12

Όλοι ανεξαιρέτως όσοι ευτύχησαν να είναι μαθητές

του έχουν να θυμούνται ένα δάσκαλο με ευρύτατη ελληνι-

κή και ανθρωπιστική παιδεία, από κείνη τη μυθική στόφα

των παλιών δασκάλων που σπάνια φαίνεται γεννιούνται

πλέον, με μεταδοτικότητα και πνεύμα. Ένα δάσκαλο με

δημοκρατική συνείδηση και αγάπη για την ελευθερία, που

αγαπούσε το διάλογο και τον αντίλογο και ήξερε να ακού-

ει και να μαθαίνει από τους μαθητές του.

Όπως θα περίμενε κανείς από τέτοιο εκπαιδευτικό,

έλαβε ενεργό μέρος στον απελευθερωτικό αγώνα 1955-

1959. Διετέλεσε πρόεδρος του Eνιαίου Aρραγούς Eθνικού

Mετώπου (E.A.E.M.) της πόλεως και επαρχίας Aμμοχώ-

στου. Eξέδιδε τις προκηρύξεις της E.O.K.A. στην ίδια

επαρχία και το περιοδικό \Eγερτήριον Σάλπισμα για τη

διαπαιδαγώγηση της Aλκίμου Nεολαίας της E.O.K.A.

(A.N.E.). Mαθητές του ήταν μεταξύ άλλων ο Γρηγόρης

Aυξεντίου και ο Kυριάκος Mάτσης· ποια μεγαλύτερη τιμή

θα μπορούσε να έχει Έλληνας δάσκαλος;

Για τον Kυριάκο Xαραλαμπίδη ο Γιώργος Φιλίππου

Πιερίδης και ο Kυριάκος Xατζηϊωάννου ήσαν οι δύο

"Aγαθοδαίμονες" αυτής της περίφημης πόλης που πολλοί

από σας ζήσατε, εννοώ της Aμμοχώστου. Aντιγράφω από

τη συλλογή του πρώτου Aμμόχωστος Bασιλεύουσα1 το

ποίημα "Mάθημα Aρχαιολογίας" που περιγράφει τα


13

βήματα του νεαρού Kυριάκου από την Άχνα - μαθητή

τότε, το 1958 - δίπλα στο δάσκαλό του, Kυριάκο από την

Άχνα:

(...)

Mια μέρα πήγαμε ως εκεί· μαζί μας (τούμπα Σαλαμίνας)

ο Δόκτωρ Xατζηϊωάννου - η θάλασσα ήτανε στο κύμα.

Xαμογελούσε στο πλατύ καπέλο του

και πού να φανταστεί, και μεις μαζί του,

ότι σε δεκαέξι χρόνια (και πολλά δεν είναι)

θα παίρναμε ραβδί της προσφυγιάς

(...)

Aστείο μου φαίνεται, φίλε καλέ, ίσως τώρα:

Eσύ να λες "να ζήσω, να τελειώσω

το έργο μου, φυλάγω τη ζωή μου"

κι εγώ να συλλογιέμαι τα που πέρασαν.

Nα συλλογιέμαι τα χωρίς κεφάλια

χοντρά μα κι ερημόκλειστα Pωμαίων αγάλματα

στο γυμναστήριο να κοιτάν από παντού ένα δείχτη

- του Aττίλα, λένε, χέρι που ήταν - τώρα πια το ξέρουμε,

μα τότε, συ, μες στο πλατύγυρο χαμόγελό σου

σκεπάζοντας την τούμπα με τα βήματά μας


14

που έκρυβε ποτάμιες θεότητες και δαφνώνες

και ζώα γλυκά και τόξα, μας φανέρωνες

ότι στου Δία την πόλη μπήκαμε για λίγο.

Για λίγο και για πάντα.

Kάτι ξέρει ο χρόνος.

(...)

Mε την ανεξαρτησία, επί Mακαρίου, του προσφέρθη-

καν υψηλές κυβερνητικές θέσεις, τις οποίες αποποιήθηκε.

Mόνο κατά την περίοδο 1960-1963 διετέλεσε πρέσβης της

Kυπριακής Δημοκρατίας στην Aίγυπτο και μετά επέστρε-

ψε στην Eκπαίδευση και στα χαρτιά του.

Θεματικά στο επιστημονικό του έργο (Bλ. Eπίμετρο)

διακρίνονται τρεις κύριοι τομείς, η κυπριακή διαλεκτολο-

γία (αρχαία, μεσαιωνική και νεότερη), η κυπριακή ιστορία

και η λαογραφία. Aναλυτικότερα, ένα μέρος του επιστη-

μονικού του έργου καταλαμβάνουν οι χρήσιμες πάντα

βιβλιογραφικές του μελέτες για γλωσσικά και λαογραφι-

κά θέματα της Kύπρου. Tο μεγαλύτερο σε όγκο έργο του

είναι η συγκέντρωση, καταγραφή, ταξινόμηση, έκδοση ή

επανέκδοση, μετάφραση και σχολιασμός κειμένων που

αναφέρονται αμέσως ή εμμέσως στην Kύπρο της αρχαίας,

της βυζαντινής και της νεότερης περιόδου. Yπάρχει πλέον

η βάση για κάθε είδους μελέτη σε ποικίλους τομείς της


15

κυπρολογίας, όπως η υπό την ευρύτερη έννοια ιστορία

του νησιού, η διαλεκτολογία, ο λαϊκός πολιτισμός του, η

φιλοσοφική σκέψη που αναπτύχθηκε σε αυτό, η αρχαία

ιατρική και η φαρμακολογία, ο αρχαίος και νεότερος θρη-

σκευτικός βίος, η ιστορική γεωγραφία – κι αυτό είναι έργο

του Kυριάκου Xατζηϊωάννου.

Bέβαια στους τομείς τους δικούς μας η εξαντλητική

συγκέντρωση, ο διεισδυτικός σχολιασμός και η σύνθεση

των μαρτυριών για μια συγκεκριμένη περιοχή και εποχή

του αρχαίου κόσμου δεν είναι κάτι ασυνήθιστο. Ωστόσο η

προσφορά του κου Xατζηϊωάννου στον τόπο του είναι

ότι κατόρθωσε να συγκεντρώσει ένα τεράστιο υλικό το

οποίο είναι μια ουσιαστική συμβολή και πολύτιμη βάση

για περαιτέρω μελέτες. Kι αν αυτού του είδους συγκέ-

ντρωση πηγών είναι σχετικά εύκολη υπόθεση στην εποχή

των υπολογιστών, σε μια μεγάλη πόλη με παλαιές και

πλούσιες αρχαιολογικές βιβλιοθήκες, αντιλαμβάνεσθε τον

μόχθο και τις δυσκολίες ενός τέτοιου εγχειρήματος πριν

από εξήντα σχεδόν χρόνια στην Aμμόχωστο και από ένα

λειτουργό της – επιτρέψτε μου τη μεταφορά – "μαχομένης

εκπαίδευσης" με τις στίβες των εκθέσεων για διόρθωση

και την περίσπαση από τον Ξενοφώντα στον Παλαμά. Kαι

βεβαίως, μετά, τον πόλεμο και την προσφυγιά.


16

Όπως είναι αναμενόμενο, αναφέρομαι κυρίως στο

μεγάλο – κυριολεκτικώς και μεταφορικώς – έργο ζωής

του ανδρός, την \Aρχαία Kύπρο ε¨ς τaς Êλληνικaς

Πηγάς, σε οκτώ τόμους, που εξεδόθη ανάμεσα στα έτη

1971-1992 και περιλαμβάνει τις παντοειδείς μαρτυρίες

για τη νήσο και για τους κατοίκους της ως την ύστερη

αρχαιότητα. Δεν πρέπει όμως να παραγνωρισθεί και η

έκδοση κειμένων σημαντικών για το θρησκευτικό βίο, την

ιστορία και τη γλώσσα της εποχής, κυρίως του Bίου τοÜ

Âγίου \Iωάννου τοÜ \Eλεήμονος, •πό Λεοντίου, \Eπισκό-

που Nεαπόλεως Kύπρου, με εισαγωγή, μετάφραση, σχό-

λια και λεξιλόγιο του συγγραφέα. Aναφέρομαι επίσης

στις καταγραφές με νεοελληνική μετάφραση και σχολια-

σμό των κυπριακών μύθων, παραμυθιών, παραδόσεων,

τραγουδιών και εξορκισμών της μεσαιωνικής και της νεό-

τερης περιόδου, κείμενα στα οποία ο Kυριάκος Xατζηϊω-

άννου έσκυψε με περισσή αγάπη. Σε αυτά προσπάθησε να

εντοπίσει στοιχεία που επεβίωναν από την αρχαία ή τη

βυζαντινή περίοδο μέσω της προφορικής λαϊκής παράδο-

σης.

H σημαντικότερη όμως προσφορά του κου Xατζηϊω-

άννου – τουλάχιστον στα μάτια ενός γλωσσολόγου – είναι

οι λεξιλογικές του μελέτες. Συγκέντρωση, ετυμολόγηση

και σχολιασμός των κυπριακών γλωσσ΅ν που παραδίδο-


17

νται από τους αρχαίους συγγραφείς, δηλαδή των διαλε-

κτικών λέξεων, αλλά και συγκέντρωση και μελέτη των

μεσαιωνικών και νεοτέρων διαλεκτικών όρων. Aποκορύ-

φωμα αυτής της προσφοράς είναι το \Eτυμολογικe Λεξικe

τÉς ïμιλουμένης KυπριακÉς Διαλέκτου. Îστορία, Êρμη-

νεία καd Φωνητικc τ΅ν λέξεων μb τοπωνυμικe παράρτημα,

που κυκλοφόρησε το 1996. Oι περί την γλώσσαν ασχο-

λούμενοι γνωρίζουν πόσο ολισθηρό είναι το έδαφος της

ετυμολόγησης, ιδιαίτερα των διαλεκτικών τύπων· αλλά

όλοι όσοι χρησιμοποιήσαμε αυτό το λεξικό, διαλεκτόφω-

νοι και μη, είχαμε τη βεβαιότητα ενός πολύτιμου εργαλεί-

ου για την επιστήμη μας.

Aσφαλώς, η ενασχόληση του K. Xατζηϊωάννου με το

κυπριακό λεξιλόγιο δεν περιορίζεται στο προαναφερθέν

λεξικό. Στα παλαιά δάνεια της κυπριακής έχει αφιερώσει

μονογραφίες και άρθρα, κυρίως το Περd τ΅ν âν τÉ Mεσαι-

ωνικÉ καd Nεωτέρα KυπριακÉ ξένων γλωσσικ΅ν στοι-

χείων 2 και στους τρεις τόμους των âν ΔιασπορÄ (όπου

συγκεντρώνονται άρθρα και ανακοινώσεις του σε συνέ-

δρια). Eίναι σημαντικό να υπογραμμισθεί ότι ετυμολογή-

σεις του έχουν γίνει αποδεκτές στα εγκυρότερα λεξικά της

ελληνικής.

Ένας άλλος τομέας ενασχόλησης του κου Xατζηϊωάν-

νου είναι γενικότερα θέματα της κυπριακής διαλέκτου,


18

αρχαίας, μεσαιωνικής και νεότερης. Φωνητικά και μορ-

φολογικά χαρακτηριστικά της κυπριακής, διαχρονική εξέ-

ταση ορισμένων φαινομένων, συγκεντρώνουν την προσο-

χή του. Eίναι γεγονός ότι ασχολήθηκε με επάρκεια με όλες

τις φάσεις τις κυπριακής και ίσως είναι ένας από τους

τελευταίους επιγόνους αυτής της σπάνιας πια Tέχνης σε

μια εποχή απόλυτης εξειδίκευσης.

Για να δώσω ένα στοιχείο απολύτως ενδεικτικό για το

πάθος του για δουλειά θα παραθέσω δύο αποσπάσματα

από τις εισαγωγές του στον A' και τον B' ημίτομο του Γ'

τόμου της \Aρχαίας Kύπρου, γραμμένες τον Aπρίλιο του

1975 και τον Φεβρουάριο του 1977 αντίστοιχα:

"^H âκτύπωσις τοÜ τόμου τούτου •πÉρξε πολf περιπε-

τειώδης. Kατ' αéτcν διενεργήθη τe âγκληματικeν Πρα-

ξικόπημα τÉς ÊλληνικÉς Xούντας κατa τοÜ âθνάρχου

Mακαρίου καd ½ς συνέχεια αéτοÜ ™ βάρβαρος ε¨σβολc

ε¨ς Kύπρον. Ta TυπογραφεÖα ZαβαλλÉ ε•ρίσκοντο 50

μόνον μέτρα μακρaν τ΅ν Tουρκικ΅ν γραμμ΅ν. Mέχρι

τότε εrχε τελειώσει ™ εκτύπωσις καd διόρθωσις μόνον

τοÜ àρχαίου κειμένου. Kανεdς δbν âγνώριζεν âaν μέσα

ε¨ς τοfς àεροπορικοfς βομβαρδισμοfς καd τa Tουρ-

κικa πυρa θa âσώζετο τίποτε. Kαd ¬μως μέσα ε¨ς αéτcν

τcν σύγχυσιν καd τοfς μυρίους κινδύνους τ΅ν μαχ΅ν ™

Διεύθυνσις καd τe προσωπικeν τοÜ Tυπογραφείου


19

ε¨ργάσθησαν •περανθρώπως καd öσωσαν ùχι μόνον τe

âκτυπωθbν àρχαÖον κείμενον àλλa καd τa àποσταλέντα

χειρόγραφα τÉς μεταφράσεως. Πρeς αéτοfς âκφράζω

θερμοτάτας εéχαριστίας.

Te •πόλοιπον μέρος τÉς μεταφράσεως âγίνετο κάτω

àπe ¨σχυροfς àεροπορικοfς βομβαρδισμοfς τÉς

\Aμμοχώστου καd âν΅ qτο ≤τοιμον καd αéτe πρeς àπο-

στολcν ε¨ς τe TυπογραφεÖον, âνεφανίσθησαν τa Tουρ-

κικa τάνκς πρe τ΅ν πυλ΅ν τÉς πόλεως. Ô συγγραφεfς

δbν εrχε τeν καιρeν j τcν διάθεσιν νa σκεφθ÷É τa χειρό-

γραφά του. (...) Kαd öφευγεν âσπευσμένως διa νa σωθ÷É

καd αéτeς καd ™ ο¨κογένειά του àπe τcν Tουρκικcν

βαρβαρότητα.

^H \Aμμόχωστος κατελήφθη •πe τ΅ν Tούρκων καd ï

συγγραφεfς âγκαθίστατο τελικ΅ς âν Λεμεσ÷΅ ½ς πρό-

σφυξ àναμένων νοσταλγικa τcν âπάνοδον ε¨ς τcν

πόλιν του, τcν ïποίαν οî TοÜρκοι διέδιδον ¬τι θa

παρεχώρουν ½ς δεÖγμα καλÉς θελήσεως. ≠Oταν ¬μως

οî Tουρκοκύπριοι àντd τούτου àνεκήρυξαν "κρατί-

διον" ε¨ς τcν καταληφθεÖσαν Kύπρον, ï συγγραφεfς

âβεβαιώθη ¬τι ™ λύσις τοÜ KυπριακοÜ àπεμακρύνθη

àκόμη περισσότερον καd διa νa μc àφήσ÷η ™μιτελÉ τeν

τόμον, παρ' ¬λας τaς δυσκολίας τaς ïποίας εrχεν, âπε-

ξειργάσθη âκ δευτέρου τcν μετάφρασιν" 3.


20

"Mετa τcν àπώλεια ïλόκληρης τÉς Bιβλιοθήκης καd

τ΅ν χειρογράφων μου, βρέθηκα πρeς στιγμc σb àπό-

γνωση, iν θa μποροÜσα νa συνεχίσω τc σύνθεση τοÜ

öργου τούτου. Ta χειρόγραφά μου, ποf τόσο πολf

φρόντισε νa ξαναρθοÜν στa χέρια μου ï φίλτατος

àρχαιολόγος καθηγητcς Claude F. A. Schaeffer, àντd

στa δικά μου, πÉγαν στa χέρια μιÄς TουρκικÉς àπο-

στολÉς, ποf μπÉκε στe σπίτι μου στcν \Aμμόχωστο

στdς 2 Σεπτεμβρίου τοÜ 1975 καd τa παρέλαβε "à fin de

protection" ¬πως öγραφε ï κ. Hikmet Gürçay,

Γενικeς Διευθυντcς \Aρχαιοτήτων καd Mουσείων τÉς

Tουρκίας.

‰Eκτοτε, παρ' ¬λες τbς âκκλήσεις τοÜ Kαθηγ. Schaeffer

¬πως τοÜ àποσταλοÜν τa χειρόγραφα γιa νa μοÜ τa

στείλ÷η, καd τdς âνέργειες τοÜ àντιπροσώπου τÉς

Unesco Î. Dalibard, ¬πως τοÜ δοθοÜν γιa νa μοÜ τa

φέρ÷η, ™ àπάντηση καd στdς δυe περιπτώσεις •πÉρξε

âπίμονα àρνητική" 4.

Πρόσφυγας μετά την τουρκική εισβολή του 1974, προ-

σπαθεί να ριζώσει σε ένα σπίτι με τριανταφυλλιές, στη

Λεμεσό αυτή τη φορά, και κατάφερε να εργάζεται παρα-

γωγικά ως σήμερα.


21

O κος Xατζηϊωάννου ασχολήθηκε και με τη Λογοτε-

χνία. Eξέδωσε τις ποιητικές συλλογές Mυθίαμβοι (Λευ-

κωσία 1987), \Ωδc Nοσταλγίας. \Aφιέρωμα στcν \Aμμόχω-

στο (Λευκωσία 1993), ^H 9η \Iουλίου 1821 âν Kύπρω. Δρα-

ματοποίησις τοÜ ποιήματος τοÜ Bασίλη Mιχαηλίδη μb

Προλεγόμενα καd Γλωσσάριο, \Aμμόχωστος 1960 (Λευκω-

σία 19932) εντάσσεται στον ευρύτερο κύκλο των λογοτε-

χνικών-φιλολογικών του ενδιαφερόντων.

Για τη μακροχρόνια προσφορά του τιμήθηκε με πολλές

διακρίσεις· μνημονεύω χαρακτηριστικά, καθώς ο κατάλο-

γος είναι εξαιρετικά μακρύς:

- Aντεπιστέλλον Mέλος της Aκαδημίας Aθηνών,

- Tακτικός Eταίρος της εν Aθήναις Eπιστημονικής

Eταιρείας,

- Eταίρος της εν Aθήναις Λαογραφικής Eταιρείας,

- Aντεπιστέλλον Mέλος της Eταιρείας Bυζαντινών

Σπουδών,

- Eταίρος του Bασιλικού Aνθρωπολογικού Iνστιτού-

του της Mεγάλης Bρετανίας και Iρλανδίας,

- Συνεργάτης του Διεθνούς Kέντρου Διαλεκτολογίας

στο Kαθολικό Πανεπιστήμιο της Λουβαίν,


22

- Mέλος της Eταιρείας Kυπριακών Σπουδών,

Έχει λάβει επίσης:

- Bραβείο της Aκαδημίας Aθηνών,

- Bραβείο Γραμμάτων και Tεχνών Kυπριακής Δημο-

κρατίας (1993)

- Bραβείο Γραμμάτων του Eλληνικού Πνευματικού

Oμίλου Kύπρου (1977).

- Tον Mεγάλο Aστέρα της Hνωμένης Aραβικής Δημο-

κρατίας

- Xρυσό Mετάλλιο της πόλεως Λεμεσού·

Για τη συνολική του προσφορά έχει τιμηθεί σε ειδικές

τελετές, από τους παλαιούς του μαθητές (Aρχαίο Θέατρο

Kουρίου, Tετάρτη 5 Iουλίου 1989)5 και από το Πανεπι-

στήμιο Aθηνών (Aθήνα, 26-28 Aπριλίου 1990)6.

Aυτός είναι ο άνθρωπος που το Πανεπιστήμιο Kύπρου

τιμά απόψε. Eπιστήμων, Δάσκαλος, Πατριώτης και Έλλη-

νας, όλα συζευγμένα αρμονικά ώστε όλοι να μιλούν στον

μαρτυρικό τούτο τόπο με σεβασμό και αγάπη γι' αυτόν.


23

Σεβαστέ και αγαπητέ κύριε Xατζηϊωάννου.

Λυπούμαι πολύ που η κατάσταση της υγείας σας δεν

σας επέτρεψε να διανύσετε την απόσταση ως τη Λευκωσία

για να παρευρεθείτε στην αποψινή εκδήλωση προς τιμή

σας που διοργάνωσε το ανώτατο πνευματικό ίδρυμα της

Kύπρου, αναγνωρίζοντας την πολυποίκιλη προσφορά

σας στον τόπο και την επιστήμη· λυπούμαι όμως περισ-

σότερο που δεν μπορούμε να στείλουμε αυτήν την περγα-

μηνή στο σπίτι σας, στην οδό Aγίου Σπυρίδωνος 6, στην

Aμμόχωστο. O Θεός να σας δώσει μέρες πολλές ακόμα

για να δείτε το επόμενο βιβλίο σας τυπωμένο εκεί.

Oι τριανταφυλλιές σας, λέω, θα έχουν μείνει απότιστες.


24

Y™TEPO°PAºO

Mετά το Λεξικό δούλευε τη Γραμματική της ομιλουμέ-

νης κυπριακής διαλέκτου. "Eάν γελάσω του Θεού και

ζήσω ακόμα ένα χρόνο, θα ετοιμάσω και το Συντακτικό",

έλεγε. H ανησυχία του να τελειώσει τα έργα αυτά ήταν

έκδηλη σε όλες τις συνεντεύξεις που έδινε τα τελευταία

χρόνια σε κυπριακές και ελλαδικές εφημερίδες, στις φιλι-

κές συζητήσεις. "Έτσι να ποταβριστώ και θα πιάσω τα

ενενήντα. Eίμαι 89 ετών" έλεγε σε συνέντευξή του στον

Aντ. Mακρίδη7, αειθαλής ο Kυριάκος Xατζηϊωάννου στις

14.9.1997. Πέθανε ένα περίπου μήνα αφού είχε παραδώσει

στον εκδότη κο Γιώργο Xριστοδούλου το χειρόγραφο της

Γραμματικής του, την αυγή της 7ης Oκτωβρίου 1997, την

ώρα που εργαζόταν στο σπίτι του, πλήρης ημερών.


25

E¶IMETPO

EÚÁÔÁÚ·Ê›· ÙÔ˘ K˘ÚÈ¿ÎÔ˘ X·Ù˙Ë˚ˆ¿ÓÓÔ˘ 8

- Bιβλιογραφία τÉς KυπριακÉς Λαογραφίας καd Γλωσσολογίας(Σύγχρονης Γλώσσας), Λευκωσία 1933

- Περd τ΅ν âν τÉ MεσαιωνικÉ καd Nεωτέρα KυπριακÉ ξένωνγλωσσικ΅ν στοιχείων, \AθÉναι 1936 (Λευκωσία 19912)

- Kυπριακοd MÜθοι, Λευκωσία 1948

- Kυπριακa Διαλεκτικa Kείμενα. \Aνθολόγηση-Kριτική-\Eπιμέλεια-^Yπομνήματα - Γλωσσάριο, \Aμμόχωστος 1961

- Ta âν ΔιασπορÄ A΄ τ΅ν âτ΅ν 1933-1969, Λευκωσία 1969 (19902)

- ^H àρχαία Kύπρος ε¨ς τaς Êλληνικaς Πηγάς (τόμοι 8), Λευκωσία1971-1992

Tόμος A': Ta Θρυλούμενα, Îστορία καd \Eθνολογία àπe τ΅νπροϊστορικ΅ν χρόνων μέχρι τοÜ 395 μ.X., 1971 (Aνατύπ. 1985)

Tόμος B': Mυθολογία καd Θρησκεία-Γεωγραφία καd Γεωλογία,1973 (Aνατύπ. 1985)

Tόμος Γ.α': Γράμματα-\EπιστÉμαι (\Iατρική)-Tέχναι, àπe τ΅νÔμηρικ΅ν χρόνων μέχρι τοÜ 395 μ.X., 1975

Tόμος Γ.β': Kυπρίων Γλ΅σσαι, 1977

Tόμος Δ.α': Συμπληρώματα âκ τ΅ν ëλληνικ΅ν âπιγραφ΅ν καd τ΅νλατινικ΅ν κειμένων, 1980

Tόμος Δ.β': Προλεγόμενα καd σημειώσεις ε¨ς τaς ëλληνικaςâπιγραφaς καd τa λατινικa κείμενα, 1980

Tόμος E': Γενικαd συντομογραφίαι - Γενικa συμπληρωματικά -Σχόλια κατ' âπιλογήν - Γενικοd πίνακες çνομάτων καd πραγμάτων- Xάρται, 1983

Tόμος ΣT': Συμπληρώματα ε¨ς τa κείμενα-Kριτικa σχόλια-Mονογραφίες: Zήνων ï Kιτιεύς - Kλέαρχος ï Σολεύς - ≠AγιοςΛάζαρος, Λευκωσία 1992

- European Anecdotes and Jests, Kοπεγχάγη 1972

- Ta âν ΔιασπορÄ B΄ τÉς δεκαετίας 1969-1979, Λευκωσία 1979

- Λαογραφικa Kύπρου, Λευκωσία 1984

- Λεοντίου, \Eπισκόπου Nεαπόλεως Kύπρου, Bίος τοÜ Âγίου\Iωάννου τοÜ \Eλεήμονος. E¨σαγωγή - Mετάφραση - Σχόλια -Λεξιλόγιο, Λευκωσία 1988


26

- Ta âν ΔιασπορÄ Γ΄ τÉς δεκαετίας 1979-1989 (Tόμος τιμητικeς στaçγδοντάχρονα τοÜ συγγραφέα), Λευκωσία 1989

- ^H Mεσαιωνικc Kύπρος. Θεσμοί - Ποίηση - Διάλεκτος - Λαογραφία,Λευκωσία 1993

- \Eτυμολογικe Λεξικe τÉς ïμιλουμένης KυπριακÉς Διαλέκτου.Îστορία, Êρμηνεία καd Φωνητικc τ΅ν λέξεων μb τοπωνυμικeπαράρτημα, Λευκωσία 1996

- Γραμματικc τÉς ïμιλουμένης KυπριακÉς Διαλέκτου. Mbâτυμολογικe προσάρτημα, Λευκωσία 1999

¶APA¶OM¶E™

1. Aθήνα 1982, σελ. 22-23, βλ. και σημ. σελ. 136-137.

2. AθÉναι 1936 (Λευκωσία 19912).

3. AKEΠ τ. Γ.α', Λευκωσία 1975, Πρόλογος, σελ. ιβ'.

4. AKEΠ τ. Γ.β', Λευκωσία 1977, Πρόλογος, σελ. θ-ι'.

5. Όγδοντάχρονα Kυριάκου Xατζηϊωάννου. Te Πρόγραμμα τÉςâκδήλωσης καd οî χαιρετισμοί, Λευκωσία 1992.

6. Tο Πανεπιστήμιο Aθηνών και η Kύπρος (Kυπριακά B'), Aθήνα1993, σελ. 67-95 (παρουσίαση του έργου και της προσωπικότηταςτου τιμωμένου από τον Kαθηγ. κον A. Bοσκό, σελ. 67-71), "Tογλωσσολογικό έργο του κ. Xατζηϊωάννου", από την Kαθηγήτριακα Δ. Θεοφανοπούλου-Kοντού, σελ. 73-80).

7. Eφημερίδα "H Σημερινή", σελ. 10.

8. O κατάλογος αυτός περιλαμβάνει τις σημαντικότερες μονογραφίεςκαι τις συλλογές άρθρων σε περιοδικά ή ανακοινώσεών του σεπρακτικά επιστημονικών συνεδρίων.

27

∞ÓÙÈÊÒÓËÛË Î. ∫˘ÚÈ¿ÎÔ˘ Ã·Ù˙Ë˚ˆ¿ÓÓÔ˘.*¢È·‚¿ÛÙËÎÂ ·fi ÙÔÓ Î. °È¿ÓÓË Ã·Ù˙Ë˚ˆ¿ÓÓÔ˘

\Eπιτρέψατέ μου νa σÄς διαβάσω τe

κείμενο τοÜ τιμωμένου γι’ αéτc τcν

τιμητικc âκδήλωση, ποf àναφέρεται στc

φιλοσοφία τοÜ Zήνωνος τοÜ Kιτιέως,

âπιλεκτικά, μb πολλc συντομία.

Ô Zήνων ï Kιτιεfς öγινε φιλόσοφος

àπe μιaν εéοίωνη σύμπτωση. Στc νεαρά

του ™λικία ï Zήνων àκολούθησε τe

âπάγγελμα τοÜ πατέρα του καd καταγι-

νόταν κι’ αéτeς μb τe âμπόριο, àλλa

σ’ ≤να του ταξίδι ναυάγησε καd βγÉκε

στeν ΠειραιÄ. \Aπe τeν ΠειραιÄ πÉγε

στdς \AθÉνες καd κάθησε σ’ ëνeς βιβλιο-

πώλη, ποf διάβαζε âκείνη τc στιγμή, τa

\Aπομνημονεύματα τοÜ Ξενοφ΅ντος,

καd τόσο γοητεύτηκε, œστε τeν ρώτηξε

H ºI§O™OºIA TOY ZHNøNO™ TOY KITIEø™

* ¢È·ÙËÚ‹ıËÎÂ Ë ÔÚıÔÁÚ·Ê›· ÙÔ˘ ¯ÂÈÚÔÁÚ¿ÊÔ˘ ÙÔ˘ ÙÈÌˆÌ¤ÓÔ˘

28

«ποÜ διατρίβουσιν οî τοιοÜτοι ôνδρες». \Eκείνη τcν œρα,

περνοÜσε àπ’ âκεÖ ï κυνικeς φιλόσοφος Kράτης, τeν öδει-

ξε ï βιβλιοπώλης καd τοÜ ’πε: «τούτω παρακολούθησον».

‰Eτσι ï Zήνων öγινε μαθητcς τοÜ Kράτητος, àλλa

àργότερα καd ôλλων φιλοσόφων τÉς âποχÉς. ‰Aρχισε

¬μως νa μελετÄ καd τa συγγράμματα τ΅ν παλαιοτέρων

φιλοσόφων καd ¨δίως τοÜ ^Hρακλείτου. Te ναυάγιο τοÜ

Zήνωνος •πÉρξε ™ àφορμc τÉς στροφÉς του àπe τe âμπό-

ριο στc φιλοσοφία, ποf τc θεωροÜσε ½ς «τe ≈ψιστον àγα-

θόν». Γι’ αéτe εrπε καd τe περίφημο àπόφθεγμα «νÜν

εéπλόηκα, ¬τε νεναυάγηκα», δηλ. «τώρα öχω κάμει καλe

ταξίδι, ποf öχω ναυαγήσει».

Ô Zήνων ôρχισε νa ëδραιώνη δικό του φιλοσοφικe

σύστημα διαιρώντας το σb τρία μέρη: τe Λογικόν, τe

Φυσικeν καd τe \Hθικόν, àλλa τe ≤να μέρος δbν ξεχώριζε

παντελ΅ς àπe τe ôλλο.

Te Λογικeν qταν αéτe ποf πραγματευόταν τeν λόγον

καd τe διαιροÜσε στcν Pητορικcν καd τcν Διαλεκτικήν, καd

öκαμνε μιaν âκτενÉ àνάλυσιν τÉς καθεμιÄς. \Aλλa στe

μέρος αéτe âξέταζε καd τdς ψυχικbς λειτουργίες καd δημι-

ούργησε τοfς ¬ρους φαντασία καd καταληπτικc φαντα-

σία. Tcν φαντασία τcν œριζε ½ς «τύπωσιν âν ψυχFÉ» δηλ.

½ς ≤να àποτύπωμα μέσα στcν ψυχή, àλλa ùχι σ’ ïλόκλη-

H ºI§O™OºIA TOYZHNøNO™ TOY KITIEø™

29

ρη τcν ψυχή, παρa σ’ ≤να της «μόριον» καd τοÜτο εrναι τe

™γεμονικόν, γιa τe ïποÖο θa μιλήσουμε àργότερα.

Êπομένως ï ¬ρος φαντασία ¨σοδυναμεÖ μb μιaν

ε¨κόνα, μιaν παράσταση, ποf σχηματίζεται στcν ψυχή,

¬ταν ≤να àντικείμενο âπιδράση πάνω στa α¨σθητήριά μας

ùργανα καd δημιουργεÖται αéτe ποf àποκαλοÜμε α€σθημα.

Kαταληπτικc φαντασία πάλι εrναι μιa âναργcς παρά-

σταση. Ô Zήνων συνήθιζε νa παριστάνη τcν μbν φαντα-

σία μ’ ≤να χέρι μb àνοικτa δάκτυλα, τcν δb καταληπτικcν

φαντασίαν μb σφιγμένα δάκτυλα σb γρονθιά.

\Eδ΅ πρέπει νa àναφέρουμε π΅ς àντιλαμβάνεται ï

Zήνων τdς «\Iδέες» τοÜ Πλάτωνος. Ô Πλάτων âδογμάτιζε

¬τι «αî \Iδέαι» εrναι τa πρότυπα τ΅ν ùντων, ¬τι εrναι «τa

ùντως ùντα», δηλ. τa πραγματικa ùντα.

Ô Zήνων διδάσκει ¬τι «αî \Iδέαι» δbν εrναι πραγμα-

τικa ùντα, àλλa «âννοήματα», δηλ. êπλ΅ς ïμοιώματα τ΅ν

ùντων, ïμοιώματα τ΅ν àντικειμένων, ποf öμειναν μέσα

στeν νοÜ μας, âν–ν΅, γι’ αéτe àποκαλοÜνται âν–νοήματα,

¬πως ïμοιώματα àνθρώπων, ¥ππων κτλ., ποf τa àντικεί-

μενα αéτa •πέπεσαν στdς α¨σθήσεις μας, σχηματίσθηκαν

τa ïμοιώματά τους στeν νοÜ μας καd τa ξαναπλάθουμε.

Êπομένως âννοήματα εrναι ¬ρος τοÜ Zήνωνος, ποf âμεÖς


30

μποροÜμε νa τeν àποδώσουμε μb τeν ¬ρον öννοιαι, ποf

âτυμολογικa ï ≤νας ¬ρος εrναι €διος μb τeν ôλλον.

Στe Φυσικeν μέρος τÉς φιλοσοφίας ï Zήνων πραγ-

ματεύεται περd τÉς «àρχÉς τ΅ν ¬λων καd τÉς οéσίας τ΅ν

ùντων». «\Aρχαd τ΅ν πάντων», λέγει, εrναι ï θεeς καd ™

≈λη, ποf συνυπάρχουν, àλλa ï θεeς εrναι τe «ποιοÜν»,

αéτe ποf δημιουργεÖ, âν΅ ™ ≈λη εrναι τe «ποιούμενον» j

τe «πάσχον». Mέσα σ’ αéτcν τcν ≈λη βρίσκεται ï λόγος,

δηλ. τe λογικό, τe δημιουργικό στοιχεÖο, τe «ποιοÜν», ποf

εrναι ï θεός. Ô θεός, ποf εrναι α¨ώνιος, δημιουργεÖ τe

καθετd «διa πάσης αéτÉς τÉς ≈λης» δηλ. μέσα àπe ¬λην

αéτcν τcν ≈λην καd μb αéτcν ¬λην τcν ≈λην.

^H ≈λη εrναι καd αéτc α¨ώνια καd δbν γίνεται οûτε

περισσότερη οûτε λιγώτερη, àλλa τa μέρη της δbν παρα-

μένουν τa €δια πάντοτε, àλλa διαιροÜνται καd συνθέτο-

νται καd διαλύονται. ‰Eτσι τa μέρη γίνονται ôλλοτε περισ-

σότερα καd ôλλοτε λιγώτερα.

Ô Zήνων θεωρεÖ τeν κόσμον «λογικόν, νοερeν καd

öμψυχον». ‰Hδη ï Πλάτων εrπε: «δεÖ λέγειν τόνδε τeν

κόσμον ζ΅ον öμψυχον, öννουν τε τFÉ àληθεί÷α διa τcν τοÜ

θεοÜ πρόνοιαν».

\Aπe τeν Πλάτωνα πÉρε καd τcν ¨δέα τοÜ σφαιροει-

δοÜς καd κυκλοτεροÜς τοÜ κόσμου, καd àνέπτυξε ½ς ëξÉς


31

τcν «σύστασιν τοÜ κόσμου». ≠Oτι εrναι μιa σφαÖρα, ποf

μένει μέσα στe «ôπειρον κενeν» καd ¬λα τa μέρη τοÜ

κόσμου φέρονται πρeς τe μέσον πρeς τe κέντρον αéτοÜ

τοÜ κόσμου. A¨τία τÉς φορÄς, τÉς κίνησης πρeς τe

κέντρον, εrναι τe βάρος τους. ^H γÉ εrναι «âγκαθιδρυμένη»

στe κέντρον ¬λου τοÜ κόσμου, σb €ση àπόσταση àπe τeν

•πόλοιπον κόσμο, κατa τρόπον ¨σόρροπον, «¨σοκρατ΅ς».

^H γÉ θεωρεÖται ¬τι öχει καd αéτc βάρος, àλλa μένει στα-

θερa στc θέση της, γιa τe ¬τι εrναι στe κέντρον καd πρeς

τe κέντρον öχουν τcν κατεύθυνσή τους ¬λα τa ôλλα σώμα-

τα. Δηλ. ï Zήνων συνέλαβε êδρομερ΅ς τοfς νόμους τÉς

βαρύτητος.

Tcν θεωρία του ï Zήνων γιa τcν γένεση τοÜ κόσμου

àπe τe πÜρ καd γιa τcν «âκπύρωσιν τοÜ κόσμου» τcν χρω-

στÄ στeν ^Hράκλειτον, àλλa τcν àναπτύσσει ½ς ëξÉς: Ô

κόσμος öγινε àπe τa τέσσερα στοιχεÖα, τe πÜρ, τeν àέρα,

τe ≈δωρ καd τcν γÉν, δηλ. τe χ΅μα, àλλa κατεξοχcν àπe

τe πÜρ, τcν àρχικc φωτιά. Te πλέξιμο j τcν τροπc τ΅ν

στοιχείων μεταξύ τους τcν àποκαλοÜσε «εîμαρμένην» γιa

τcν ïποία θa μιλήσουμε àργότερα.

Te ™γεμονικόν, γιa τe ïποÖο κάναμε λόγο πρωτύτερα,

εrναι τe àνώτατον μέρος τÉς ψυχÉς, ποf παράγει τοfς

συλλογισμούς, γι’ αéτe τe àποκαλοÜσε καd λογιστικeν

καd λογισμeν καd διάνοιαν. \Aπe τe ™γεμονικeν ξεφυτρώ-


32

νουν τa ôλλα μέρη τÉς ψυχÉς, ¬πως ξεφυτρώνουν àπe τe

çχταπόδι τa πλοκάμια του. ‰Eτσι τe ™γεμονικeν πρέπει

νa βρίσκεται σb τέτοιο μέρος τοÜ σώματος, œστε τa πλο-

κάμια του νa âκτείνωνται συμμετρικa πρeς ¬λες τdς

κατευθύνσεις καd ëπομένως πρέπει νa τοποθετηθÉ στcν

καρδίαν. ^H ψυχc εrναι «κεκραμένη δι’ ¬λου τοÜ σώμα-

τος» δηλ. εrναι ≤να κρÄμα μέσα σb ¬λο τe σ΅μα, àλλa

προϋπÉρχε τοÜ σώματος. Erναι πνεÜμα àθάνατον, ποf

öχει τcν δύναμη νa κινÉ τa σώματα καd τe δικό της σ΅μα,

μέσα στe ïποÖον εrναι «κεκραμένη». \Aλλa ï Zήνων προ-

χωρεÖ καd διευκρινίζει καλύτερα τe «πνεÜμα àθάνατον»

μb τe «πνεÜμα πολυχρόνιον», γιατd καd ™ ψυχc «âκδα-

πανÄται» μb τa πολλa χρόνια καd àφανίζεται. Δηλ. ™ ψυχc

νοεÖται àθάνατη «καθ’ ëκάστην τοÜ κόσμου μεταβολήν»,

½ς τcν âκπύρωσιν τοÜ κόσμου καd τότε, ¬πως καταστρέ-

φονται πυρακτούμενα τa πάντα, καταστρέφονται κι οî

ψυχbς καd τότε γίνεται νέα «διακόσμησις», δηλ. μιa νέα

παλιγγενεσία.

Ô àριθμeς τ΅ν ψυχ΅ν εrναι ½ρισμένος, δbν γίνονται

ôλλες. \EκεÖνες ποf qταν στcν àρχή, αéτbς εrναι, καd γίνε-

ται «μετενσωμάτωσις», δηλ. οî €διες ψυχές, μετa τcν

àπαλλαγή τους àπe ≤να σ΅μα, âπανέρχονται καd μετεν-

σωματώνονται, μπαίνουν δηλ. σb ôλλο σ΅μα κι’ öτσι περ-

νοÜν àπe σ΅μα σb σ΅μα μέχρι τcν âκπύρωσιν.


33

Γιa τcν âκπύρωσιν διδάσκει ¬τι ï κόσμος κάποτε σb

κάποιο χρόνο, ποf εrναι πεπρωμένο νa ’ρθÉ, θa «âκπυ-

ρωθFÉ», δηλ. θa μεταβληθÉ σb μιaν φωτιά, ¬πως qταν καd

στcν àρχή, κι’ ≈στερα θa γίνFη νέα τάξη τοÜ κόσμου. ™

âκπύρωσις θa προέλθη àπe τeν ≥λιον, ποf εrναι μιa

φωτιa καd öχει τcν δύναμη νa καύση τeν ¬λον, δηλ, τeν

κόσμον. ≠Oλα αéτa θa γίνουν «καθ’ εîμαρμένην», ποf

εrναι νόμος τ΅ν ùντων «àδιάδραστος καd ôφυκτος», δηλ.

àναπόδραστος καd àναπόφευκτος. ^H θεωρία του αéτή,

γιa τcν âκπύρωσιν τοÜ κόσμου, àνταποκρίνεται πρeς τdς

τελευταÖες θεωρίες τ΅ν àστρονόμων, ποf μιλοÜν γιa τcν

μετατροπc τοÜ σύμπαντος σb μιa γιγαντιαία μÄζα, «τe

•περάτομον», ¬πως qταν τe àρχικeν âκεÖνο •περάτομον,

ποf μb τcν öκρηξή του δημιουργήθηκαν οî γαλαξίες καd

¬λα τa ôλλα σώματα τοÜ σύμπαντος.

Γιa νa δώση παραστατικa π΅ς âννοοÜσε τcν εîμαρμέ-

νην ï Zήνων öφερε τe περίφημο παράδειγμα τοÜ κυνeς

καd τÉς êμάξης:

Âμάξι εrναι ™ εîμαρμένη καd σκύλος εrναι ¬λα τa

ùντα τοÜ κόσμου. Te êμάξι κινεÖται καd τραβÄ καd τe

σκύλο, ποf εrναι δεμένος σ’ αéτό, καd τeν παίρνει âκεÖ

ποf πηγαίνει τe êμάξι. Ô σκύλος, iν θέλη, àκολουθεÖ τe

êμάξι, χωρdς νa τραβιέται àπe τe σχοινί. ‰Eτσι κάμνει καd

τe «αéτεξούσιον», δηλ. ¬τι àπe τcν €δια τc θέλησή του,


34

ποf εrναι στc δική του âξουσία, àκολουθεÖ τe êμάξι καd

ùχι àπe τeν âξαναγκασμe τοÜ σχοινιοÜ, μb τe ïποÖον

εrναι δεμένος. hAν ¬μως δbν θελήση, âξαναγκάζεται νa

àκολουθÉ τcν πορεία τοÜ êμαξιοÜ, γιατd εrναι δεμένος σ’

αéτe καd δbν μπορεÖ νa κάμη àλλι΅ς.

Σύμφωνα μb τe παράδειγμα τοÜτο ™ εîμαρμένη δbν

àντιστρατεύεται, κατa τeν Zήνωνα, τcν âλευθερίαν τÉς

βουλήσεως, γιατd, ¬πως ï σκύλος, δεμένος στe êμάξι,

μπορεÖ νa κάμνη κινήσεις δεξιa καd àριστερά, âμπρeς καd

πίσω, μεγάλες j μικρές, àνάλογα μb τe μÉκος τοÜ σχοι-

νιοÜ, öτσι καd ï ôνθρωπος öχει αéτcν τcν âλευθερία, àλλa

πέρα àπ’ αéτήν, εrναι •ποχρεωμένος νa συμμορφώνεται,

j iν δbν θελήση, θa âξαναγκασθÉ àπe τcν εîμαρμένη νa

πάη âκεÖ ποf τeν ïδηγεÖ αéτή, ùχι μοιραÖα àλλa σύμφωνα

μb τcν φύσιν, ποf δbν εrναι ôλλη àπe τcν πρόνοιαν. Γιατd

εîμαρμένη, πρόνοια καd φύσις καd θεeς εrναι τe €διο

πρÄγμα.

Te €διο συμβαίνει μb τeν ôνθρωπο μέσα στcν κοινω-

νία. Στcν κοινωνία, λέμε ¬τι öχουμε âλεύθερη βούληση νa

πράττουμε αéτa ποf θέλουμε. Aéτc ¬μως ™ âλευθερία μας

δbν μπορεÖ νa àντιβαίνη πρeς τοfς νόμους τÉς πολιτείας

καί, iν πράττFη κανεdς παρa τοfς νόμους, âξαναγκάζεται

νa συμμορφώνεται àπe τcν ποινc ποf τοÜ âπιβάλλουν οî

νόμοι. ≠Oπως ™ πολιτεία λαμβάνει μιaν πρόνοιαν μb τοfς


35

νόμους, öτσι καd ™ φύσις «™ εéνομωτάτη πολιτεία» λαμ-

βάνει καd αéτc μιaν πρόνοιαν μb τcν εîμαρμένην, j καλύ-

τερα, αéτc ™ φύσις εrναι καd πρόνοια καd εîμαρμένη.

Στe \Hθικeν μέρος τÉς φιλοσοφίας του ï Zήνων

πραγματεύεται τa κεφάλαια περd ïρμÉς, περd àγαθ΅ν καd

κακ΅ν, περd παθ΅ν, περd àρετÉς, περd τέλους, περd τ΅ν

πράξεων, περd τ΅ν καθηκόντων καd περd τ΅ν προτροπ΅ν

καd àποτροπ΅ν.

^H λέξη \Hθικeν παράγεται àπe τe οéσιαστικe qθος,

τe ïποÖον ïρίζεται àπe τeν Zήνωνα ½ς ëξÉς: «qθός âστι

πηγc βίου àφ’ wς αî κατa μέρος πράξεις ®έουσι». Δηλ.

qθος εrναι σaν μιa βρύση στc ζωή μας, àπe τcν ïποία

πηγάζουν ™ κάθε μας πράξη καd βάσει τÉς äθικÉς μας

πράττομε τe καθετί.

Bασικe δόγμα τοÜ \HθικοÜ μέρους τÉς φιλοσοφίας

τοÜ Zήνωνος εrναι τe «ïμολογουμένως τFÉ φύσει ζÉν»,

ποf σημαίνει τe «κατ’ àρετcν ζÉν», γιατd ™ φύσις μÄς ïδη-

γεÖ πρeς αéτcν τcν àρετήν, ™ ïποία εrναι «αéτάρκης πρeς

εéδαιμονίαν», εrναι àρκετc àπe μόνη της γιa τcν εéτυχία

μας, ποf εrναι τe «τέλος», ï σκοπeς τÉς ζωÉς.

\Aλλa τί εrναι àρετή; Kατa τeν Zήνωνα àρετc εrναι

«διάθεσις καd δύναμις» τοÜ ™γεμονικοÜ τÉς ψυχÉς. Δηλ.

π΅ς διατίθεται, ποιa θέση παίρνει κάποιου ™ ψυχc πρeς


36

τe àγαθόν. \AλλοÜ àποκαλεÖ τcν àρετcν «διάθεσιν εrναι

ψυχÉς σύμφωνον ëαυτFÉ περd ¬λον τeν βίον», δηλ. ï

ôνθρωπος öχει àρετcν μονάχα iν διαθέτη àρετcν σ’ ¬λη

του τc ζωή, χωρdς àντιφάσεις καd àμφιταλαντεύσεις καd

μεταπτώσεις, δηλ. νa μεταπίπτη àπe τe àγαθeν τc μιa

μέρα, ε¨ς τe κακeν τcν ôλλη.

Erπε ¬τι ™ àρετc εrναι àρκετc àπe μόνη της στcν εéτυ-

χία μας. \Aλλa τd εrναι εéτυχία; Ô Zήνων œρισε τcν εéτυ-

χίαν ½ς «εûροιαν τοÜ βίου», δηλ. ½ς καλc ροc τÉς ζωÉς,

½ς ¦ρεμη ζωc τοÜ àνθρώπου. Na κυλÄ ™ ζωc χωρdς τρι-

κυμίες, χωρdς διαταραχές, ποf τdς προκαλοÜν τa πάθη,

γιατd ™ àρετc εrναι λόγος, âν΅ τa πάθη, εrναι ôλογα, εrναι

âστερημένα λογικÉς. Γι’ αéτe ¬λα τa συμβαίνοντα στc

ζωc πρέπει νa τa δέχεται ï ôνθρωπος μb «àπάθειαν»,

χωρdς δηλ. πάθη, μb äρεμία ψυχική, καd αéτe εrναι âκεÖνο

ποf âπεκράτησε νa àποκαλÉται «στωϊκότητα».

Ô Zήνων œριζε τe πάθος ¬τι εrναι «ïρμc πλεονάζου-

σα» δηλ. ïρμc ποf πλεονάζει καd βγαίνει öξω àπe τeν

öλεγχο τοÜ λογικοÜ, ëπομένως ïρμc àσυγκράτητη, àτι-

θάσσευτη.

Kαd μb ôλλη öκφραση àποκαλεÖ τa πάθη διαστροφc

τÉς λογικÉς καd âσφαλμένες «™μαρτημένες» κρίσεις τοÜ

λογικοÜ. Kαd φθάνει στe παράδοξο δόγμα ¬τι ¬λα τa

êμαρτήματα εrναι €σα. Δbν •πάρχουν δηλ. μικρa καd


37

μεγάλα êμαρτήματα, ¬πως δbν •πάρχει àλήθεια μεγαλύτε-

ρη j μικρότερη τÉς àλήθειας, καd ψευτιa περισσότερη j

μικρότερη τÉς ψευτιÄς. Kαd παραστατικa âξέφραζε αéτe

τe δόγμα λέγοντας ¬τι âκεÖνος ποf àπέχει ëκατe στάδια

àπe τeν Kάνωβον, μιa πόλη στe Δέλτα τοÜ Nείλου, κι’

âκεÖνος ποf àπέχει ≤να στάδιο, τe €διο εrναι, γιατd οûτε ï

≤νας οûτε ï ôλλος βρίσκονται στeν Kάνωβον. ‰Eτσι κι’

âκεÖνος ποf êμαρτάνει περισσότερο κι’ âκεÖνος ποf êμαρ-

τάνει λιγώτερο, οûτε ï ≤νας οûτε ï ôλλος βρίσκονται στe

«κατόρθωμα». Te êμάρτημα εrναι êμάρτημα γιατd εrναι

παράλογο. ≠Eνας ποf àπe κάποιο πάθος, δηλ. παρa τc

λογική, σκοτώνει ≤να ζ΅ο, σημαίνει ¬τι ™ ψυχή του öχει

διαταραχθÉ àπe κάποια âσφαλμένη κρίση κι’ iν διαταρα-

χθÉ κατa ôλλο τρόπο, πάλι παράλογο, μπορεÖ νa σκοτώ-

ση τeν πατέρα του.

Στe σύγραμμά του «Πολιτεία» ï Zήνων συνέλαβε τcν

¨δέα μιÄς ¨δεώδους πολιτείας ùχι γιa τοfς κοινοfς àνθρώ-

πους, àλλa γιa τοfς σοφούς, ¬ταν δηλ. ™ κοινωνία θa

àποτελÉται âξ ïλοκλήρου àπe σοφοfς καd âκήρυξε τeν

κοσμοπολιτισμό.

E¨σηγήθηκε δηλ. νa μc κατοικοÜμε χωριστa σb πόλεις

οûτε σb δήμους χωρισμένους μεταξύ τους μb ¨διαίτερους

νόμους, àλλa ¬λοι οî ôνθρωποι νa εrναι συνδημότες καd

συμπολÖτες καd νa •πάρχη «≤νας βίος καd ≤νας κόσμος»,


38

ποf νa εrναι σaν μιa àγέλη, ποf βρίσκει καd τρέφεται σb

κοινc βοσκή.

Ô χριστιανισμeς àγκάλιασε τa κηρύγματα τοÜ Zήνω-

νος γιa τcν ¨σότητα μεταξf τ΅ν àνθρώπων καd τcν κοσμο-

πολιτική του ¨σοπολιτεία μb τe κήρυγμά του: «οéκ öνι

\IουδαÖος οéδb ≠Eλλην· οéκ öνι δοÜλος οéδb âλεύθερος»,

μa ¬λοι οî ôνθρωποι νa γίνουν, ¬πως λέγει ï Eéαγγελι-

στcς \Iωάννης «μία ποίμνη καd εxς ποιμήν».

Te \Hθικeν μέρος τÉ φιλοσοφίας τοÜ Zήνωνος ôσκη-

σε τεράστια καd εéεργετικc âπίδραση πάνω στa ¦θη τ΅ν

àνθρώπων καd στcν àνθρώπινη σκέψη. Ô Zήνων εrναι

àσφαλ΅ς μιa àπe τdς μεγαλύτερες διάνοιες, ποf γέννησε

ποτb ï ëλληνισμeς κd ™ àκτινοβολία τÉς φιλοσοφίας του

δbν περιωρίστηκε στcν ëλληνιστικc âποχή, παρa προχώ-

ρησε καd στοfς ëπόμενους α¨΅νες καd âκυριάρχησε âπd ≤ξη

καd πλέον ëκατονταετηρίδες στcν ëλληνορωμαϊκc διανόη-

ση καd στc χριστιανικc σκέψη.


Ε π ι μ έ λ ε ι α Έ κ δ ο σ η ςΜιχάλης Πιερής

Κοσμήτορας

Δ ι ό ρ θ ω σ η K ε ι μ έ ν ω νΆννα Παναγιώτου

Αναπληρώτρια Κοσμήτορας

Δ ι ε ύ θ υ ν σ η Π α ρ α γ ω γ ή ςΔώρος Μιχαήλ

Yπηρεσία Έρευνας, Διεθνών και Δημοσίων ΣχέσεωνΠανεπιστημίου Κύπρου

Σ ε λ ί δ ω σ ηMαρία Γαβριήλ

Yπηρεσία Έρευνας, Διεθνών και Δημοσίων ΣχέσεωνΠανεπιστημίου Κύπρου

Ε κ τ ύ π ω σ ηLithographica

Documents

ISBN 9963-607-24-1 ñ Copyright© 2002 ñ ¶·ÓÂ …του Eπιστημονικού και Φιλολογικού Συλλόγου Aμμοχώ-στου, του μεγάλου πνευματικού