IK MER(. 1119/1707 [?])

Trk saz airi.

Doum yeri ve tarihi hakknda eitli rivayetler vardr; bunlarn iinde doruya en yakn grneni,onun Konyann Hadm ilesinin Gezleve kynde 1651 ylnda domu olduu yolundaki rivayettir.Dzenli bir medrese tahsili grmedii anlalmakla birlikte devrin kltr muhitleri iinde bulunmaksuretiyle kendi kendini yetitirmi ve ayn devrin dier klarna gre daha sekin bir yerkazanmtr. erf adl bir airden ders ald, bata Fuzl olmak zere klasik edebiyatn belli balbyk ahsiyetleri yannda Hfzn divan ile Sadnin Glistnn okuyacak kadar Farsarendii anlalmaktadr. Yazdklarna ve rivayetlere baklarak orduya girdii, snr kalelerindebulunduu, hatta baz savalara katld tahmin edilmektedir. IV. Mehmedin 1678de ehrinKalesini fethi mnasebetiyle bir manzume yazd gibi, II. Ahmedin saltanat yllarndaki Rus,Venedik ve Avusturya seferleri ve II. Mustafann bir gazsyla ilgili baz manzumeler de yazmtr.iirlerinden stanbul, Bursa, Varna, Sakz, Sinop ve Badat gibi yerleri dolat anlalmaktadr.Balangta divan airlerini taklide zenerek Adl mahlasn kullanm, mer mahlasn daha sonrabenimsemitir. iirlerinde Badattan Tunaya kadar uzanan geni bir corafya yer almakla beraberbaz iirlerinin hayal mahsul olduu tahmin edilmektedir. 1707de stanbulda ld ve Yemiskelesinde bir trbesinin bulunduu da yine rivayetler arasndadr.

XVII. yzylda Gevher ve Karacaolanla birlikte Trk saz iirinin nde gelen isimleri arasnda yeralan k mer, geni halk kitleleri tarafndan benimsenme asndan da mstesna bir yere sahiptir.Kendisinden sonra gelen klardan birou ona nazreler yazm, bestelenmi iirleri eitlimeclislerde alnp okunmutur. kane ve sfiyne mahiyetteki baz manzumeleri ise bir tr ilhigibi uzun zaman tekke ve zviyelerde terennm edilmitir. Asker ocanda bulunmas dolaysyla hemserhat boylarnn biraz serbest ve maceral hayatn yaayarak dile getirmi, hem de klasik iirinmecaz, vezin, kafiye ve edeb sanatlarn, hatta biraz da dilini kullanarak o evrelerin havasnyanstmtr. Kendisinden nce gelen saz airlerinden farkl olarak klasik Trk edebiyatndan byklde etkilenen k mer, bilhassa aruz vezniyle yazd divan*larda divan iirinin kalplammazmun ve hayal dnyasna byk lde yer vermitir. Daha salnda stat kabul edildii iinkendisinden sonraki airler arasnda onun gibi yazmak bir moda haline gelmi, bu da halk iirininkendi iinde tabii bir ekilde gelimesini engellemitir. Onun am olduu divan iirini taklitcereyan yznden saz iirinin eski safl ve dili farkedilir ekilde bozulmutur. Geriye brakmolduu 2000den fazla iirle Trk edebiyatnn en ok yazan airlerinden biri olarak tannan kmer hece vezniyle syledii iirlerde daha baarldr. k mer divannn en nemli ikiyazmasndan biri Konya Mevlna Mzesi Mzelik Eserler blmnde bulunan, HseyinAyvansarynin istinsah ettii nsha ile (Envanter nr. 99) imdi Sleymaniye Ktphanesindebulunan (Hac Mahmud Ef., nr. 5097) stanbul Yahy Efendi Dergh nshasdr. Ayrca cnklerde depek ok iirine rastlanmaktadr. iirleri, hayat hakknda geni bir incelemeyle birlikte S. NzhetErgun tarafndan yeni harflerle de yaymlanmtr (stanbul 1936).

BBLYOGRAFYA

Ahmet Talat, ankr airleri, ankr 1931-32, I, 13; II, 120; Osmanl Mellifleri, II, 212-213; S.Nzhet Ergun, k mer: Hayat ve iirleri, stanbul 1936; Kprl, Trk Saz airleri, II, 253-314;a.mlf., k mere Aid Baz Notlar, HM, sy. 24 (1927); Naci Yengl, Ak merinNeredilmemi iirleri, HBH (1939), sy. 96; TDEA, I, 195-196. Abdlkadir Karahan

IK PAA(. 733/1332)

Mutasavvf-air, Garibnme adl tasavvuf eserin mellifi.

670te (1272) Krehirde dnyaya geldi. Asl ad Ali, mahlas ktr. Paa, bee veyabaaa diye adnn sonuna eklenen lakap, babasnn ilk olu olduuna iaret etmektedir. Hayathakkndaki bilgiler, olu Elvan elebinin kaleme ald Menkbl-kudsiyye f mensbil-nsiyyede anlatlanlara dayanmaktadr. Buna gre dedesi Ebl-Bek eyh Baba lyas b. Ali, XIII.yzylda Horasandan Anadoluya gelerek Amasyaya yerlemitir. Ebl-Vef Hrizmnin tarikatnabal bir eyh olup mridlerine Baba denmektedir. Halifesi Baba shakla beraber tarihlerde BabaResul syan olarak anlan ayaklanmay balatmtr. Elvan elebinin Menkbna gre Baba lyasbu isyanda yakalanp Amasya Kalesine kapatlm,

zindanda bulunduu krknc gn hcresinin duvar yarlarak boz at gelmi ve Baba lyas alarakkaybolmutur. Baka kaynaklarda ise isyan srasnda veya sava alannda ld veya idam edildiieklinde baz rivayetler yer almaktadr.

k Paann babas Muhlis Paa, Baba lyasn en kk oludur. Menkba gre, isyan srasndahenz kundakta bir bebek olan Muhlis Paa, atee verilen at kynden erefeddin adl birisitarafndan kurtarlm, yedi yanda Msra gtrlm, orada yedi yl kaldktan sonra tekrarAnadoluya dnmtr. Anadoluya dnnce hapsedilen Muhlis Paann 1273 ylna kadar olanhayat karanlktr. Bu tarihte Konyay ele geirmi, fakat alt aylk bir hkmranlktan sonrahkimiyeti Karamanoullarna devretmitir. Elvan elebinin naklettii bu rivayete Takprizde veOru Beyle birlikte ikrde de rastlanmaktadr. Btn bu kaynaklardaki ifadelerden MuhlisPaann ilk Osmanl Sultan Osman Gazi zamannda hayatta olduu anlalmaktadr.

k Paa nce Sleymn- Krehrden, daha sonra lyas Paann halifelerinden eyh Osmandanders almaya balad. Muhlis Paann vasiyeti zerine eyh Osman, k Paay kz ile evlendirdi.Bir sre sonra Anadolu Valisi Timurta Paann veziri oldu. Baz siyas olaylara kart iinMsra gitti. Amasyaya geri dnerken Krehire geldiinde hastaland ve orada vefat etti (13 Safer733/3 Kasm 1332). Krehirde bulunan trbesi, kendisinin vasiyeti zerine ehrin kuzeydousundabir tepede yaplm olup bir de kitbesi vardr. Trbenin halk tarafndan kutsal saylp ziyaretedildii hususunda btn kaynaklar mttefiktir. Elvan elebi babasnn dnya ilerine hikarmadn, kendini btnyle tasavvufa vererek bir vel hayat yaadn kaydeder. iirlerinde veGaribnmesinde byk lde Ynus Emre ve Mevln tesiri hkimdir.

Eserleri. 1. Garibnme. 730 (1330) ylnda kaleme alnan 12.000 beyitlik bu mesnevi aruzun filtnfiltn filn kalbyla yazlm olup on blmden meydana gelmitir. Baz nshalarn sonundak Paann gazelleri de vardr. Din, tasavvuf ve retici bir eser olan ve halk eitmekmaksadyla Trke olarak yazlan Garibnme, Anadoluda Trk tasavvuf edebiyatnn en eski ve tesirdairesi ok geni olmu eserlerden biridir. Sade dili dolaysyla eser asrlar boyunca ok geni birokuyucu zmresine hitap etmitir. Bu sebeple ktphanelerde pek ok nshas bulunan Garibnmenin

Trkiyedeki en iyi ve eski tarihli nshalar Beyazt Devlet (nr. 3633) ile Sleymaniyektphanelerindeki (Lleli, nr. 1752) yazmalardr. Prof. Mundy nshas olarak tannan en eski tarihliRaif Yelkenci nshasnn ise gnmzde Londrada ark Dilleri Mektebi Ktphanesine intikalettii bilinmektedir. 2. Fakrnme. k Paaya ait olduu ancak son zamanlarda tesbit edilebilentasavvuf muhteval 161 beyitlik bir mesnevidir. Roma (Biblioteca Gasanatensa Turca, nr. 2054) veManisa (Murdiye Ktp., nr. 1153) ktphanelerinde iki nshas vardr. Eserde rengrenk bir kuolarak tasvir edilen fakr sonunda Hz. Peygamberi seerek onda karar klmaktadr. Mesnevi E.Jemma (Estatto dalla Rivista Degli Studi Orientali, s. 219-245) ve A. S. Levend (TDAY Belleten1953, s. 205-253) tarafndan ayr ayr yaymlanmtr. 3. Vasf- Hl. Otuz bir beyitten ibaret olan bukk mesnevinin Roma ve Manisada iki nshas bilinmektedir. Mesnevide airin ad gememekleberaber eserin Garibnmenin sonunda yer almas, k Paaya ait olduu fikrinikuvvetlendirmektedir. 4. Hikye. Elli dokuz beyitlik kk bir mesnevidir. Raif Yelkenciye ait birGaribnme nshasnn sonunda bulunmaktadr. Bu mesnevide bir mslman, bir hristiyan ve biryahudinin bandan geenler anlatlmaktadr. 5. Kimya Rislesi. k Paaya ait olduu pheligrnen bu rislenin bir nshas orum l Halk Ktphanesinde (nr. 2889) bulunmaktadr. Son ikirisle A. S. Levend tarafndan bir arada yaymlanmtr (TDAY Belleten 1954, s. 265-276). 6. Rislef beynis-sem. Eserin adna Osmanl Mellifleri dnda baka kaynaklarda rastlanmamaktadr. F.Kprl bu rislenin incelenmeden k Paaya mal edilemeyeceini sylemektedir. EserinSleymaniye Ktphanesinde bulunan nshasnda (Ftih, nr. 5335) varak 107da k mahlasgemektedir. Ancak bu mahlas pek ok kiinin kulland dnlrse, rislenin k Paaya aitolduu hususu pheli grlebilir. Bununla birlikte rislenin konusu ile Garibnmenin drdncbabnn nc dsitn arasnda yakn bir ilgi bulunduunu da belirtmek gerekir. Ahmet KutsiTecerin hakknda bir inceleme yazs yazd bu risle mensur olup iinde yer yer manzum paralarbulunmaktadr. Bursal Mehmed Thirin Manisada grdn syledii rislenin bir ncnshasnn da Ankarada Adnan tken l Halk Ktphanesi 320 numarada kaytl eski birGaribnme nshas sonunda bulunduu anlalmaktadr.

k Paann Garibnmede yer alan gazellerinden baka nazre mecmualarnda rastlanan toplamaltm yedi iiri S. N. Ergun ve deiik tarihlerde A. Glpnarl tarafndan yaymlanmtr (bk. bibl.).

BBLYOGRAFYA

Elvan elebi, Menkbl-kudsiyye (nr. smail E. Ernsal - A. Yaar Ocak), stanbul 1984, s. LXIV-LXX, 100-132; Edirneli Oru Be, Oru Be Tarihi (nr. Atsz), stanbul [1972], s. 28; Mecd,akik Tercmesi, s. 23; ikr, Karamanoullar Tarihi (nr. M. Mesut Koman), Konya 1946, s. 16;Osmanl Mellifleri, I, 109-110; Kprl, lk Mutasavvflar, s. 232-236; a.mlf., k Paa, A, I,701-706; Ergun, Trk airleri, I, 129-144; Abdlbki Glpnarl, Yunus Emre ve Tasavvuf, stanbul1961, s. 295-346; a.mlf., Ak Paann iirleri, TM, V (1936), s. 87-101; A. Yaar Ocak, XIII.Yzylda Anadoluda Babaler syan, stanbul 1980, s. 159-161; Fahir z - Gnay Kut, Byk TrkKlsikleri I, stanbul 1985, s. 299-301; Ali Saim lgen, Krehirde Trk Eserleri, VD, II (1942),s. 254-261; Agh Srr Levend, Ak Paann Bilinmeyen ki Mesnevisi: Fakrname ve Vasf- Hal,

TDAY Belleten 1953, s. 205-253; a.mlf., Ak Paann Bilinmeyen ki Mesnevisi Daha: Hikye veKimya Rislesi, TDAY Belleten 1954 (1988), s. 265-276; E. Jemma, Il Fakrnme Libro DellaPoverta di q Pasa, Estatto dalla Rivista Degli Studi Orientali, XXIX, Roma 1954, s. 219-245; A.Kutsi Tecer, XV. Yzyla Ait Oyun-Raks Hakknda Mhim Bir Eser, TFA, I/106 (1958), s. 1695-1696; II/107, s. 1709-1712; III/108, s. 1723-1725; IV/110, s. 1754-1755; V/113, s. 1805-1808;VI/118, s. 1901-1902; Ali Alparslan, k Paada Tasavvuf, TDED, XII (1963), s. 143-156;Sadettin Bulu, Elvan elebinin Menkb-nmesi, TM, XIX (1980), s. 1-6; Fahir z, AshkPasha, EI (ng.), I, 698-699. Gnay Kut

IK PAA(. 733/1332)

Mutasavvf-air, Garibnme adl tasavvuf eserin mellifi.

Tasavvuf ahsiyeti.

k Paa, kurucusu Baba lys- Horasn olan byk ve nfuzlu bir eyh ailesinin XIV. yzyln ilkyarsndaki en nemli temsilcisidir. Onun, zamannda Anadoluda Vefiyye tarikatnn ba sfatylatannm bir mutasavvf olduu muhakkaktr. Kk yatan itibaren ad geen tarikat evresinde, buevreye mensup mhim ahsiyetlerden iyi bir tasavvuf terbiyesi ald, olu Elvan elebinin bizzatkendi ifadelerinden anlalmaktadr (Menkbl-kudsiyye, s. 103).

k Paa kendi tarikat evresinde olduu kadar, o devirde Krehir ve yresinde yaylm bulunanHac Bekt- Vel, eyh Sleymn- Trkmn ve Ah Evran geleneklerine bal nemli kiilerle demnasebet kurmu olmaldr. Bilhassa Mevln ve Sultan Velede ve bunlarn eserlerine byk birhayranlk duyduu grlen k Paann Mevlevlerle de ilikisi bulunduu rahata sylenebilir(A, I, 703). Onun Krehir gibi XIII. yzyldan beri kuvvetli ilm, fikr ve edeb gelimelere sahneolmu bir merkezde yetimi bulunmasnn tasavvuf ahsiyeti zerindeki rol phesiz byktr.k Paa burada, muhtelif mahiyette dervilik cereyanlarnn ve ftvvet prensiplerinin ok canlve kuvvetli bulunduu bir sahada fikirlerini yayarak hatr saylr bir mridler zmresi edindi (A, I,702-703). Btn bunlara ramen bir mddet sonra k Paann bir taraftan Hac Bekta mridleri,dier yandan da eyh Sleymn- Trkmn ve Ah Evran taraftarlaryla rekabet etmek zorundakaldn dnmek lzm geliyor. nk olu Elvan elebi bu baba yurdunu brakp slleninkurucusu Baba lys- Horasnnin mekn olan orum ve Amasya arasndaki Mecitz blgesineyerlemek zorunda kalmtr.

k Paa, XIII. yzylda en byk temsilcisi Baba lys- Horasn olan Trk heterodoks slmanlaynn propagandacs bir eyh ailesinin Muhlis Paadan sonra eitli siyas ve kltrelsebeplerin tesiriyle tedrcen Snnleme yoluna girdii bir devirdeki en nemli yesidir. Kendisinintasavvuf dnceleri konusunda bir lde en iyi belge, hi phesiz Garibnme adndaki mehurmesnevisidir. lk anda bu esere bakarak k Paann tpk Mevln gibi vahdeti vcd* mektebinebal Snn bir mutasavvf olduu grne sahip olunmaktadr. Nitekim F. Kprl bu yzden onun,kendi zamannda Anadoluda ok etin bir tarzda srp giden Snn ve gayri Snn mutasavvflararasndaki mcadelede birincilere dahil bulunduunu ve Garibnmeyi bu yolda yazdn syler (A,I, 704). Bu gr genelde doru olmakla birlikte, k Paann, yet ve hadislerle, eitli tasavvufeserlerden alnm ahlk ve tasavvuf tleri ihtiv eden bu eserinin, iinde birtakm heterodokskalntlarn bulunmas ihtimalini ileri sren gr (bk. EI (Fr.), I, 720) karsnda sistemli vederinlemesine tahliline gerek vardr.

Elvan elebinin, k Paann olu olmas dolaysyla, babasnn tasavvuf ynn salhiyetle veen iyi anlatmas gereken birinci elden bir kaynak vazifesi greceini dnmek elbette tabiidir.

Ancak onun, ad geen eserinde babasndan byk bir hayranlkla bahsetmesine ve fevkalde nefismsralarla mistik bir tablo iinde onu tasvir etmesine ramen, yukardaki meselenin aydnlanmasnayarayacak bir ipucu vermediini belirtmek gerekir. Bununla beraber Elvan elebi, izdii bu mistiktablo ile vellik mertebesinin en st basamana ulam byk bir velyi anlatmak istemektedir(Menkbl-kudsiyye, s. 100-132). Bu ise bir evldn babasna, bir mridin eyhine olan ballk vesaygsnn ifadesi olarak deerlendirilebilir.

BBLYOGRAFYA

Elvan elebi, Menkbl-kudsiyye (nr. smail E. Ernsal - A. Yaar Ocak), stanbul 1984, s. LXIV-LXX, 100-132; M. Baudier, Histoire de la Religion des Turcs, Paris 1625, s. 209, 210; Hammer,GOD, I, 54; Gibb, HOP, I, 167 vd.; Hseyin Hsmeddin [Yasar], Amasya Trihi, stanbul 1327-30,I, 224; stanbul 1329-32, II, 470-479; Carl Brockelmann, Altosmanische Studien I: Die SpracheAsayqpasaas Paa und Ahmedis, ZDMG, LXXIII (1919), s. 1-29; M. Fuad Kprl, k Paa,A, I, 701-706; Fahir z, Ashk Pasha, EI (Fr.), I, 719-720. Ahmet Yaar Ocak

IK PAA CAMstanbulda Ftih Klliyesi ile Hali arasndaki yamata XVI. yzyla ait cami ve mtemilt.

Fetihten sonra Ftihin mimar Sinn- Atkten dolay Mimar Sinan mahallesi olarak adlandrlan buyerde (bugnk Haydar Mahallesi), Anadolu ve Rumelide

Trk fetihlerinin iaret ta gibi birka trbesi olan Sar Saltukun da makam bulunuyordu. Herhaldebu makamn yannda bir de zviye yaplm olmalyd. Cami eskiden beri, trbesi Krehirdebulunan tannm air ve mutasavvf k Paann adyla bilinmekte ise de dorudan doruya onunlabir ilgisi yoktur. Dier taraftan caminin kimin tarafndan ve hangi tarihte yaptrld da aprak birmesele halindedir. 953 (1546) tarihli stanbul Vakflar Tahrir Defterinden renildiine gre,Sary- Atk aalarndan Hseyin b. Abdullah Aa 898 Muharreminde (Kasm 1492) burada bir camiyaptrarak bu hayrata eitli yerlerde pek ok mlk ile Unkapan civarnda skpl mahallesinde birde ifte hamam vakfetmitir. Sonradan 908 Cemziyelhirinde (Aralk 1502), 909 Reblevvelinde(Eyll 1503) ve 909 Recebinde (Ocak 1504) bu vakf, ayn kiinin yeniden balad mlklerlezenginlemitir. Vakfiyeden anlaldna gre caminin yannda bir de zviye bulunuyordu.

Ayvansary ise k Paa Mescidinin (veya camii) her ne kadar bu adla hret bulmu ise degerek kurucusunun eyh Ahmed Efendi olduunu bildirir. eyh Ahmed Efendi, XV. yzyl iindeyaam olan ve kpaazde ad ile bilinen, tannm tarih yazar Dervi Ahmed kden bakasdeildir. Fethin hemen arkasndan, eski ve yaygn gelenee uyularak bir Bizans kilise harabesininyerinde, Halie hkim bir yamata, Sar Saltuk Baba adna bir makam ve bir zviye kurulmu olmasmuhtemeldir. Hatta belki de bu ilk basit tesis Dervi Ahmed knin hayratdr. XV. yzylsonlarna doru yaplan cami, Ayvansarynin Mecma-i Tevrhinde belirttiine gre Enderunaalarndan Tava Hseyin Aa tarafndan yeni batan ina ettirilmitir. Minberini ise Kann SultanSleyman ile Sigetvar Seferine katlan ve padiahn ld gnlerde (7 Eyll 1566) Pete (Peuy)vefat ederek oradaki Kasm Paa Camii hazresine gmlen Nianc Eri Abdizde Mehmed Efendikoydurmutur. Yine Ayvansaryden renildiine gre Hseyin Aa mceddeden mescidi erifibina eylemitir. Ancak btn bu bilgiler bu caminin tarihesinin aydnlanmasna yetmemektedir.nk Hseyin Aaya ait olmas gereken trbenin kitbesinde 1783 gibi ok ge bir tarih vardr.Bunun 1782 yangnndan sonra yaptrlan tamir ile ilgili olabilecei bir ihtimal olarak dnlebilir.Hseyin Aa tarafndan cami yeniden yaptrlrken belki kpaazde ile Seyyid Velyetin trbeleride imdi grldkleri biimde ina edilmitir. k Paa ailesinden pek ok kiinin gmld bumanzumenin zviyesine balanan vakflar arasnda 907 Cemziyelhirinde (Aralk 1501) yaplanbir tanesi dikkate deer. Bu, stanbuldan baka Dimetoka, Hayrabolu, Tire ve Denizliden burayagelirler ayran Fatma Sultann badr. Mezar Bursada bulunan ve Sf Sultan Hatun olaraktannan Fatma Sultan ise Padiah II. Bayezidin kz ve Gzelce Hasan Beyin zevcesidir. Bu hanmsultann k Paa Zviyesine yapt bala ilgili baz ge tarihli belgeler Topkap SarayArivindedir. kpaazde ailesinden eyh Seyyid Velyet, Muharrem 928 (Aralk 1521) tarihlivakfiyesiyle bu zviyeye pek ok vakf brakt gibi Rbia Hatunun 934 Cemziyelhirindeki (Mart1528) vakfiyesinde k Paa Zviyesine ilve ettirdii sekiz hcrenin Mimar Sinan tarafndanyapld belirtilmitir. Bu kayt da artcdr, nk o tarihte Sinan henz mimarlk almalarnabalam bile deildi.

Cami ve zviyenin yanna, kpaazdeye ait olarak bilinen bir trbeden baka, 874te (1469-70)kz Rbia Hatun ile evlenerek damad olan mridlerinden Seyyid Velyet iin de bir trbeyaplmtr. kpaazde tarihini yaymlayan l Beye gre Rbia Hatun, Seyyid Velyetin zevcesideil mridelerinden bir hanmdr. 1633 ve 1782 yangnlarnda byk lde zarar gren manzume,sonuncu yangnn hemen arkasndan ihya edilmi ve bu tamiri belirten 1198 (1783-84) tarihi camininkaps stndeki bir yetin altna konulmutur. Son cemaat yerinin sol tarafna eklenen kare planlkk bir mekn ise Hseyin Aann trbesi olmutur. Mezar tanda yine 1198 tarihinin bulunmasartcdr. Ayvansary, Hseyin Aann ...vefatnda camiin tarasnda dergh kurbunda defnolunmutur dediine gre, 1782 yangnnda zarar gren bu kabir, bir yl sonra yaplan byk tamirdecaminin bitiiine eklenen bir trbeye konulmu ve mezar tana da tamir tarihi ilenmi olmaldr.Btn manzume 1918de byk Cibali-Fatih yangnnda bir kere daha yanm, 1970li yllarda camive trbeler restore edilmitir.

kpaazde manzumesinin merkezi olan cami, kare bir plana sahip, kurun kapl tek kubbe ilertl basit bir yapdr. nceleri blml olduu sanlan son cemaat yeri bugn mevcut deildir.Caminin beden duvarlar muntazam iki sra tula ve bir sra kesme tatan olmak zere ina edilmi,sonraki tamirlerde st ksm deien minaresi de tamamen kesme tatan yaplmtr. Yangnlaryznden caminin iinde ilk yaplna ait hibir ey kalmamtr.

Caminin kble tarafnda tek kubbeli kare bir mekn halinde muntazam kesme ta cepheli trbe binas,tarih yazar Dervi Ahmed kye ait kabul edilmektedir. Bitiiinde, st bir aynal tonozla rtlkk trbede ise iki sanduka bulunmaktadr. Caminin nnden geen dar sokan kar tarafnda iseyine kubbeli kare bir bina biiminde olan Seyyid Velyet Trbesi bulunmaktadr. Bu da teki gibimuntazam kesme tatan ina edilmi klasik Trk mimarisi slbunda bir yapdr.

Caminin etrafnda ve Seyyid Velyet Trbesinin yannda geni hazreler vardr. Caminin etrafndakiarazide bulunan ve balanan vakflardan ok sayg duyulan bir tesis olduu anlalan zviye-tekkeden ise bugn grnrde bir iz yoktur. Dahiliye Nezretine ait bir nfus saymndakikaytlardan Emrler, Seyyid Velyet Hazretleri, Seyyid Velyet adlar ile anlan tekkede 1301de(1883-84) biri erkek, kadn olmak zere drt kiinin oturduu anlalmaktadr. Tekkenin enazndan XX. yzyl balarna kadar mmur ve faal olduu dnlebilir. Byk bir ihtimalle tekke debu evreyi harap eden 1918 yangnnda yok olmu, bir daha da ihya edilmemitir. Caminin avlusunusokaktan ayran duvarda stanbulun en eski ve esas mimarisini koruyabilmi ndir emelerinden biribulunmaktadr. eme k Paa sllesinden eyh Ahmed Efendi tarafndan yaptrlmtr.zerindeki Arapa kitbesinde 972 (1564-65) tarihi vardr. Kemerin iki yanndaki birer msradanibaret Trke kitbede ise rakamla tarih olmadndan ebcedi deiik biimlerdehesaplanabilmektedir. . Hilmi Tank bunu 987 (1579) olarak zm, R. Ekrem Kou ise tarihintamiye*li ve mcevher bir tarih olduuna iaretle 976 (1568-69) rakamn karm, Fahri Derin veVahit abuk ise 978 (1570-71) tarihini bulmulardr. Tamamen kesme tatan yaplan, kemerinin kilittandaki

ile cephesinde rozet sslemesi olan bu kk eser stanbulun en eski emelerinden biri olarakayrca deerlidir.

k Paa Camii ve manzumesi Osmanl devri Trk tarihinin nemli adlarnn htrasn yaatan tarihbir eser olarak stanbulu sslemekte, fakat olduka aprak tarihesi ile de bunu tam olarakaydnlatacak bir aratrcy beklemektedir.

BBLYOGRAFYA

kpaazde, Trih, Giri, s. h-yb; Ayvansary, Hadkatl-cevmi, I, 154-155; a.mlf., Mecma-iTevrh (nr. Fahri . Derin - Vhid abuk), stanbul 1985, s. 109, 126, 275; a.mlf., Vefeyt-Seltn, s. 163; brahim Hilmi Tank, stanbul emeleri, stanbul 1943, I, 14, nr. 13; stanbulVakflar Tahrir Defteri 953 (1546), s. 273-278; W. Mller - Wiener, Bildlexikon zur Topographiestanbuls, Tbingen 1977, s. 369-370 ve 519 (eme); R. Ekrem Kou, kpaa Camii vekpaazde Trbesi, kpaazde emesi, st.A, II, 1148-1151. Semavi Eyice

IK PAA TRBESByk Trk mutasavvf-airlerinden k Paann Krehirdeki trbesi.

ehrin dnda, kuzeye doru uzanan bir tepenin yamacnda kurulmu geni bir mezarln iindebulunan trbe, yan cephesindeki kitbeden renildiine gre, 13 Safer 733te (3 Kasm 1332) vefateden k Paa iin yaptrlmtr. Kitbede k Paa, eyh Bce olarak anlm, doum ve lmtarihleri ise baz kelimelerin ebced* deerlerinden karlmtr. O tarihlerde KrehirEretnaoullarnn (veya Ertena) arazisi iinde bulunduundan, bu trbenin de Eretnaoullarnnveziri ve k Paann yeeni Aleddin Ali ah tarafndan yaptrlm olabilecei bir ihtimal olarakileri srlmtr. Saim lgene gre, trbe kubbesinin ekil olarak Krgz adrn andrmas, bueserin mimarnn Horasan erenleriyle Anadoluya gelmi Orta Asyal bir Trk olabileceini aklagetirmektedir. Trbenin yannda k Paa ailesinden baz kiilerin de mezarlar bulunuyordu.Bunlardan birinin k Paann babas Muhlis Paann bir hanmna ait olduu ileri srlm, bumezara ait krk ve eksik bir halde bulunan ta mzeye kaldrlmtr. Yine trbenin dndaki bakabir tan da k Paann olu Cana ait olduu ileri srlmekte ise de buradaki tarihi 4 evval 764(17 Temmuz 1363) olarak okuyanlar olduu gibi tarihin 964 (1557) olduu da H. Baki Kuntertarafndan ileri srlmektedir. Kitbede Can b. k Paa ad okunduuna gre ikinci gre katlmakzordur. Burada ayrca k Paann zevcesi Hce Hatuna ait olduu iddia edilen bir mezar ta dahagrlmtr. Anadolu Trkl bakmndan ok deerli olan k Paa Trbesi ve evresi uzun srebakmsz kalm ve etrafndaki hazre geni lde tahribe uramtr. Trbe 1935te ufak bir tamirgrmtr.

Baz vakf kaytlarndan Krehirde k Paa adna bir de zviye olduu anlalmaktadr. Halknbyk sayg gsterdii erenlerin trbeleri yannda zviyeler kurulduu dnlecek olursa bu tesisintrbe yaknnda bulunmas gerekir. Ancak bugn evrede bu hususu destekleyecek herhangi bir izyoktur. C. Hakk Tarm daha aada mahalle iindeki baz ilenmi kalntlarn zviyeye aitolabileceini yazmaktadr.

k Paa Trbesinin yan cephesi ehre bakacak bir biimde yamaca yerletirilmitir. Tamamenmermerden olan yapnn n meknn tekil eden giri holne bu yan cephedeki ssl bir kapdangirilir. Bu meknn yan tarafnda bulunan bir kap, kubbeli esas trbeye geii salamaktadr. Trbe,her bir kenar 5.35 m. lsnde bir kareden ibarettir. k Paann sandukas tam ortada deil giriduvarnn yanndadr. Trbenin altnda bir mezar odas olmas gerekirse de bu hususaratrlmamtr. Sekiz keli olarak yaplan sar kubbe de mermerden olup burada ok eski birAsya geleneine uyularak bindirme teknii kullanlmtr. Trbe meknnn drt kesine yerletirilendrt stun stne drt kemer atlm, bunlarn arasndaki pandantiflerle sekiz dilimli kubbeye geisalanmtr.

Trbenin iinde bulunmas muhtemel hibir tezyinat gnmze gelmemitir. Dta ise cephenin sonderece sade olmasna karlk ehre bakan gney cephesi ve bilhassa buradaki giri itina ilesslenmitir. Cephenin kenarnda bulunan takapnn st ksm bir zencerek motifi ile bezenmi,bunun iine sivri kemerli bir ni oyulmutur. Niin yarm kubbesi dilimli olarak ilenmitir. Bu niinalt ksmnda yayvan kemerli esas giri bulunur. Cephelerin ortasndaki pencereler ise birer sivri

kemer iinde almtr. Esas trbe binasnn dnda mahya hatt profilli bir silme ile belirtilmitir.Gney cephede tam ortada bu silme dikdrtgen bir ereve meydana getirmekte olup bunun iindekitbe bulunmaktadr. 1965 ylnda Krehirde yaptmz incelemeler srasnda k PaaTrbesinin n meknnda yere denmi iki para halinde mermer bir levha bulmutuk. Yeresaplanaca ksm ilenmeden brakldna gre herhalde bir mezar ta olan bu levhann stksmnda rm motiflerle bezenmi bir madalyon, alt blmnde ise bir pars veya dii arslan resmigrlyordu.

k Paa Trbesi, simetriden kanan ok deiik bir mimari anlayn eseridir. Orta Asya eski Trkgeleneklerine bal zellikleriyle Anadoluda slm-Trk yap sanatnn deerli bir rneidir.Deiik plan dzeni, ll fakat zarif sslemesi ile iinde yatan byk Trk mutasavvf ve AnadoluTrk edebiyatnn kurucularndan biri olan k Paann anna uygun bir mahfaza tekil etmektedir.

BBLYOGRAFYA

Cevat Hakk Tarm, Krehir Tarihi zerinde Aratrmalar, Krehir 1938, I, 86-89; a.mlf., TarihteKrehri-Glehri, stanbul 1948, s. 29-30; Semavi Eyice, Krehirde H. 709 (1310) TarihliTasvirli Bir Trk Mezarta, Reid Rahmeti Arat in, Ankara 1966, s. 215-216; Gordlevskij,Krehirde k Paaya Ait Bir Htra, Comptes-Rendus de lAcadmie des Sciences de lURSS,I, Moskva 1927, s. 25-28; A. Sim lgen, Krehirde Trk Eserleri, VD, II (1942), s. 258-260; H.Baki Kunter, Kitbelerimiz, a.e., II (1942), s. 436; M. Fuad Kprl, k Paa, A, I, 703. Semavi Eyice

IK VEYSEL(. 1894-1973)

XX. yzyl Trk k iirinin Trkiyedeki nemli temsilcisi.

Sivasn arkla ilesinin Sivrialan kynde dodu. Yedi yanda iken geirdii iek hastalyznden nce sa gzn, daha sonra da babasnn elindeki vendirenin saplanmas zerine solgzn kaybetti. On yanda saz almaya balad. nceleri her k gibi usta mal deyiler alpsyledi.

Soyad kanunundan sonra atrolu soyadn alan k Veyseli edebiyat dnyasna Ahmet KutsiTecer tantmtr. A. K. Tecerin ilk defa 5 Ocak 1931de dzenledii ve on be n arldSivas klar Bayramna katlanlar arasnda k Veysel de vard. 1933ten sonra, eski gezginciklar gibi, elinde saz ile hemen hemen btn yurdu dolat. Bir ara ky enstitlerinde saz retmeniolarak da grev yapt. lk iiri, Cumhuriyetin 10. yl dnmnde Atatrk iin syledii destandr. lkiir kitab olan Deyiler 1944te Ankarada Halkevleri Genel Merkezince yaymland. iirlerinidaha sonra Sazmdan Sesler (1949) adl kitapta toplad. Btn iirlerini bir araya getirdii DostlarBeni Hatrlasn (1970) ise son kitabdr.

1952 ylnda stanbulda adna byk bir jbile dzenlenen k Veysele 1965 ylnda TrkiyeByk Millet Meclisi tarafndan ana dilimize ve mill birliimize yapt hizmetlerden dolay zelbir kanunla vatan hizmet tertibinden aylk baland. Salnda, iirlerini alp syledii plaklarnyannda Karanlk Dnya ad ile kendisinin ve kynn grntlendii bir de film yapld. 21 Mart1973te doduu ky olan Sivrialanda ld; ayn yerde topraa verildi. lmnden sonra evi,iindeki btn eyalar ile korunarak mze haline getirildi. lm yl dnmlerinde kynde yaplantrenlerle anlmaya baland.

Halkla aydnlar arasnda bir kpr kurmu bulunan k Veyselin iirleri konu bakmndan epeycezengin bir eitlilik gstermektedir. Ynusun etkisi altnda kalarak syledii iirlerinde halkkltrnn mayasna karan ynleriyle tasavvuftan izler bulunur. Ak iirlerindeki deyileriyle birynden de Karacaolann devam gibidir. iirlerinde yer yer yresinin az zellikleri de grlr.Saz ve sesi zayf olan k Veysel, klk geleneinin hikye anlatma, muamma asma ve zme,atmalarda bulunma gibi ynlerine uyamam olsa bile ann radyo, fabrika, tren, fze gibiyeniliklerine kucak aan iirleriyle kendinden nceki klardan ilerdedir. k Veysel, bir yan ilesrdrd k iiri geleneini ve yaad a iirlerinde ustaca bir araya getirmitir.

Dier klarn k Veysel iin syledikleri deyiler de bir kitapta toplanmtr: lmnn OnuncuYlnda k Veysele Deyiler (haz. Hayrettin vgin - rfan nver Nasrattnolu, Ankara 1983).

BBLYOGRAFYA

brhim Aslanolu, k Veysel, Sivas 1967; . Yaar Ouzcan, k Veysel (Hayat, iirleri veHakknda Yazlanlar), stanbul 1972; Nejat Seferciolu - Aydn Kuran, k Veysel Bibliyografyas,Ankara 1983; Milliyet Sanat Dergisi (k Veysel zel Says), sy. 26, 30, stanbul 1973; SivasFolkloru (k Veysel zel Says), sy. 4, Sivas 1973; TFA (k Veysel zel Says), sy. 296(1974); TA, XXX, 220-221; Fahir z, Ashik Weysel, EI Suppl. (ng.), s. 91. Aydn Oy

IKKUTLU, Mehmet Rt(. 1901-1980)

Son devir kraat limi.

Of ilesinin Uurlu (ifaruksa) kasabasnda dodu. Babas Ahmed Cemleddin, annesi Hanfedir.lk renimini kasabann retmeni olan babasndan yapt, sonra ayn yerde hfzn tamamlad.Muhitin tannm limlerinden alkzde Thir Efendi, alekli Dursun Feyzi Efendi ve KasmzdeHasan Efendiden Arapa, Bakkalzde Paanl smil Hakkdan feriz dersleri ald. mtihanlaifaruksa Medresesinin drdnc snfna kaydoldu. Altnc snftayken medreseler kapatlnca(1924) bir mddet daha Dursun Feyzi Efendiden tefsir, akaid ve fkh okuduktan sonra stanbulagiderek Hfz Ahmed kr ve yeeni Hfz smil Hakk Bayrden aere* ve takrb*, VarnalzdeHfz Ahmed Hamdden de bnl-Cezernin Tayyibetn-Nerini okudu.

Mehmet Rt grev hayatna olduka erken yalarda Uurlu kasabas Merkez Camiinde fahr imam-hatip olarak balad. 1936 ylnda Uurlu Kuran Kursu reticiliine, 1941de Of merkez vizliinetayin edildi. Resm grevini srdrrken bir yandan da kraat, fkh ve Arapa okuttu. 1976 ylndavizlikten emekliye ayrld. Diyanet leri Bakanlnca Ankara ve stanbulda alan hizmet iieitim kurslarnda 1974-1979 yllar arasnda, btn rivayet ve tarikleriyle aere okuttu. Tayyibetn-Neri takrir etti. 28 Austos 1980de tedavi iin Trabzondan stanbula giderken uakta vefat edenkkutlu, doduu yer olan Uurlu kasabasnda defnedildi.

Sahasnda pek ok renci yetitiren kkutlunun kraat konusunda Aere Kaideleri, TakrbKaideleri, Tayyibe Tercmesi ve Tayyibe erhi adl drt eseri vardr. Henz baslmam olan bukitaplar Uurluda vrislerinin elinde bulunan zel kitaplndadr.

BBLYOGRAFYA

Tayyibe erhi adl eserinin mukaddimesinde bulunan ve kendisi tarafndan kaleme alnm olanbiyografisi; Of Mftl Arivindeki zel dosyas; . Ltfi akan, Aere, Takrb ve Tayyibestd M. Rt kkutlu ile bir Mlkat, Hakses Mecmuas, sy. 126, Ankara 1975, s. 16-18;Krat lminin Byk std Mehmed Rt kkutlu Veft Etti, Diyanet Gazetesi, sy. 245,Ankara 1980, s. 14-15; Recep Akaku, M. kkutlu Hocamzn Ardndan, a.e., sy. 247 (1980), s.4. Emin kkutlu

IKPAAZDE(. 889/1484ten sonra)

Osmanl tarih yazar.

Asl ad Dervi Ahmed, mahlas kdir. Fakat daha ok byk dedesi olan k Paaya nisbetlekpaazde adyla anlr. Hayat hakkndaki bilgiler hemen sadece yazm olduu Osmanl tarihinedayanmaktadr. Kendi ifadesine gre 803 (1400) yl civarnda (Trih, s. 35) Amasya sancannMecitz kazasna bal Elvan elebi kynde dodu. Kk yatan itibaren tekke evresinde yetiti,ok gezdi ve zamann nl ahsiyetleriyle tant. Genlik yllarnda bir mddet Geyvede Yahi(Kefz-zunn,

283te Bahi) Fakihin evinde kald. Fetret Devrinin baz olaylarna ve II. Muradla DzmeceMustafa arasndaki mcadeleye ahit oldu. Bir sre Konyada Sadreddin Konev Zviyesindemisafir olarak kald ve eyh Abdllatf el-Kudsden el ald. 1437de hacca gitti, dnte Msraurad. Daha sonra Paa Yiitolu shak Beyin himayesinde bir mddet skpte kald. II. Muradnbaz seferlerine katld ve onun iltifatn kazand. Ftih Sultan Mehmedin, ehzadeleri Mustafa veBayezidin snnetleri mnasebetiyle 1457 ylnda Edirnede yaptrd enliklere katld; bu sradaFtihten baz ihsanlar grd. 874te (1469-70) kz Rbiay mridi eyh Seyyid Velyetleevlendirdi. Mehur tarihini tamamlad 1484 ylnda ya seksen be civarnda idi. Onun byk birihtimalle bu tarihten sonra ld kabul edilmektedir. Mezar da muhtemelen stanbulda Haydarmahallesinde byk dedesi k Paa adna ina ettirdii cami hazresindedir.

kpaazde daha ok Tevrh-i l-i Osmn adl eseriyle tannmaktadr. Hayatnn sonlarna doruyazmaya balad tarihinin Yldrm Bayezid devrine kadar gelen ksmn Yahi Fakihinmenkbnmesinden, bu padiahn 1391de Macarlarla yapt sava Kara Timurtan olu UmurBeyden, 1402deki Ankara Savan bu savata solak* olarak bulunan birinden nakletmi, II. Muradve Ftih dnemlerini ise bizzat kendi gzlemlerine dayanarak kaleme almtr. Osmanl Devletininkuruluundan Ftih devri sonlarna (eserin eitli yazmalarnda biti tarihi farkldr) kadar gelen bueserde konular bablar ve soru-cevap eklinde ele alnmtr. Mellifin yana ve muhtemel lmtarihine baklrsa 166. babdan sonraki ksmlarn bakalar tarafndan eklenmi olabileceidnlebilir.

ou yurt dnda olmak zere ondan fazla yazma nshas bulunan kpaazde Trihinin ayrneri vardr. Eserin ilk neri l Bey tarafndan yaplmtr (stanbul 1332). Bu neirde eser 1502ylna, Friedrich Giese (Leipzig 1929) nerinde 1492ye kadar gelir. Atszn yapt neir ise(stanbul 1949) eserin 161 babn ve sadece l Bey nerinde bulunan Fasl adl son blmnihtiva eder. Yakn zamana kadar pek tannmayan kpaazde Trihinin asl nemi, ilk standartOsmanl tarihlerinden biri olmasndan gelir. Eser daha yazld devirde Nernin Cihannmsnakaynak olmu, ancak XVI. yzyl Osmanl tarihileri genellikle Nernin daha derli toplu olan eserinikullanmay tercih etmilerdir. Dier taraftan, muhtemelen Ktib elebinin biraz hafife alanifadesinden (Kefz-zunn, I, 283) dolay uzun sre unutulan Tevrh-i l-i Osmn, gerek vemodern mnada ilk defa Hammer tarafndan kullanlmtr. Mahiyeti itibariyle anonim Tevrh-i l-i

Osmnlardan pek farkl olmayan eser, gerek muhtevas gerekse konuma diline yakn ve devrininyaz dilini aksettiren sade slbu bakmndan orta tabaka ve zellikle asker zmreler arasndaokunmak zere bir nevi halk destan tarznda yazlmtr. Anonim tarihlerden farkl zellii iseOsmanl padiahlarn birer mcahid gazi olarak grmesi, devletin kuruluunda ve bilhassaAnadoluda slm Trk kltrnn yerlemesinde byk rolleri olan abdln- Rm, gaziyn-Rm ve bciyn- Rm gibi ah kurulular hakknda bilgiler vermesidir. Esere yer yerserpitirilen ve bir ksm Ahmednin skendernmesinden alnm olan nazm paralarnn ise edebbir deeri yoktur.

BBLYOGRAFYA

kpaazde, Trih, s. 35, 66, 79, 135, 139, 205; a.e. (Atsz), s. 79-80; Mecd, akik Tercmesi, s.352; Kefz-zunn, I, 283; Ayvansary, Hadkatl-cevmi, I, 153; Osmanl Mellifleri, III, 84;Hammer (At Bey), I, 27; Babinger (ok), s. 38-42; Banarl, RTET, I, 498-499; V. L. Mnage,Osmanl Tarihiliinin Balangc (trc. Salih zbaran), TED, sy. 9 (1978), s. 227-240; M. kirlktar, k Paazde, TA, I, 600-602; M. Fuad Kprl, k Paa-zde, A, I, 706-709;Fr. Taeschner, Ashik-Pasha-zde, EI (Fr.), I, 720. Abdlkadir zcan

R

Ur vergisini tahsil eden memur.

slmn ilk asrlarnda, ticar mal veya bir nevi gmrk vergisi diyebileceimiz ur vergisini tahsileden kimseye ir denildii gibi ar da denilmektedir. ehirler veya milletleraras ticaret yollarnnkavak noktalarnda, nemli geitlerde grev yapan irler blgelerinden geen ticar mallardan,sahiplerinin mslman, zimm* veya mstemin olmasna gre deien oranlarda vergi almaktaydlar.Kaynaklarn belirttiine gre bu oran mslmanlar iin % 2,5, zimmler iin % 5 ve msteminleriin de karlkl olarak baka bir oran tesbit edilmemise % 10du (bk. UR). Bu verginin nisbetionda bir (ur=r) veya onun blmleriyle (nsfl-ur % 5; rubul-ur % 2,5) ifade edildiindenbunlar tahsil eden vergi memuruna da onda birleri toplayan kimse mnasnda bu ad verilmitir.

irin, blgesinden geen mslmanlardan ald ticar mal vergisi aslnda zekttr. Bu yzden ancakzektn dier artlar gereklemi ve o yln zekt daha nce denmemise alnrd. Buna gre ir,kendi blgesinden geen gayri mslimlere ait ticar mallarn ur vergisini, mslmanlara aitmallarn da zektn tahsil eden bir kimse olarak grev yapmtr. Ticar maksatla baka yerleresevkedilmeyen zekta tbi her trl maln ve zira mahsullerin zekt ise ayr bir memur (mil)tarafndan toplanmaktayd (bk. ML).

ir ayn zamanda blgesindeki yol ve ticaret emniyetini salamakla da grevliydi. Bundan dolayfkh kitaplarnda irde bulunmas gereken artlar saylrken tam ehliyetli (bk. EHLYET) olmasnnyannda yol ve ticaret emniyetini salamaya muktedir olmasnn gerekli olduu zerinde dedurulmutur.

Bir vergi memuru olarak irin ilk defa Hz. Peygamber zamannda m, yoksa Hz. mer devrinde mitayin edildii kaynaklarda tartmaldr. Serahs bu messeseyi Hz. Peygamber devrine kadargtrmekte ise de ikinci gr daha kuvvetli grnmektedir. Eb Ysufun belirttiine gre, Hz.mer zamannda ilk defa ir olarak tayin edilen kimse ashaptan Ziyd b. Hudayrdr.

Bazlarnn shhatinde phe olmakla birlikte Hz. Peygamberden, ire rastlarsanz onu ldrnzmnasnda veya buna benzer anlamlara gelen hadisler rivayet edilmektedir (Eb Ubeyd, s. 470;Msned, IV, 234). slm hukukular bu hadislerin, Chiliye devrinde Arap ve Acemmemleketlerinde ticar mallardan % 10 nisbetinde alnan, slmiyette ise mslmanlar iin % 2,5,zimmler iin de % 5le snrlandrlan bu vergiyi toplarken halka zulmeden, belirlenen bu oranlardanfazlasn alan vergi memurlar iin vrit olduu grndedirler (bk. Serahs, el-Mebst, II, 199; EbUbeyd, s. 470). Bu hadislerde, Chiliye devrinde benzer bir pazar vergisini (bc) toplayan ve halkar vergilerle bunaltan kimselerin kasdedilmi olmas da muhtemeldir (bk. Eb Ubeyd, s. 471,ayrca bk. BC).

BBLYOGRAFYA

Lsnl-Arab, ar md.; Msned, IV, 234; Eb Ysuf, el-Harc, s. 145-146; Yahy b. dem,Kitbl-Harc (nr. Ahmed Muhammed kir), Kahire 1384, s. 168-169; Eb Ubeyd, el-Emvl, s.469-481; Serahs, el-Mebst, I, 199 vd.; a.mlf., erhus-Siyeril-kebr (nr. Abdlazz Ahmed),Kahire 1971-72, V, 2133-2136, 2139-2157; bn bidn, Reddl-muhtr, II, 308-318; Ysuf el-Kardv, Fkhz-zekt, Beyrut 1389/ 1969, II, 1089-1105; Mustafa Fayda, Hz. mer ve TicaretMallar Vergisi veya Ur, AFD, XXV (1982), s. 169-178; a.e., XXVI (1983), s. 327-334. Mehmet Erkal

R EFENDReiszde Mustafa ir Efendi (. 1729-1804)

Kurduu ktphane ile mehur olan Osmanl eyhlislm.

5 Austos 1729da dodu. Reslkttb Mustafa Efendinin oludur. Tahsilini devrin tannmlimlerinin yannda tamamladktan sonra 1744 ylnda rus* imtihann kazanarak eitli yerlerdemderrislik yapt. Daha sonra kadlk mesleine geti; 1768de Yeniehr-i Fenar (Larissa), 1777deBursa, 1781de Mekke, 1786da stanbul kadlklarnda bulundu. Anadolu ve Rumelikazaskerliklerinin nce pye*lerini ald, ardndan bilfiil 1788de Anadolu, 1789da da Rumelikazaskeri oldu. Ancak bir sre sonra azledildi. eyhlislm Hamdzde Mustafa Efendi zamanndaherhangi bir sebep gsterilmeksizin Kastamonuda ikamete mecbur edildi. Hamdzdenineyhlislmlktan ayrlmas zerine 1791de tekrar stanbula dnd. 1793te ikinci defa Rumelikazaskerliine getirildi. Bu grevde bir yl kadar kald, 30 Austos 1798de eyhlislm oldu. III.Selim, ir Efendiye hitaben kard hatt- hmyunda (Cevdet, VII, 303-304), kendisinden nceeyhlislm olan Drrzde rif Efendinin grevini ihmal etmesi yznden azledildiini, duyduugven sebebiyle bu grevi kendisine verdiini belirtiyor ve ilmiye mesleinde bir sreden berigrlen bozukluu gidermek iin almasn istiyordu. Bundan dolay onun eyhlislmldneminde bu yolda baz almalar yaplmtr. 11 Temmuz 1800de eyhlislmlktan azledildiktensonra Bursaya gnderildiyse de ksa zaman sonra tekrar stanbula dnd; 29 Kasm 1804te vefatetti. Cenazesi nce Eminn civarndaki Bahekapda kendi adyla anlan ktphanenin hazresinedefnedilmi, daha sonra Molla Grn Mezarlna nakledilmitir.

Bilgisi, drstl, hayr ve hasenata dknl ile takdir edilen ir Efendi ayn zamanda iyi birhattatt. Bahekapda bugn kendi adyla anlan caddede bulunan konann bahesinde bir ktphaneve drlkurr kurmu, buraya grevliler tayin ederek baz gelirler tahsis etmitir. AyrcaKastamonuda bulunduu srada orada da hayr eserleri yaptrmtr. Gnmzde SleymaniyeKtphanesinin bir blmn oluturan ktphanesinde bizzat kendisinin istinsah ettii bazyazmalar da bulunmaktadr.

BBLYOGRAFYA

Devhatl-meyih, s. 166-177; Cevdet, Trih, VII, 286, 303-304; Sicilli Osmn, III, 281; lmiyyeSalnmesi, s. 560-561; bnlemin, Son Hattatlar, s. 500-503; Uzunarl, lmiye Tekilt, s. 260;st.A, II, 1152-1153. Mehmet pirli

R EFEND KTPHANESstanbul Bahekapda XVIII. yzylda kurulan vakf ktphanesi.

I. Mahmud devri reslkttblarndan Mustafa Efendi, dzenledii Cemziyelhir 1154 (Austos1741) ve Safer 1160 (ubat 1747) tarihli vakfiyeleriyle btn kitaplarn vakfetmi, ancak Bahekapsemtinde ina ettirmeyi planlad ktphaneyi yaptramadan 1749 ylnda lmtr. Mustafa Efendiyaptrmay dnd bu ktphanenin iki dersim, bir eyhlkurr ve iki hfzktbden oluankadrosunu da kurmu ve bunlar geici olarak Vlide ve Mahmud Paa camilerinde grevlendirmitir.

Mustafa Efendinin olu III. Selim devri eyhlislmlarndan Mustafa ir Efendi babasnn buarzusunu yerine getirmek iin belirtilen yerde bir ktphane binas yaptrm ve dzenledii evval1214 (Mart 1800) tarihli vakfiyesiyle de kendi adyla anlan ktphaneyi kurmutur. ir Efendivakfiyesinde daha nce babasnn ktphane personeliyle ilgili olarak koyduu esaslar aynenmuhafaza etmi, ancak kendi salad gelirle hfzktblerin cretlerini arttrma ve onlara yardmcolacak iki mlzm tayin etme gibi birka deiiklik yapmtr.

Balangta Reslkttb Mustafa Efendinin vakfettii 1237 kitapla kurulan ir Efendi Ktphanesikoleksiyonu daha sonralar Mustafa ir Efendi, olu Rumeli kazaskeri Hafd Efendi, KasdecizdeSleyman Srr Efendi ve irefendizde Mehmed Baheddin Efendinin yaptklar kitap balarylaolduka zenginlemitir.

retim yannda hatim duas ve mevlid gibi baz din faaliyetlerin de yapld ir EfendiKtphanesi haftada be gn ak bulunmaktayd. Tatil gnleri ise devrin dier baz ktphanelerindeolduu gibi sal ve cuma idi.

ir Efendi Ktphanesi 1914 ylnda Evkaf Nezreti tarafndan Sultan Selimde kurulanktphaneye, 1918 ylnda da buradan Sleymaniye Ktphanesine nakledilmitir. Bu ktphaneyeait kitaplar halen Sleymaniye Ktphanesi bnyesinde bulunan ir Efendi ve Reslkttb MustafaEfendi koleksiyonlarnda bulunmaktadr.

BBLYOGRAFYA

Reslkttb Mustafa Efendinin h. 1154 ve h. 1160 tarihli vakfiyeleri, VGMA nr. 736, s. 201-208;nr. 738, s. 137-146; ir Efendinin h. 1214 tarihli vakfiyesi, Sleymaniye Ktp., ir Efendi, nr. 473;Hafid Efendinin h. 1220 tarihli vakfiyesi, Sleymaniye Ktp., Hafid Efendi, nr. 486; ir EfendizdeMehmed Baheddin Efendinin h. 1250 tarihli vakfiyesi, Sleymaniye Ktp., Hafid Efendi, nr. 487;smail E. Ernsal, Trk Ktphaneleri Tarihi II: Kurulutan Tanzimata Kadar Osmanl VakfKtphaneleri,Ankara 1988, s.92-93, 120-121, 129, 144, 148, 182, 239, 244-245. smail E. Ernsal

MMAR.

lk yaplnda ktphanenin yanndaki byk bir han onun gelirini salyor ve arkadaki kkhazrede ir Efendi ile olu Hafd Efendi ve dier aile mensuplarnn kabirleri bulunuyordu.

ir Efendi ve Sultanhamam caddelerinin birletii kede bulunan ktphane, ta konsollar zerineoturan gzel

mimarili okuma odas ile dikkati eker. Bu kmann Eminn tarafndaki kk bir penceresininyerletirilmesinde gsterilen yap ustal gerekten zarif bir bulutur. D cepheleri ta ve tulaeritleri halinde yaplm olan bu binann yanndaki han ile birlikte iyi bir rlvesi yoktur. Sadecektphanenin plan yaymlanmtr. Bir merdivenle klan L biimindeki bir koridorun ksa kolusonunda kitap deposu ve bu koridorun yannda iki kk mekn vardr. Koridorun uzun kolu yanndabulunan okuma salonunun ana meknna, iki stunla ayrlm blml bir giri holnden geilerekulalr. ir Efendi Ktphanesinde kk ve byk drt mekn aynal tonozlarla rtldr. kistunla okuma salonundan ayrlan giri ksmnn blmnden ortadaki kubbeli, yandakiler apraztonozlarla rtlmtr. Ana koridorun sonundaki kk hcre ise herhalde hel olmaldr. Altndakikuma maazasnn deposu olarak kullanlan okuma odasnn tavan tonozunda stleri badana ilekapatlm olarak iekli kalem ii naklar 1960 ylnda grlebiliyordu.

Ktphanenin tanma srasnda ir Efendi ile evlt ve ahfadnn mezarlar da buradan alnarakMolla Grn hazresine gtrlm ve boaltlan ktphane binas dkkn olarak kiraya verilmitir.

BBLYOGRAFYA

Behet nsal, Trk-Vakf, stanbul Ktphanelerinin Mimr Yntemi, VD, XVIII (1984), s. 101(pln var); . N. Bayraktar, irefendi Ktphanesi, st.A, II, 1154-1155. Semavi Eyice

ARAN(bk. HSEYN-ARAN).

ARET

Gebe topluluklara verilen genel ad.

Airet Arapa bir kelime olup kabile karl kullanld gibi kabilenin altnda daha kk birtopluluu da ifade etmektedir. Trkede ise yaygn olarak gebe unsurlar iin kullanlm, zellikleOsmanllar dneminde boyun altnda, cemaatin stnde bir toplulua ad olmutur. Osmanlkanunnme ve belgelerinde genel olarak konar ger veya yrk olarak kaydedilen teekkller,yukardan aaya bir sraya gre, boy (kabile, tife), airet, cemaat, oymak, mahalle, oba (aile)eklinde blmlere ayrlmtr. Araplardaki kabile tekiltnda ise birka airetten bir fasle,faslelerden fahz, fahzlardan batn, batnlardan imre, imrelerin birlemesinden de kabile meydanagelmekteydi. Boyun idar ilerinin boy beyi (Arap kabilelerinde eyh) tarafndan yrtlmesinekarlk airetlerde bu grev mr-airetlerce (airet beyi veya kethd) yerine getirilirdi. Bazdurumlarda boy beyinin yetkisi dahilinde olan airet beyinin tesbiti genellikle irs bir hviyetgstermektedir.

Gebe hayatnn bir gerei olarak daha ok hayvanclkla uraan airetler, bu bakmdan yerleikahaliyle iktisad bakmdan bir btnlk tekil etmilerdir. Yaylak ve klaklar arasndaki hareketleri,biraz da hayvanlarna otlak bulma dncesinden domutur. Bununla beraber gebe hayatlarnn,merkez otoritenin zayflamasyla ba bo telakki edilebilecek bir tarza dnt ve bunun onlarntedib ve isknlar iin bir sebep tekil ettii grlmektedir. Airetlerin kontrol altnda tutulmalarihtiyac, devlete eski airet dzenlerinin bozularak kethdlklar eklinde tekiltlandrlmalarna veancak belli gzerghlar iinde hareketlerine izin verilmesine yol amtr (ayrca bk. KONARGER).

BBLYOGRAFYA

Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Airetlerin skn, stanbul 1963, s. 13-14; YusufHalaolu, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunda skn Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi,Ankara 1988, s. 16-25; F. Smer, XVI. Asrda Anadolu, Suriye ve Irakda Yaayan TrkAiretlerine Umum Bir Bak, FM, XI (1952), s. 511; Mkrimin Halil Ynan, Airet, A, I, 709-710; J. Lecerf, Ashra, EI (ng.), I, 700; J. Chelhod, Kabla, EI (ng.), IV, 334-335. Yusuf Halaolu

ARET MEKTEBi HMYUNUOsmanl Devletinde airetlere mensup ocuklarn eitimi iin II. Abdlhamid tarafndan 1892destanbulda kurulmu olan mektep.

Airet Mektebi, Maarif Nezretine bal halka ak bir eitim kurumu olmayp nceleri imparatorlukdahilindeki Arap airetlerine mensup ocuklarn, daha sonra da dier airetlerin ocuklarnn kabuledilmeye baland saraya bal zel bir eitim messesesi idi. Bu mektebin kurulu gayesi, Osmanlmparatorluu snrlar iinde bulunan Arap ve dier airet reislerinin ocuklarn stanbulda saraynnezreti ve himayesi altnda bulunan bir okulda toplayarak onlara Trke retmek, eitim veretimlerini salamak, ayn zamanda hilfete, saltanata, Devleti Aliyyeye ve Bbaliyesadakatlerini arttrmak, blgelerine dndklerinde devlet iin faydal hizmetlerde bulunmalarnsalamakt.

Airet Mektebi Hmyununun kuruluu birka sebebe dayanr. XIX. yzyldan itibaren Avrupadevletlerinin, Osmanl Devletini paralama faaliyetleri erevesinde, Balkanlardaki gayrimslimlerden sonra Trk olmayan mslman unsurlar da tahrik ederek devletten koparmak ve bunlarzerinde siyas ve iktisad hkimiyet kurmak istedikleri grlmektedir. zellikle Araplar zerindeyounlatrlan bu faaliyetlere kar II. Abdlhamid, airet yapsnn hkim olduu blgelerde airetreisleriyle saray arasnda kuvvetli ve mahhas bir ba kurma ihtiyacn hissetmitir. Byle bir banise Airet Mektebi Hmyunu

vastasyla kurulabilecei, ayrca mektepte okuyacak ocuklarn Trke renerek Osmanlkltryle daha yakndan temasa geecekleri ve kendilerinde Osmanllk, Osmanl birlii uurunungeliecei dnlmtr.

Mektebin kuruluunun dier bir sebebi de dindir. 1878 Berlin Antlamas ile hristiyan unsurlarnbyk ksmnn devletten ayrlmas, mslman tebaay ounluk durumuna geirmitir. Bunun zerineII. Abdlhamid ite ve dta slmc bir siyaset takip etmenin fazla bir mahzuru kalmadn grerekartk halife veya hilfet makam etrafnda slm birliini kurmak istemiti. Bylece hem idayanmann hem de Avrupaya kar slmlk uurunun teekkl temin edilmi olacakt. Ayrca bumektepte okuyacak mslman airet reislerinin ocuklar stanbula, halifeye, hilfet makamna veTrklere sndrlm olacak, dolaysyla Avrupallarn Araplar arasnda yapm olduklarmilliyetilik propagandasnn tesiri azaltlacakt.

Dier bir sebep ise idardir. Kurulu ve gelime devirlerinin aksine, XVIII ve XIX. yzyllardamerkez idareden kopmu ve devlet kontrolnden uzaklam airetlerin tekrar kontrol altna alnarakmerkez idarenin yeniden kurulmas hedef tutulmutur. te Airet Mektebi bu arzunun gereklemesiiin en iyi bir vasta olacak, bu mektepte okuyup mezun olacak ocuklar airetlerine dndklerinde veileride airet reisi olduklarnda airetlerinin stanbula sadakatini temin edeceklerdi. te btn busebeplerden dolay Airet Mektebinin almas kararlatrlm ve Yldz Sarayndan kan 5Temmuz 1892 tarihli bir yazyla mektebin kurulmas iin Maarif Nezretine, okuyacak ocuklarngnderilmesi iin de vilyetlere emir verilmitir (BA, rde-Dhiliye, nr. 101021). Mesele ayrcaMeclisi Vkelda da grlerek 20 Temmuz 1892 tarihli bir mazbata ile mektebin nizamnmesi ve

program tesbit edilmitir (BA, rde-Meclis-i Mahss, nr. 5641). Sadrazam Cevad Paann durumupadiaha arzetmesi zerine II. Abdlhamid, Esm Sultann oturduu Kabatataki saray AiretMektebi Hmyununa tahsis etmitir.

Airet Mektebi 4 Ekim 1892de eitim ve retime almtr. Mektebe Halep, Suriye, Badat, Basra,Musul, Diyarbekir, Trablusgarp vilyetleriyle Bingazi, Kuds ve Zor sancaklarndan drder; Yemenve Hicaz vilyetlerinden beer olmak zere toplam elli renci kabul edilmitir. Airet Mektebininher yl renci alnarak kapasitesi arttrlm ve iki yllk program daha sonra be yla karlmtr.Ders programnda Kuran, ilmihal, lugat, hesap, iml, hat, ulm- dniyye, slm tarihi gibi derslerolmakla beraber Trke, Osmanl corafyas ve tarihi eitimine geni yer verilmitir. Programdazamanla deiiklikler yaplarak Franszca, usl-i defter, hendese gibi yeni dersler de eklenmitir. Buprogramyla Airet Mektebinin ibtidiye ve rdiye mektepleri seviyesinde olduu sylenebilir.Ancak bunlardan fark, bir asker mektep olmamakla birlikte asker tlim derslerinin de bulunmasdr.

Balangta sadece Arap airet reislerinin ocuklarnn tahsili iin almas dnlen AiretMektebine daha sonraki yllarda Dou Anadolu ve Arnavutluk blgelerindeki airetlerden derenci kabul edilmitir. zellikle Dou Anadolu airetlerinden Hamidiye svari alaylar tekiledilmeye balannca Cbranl, Zilan, Cell, emsk gibi airetler kendi ocuklarnn da AiretMektebine alnmas iin mracaatta bulunmulardr. Arnavut airetleri de ayn ekilde istektebulununca Arap airet ocuklarnn dnda da renci kabul yoluna gidilmi, bylece AiretMektebi btn airetlere hitap eder duruma getirilmitir. Bu mektepten mezun olan baz ocuklarnHarbiye ve Mlkiye mekteplerine gnderildii de bilinmektedir (bk. SF, s. 244).

Yatl ve cretsiz olan Airet Mektebi, rencilerin verilen yemekleri beenmeyerek mektepidaresine kar isyan etmeleri zerine ubat 1907 tarihinde kapatlmtr. Kapatlmasnn gereksebebi ise phesiz mektebin o gnk siyas fikir akmlarnn tesir sahas iine girmesi ve beklenengayeye hizmet edemez hale gelmesidir.

BBLYOGRAFYA

BA, rde-Dhiliye, nr. 1010-21; BA, rde-Meclis-i Mahss, nr. 5641; Mahmud Cevad, Marif-iUmmiyye Nezreti Trihe-i Teklt ve crat, stanbul 1338, s. 338; Osman Nuri Ergin, TrkiyeMaarif Tarihi, stanbul 1941, III, 975; Bayram Kodaman, Sultan II. Abdlhamidin Dou AnadoluPolitikas, stanbul 1983, s. 97-119; SF, nr. 380 (23 Haziran 1898), s. 244. Bayram Kodaman

YAN

II. Merutiyetten sonra yaymlanan ilm, edeb ve ahlk muhteval haftalk dergi.

28 Austos 1324 - 26 ubat 1324 (10 Eyll 1908-11 Mart 1909) tarihleri arasnda 26 say kmtr.Kurucusu bns-Srr Mustafa Nmk, mesul mdr bns-Srr Ahmet Cevdettir. II. Merutiyetinilnndan sonraki hrriyet havas iinde yayn hayatna giren ksa mrl birok dergiden farklolarak burada iir, hikye, piyes ve mushabe gibi edeb trlerde eitli yazlara ve tiyatrotenkitleriyle kitap tahlillerine byk lde yer verilmitir. Ayrca Franszcadan evrilen bir ksmmakalelerin yan sra slm felsefesi ile ilgili baz incelemeler ve sosyal muhteval eitli yazlar dayaymlanmtr. Ahmed uaybn Ernest Renann hayatna dair bir makalesi (nr. 2, 4 Eyll 1324, s.43-58) ile bn Hzm Feridin mam Gazzl ile ilgili bir yazs (nr. 19, 8 Knunusni 1324, s. 168-174) bunlar arasndadr.

Derginin devri iinde asl nemi, byk bir ksmn daha nce dalan Serveti Fnn edebtopluluuna mensup air ve yazarlarn eserlerine geni lde yer vermesinden, yani bir nevi ServetiFnnun devam gibi grnmesinden ileri gelmektedir. 10. saydan itibaren Cenab ahabeddininbayazar olduu dergide Said Hikmetin Mz ve t adl drt perdelik piyesi ilve olarakverilmitir. Balangtaki edeb arln sonuna kadar devam ettiren dergiye asl hviyetinikazandran devrin tannm air ve yazarlar arasnda u isimler bulunur: Abdlhak Hmid, TevfikFikret, Cenab ahabeddin, Hseyin Chid, Ahmed Him, smail Saf, Fik li, Tahsin Nhid,Ruhsan Nevvre, Ahmed uayb, Ali Cnib, mer Seyfeddin, Hseyin Sret, Hseyin Suad, RaifNecdet, Cell Shir, Halide Slih (Edip), Sat (Bey), Emin Blend, Kilisli Rifat, Mfit Rtp.Bunlardan baka baz saylarda u isimlere de rastlanr: Mustafa Nmk, Ali Suad, Sleyman Fehmi,Safvet Ziy, Sleyman Nesib, smail Mtak, Ferid Vecd, sak Ferera, Cemil Sleyman, Ali Kmi,Server Cemal, brahim Aleddin, Enis Avni, Hakk Tark, kil Koyuncu, Mehmed sm ve HalilNihad.

BBLYOGRAFYA

M. zzet Henden, 1908de kan iyan, Bahe, Kadn, Cerde, Misbah Dergileri zerine BirAratrma (mezuniyet tezi, 1966), Ktp., nr. 4191; Hasan Duman, Katalog, s. 30; Nejat Seferciolu,iyan, TDEA, I, 200. Abdullah Uman

AK

Tasavvuf, slm felsefesi ve edebiyatta kullanlan geni anlaml bir terim.

Arapa asl k olup szlkte iddetli ve ar sevgi; bir kimsenin kendisini tamamen sevdiinevermesi, sevgilisinden baka gzel grmeyecek kadar ona dkn olmas anlamna gelir. Lugatkitaplarnda ak kelimesinin szlk anlamnn, ayn kkten olup sarmak anlamna gelen aeka ileyakndan ilgili olduu belirtilir. Buna gre sarman kuatt aacn suyunu emmesi, onu soldurupzayflatmas ve bazan kurutmas gibi ar sevgi de sevenin sevdiinden bakasyla ilgisini kestii,onu sarartp soldurduu iin bu duyguya ak denilmitir. Ayrca hem tatl hem eki olan bir eitmeyveye de uuk denilir (bk. Lisnl-Arab, ak md.; Tcl-ars, ak md.; Kamus Tercmesi,ak md.).

slm literatrde ak ilh ve beer olmak zere balca iki anlamda kullanlm, ilh akagenellikle hakiki ak, beer aka da mecaz veya uzr ak denilmitir. lh ak geni ldetasavvufta, ksmen de slm felsefesinde ilenmi; slm felsefesinde ayrca kozmik varlklarhiyerarisinde alttaki bir varln stteki varlk veya varlklara duyduu arzu (evk) ve sevgi de ouzaman ak terimiyle ifade edilmitir. Kelma dair baz kaynaklarda ise tasavvuftaki ak anlay tenkitedilmitir. Hem ilh hem de mecaz anlamda ak edebiyatn ana temalarndan birini oluturmu, bukavram etrafnda geni bir ak edebiyat meydana gelmitir. Ayrca daha ok felsef mahiyetteki bazahlk kitaplarnda mecaz akn ktl ve zararlar zerinde durulmutur.

TASAVVUF.

Kuran ve sahih hadislerde ak kelimesi gemez; sevgi ounlukla hub ve muhabbet, bazan dameveddet kelimeleri ve bunlarn mtaklaryla ifade edilir. Allah sevgisinden ok Allah korkusunaarlk veren ilk zhidler de aktan sz etmemilerdir. lk defa II. (VIII.) yzylda Allah ile kularasndaki sevgiyi anlatmak zere ndiren de olsa ak kelimesinin kullanlmaya balandn gsterenrivayetler vardr. Nitekim sylendiine gre Hasan- Basr (. 110/728) Allahn, Kulum bana, bende ona k olurum buyurduunu belirtmitir. Abdlvhid b. Zeyd ise (. 177/793) peygamberlerdenbirinin, Allah bana, ben de Ona k oldum dediini syler. Baka bir rivayette buna benzer birsz Ebl-Hseyin en-Nrye (. 295/908) isnat edilmitir. Baklnin naklettiine gre (erh-iathiyyt, s. 165) Ebl-Hseyin en-Nr, Ben Allaha km, O da bana ktr dedii iin kfirolduuna hkmedilerek memleketinden kovulmu, daha sonra idam edilmek zere celldn nnekarlm ve son anda aslmaktan kurtulabilmitir. Bu rivayetten de anlalaca zere limler, hattailk dnemlerde mutasavvflarn

byk ounluu, Allah sevgisini ifade etmek zere Kuran ve Snnette yer alan hub ve muhabbetyerine ak kelimesinin kullanlmasna kar kmlar; Rbia el-Adeviyye (. 185/801), Byezd-iBistm (. 234/848), Cneyd-i Badd (. 297/909), Hallc- Mansr (. 310/922) gibi sevgitemasn ileyen ilk sfler genellikle ak, k ve muk yerine hub, muhabbet, habb, mahbb

kelimelerini kullanmay tercih etmilerdir. er hkmlere titizlikle bal olduu bilinen bn Haff de(. 371/981) Allah sevgisinin ak kelimesiyle ifade edilmesine uzun sre kar kmtr. Ancak onunCneyd-i Baddye isnat edilen akn mahiyetine dair bir risleyi okuduktan sonra grndeitirdii, hatta bu konuda bir de risle yazd rivayet edilir.

Hris el-Muhsib, Hce Abdullah el-Herev, Muhammed b. Hseyin es-Slem, Eb Tlib el-Mekk, Hakm et-Tirmiz, Eb Nasr es-Serrc, Muhammed b. brhim el-Kelbz, Eb Nuaym,Abdlkerm el-Kueyr, Hcvr, Gazzl gibi mutasavvf yazarlar da eserlerinde ak kelimesine yahi yer vermemiler veya ndiren kullanmlar, bunun yerine byk nem verdikleri Allah sevgisikonusunu hub ve muhabbet terimleriyle anlatmay tercih etmilerdir. Bunlardan Kueyrninnaklettiine gre Allah ile kul arasndaki sevginin ak kavramyla ifade edilmesine kar olan eyhiEb Ali ed-Dekkak bu grn yle aklamt: Ak ar sevgi yani sevgide ly amaanlamna gelir. Allah iin byle bir arlk dnlemeyeceinden Onun kuluna olan sevgisine akdenemez. te yandan kulun Allaha duyduu sevgi ne kadar gl olursa olsun yine de Onu yeterinceve lyk olduu lde sevemeyeceinden kulun Allah sevgisi de ak diye adlandrlamaz (bk. Risle,s. 615). Bununla birlikte Kueyr sflerin Allah sevgisini ak kelimesiyle ifade etmelerini msamahaile karlamtr. Nitekim o eserinin Muhabbet blmn, klar syledikleri szlerden dolayknanmazlar cmlesiyle bitirir (a.e., s. 625).

Ak kelimesinin din bir terim olarak kullanlmasn ciz gren sflerin dayandklar baz yet vehadisler vardr. Mesel onlara gre, man edenler Allah daha iddetle severler (el-Bakara 2/165)yetindeki iddetli sevgiden maksat aktr. Dier bir yette de (et-Tevbe 9/24) mminlerin Allahher eyden ok sevmeleri gerektii belirtilmitir. Hz. Peygamber Hz. mere, Ben sana herkestendaha sevimli olmadka iman etmi olamazsn demiti (Buhr, mn, 8-9; Mslim, mn, 67-70). Mutasavvflar bu mnaya gelen yet ve hadislerden Allaha ve resulne k olmann lzumumnasn karmlardr.

Hcvr meyihin ak konusunda farkl grler tadklarn belirterek balca grleri yleaklar: Bir zmreye gre ak sevgilisinden ayr denin bir niteliidir. Kul da Allahtan ayrkaldna gre onun Allah sevgisine ak demek cizdir. Buna karlk Allah hibir eyden ayr veuzak bulunmadna gre Onun sevgisi ak kelimesiyle ifade edilemez. Baka bir gre gre aksnr ama demek olduu, Allah da snrsz varlk olduu iin Ona duyulan sevgi hibir ekilde arolamaz, dolaysyla ak diye adlandrlamaz. Hcvr, dayandklar eitli gerekeleri de sralayarakmteahhirnin, Allaha duyulan sevginin muhabbet terimiyle ifade edilmesi gerektii, bunun yerineak kelimesini kullanmann ciz olmad grn benimsediklerini belirtir (Kefl-mahcb, s.401).

Gazzl hy ulmid-dnin Allah sevgisi konusunu iledii Kitbl-Mahabbe ve-evk vel-ns ver-rz balkl blmnde ak kelimesine iltifat etmemitir. Bununla birlikte o ayn eserinsem konusu ile ilgili blmnde Allah seven, Ona k olan ve Ona kavuma itiyak duyankiinin semndan da sz etmekte ve bu semn kiinin evk, ak ve sevgisini coturacanbelirtmektedir. Gazzlye gre Allah tanyan Onu sever. Tanma (mrifet) arttka sevgi de geliirve glenir. te bu sevgiye ak denir. Sevginin bu ekilde ak halini almas, kulun mrifetteyetkinleerek ilh gzellii idrak etmesinden ileri gelir; bu idrak arttka ak da glenir. NitekimHz. Peygamberin Hirada ibadete kapandn gren Mekke mrikleri, Muhammed Tanrsna k

oldu demilerdi. Gerek k kalbindeki Allah sevgisine hibir varln sevgisini ortak etmez. Buyzden baka eylere kar duyulan sevgiye ancak mecaz yoluyla ak denebilir; nk orta olmayan,dolaysyla ortaksz sevilebilen tek varlk Allahtr (hy, II, 279-280).

eitli sebeplerden dolay ak kelimesini yaygn olarak kullanmaktan ekinen ilk sflerin arasndacokulu ak halleri yaayan pek ok sf vard. Mesel Ser es-Sakat, derisi kemiklerine yapmellerini Cneyde gstererek, te muhabbet budur demiti. Ona gre bir kimse, ey ben olan sendiyecek kadar benliini sevdiinde eritmedike muhabbeti tam ve mkemmel olamaz. Menkbeyegre Semnn Muhib de bir defasnda muhabbetten o kadar etkili szlerle bahsetmiti ki uan bir kubu szlerin cazibesine kaplarak onun nne konmu ve gagasn yere vura vura lmt (Kueyr, s.619). Grld gibi bu rivayetlerdeki sevgi muhabbetten ok ak haline uymaktadr.

Bata Hallc, Eb Bekir e-ibl ve Byezd-i Bistm olmak zere baz mutasavvflarda tamanlamyla ak hali mevcuttur. Tasavvuf tarihinde ak ilk defa strap ve elem eklinde anlayan ve butarzda tarif eden Hallc Kitbt-Tavsnde ilh ak pervane ve mum misaliyle anlatmtr.Pervanenin mum n grmesi ilmel-yakn, ona yaklap hararetini hissetmesi aynel-yakn,atein iinde yanp kl olmas hakkal-yakndir. Akn en son gayesi yana yakla yok olmaktr. Akkavramna ilk defa kan kartran da Hallcdr. dam edilirken elleri kesildii zaman yzn kanabulam, sebebi sorulunca, Ak ile klnacak iki rekat namazn abdesti kanla alnmazsa sahih olmazcevabn vermiti. Menkbeye gre vcudundan akan kanlar yere Allah kelimesini yazacak ekildeakmt. Hallca bundan dolay ehd-i ak denilmi, onun dert ve elem dolu ak maceras btnmutasavvflara rnek olmutur.

Tasavvuf tarihinde ak kavramn ilk defa muhabbetten ayrarak ciddi bir ekilde inceleyen sfAhmed el-Gazzldir (. 520/1126). Bu sebeple o, tasavvuf aka arlk veren sflerce bykkardei Eb Hmid el-Gazzlden daha stn tutulmutur. Zira mam Gazzlnin tasavvufu ilim vemrifet arlkl olduu halde kardei tasavvufta ak esas almtr. Onun Sevnihul-uk (Sevnihfil-k,) (Tahran 1322; stanbul 1942) adl Farsa rislesi zel olarak ak konusunun ilendii ilkeserdir. Akn zellikleri, belirtileri, tesirleri ve mertebelerinin ksa blmler halinde ele alnd burislenin yaygnlk kazanmasndan sonra ak kavram tasavvuf evrelerince hararetle benimsendi.Ahmed el-Gazzlnin yaad dnemi takip eden asr ilh ak edebiyatnn altn a oldu.Ahmed el-Gazzlyi bu yolda talebesi Aynlkudt el-Hemedn (. 525/1131) baarl bir ekildetakip etti. Onun 1000

beyitten meydana gelen Nzhetl-uk ve nehzetl-mt ile bu sahann en baarleserlerinden saylan Temhdt (Tahran 1962) adl eserleri aka dairdir. Levii de (Tahran 1337h.) bu sahann nemli eserlerindendir. Sen (. 525/1131) ak edebiyatna canl ve cazip bir slpgetirmi, onu Ferdddin Attr, Fahreddn-i Irk, Mevln ve Abdurrahmn- Cm gibi bykmutasavvflar takip etmilerdir. Sen 576 beyitten meydana gelen Iknmesinde (Gazne 1332 h.)ve Hadkatl-hakka ve tarkat-era (Leknev 1887) adl eserinin sekizinci blmnde akkonusundaki grlerini etraflca anlatmtr.

zellikle ak konusuna dair yazlan tasavvuf eserlerin en genii, Rzbihn- Baklnin (. 606/1209)Abherl-kn adl kitabdr. Baklnin bu eserinde sflerin ak konusundaki grleri gayetak ve parlak bir slpla anlatlm ve Hallcn nr- Muhammed hakkndaki nazariyesinin bir

devam olmak zere kinatn yaratl ak unsuru ile aklanmtr. Bakl, hads-i kuds diye rivayetedilen ve tasavvuf evresinde byk ilgi gren, Ben gizli bir hazine idim, bilinmeyi istedim ve buyzden lemi yarattm (bk. Acln, II, 132) anlamndaki szde geen bilinmekten maksadnmrifet, istemekten maksadn da muhabbet yani ak olduunu belirtir. Ona gre Allahn sevgiyletecelli etmesinden lem meydana gelmitir. Bu ilk tecelliye hakkat-i Muhammediyye de denir.lemin var olma sebebi Hz. Peygamberin hakikati yani Allahn ona olan ezel akdr. Bundandolay Hz. Peygambere habbullah ve mahbb-i kibriy denilmitir. Bakl Hz. Peygamberdenseyyidl-kn, kullah, muhibbullah, safiyyullah, habbullah, blbl-i ak ve menba- ak diye debahseder. Hallcdan gelen ve Baklde gzel bir ifadesini bulan bu gr daha sonra ak konusunuileyen mutasavvflarn hareket noktas olmu, btn k mutasavvflar ak konusundaki grlerinibu mihver etrafnda gelitirmilerdir. Bu gre gre lem aktan yaratld iin lemdeki herzerrede akn izini ve yansmasn grmek zor deildir. Tasavvuftaki her eyi kuatan kll ve umumisevgiye buradan ulalmtr. Bu telakkiye gre Allah Hz. Muhammede, Hz. Muhammed de Allahaktr. Mutasavvflar ve veller ak konusunda Hz. Peygamberin bu halini rnek almlar,kendilerinin Hakkn k ve muku olduklarna inanmlardr.

Bakl Abherl-knde akn be eidinden bahseder: Behm (hayvan), tabi, ruhan, akl,ilh ak. Behm ak ayya, gnahkr ve aalk kimselerin tandklar nefs-i emmrenin eseri olupaslnda hev ve hevesten ibaret olan aktr; ehveti ve nefs arzular tatmin etmeyi hedef alr. Mkulve mer erevede olmayan behm ak kt ve gnahtr. Tabi ak, unsurlardaki letfetten hsl olanmadd ve cisman bir ak olup akln ve ilmin hkimiyetinde olmazsa ktdr. Ruhan ak sekinlerde(havas) bulunan, madd ve mnev gzelliklere kar duyulan aktr. Byle bir aka tutulan kimsekendisini ehvetten korursa bu ak onu rifler derecesine ulatrabilir. Melekt lemine kmak iinmerdiven vazifesi greceinden bu ak makbul saylmtr. Akl ak ise melekt leminde tecelli edengzellikleri temaadan hsl olur. lh aka buradan geilir. lh ak aklarn en ycesidir. Sflermkul ve mer erevede kalmas artyla her eit ak iyi sayar ve birinden brne gee geeaklarn en yksei olan ilh aka ulamak isterler. Buna engel olduu iin ehvet, sfl arzular venefsn isteklerin tesirinde kalan ak ktler, bunun hev ve hevesten ibaret olduunu sylerler.

Bata Fussl-hikem ve el-Fthtl-Mekkiyye olmak zere hemen btn eserlerinde sevgi konusuzerinde nemle duran bnl-Arab (. 638/1240), ak kelimesini de ilgiyle karlamakla beraberdaha ok muhabbet terimini kullanmay tercih eder. bnl-Arabye gre sevgi eittir: lhmuhabbet, ruh muhabbet, tabi muhabbet. Hem Allahn bize olan sevgisine hem de bizim Ona olansevgimize ilh muhabbet denir. lh muhabbet Allahn nce kendi ztn, sonra bizi sevmesi olmakzere iki trldr. Allah ztn zt iin ztnda sevmitir. eyler (eya) var olmadan evvel mutlakgayb olan zt- brde ayn*lar olarak mevcut olduundan Allahn ztn sevmesi ayn zamanda kendidndaki varlklar da sevmesi demektir. Bylece varlklar ezelde ilh muhabbete konu olmutur. Buvarlklar Allahn onlara olan muhabbetiyle ykl olarak zuhr ve tecell suretiyle ortaya karlar.Onun iin hangi ekil ve surette grnrse grnsn her eit sevginin ilk ve hakiki kayna ilhmuhabbettir. Ruhan sevgi, sevenin sevdii her eyi sadece sevgilisi iin sevmesi ve sevgilisininmuradndan baka hibir ey dnmemesi, baka bir deyile kn kendi iradesinden fni olarakmukun iradesiyle hareket etmesidir. Akn gayesi kla mukun zatlar ynnden birlemeleridir.Ortada Allahn gzelliinden ve Ona duyulan sevgiden baka bir ey bulunmadndan Allahtanbakasn sevmek esasen mmkn de deildir. Nitekim Ondan bakasna ibadet etmek de kabildeildir. Bu durumda Allahtan bakasna ibadet aslnda Allaha ibadet mnasna geldii gibi

Allahtan bakasn sevmek, gzellere ve gzel ekillere tutulmak da aslnda Allah sevmekmnasna gelir. Zira eyada tecelli eden ve kendini gsteren yegne gzellik Onun gzelliidir.

bnl-Arab beer sevgiyi vahdeti vcd* esasna sdk kalarak aklam ve bylece insansevgisini ilh bir kaynaa balamtr. Ona gre dnya gzelleri eklinde tecelli eden Allah olduugibi kn gznden bu gzellii temaa eden de Allahtr. k, muk ve ak Odur. Kendi hsnnhblar eklinde peyd eyledin / em-i ktan dnp sonra tem eyledin / Geri dilber kendidirhem giydi k kisvesin / Pes ceml-i cilvesin kendi temenn kld Hak gibi msralarda hep bu eitak anlay anlatlmtr.

bnl-Arab ibadetin aslnn da sevgi olduunu syler. Onun iindir ki sevgisiz ibadet makbul olmaz.nk sevgi en yce ibadettir. Ak makam mbud olma makamdr. Bir sevgi dininden de (dnl-hub) bahseden bnl-Arab dininin de kblesinin de sevgi olduunu ifade etmitir. MevlnCelleddn-i Rm aka ak dininden bahsederek aktan baka din ve mezhep tanmadn ifadeetmitir. bnl-Arabden nce de bata Sultnl-kn diye mehur olan bnl-Frz (.632/1235) ve Eb Sad-i Ebl-Hayr (. 440/1049) olmak zere birok byk mutasavvfpeygamberlerinin ve kblelerinin ak olduunu aka ifade etmilerdir. Bu inan Ynus Emre veNiyz-i Msr gibi mutasavvf Trk airleri tarafndan da dile getirilmitir. nan fark gzetmedenyetmi iki millete bir gzle bakmay, herkesi ak derghna davet etmeyi salayan bu mnadaki sevgitelakkisidir.

bnl-Arab maddeden Allaha varncaya kadar trl varlklara duyulan sevgiyi z itibariyle birsaydndan bunlar arasnda sadece zhirde bir derece fark

grr. Bu yzden ayrm gzetmeksizin btn seven ve sevilenlerde ilh sevginin bir izini, bir aksinimahede eden rif, ak ve muhabbeti Allahn bir sfat olarak grr ve bu sfatn Onun gibi sonsuzolduunu syler. Bunun iin ak destan sonsuza kadar anlatlacaktr.

Ak ve muhabbete ne kadar byk nem verirse versin bnl-Arabnin tasavvufunda ilim ve mrifetarlk kazanr. Halbuki Ahmed el-Gazzl, Aynlkudt el-Hemedn, Sen, Attr, Rzbihn- Bakl,bnl-Frz ve Celleddn-i Rm gibi mutasavvflarda ak arlktadr. Hatta bunlar nazarnda herey aktan ibarettir. Varlk hakkndaki aklamalar tamamyla aka dayanr. Bunlar bir eit akmetafizii kurmulardr.

Necmeddn-i Kbr el-Usll-aere adl rislesinde mutasavvflarn yolu bulunduundanbahseder: Ahyr, ebrr ve ttr. ttr denilen sfler ak, evk, vecd, cezbe ve sekri esas almlar,sem yinlerinde msiki ve raksla comular, bu suretle ak ve zlemlerini glendirmilerdir.Mevlnya gre dnya konusunda aktif olan akl Allah bahsinde hibir ie yaramaz. Dost akndaakl kurban etmek lzmdr. Ak konusunu ele alan mutasavvflar aklla ak karlatrr ve aknakldan stn olduunu ispatlamaya alrlar. Erzurumlu brhim Hakknn Mrifetnmesinde (s.416) bunun bir rneini grmek mmkndr.

Mutasavvflar batan beri aklla Allaha varlamayacan, Ona ermenin ancak sevgiyle olacansavunmulardr. Miracda sz konusu edilen Cebril akl, refref ak temsil eder. Cebril Hz.Peygamberi bir noktaya kadar gtrebilmi, daha ileri gtrmesi iin onu refrefe teslim etmiti.

Demek ki Allaha giden yolda akl belli bir yerde durmak zorundadr; bu noktadan itibaren insanAllaha gtren aktr. Mutasavvflar ak ile mnev mirac yaplabileceini syler, kendilerininbyle miraclar bulunduunu ileri srerek buna mirc- muhabbet veya mirc- ak adnverirler. bnl-Frz et-Tiyyetl-kbr kasidesinde sevgi ve ak esasna dayanan kendi ruh vemnev miracn gayet parlak bir slpla tasvir etmi, ak merdiveninde basamak basamakykselerek nasl mukuna erdiini ve onda fni olduunu anlatmtr. Ceml ve Bseyne, Kuseyyir veAzze, bn Hizm ve Afra, Mecnun ve Leyl gibi ak hikyelerini ilh akn deiik bir biimi olarakgren, bu klar bir bakma rnek alan Allah k mutasavvflara gre btn lem ak esasna grekurulduuna ve altna gre bu esasla uyumayan blsin ve cehennem telakkilerinin deiik biryorumu olmas gerekir. Hallc ile balayan ve Ahmed el-Gazzl, Aynlkudt el-Hemedn, Sen veAttr gibi mutasavvflar tarafndan gelitirilen bu yeni yaklamda blsin btn hal ve hareketlerionun Allaha olan akyla izah edilmitir. Buna gre eer muku urunda en byk azaba katlanmakak ise bunu en iyi ekilde bls yapmtr (bk. Abdlhseyin Zerrnkb, s. 106-109). Peindencebircilii de (bk. CEBRYYE) getiren bu ak erevesinde blsin Allaha k olduunu iddiaetmek mutasavvflar iin fazla zor olmamtr.

Tasavvufta Allah akn herkesin anlayaca bir tarzda anlatmak iin birtakm benzetmeler yaplmve duyular leminden misaller verilmitir. Bunlardan en nemlileri kadn, pervane-mum-ate, gl-blbl ve bde misalleridir. Batan beri mutasavvflar ya konusu kadn ve beer ak olan ark vegazelleri ilh aka uygulamlar veya Attr, Abdurrahmn- Cm ve Mevlnda olduu gibi ilhak dorudan beer ak eklinde tasvir etmilerdir. Fuzlnin Leyl v Mecnnu bunun en gzelrneklerinden biridir. Bu sebeple konusu Allah ak olan gazel, kaside ve mesnevilerde dilberlerinyz, gz, ka, yanak, zlf, gamze, boy, ive ve cilve gibi hoa giden yanlar, hal ve hareketlerisembolik ve mecazi anlatm unsurlar olarak bol bol kullanlmtr. Gl ve blbl de mutasavvflarnen ok kullandklar misallerden biridir. Blbl k, gl muktur. Gldeki diken aktaki strab,blbln yank nameleri kn feryat ve figandr. Pervane ve mum misali de nemlidir. Mumna k olan pervane bunun etrafnda durmadan dner, en sonunda kendisini atee atar, yanar vebylece atete fni olur. k da ak ateinde pervane gibi yanar ve sevgilisi urunda kendini fedaederek fen mertebesine ular. nsan kendinden geiren ve akl batan alan zelliiyle arap da(mey, bde) ak bahsinde mutasavvflar tarafndan ok kullanlm, kadeh, sk ve meyhane gibiarapla ilgili kelimelere geni yer verilmitir. Hatta bnl-Frzn konusu ilh ak olan mehurkasidesinin ad Hamriyyedir.

Mutasavvflar ilh akla ilgili duygu ve dncelerini daha ok tebih ve temsillerle anlattklarndantasavvuf edebiyat bir mecazlar ve rumuzlar edebiyat haline gelmitir. Baz hallerde bir manzumeninilh aka m, yoksa beer aka m dair olduunu anlamak ok zordur.

Ak ve muhabbet kavramlar edebiyat, felsefe ve tasavvuf evrelerinde gittike artan bir ilgiylekarlanr ve zellikle tasavvufun hkim ve asl unsuru haline gelirken fkh ve kelm limlerimeseleyi ciddi olarak ele almamlardr. Bununla beraber ak ve muhabbeti esas alan bir tasavvufanlaynn gelimesini ve yaygnlamasn srekli olarak kaygyla karlamlar, baz hallerdekonuyu hafife almlar ve Ondan mstehzi ifadelerle bahsetmilerdir. Ancak onlarn mutasavvflarnak anlayna kar ileri srdkleri tenkit ve itirazlar son derece sathdir.

Eserlerinde ak meselesine yer vermeyen kelm limleri sonradan felsef ve tasavvuf kaynaklardan

faydalanarak ahlk ilmine dair yazdklar eserlerde bu konuya temas etmilerdir. Mesel Nasrddn-i Tsnin Ahlk- Nsrsinde, Celleddin ed-Devvnnin Ahlk- Cellsinde ve Adudddin el-cnin Ahlk- Adudiyyesinde muhabbet bahsine birer alt blm ayrlmtr. Knalzde de Ahlk- Alde meseleyi onlar gibi ele almtr.

Ak ve muhabbet meselesini slm adan ele alp inceleyen, tenkit ve mnakaasn yapan, dineuygun ve aykr ekillerini tesbit eden, birincisini savunan, ikincisini reddedenler muhaddisler vezellikle Hanbel ve Zhir mezheplerine mensup limler olmutur. Konu bunlar tarafndan tamamylakelm bir mahiyette ele alnmtr. Ak konusunu slm adan ilk defa inceleyen, Zhiriyyemezhebinin kurucusu Dvd b. Alinin olu bn Dvd ez-Zhir (. 297/909), ez-Zehre (ez-Zhre)adl eserinde (Chicago 1932) aka dair birok iir nakletmitir. bn Dvd ak ve sevginin esasn,ekillerini, trlerini, artlarn ve kurallarn akladktan sonra hem Efltun ve Galenin (Clns)konuyla ilgili fikirlerini aktarm, hem eski Arap geleneinde sevgi ve akn yerini belirterek uzr* veaff aka temas etmi, hem de kendi grlerini anlatmtr.

bn Hazm (. 456/1064) ak ve sevgi konusunu ele ald Tavkul-hamme adl eserinde akn sebebi,kayna ve

gayesi konusunda filozoflarn grlerine katlmakla birlikte adalarnn gzlemleriyle kendigrlerini geni lde sz konusu ederek bu sahann en gzel eserlerinden birini ortaya koymutur.ok sert bir mizaca sahip olduu iin dili Hacccn klcna benzetilen bn Hazm ak ve muhabbetkonusunu Tavkul-hammede son derece msamahal ve gereki bir ekilde iler ve ok gzelpsikolojik tahlil ve tasvirler yapar. Ancak gerek bn Dvd gerekse bn Hazm eserlerinde sadecebeer ak konusunu ilemiler, mutasavvflarn ilh ak ve sevgi konusundaki fikirlerine temasetmemilerdir. Buna karlk Ebl-Ferec bnl-Cevz (. 597/1200), bn Teymiyye ve bn Kayyimgibi Hanbel limler bir taraftan mutasavvflarn bu konudaki grlerini ciddi ekilde tahlil ve tenkitetmiler, dier taraftan konu ile ilgili kendi grlerini geni olarak ortaya koymulardr. Genellikleonlar kelime ve kavram olarak ak reddeder, yerine muhabbeti koyarlar. Onlara gre ak eranda aklen de kt, muhabbet ise hem din hem akl ynnden faydal ve gzel bir duygudur. bnl-Cevz Zemml-hev (Kahire 1962) adl eserinde en basit arzudan balayp aka kadar varan btnhis ve heyecan hallerini geni bir tahlil ve tenkide tbi tutmu, bunlardan din ve slm olanlarlaolmayanlar tesbit edip er hkmlerini tayin etmeye almtr. Ona gre ak gzel suretleremeftun olmaktr (kus-suver). Cazip ve gzel suretlere dkn ve tutkun olana sr k (kus-suver) denir. Suretler fni olduu gibi onlara bal olan ak da fnidir. Nitekim ocuklar resim veoyuncaklar yetikinlerden daha ok severler, eitimle olgunlatklar zaman bu trl eylere fazlailgi duymazlar. Eitilen ve olgunlaan insanlar suretleri sevme mertebesini geerek zatlar sevmemertebesine ularlar. Bedenin gzelliinden ok akl ve ruh gzellii severler. Mcerret gzellieduyulan sevgiyi mahhas gzellikle alkal sevgiye tercih ederler. ekil ve suretten ziyade ilim vemrifetten holanrlar.

bnl-Cevz, bn Teymiyye ve bn Kayyime gre ak insan insan yapan akl, fikri ve muhakemeyiyok eder. nk ak bir eit cinnet halidir. Bu sebeple ak yolunu tutan mutasavvflar ounluklaakl ve manta meydan okumular, dncenin rn olan ilmi hie saymlardr. Dnce haliyleak hali bir birine zttr. Dnce yok olduu nisbette ak hkim olur. Onun iin uur ve idrak haliniyok eden ak bir fazilet olamaz. Akln duyguya hkim olmasna fazilet, duygununun akla hkim

olmasna rezilet denir. uuru yok eden ve hiss bir hal olan ak bu bakmdan makbul bir ey deildir.Gerek iradelerine hkim olamayp arzularn esiri olmalar bakmndan, gerekse uur ve idrak halinikaybetmeleri bakmndan klar hayvanlarn seviyesine, hatta daha da aalara derler. Ak birifrat halidir. Halbuki fazilet ifratla tefrit arasnda bulunan itidal halidir. u halde ak bir faziletdeildir; zira hibir eyin ifrat makbul deildir. Ak lszlktr, k da dengesizdir. lszlkve dengesizlik hibir zaman iyi bir ey deildir.

Tasavvuf akn karsnda olan limler ak elem, strap, uykusuzluk, itahszlk gibi patolojiktezahrlerle kendini belli eden, cinnet ve intihara kadar gtren ruh ve beden hastalklara yolatn dikkate alarak selim ftrata da aykr bulmulardr. bnl-Cevz ak yznden intihar edenveya cinayet ileyen kimseler bulunduunu belirterek eitli isimler sralar ve rnekler verir(Zemml-hev, s. 458-465).

Telbs blste de mutasavvflarn ak anlayn tenkit eden bnl-Cevz Saydl-htrda gzel akhikyeleri anlatr. Ona gre muhabbet iyi bir duygu olmakla birlikte onun ar ekli olan ak ktdr.Zira ak insann gzn kr, kulan sar eder. Bu sebeple akla balayan ve gerekleri grmemeesasna dayanan birleme ve beraberlikler ayrlk ve hsranla neticelenir. Ak urunda katil olanlar,intihar edenler bulunduu gibi bu yolda din deitirenler de vardr.

Ak, nefsin kendisine zarar veren eyi sevmesidir diye tarif eden bn Teymiyyeye gre ak ruh vekalb bir hastalktr. Beden zerindeki tesiri arttka cisman bir hastala da dnebilir. Kendiniaka kaptran hsrana urar. Ak bir irade bozukluu ve hastaldr. Ak, muku tasavvur etmektenhsl olan muhayyile bozukluu olarak grenler de vardr. Ak bir kemal hali olmad iin Allahnvasf deildir. Allah ktr veya muktur denemez. Bu durumda kulun Allah sevgisi ancak muhabbetdiye adlandrlabilir. bn Teymiyye sr aka da iddetle kar kmtr. Zira ak nce kiinin dininive namusunu, sonra akln ve shhatini tahrip eder. Ona gre kalp Allah sevmek iin yaratldndanOndan bakasn kaytsz artsz olarak sevemez. Allah ihlsla sevdii iin Hz. Ysuf Zleyhayak olmamt. Zleyha mrik olduu iin Hz. Ysufa k olmutu. Akn yegne sebebi tevhid veimandaki eksikliktir. Allahtan korkmak ve Ona gnl vermek, Ondan bakasna gnl vermeyeengeldir.

Sevginin nem ve gereine iaret eden bn Kayyim ak konusunda bn Teymiyyeyi takip eder. Onagre konusu ekil ve suret olan sr ak byk bir bel, korkun bir fettir, kalbi tahrip eder. RuhuAllahtan bakasnn kulu ve klesi haline getirir, esarete drr. Bunun iin k mukuna kulunklen olaym, kurbann olaym diye hitap eder. Bylelikle akn ve mukunu ilhlatrarak onatapar. Bir eyi taparcasna sevmek kiiyi o eye baml klar, hrriyetini elinden alr. SadeceAllahn kulu olan ve sadece Onun huzurunda boyun een bir kimseyi kendisi gibi bir insann klesihaline getiren ve kaytsz artsz onun iradesinin ve hkimiyetinin altna sokan akn hibir faydasyoktur. Hak Tel, Hevsn (akn) ilhlatran kiiyi grmedin mi (el-Csiye 45/23) diyerekakn sapklk olduuna iaret etmitir. Ona gre, Mminler Allah iddetle severler (el-Bakara2/165) melindeki yet, Mminler Allah mriklerin putlar sevdiklerinden ok daha fazlaseverler mnasna gelir. Mriklerin putlar sevmeleri sahte, mminlerin Allah sevmeleri samimive hakiki bir sevgidir. yette bu husus belirtilmi olup bunun akla bir ilgisi yoktur. Eb Yal el-Mevsl, Ebl-Hseyin en-Nrnin, Ben Allaha km, O da bana sz hakknda, BuHulliyyenin szdr demiti. bn Kayyim de Nrye iddetle hcum ederek ak kelimesinin

sadece cins sevgi ile ilgili hususlar iin kullanldn, ayrca Allahn sfatlarnn nakle dayandnve tevkf olduunu belirtmitir. Buna gre, O sever denilebilir ama k olur denilemez. bnl-Cevz, Gazzlnin, lhler Allaha k olann akn pekitirir szne temas ederek, Bu irkinbir szdr. Allaha k oldum demek vehim ve vesveseden baka bir ey deildir demitir.

bnl-Cevz, bn Teymiyye ve bn Kayyim gibi melliflerin tasavvuf aka hcum ederek onuiddetle reddetmeleri srf bir tepkiden ibaret kalmam, ak reddederken muhabbet unsurunu btn

genilii ve derinliiyle ilemiler ve slm dininin bir sevgi dini olduunu nakl delillere balkalarak izah etmilerdir. te yandan tabii bir ekilde cereyan eden beer ak da anlaylakarlamlar, ancak bunun ifrata gtrlmemesi ve tabii snrlar iinde braklmas lzm geldiiniifade etmilerdir.

Allahtan, Onun gazabndan ve azabndan korkmay esas alan Hricler ak ve muhabbetten pek szetmemilerdir. Mutezile ise genellikle felsef ve beer aka taraftar olmu, mutasavvflarn Allahakn reddetmitir. Zemaher, Mide sresinin 54. yetini tefsir ederken, kulun Allah sevmesiniOna itaat etmesi, rzsn gzetmesi, gazabn ve azabn gerektirecek hal ve hareketlerden saknmaseklinde izah eder. Ona gre Allahn kulunu sevmesi ise amel ve ibadete karlk olarak onu en gzelekilde mkfatlandrmas, byle kullarna yksek makamlar vermesi, onlar vmesi ve kendilerindenraz olmas mnasna gelir. Mutezileye gre muhabbet budur. Mutezile, mutasavvflarn anladmnadaki din ve ilh ak Hanbeller gibi iddetle reddeder. Zemaher ilh aktan bahsedenmutasavvflar insanlarn en cahili, ilmin ve limlerin azl dman, eriat yolunun en menfur ve enrezil kiileri olarak tavsif eder. Ona gre ak ve muhabbeti kendi dinleri olarak iln edenmutasavvflar, vaaz meclislerinde ve raks meydanlarnda hid adn verdikleri olanlar hakkndasylenen birtakm arklar okunursa vecde gelmi gibi kendilerinden geerek nralar atarlar.Zemaher bunlara, Allah, meclislerini ve raksettikleri yerleri tarumar ederek viraneye evirsindiye beddua eder (el-Kef, I, 647). Ayn mellif Rebul-ebrr ve nussl-ahbrda (I, 428) akve muhabbet konusuna geni yer ayrr, fakat ilh aktan bahsetmez.

lh aka yanamayan Mutezile mezhebine mensup limler beer aka scak bir ilgi duymulardr.Bilhassa Chiz, Risle fil-k ven-nis (Mecmat resilil-Chiz, Kahire 1933, ncrisle), Risletl-kiyn (Mecmat resilil-Chiz, Kahire 1926) ve Mufharatl-cevr vel-glmn (Beyrut 1957) gibi rislelerde beer ak konusunu ilemitir. Ebl-Hasan ed-Deylemninnaklettiine gre Ebl-Hzeyl el-Allf, Muammer b. Abbd, Him b. Hakem gibi Mutezilelimleri ak meselesine msbet bakmlardr.

ada ak konusunda ok farkl fikirlere rastlanr. Balangta Ehl-i beyte iddetli bir muhabbetanlayn mdafaa eden iler ilh ak kabul etmemilerdir. Zira onlardaki kuvvetli ve iddetli Ehl-i beyt sevgisi sflerin sz konusu ettikleri din ve ilh akn yerini ksmen tutuyordu. ez-Ziyretl-cmia adl esere bir erh yazan Muhammed Tak el-Meclis, Ehl-i beyti sevmenin farz olduunu vebu sevginin en mkemmel eklinin ak olduunu belirtir. Ahmed el-Ahs ise ayn esere yazderhte Meclisnin grlerine iddetle itiraz ederek en ileri ve ar noktaya kadar gtrlen ve akad verilen eyin eytanca bir lgnlktan ibaret olduunu belirtir. Ona gre yce Allah en kuvvetlive en hararetli bir ekilde seven Hz. Muhammed ile Ehl-i beyti olduu halde onlar bu sevgileriniifade etmek iin ne hakikat ne de mecaz olarak ak kelimesini kullanmamlardr. nk o zaman ak

sadece ar cins sevgiyi ifade ediyordu, hatta mala veya dnyaya k olmak gibi ifadelere bilerastlanmyordu. Ahsye gre ak sflere has bir ibadet olup Allah bundan mnezzehtir. Hz.Muhammed ve Ehl-i beytinin makamn bu trl eylerden tenzih etmek gerekir. Ahmed b.Muhammed Erdeblnin de belirttii gibi a imamlar sflerin kendilerine dman olduklarn ifadeetmilerdir. Cafer es-Sdk bu husustaki bir soruya, Baz kalpler Allahn zikrinden uzak kaldiin Allah onlara baka eylerin sevgisini tattrm, yani baka eylere k klmtr diye cevapvermitir (bk. Masum Ali ah, I, 400). iler bu ekilde hem tasavvuf hem de ilh ak grneitiraz etmilerdir; ancak tasavvuf cereyannn kuvvetli czibesi ay da tesiri altna almaktagecikmediinden ok gemeden birok i mellif ak meselesini sflerin anladklar tarzdabenimsemilerdir. Murtaz, Raz, ehd es-Sn, Baheddin mil gibi i fakih ve kelmclarnndivanlar kane iirler ve gazellerle doludur. Daha sonra ak savunan iler Hz. Alinin Nehcl-belgadaki, Bir eye k olann gzn o ey perdeler szne dayanmlardr. Kleyn, Cafer es-Sdktan naklen Hz. Peygamberin, nsanlarn en stn ibadete k olan kimsedir (a.e., I, 402)dediini belirtir. Kuds bir hadiste de Allah arayann Onu bulaca, bulann Onu tanyaca,tanyann sevecei, sevenin k olaca ve Onun muku olaca, mukun katledilecei ve diyetininde Allaha ait olacandan bahsedilir (a.e., I, 402). Fakat i limlerin bu hususta Hz. Peygamber veEhl-i beyte istinat etmeleri isabetsizdir. Zira ne Hz. Peygamber ne de Ehl-i beyt ilh ak konusundaherhangi bir beyanda bulunmamlardr. Bu bakmdan ilerin durumu sflerinkine benzemektedir.Ak meselesinin sflerle iler arasnda ortak bir konu haline gelmesi bu iki zmreyi birbirineyaklatrm ve kaynatrmtr. Aka taraftar olan iler Muhyiddin bnl-Arab, bnl-Frz,Mevln Celleddn-i Rm ve Ahmed el-Gazzl gibi k Snn mutasavvflarn kuvvetli vedevaml tesirinde kalmlardr.

BBLYOGRAFYA

Lisnl-Arab, ak md.; Tcl-ars, ak md.; Kmus Tercmesi, ak md.; el-Mucems-sf, ak md.; Buhr, mn, 89; Mslim, mn, 67-70; Chiz, Risle fil-kven-nis (Mecmat resilil-Chiz iinde), Kahire 1933; a.mlf., Risletl-kiyn (a.e. iinde),Kahire 1926; a.mlf., Mfharatl-cevr vel-glmn, Beyrut 1957; bn Dvd ez-Zhir, ez-Zehre(nr. A. R. Nykl), Chicago 1932; Hallc- Mansr, Kitbt-Tavsn (nr. L. Massignon), Paris 1913;Serrc, el-Lma, s. 86; Kelbz, et-Taarruf, s. 109; bnn-Nedm, el-Fihrist, s. 439, 442;Ktl-kulb, II, 99; Ebl-Hasan ed-Deylem, Kitbl-Atfil-elifil-melf al lmil-matf(nr. Jean - Claude Vadet), Kahire 1962; a.mlf., Sret-i eyhul-ekber Eb Abdillah bnl-Haffe-rz (nr. A. Schimmel), Ankara 1955, s. 264; Eb Nuaym, Hilye, VI, 165; bn Hazm, Tavkul-hamme, Dmak 1349; a.e.: Gvercin Gerdanl (trc. Mahmut Kank), stanbul 1986; Kueyr, er-Risle, s. 615, 619, 625; Hcvr, Kefl-mahcb (nr. V. Jokovsky), Leningrad 1926, s. 401; Caferb. Ahmed es-Serrc, Mesriul-uk, stanbul 1301; Gazzl, hy, II, 279-280; III, 73, 100-101;Ahmed el-Gazzl, Sevnihul-uk, (nr. H. Ritter, Aphorismen ber die Liebe), stanbul

1942; Aynlkudt el-Hemedn, Temhdt, Tahran 1962; a.mlf., Levih, (nr. Rahim Fermni),Tahran 1337 h.; Sen, Hadkatl-hakka ve tarkat-era, Leknev 1887; a.mlf., Iknme,Gazne 1332 h.; Ahmed-i Cm, nst-tibn, Tahran 1350 h., s. 33; Zemaher, Rebul-ebrr,

Kahire 1292, I, 428; a.mlf., el-Kef, I, 647; Shreverd el-Maktl, Mnisl-uk, (nr. O. Spies- S. K. Khatak), Stuttgart 1934; a.e.: Mecma-i Musanneft- eyhul-irk, Tahran 1377 h., II, 268vd.; bnl-Cevz, Zemml-hev, Kahire 1962, s. 458-485; a.mlf., Saydl-htr, Beyrut, ts.(Drl-Ktbil-ilmiyye); a.mlf., Telbs bls, s. 165, 215, 237; Bakl, erh-i athiyyt, s. 165 vd.;a.mlf., Abherl-kn (nr. Muhammed Mun - H. Corbin), Tahran 1981; Shreverd,Avrifl-marif, Beyrut 1966, s. 503; bnl-Arab, Fuss, (Afff); a.mlf., el-Ftht, II, 422;a.mlf., Tuhfets-sefere il hazretil-berere, Beyrut 1973; a.mlf., Tercmnl-evk, Beyrut 1362;Necmeddn-i Dye, Akl u Ik, Tahran 1344 h.; a.mlf., Mirsdl-ibd, Tahran 1353; Seyfeddin-i Bharz, Risle-i Ik, Tahran 1340; Fahreddn-i Irk, Parltlar (trc. Saffet Yetkin), stanbul 1963;a.mlf., Uknme, Bombay 1939; bn Teymiyye, Cmiur-resil, Cidde 1984, II, 238 vd.; bnKayyim el-Cevziyye, Ravzatl-muhibbn ve nzhetl-mtkn, Beyrut 1983, s. 15-16, 85, 130,263; Lisnddin, Ravzatt-tarf (nr. Muhammed el-Kettn), Beyrut 1970, I-II; Abdlkerm el-Cl, el-nsnl-kmil, stanbul 1300, I, 68; Nimetullah Vel, Muhabbetnme, Tahran 1311; brhimb. Hseydr- Hseyn, Ravzatl-uk ve nzhetl-mtk, Beyazt Devlet Ktp., VeliyyddinEfendi, nr. 1700; Sadreddin Eblfeth Seyyid Muhammed, Ik- Hakk, Haydarbd, ts.; a.mlf.,Vcdl-kn, Haydarbd, ts.; Abdurrahmn- Cm, Eiatl-lemet, Haydarbd 1243;a.mlf., Muhabbetnme, Tahran 1828; Hseyin Baykara, Meclisl-uk, Tahran 1268 h.; Lmi,Nefeht Tercmesi, s. 589; Kefz-zunn, II, 1141, 1307; smail Hakk Bursev, erh-i Usull-Aere, stanbul 1287; Acln, Kefl-haf, II, 132; brhim Hakk Erzurm, Mrifetnme, stanbul1310, s. 416; Rza Kul Han Hidyet, Tezkire-i Riyzl-rifn, Tahran 1305 h.; Zeki Mbrek,Medmiul-uk, Kahire 1933; Ali b. Abdlhseyin, Mircl-muhabbe, Tahran 1315 h.;Mecnn Ali ah, Semertl-kn, Tahran 1322 h.; Abdlvehhb Glen b. Muhabbet, Akl uCnn, Tahran 1327 h.; Th Abdlbk Srr, Rbiatl-Adeviyye vel-haytr-rhiyye fil-slm, Kahire 1357/1957, s. 37 vd.; Masum Ali ah, Tarik, I, 400, 402; M. Asin Palacios, bnl-Arab, hayth ve mezhebh (trc. Abdurrahman Bedev), Kahire 1965, s. 237; HassanAbdlhakm, el-Hub vel-ceml indel-Arab, Kahire 1971; Muhammed Mustafa Hilmi, bnl-Friz vel-hubbl-ilh, Kahire 1971; Ksm Gan, Trh-i Tasavvuf der rn, Tahran 1351 h., s.329; Ahmed Behet, Bihrl-hub indes-sfiyye, Kahire 1979; Beir Ayvazolu, Ak Estetii,Ankara 1982; Mahmd b. erf, el-Hub fil-Kurn, Beyrut 1983; Abdlhseyin Zerrnkb, Cstcder Tasavvuf-i rn, Tahran 1367 h., s. 106-109; H. Ritter, Philologika VII, Isl., XXI (1933), s.84-104 (Ak ile ilgili eserlerin ksa tavsifleri); Ferid Vecd, DM, VI, 476.

Sleyman Uluda

FELSEFE.

slm felsefe geleneinde ak kavram eski Yunan felsefesinde olduu gibi hem kozmolojik hem deahlk bir muhtevaya sahiptir. Akl, nefis ve cisim hakkndaki felsef telakkilerin, gerek insan gerekselem konusunda getirilen aklamalarda merkez bir rol oynamas yznden, dier birok kavram gibiak kavram da slm felsefesinin ahlk-kozmolojik karakterini yanstacak ekilde aklanmtr. Akkavram etrafnda eski Yunan filozoflarnca gelitirilen fikir ve yaklamlardan haberdar olanmslman dnrler, tevars ettikleri bu fikirleri ilemi ve onlara kendilerine has bir formvermilerdir.

Ak ve sevginin kozmolojik bir unsur olarak dnlmesi Antikada ncelikle Empedoklesinyazlarnda grlr. Bu filozofa gre lem, ak ve nefret unsurlarnn birletirip ayrtrddnml bir olu ve bozulma srecinden sonra meydana gelmitir. Bu sre, drt unsurun birleipayrlmasndan balayarak insanlarn savap barmalarna varncaya kadar organik ve inorganikbtn varlklar kuatan geni bir tesir alanna sahiptir. Bar ve uyumun birletirici grnmneancak ak milinin hkim olmasyla ulalr ve Empedokles bu etkiyi Tanra Afrodite nisbet eder.Bu filozofa gre cinsel birleme dahi kozmolojik birlemenin ne lde etkili olduu hakknda fikirveren tecrb bir gstergedir. Empedoklese ait bu fikirlerin baz nanslarla da olsa mslmanmelliflerce tannd ve tartld bilinmektedir. Yeni Efltuncu yorumlaryla slm dnyasnagiren bu fikirler, mesel Ebl-Hasan el-mir, Eb Sleyman es-Sicistn ve ehristn gibimelliflerin yazlarnda deerlendirilmitir (bk. Kraemer, s. 141-143).

Ancak slm filozoflarna ak konusunda ilham veren asl metinler Efltun ve Aristoya aittir. Her nekadar Symposium adl diyalogu felsef ak kavramnn Efltundaki tam bir ifadesi saylmalysa dafilozofun asl Phaidrostaki fikirleridir ki slm dnyasnda tannm ve etkili olmutur. Bu diyalogdaakn bir tr saptma, bir ruh hastal olarak yorumlanmas, ancak bu deliliin cismn ve ilh olmakzere iki ayr karakterde olabileceinin vurgulanmas