i.ii. ilalriynt Fnki.i/tesi Dergisi

Gi.iz 201516(2) 147-184

islam Muhakeme Hukukunda ~ahitlik Miiessesi (ibn Kayyim Ornegi)*

Orner TOZAL **

Ozet: Makalemizde Islam muhakeme hukukunun ana konulanndan ve ispatyontemlerinden biri olan ~ahitlik konusunu Ibn Kayyim ozelinde ele aldtk. Ibn Kayytm, Islam hukukunuri bir~ok konusunda kendine ozgiin ve onemli fikirleri olan ve kendisinden sonra gelen bir~ok ilim adamtnt fikirleriyle etkileyen bir simadtr. Bu sebeple o, muhakeme usulii iizerine inceleme yapacak olan a~tlrmacllann goz ardJ edemeyecegi onemli ~hsiyetlerden biridir. Ibn Kayyim'tn en onemli ozelliklerinden birisi, Iarkh me:theplerin gorii~lerini nakletmeksuretiyle eserlerinde mukllyeseli bir balo~ a)ISI sunmas1d1r. Ibn Kayytm'tn ~ahitlik konusuna yakla~tmtnt ele aldtilJmtz makalemizde, once kavramsal ve dil bilim­sel bir inceleine yaptlk. Daha sonra ~ahitligin ispat degerine yer verdik. Bunun ardmdan ~hitlikte gerekli olan eda ve tahammiil ~artlanna degindik. Son olarak da ~ahitlik tiirlerini dolaylt ~ahitlik. emanet ~ahitlik. hisbe ~ahitligi gibi konulanyla losaca ele aldtk. Sonu~ta makalemizde, muhakeme usuliinde onemli bir b~hk olan ~ahitlik konusunu tasviri bir metotla inceledl~

Anahtar Kelimeler: Ibn Kayyim,lspat Vasttalar1, $ahitlik, $ahitlik Tiirleri

The Testimony As A Judgemental Process In The Islamic Law Regarding to Ibn Qayyim :

Abstract: This article discusses the testimony, which is one of the main topics in procedure oflslamic Law, specifically in regards to lbn·Qayyim al-Jawziyya.ln regard to lbn-Qayyim, he tremendously af­fected his successors with his original and important ideas concerning test.imony. Therefore, for re­searchers who are interested in procedures of Islamic Law, lbn-Qayyim is an important scholar who cannot be ruled out His most important characteristic is he has Indicated an analogical app-roach to testimony from all different perspectives of islamic sects In his studies. Firstly, with re-gard to the view oflbn-Qayyim's approach about testimony, this articles analyzes his conceptual framework and linguistics then argues the value of testimony as an evidence in court Furthermo-re, th_y conditions for testimony are laid out especially in regards to performance and prerequisi-tes. Finally, it indicates some types of testimony such as indirect testimony, unconditional testi-mony and other types of tes­timony. In conclusion, this article studies to give a descriptive defini-tion of testimony, which is an important component to the procedure oflslamic Law.

Key Words: Ibn Qayyim, Witnessing. Types ofTestimonys, Types of Evidence

,. Bu makale "Ibn Kayyim El-Cevziyye'ye Gore Muhakeme Usulii (Et-Turuku'l-Hill<miyye Baglammda)" adh Yiiksek Lisans tezimizden iiretilmi~tir.

~ inoni.i Oniversitesi islam Hukuku Ara~hrma Gorevlisi.

148 • Orner TOZAL

GiRi~ Farkh tabiat ve karakterlere sa hip insan sosyal bir varhk olarak yarablrru§­

br. Bu baktmdan insan tek ba~ma bUtiin gereksinimlerini kar§llayamaz. insarun ·

birbirine olan bu ihtiyact ayru zamanda bir arada ya~ama zorunlulugu gerektir­mektedir. insanlann farkh karakterlere ve farkh isteklere sahip olmast dogal ola­rak aralannda anla§mazhklarm c;tkmasma da yol a9Jlaktadtr. Bu sebeple bir

arada ya§ayabilmek i~in herkesin belirli kurallara uymast gerektirir. AkSi tak­dirde kaos kac;trulmaz olur.

Bu noktada toplumlar, aralanndaki (hukukl) anla§mazhklan ilk zamanlar orf-adetle daha sonra hukukl kurallarla ~oziimlemi~tir. Tarihi si.iret; i~erisinde

davah-davao taraflar ve taraflann iddiasmt get;erli ktlacak vasttalar belirgin hale gelmi~tir. iddia sahibinin iddiastru ispat edecek vasttalarm ba~nda insan!tk ta-rihi kadar eski olan §ahitlik miiessesi gelmektedir. ·

Yargtlama hukuku ve yargtlama hukukunun i~erisinde bazt ko~ular bir­t;ok bilgin tarafmdan kalem~ almmt§ olup bu hususta ~lam Medeniyeti zengin ·bir mirasa sahiptir. Saytlamayacak kadar ftkth eserinin ic;erisinde incelenmekle beraber edebu'l-kJidl/kada gibi isimlerle miistakil olarak bir~ok ftkth bilgini tarafm­dan ele ahnmt§br. ibn Kayyim ei-Cevziyye bu alanda kendisinden sonra gelen birc;ok alimi etkilemi~ onemli simalardandrr. islam yargtlama hukukunda ~a­h§ma yapacak ara§brmaolarm goz ardt edemeyecegi bir §cihsiyettir.

Bu ~ah§mamtzda islam muhakeme hukukunda ~ahitlik miiessesini genel

hatlanyla ibn Kayyim ozelinde a~tklamaya ~ah§bk ibn Kayyim'in eserlerinde meseleleri mukayeseli ·bir ~ekilde ·anlatmaktadtr. Bu durum bizi mezheplerin kendi kaynak kitaplanna mi.iracaat etmek suretiyle verdigi bilgilerin tahkik edil­mesine sevk etti. Konuyla alakalt gerekli olan ancak astl konudan uz.akla~braca­

grm dii§iindiigumiiz bilgileri ise dipnotlarda vermeye c;all§bk.

I . SOZLUK VE TERiM ANLAMI "~ ~ J." (§e-hi-de) fiilinden tiireyen "§ehade"{o.l~) ve "§uhud" (.l ~> mas­

~arlarmm manas1 sozliikte "haztr bulunmak, kesin bir §eyi haber vermek, bildir­mek, ·tarukhk etinek, ikrar, bilmek ve yemin etmek" gibi anlamlara gelmektedir .t

Bu fiilin ism-i fai li olan §alzid ise b ildigini haber veren, haztr bulunan, tantklLk eden gibi manalara gelmektedir. Naslarda fiil, ismi. faij: ve m asdar kahplanndla ge~mektedir.

1 ibn Manzur, Ebu'I-F¥1 Cemaluddin Muhammed b. Mii.kerrem (711/1311), Lisdrm'l-Arab,

Daru'l-Fikr, Beyrut ty, ill, 239; F'uii.zabadi, Ebu't-Tarur Mecdiiddin Muhammed b. Ya'kub b. Muhammed (817/1415), Ktlmzlsu ' l-Muhit, Daru'l-Hadis, Kahire 2Q08, 896; M v.F., XXVI, 214.

islam Muhakeme Hukukunda $ahitlik Miiessesi (ibn Kayyim Omegi) • 149

$ahitlik teriminin farkh tarumlan yapilmt~sa da en ~amil. tarumt ~udur: · ~'Bir kim'se1iill i~ittigi veya gordiigii muayyen·bir ~eydm kaza meclisinde·~eltadet lafzzyla

!Iaber vermesidir."2 ibn Kayyim'in eserlerinde herhangi·bir ~ahitlik timimma rast­la_madik. BUI:tunla birlikte "~ahi~likte lanz" ba~hgt 13lbnda verdigirniz bilgilerden

·-aru~Ilacai\ iizere ib!l KaYJim, ~ahitlik -~9~ "~e~ade~' l~f~ ger~kli_gqqne~i~tir. . . . . ; . .. ~ . . . . . . . . . . .

·:,·. Jl. Isp~t :rie~e~i -• : ·. . ~ , • :: • : .·! - . ..; •• • r.. '.

·.· . . ;

. ·,·. . :· : . ,r· ;· ·: .

ins¥ilik tarihinin isp~t degerini a~tk~a ortaya koyd1,1gu ~ahitlik ayru za­manda .Kitap, siinnet, ian~ ve akll deliller}e sabittir. Kur'an't Kerim bor~l, VCi?i­.yet4, ri~'t talakS, zina6 ve kazif haddF .ile. ilgili hiiki.imleri diizenleyen be~ ayette ~ahitlik kur;umuna yer vermektedir. Stinnette ise, ~ahitligin ispa~· degerinin oldu­gunu gosteren ~ok saytda haber yer almaktad1r.8 Ktsaca ~ahitligin ispat degeri

.- .: ' . t •

1 Kasani, Alauddin Ebu Bekir b. Mes'ud el-Hanefi, Bedtiiu's-Sa~~tli'fi Tertibi'~-$erfii', Qaru'l-Kii­

tiibi'l-ilmiyye, Beyrut 2003, VII, 3; Mevsili, Ebii'l-Fazl Mecdiiddin Abdullah b. Mahmud b. ·· Mevdud, ·el-ihtiyar li Ta'lili'l-Mufltar, Daru't-Tiba', Dtme~k 2004, I, 413; ibn Ferhun, Burha­

neddin Ebu'l-Vefa ibrahim b. Muhammed b. Ferhun, Ta/Jsiratu'l-Hukktim fi Usll/i'l-Akdiye ve Mcntihici'I-Ahktim, Daru'l-Kiiti.ibi'l-ilmiyye, Beyrut 2007, J, 175; Beroje, Sa hip, Ceta Mulrake­mesi Hukrtku Apsrndan islam ispat Hukuku, Fecr Yaymlan, Ankara 2007, 193; Mv. F., XXVI, 216.

J Erke~erinizden iki de ~iihic( tutun. Eger iki erkek bulunmazsa o Ira/de razr olacagr~uz ~nlritlgrderr bir

erkek/e iki kadm olur ki ... " Bakara 2/282. · 4 "Ey inran edenler! Birirrize iiliim gelip rntmca va5iyet esnnsrnda ifinizden iki adalet sahibi ki~i nra­

mzda ~alritlik etsin. Yalrut seferde iKen /Ja~mrza 5/iinr nrrtsibeti gelmi~se sizden olinayarr,)Ja~ka iki ki~i ($afrit o/suriY' Maide 5/106. . ·

5 "K.admlpnrr .iddet siireler! bittigi !Jakit orr/an ya uygrm bir $ekilde alrkoyrm; ya dq orrlardan ayrrlrn;

ifinizden de iki adil ~ahit getirin" Talak 65/2. 6 "On/arm (iftiraalamr) dn bu konrtda di:irt $ahit.getirme/eri gerekmez 1~riydi? Mademki $«fritler geli­

remediler, oyle ise orrlar A/lair rr_ezdinde yalancrlanrr ta kendisidirler. "Nur 24/13. 7 "iffetli kadmlara.zina isnat edip de, sonra diirt ~alrit getiremeyenlere seksen degrrek vurrm; e/Jediyen

onlamr $flhit/igiui kabul etmeyin. i~te 01tlar yoldnrr pkrlll$ kimselerdir." Nur 24/4. · 8 "Ya' iki $afrit getirirsiu ya da orra ycmiu ettirilir (ve yemirr ederse onrm lelrin~e lrii_krrrolunur" vb.

(Buhari, "Rehin" 6, "$ehadat'' 23; Muslim, "Eyman" 61).

150 • Orner TOZAL

~iipheye mahal vermeyecek derece a~tkbr.' Bununla birlikte .~ahidin yalan soy­leme ihtimali her zarnan bulunmaktadtr. Bu sebeple ~ahitlik gi.ini.imiiz hukuk·ta­biri ile takdiri delillerden9 biridir.IO .

$ahitlikte astl mesele ·hakim, ~ahitlerin beya.nlah ~ogrultusunda hiikmet­mek zorunda'mtdtri·C:uffihura gore ~ahitiikle alakah ayetlerin fe\fritigi'gerektir­mesi sebebiyle ~ahitler ~ahitlik ~artlanru ta~tyor ve haklan_nda ~ohmet yoksa hakim hemen onlann beyanlan dogrultusunda hiikmeder~· Allah Teaia .Hz. Da­vud'a "Hak ile onlarm arasmda lziikmet''ll diye emretmi~tir.=Hakkm ic;erisine ~ahit­lik ile hiikmetmek de dahildir. Dola}'lstyla hakim ~ahitlikle hiikm·etmedigi ·za­man vacibi terk etmi~ ve buna binaen giinahkar olmu~ olur.•2 Ta~zir cezastna c;ap­br~hr, ftska dii~mesi sebebiyle de gorevinden azl edilir.'3 Bu sebeple cumhura gore ~ahit, ~artlanru ihtiva ettigi zarnan takdiri delillerden olma}'lp kesin delil­lerdendir.

ibn Kayyim' e gore ispat vasttalann c;ogu hakim ic;in yiizde yiiz bagla}'lCl ve hemen kendisiyle hiikmetmesi zorunlu olan bir delil olma}'lp takdiri delildir. Bu baktmdan hakime geni~ yetkiler veren ibn Kayyim ic;in deliller ancak aksine daha kuvvetli karineler yoksa bagla}'lctdtr. 0 kitabtrun birc;ok yerinde iyi bir hakirnin karineleri gozeten hakim oldugunu soylemektedir. $ahitligin de asll iti­bariyle za.nnl olup takdiri delil saytlmast sebebiyle ondan daha kuvvetli bir ka-

9 ispah laz.tm.gelen meselede hlikimin kanaatini ~ekmeye yarayan de Iii manasma gelmek olup

serbest beyyine de denir. (fi.irk Hukuk Kurumu, "Beyyine Sistemleri", Tiirk Hukuk Lugati, Ba~bakanhk Bas1m Evi, Ankara 1991).

10 I<lyasa gore ~ahitligin kabul edilmemesi gerekir. Zira iki ki~inin ~ahitligi haber-i vahid hi.ik­

miinde olup aslen zanni bir delildir. Haklannda cerh olmad1~ halde ~ahitler yalana ~ahitlik de yapabilir. Halbuki hlikimin hi.ikiim verirken ozellikle had uygulayacaksa kesiri bilgiye dayanmas1 gerekir. Ancak naslar ve zaruret sebebiyle klyas terk edilmi§, ·~hitlikte zann-1 galip, yakin derecesinde kabul edilmi~tir. Zira davada kesine en yakm olan delillerden biri olan ikrar bile yiizde yi.iz kesinlik ta~1mamaktadtr. ikrann belki ba~kasma menfaat saglama ya d·a ba~kasm1 zarardan kurtarma maksadt olabilir. 0 halde ~u sayleyebiliriz' ki bir~ok hakkln zayi olmamast i~in davada hi.ikiim vermede yiizde yiiz kesinlik aranmaz. Delillerin bizim i~in'zann-1 galip olu§turmas1 yeterlidir.( ibn Ferhun, Tabsrrattt'I-Hrikknm, I, 174; Beroje, islam ispat Hukuku, 196, 197). ·

11 Sad 387/26.

·~ ibn Hazm, EbU Muhammed Ali b. Ahmed b. Sa'id b. Hazm el-Endi.ili.isi, ei-Mulltlllii fi $erlri'l­

Mulrallii bi'I-Huceci ve'I-Asiir, Beytu'I-Efkari'd-Di.iveliyye, Liibnan 2003, 1576; Kasani, Bediiiu's-Saniii', IX, 63.

13 Zi.ihayli. M. Mus~afa, Vesiiilu'l-isMt ji'$·$eriati'l-isliimiyye ji'l-Mruimelati'I-Medeniyye ve'l­

Airviili'$·$ahsiyye, Mektebetu Dari'l-Beyan, Beyrut 1982, 140.·

islam Muhakeme Hukukunda $ahitlik Miiessesi (ibn Kayyim 6megi) •151

rine olmas1 muhtemeldir. Hakim ~ahitlerden ~i.iphelendigi takdirde tezkiye edil­mesine "ragmen onlan tek tek sorgulayq) ~ahitliklerini tahkik edebilir. Nitekim ibn Kayyim bu konuda; Peygamberimiz (s.a.v) Huyey'in malirun gec;en si.ire zar­fmda harcanamayacak kadar c;ok oldugu ic;in Huyey'in amcasmm ~ahitligini ka-

. bul etmemesini ve konuyla ilgilenmesi ic;in Zi.ibeyr' e havale etrnesini delil goste­• 14 nr.

Ill. ~ahitlikte LafJ.z

Frklh bilginleri ~ahitligin kabul edilmesi ic;in "~ahitlik ederim" gibi ~e~adet lafZIDI ~art ko~mu~ ve bunu ~ahitligin ri.ikni.i olarak zikretmi~tir. Bunun temel sebebi ise ayet ve hadislerde "~ehide" fiilinin koki.inden olan kelimelerin kulla­rulmasldlr. Diger bir sebep olarak ~ahit kelimesinin ta~1d1gt kasem manas1drr ve bu mana ile in~ai ci.imle olmastdrr. Zira yemin manaSiyla ~ahitlik yaptlan ~~yin kesinligi daha da artrru~ olur ve i~al ci.imle oldugu ic;in de yalanlanabilir olmak­tan c;1kmr~br. $ayet ~ahit "~oyle gordi.irn, duydum" gibi ifadeler veya ~ehide fii­linin mazi sigastru kullansaydt ihban ciimle olacagr ic;in i~ai ci.imledeki gibi bir kesinlik ta~tmayacak ve yalanlanabilir olacakb. Diger taraftan bi.iti.in hukuk'i ta­sarruflarda sigarun i~ai olmas1 istenir.ts

1~ ibn Kayyim, et-Turuku'l-Hiikmiyye fi's-Siy8seti'?·$er'iyye I!V el-Fir8setu'l:Mardiyye fi Ahlaimi's­

Siy8seti'~-$er'iyye, Daru'I-Kiitiibi'l-ilmiyye, Beyrut 1971,6, 7, 19; Konu ile ilgili rivayetde Ebii Davud'da ~ ~kilde ge9l\ektedir: Medine'den kovulan Beni Nadir Yahudileri beraberinde silah hari~ biitiin mallanru alnu~ ve Hayber' e gotiirmii~lerdi. Hayber'e gotiiriilen mallar ara­smda Huyey b. Ahtab'm ~ok~ malt bulunuyordu. Peygamberimiz (s.a.v) Hayber ahalisiyle sava~arak onlan kalelerine ~ekilmek zorunda btralop ekin, hurmahk ve arazilerine el koy­mu~tu. On dort giinliik bir muhasararun ardmdan Hayberliler, hayvanlannm ta~tyabilecegi kadar yiikleri dt~mda alhn ve giimii~leri Hz. Peygamber'e (s.a.v) brrakarak Hayber'den 9k­mak ve hi'Obir ~eyi de saklamamalan ~arbyla O'nunla (s.a.v) anla~ma yapblar. Sakladlklan takdirde anla~arun bitecegi ve himayenin kalmayacagt kendilerine buyruldu. Fakat Yahu­diler Huyey b. Ahtab'a ait mal ve ziynet ~yast dolu bir tulumu sakladtlar. Hz. Peygamber de(s.a.v), Huyey b. Ahtab'm amcasma: "Huyey'in Nadlr'den getirilen tulumuna ne oldu?" diye sordu. 0 da: "Harcamalar ve sava~lar o tulumu aid! gotiirdii" deyince Hz. ~ygamber (s.a.v) "G~en zaman az ve mal bundan (ge~en siire i~erisinde harcanabilecek bir maldan) ~ok fazla" buyurdu ve Huyey'in amcastru bu konuyla ilgilenmesi i~in Ziibeyr'e gonderdi. Huyey'in amcast Ziibeyr'e gitmeden once bir harabeye girdi. Ziibeyr, onu biraz stlo~bnnca: "Huyey'i ~radaki bir harabede dola~trken gordiim" dedi. Harabeye gidip Huyey'in tulu­munu orada buldular. Bunun akabinde de Resulullah (a.s) tarafmdan cezalandmldtlar. (Ebu Davud, "Harac" 24).

15 Kasaru, Bedtiiu's-Sautii', IX, 3; Mergmaru, Burhanudin Ebii'l-Hasan Ali b. Ebi Bekr, ei-Hidaye

$crlm Bidtiyctu'l-Miilltcdi, Daru'l-Farfiir, Dune~k 2006, IU, 173; ibn Kudame, Ebii Muhammed Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudame el-Cemmaili el-Makdisi, el­M ugni, Beytu'I-Efkari' d-Diiveliyye, Liibnan 2(){)4. 2583; Mevsili, el-ihtiytir, I, 415; ibn Ferhiin,

-152 • Orner TOZAL

B~ konu~a ibn Kayyim ibn Hazm' dan nakille kendi f!k_rini desteklemek­tedir. On~ gore ~ahitlikte ozellikle "~ahitlik ederim" gibi .~ehaqet lafzmm kulla­

.. rulmast mecbu~i c:legil<;lir .. "$oyle ~oyle gqrdii~/i~ittim1' .;;ekJi!lde. ;;ahitlig~ delalet · ~pen ve;kesinlik manas1 ta;;tyan ~erhangi bir labz kul)anapilir. Kuran ve siinnette

. a&"tk. bir ;;ekilde ;;ehadet lafztrun kullarulm_ast ;;art ko;;ulma~I~hr. $ahitlik Iafzt.ru ;;art ko~anlann delil getirdikleri: "De ki: Allalt $1l1lU yasak etti, diye $elradet edecek. $ahitlerinizi getirin"'6 ayeti ise ozellikle ;;ahitlik lafztru ;;art ko~mamt~ sadece ha­ramhgrru haber vermek manasmda ;;ehadet lafztru kullannu;;hr: Bununla birlikte bir kimse "Ben ~ehadet ederim ki Allah'tan ba;;ka ilah yoktur ve Muhammed onun el9sidir." d~mek yerine sadece "Allalt'tan ba$ka ilalt yoktur Muhammed OIIUIZ

el~isidir" dese a.Iimlerin ittifaktyla Miisliiman olur. Ote yandan ikrara delil alman ayette "aleyhinize de olsa $al;itlik ederek hakla gozetin"'1 denmi;; ancak f1:i~ kimse ik­rarda ;;ehadet lafzmt ~art ko~mami~ttr.IS ibn Ferhun, ibn Kayyim'in bu ~onudaki izahlanru aktardtktim so~a ona ilaveten sade~e evet demeyle bile ~ahitligin ger­~ekle~tigine dair bazt kaynaklardan ahnhlar yaparak o~u desteklemi~tir. Yapbgt ahnhlara 'gore bir davada birden fazla ~ahit olsa biri ~ahitligini yapbktan.s_onra ~a.I<im diger ~ahitlere: "Siz de buna ;;ahitlik ediyor musunuz" sorusana "evet" deseler sadece bu labzla ~ahitlik makbul olur.19

IV. ~ahitligin A~amalan, Hiikmii ve ~artlan

$ahitligin genel olarak iki yonii bulunmaktadtr. Bunlar "$altidin gerekti­ginde $ahitlik yapmak i~in $ehadeti mu!lafaza etme gayreti" demek olan tahammiil ve "bir kimsenin onceden bildigi ve lQ$zdzgz $altitligi yerine getirmek i~in fagrzldzgznda gelip onu yerine getirmesi" demek olan edadu.20 ilk olarak bu ~ahitligi muhafaza etme yonii vardu. ikinci olarak i~e bu ~ahitliginin mahkemede eda etme yonii bulun­maktadtr.

A. $ahitligin Hiikiimleri

ibn Kayyim ve cumhura gore ;;ahitligin tehammiilii ve edast evlilik, talak, ikrar V~ mali davalarda farz-1 kifayedir. <;iinkii '~$ahitfik/eri gizfemeyin. $iiplzesiz

Tabsiratu'l-Huklalm, I, 222; Beroje, islam ispat Hukukrt, 200. 16 En' am 6/150. 17 Nisa 4/135.

ts ibn Hazm, ttl-Multal/li, 1584; ibn Kayyim, Turuk, 157.

19 ibn Ferhiin, Tabsiratu'l-Huklalm, I, 223, 224.

::o Beroje, islam ispat Hukuku, 197.

islam Muhakeme Hukukunda ~ahitlik Miiessesi {ibn Kayyim Omegi) • 153

onu gizleyen kimsenin kalbi giinahlalrdrf'2l, "(agnldrgmzz zama1t ~alritlikten yiiz ~evir­meyin"2l gibi. ayetler eda edilmesini emretmi§ ve edilmedigi takqirde de ki§iyi giinahkar olmakla tehdit etmi§tir. Ayete binaen ba§langt~ta §ahitligin edas1 farz-1 kifaye olsa bile §ahit ~agnldl~ zaman farz-1 ayna donii§iir. Ancak §ahitligin edas1, eda makammm uzak olmas1 gibi ~ok biiyiik me§akkat i~eriyorsa v~ yahut eda edildigi takdirde §ahidin mahna ya da kendisine bir zarar geliyorsa §ahitlikte bulunulmayabilir. Diger-taraftan bir olayda iki §ahit ve t~k bir §a hit haricinde ba§ka §ahit bulunmuyorsa bunlar ir;in §ahitligin tehammillii de farz-1 kifaye degil farz-1. aynd1r. Zira onlaz: tehammiilii ger~ekle§tirmed_ikleri takdir~e hal<km zayi olma ihtimali vard1r. Bu sebeple ~agnlmasalar bile davadan haberleri olmu§sa ve hakkm zayi olmas1 soz kormsu olacak ise yine "gizlemeyin" ayetin muhatab1 olur­lar: Ayru §ekiloe islam' a gore bo§anm1§ hiikiniind~ olan bir ~iftin beraber ya§a­m~lari haram oldugu ir;in bo§andiklarma §ahit olup §ahitlik etineyen onlarm sii­rekli giinahta devam etmelerine goz yumacagt ir;in giinahkar olur.23 ·

H~d cezalannda §ah,itlige gelince bu hususta me~hepler §ahitligin gizlen­.mesinin yani 'eda edilmemesinin caiz oldugunda ittlfak etmi§lerdir.24 . • Hatta had su~u i§lt~yen kimsenin bu i~te devamh olnlamaS1 ve adet haline getirmemesi §arn yla §ahidin §ahitligini gizlemesi yani eda etmemesi daha efdaldir.25 ibn Kay­

yim ise dogrudan gorii§ belirtmese de dolayll olarak bu durum i~in ~ahitligin gizlenmesine cevaz verinektedir.26

-11 Bakara 2/283 ..

::1 ~akara 2/'1.82. :!l ibn H~m, el-Muhal/ii, 1580; Kasani,, B~diiiu's-Saniii', ~' 63; Mergmaru, el-Hidiiye, ill, 169; ibn

Kudame, el-Mugni, 255.2; Nevevi, el-Mecnm', xxm, 10; $irbini, $emseddin Muhammed ibmi'l-Hatib, Mugni'l-Multtac ilii Ma'rifeti Meiini Elfiizi'l-Minhac, Daru'l-Ma'rife, Beyrut- Liib­nan 1997, VI, .599, 600; ibn Teymiye, Ebii'I-Berekat Mecdiiddin Abdiisselam b. AiSdillah b. el-Hadtr el-Harrani, el-Muharrar fi'l-Ftkll alii Mezltebi'l-imiim Almted b. Hanbel, by. ty, 243; ibn Kayyi.m, Turuk, 19; ibn Ferhiin, Tabstratu'l-Hiikkam, I, 177, 178. .

u ibn Kudaine, el-Mugni, 255~; $irbini, Mugni'l-Mulltfic, VI, 599, 600; ibn Teymiye, el-M1~1tarrar,

243.

s Deli! alman hadisler: "Kim bir Miisliimanm aybm1 orterse Allah da omm diinya ve altirette aytbuu .

orter" Ebii Davud, "Edeb" 68; UElbisenlt Ollll ortseydin Stllill ifilt daha iyi olurdu" Ebu Davud, "Hudud"6.

:t. ibn Kayyim, Ebii Abdullah Muhammed b. Ebu Bekr ibn Kayyim el-Cevziyye (751/1350),

i'ltimu'l-Muvakkr'in an Rabbi'l-Aiemin, Diiru'l-Kiitiibi'l-ilmiyye, Beynit 1996, m, 296.

154 • Orner TOZAL

B. ~ahitligin ~artlan ve Buna ili~kin Hiikiimler

$ahitligin tahammiil ~artlan aktl ve §ahidiri tahamrniilii gerc;ekle~tirebile­cek olc;iide i~itme, gorme- gibi birtakim niteliklere sahip olmastdtr. A yru §artlar ~ahitligin eda ic;in de gec;erlidir. $ahitligin eda ~aitlan ile ilgili ba~ mezhepler aynnhh diizehlemeler yapma yoluna giderken bir ktsmt ise,·daha genel ~artlarla yetinmi~lerdir.27 Biz bunlardan onemli gordiiklerimizi maddeler halinde. zikre­dip varsa ibn Kayyim'in ac_;1klamalanru ilgili ba~bklann alhnda mukayeseli bir ~ekilde yer verecegiz.

l)Akllli Olmak: ibn'KayYim ·bu k~nuda fikir beyan· etmese de ruimlerin tarnarru ~.ahidin eda vakti ~ahitligi idrak edebilecek '6Ic;iide akli melekelerinin ol­masuu ~art ko§arlar. Bu sebeple eda vaktinde sarho~ 'gibi ne dedigini bilmeyen ki~s~nin ~ci.hitligi kapul e~lmez. 2~ . · ·. ·

2)Bulug: Bu konuda ihtilaf olmakla beraber temelde, kabul eden ve eb:ne­yen §eklinde iki gorii~ vardtr. ibn Kayyim c;ocugun ~ahitligini kabul eP,enlerin Hz. Ali'nin bir davasmdaki uygulamasma dayandtgtru, kabcl ~tmeyeruerin ise ilgili ~yetlerinde delaleti il~ birlikte Abdullah b. Abbas'm bir.soziine daya.rl'dt~ soylemektedir.29 . . . . ..

ibn Kayyim ise bu konuda kabul edenler arasu~da ilave ~artlar ileri·siiren­lerle birlikte dort gorii~ zikretmektedir. Bunlart onun ac;tklamalart c;erc;evesinde ~ ~ekilde Stralayabiliriz: 1-$afiilerin, Hanefilerin, ibn Hazm'm ve bir rivayetinde

n Omegin Hanefilerde dilsizin ve gorme oziirliiniin ~ahitlikleri kabul edilmezken $afiilerde

dilsizin i~retlerle, gorme oziirliiniin de i~ittikleri ile kesin bilgi verebilecek ise yani isim, yer, adres, nesep gibi bilgileri duyup bu 'rer,.evede vercligi bilgilerle ~ahitlikleri kesinlik ka­zanacaksa onlann ~ahitligi ge,.erlidir. Hanbeliler ise gorme oziirliiniin ~ahitligini $afiilerle ayru ~artlarla kabul ederken, dilsizin ~ahitligini kabul etrnezler. Diger tarafta~ gorme oziir­liiniin kor olmadan once tahammiil ettigi ~tliklerl Caiz goriirler. ·Hane.filerin dilsizin ~a­hitligini kabul etrnemesinin seoebi ise ~ahitlikte lafzi ~art kci~alandu(Kasaru, Beqtiiu's­Samii', IX, 14; ibn Kudame, el-Mugnl, 2571; $irbW, Mugni'l-Muhttic, IV; 594, 596). ··

::H (Ka~ani, Bedtiiu's-Simfii', IX, 12; ibn Kudame, el-Mugnl, 2560; hm Ferhiin, Tabsirat;t'l-Hukktim, . . .

I, 185).

:!9 Hz. Ali'nin rivayeti: alb 'rOcuk yiizmeye gider ve biri J?ogulur . . ~er!de kalan be~ ki~den ii,.U

d iger ikisini bogdurtinakla itham ederken diger ikisi de bu ii~ne ayru ithamda bulunur. Mesele Hz. Ali'ye intikal edince o, i.i,~ ,.~cuga be~te iki, iki 'rOCUgu da be~ite ij~ diyet odeme­lerine hiikmeder. Bununla birlikte Abdullah b. Ziibeyr'den bir rivayete gore· o ~oyl~ demi~­tir: "Onlar sorulduk.lan vakit gordiiklerine ~ahitlik etnlede daha dikkatlidir."; ibn Abbas' a 'rOcugun ~ahitligi sorulunca: " ... $ahitliklerine razt olduklanruzdan ... " ayetini zikretrni~ ve: "Onlar bizim ~ahitliklerine razt olduk.lanrruzdan degildir" diyerek ,.ocuklann ~ahitlik.lerini kabul etme~tir. {ibn Kayyim, Turuk, 132, 133).

islam Muhakem~ Hukukunda ~ahitlik Miiessesi {ibn Kayyim Omegi) • 155

Aluned b. Hanbel'in (241/855) aralarmda bulundugu grup miimeyyiz c;ogun §a­hitligini tamamen kabul etmez.JO 2- Orner b. Abdillaziz (101/720), Rehla (136/753), imam Malik (179/795) diyet meselelerinde c;ocuklann birbirleri hakkmda yapa­caklan §ahitligi c;ocuklar daS"Ihp gitmedigi miiddetc;e kabul etmektedirler. 3-Ebu'z-Zinad'dan (174/790) bir rivayete gore ~ocuklann §ahitlikleri ile hii.kmet­mek ic;in ilaveten davac1larm yemin etmesini §art ko§ar ve c;ocuklann birbirlerin­den aynhp aynlmamalanru §art ko§maz. 4- Kadi $urayh (79/698), Said b. Musey­yib (91/710), Ziihri (124/742) ve Ebu bekir b. Hazm'a (120/738) gore ~ocuklar top­Iuca ittifak halinde bir meseleye §ahitlik ettikleri takdirde §ahitlikleri ge~erlidir. Ancak aralannda ihtilaf varsa §ahitlikleri kabul edilmez.3•

ibn Kayyim ~ocuklann §ahitliginin kabulii ic;in §U §artlan zikreder: 1-$a­hitligi idrak etl)le ~agmda olacak 2-En az iki ki§i olacak 3-Birbirlerinden aynlma­dan once ifadeleri a:lmacak 4-$ahitliklerinde hi~biri ihtilaf etmeksizin ayru dog­rultuda beyanda bulunacak 4-Diyet ve katl meselelerinde olacak 5- Aleyhinde §ahitlik Y!iPhklan yine c;ocuk olacak. Uc;imcii §arhn konulmasrmn amaa c;ocuk­lann daS"Ihp gittikleri vakit d1§ c;evrenin §ahitliklerinde etkisi olabilecegi ihtima­lidir. Bu sebeple bir ~ocuk §ahitlik ettikten sonra ba§ka bir beyanda bulunsa ve yahut §ahitlikten riicu etse ilk beyaru esas ahrur.32 ibn Fer hun, ibn Kayyim'in ak­sine sadece zaruret olan yerlerde c;ocugun §ahitligini kabul etmektedir. 33

3)Adalet: Alirnlerin ittifakJ ile §ahidin adalet sahibi olmas1 gerekir. Ayet­lerde adl kelimesi §ahit manasmda kullarulmakla beraber §ahitler ic;in kullarulan "razz olduklarzmzdan" ifadesiyle de adil kimseye i§aret edilmi§tir. Bu meselede asu

30 ibn Hazm, el-Muhallii, 1574; ibn Kudame, el-Mugnl, 2560; ibn Kayyim, Turuk, 132, 133.

31 ibn Kayyim, Turuk, 132, 133.

3: ibn Kayyim, Turuk, 133.

33 ibn Ferhiin, Tabsiratu'l-HuWm, I, 184, 252.

156 • Orner TOZAL

tarb~ma adil kimse kimdir?34 Adaleti dii~i.iren ~eyler nedir?JS itikatta fastkla amelde fas1k ayru mertebe midir?36

ibn Fer hun, ehl-i bidatten olan yani itikatta &ska dii~en bir kimsenin ~ahit­ligini ancak zaruret varsa kabuf ederken37 ibn Kayyim oplar amelde diplerini muhafaza ediyorlarsa mutlak olarak kabul_eder. Zira Allah Teala fas1kmh_aberini reddedin dememi~ onun haberi dogru mu yalan rru ara~bfl!l demi~tir.38 Bu se­beple hilim onun dogru soyledigme kanaat ederse kabul eder.

ibn Kayyim' e gore haram bir ~eyin giinah olmad!gma veya babl bir ~eye hak diye inanan gibi itikadi baktmdan fas1k olanlarm durumuna bakihr: ~ayet yanl1~ itikadmm sebebi basiretsizlik, bilgisiz mukallid olmasmdan ve dogruyu ogrenme imkaru bulunmamasmdan kaynaklaruyor ve 0 kimsenin itikadl tekfir edilecek diizey~e degilse ~eya tekfir ~dilemeyecek durumda olup itikadmm <;C?­gunu bidatler olu~turmuyor ise ~ahitligi kabul edilir. Bunlann aksine haklo. ve dogruyu ogrenme imkaru oldugu halde diinya i~lerin~ d~kiin oldugu i<;in og­renmiyor ve ara~brrruyorsa veya bilen ve.ara~bran bir kimse 9lup taassup, taklid ve yahut kar~i goru~tekilere kini sebebi ile itikad1 baklmdan fas1ksa ~ahitligi ka­bul edilmez. Bu kimselere hakimlik gorevi de verilmez, hilimlik yap~lar ise hakimlik esnasmda verdikleri kararlar da kabul edilmez. Ancak miibdi' olanlar

l-4 Bazt tarifler: "Karm ve ferci hakkmda la'n edilmemi~ Jdmse", "Dini hususunda su' i~leyip ~/emedigi

bilinmeyen Jdmse", "Biiyiik giinah/ardan sakman, Jarzlnn ·eda eden ve iy~likleri kiitiiliiklerinden fazla ola11 kiniSe", "Biiyiik giinnhlardan kapnnn ve kii,iik giinahlarda rsrarcr olmayan Jdn15e" (Klisani, Bedniu's-Samii', IX, 15; ~irbtni, Mugni'l-Muhlnc, IV, 569; ibn Ferhiin, Tabsirnht 'l-Hufc!cnm, I_ 185).

J; Bu konJda mezheplerin miikelleflerin fiillerini degerlendirmedeki hiikiim farkhWdan tar­

h§malann sebebi olmu§tur. Mesela Hanbelilerde satran~ haram kabul edildigi i~ satranfi oynayan kimsenin §ahitligi kabul edilmez. Hanefilere ve Malikilere gore ise satran~ oyna­mak adet haline gelmi§se ~ahitligi kabul edilmez {ibn Kudame, el-Mugn~ 2563; Klisani, Bedaiu's-Saniii', IX, 20; Sahmin, Sahnun b. Sa'id et-Teniihi (240/854), el-Miidevvenetu'l-Kiibra li'l-imiim Miilik, Daru'l-Kiitiibi'l-ilmiyye, Beyrut 1994, IV, 18; ibn Ferhtm, Tabsiraht'l-HukkBm, I, 189).

36 Alimlerin ittifaktyla ki§i biiyiik giinah i§le~se veya vacibi terk etmi§se ve yahut da kii¢1<

giinahlarda tSraro ise adil say!lmaz dolayts1yla ~ahitligi de kabul edilmez. Biiyiik giinah cumhura gore had gerektiren ve naslarda tehditle biti§ik bir §ekilde zikredilmi~ fiillerdir. itikatta faslka gelince cumhura gore boyle bir kimsenin inanc1 onu kiifre sokuyorsa veya kiifre sebebiyet vermeyip inanonda mutaasstp ve inanomn propagandasuu yap1yorsa ~a­hitligi kabul edilmez. Ancak mutaasstp olmaytp dini ya~amada muhafazakiir ise §ahiUigi kabul edilir. {ibn Hazm, el-Mullnl/6, 1557; Klislini, Bediiiu's-Snutii', IX, 20-25; ~irbini, Mugni'I­Mulrtac, IV, 569, 570, 581; ibn Ferhiln, Tnbsiralu'I-Hukkam, I, 186).

37 ibn Ferhiln, Tnbsirnlu'l-Hukktim, I, 187.

35 Hucurat 49/6.

islam Muhakeme Hukukunda $<Jhitlik Miiessesi (ibn Kayyim Omegi) • 157

. . halk i~erisinde ~oguruugu te~kil ediyorsa zaruret sebebiyle ~ahitlikleri de hakim-lik esnasmd~ verdikleri.karar da kabul edilir: <;:iinkii kabu"l edilmedigi takdirde bir~ok hakkin zayi olmasl ve biiyllk sorunla'ra sebebiyetve~esi soz ko~us~~~r. Ameli bakrmdan fas1k kabul edilenlere gelince ibn .Kayyim. bo"yl~ ·bii kimsenin nskl yalan 'harici bir ma'siyet ise ~ahitliginih kabul ed~lebilecegi..go~dedir. <;:iinkii rna' si yet ~e~i t ~~i ttir. Bir rna' siyeti i~leyen diger bir rna' si yetteh sakmabi­lir. Ancak hakim fas1km §ahitligini dogrudan inkar veya kabul ·etmeyecek, :a:ra~­tmnasJ sonucundaki kanaati dogrultusunda hiikiim verecektir.39 ·

ibn Kayyim, itikadi balomdan f§Slk kabul edilenler hakkmda yukanda ak­tardignruz·gorii~leriru ifade e~kten sonra Ahmed b. Hanbel'in'konu ile ilgili bir gorii~iinii ·naklemektedir. ibn Hanbel' e gore Rafiziler, Kaaeiiyye gibi itikadi ba­hmdan fasik olanlarm ne' arkasmda namaz klltrur ne i:ivayeti k~bul edilir ne de ~ahitligi kabul edilir. Zira bunlar yaptld1& takdirde bu kimselerin g<?~lerine nza gosteril~~ olur. Diger taraftan arkasmda namaz kthnmamasi, ~ahitl_iginin kabul edilmein~si, onun fikrinden donmesi i9n bir ceza olmu$ olur. imam Malik' e gore miib.di' kimse ~hl-i Ioble olsa ve namaz kllsa bile ~ahitligi kabu.l edii- · ·inez. 40 · ·

ibn Kayyim, kazif haddi uygulandtktan sonra tevbe eden_kimse haklonda cumhurla ayru gorii~tedir. Ona gore kazif haddi uygulanrm~ kimse tovbe ettigi ve dogru soyledigine kanaat getirildigi takdirde ~ahitligi makbuldiir.·Buna delil olarak 11 onlann §ahitligini ebediyen kabul etmeyi1111 ayetinin hemen ardmdan gelen 11 Bu nda11 so11ra tovbe edip zsltilt olanlar lzari('4t ifadesi ile tovbe edenlerin istisna ed_il-mesini zikrederler.42

· $ahitlerin adaletinin tespitine· geHnce erkek-kadm aynffil olmakstzm iki ki~inin' tezkiyesiyle43 olur._ ibn Kayyim' e gore tezkiyede istif~ ile hiikiim veri-

19 ibn Kayyi~, Tui'uk, 134-136.

~ ibn Kayyim, Turuk, 134, 135. ·

·-•• Nur24/5.

•: ibn Ha~, el-Muhalla,· 1557; SahnCm, el-Miidevveue, IV, 23; ib~ Kudame, e/-Mugnl,_ 2575;

$irbini, Mugni'l-Mullllic, IV, 585; ibn Kayyim, i'llim, I, 95-99; Hanefilere gore kazif haddi uy­gulanrm~ bir kimse tovbe etse bile ~ahitligi kabul edilmez. <;:iinkii a yet ile uza iftira atarun §ahitligi ebediyyen merdud olur, dolaytStyla tovbe ettikten sonraki siir~ de ebedi kelimesi­nin it;erisinde bulundugu it;in bu kimsenin bir daha ~ahitlik haklo yoktur. Kazif harici bir had uygulamru~sa tovbe ederse ~hiUigi kabul edilir (Kasaru, Bedtiiu's-Santii', IX, 32, 34) .

• , Tezkiye, hakimin ikame edilen ~ahitlerin ehliyetlerini yani diiriist, giivenilir ve ~ahsiyetli

ki~iler olup olmadtklanru tespit amaayla ya bizzat hakimin yapnu~ oldugu veya miizekki

158 • OmerTOZAL

leb~lir. Ona gore istifaza, h~m ve ~ahitlerin ithamdan ~urtulm.asmm yoll~n­

dan biridir. Bti sebeple ~ani~ arasm~a bir kims~nin-~akstzhgt~dan.yeya ah­lakmdan-~ok~a bahs!'!diliyorsa v~ kulaktan kulaga duyuh;nu~ ise hakhn o dogrul- ·

• 4 • ••• • • •

tuda ~ahi~gi hakkmda hiikiirn verilebilir .. ~

4)islam: Ftkth bilginleri ittifakla kafirlerin aleyhindeki ~ahitliginin makbul olmayacagrm soylemekle birlikte birbirleri hakktndaki ~ahitlikleri hakktni:ia farklt gorii~ler ileri siirmii~ti.ir. ibn Kayyim'in verdigi bilgiler ve o bilgilerin tah­kiki neticesinde gayrimiislimlerin ~ahitliginin temelde iki ~ekli oldugu goriiliir. Bunlard~n birincisi gayrim~slimin Miisliiman aleyhinde yapacagt ~ahitlik, ikin­cisi ise birbirleri arasmda yapacaklan ~ahitliktir. ~er ikisinde de ~ahitlikleqni makbul gormeyenler (Hanbelller gibi45) olmakla beraber Miisliiman .aleyhindeki ~ahitliklerini kabul etmeyip birbirleri hakkmda ~ahitlik yapabilecekieri .gorii­~iinde olanlar da vardtr. Ancak onlann birbirleri hakktnda ~ahitligini kabul eden­ler i~erisinde de iki go~ vardtr. Orner b. Abdiilaziz, Ham.mad b. Ebi Siileyman (120/738), $a'bi (104/722), $urayh, Siifyan es-Sev,ri (161/77S) ye H~efilerin"6 i9nde bulundugu ilk gorii~e gore Hn'stiyan'm Yahudi aleyhinde ~ahitlik etmesi gibi farklt din mensuplanrun birbirleri lehinde ve aleyhinde kendi dinleri husu­sunda adil olduklan miiddet~e ~ahitlik yapabilir. Hasan el-Basri, Ata, bir rivayete gore $a'bi, Ziihti ve Maiikilerin i~inde bulundugu ikinci gorii~e gore ·ise ayru din mensubu olmak kaydtyla birbirlerine lehte ve aleyhte ~ahitlik yapabilirler.47

'· .. .

isimli adli memurlar vas1tas1yla aleni veya gizli olarak yiiriitmii~ oldugu so~turmaya de-nir. Tezkiye gene) olarak hakimler ~ahitlerin ifadesini dinledikten s~mra davalmm yani aley­hinde ~ahitti.k yapuan kimsenin ~ahitler hakkmda itiraz edip etmedigi sorulur ve o 9ogrul­tuda tezkiye yapthr. itiraz edilmedigi takdirde tezkiyenin yapilip yapllmamas1 hususunda ihtilaf vardtr. Hanefilerden Ebu Hanife bu dururnda tezkiyeyi gerekli gorrnezken imameyn gerekli gormektedir. ~cak aleyhinde ~ahitlik yapuan kimse itirazda bulundugu takdirde ittifakla tezkiye.si gerekir. Tezkiye neticesinde ~ahitler hakkmda hein cerh hem de ta'dilde bulunsa cerh yonii tercih edilir. (ibn Abdirrefi', Ebu ishak ibrahim b. Hasan b. Abdurrefi' (733/1332), Mu'lnu'l-Huklaim a/a'l-1Vzd6y6 ve'I-Ahk6m, Daru'l-Garbi'l-islami, Tun us 201 i, 643, 647; 'Bilmen, Orner Nasuhi, Hu/mki isl6miyye ve Istrlaltatt Ftkhiyye KJzmusu, Enes Sarma~tk Ya­ytr!lan, istanbul 1985, VITI, 152-155; Saglam, Hadi vd, "islam Hukuku ve Modern Hukuk Baglammda $ahitti.k Miiessesinin Degerlendirilmesi", HiiSBED, 2 (2012), 92, 93).

~ _ibn Kayyim, Tumk, 156.

~5 ibn Kudame, ei-Mugni, 2569.

• -" Hanefiler zimmilerin birle~e ~ahitligini din farkhllgt olsa bile kabul etinekle beraber miis­

teinenler i9n ayru milletten (giiniimiiz ~artlannda ayru iilkeden) olmalarmJ ~art ko~ar (I<asaru, Bed6iu's-Santii', IX, 58, 59). · · · ·

47 SahnCm, el-Miidevveue, IV, 22; ibn I<ayyim, Turuk, 137, 138 .

. '

islam Muhakeme Hukukwtda $ahitlik Miiessesi (ibn Kayyim Omegi) • 159

ibn Kayyim (ve ayru gorii~te olanlar) Hanbelilerin aksine kafirin· birbirle­rine ~ehadetini. kabul ederken bir taktm ayetlerden yola 9kar. Bu ayetlerderi. biri: "Eltl-i kitaptan oylesi vardzr ki, ona yaklerle mal emanet bzraksan, onu sana noksanszz iade eder. Fakat 0111ardan oylesi de vardzr J.:i, ona bir dinar ematiet bzraksan, tepesine di­kilip durmazsan onu sana iade etmez"48 digeri ise: "Kifir olanlar ·da birbirlerinin dost­landzr(velisidir)"49 ayetidir. ilk ayette kafuin emin vasfma sahip olabildigine i~aret

olrnakla birli.kte ikinci zikrettigimiz a yet de birbirlerine velayetleii oldugi.mu is­pat etini~tir: Bazt kijfirler sadece kendi kavimleri i<;inde degil Miisliimanlar ·ara­smda da diiriistliigu ile bilinebilmektedir. Oyle ki o ki~in.in hilime verdigi gii­veni bir Miisliiman veremeyebilir. ibn Kayyim'e gore niikUI ile hiikmedildigi

halde ondan daha fazla zarm-t galip olu~turan ~ahitle hiikmedilmesi daha evle­viyetlidir. Ote yandan ~ahitlikle alakalt ayetlerde gec;en adaletso, razt oldugunuz, sizden ~ahitlerst gibi ifadeler Miisliimanlarm kendi araSu:ldaki muameleleri ve

davalan kastetmektedir. Bu konuda diger bir delil ise Hz. Peygamberin Yahudi­lerin ~ahitligi ile had uygulamastdtr. Rivayete gore52 Yahudiler kendilerinden zina eden bir adam ile bir kadtru Hz. Peygamber'e (s.a.v) getirirler ve hiikrnet­

mesini isterler. Hz. Peygamber de onlardan dort ~ahit getirmelerini emreder. Ge­tirdiklerinde ise onlarm dininde bu suc;a ne ceza verilecegini sorar. Bu rivayette

Hz. Peygamber ~ahit isterken Yahudi diye tayin etmemi~ ve ~ahitlere dinini sor­duguna dair bilgi de bulurunamaktadtr. Allah Tea.Ia seferde vasiyet ic;in onlann Mlisliimanlara ~ahitligini ihtiyaca binaen onaylamt~hr. Ha.Ibuki kafirlerin birbir­lerine olan ihtiyao Mlisliimana alan ihtiyaondan daha fazladtr. Zira onlar gerek

ailevi gerekse ticari muamelelerinin c;ogunu birbirleri arasmda yapmaktadrr ve bu meselelerin c;ogunda yanlannda Mtisliiman bulunmamaktadrr. Bu sebeple

birbirleri aleyhindeki ~ahitliklerini kabul etmedigirniz takdirde onlar ic;in bu du­rum biiyiik bir problem ol~htrmaktadrr.S3

. Gayrimiislimlerin Miisliimanlann aleyhindeki ~ahitligme gelince burada gorii§lerin merkezinde Maide Suresi'inin 106. ayeti yer almaktadu: · "Ey iman edenler! Birinize alUm gelip r;atmca vasiyet esnasmda ir;inizden iki ada let saltibiki~i ara­mzda ~ahitlik etsin. Yahut seferde iken ba~zmza oliim musibeti gelmi~se sizden olmayan, ba~ka iki ki~i (~alzit olsun)." Bu ayet c;erc;evesinde kimi ilimler, onlann Iyl'iisliiman

~8 Ali imran 3/7~.

~9 EnfalS/73.

so Talak65/2.

01 Bakara 2/282; Nisa 4/15.

s: Mi.islim, "Hudud" 6.

53 Kasani, Bedtliu's-Santli', IX, 58; ibn Kayyim, Turuk, 139, 140.

160 • Orner TOZAL

hakkmdaki ~ahitligini sadece yolculukta vasiyet hususunda gec;erli sayrru~, kimi a.Iirnler vasiy~te ktyasla mirast da darul etmi~, kimi a.Iimler de ayete zaruret vur­gusu yaparak zaruretin oldugu her yerde gec;erli gorm~ti.ir. Ancak genel gorii~ yolculukta vasiyet dt~mda ~ahitliklerinin caiz olmadigtdu.S4 ibn Kayyim de bu konuda stras1yla her bir gorii~te olan a.Iirnleri zikretmi~ ve ilgili ayetin mensuh olmadtgtru ispat etmeye c;ah~mi~hr. Sonrasmda ise hocas1 ibn Teymiyye gibi za­.ruretin oldugu her yerde kafirin Miisliiman aleyhindeki ~ahitliklerinin gec;erli ol­dugunu beyan etmi~tir. Bununla birlikte ibn Kayyim "sizde11 olmayan, ba~ka iki ki~i" ifad.esinirl ehl-i kitapla sirurli olup olmadtgt hususunda cumhur a.Iimler ara­smdaki ihtila& aktanr. Said b. Miiseyyib, Said b. Ciibeyr (95/713), $a'b1, Miicahid b. Cebr (103/721) gibi tabiina.Iirnleri ehli kitap kaydtru koyarken; diger taraftan herhangi bir delil olmamas1 sebebiyle "ehl-i kitap" kaydtru kabul etmez. llgili ayetin mensuh oldugu ise Zeyd b. Eslem' den (136/754). rivayet edilmi~tir. Ancak ibn Kayyim rivayetlerin ~ogunun Maide $uresi'nde neshedilen ayet olmadtgt yo­niinde oldugunu sayler. Hatta Maide Suresi'nin son sure oldugu ve nesih ili~kisi aranmakstzm onda haram olan ~eylerin haram, helPJ. olan ~eylerin helal olarak ahnmasL yoniinde rivayetlerss vardu.s6

S)Hiirriyet: ibn Kayyim bu konuda once Hanbelllerin gorii~iinii aktarmak­tadtr. Onlara gore kolenin ~~tligi klsas ve hadler dt~mda hiir kimselerin ~ahit­ligi gibidir. Hadlerde ve klsasta kabul edil~emesinin sebebi onlara gore bu me­selenin ihtilafh olmasmdan kaynaklanmaktadu ki bu alanlarda her ti.irlii ~iiphe giderilmelidir.s7

Bu konuda Enes b: Malik'in (r.a.): "Kolenin ~ahitligini kab~l eden kimseyi bil­miyorum" rivayeti bulunmaktadrr. ibn Kayyim'e gore bu rivayet ilk ~anlarda "kolenin ~alzitligini kabul etmeyen kimseyi bilmiyorum'~. §eklinde iken daha sonra imam Malik zamarunda Medine' de yukandaki gibi degi§ip me§hur olmll§tur: ibn Kayyim' e gore kolenin §ahitligi Kitap, siinnet ve sahabe sozleri ile makbul­diir. ibn Kayyim'in bu gorii§e sevk eden astl sruk ~ahitle alakah ayetlerde hiir ya da kole diye bir kaytt bulunmakslZtn adalet §arhrun ko§ulmast ve adalet-tisk vas­tirun ~olede de bulunabilmesidir. istidla.I ettigi diger bir delil de "adil kimselerden ilmi alzmr. C:ok~a talzrif eden bahlz sokmaya ~alz~anlar ve cahillerin tevilinden sakzmltr"

~ Sahnfin, el-Miideuveue, IV, 21; Kasani, B"etiiiiu's-Smuii', IX, 56; ibn Kudame, el-Mugni, 2569;

Sirbini, Mugni'I-Muhtiic, IV, 581. 55 Hz. Ai~e Maide suresi hakkmda ~oyle demi~tir: "Maide Suresi son nazi/ olau ayettir. Onda luz­

ram olarak ne bulursamz haram kabul edin." (ibn Kayyim, Turuk, 142}. 56 tbn Kayyim, Turuk, 141-150.

57 ibn Kudame, ei-Mugni, 2553; ibn Kayyim, T11mk, 128.

islam Muhakeme Hukukunda $ahitlik Miiessesi {ibn Kayyim Ornegi) • 161

gibi hadislerdir. Bu hadiste kolenin "adil" ifadesine darn! oldugu a«;~khr ki kale

olu'p ilini. ehlinden olan ~ok kimse vardtr. 0 hal de kolenin hem adil hein de ~ahit · kapsainmda· deger1endii'ilinesi nasla sabittir. ibn Kayyim kitaplannda sahabe ve

t~biinden kendi gorii~iinii destekleyen pek ~ok uygulamayt da zikretmi~tir.ss

.· · ibn .I<'a~m'e ~ore ~a~tlikte velayeti ~art ko~up kolenin ~ahitligini kabul

etm~yel')1ers9 ~ahitllgin _maksadma aykm davranm1~ olur. Zira astl olan ~ahit olu­n~a·.~ahlt ~~~!\ ~ehac;{eqdi.r. Kolenin ~ahitligini efendisinin iznine baglayanlara .9 ·,.c;~~nldJklan zaJ;ta,t. Yiiz ~ ~evi~mesinler''60 ayetini delil gosterir. Ayette ifaqe edi­ien hii}<q·rn eferidini.n hakkmdan 6nceliklid.ir. Dolayts1yla kolenin efendisinin iz­nine b~ii~ ;Id:~~ ·i~~· ~a.hltiikte eda ve tahammiilde ta~ bir yetki sahibi olma­dt~, bu 'seb·epJe ·~ahitli~ de kabul edilmeyecegi soylenemez. Nasil ki farz namaz

· kthnariia hususi.mda efer\.diriih'kolede yetkisi yoksa burada da emir varken onun ·. yetkisinden · veya · izninden· b;rnsedilemez. 6t

:•. ibit ,Kayyiw. ~<;>lenin .~~~tliginde bir diger delil olarak hadis usuliinden is-

tidlal edei:. Zira hadis raVisi~de hiirriyet ~arn yoktur ve kolenin ~ahitligini kabul

-etmeyen pek ~ok a lim bhim rivayetini kabul eder. Ba~ka bir deyi~le diinyevi bir ·. 'ineselede ·kolerun §ahitligini I<abul etmezken kolenin Hz. Peygamber Efendimiz

·cs.a.v) hakkuidaki ~ahitligini kabul etmi~ olurlar.61 . .

. . 6)dn·s~yet: ~i~ b1,1. m~,vzuyu iki ba~hk a lunda kadm ve erkegi ayn ayn ele

. aid'1k Arclt~dan·h~r biri·~~~ ait d~rumlan maddeler halinde yazdtk ve durumla­

:~a-_ili~kip ·t~n;~alat;t ve hiik,iimleri ilgili ba~hklar alhnda yer verdik. I; • •· • •· · ·- • • . • i;t •

. · ·. a)Erkegin ~ahitligi: Erkegm ~ahitligini nisab1 en yiiksek olandan ba~laytp ·nfsabt en az olana dogru miistakil ba~hklar alhnda incelemeyi uygun gordiik. • I' ' I

sa ibn Kayyim, T11ruk, 129.

'9 Bu konuda Hanbeliler haricindeki diger ii~ mezhep kolenin ~tligini reddetmektedirler.

<;iinkii onlara gore ~ehadet ternlik ve vela yet mecrasmda cereyan eder. Zira ~ahitlik ile bir · · kimse ba~kasmt etkileyecek soz soyleme ve haki.me de hiikiim vermeyi temlik etm'e hakkma : . sahip olmu~tur: Temlik ve ba~kaSI hakkmda soz sahibi olrnak demek olan vela yet kolede

bulunrnamaktadtr. Diger bir delil olarak ~u a yeti zikrederler: "Allah, llifbir §eye giicii yet me­yen, ba~kasmm ma/1 ollllll$ bir kiile ile laltrmadan keudisine verdigimiz giizel rrzrklall gizli ve apk o/arak lrarcayan (hiir) bir kimseyi misal verir. Brmlar hif e$il olurlar mr?" Nahl16fl5 Ayette kole­nin bir ~eye gii~ yetiremedigi ifade edilmi~ dola}'lstyla kolenin bir ~ey ifade eden ~ahitlige de gii~ yetiremernesi gerekir (I<asaru, Bedaiu's-Sanai', IX, 12).

60 Bakara 2/282.

61 ibn Kayyim, Turuk, 131.

~>: ibn Kayyim, Tunrk, 129.

162 • Orner TOZAL

i) En az dorr erkek.rahitle hiikmedilnzesi: ibn Kayyim bu hususta miist$1 bir ba§hk ac;makla birlikte ba~hk albnda kendi gori.i~i.inii belirtmeksizin ~anu ilgili g6rii§leri nakletmektedir. Verdigi bilgiler dagrultusunda Dart erkek §ahit sadece · zina haddinde gerekir. Zina haddindeki nisapta nas63 ve icma vard1r. Bir gorii~e gore livatada da zinaya k1yasen dart erkek §ahit §arb ararru§br. Diger bir gorii§e gore ise livatay1 k1yasen degil zinamn haram alan ferc;ten faydalanma almas1 ba­kimmdan zina isminin ic;erisinde zaten vard1r. Buna gore zina daha §ainil bir kav­ram iken livata daha hususidir. Oc;i.incii bir gorii~e gore Iivat_ada eyla t'arikiyle had ve haddin nisab1 gerekir. Livata hic;bir zaman helal almayacak bir ~ekilde iken kar§l cinsle yaptlan zinanm evlilik yalu ile helal almasl miimki.indiir.64 •

Hanefilere ve Zahirilere gore livata, diger masiyetler cinsi!'lden alup 9':un ic;in ta' zir cezas1 gerektigi gorii~i.indedir. Bu sebeple anla_ra gore iki §ahit hiikmet­mek ic;in yeterlidir.65 Malikiler, Ahmed b. Hanb~J'in ve $afil'nin bir gori.i~iine gore boyle bir kimseye evli olsun veya olmasm ta'zir o_larak miirtede uygulanan had yani i:iliim cezas1 uygularur ancak en az dart §ahi~ ~le hiikiim verilir.66

Zina haddinin uygulanmas1 ic;in gerekli alan §ahit nisabmda ihtilaf olma­makla beraber zina ikrannda bulunan bir kimsenin ikrannq §ahitlikte nisabm kac; oldugunda ihtilaf vard1r. Hanefilere gore zina edenin ikrarma §ahitlige itibar edilmez. Malikller, $afiler ve Hanbelilerde bu kanu ile alakah iki gorii§ vard1r. ilkine gore nisap iki alup bunun sebebi yap1lan §ahitligin zina hakkmda degil ikrar hakkmda almastdtr ki ikrarda nisab ikidir. ikind gori.i~e gore ise ikrilra ya­ptlan §ehadet ashnda fiile §ahitlik alup zina fiilinde de dorqahit gerektigi i<;in ikrarda da en az dart §ahit gerekir. Diger taraftan had hiikmiinii dogurmast ba­klmmdan dart §ahit de ikrar da ayru mertebededir. Verilecek hiiki.im de zina haddi olacag1 ic;in gerekli olan nisab ikisinde de dorttiir.67 ibn Kayyim de bu go­ri.i§tedir.68

f>J Z~}.~IS:i1 rJ. ~~ ~ J.l:]_;U .~~~ 1.A ri ;~ .1~ ~J\ ~ I.Jj~ ~_;j "0[1/anu (ijtiraci/ann) da bu konuda

dart $Ol!it getirmeleri gerekmez miydi? Mademki $ahiller getiremediler, oyle ise oular Allah llezdinde yalanalarm Ia kendisidirler." Nur 24/13. ·

64 ibn Kayyim, Turuk, 126.

65 Kasaru, Bedtiiu's-Sauiii', IX, 185, 186; ib~ I<ayyim, Turuk, 127.

f>f> ibn Kudame, ei-Mugn'i, 2553; ~irbini, Mugni'I-Muilltic, IV, 588; ibn Kay}tim, Turuk, ·l27.

67 Kasani, Bedtiiu's-Sanni', IX, 238; ~irbinl, Mugni'I-Mu/rtiic, IV, 588; ibn Ferhun, Tabsiratu'I­

Hukkiim, I, 225. 611 ibn Kayyim, Turuk, 127.

islam Muhakeme Hukukunda $ahitlik Miiessesi (ibn Kayyim Omegi) • 163

Hayvanlarla cinsi miinasebette bulunan kimsenin durumuna gelince bu meselede de iki gorii~ vard1r. Bu gorii~lerden -Hasan ei-Basri' den bir rivayet69_ ilkine gore zina saJihr. DolaJIStyla dart ~ahit gerekir. Hanefiler, $afi1ler ve Malikllere gore ise bu sair suc;Jar gibi olup ta'ztr cezast gerekir. Ancak zinaya benzerlik gosterdigi i9n en az dart ~ahit ~art ko~anlar olmakla beraber ta'zlr ce­zalanrun gerektigi davalarda d.ort ~ahit ~arh aranmay1p iki ~ahitle kifayet edil­digi i9n burada da iki ~ahidin yeterli olacagt gorii§linde olanlar bulunmaktadtr. hm Kayyim ise iki ~ahidin yeterli olacagt gorii~iindedirJO

ii)Uf erkek ile hiikmedilen yerler: ibn Kayyim bunu bir ispat vasttast olarak zikretmekle beraber bu durum daha ~ok zengin bilinen bir kimsenin fakirlik id­diasmda bulundugu zaman olur. Sadece Ahmed b. Hanbel'in metinlerinde ge~­mektedir. Ancak bazt Hanbeliler iki ~ahidi yeterli gormektedir.7t U~ ~ahit gerek­ti.gi hususunda Ahmed b. Han bel' in delili, Sahih-i Miislim' de ge~en Kablsa b. Muharik'in rivayetidir72

Bazt Hanbell alimleri, buradaki rivayetin umum degil sadece dilencilik meselesinde oldugunu diger mali davalarda iki ~ahidin yetecegini soylemi~tir.73 hm Kayyim de bu rivayeti umuma ~ami] olarak ele alrru~hr. hgili rivayet zekat mall alma ve dilencilik meselesinde olup dogrudan kul hakkma ili~kin olmayan bir meselededir. Binaenaleyh zengin iken aniden fakirlige dii~en biri alacakltla­nna kar~1 -yani kul hakkma ili§kin meselelerde- iddiasm1 ispat etmek ic;in evla tarikiyle iic; ~ahit getirmesi gerekir.74

69 Kasaru, Bedliiu's-Smtiii(Muhakkikin A~rklamasr)', IX, 186; hm Kayyim bu gorii~ii zikretmekle

beraber gorii~ sahiplerini zikrehnemektedir. 7° Kasaru, Bedliiu's-Sanlii', IX, 186; $irbini, Mugni'l-Muhtlic, IV, 588; hm Kayyim, Turuk, 128.

71 ibn Kudame, el-Mugnl, 2554; ibn Kayyim, Turuk, 125, 126.

n "Biiyiik bir yiik(kefalet) yiiklendim ve bu sebeple Rasulullah'a gelip yardun istedim. 0 da

bana ~oyle buyurdu: 'Yanmuzda dur. Bize (birazdan) zekat mallan gelecek. Sfna ondan ve­relim' ve sonra ~oyle devam etti: 'Ey Kabisa! Hi~ ku~kusuz, ~u iic; s1ruf d1~mda dilenmek hic;bir kimseye helal degildir: 1. Kefalet altma giren kimseye, o mali .elde edinceye kadar dilenmek helaldir. 2. Biitiin malrn1 yok eden bir felakete ugrayan kimsenin i'a~esini sagla­ymcaya dek dilerunesi helaldir. 3. Yoksulluga ugrayan ve kavtninden akh ba~mda iic; ki~inin 'Gerc;ekten, filan ki~i yoksul d~tii' diye ~ehadette bulunacaklan kimsenin i'a~esini sagla­ymcaya kadar dilenmesi helaldir. Ey Kabisa! Bunun d1~mda dilenmek haramd1r. Dilenen, dilendigini haram olarak yer." (Muslim, "Zekat" 36).

7> ibn Kudame, el-Mugnl, 2553.

7+ ibn Kayyim, Turuk, 126.

164 • Omer TOZAL

iii)iki erkek ile hiikmedilen yerler: Zina haddi dt~mdaki davalarda eda ~artla­nru ta~tyan ik.i erkek ~ahidin ~ahitligi her davada ittifakla makbuldfu.7S

ii')Bir erkek ve da1•acmm yemini ile l!iikmedilmesi: ibn Kayyim'in de i~erisinde yer aldtgt alimlerin cumhuruna gore76 ahm sahm, kiralama, odiil, vasiyet, vaktf, mal ile ilgili diyet meseleleri, ariyet, vedia, oliiniin selbinin aidiyeti gibi kul hak­ktna ili~kin davalarda hilim tek erkek ~ahit ve yeminle hiikiim verebilir. Bunla­nn dt~mdaki hadler, bo~ama, nikah gibi yerlerde makbul olmadtguu soylemek­tedir. Ona gore ayetlerde ge~en iki erkek veya bir erkek iki kadm ~ahit ifadeleri, ~ahitlerin bu saytdan az olrnamas1 gerektigine delalet etrnez. Hz. Peygamber (sav) yeminle beraber tek bir k.imsenirl ~ahitligi ile hiikmettigine dair rivayetler b~lunmaktadtr. Hatta sadece bir k.i~inin ~ahitligi ile davaoya yemin ettirmeksi­zin hiikiim verdigi rivayet edilmi~tir. Miinziri Hz. Peygamber'in (s.a.v) yeminle birlikte tek ~ahitle hiikmettigini Hz. Orner, Hz. Ali, Abdullah b. Orner, Abdullah

b. Amr, Sa'd b. Ubade, Mugire b. Su'be ve bir~ok sahabinin rivayet ettigini soy­lemektedir.n Bununla birlikte fukaha-1 seb'a gibi onde gelen tabiin ulemasmdan da ayru dogrultuda miirsel rivayetler bulunmaktadtr. ibn Kayyim konu ile ilgili miirsel, muttastl ve de mevkuf rivayetle!den ~ok~a ornege senediyle beraber "et­Turuku'l-Hiikmiyye" adh eserinde yer vermektedir.7s

ibn Kayyim yukanda Hz. Peygamber'den davacmm yernin etmesiyle bir­likte tek ~ahitle hiikiim verdigine dair rivayetleri zikrettikten sonra bu rivayetin miidayene ayetindeki: " ... Erkeklerinizden i/.:'i $altit gosterin. Eger ikisi de erkek olamz­yorsa o zaman dogruluguna giivendigittiz bir erkekle iki kadm $afzit olsun J.:i, biri wzu.­tunca digeri lzatzrlatsm,"19 hiikiimlere aykm olmadzgtru soylemek i9n Ebu Ubeyd'in (224/839) bu konudaki gorii~lerini zikreder. Ebu Ubeyd, siinnetin Kur'an'1 a~tklaytct fonksiyonuna ve Kur'an'da ge~edigi halde siinnetle sabit olan bazt hiiktirnlere dikkat ~ekerek buradaki durumun da ayru oldugunu ifade

75 ibn Ferhtm, Tabsiratu'l-Hukktim, L 227.

76 ibn Kudame, e/-Mugnf, 2554; ~irbini, Mugni'l-Multtiic, IV, 590; ibn Ferhtm, Tnbsiratu'I­

Hukkam, I, 229. 77 ibn Kayyim, Turuk, 51.

n ibn Kayyim, Turuk, 102, 103, 108, 109; ibn FerhUn, Tnbsiratu'I-Hukknm, I, 228; ibn Abdirrefi',

Mu'fnu'/-Hukkiim, II, 664, 665; Malikilere gore mali bir dava olup dava sonucunda fuak veya azat etmeye sebebiyet verecek meselelerde de tek ~ahit ve yeminle hiikmedilebilir. Mesela davao davabdaki cariyeyi ald•guu iddia etse tek ~ahit getirip yemin ederse davah ile cariye arasmda aynbk ger~ekle~ir. Yine bir kOie efendisiyle mi.ikatebe yaphguu ve sozle~eyi ye­rine getirdigmi iddia etse ve tek §ahit getirse ayru ~ek.ilde azat ger~ekle§ir (ibn Ferhtm, Tab­sirahl'I-Hukktim, I, 231; ibn Abdirrefi', Mu'fuu 'I-Hukktim, II, 664).

79 Bakara 2/282.

islam Muhakeme Hukukunda $ahitlik Mi.iessesi (ibn K~yyim Omegi) •l65

e~i~tir~ Konuyla ilgili ayefbulunmamakla b~r<l:ber ya~a~hgt~~ dajr d~ ~y~t bu-~ •• ; , I • • - . f.(· • • • • . I • . . : -·

lunrnamaktadtr:Ku.r'an~4a i~ erke_k ~.ahit bul1:ffii11aciigmda bjr ~~.ke~ ve iki ka-. dthla hiikum 'verilebilece'@. so'yleruj\i~ ancak bu~urt' da buiu~adtgl ~~ruma: ~~a­

ret edilmemi~tir. Sunnet i.se' bir erk~k ii<i ka::hn 'bul~~dt~ t~~iird~ · t!'!k erk~k ·:~ahit ve. yemin .ile hiikme'dilebilecegini-pratiktilaral< gostei'Tiu~tir: Dola}'lstyla sii.nnet i~aret edilmeyen ou · durumu tefsir etrri.i~- ac;tklamJ~ oh.ir. : Burun· btinlara

· ·binaen diyeoiliriz,ki;mallar il~ ilgili :~ahitliklerde -uc; durJrn· soz korttisudui:::J3u.n­lardan ikisi ayette ifade edilmi~tir ki onlar iki erkek ·~allit. veya blr e'rkek/ iki 'kadm ~ahi~ .. Uc;iinciisu ise siinn.~tl~ sabittir ki o da yemi11le birlikte tek ~altittir.so

#.. . t .. . • •

, . ·. . .ibn Ka'yyim, Ebii Qbeyde' den sonra imam $afii'nin konu ile alakah goru~­lerini vermi~tir: imam $afil bu mevzuda c;eli~ki olmadtgtru ammm tahsisi c;erc;e­vesinde ispat·etmeye c;ah~rm~j:rr. $6yle ki Kur'an'da evlenilmesi haram olim ka­dmlar sa}'llmt~br ve "bunlann dt~mdakiler size ltelaldir''81 buyrulmu~tur. Buna rag­men ayetlerde bulunrnayan si,i.t lustmhgt bulunanlar ve ayru anda halas1 veya

· ·~eyzes\ ile .b/rlik.t~,bir. ~~di~~.ri .~kahlanamayacagma sunnette belirtilmi~ :ve ilgili ayetffi hiik~ii :tahsis eciii~~fu.82 Diger taraftan ibn Teymiyye ise Hz. Peyga.m­

)e't'j~ f~k §~hit've yel1tin:·n~:h~kmetmesinin ~ahit hakkmda Kur'an'daki hukiirn-: : .' : • ; ) • • , , • ~ • .•\ , I •', , ! , . • 1 ,

I ere m_uhCl:lif 9Imas1 haJit;~d~ ~1,1r' ~, da ge911eyen yeminden nukUWn Kitaptaki nas-.. 1~~ eyle~y~fi~. ml~P~Ii{ g()rllimesi gerektigini ifad~ eder. Ancak birc;ok alime ·. gore nu.kQ.l biz: :isp~t v~~~t~s.;chr.sl ibn Kayyim de ibn Teymiyye'nin ag.klamala­: _t1na.~enz~:r·.seyapiar. verffii§. ve durumlan hakkmda hic;bir.bilgi bulunm~yan iki

. .. . . . .. - . . !.. .. ...

,l<imsenin ~ahiili&. kabul ~dilix:ken giivenilirligi ile bilinen sika bir kimsenin ye-: ~~le ber~b~:;~~qade'~n0..i<abul edilmemesini c;ol$. tuhafbir i~ olarak goriir.s:'

. ·. ·. _. ·ibn· Kayyiiri. yukandaki· gibi baz1 alimlerin gorii~lerini naklettikten sonra meseleyi iki ac;tdan ele alrr. Bunlardan ilki yeminle birlikte bir ~ahltle hukmettik­lerine dair Hz. Peygamber (sav) ve ~it Halifelerin uygulamastdtr ki onlann hepsinin bah ida birle~meleri mumkiin degildir. ikincisi ise "Dogrusu Biz sana ger-

90 ibn ~ayyim, Tuntk, 52.

81 insa '4/24: · ·: '

:cr ibn Kayyinl,'i;,:rt;~, 53. . . ...

SJ . ibn Kayyim, .Tiiruk, 54 ..

8~ ibn Kayyim, Turuk, 104.

·.~ . . . ..

166 • Orner TOZAL

~egin ta kendisi olan kitab (Kur'an)'z indirdik ki ii~S(llliar arasmda Allalt~msana gosfer­. tiig1 -~ekilde izukln~d~s!iz"ss 'gibi ~ytitierciir: ·Hi ... Peyga~b~r'lii: .(s~~ .. v) v.~r_cii!'d¢:n0h~-

;. ' · • •• _·_ • ( • • , • •• ,· .• • ,. ·, ., ...... :~ ••• _. · ~~ • • • •• .. ·; ~ - • • • ; ;-... . ~ 1 • • . ;J , • ,:.:.; ' •

'·kumler de··'ancak ".·.-.. Allah' iii sihi~ gosterdzg~ _§ekilcfe. hi,i~medesir( ayetinin kapsa-. ·rt-hrida: ~r'up-Ail~Ii'ih. gosterdi~'yolu~·cii~;ncia'ae·~fdir.86:.·.... · · · · · ·· .... -..... . . . .. . . ,; ,. · ' ·. . . ..... .. : .

;: . .. _, ... ib~ Kay}jn:t yerpinl~ birlikte ;tek-~ahitle· hi.iki.im verilecegini a~tkladtkt~ ,,.s9,nraYahya ~': Yahya~l1.L.eys1~7 .(234/84:9), Buhar1.(25.6/87Q) gibiss tek ~ahidin ta­. !llkh~ i.I.~~ l}aJ<i.tpin hi.i~i.i111. v:e.r:ro.~si.r:ri .kal:>ul ~etmeyenlerin gerek~elerini iki .mai:l­. dede toplayarCl.l.< degerlendinni~tir: . .. : ' :: :: · . · ·." . · ·. . :. . : .' ·. . .

1-Bu hiiki.im " : .. Erkekleriizizden iki $ali it gosterik 'Eger iki;ide e;kek'ola~zyorsa o zaman dogruluguna giivendiginiz bir erkekle iki kadzn ~ilhit olsun ki; biri unutunca digeri hatzrlatsm"89 ayetine muhaliftir ki her Mi.isli.imarun Hz .. Peygamber ~in (sav) si.inn~tinde Kur'c;m~a aykm ):li.iki.im bulunmayacagma.-inanmas1.gerekir. Binaena­Ieyh boyle rivayetlerin reddedilmesi gerekir.90 . . .. ...

2-Yemin davah i9n konulmu~hu, davac~ i9fl' degil. Zir~ ffi: .Peygamber: · "Beyyine davaczya, yemin davalzya gerekir" diye buyU'tri:lugtui: Bktaenaleyh·d~vao

yemin etmek zorunda degildir.91 Ancak ibn Kayyin\ §ahit ve yemiril~ il~li' hadi­sin ~e~hur olmast ve iki rivayetin umum-husus··~er~ev~siride i~~h. ediiebildigi i9n ilgili hadise dayanarak davaoya yemin gerek.ffiedjgi' ~eklirid~ki 'is~dl~i ·ka­bul etmez. Diger taraftan ona gore yemin sadece davah i9n de~ ~~yac;i i9ri de kullarulabilir. Bu.i<un sebebi ise ibn Kayyim' e gore :yeriunin -gll~li.i taraft~ i~t~n­mesidir. Genellikle davalarda daval1, -aksi ispat eqlimedigi tak¥rde~ ''bera~t-i zimmet as1ldu" gibi kaideler ~~r~evesinde daha gfr~li.i ta;hlhr: Mcllalifi~rin iieri sunduklan rivayet sadece genel durumu ifade.etlnekte-dir: Herne ~riian: da'~a~ Ievs92, niikill ve tek ~ahit gibi sebeplerle davaodan daha gi.i9i.i konumda olursa

85 Nisa 4/105.

86 ibn Kayyim, Turuk, 54.

87 ibn Ferhfm, Tabsiratu'l-Hukkam, I, 229.

118 ibn K'ayyim, Turuk, 104 ..

89 Bakara 2/282.

90 ibn Kayyim, Turuk, 55.

91 ibn Kayyim, Turuk, 56.

91 Hakimde, davahrun maktulii oldiirdiigune dair zann-1 galip olu~turan ~iiphedir (ib~ ~ii§d,

Ebu'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Rii~d el-Kurtubi, Bidayetu'l-Miictehid ve Nihay,etu'l­Muktesid, Daru'l-Kiitiibi'l-Arabiyye, Liibnan 2010, 684); Detayl.t bilgi i9n b~: Turan; M. F~­tih, "islam Ceza Hukukunda Cinayet Davalannda Zaytf Delil: Levs'!; Atati.irk Universitesi ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, 31 (2009).

islam Muhakeme Hukukunda $ahitlik Miiessesi (ibn Kayyim 6megi) • 167

.yemin onun· ic;in de·ispat vasttast olabilir. Beraat-i zimmet ilkesi gibi ?:ann! bir delillevs, ni.ikul ve tek ~ahitten daha kuvvetlidegildir.93 ·. · · .

. ; Davam tek bir §cihi t getirdigi takdirde onun yemininin hangi k?numda ol­dugu hususunda ihtilaf vardtr. Yani ·§ahit konumtinda mt .yoksa sadece hakkt

. izhat·eden bir sebep·mi?94 ihn Kayyim §ahit konumunda oldugunu soyleyenlere .kar§t c;ikar ve bazt mukayeselerde bulunur. Mesela· iki ·~~hlt getirilaigi·takdirde hakim diledigi .~ahidin ~ehadetini onceleyebilir. Yani-isteaigini ori~e diiller i~te­digi.ni sonra dinler. Ancak tek ~ahit v~ yemiri dururnunda ihtilaf vardtr .. Mesela Ahmed b. Hanbel once yemiri ettirmenin caiz olmadtg-t gorii~iindedir. Ona gore bu durumdaki yemiri ~ahit makaminda olmaytp sadece davacmm kendi lehinde hiiki.im verilmesini talep makammdadtr. ibn Kayyim ve $afiller ise tek §ahitteki yemine yukartda izah ettigimiz gibi yemin istenen tara£ <;ihetinden yakla§mi§ ve yeminin da'vada davao daha gi.ic;li.i konumda oldugu vakit istenecegini·soyle­mi§tir. Bu da ancak once §ahidin §ahitlik etmesiyle olur. $afiller ve Hanbelilere gore davao ilaveten §ahidinin dogruluguna da yemin eder, etme.z ise lehine hi.i­kiim verilmez. <;i.inki.i davao tek bir §ahitle zaytf bir delil getirmi§tir, bu zayli delili yeminle kuvvetlendirmesi gerekir. Ancak ibn Kayyim bu konuda delil bu­lunmadtgt ifiin ilave yemini gerekli gormez.95

ibn Kayyim'e gore §ehadette bulunan ki§i adil olduktan sonra davaorun yemin etmek ic;in Mi.isli.iman olmas1, erkek olmast gibi §artlar aranmayacag-tru sadece Ahmed b. Hanbel'in bu konuda soylediklerini rivayet ederek ba§ka go­rii~leri zikretmeksizin verir. Zira Ahmed b. Hanbel' e gore davao kafir de olsa, kadm da olsa adil bir ~ahit getirdikleri takdirde onlarm yemin etmesiyle Iehle­rinde hiiki.im verilebilir.96

v)Tek erkek §a hit ve niikUl ile lliikmedilmesi: ibn Kayyim' e gore a~ag-tda zikre­decegimiz durumda tek §ahit ve davaltrun ni.ikw etmesi halinde davaodan da yemin ahrursa davao Iehinde hiiki.im verilecegine dair neredeyse icma vard1r. ibn Kayyim'in'bunu bir ba§hk altui.da incelemesinin sebebi konu ile ilgili gec;en bir rivayettir. Bu rivayete gore Hz. Peygamber (s.a.v) ~oyle buyurm~tur: "Bir kadm kocasmm kendisini bo§adzgmz iddia etse ve bir §ahit getirirse kocasmda~ yemin istenir. Kocasz bo§amadzgma dair yemirt ederse §alzidin §alzitligi bahl olur. Ancak yemin

93 ibn Kayyim, Turrtk, 57.

94 ibn Fe.rh\1n, Tabsiratu'l-Huklalm, l, 231.

93 $irbini, Mugni'l-Muhtlic, IV, 591; ibn Kayyim, Turuk, 107-109.

96 ibn Kudame, el-Mugni, 2555.

168 • Orner TOZAL

etmezse bu niikftlii ikiuci bir ~allit yeri11de olur ki talaka lliikmedilmesi caizdir." 97 Bu had is ibn Kayyim' e gore dort ~ey ic;erir:9s

1-Talak meselesinde tek ~ahitle birlikte davaadan yemin ahnsa dahi bo~a­maya hilkmedilemez ki Ahmed b. Han bel' e gore davacmm yemini ile birlikte tek ~ahit ancak mali konularda ispat vasttastdtr. Yoksatalak, nikah, itk, hus1zhk, katl gibi alanlarda gec;erli degildir. ibn Kayyim i~e azat etme hususunda hakkmda rivayet bulundugu ic;in tek ~ahit ve yemin ile hlikmetmeyi kabul ederken talak meselesinde o da tek ~ahit ve yeminle hlikilm verilmesini kabul etmez. Ancak daval1 yemin etmezse bu hadise binaen talaka hlikmedilir. Diger taraftan ona gore bu hadis tek ~ahit yarunda davaadan talep edilen yeminin ikinci bir ~ahit konumunda olmadtgt sonucunu c;tkarmaktad1r .

. 2-Normal ~artlarda tek ~ahit getirildiginde davacmm hukuki olarak daha giic;lli konumda olmas1 gerekirken burada davah daha gi.ic;lli konumda olmaya devam etmi~tir. Yani kadm ~ahit getirdigi halde talak meselesinde kocasttshshab delili ile daha gilc;lli tara£ olmaya devam etmi~ ve buna binaen yemin ondan is­tenmi~tir.

3-Tek ~ahit ve kocarun yeminden niikUlli ile bo~amaya hiikmedilir ki mez­hep imamlan bu gori.i~tedir. Birc;ok yerde ispat vasttast olan niikul talak mesele­sinde tek ba~ma hlikilm vermek ic;in delil say!lmaz.

4-Nlikiil beyyine makammda olup ~ahit gibi bir hiikiim verme vasttastdtr.

vi)Tek erkek $Ghirle lziikmedilmesi: ibn Kayyim seleften bir grup ulemarun ye­min olmakstzm dogrulugu bilinen tek bir kimsenin ~ahitligi ile hlikiirn verebile­cegi goril~iinde olduklartru soyledikten sonra Ebu Ubeyd'in bu konudaki riva­yetlerini zikreder. Ebu Ubeyd, $urayh ve Zurare b. Ebi Evfa gibi bliyiik kadilerin tek bir §ahitle yemin ettirmeksizin hiiklim verdiklerini nakleder. ibn Kayyim ve ibn Ferhun da ayru §ekilde meseleyi hakimin takdirine buakrru§hr. Eger hilim §ahidin yemin etmesine ihtiyac; duyarsa yemin ettirir. Ancak ihtiyac; duymazsa yemin talep etmeyebilir ve tek ~ahitle hiikilm verilebilir.99

·ibn Kayyim'in bu konudaki astl delili Huzeyme'nin tek §ahitligi•oo ile ilgili rivayettir. Nitekim Ebu Davud bu rivayeti "Hakim dogrulugunu bildigi zaman

97 ibn Mace, "Talak" 12.

n ibn Kayyim, Turuk, 121-123.

90 ibn Kayyim, Turuk, 57; ibn Ferhiin, Tabsiratu'l-Hukkfim, I, 243.

100 Peygamber (s.a) bedevilerden birinden bir ktsrak satm alch. Ona atuun fiyatuu odemek i~

isl;~m Muh5kcmc Hukukunda $ahitlik ~IUesscsi (ibn Kayyim Omcgi) • 169

bir ~ahidin ~ahitligiyle hi.iki.im verebilir" bah ba~h~ altmda nakletmektedir. ibn

Kayyim ilgili hadisin sadece Huzeyme (r.a) ile Stmrlandmlamayacagmr soyler. C:::i.inki.i Huzeyme'yc denk vcya daha onde gelen sahabller varken olayr sadcce ona indirgcmck ibn Kayyim'c gore lutarstzl!k olur. Zira Hz. Ebu Bekir, Hz. Ali gibi sahabllerin tek ba~lanna ~ahitliklerinin cvla tarikiyle kabul ed ilmesi gerekir. Burada csas almmasr gerekcn ilke tek ~ahidin dogrulugundan cmin olmakhr.tot

ibn Kayyim bu meseleye ikinci deli! olarak Ramazan hilalindc tek bir be­devinin ~chadeti ile Peygamber Efendimizin amel etmesini zikreder. 10! Bu mese­lede "Hi/ali gorii11ce om~ tutun ve yine hi/ali goriince iftar edin; on a gore orttf tutun. Hava size kapah o/ursa, 01111 otuz giin olarak falllallllaym. Eger Miisliilllal!lardan iki. ~a­flit ~chad cite b11lunursa, ancak o takdirdc ontf tutwz ve iftar edi11" 103 hadisini ddil ala­rak Ramazan hilali hususunda iki ~ahit gerektigi gori.i~unde olanlara ise ibn Kay­yim ~u ~ekilde cevap verir: Ramazan hilalinde tck ~ahitle amel ettigine clair bir­ka<; had is bulunmakla beraber iki ~ahit mcselesinde yukanda zikrettigimiz had is bulunmaktadrr vc iki rivaycti cem etmek mumkundi.ir. Zira tek ~ahit ile ilgili ri­vayetler Ramazan orucunun ilk giinu yani ilk oruc; tutulacak gi.in ile alakahdtr. iki ?ah.idin istendigi rivayet ise $ewal hilali ile ilgili olup Ramazan bayrammda

pe~inden gelmesini istedi. Rasulullah (s.a.v) h1zhca yiiriiyordu. Bedevi ise yava~ yava~ gidi­yordu. Derken halk bedevinin ctraflm sanp ktsrag• satm almc1k iizere pazarhga giri~tiler. Bu ah Hz. Peygamber (s.a)'in bcdevidcn sahn aldtgtnt bilmiyorlardt. (Halkm elindcki ktsraga daha fazla fiyat verdigini goren) bcdcvi, Resulullah (s.a.v)'a yiiksek seslc 'Bu ktsra~ alacak­san al, yoksa ben onu sathm.' dedi. Rasitlullah (s.a) bedevinin haykm~m• i~itince: 'Ben bu ktsra8J senden sahn almadtm mt?' diye sordu. Bcdevinin: 'Ha}'lr Vallahi, ben bunu sana satrnadtm.' kar~th8Jnt vemtesi iizerine Peygamber (s.a): 'Evet, ben bu ktsrag. senden sahn aldun' dedi. Bedevi de: 'Haydi oyleyse, ~ahit goster.' dedi ve Huzeyme b. Sabit: 'Ben senin bu hayvam Hz. Peygamber'e satttg,na ~ahitlik ederim.' dedi. Pergamber (s.a.v) Huzeyme'ye donerck: 'Neye (dayanarak) ~ahitlik ediyorsun?' diye sordu. Huzeyme de: 'Ey Allah'm Rasulii, ben, Allah'm scni tasdik etmesiyle ~ahitlik ediyorum.' cevabtm verdi. Bunun iizerine Rasulullah (sav) Huzeyme'nin ~ahitligini iki erkegin ~ahitligine denk saydt (Ebil Davud, "Akdiye" 20).

1111 ibn Kayyim, Turuk, 101.

1''1 ibn Kayyim, Turuk, 58; "ibn Abbas (r.a) ~oyle demi~tir: Bedevilcrden bir adam, Peygamber

(s.a.v) Efendimize gelcrek dedi ki: 'Ben hilali gordiim.' Bunun uzerine Efendimiz ona: 'AI· lah'tc1n ba~ka ilah olmad1gma ~chadet ediyor musun?' diye sordu. 0 da: 'Evct' dedi. Pey· gamber (s.a.\') ona: 'Muhammed'in Allah'm Rcsulii olduguna ~ehadct ediyor musun?' diye sordu. 0 da: 'Evet' diye cevap veri nee, Rasuli.illah (s.a.v) Bilal'e: 'Ya Bilal! insanlara czan oku ki yann oruc; tutsunlar.'(Ebu Davud, "Styam" 1 t; Nesai, "Styam" 8).

170 • OmerTOZAL

oru~ tutma jhtimali olabilecegi i~in zikrcdilmi~tir. Dolaytstyla bu iki farkh rivayet ayru hususta. degi~ farkh meseleler hakkmdadJT.IGI

ibh Kayyim, baz't ~limlerin bu meselede ~u ~ekilde bir'kaytt koyduguriu da

soylemektedir: Raniazan hilali ile alakah tek ki~inin habcri o kimse mukim olan bir grup i~ind.eykeh vukci bulmu~sa kabul edilmez. Zira grubundaki hi~ kimse gormezken onun Ramaian hilaliniri gormesi du~i.ik bir ihtimaldir~ Ancak sefer­deyken aym durum olsa kabul edilir. Zira yolculukta iken - me~guliyetlerin ~ok

olmast sebebiyle herkesin gormemesi normaldir.tos - -

Diger bir delil olarak ibn KayYim 6li.inun selbi ile ilgili sahihaynda ge~en rivayeti zikretmektedir. Orad ada sadece Hz.: Ebubekir'in ~ahitligi ile Ebu Katade

hakkmd~ selbi sabit ktlmt~br.t66 Tek ~ahitle 6li.inun e~yalanrun verildigi hakkm­daki rivayetle ~eli~en veya bu uygulamanm caiz olmadtg'ma delalet eden ba~ka bir rivayet de yokttir.J07 - · '- -

ibn Kayyim v~ ibn ~erhu_n bilirki~iy~ te~ ki~!t:Un ~ahitligi meselesinqe·or:­nek olarak sunmu~lar ve davalarda belirli alanlarda uz~anla~mt§ tek bir kimsc-

104 ibn Kayyim, Turrtk, 98. 1113 ibn Kayyim, Tur!tk, 98. . . . ""' Ebu .Kat~de ~yle demi~tir:_Biz Huneyn senesi RasUiullah ile bera~er sef~re 9khk. Di_4;manla

kar~Jia~tlgtmtz zaman mi.islliman ord1,1su i~in bir ilerleme ve gerilemc olmu~tu. Bu Strada mii~riklerdcn birini miisliimanlardan.bir kimse iizerine .;tkmt~ halde gordiim. Hcmen o dii~-

_., man tarafma cjolandtm, nihayet arkasmdan onun_ yanma geldim ve boynu ile kiirck kcmigi arasmdan k!lu;la onu vurdum. 0 hc.men bcnden tara fa dondii. ve beni.oyle bir kucaklad1 ki, .bu stkJ _kucaklayt~tan oliim kokusunu hissettim. Sonra ona oltim yeti~ti de beni sahverdi. Miiteakiben Omer.ibnu'l-Hattiib'a rastgeldim ve: 'Bu insanlara ne oluyor?' dedim. Orner: 'f.llah'!n.i~idir' dedi.-Sonra insanl~r dondi.iler, Peygamper_ de oturdu ve: 'Her kim bir dii~­maru oldiiriir ve oldiirdiigiine dair beyyinesi de olursa, oldiirdiigu kimsenin selbi (clbisc, silah ve diger e~yas1) onundur.' buyurdu. Ben hemen kalkhm ve: 'Benim i<;in kim ~ahid . olur?' dedim, sonra ~turdum. Sonra :RasiiluUah yin~: 'Her kim bir dii~mam oldi.iriir ve ol­diirdiigune dair beyyinesi de olursa, oldi.irdiigu kimsenin selbi onundur.' Ben· yine ayaga kalkhm vc: 'Benim i9n kim ~hid olur?' deyip, sonra oturdum. Sonra Rasiilullah ii~iincii.kez

bu sozlerin benzerini soyledi. Bunun iizerine bir adam: 'Ya Rasiilallah, Ebii Karnde dogru soyledi: 0 oldi.iriilet\ dii~man askerinin e~yas1 benim yammdadtr. A-rhk hakkt olari bu ~eyler

.. ycrine onu ba~ka ~eylerle benden yana raz1 Jal.' dedi. Ebii Bekir es-StddiK: 'Allah'a yemin olsun bu olmaz: Peygamber, Allah ve.R<Jsulii yolunda sava~<Jn Allah'm aslanlanndan bir

-aslamn hakktm iptale yana~maz ve onun selbihi sana vermez.' dedi. Bunun iizcrine Pey­gamber (sav): :Ebu Bekir dogru soyledi' buyurdu ve akabinde o olii askcrin c~yasmt Ebii Katadc'ye verdi. {Buhari, "Humus" 18; Mi_islim, "Cihad "46).

,,.; ibn Kayyim, Turuk, 59.

Islam Muh5keme Hukukunda Sahitlik Muessesi (ibn Kilyyim 6meAil • 171

nin bilgisiyle hi.ikiim verebilecegini soylemi~lerdir. Mesela dava bp bilgisiyle c;o­·zebilecek ise bu konuda uzmanla~mt~ tek bir kimsenin bilgisiyle hiikiim verile­bilir. Zira neseb tespitinde eski donemlerde kaiflerden yararlamlnu~br.l~

ibn Kayyim ve ibn Ferhun'nun bu hususta verdigi diger bir ornek mah­keme tarafmdan atanan tercumanlardtr. Zira hakim terei:iinana ihtiyac; duydu­"gunda tek bir kimsenin terci.imanhgt dogru!tusunda davaya yon verebilmektedir ve iki terciiman ~art ko;;ulmamt~hr. 10'.1

ibn Kayyim'in tek ~ahit meselesi11de getirdigi diger bir delil cerh tadil ilmi ile_alakahdtr. Mesela bir ravi hakkmda tek bir adil giivenilir kimsenin cerhi ve yahut tadili bulunsa o dogrultuda ravi hakkmda saduk mu, sika m1, kazib mi gibi mertebesi tespit edilir.110

b )Kadmm ~ahitligi: Kadtnlann ~ahitligi ile miidayene ayetinde gec;en "bir erkck ~nlzitle bcrnbcr iki kadm ?nil it'' ifadesine ve ilgili baz1 hadislere binaen tar­b~ma Jar cereyan etmiiitir. Hie; erkek olmasa ikiye bir oran sag! ansa kadmm iiahi t­ligi yine gec;erli midir? Gec;erli ise hangi.alanlarda gec;erlid i_r? Erkeklerin muttali olamayaca~ yerlerde kadmm nisab1 kac;hr, gibi sorular bu konuda gene! c;erc;e­veyi oluiiturmaktadtr.

i)Bir erkek ve iki kadm ile hiikmedi/mesi: Bir erkek ve iki kadtrun iiahitligi hu­susunda ac;tk ayet bulunmakla beraber bunun mahiyeti ve nerelerde gec;erli ol­dugu hususur:tda ihtilaf vardtr. Mahiyetinden kasbmtz iki kadm bir erkegin iia­hitligindeki iki kadmm bir erkekten bedel olarak mt getirtildigi yoksa ayette ge­c;en " ... Erkekl!!rinizdcn iki ~nhid tutun; eger iki erkek bulunmazsn, ?nhitlerdcll rnzr"oln­cngmlz bir erkck, biri wzuf(ugzmdn digeri onn hnflrlatncnk iki kadm olnbilir .. . " ifadesi­nin kuvvet stralamast mt? Yani ayet once en kuvvetli durumu zikretmiii ardmdan da kuvvetc;e daha diiiiiik olqm mt zikretmiii yoksa ikinci durumdaki iki kadmdan kastt bir erkege bedel olarak mt gelmiii? Bu meselenin pratikte iioyle bir yanst­mast vardtr: $ayet iki kadm bir erkekten bedel olarak zikredildigi kabul edilirse ancak iki erkegin bulunmadt~ zaman bir erkek iki kadm ;;ahit ile hiiki.im verile­bilir. $ayet ayetin ;;ahitler arasmda kuvvet Stralamasmi verdigi kabul edilirse

J boyle bir bedel olma soz konusu olmadt~ ic;in hangisi bulunursa bulunsun bir kuvvet ifade ettigi ic;in hiikiim verilebilir ki ibn Kayyim de bu gorii;;tedir.111

ltr.e ilm Kayyim, Tumk, 59; ibn Ferhun, Tabsiratu'l-Hukkfim, f, 247, 248.

11" hm Kayyim, Turuk, 101; ibn Fcrhun, Ta/Jsirntu'l-Hukklim, f, 248.

1111 ibn Kayyim, Turuk, 101.

111 [bn Kayyim, Turuk, 115.

172 • Orner TOZAL

ibn Kayyim bu meselede hocas1 ibn Teymiyye'nin ~u gorii~niin makul oldugunu sayler: Zira ibn Teymiyye'ye gore ayette bir erkek iki kadm ~eklinde ~a hit istenmesi ve me~hur hadiste gec;en: " .. . Kadmlnrm nklmm lloksnnlzgz iki kndt­zwz $nhitliginin bir erkegizz §alzitligillc dc11k olmasmdalldzr" 111 ifadeleri kadmm fltri bir noksanhgmt kastetmemektedir. Orfi/kiiltiirel bir noksanh~ ifade etmektedir. Yani hadiste gec;en ifade: "Bu meselelerde ak11lan eksiktir/Bu meseleleri akJlla­nnda ~tmalan zordur" ~eklinde anla~JlmasJ gerekir. 0 donemde kadln!ai.orfi olarak ticari meseleler ile ugra~madJklan ic;in bu meseleleri akledemeyip buna binaen ak1Ilannda tutmalan zor olabilir. Ancak kadmlann adeten stk 's1k me~gul olduklan meselelere gelince unutmalan dii~iik bir ihtimal oldugu ic;in oralarda hie; erkek ~a hit olmasa bile hiikiim, beyanlan dogrultusunda verilir. Siit emzirme, istihial ile ilgili meseleler buna omek verilebilir.ll3

Tek erkek ile iki kadmm ~ahitliginin gec;e.rli oldugu yerlere gelince ibn

Kayyim ve cumhura gore tek ~a hit ve yemin nerede gec;erli ise tek erkek ve kadt­run ~ahitligi orada gec;erlidir. Yani hadler ve canda ktsaslar dt~mda mali konu-· !aria ilgili yerlerde gec;erlidir.11~ ihtilaf bulunmakla beraber nikah ve talakta da ibn Kayyim'e gore iki kadm ~ahitle tek erkek ~ahit gec;crlidir. Ancak ibn Kay­yim'e gore muhalaada iddia makamt erkekse kabul edilir, kadmsa kabul edil­mez. Arasmdaki fark ise ~udur: erkek iddia makam1 olursa mesele sadece mall boyutta kald1~ ic;in tel< erkek ve iki kadmm ~ahitligi ile hiikmedilir. Ancak iddia

. . ' . makarru kadm oldugu takdirde koca inkar ettigi ic;in bo~annu~ olmama .ihtim~li oldugu ve buna bagh olarak haram bir evlilige sebebiyet verme ihtimali bulun­dugu ic;in sadece mali boyut yoktur.ll5

Zaruret durumlarmda kafirin ~ahitligi ile hiikmedebilccegini soyleyen ibn Kayyim bu durumlarda ayru ~ekilde iki erkek kafir veya bir erkek kafir ile iki kafir kadmm makbul olabilecegini soylemi~tir. <;iinkii kadmm erkekle beraber ~ahitligi ile ilgili hadislerde din kaydt getirilmemi~ sadece cinsiyet iizerinden at;~klama yapilrru~tlr.••6

u: Muslim, "Eyman" 34; Ebu Davud, "Si.innet" 16.

11' ibn Kayyim, Turuk, 116.

tu $irbini, Mugui'l-Mulllnc, IV, 588-590; ibn Kudame, el-Mugui, 2555; ibn Ferhun'da bu gorii~te

olup imam Malik'tcn naklettigi gori.i~e gore bir erkek ve iki kadm mahkemedc h1rstzhga ~ahitlik yapsa davaa da yemin etse mal davaaya verilir ancak el kesme cezasl uygulanmaz (Sahnun, el-Miidevvem!, rv, 29; ibn Ferhiin, Tabsiratu'l-Hukkiim, r, 229).

1" ibn Kudame, d-Mugui, 2556; ibn Kayyim, Turuk, 117.

111• ibn Kayyim, Tumk, 149, 150.

isl~m Muhakcme Hukukunda $ahitlik Miiesscsi (ibn Kayyim Orncgi).io173

ii)Dm·a<.'/11111 yemini I'C iki kad/11111 ~allitligi i/e hiikmedilmesi: ibn Kayyim ve ibn Ferhunll7 bunu bir ispat vasttast olarak zikretmi~ ve Ahmed b. Hanbel'den bir rivayetine ve Malik b. Enes'e gore''~ mali alanlar ve haklarda davacmm )'cmini ile iki kadm ~ahit ile hi.iki.im vcrilebilir. Bunun sebcbi ise miidayene ayetinde iki kadmm bir erkek hi.ikmiinde sa)'llmasmdandtr. Bu konuda zikredilen hadisler de ba~ka bir delil te~kil etmektcdir. Mesala bir rivayete gore Hz. Peygamber (s.a.v) hammlara: "Bir kndmm $fll7itligi yanm erkek $flhitligi degil-.mi1ir?" diye sor­dugunda sahabe bunu onaylamt~hr. Bir kadm yanm ise iki kadu-i tam ~ahit hlik­mi.inde olmu~ olur. Diger taraftan bu ~ekilde yemin ve iki kadm ~a hit ile hiikmo­lunmayacagma dair naslarda bir mania yoktur. Bununla birlikte Hanbelilerde buna kar~t r;tkanlar ~u ~ckilde istidlalde bulunurlar: Mal konusunda mi.idayene. ayetinde ~ahitlikte erkek ~ahit bulundurmak ~art ko~ulmu~tur. $ayet mall alan­larda iki kadm ~ahit bir erkek ~ahit eder dendigi takdirde bunun ayette i.ir;iinci.i bir k1sm1 olarak zikredilmesi gerekirdi. Diger taraftan sadece mali al?tnlarda degil her yerde bu orarun kullamlmast gerekirdi. 0 halde iki k~dm ~ahit buluninas1 zaytf bir delil olup ancak bir erkek ~ahit bulunmas1 ile lmvvetli olur. iki kadm ~ahidin za)'lf bir dclil olmas1 ile birlikte davactdan talep edilen yemin de zaytf delildir. iki zay1f delilin birbirini destcklemesi ise bir hlikiim dogurmaz.119

ibn Kayyim ise yukandaki ar;tklamalara ~u ~ekilde cevap verir: Mali konu­larda erkek ~ahit bulunma ~artmda zaten tarh~ma vardtr. Bazt alimler sadece dort kadm ~ahit oldugu halde hiikiim verilebilecegini sqylemi~tir. Mesela Ah­med b. Han bel vasiyet hususunda hir; erkek ~ahit bulunmadtgt takdirde kadmla­nn ~ahitligi ile hiikiim verilebilecegini soylemi~tir ki ibn Ferhun'da bu gorii~te­dir.t1o Bununla birlikte kadmm erkek olmakstzm ~ahitliklerinin ger;erli oldugu yerler zikredildi. Bu sebeple iki kadmm ~ahitliginin zaytf oldugu da soylenemez. Zira adil bir kadm dogrulukta, emanette ve din hususunda adil bir erkek ile aym mertebededir. Unutma, hata etme ihtimali, ikinci bir kadm ile zaytfladtgt ir;in iki kadmm ~ahitligine zaytf denemez. Hatta iki kadtmn hakime verdikleri.bilgi ile bir erkegin hakimde olu~turacagt zan di.i~iiniildiigu takdirde say1s1 fazla olan ka­dmm ~ahitligi daha kuvvetlidir. Diger taraftan beyyineye hakkt ortaya 9karan ve hakimin hi.ikiim vermesini saglayan her ~ey dendigi vakit davacmtn' yemin etmesiyle beraber iki kadm ~ahit ile hiikiim verilebilecegi ortaya ~tkar. Ancak imam Ahmed'e gore erkeklerin muttali olamayacag-t alanlarda yemine ihtiyar;

117 lbn Ferhtm, Tal>simtu'I-Hukkiim, l, 232.

''" Sahnun, c!l-lvWdcr•vc:llc, IV, 28.

11'' ibn Kud5me, ei-Mug11i, 2555; ibn Kayyim, Turuk, 124.

•=-• ibn Kayyim, Turuk, 12·1; ibn Ferhun, Tabsiratu'I-Huklaim, I, 232.

174 • Orner TOZAL

yokhtr. 1 ~ 1 $Miller isc erkeklerin muttali olabilecegi alanlarda iki ~adm ve davaCI­nm yemini ~le hi.iki.im verm~ye kar~1 -;tkarlar.l:!:! .

iii) Sadece kadmlarm ~·ahitligi ile hiikmedibnesi: 1:!3 ibn Kayyim bu hususta go­rii~ sahiplerini zikretmeksizin· ii-; gorii~ nakleder. Bunlardan ilkine gore (ibn Hazm' gore 1.14) hadler dahi bi.iti.in meselelerde sadece·kadmlann -birden fazla olma!:< kaydtyla- ~ahitligi ile hiiki.im verilebilir. ikinci gori.i~e gore ise hadler ve ktsas dt~mdaki mcselelerde kadmlann tek ba~Ianna ~ahitligi ile hi.iki.im verilebi­lir. ibn Kayyim, selef ve halef alimlerinden baztlarmm bu gori.i~te oldugunu ·soy­ledikt~n sonra Ebu Ubeyd'in Hz. bmer'in boyle bir uygulamasma dair rivayetini· nakleder, U<;i.inci.i ve hm KayYim'in en tercihe ~ayan oldugunu dii~iindiigi.i gori.i~ ise erkek .~ahit olmakstzm kadmlann ~ahitligi kadmn1 haytz goriip gormemesi,

. dogan -;ocugun olmeden once istihH\lde!:!S buluntip bulunmamas1, si.it emzirme gibi er.keklerin muttali olamayacagt yerlerde ge-;erlidir.l2~ 0 halde bu meselede

bazt. ~az gori.i~leri dt~anda btraktrsakkadmlanntek ba~lanna ~ahitlikleri ile ala­kah ~ahitliklerinin ge-;erli -genellikle erkeklerin muttali olmayacaklan yerler- ve ge-;ersiz kabul edildigi iki alan vardtr.l27

•=• ibn Kayyim; Turuk, 124, 125:

•~ $irbini, Mugni'l-Muhtiic, IV, 591.

111 Malikiler hataen oldiirme l?bi mali meselelcrde caiz gor4fkcn hac;llcr, k•sas, nikah, talak,

iniras ve mu~alat gibi.alanlarda kabul etmez. ibn Abdirre.fi' gibi bazt iilimlcr isc mali alan­larda gec;crli olmasmt beraberinde .erkek ~ahit bulunmasma veya davaonin yani .~ahit geti­ren tarafm ycmin etmesine baglar. Ancak kadmlann kendi arasmda yaphgt vc erkeklerin bulunmadtgl merasitn vb. yerlerde olan oldurme ve yaralama gibi meselelerde ~ahitliklcri erkek gibi kabul edilip iki adile kadm ~ahit yeterlidir(Sahnun, cl-Miidl!vvene, IV, 225; ibn Ab­dirrefi', Mu'inu'l-Hukkiim, IT, 655).

114 ibn Hazm'a gore ise hadl~r dahi he~ d•n·ada bire iki oram oldugu muddetc;e kadmlann ~a­hitiigi ·kabul edilir. Y~ni her bir erk~k .yerin~ iki. kadm oldugt; muddetc;e erkek ~a hit olm~sa bile ~~hitlikleri kabul edilir. Mesela ona g~re zinada dort adil erkek ~ahit gerekirk~n s~kiz kadmla veya alb kadm-bir erkek ile veya dort kadm~iki erkck ile\rc yahut iki kadm-uc; crkek ~ahit ile hukmedilebilir (ibn Hazm, ci-Multnlln, 1558). . .. .

1 ~' <;ocugun ilk dogum amnda c;•kard•gt canh olduguna delalet eden ses ya da bir org~~m ha­

reket etmcsidir. (Erdogan, Mehmet, Flktlt ve Hukuk Terimleri Sozliigii, Ensar Yaymevi, istan­bul2010, 265).

•~· Ebu Ubeyd' in naklettigi rivayete gore Hz. Orner sarho~ken kansm1 ii.; talak ile bo~ayan bir

adam ile kans1m dart kadmm §ahitligi ile ay1rmt~hr (ibn Kayyim, Turuk, 60).

m ibn Kayyim, Turuk, 117.

islam Muhakcme Hukukunda Sahitlik Muessesi (ibn Kayyim Omcgi) • 175

Kadmlann ~ahitliginin erkeklerin muttali olamayacag-t yerlerde kabul edi­lecegine dair hemen hemen bi.irun fakihler arasmda ittifak vardtr. Ancak ~ahit­liklerinin gec;erli oldugu her bir yerde en az kac; kadm olmas1 gerektigi, kadm ~ahidin gayri mi.islim veya kole olmasmm ~ahitlikteki etkisi hakkmda gori.i~ ay­nhklan vard1r.t!S

Kadmlann tek ba~lanna .~ahitliklerin gec;erli oldugu yerlerde nisabmm miktan hakkmda ibn Kayyim ~u ~ekilde detayhca gori.i~leri nakletmektedir: $a'b1 ve ibrahim en-Nehai' den gel en bir rivayete, Katade, Ata, ibn $i.ibri.ime gibi tabiin ulemasma ve $afi1t!9, Davud ez-Zahiri gibi alimlere gore kadmlann tek ba~lanna yapacaklan ~ahitlikte nisab en az dort kadmdrr. Nisab1 dort kabul edenlerin ba­ztsma gore ise si.it emzirmeye clair ~ahitliklerde nisab birdir ki bunun delili salri­lrayllda1~o gec;en bir rivayettir. Bu rivayete binaen kad1nlann nisabmda fark1 farkh sayt veren alimlerin c;ogu da si.it emzirme meselesinde tek kadmm ~ahitligini ka­dm tohmet alhnda degilse kabul etmektedir. Osman el-Betti'ye gore ise gene! olarak kadmlann erkck olmadtgt yerlerde ~ahitliklerindeki nisap i.ic;ti.ir. Zi.ihri'ye gore ise istihlal haricinde kadmlann ~ahitliklerinin gec;erti oldugu yerlerde nisap ikidir.tJt Malikiler ise istihlal de dahil olmak i.izere sadece kadmlann muttali ola­bildigi her yerde nisap ikidir. m Son olarak Si.ifyan es-Sevri gibi baz1 alimlere gore ise erkeklerin muttali olamayacagt alanlarda kad1nlarm ~ahitliginde nisap birdir, a rna iki olmas• ihtiyata uygun olandtr. m Hanefiler ve Hanbelller de Siifyan es­Sevri ile ayru gori.i~tedir. Ancak Hanefiler tek kadarun canh dogum (istihlal) hak­kmdaki ~ahitligini cenaze namaz1run ki-hnmas1 ic;in gec;erli sayarken mirasc;•hk hususunda ise bu ~ahitligi gec;erli kabul etmezler.t:>"

1~ ibn Kayyim, Trtrrtk, 60.

1=" $irbini, Mugui'l-Muhltic, IV, 590.

un Rivayete gore Ukbe b. ei-Haris bir kadmla nikahlamnca siyahi bir kadm kole gelip..ikisini de

emzirdigini soyler. Ancak Ukbe kadmt yalanlar ve gelip durumu RasuluUah'a (sav) anlatJr. Bunun uzerine Hz. Peygamber (sav) yiizi.inii ~evirir ve Ukbe 1srar edince: "ikiuizi de cmzirdi­giui iddin cltigi hal de sen lmla o kadmla uns1l knn kocn olnrnk ya~nrsm? 81Tnk 01111!" diyc buyurur. Gi:iruldiigu iizere Hz. Pcygambcr (sav) kole oldugu halde tek bir kadmm ~ahitligi ile Ukbc'nin evliliginde tcfrige hiikmetmi~tir. (Buhari, "~ehadet" 24).

JJJ ibn Kudame, d-Mugui, 2557; ibn Kayyim, Tumk, 120.

IJ~ Sa.hnun, cl-Miidl!i.•VCI/~·. rv, 22.

u.• ibn Kayyim, Turuk, 120.

1·" Kas1ini, Bc:.1tiiu's-Snutii', IX, 49; ibn Kudame, ci-Mugui, 2555; Mevsili, cl-ihtiytir, I, 414, 415.

176 • Omer TOZAL

Ahmed b. Hanbel si.it emzirme hususunda tek bir kadmm ~ahitligini ilgili rivayet sebebiyle ge~erli kabul eder. Ancak istihliH meselesinde gerekli nisap hu-

. susunda ondan iki gori.i~ vardtr. ilk gori.i~e gore ebenin gi.ivenilir ve Mi.isli.iman olmast halinde tek ba~ma yapttgt ~ahitlik ile hi.iki.im sabit olur. ikinci gori.i~e gore ise istihlalde en az iki kadmm olmas1 gerektigini sayler. Bir rivayete gore ona Ebu Hanlfe'nin(lS0/767), J:Iristiyan veya Yahudi olsa bile ebenin tek ba~ma yaphgt ~ahitligi ile hi.ikmettigi sorulunca kendisinin Mi.isli.iman bir ebenin bile tek ba~ma ~ahitligini kabul etmedigini soylerni~tir: m

$afii ve Malik'e gore kadmlann bu alanlarda ~ahitliginde nisap dortti.ir. (i.inki.i dart kadm ~ahitlikte iki erkek makammda olmu~ olur ki Allah Teala iki erkek ~a hit getirmeyi emretmi~tir. iki erkek ~ahit bulunmadt~ takdirde iki kadm bir erkek ~ahit getirmeyi equetmi~tir. Binaenaleyh iki kadm ~ahitlikte bir erkek . makammda olmu~ olur. $afi'i'ye gore Hz. Ali'nin tek ebenin ~ehadetine onay ver­digi ile ilgili rivayet ve bu konudaki diger rivayetler sahih degildir. Dola)'lSlyla bu rivayetle amel edilmez.m

7) Nisab: Davalarda gerekli olan nis?plan yukandaki konulann i~erisinde zikretmi~ olup bur ada ~ahitlerin sayJstmn tevati.ire ula~ttgn1daki hi.ikmi.ini.i belir­tecegiz. ibn Kayyim'e gore bir haber tevati.ir yoluyla gelmi~se haberi getirenlerin Mi.isli.iman, balig ve adil olmasma bakrlmakstzm o haber ile hi.iki.im verilebilir. (i.inki.i mi.itevatir haber kesin bilgi degeri ta~·Jr. Diger taraftan i~i adil, akil, balig ~ahidin verecekleri bilgi zanni olup kesin bilgi degeri ta~tmaz. ibn Akil, ibn Tey­miyye ve ibn Kayyim'e gore kesin bilginin has!l oldugu yerlerde ~ahitlerih tezki-yesine gerek yoktur.m · ·

Yukanda gori.ildi.igi.i i.izere zina haddinde dart erkek ~ahit ~art ko~ulmu~­tur. ibn Kayyim ise bundaki hikmetin Allah Teala'nn1 bu fiilin i.isti.ine gidilme­mesini ve onun te~hir edilmemesini istemesidir. (i.inki.i bu fiil kul hakkma ili~kin olmay1p sadece Allah hakktyla ili~kilidir. Klsas gerektiren su~larda daha az bir rakam ileri si.iri.ilmesinin hikmeti ise ~eriattn can ile ilgili meselelerde daha ihti­yath davranrnast sebebiyledir. Zira her ktsas davasmda dart ~ahit aransa bir~ok can zayi olabilir.m

•J5 ibn Kan'im, Turuk, 60.

•>•· ibn Kayyim, Tuntk, 99, 100.

'-" ibn Kayyim, Tuntk, 155 .

.... ibn Kayyim, i'tnm, II, 50.

islam Muhakeme Hukukunda ~ahitlik Miiessesi (ibn Kayyim Omegi) • 177

8) Zabt sahibi olmak: $ahit mi.iteyakkiz olup gafletten salim olmas1 gere­kir. Bu baktmdan unutkan veya ~ok~a kan~hran bir kimsenin ~ahitligi caiz degil­dir. Zira ~ahitlikte ge~tigi i.izere kesinlik ararur. Bu sebeple stgaya dahl dikkat edilmi~tir. Hz. Peygamber (s.a.v) ashabma giine~i gordi.igu gibi ~ahit olup hahr­ladtgt ~eylerde ~ahitlik yapmasm1 emretmi~, boyle olmadJgt takdirde ~ahitlik yapmamasrm emretmi~tir. 139

9) $ahidin siibjektif davranmasma yol a~an bir sebebin bulunmamasl: Burada zikredilecek sebepler genellikle ~ahitlige engel olmakla beraber ki~nin adaletine zarar vermemektedir. Bu sebeplerin ba~mda akrabahk bagti~O gelmek­tedir. Daha sonra stras1yla di.i~manltkl~l, davao ile ~ahit arasmda menfaat ili~kisi bulunmast142 gibi sebepler zikredilebilir . .

ibn Kayyim babarun.evladma, evladm babaya, karde~in karde~e ~ahitligini selefin kabul ettigini hatta Hz. Omer'in kabul ettigine dair rivayetler oldugunu

139 Beyhaki, "$eh1idat" 4; Kasani, Bedtiiu's-Snnlii', IX, 39; $irbini, Mugni'I-Mrt/rtlic, TV, 582; ibn

Ferhun, Tabsirntu'l-Hukkiim, I, 184, 185, 190. 1~° Cumhura gore nesep bag, ola.n kimselerin birbirine olan ~efkat duygusu daha fazla olabile­

cegi ir;in bu durumdaki kimseleri.n birbirlerine ~ahitlij;>i kabul edilmez. Bundan dolayt. usu­liin fiiruya veya fiirunun usule yani oglun babaya (dede ve daha yukansr) ya da babanm ogluna (torun ve daha a~agrst} lehlerinde ~ahitlikleri kabul e4ilmez. Ancak aleyhlerinde ya­pacaklan ~hitlik veya babarun iki oglundan biri lehinde digeri aleyhinde yapacagr ve yahut ba~ka davaya baba ogul yapacaklan ~ahitlik kabul edilir. Karde~, amca gibi nesep bagi olan­lara gelince ihtilaf olmakla beraber gene! gorii~e gore onlar hakkmda tohmet yoksa veya i~ i~e beraber ya~amtyorlarsa ~ahitlikleri kabul edilir. (Sahnun, el-Miidevvmc, IV, 18-20; Kasani, Betlliiu's-Smrfii', IX, 45, 46; ibn Kudame, ci-Mugni, 2572, 2573; $irbini, Mrrgni'I-Mulrttic, TV, 579, 580; ibn Ferhun, Tabsirntu'I-Hukkiim, I, 190, 191; ibn Abdirrcfi', Mrr'imt'I-Hrrkklim, II, 647, 648}.

w Cumhura gore bir kimsenin ba~ka bir kimse hakkmda dii~ma.nhgr biliniyorsa o kimsenin

dii~manltgr olan kimse aleyhinde ~ahitlik yapamaz. Ancak dii~anhk sebebi d.in! mesele­lerde ise ~ahitligi kabul edilir. {ibn Hazrn, cl-Mrrhnllli, 1571; ibn Kudame, el-Mugui, 2569; $irbini, Mrrgui'l-Mulzttic, IV,580; ibn Ferhun, Tnbsirntu'I-Hukkiim, I, 192. ibn Hazm, c/-Mrrlrnllli, 1571; ibn Kudame, ei-Mugui, 2569; $irbini, Mrrgni'l-Mu/rllic, TV, 580; ibn Fcrhun, Tabsirntu'l· Hrrkklim, I, 192). ..1

•~~ Omegin kolenin efendisi (veya tam tersi), ecirin muste'dri, vekilin miivckkili lehinde yapa­

caklan ~ahitlik kabul edilmez. Ancak ecir adil biliniyorsa ~ahitligi caizdir, davaonm ~ok ya­kt.n arkada~1 da boyle olup hakkmda ilham yoksa ~ahitligi kabul edilir. Bor~lunun alacakl• lehine yapacagr ~ahitlikte bu kabildendir. Vine ~ahitlik neticesinde dolayh olarak veya dog­rudan dogruya bir fayda saglanacaksa ve yahut bir zarar def edilecekse tohmet oldugu ir;in bu durumdaki ki~inin ~ahitligi kabul edilmez. $ahidin ~ahitlik neticesinde para veya odiil almas1 da bu baktmdan caiz degildir ki mezhepler bu hususta ittifak etmi~lerdir (Sahnun, ei­Miidevvcue, IV, 18, 19, 21, 28; Kasani, Bcdtiiu's-Smrlii', IX, 34-37; ibn Kudame, ci-Mrrgui, 2571, 2573, 2557; $irbini, Mugni'l-Mrtlrtlic, TV, 580; ibn Kayyim, i'tlim, In, 286; ibn Abdirrefi', Mu'inu'l-HukkOm, fl, 649, 650).

178 • Orner TOZAL

ancak sonradan gelen alimlerin bunu yasakladtgtm soylemektedir. Konu ile ilgili Ziihri'nin ~u soziini.i nakleder: "Selef-i salilzinden hi~ kimse babanm evladma, evladm babasma, kardl!§ill karde$e, kocanm hammma $ahitligi sebebiyle itfl{/111 edilmemi$tir. Sonra insmrlar bozuldular. Bu bozulma idarecileri11 herkese su~lu goziiyle bakmalarma sebep oldu. Brmdan dolayr ki$inin akrabasmm kendi lelzindeki $fllzitligi terk edildi." 143

hm Kayyim baba-ogulun birbirleri Jehlerinde yapacaklan ~ahitlikleri ka­bul etmeyenlerin delillerini ~u ~ekilde a~tklar ve sonra bunlara tek tek cevap ve­rir. Baba-ogulun birbirlerine olan ~ahitligini kabul etmeyenler bu konudaki bazt hadislerden ve ayetlerden istidlalde bulunur; Bu ayetlerden biri ~udur: "ve onlar Allalz'm kullarmdan bazrsrm ona ciiz!par~a(ogul) krldrlar."' 44 Bu ayette ciiz kelimesir:­den kastm ~ocuk oldugu a~tkhr. 0 halde goriildiigii iizere ayette baba ile ogul arasmdaki ki.ill-ciiz ili~kisine i~aret vardtr. Zira baba ogul arasmdaki bu ili~ki on­lann birbirlerine zekat vermelerine de m~idir. Hatta ki~i, ~ocugunu oldiirdiigu . veya ona zina iftirasmda bulundugu zaman babaya had uygulanmaz. Binaena­leyh onlarm birbirleri lehlerinde ~ahitligi bu kuvvetli bag sebebiyle caiz degildir. Baba ile ogttl arasmdaki aynlmaz olan bu baga i~aret eden diger bir ayet de ~u­dur: "Sizin i~in de, gerek kendi evlerinizden, gerekse babalanmzm evlerinden, amzeleri­nizin evlerinderz, erkek karde?lerinizill evlerinden, krz karde?leri11izin evlerillden, amca­larmrzm evlerirzden, halalarmrzm evlerinde11, day!larmrzm evlerinden, tetjzelerinizin ev­lerinden veya analrtarlarzm uhdenizde bulrmdurdugunuz yerlerden yalrut dostlarmzzm evlerinden yemeuizde bir sakmca yoktur."l4S Bu ayette baba, anne, karde~ hatta ar­kada~lann evleri ifadesi bile zikredilirken ~ocuklanruzm evi ifadesi ge~memek­tedir. Bunun sebebi ise ~ocuk ile baba arasmdaki bagtn aynca onun zikredilme­sine ihtiya~ hissetmemesidir "Mulzakkak mallanmz tie ~ocuklarzmz fitnedir''l 46 gibi ayetler ise babanm ~ocuklan iizerindeki zafiyetine ~aret etmektedir. Ayru rnin­valde bir~ok hadiste bulunrnaktadtr.l47

hm Kayyim ise baba-ogul arasmdaki ~ahitliklerin ba' ziyet ~er~evesinde ip­tal edilmesine kar~t c;tkmaktadtr. Zira din her bir miikellefi bagtmstz birbirinden ayn kthru~hr. Birine vacip olan digerine vacip olmayabilir. Bu durumda par~a ciiz ili~~sini dini ve di.inyevi ili~kilerde esas almak hatadtr. Esas almdtgt takdirde baba ile evladm birbirleri arasmda yapacag-t vekalet, kira, miidarebe gibi akitlerin

~'J ibn Kayyim, i'him, f, 88, 89 .

..... Zuhruf 43/15.

" 5 Nur 24/61. ·

•••· Tegabun 64/15.

••; ibn Kayyim, i'ltim, I, 88.

islam Muhakeme Hukukunda $ahitlik Muessesi (ibn Kayyim Omegi) • 179

de bah! olmast gerekirdi. Baba evladm birbirlerine ~ahitligini tohmet sebebiyle ret edenlere gelince tohrnet zaten ba~h ba~ma bir maniadrr. Herhangi bir ~ahit tohmet alhndaysa davah ile akrabahk ba~ olmasa veya ahbaphk olmasa bile ~a­hitligi kabul edilmez. Diger taraftan ~ahitlikle ilgili naslarda usuliin fiiruya veya fiirunun usule ~ahitliginin istisna edildigi bir delil bulunmamaktadtr. Sonu~ ola­rak ibn Kayyim'e gore usuliin fiiruya furunun da usule ~ahitligi tohmet yoksa caizdir.J4S ibn Hazm da bu meselede ibn Kayyim ile ayru gorii~tedir.l49

10) Hllimin hiikmiinden once §ahidin §ahitliginde riicu' etmemesi: $a­hitlikten riicu hilim hiikiim vermeden once olmu§sa ve ~ahitler karJ§brdtgtru soylerse hakim onun ~ah.itligi ile hiikiim vermez. Hakkmda bir ~ey de laz1m gel­mez. Ancak hakim hiiki.im verdikten sorua riicu etse hakimin onceki hiikiim bo­zulmaz, ge~erlidir. $ahitlikte riicu ancak hakim huzurunda itibar edilir. Kaza meclisi dt§mda yaph~ riicuya itibar edilmez; 1so

V. ~ahitlik Tiirleri

Bu ba§hk alhnda bilinen ~ahitlik ~ekillerinden farkh olan ~ahitlik tiirlerini ele alaca~z.

Dolayh ~ahitlik (o.)4-!JI J.s. o.)4-!JI): Bir kimsenin olaya bizzat taruk olan kimsenin ~ahitligine dayanarak ~ahitlik yapmasma dolayh ~ahitlik denir. $ahit­likle ilgili ayetlerin olaya bizzat taruk olmu~ kimselere §ahitlik sorumlulugunu yi.iklemesi sebebiyle dolayh ~ahitlik klyasen caiz degildir. Zira bedenen yerine getirilmesi gereken sorumluluklar niyabet kabul etmez. Ancak toplumun buna ihtiya~ duymas1 sebebiyle cumhur istihsanen caiz gormii~ti.ir.•s• ibn Kayyim'in ~ah§h~miZ eserlerinde bu konuyla alakah dogrudan hiiki.im bulunmamakla be­raber ~ocugun ve tek erkek ~a hid in §ahitligi ile ilgili go~lerirlde onun toplumun ihtiyaaru ve hakimdeki zann-1 galibi onceledigi goriiliir. Biiti.in bunlara binaen onun da. dolayh §ahitligi cevaz verdigini soyleyebiliriz. •s2

••• ibn Kayyim, i'llim, I, 89·92.

1"'1 ibn Hazm, el·Mulzal/a, 1571.

150 ibn Abdirrefi', Mu'imi'/-Hukkiim, ll, 663, 664; Halebi, ibrahim b. Muhammed el-Halebi, el­

Miiltekii, $ifa Yaymevi, istanbul2013, 395. 151 Beroje, islam ispat Hukuku, 213.

IS: $unu da belirtmek gerekir ki dolayh ~ahitligm kabulii i-;in astl ~ahidin oliimii, uzakhk, has­

tahk gibi §ahitligini eda etmesini engelleyecek manialann bulunmasl, fer' in ~ahitliginden sonra ashn fer' in ~ahitligmi inkar etmemesi, aded gibi ~artlar bulunmaktad1r. Malikilerde ilav~ olarak davaarun yem.in etmcsi de ~arttu. (Sahnun, ci-Miidcvt~e11e, rv, 24; ibn Hazm, cl­Mulral/a, 1587; ibn Kudame, el-Mugni, 2579; $irbini, Mugni'l-Mulztilc, IV, 606; Bcroje, islam

180 • Orner TOZAL

Emanet ~ahitlik (o>4-!JI t_!~j): ibn Kayyim'in verdigi omekler ~er~evesinde emanet ~ahitligini ~u ~ekilde tarif edebiliriz: Bir kimsenin kendisinden bir zulmii def etmek veya hakkuu korumak i~n yapacagt sahte beyanname hakkmda iki

ki~iyi ~ahit tutmasuitr. ibn Kayyim, Malik! mezhebinin buna cevaz verdigini be­lirttikten sonra bu uygulamarun Ahmed b. Hanbel'in prensiplerine de uygun ol­dugunu soylemektedir. ibn Kayyim ~eriatm ki~inin hakktru korumast i~in ~e~itli yollar aramastru me~ru kJldtgtru dolaytstyla bu uygulamarun da caiz olmast ge­rektigini sayler. Bu yolla ki~i haram bir malt ya da ba~kasmm hakkuu degi1 kendi hakktru elde eder veya korur.ISl

Hisbe ~ahitligi: Hisbe, ihtisab kelimesinden ahnrm~ olup bir ~eyi ve i~i, Allah'tan kar~thgtm limit ederek yapmak manasma gelmektedir. Bu baktmdan ltisbe ~ahitligi mahkeme tarafmdan ~agnlmadan kar~thgtm A1lah'tan bekleyerek ~altitlikte bulunmak demektir. Hz. Peygamber (s.a.v) "Size ~afzitleri11 en fzaytrltszm

haber vereyi111 mi? 0, ~altitligiui ~agrtlmadmt yerine getire11dir" ts.~ buyurmu~ ve asha­btru buna te~vik etmi~tir. 155 ibn Kayyim hisbe ~ahitligini, iyiligi emretmek-koti.i-

ispat Huk11k11, 213)

UJ ibn Kayyim, i'tnm, IV, 24, 25; Bu konuyla alakah ibn Kayyim iki omek sunmaktadtr: Birinci

omek: Bir kimseye davahst: "Benim sana olan borcumun yansmdan veya iio;te birinden beni ibra etmediko;e senin io;in boro; ikrarmda bulunmam ve benden hio;bir alacagm bulunmadt­gma ~ahitlik ederim" der. 0 da iki ki~iye gelip ~oyle der: "Falancada olan hakkmu istedi­gime, alacag,mdan hio;bir ~eyi ondan ibra etmedigime ~ahitlik ederim. Aynca hakktmm bir k.tsmrm tahsil edebilmek io;in, alacag,mm bir k.tsmt iizerine musalaha yapmt~ gibi goziikece­gime de ~ahitlik ederim. Ben bu ~ahit tutma i~ini ancak hakk.tmm bir k.tsrruru elde etme.k io;in yaphm." Davact ~ahitlerle davah iizerinde hakkuun baki oldugunu iddia edip mahkemeden hakkrm talep ettirebilir. ikinci omek: Bir kadmm bir adamdan alacag-t olsa ve adam kendi­siyle evlilik ikrannda bulunmadtg, miiddeto;e borcunu inkiir edecegini soylese kadm ~u ~e­kilde iki kimseyi ~ahit tutabilir: "Falanca ki~inin hamm1 degilim ve yapacag-tm evlilik ikran gerc;egi yansttmamakta olup tamamen yalandtr. Bu ikran ancak alacag-trru tahsil edebilmek io;in yar.ttm. Siz de ~ahit olun ki, benim evlilik ikranm battldtr." Bu ~ekilde kadm hem ala­cagtru tahsil edebilir ve hem de bahl bir ikranndan kurtulur.

Goriildiigu iizere her iki omekt.e de davaalar hem kendi alacaklanru tahsil etmi~ hem de olas1 magduriyetlerden kendilerini kurtamu~lardJt. Bu ~ekilde haram olan bir ~y de tahsil etme­yip kendi mallanru muhafaza etmi~lerdir.

15' Muslim, "Akdiye" ~; EbO. Davud, "Akdiye" 13.

155 Konu ile ilgili ba~ka rivayetlerde c;agnlmadan ~ahitlikte bulunmanm k.tnanmasma binaen

hisbe ~ahitliginin hangi meselelerde cereyan ettigi tarb~tlmt~hr. Anca.k iilimler ittifakla Allah hakkma i~kin olup ortillmesinde fayda bulunmayan meselelerde caiz oldugtmu soylemek­tcdir. Miilikiler ve Safiiler ise muhtesibin, davada hak sahibinin hakkrm saglayabilecek bil­gileri oldugunu ona haber vermesi suretiyle ~ahitlik talebinde bulunmastru kul hakkma iii~-

islam Muhiikeme Hukukunda ~ahitlik Miiessesi (ibn Kayyim Omegi) •181

liikten sakmdmnak emrinin bir geregi olarak gorur. iyiligi emretmek ve koru!Uk­ten sakmmak ise burun Muslumanlann bir gorevidir. Bu bai<Imdan imkaru ol­dugu hal de bu gorevi eda etmemek caiz degildir.lS6

SONU<;

<;ah;;marruz esnasmda ibn Kayyim'in alimlerin -ozellikle ibn Hazm'm- ve mezheplerin gorii;;lerini genellikle birebir ahnhlarla naklettigini tespit ettik. Bu da onun uzerinde <;ok<;a durdugumuz eseri et-Turuk'u haztrlarken beraberinde bir<;ok kaynaga ba;;vurdugunu ve onlardan iktibaslar yaphgtru gosterme)<tedir. incelememiz neticesinde diger ftkth ekollerinin gorii;;leriyle aym dogrultuda veya kendi mezhebi Hanbelilerin hilaftna gorii;; beyan ettigi yerler goriilmii;;rur. Bu sebeple mezhepte mutaasstp olmadtgm1 soyleyebiliriz.

ibn Kayyim'm metodolojisine dair bu ozet ciimlelerden sonra ~ahitlik ko­nusunda onun fikirlerinden edindigimiz bu lgulara yer verebiliriz. ibn Kayyim' e ;;ahitlikte ;;ehadet Iafzt ;;art degildir. Ona gore ~ahitligin -velev ki ba;;ka kelime ve rumlelerle olsun- kesinlik i<;eren ifadelerle ger<;ekle;;mesi ;;ahitligin kabul edil­mesi i<;in yeterlidir. Kolenin ;;ahitligi meselesinde de cumhurun(Hanefiler,

$aruler, Malikilerin) hilafma ilgili naslarm kolelere de ~amil oldugundan hare­ketle kolenin ;;ahitligini kabul etmektedir. Ona gore islam tarihinin ilk donemle­rinde ge<;erli kabul edilen kolenin ;;ahitligi daha sonra gelenler taraftndan Enes b. Miilik'in soziiniin degi;;tirilmi§ versiyonundan hareketle yok saytlrru;;hr.

ibn Kayyim usulun fiiru lehinde, ftirunun da usUI lehinde §ahitliklerini ge<;erli sayar. Sadece akrabahk bagmm tohmet sebebi saytlmasma kar;;t <;tl<Jnak­tadtr. Onun bu gorii;;unden hareketle murisin varislerinden birine maraz-1 mevtte yapacagt bar<; ikrartru da cumhurun hilaftna ge<;erli saydtgtru soyleyebi-liriz. ·

ibn Kayyim'e gore yemin, sadece davahya ait olmaytp davada gii<;lu ko­numda olanm kullanabilecegi bir ispat vasttastdtr. Davah, davada genellikle za­hiri duruma dayandtgt i<;in tshshab kaideleri <;er<;evesinde daha gii<;lud~r. Bey­yine hadisinde yeminin davahya yliklenmesinin sebebi bu gene! durumun beya­rundan ibarettir. Ancak davahnm nuklll etmesi, davacmm tek ;;ahit getirmesi gibi

kin dava olsa dahi kabul ederler. Ancak yine de kul hakki olan davalarda davaa, dava at;­madtkt;a muhtesibin ~ahiUigi hakim tarafmdan dinlenmez {Y1ldtz, Kemal, islam Yargtlama Hukukunda $altitlik, Hacegan Akademi Kitaph~, istanbul2005, 51, 52; Atar, Fahrettin, islam Adliye T~killilt, Diyanet i~leri Ba~kanlt~ Yaymlan, Ankara 1991, 196).

156 ibn Kayyim, Turuk, 183, 184.

182 • Orner TOZAL

davaorun gi.i~li.i konumda oldugu durumlarda hilim ona yemin ettirmek sure­tiyle onun lehinde hi.iki.im verilebilir.

ibn Kayyim, tek ~ahitle hi.iki.im vermenin caiz oldugunu savunurken delil olarak tek bilirki~i ile hi.ikiim verilecegine dair gori.i~leri zikretmektedir. Bu se­beple ona gore bilirki~iligin §ahitlik mahiyetinde oldugunu soyleyebiliriz.

Son olarak ibn Kayyim'in yargilarna hukuku sahasmda ~ahitlik mi.iessesi ozelinde gori.i~lerinde iki unsurun etkili oldugu soylenebilir. Biri ispat vasttast­mn hakimde olu~turdugu zan; digeri zaruret kavram1 ~er~evesinde toplumun ih­tiyaodtr. Bu baklmdan ilk unsur baglarnmda ibn Kayyim'e gore §ahitlik mi.ies­sesesi tek ba~ma hakim i9n baglaJIO bir unsur degildir. $ahitligin aksine hakimde daha gi.i~li.i bir zan olu~turan bir karine varsa hakim §ahitligi terk ede­bilir. Yine ayru unsur ~er~evesi~de tek §ahit hakimde zann-1 galip olu~turuyorsa hakim tek §ahitle hi.iki.im verebilir. Bu hususta omekleri ~ogalpnak mi.imki.indi.ir. ikinci unsura bagh olarak ibn Kayyim ~ocugun ~ahitligi, gayrimi.islimin Mi.islii­man aleyhinqe §ahitligi, kadmlann §ahitligi gibi birc;ok meselede cumhurun hi­laona hi.iki.im vermektedir ve gori.i~Jerini bu unsurla temellendirmektedir.

KAYNAK<;A

Atar, Fahrettin, islam Adliyc Te?kiliih, Diyanet 41eri Ba~kanh~ Yaymlan, Ankara 1991.

Beroje, Sa hip, Ceza Muhakemesi Hukuku A9smdan islam ispat Hukuku, Fecr Yaymlan, Ankara 2007.

Beyhaki, Ebu Bekr Ahmed b. el-Hi.iseyn b. Ali (458/1066), es-Siil!ellii'l-Kiibr/i, Daru'l-Ki.i­ti.ibi'l-ilf!liyye, Beyrut 2003.

Bilmen, Orner Nasuhi, Hukuld isl/imiyyc vc lstrlahntr Frklti}flje Knmusu, Enes Sarma~1k Yaym­lan, istanbul1985.

Buhari, EbQ Abdullah Muhammed b. ismail (256/869), ei-C/imiu's-Salrilz, Daru'l-Ulumi'l­insaniyye, Dm1e~k 1993.

Ebu Davud, Si.ileyman b. E~'as es-Sicistani (275/888), es-Siiucu, Beytu'l-Efkari'd-Di.ive­liyye, Riyad ty.

Erdogan, Mehmet, Fr/..1/r ve Hukuk Terimleri Sozliigii, Ensar Yaymevi, istanbul2010.

Firuzabadi, Ebu't-Tahir Mecdi.iddin Muhammed b. Ya'kub b. Muhammed (817/1415), Kiimfisu'l-Mulrlt, Daru'l-Hadis, Kahire 2008.

Halebl, ibrahim b. Muhammed (956/1549), Miilteka'I-Eblrur, $ifa Yaymevi, istanbul 2013.

ibn Abdirrefi', Ebu ishak ibrahim b. Hasan b. Abdurrefi' (733/1332), Mu'luu'I-Huklalm a/n'l­Kadiiy/i vc'I-Alrk/im, Daru1-Garbi'l-islami, Tun us 2011.

islam Muhakeme Hukukunda $ahitlik Miiessesi (ibn Kayyim Omegi) • 183

ibn Ferhiin, Burhaneddin Ebu'l-Vefa ibrahim b. Muhammed b. Ferhun (799/1397), Tnbsi­rntu'I-Hukknm fi Usfili'I-Akdiyc vc Mcnnhici'I-Ahknm, Daru'l-KUti.ibi'l-i:lmiyye, Bey­rut 2007.

ibn Hazm, Ebii Muhammed Ali b. Ahmed b. Sa'id b. Hazm el-EndUli.isi (456/1064), ei­Multnllii fi $crhi'l-Muhnllii bi'I-Huccci vc'l-Asiir, Beytu'l-Efkari'd-DUveliyye, Beyrut 2003.

ibn Kayyim, Ebu Abdullah Muhammed b. Ebii Bekr ibn Kayyim el-Cevziyye (751/1350), i'liimu'I-Muvnkkr'ln nrr Rabbi'l-Alcmln, Daru'l-KUti.ibi'l-hmiyye, Beyrut1996.

ct-Turuku'l-Hiilmriyye fi's-Siyiiseti'~-$cr'iyye ev cl-Firnsctu'l-Mnrdiyyc fi Ahkiimi's-Siyfiseti'$-$er'iyye, Daru'l-KUti.ibi'I-ilmiyye, Beyrut 1971.

ibn Kudame, Ebu Muhammed Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudame el-Cemmaili el-Makdisi (620/1223), el-Mrrg11l, Beytu'l-Efkari'd-DUveliyye, LUbnan 2004.

ibn Mace, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvini (275/888), es-Siineu, Daru ihyai KUtiibi'l-Arabiyye, by. ty.

ibn Manzur, Ebu'l-Fazl Cemaluddin Muhammed b. MUkerrem (711/1311), Lisiimr'l-Arnb, Daru'l-Fikr, Beyrut ty.

ibn RU~d, Ebu'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. ~d el-Kurtubi (520/1126), Bidayetu'l­Miictehid ve Nihayetu'l-Muktesid, Daru'l-Kiitiibi'l-Arabiyye, Ltibnan 2010.

ibn Teymiyye, Ebu'l-Berekat Mecdi.iddin AbdUsselam b. Abdillah b. el-Hadtr el-Harrani (622/1225), ei-Muhnrrar fi'l-Frklr nlfi Mezlrebi'l-imiim Ahmed b. Hmrbel, by. ty.

Kasani, Alauddin Ebu Bekir b. Mes'ud el-Hanefi (587/1191), Bcdiiiu's-Smriii'fi Terllbi'~­$eriii', Daru'l-Kiiti.ibi'l-ilmiyye, Beyrut 2003.

Merginani, Burhiinudin Ebu'l-Hasan Ali b. Ebi Bekr (593/1197), ei-Hidiiye $erlru Bidiiyetu'l­Miibtcdi, Daru'l-Farffir, D1m~k 2006.

Mevsili, Ebi.i'l-Fazl Mecdi.iddin Abdullah b. Mahmud b. Mevdud (683/1284), el-ihtiynr li Tn'lili'l-Muhtiir, Daru't-Tiba', Dlffie~k 2004.

MUslim, Ebu'l-Hi.iseyin b. Haccac en-Neysaburi (261/874), el-Ciimiu's-Snhill, Beytu'l­Efkari'd-DUveliyye, Liibnan 1997.

Mv. F. (Mevsuntu'l-Frkl11yye), Vizaratu'l-Evkiif ve'§-$uiinu'l-islamiyye, Kuveyt 1983.

Nesai, Ebu Abdurrahman Ahmed b. $uayb (303/892), es-Siincrr, MUesseti.i'r-Risale,.Beyrut 2001.

Sahniin, Sahnun b. Sa'id et-Tenuhi (240/854), el-Miidcvvenetrr'l-Kiibrn li'l-biim Malik, Daru'l-Kiitiibi'l-ilmiyye, Beyrut 1994.

Saglam, Hadi vd, "islam Hukuku ve Modem Hukuk Baglammda $ahitlik Mi.iessesinin Dcgerlendirilmesi", Hitit iiuiversitesi Sosynl Bilinrler Enstitiisii Dcrgisi, 5 (2012).

$irbini, $emseddin Muhammed ibnu'l-Hatib (977/1570), Mugui'l-Mulrtnc ilii Mn'rifcti Menui Elfiizi'l-Miulriic, Daru'l-Ma'rife, Beyrut- Liibnan 1997.

Turan, M. Fatih, "islam Ceza Hukukunda Cinayet Davalannda Zaytf Dclil: Levs", Atntiirk iinivcrsitcsi ilnlriynt Fnkiiltcsi Dergisi, 31 (2009)

184 • Orner TOZAL

Tiirk Hukuk Kurumu, "Beyyine Sistemleri", Tiirk Hukuk Lugnti, Ba~bakanhk Bastm Evi, Ankara 1991.

Ytldtz, Kemal, islam Ynrgrlnmn Hukukuudn $nlritlik, Hacegan Akademi Kitapbgt, istanbul 2005.

Ziihayli, M. Mustafa, Vcsiiilu'l-isblit fi'~-$crlati'l-isllimiyye fi'I-Muiimeliiti'I-Medcuiyye vc'I­Airvlili'~-$nlrsiyyc, Mektebetu Dari'l-Beyan, Beyrut 1982.