Islam Tarihinde Itikadi Sapmalar

7/31/2019 Islam Tarihinde Itikadi Sapmalar

1/22

1

HUTBET'L-HACEHamd, ancak Allah iindir, O'na hamdeder, O'ndan yardm ve mafiret dileriz Nefislerimizin errinden, kt

amellerimizden O'na snrz, Allah kimi hidayete erdirirse onu saptracak yoktur, kimi de saptrrsa onu hidayeteerdirecek yoktur.

Allah'tan baka ilah olmadna ehadet ederim. O, tektir ve orta yoktur. Ve ahadet ederim ki.Muhammed O'nun Kulu ve Rasl'dr."Ey iman edenler! Allah'tan saknlmas gerektii ekilde saknn ve ancak Mslman olarak

ln."(l-i imran. 102)"Ey insanlar! Sizi bir tek nefisten yaratan ve ondan da eini yaratan ve ikisinden bir ok erkekler

ve kadnlar retip yayan Rabbinizden saknn. Adn kullanarak birbirinizden dilekte bulunduunuzAllah'tan ve akrabalk haklarna riayetsizlikten de saknn.

phesiz Allah Sizin zerinizde gzetleyicidir."(Nisa:1)"Ey iman edenler! Allah'tan korkun ve doru sz syleyin ki Allah ilerinizi dzeltsin ve

gnahlarnz balasn. Kim Allah ve Raslne itaat ederse byk bir kurtulua ermi olur."(Ahzb:70-71)

Bundan Sonra:"Muhakkak ki, szlerin en dorusu Allah'n Kelm', yollarn en hayrls Muhammed(s.a.v.)'in yoludur.

Amellerin en kts ise sonradan uydurulanlardr. Sonradan uydurulup dine sokulan her amel bid'at, her bid'atsapklk ve her sapklk da atetedir."1

GRHamd alemlerin Rabbi Allah'a, salatt selam emin peygamberi Hz. Muhammed Mustafa'ya, line ve

ashbna olsun.slm inancnn salam temellerini iine alan slm mirasnn ihys kanlmaz bir gerekliliktir. Bu gereklilik,

hemen hemen dnyann drt bir yannda yeniden uyana geen slm hareket noktasndan olduka zorunludur.Bu uyan yalnzca bilimsel messeselerde deil, bilimsel messeselerin dndaki tm kurum ve kurulularda dakendisini hissettirmektedir.

Bu zorunluluk, zellikle iinde bulunduumuz bu dnem de daha elzem olmutur. nk yeniden Allah'adn yolunda en doru slub ve kaidenin bilinmesi zarureti vardr. Sahih olan akidenin salam olarak renilipanlalmas gerekir ki, bylece yeni oluacak slm toplumu da salam bir temel zerinde binasn kurabilsin.

Zira izlenmekte olan yol doru deilse, dolaysyla slm uyan da istedii gayeye ulaamayacaktr. Bizkesinlikle una inanmaktayz ki, islm akidesinin anlalmas noktasnda en doru yol "Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat'nzerinde olduu yoldur.* te bu doru yolun gnmz islm mmetine kesinlikle doru bir ekilde aktarlmas veanlatlmas gerekmektedir. Evet gerekmektedir ki, "slm mmetinin netice verecek hakiki uyan" da bunabaldr, ite ancak byle bir mmet Allah'n yardmna ve O'nun honudluunu hak kazanm olabilir.**

Bu doru yolun esaslar unlardr:1) Akide ve Furu ile ilgili tm mesele ve mklatlarn zmnde Allah'n Kitabyla Rasl'nn snnetine

kesinlikle uyulmas, bu iki kaynakta yer alan hasseten akideyle ilgili hibir eyin tevil edilerek veya dorudandoruya reddine gidilmemesi.

2) Hz. Peygamber (s.a v.)'in ashabnn bal kaldklarna aynen bal kalnmas ve bunlarn dnaklmamas.

3) Bid'at sahibi kimselerle ilim ehli hari avamn onlarla muhatab almasn nlemeli, onlarla bir araya gelipoturmamak, onlarn szlerine deer vermeyip dinlememek, phelerini ortaya getirmemek.

4) zellikle gayb meselelere yani bilinmezlikle ilgili olan, itikada dair olup insan aklnn alamayaca

konularda teferruata (mesela kader gibi)girmemek.5) Mslmanlarn itikad birlikteliklerinin zerinde titizlikle durmak ve birliklerinin devamn salamak.te doru olan yolun esas budur. Ki Selef-i Salihin bu yolda yrmler ve kendilerinden sonra gelecek

olanlara da bu yolu tavsiye etmilerdir. Kald ki ayn zamanda bu slubla insan aklnn dalp paralanmaktan,doru izgiden sapmaktan korunmas yer ald kadar, slm toplumunun blnmelere, dalalete sapmalarauramamas da mmkndr.

mmette asl zlme ve doru yoldan sapma; sz edilen bu esaslardan uzaklalmas, Allah'n vahyinedayal ilah menhecden beer anlaya yada nizamlara geilmesi sonucunda domutur. Oysa ki bu beeranlaylarn kimisi putperest Yunan felsefesinin kalntlarna, kimisi de, Allah'n dininden habersiz olan kimselerinyan izmelerinden meydana gelmitir. Bylece mmet paralara, frkalara ve farkl dnce sistemlerine ayrlarak

1 Not: 'Hutbet'l-Hace' ismiyle mehur olan bu duay, cuma hutbelerinde vesair konumalarnda okuyan Raslullah, bizzat sahabelerine retmitir imam Tirmizi sahih bir senedlerivayet etmitir.* Buradaki ehl-i snnet ve'l cemaat'tan murad zamanmzda kendilerini ismen ehli snnete nsbet edenler deildir. (mtercim)**

ALLAH Tel'nn kitabnda da vaadettii gibi " Eer siz Allah'a (dinine) yardm ederseniz o da size yardm eder" ferman mucibince, bu vaad ilahinin gereklemeyiininsebebi aratrlmaldr. (mtercim)


2/22

2

her biri kendi bana bir yol izler olmutur. Neticede her toplumun kendisince bir lideri ve o lideri izleyen tabileriortaya kmtr.

MellifDr. Ahmed Sa'd Hamdan

BRNC BLM

TKADBD'ATLARIN (SAPMALARIN)ORTAYA IKITARH

Selef limlerinin kar koymaya altklar bid'atler, yle hemen birdenbire ve bir tek dnem ierisindemeydana km deildir. Bu bid'atler birbirinden farkl mekan ve zamanlarda ortaya kmtr, ite bu bakmdanben, bu bolmde, ortaya kan bid'atlerin hangi dnemlerde ve kimlerin ellerinde meydana geldiini aklamayaaltm. Bu, hemen hemen nc an balarndan itibaren ortaya kmaya balamtr.

Bid'atlerin grlmedii ilk altn a, mmetin akide bakmndan salam olduu ve istikamette bulunduudnemdir ki, bu dnemi baa aldm. Daha sonra da dnem dnem ne tr bid'atlerin ortaya ktn srasyla

akladm.

BRNC DNEM:

Balangtan 37. hicr yllar arasndaki dnemdir.Kur'an- Kerm vahiy olarak 23 yl boyunca Hz Peygamber (s.a.v,)'e inmeye devam etti. Hz.

Peygamber(S.a.v.) de gelen bu vahyi insanlara tebli ve beyan etti. Bu tebli ve beyan din kemale erince veislm nimeti tamamlanncaya dek srd. Daha sonra yce Allah, Hz. Peygamber (s.a.v.)'i katna ald.

Sahabe -Allah kendilerinden raz olsun. Hz. Peygamberden Kur'n' dinlediler, onun ne demek istediinimana ynnden anladlar, sonra da buna iman ederek hkmleriyle amel ettiler, Kur'n'da yer alan hususlar,gayba ait haberlerdi. Mesel yce Allah'n zatndan, isim ve sfatlarndan, fiillerinden, ahiret gnnden, bununlailgili durumlardan, cennet ve cehennemden ve bu ikisinde Kullar iin ne gibi eyleri hazrladklarndan szetmekteydi. Ksaca cennetteki sevaplardan ve cehennemdeki cezalardan... te btn bunlar ve bu manadakieyler Kur'n ile Hz. Peygamber'e bildiriliyordu. Hz. Peygamber de btn bunlar tebli edip aklyordu. Sahabe

de bunlar can kulayla alp, kavrayarak bunlara iman ediyorlard.Hibir sahabinin bildirilen konulara ilikin tereddtlerinin veya mkilatlarnn olduu noktasnda bir bilgielimize gemi deildir.

Biz de yle inanyoruz ki sahabe tmyle muhatab olduklar gerekleri kesinlikle anlyorlard. ayetanlayamadklar bir eyler olsayd kesinlikle onu Reslullah'a (s.a.v.) sorarlard. zellikle hayatlarnda kendilerinidorudan ilgilendiren bir eyleri olmusa, hele bu mesele bilhassa inan ynn ilgilendiriyorsa, kesinlikleaklamasn da istemekteydiler.

Bildiiniz gibi, onlarda unu grmekteyiz. Nasl ki sahabe, Mslman olmadan evvel anlayamadklar yaniikna olamadklar bir ey karsnda, hemen silaha sarlp peygambere kar harb etmilerdir. Fakat gereklerigrp ikna olunca yani Mslman olunca da, hemen onu savunmak iin mallarn, canlarn ve ocuklarn ortayakoymaktan kesinlikle ekinmemilerdir... Oysa ki onlar anlayamadklar, i yzn kavrayamadklar, ksacabilemedikleri bir din ya da inan adna bunu yapmamlardr.

Evet, sahabe eriatla ilgili bir takm mkilat ve meseleleri Hz. Peygamberden sormulardr. Fakat btn busorduklar eyler amel olan yani nasl tatbik edilecei ile alakal olan eylerdi. Yoksa itikada bal eyler, deildi.Nitekim Abdullah b. Abbas (r.a.) yle der:

"Peygamber (s.a.v.)'in ashabndan daha hayrl bir topluluk grm deilim. Onlarn HZ. Peygamber(s.a.v.)'e, vefat edinceye dek sorduklar on soru Kur'n'da yer almaktadr.

Bu sorular; kadnlarn ay halinden, haram aylardan, yetimlere ait hkm v.b. meselelerden ibaretti.Nitekim bu yetlerde "Sana hayzdan sorarlar, sana haram aylardan sorarlar, sana yetimlerle ilgili sorarlar..."diye buyurulmutur. Onlar sadece kendilerine yararl olan eyleri soruyorlard"2

"Miftahu's-Sade" adl eserin yazar derki: "Hz. Peygamber (s.a v.) dneminde sahabe tek bir akidezereydiler. nk onlar bizzat vahiy dnemini yaadlar. Dorudan doruya Hz. Peygamberin sohbetindebulundular. Dolaysyla kendilerinden phe ve vehim denen eyi nlemi oldular..."3

2 Bk. bn Kayym el- Cevziyye, 'lmu'l-Muvakkn, 1/71.3 Bk. Mifthu's-Sade, 2/162.


3/22

3

bnu'l-Kayym da yle demektedir: "Sahabe bir ok ahkm meselesiyle ilgili tartmalardabulunmaktaydlar. Fakat sadece ahkm ile ilgili meselelerde tartyorlard. Kendileri m'minler nde gelenisimlerinden olduklar kadar,iman ynnden de m'minlerin en mkemmelleriydiler. Fakat yce Allah'ahamdolsun ki sahabe, hibir vakit yce Allah'n isim, sfat ve fiilleriyle ilgili olan tek bir meseledetartmamlardr."4

te sahabenin yaam olduu gerek hayat bu idi. nk sahabe toplumu, her trl aibeden ve

sapmadan tmyle uzakt. O toplum tertemiz ve prl prl bir toplum idi.Zaman zaman bu toplum ierisinde baz sapmalar ba gsterdiinde derhal ikaz ediliyor ve o sapmann

bymesine izin verilmiyordu. Gereken mdahale annda yaplyordu. Dolaysyla ortaya kan sapma, uzun sredevam edemeden nlenmi oluyordu.

Nitekim Hz, Peygamber (s.a.v.) dneminde kimi sahabi kaderle ilgili olarak baz szler sarfetmiler,Reslullah (s.a.v.) buna olduka fkelenmi ve bundan menetmi, onlarda derhal bundan uzak durmulardr.

Abdullah b. Amr b. As yle diyor: "Sahabilerden bazlar bir gn kader konusunu tartrlarken, yanlarnaHz.Peygamber (s.a.v.) kagelir kimisi kader konusunda yle konuuyor, kimisi de byle konuuyordu. Bu durumkarsnda Raslullah'n yz nar gibi kzarmaya balad ve yle buyurdu: "Bununla m emrolundunuz ya dabununla m grevli klndnz da, Allah'n kitabndan bir ksmn bir ksmyla tartmaya kalkyorsunuz? Kendisiyleemrolunduunuz eye bakn ve ona uyun, hakknda nehyedildiimiz eyden de kann,"5

Bu hadisten de anlaldna gre, Hz. Peygamber (s.a.v.) dneminde sahabilerden kader konusunadalanlar olmusa da, fakat bu tartma arz olmu, bir daha tekrar edilmemitir. Netice sahabenin tm bu

manada ze dnn dnda bir ey zerinde durmamlardr. Sahabenin tm -Allah kendilerinden raz olsunbu konularda ylesine hassas idiler ki, tek bir sahabiden olsun, onlardan bu manadaki bir tartmann tekrardiriltilmesine alld rivayeti gelmi deildir. Bu tartmalar zerine herhangi bir ey kurduklar da variddeildir.Aksine sahabeden gelen rivayete gre, sonradan ortaya kan Kaderiye ile ilgili hususlar reddetmiler ve kendileribundan uzak durmulardr.6

Nitekim Hz. mer b. Hattab (r.a.) dneminde tektk baz olaylar ortaya kmsa da bunlar ksa yoldannlenmi ve birdaha ortaya kmasna o dnemde frsat tannmamtr.

Yine Hz. mer (r.a.) dneminde Sab adndaki bir ahs bu trden bir konuyla ilgilenmi ve Kur'an'dakiMteabihlerle ilgili sorular sormaya balamt. Ancak Hz. mer, durumu renir ve kendisini cezalandrr, adamda bunun zerine tevbe eder.

Lalek, Sleyman b.Yesar'a varan senediyle yapt rivayete gre Ben uneym'den Sab b. Asel adndakibir kii Medine'ye gelir. Yannda da bir takm kitaplar bulunmaktadr. Bu kii, Kur'an'daki mteabihler hakkndasorular sormaktayd. Adamn bu hali Hz. mer'e iletildiinde Hz. mer, kendisinin huzura getirilmesi iin adamgnderdi. Bu arada Hz. mer, bu adam cezalandrmak iin hurma dallarndan bir ka sopa hazrlad. Adamhuzura gelip oturdu, Hz. mer; Sen kimsin? dedi. Adam:

Ben Abdullah Sabim, cevabn verdi.Hz, mer de:(Onun, ben Allah'n kulu (Abdullah Sabg'im) sz zeri ne, "Ben de Allah'n kulu (Abdullah) mer'im" dedi.

Bu arada, ad geen hurma lifleriyle (sopalyla) krbalanmas iin iaret verildi. Adam kafasndan yaralanncayadek krbaland. Yznden kanlar akmaya balad.

Bunun zerine adam:- Ey mminlerin emiri! Allah'a yemin olsun ki, daha nce bamda (beynimde) yer alan rahatszlk kayboldu,

diyerek, gerei anladn syledi.7 te bu ksack aklamayla bu dnemin itikad bakmdan her trl bid'atlerdenve sapmalardan arnan bir dnem olduu gerei aklanm oldu.

KNC DNEM 37. H.den 100. H. ylna kadar olan dnem.

Bu dnem, Hz. Ali (r.a.)nn halifeliinin ikinci yarsndan itibaren balar. Bu dnemde baz bid'atlerbagsterir. Bu da siyas ekimelerin bir sunucu idi. nk sahabeye bir ok meseleler geliyordu, onlar da kendimalumatlar dorultusunda meseleye yaklayorlard. Hz Ali (r.a.) dneminde Haricler8 ve iler ortaya kt. Heriki frka da birbirlerine kar idiler. Birisi Hz. Ali'yi tekfir ederek, ondan uzak kalyordu ki bunlar Hariclerdi. Dieride Hz. Ali'ye yardm ediyor ve onu destekliyordu. Daha sonra zikredeceimiz Kaderiye ve Mrcie mezhepleriortaya kmlardr. Allah izin verirse her frkann ortaya kard bid'atleri tek tek ele alacaz.

a. Hariclik bid'ati:

4 Bk. Bk. bn Kayym el- Cevziyye, 'lmu'l-Muvakkn,1/49 ve Makriz, el- Htt, 4/1805 Bk. Ebu'l-Kasm Laleka, "erhu tikadi Ehli's-Snneti ve'l-Cemaati", s: 179-180.6 Laleka, szkonusu kitabnn: "Kader hakknda tartmalardan uzak durma" adl blmnde bu husus zerinde uzun uzadya durmaktadr.7 Bk. Lalek, ad geen eser, s.: 11378 Hricler (Havaric): Bu frka Hz Ali (r.a.)' ye kar isyan bayran ekenlerdir, Bk. el-Milel: 114; el-Makalt: 1/56.


4/22

4

Haricler, Hz. Ali (r.a.) zamannda hicretin 37. ylnda ortaya ktlar. Bunlar nceleri Hz. Ali'yi Hakem olaynkabul etmeye zorlayanlar olduklar halde, daha sonralar. Hakemlik olayn kabul ettiinden dolay Hz. Al'ye karkanlardr. nk Muaviye (r,a,)'nn taraftarlar (ordusu), Kur'n' havaya kaldrarak, aramzda Kur'n hakemolsun manasnda bir fikir ortaya atmlard. Haricler, Hz.Ali'yi hakemlii kabul etmeye zorlamlard. Bunun bir hileolduu anlalnca, Hz.Ali, Hariclere, kendisini zorlayanlarn, bizzat kendileri olduunu hatrlatm ise de onlar:"Bizim, bu nceki halimiz kfr idi. Fakat sonra gerei anladk ve Allah'a tevbe ettik. Sen de bizim gibi tevbe et

de, biz sana biatte bulunalm" dncesini ileri srdler.9nk Haricler, bu hakem olaynda konuyu yanl yorumlayarak: "Hz, Ali. Allah'n dini konusunda

insanlar hakem kabul etti" iddiasn ileri srdler.Nitekim Haricilerden birisi Hz. Ali'ye yle diyordu: "Ey Ali! Allah'a yemin olsun ki, eer sen, insanlarn

hakemliini Allah'n kitabna brakmazsan, kesinlikle seninle savarm.Bu sava srdrrken de, Allah rzasn kazanmak iin srdrrm."10 Haricilerin bu noktadaki kukular u

yetlere dayanyordu: "Kim Allah'n indirdiiyle hkmetmezse ite onlar kfirlerin ta kendisidirler.""Allah'n buyruuna dnnceye kadar saldran tarafla vuruun," (Hucurt: 49/9).Gerekeleri u idi: Allah'n emri ve hkm, saldrgan tarafla savamaktr. Allah'n bu emrine ramen Hz. Ali

onlarla sava brakt, nk hakemin kararna uydu. Bylece de her eyden mnezzeh olan yce Allah'nhkmn terketmi oldu. Allah'n hkmn terkeden bir kimse de:

"Kim Allah'n indirdiiyle hkmetmezse te onlar kfirlerin t kendisidirler." (Mide. 5/44)11 yetinin birgerei olarak kfir olur.

Hz. Ali (r.a ), Hakemlik konusunda onlarn kafalarn kurcalayan noktay izale etmek iin ok alt. nkyette yer alan Allah'n hkm gerei, iki hakeme Kur'n'n mahkum ettiini mahkum. Hakkn, teslim ettiiniteslim etmeleri art koulmutu. Kald ki Kur'n- Kerm, iki kapak arasnda yer alan yazl metindir, yani Allah'nhkmdr, O konumaz. Ancak ona dayanarak insanlar konuurlar.12

Fakat Hariciler, Hz. Ali'nin tm aklamalarn reddettiler, kabul etmediler, sapklklarnda srar edip durdular.Nihayet sonuta da i onlarla savamaya kadar gitti.

Bunun iindir ki Hariclerin kesinlikle byk gnah ileyeni kfir sayarlar, kan ve maln da helal kabulederler.13

b. ilik bid'at:14nceleri ilik yani Hz. Ali taraftarl gayet mutedil ve normal idi. Nitekim sahabe arasnda bile halifelik

noktasnda Hz. Ali'yi Hz. Osman'a takdim eden, ona ncelik verenler bulunuyordu. Fakat bu Kimseler, yine de Hz.Ali'den nceki halifelere herhangi bir saldrda bulunmuyor ve dil uzatmyorlard.

bn Teymiye (r. a.) bu noktada yle diyor: Ali (r.a.)'dan tevatrle gelen haberde "Hz. Peygamber(s.a.v.)'den sonra bu mmetin en hayrls Hz. Eb Bekir ile Hz. mer'diyor.

Nitekim iin bu yn tm eski iler arasnda ittifakla kabul edilmektedir. nceki iler'in tm Hz. EbuBekir ile Hz. mer'i stn kabul ediyorlard. Tartma sadece Hz. Ali ile Hz. Osman'n halifelii noktasndameydana gelmitir. Buda her ikisinin farkl farkl taraftarlar olmas yznden domutur. Hz. Ebu Bekir ile Hz.mer'e gelince, her ikisinin de Hz. Osman ile Hz. Ali anlamnda bir taraftarlar olmamtr. Aksine mmetin tmhatta Haricler bile, her ikisinin halifeliinde ittifak halindedirler."15

Daha sonra ortalarda Abdullah b. Sebe adnda bir Yahudi belirdi.16 Mslman olduunu ileri sryor vekendisince Ehl-i Beyti sevdiini iddia ederek, Hz. Ali noktasnda arla gidiyordu. Hz. Ali'nn halifelii konusundabir vasiyyetin varln savunuyordu. Sonralar ise Hz. Ali'yi ilahlk derecesine karmtr.

Badadi, bu konuda unlar sylyor: "Sebeiiyye: Hz. Ali ile ilgili olarak ok ar hareket eden ve arlasapan Abdullah b. Sebe'in taraftarlarna denir. Abdullah b. Sebe'in o derece arlklar olmutur ki, Hz. Ali'ninpeygamber olduunu, hatta daha da ileri giderek, onun bir ilah olduunu ileri srmtr."

Ebu'l-Ferac el-Bagdad devamla der ki: "bn Sevda ya da baka bir ifadeyle bn Sebeh esasen Hireli birYahudi'dir. Gya mslman olduunu sylemi bylece Kfeliler katnda bir yeri ve mevkii olsun istemitir. Onun

hakknda anlatlanlara gre, kendisi gya Tevrat'a her peygamberin bir vasisinin olduunu, Hz. Muhammed(s.a.v.)'in de vasisinin Hz. Ali olduunu, okuduunu belirtmitir."17

9 Taber tarihi: 1/57,66,72.10 Taber tarihi: 5/7211 Bk. Makaltu'l-slmiyyn: 2/14112 Taber tarihi: 5/64-66.13 E'arler, Necidlileri bundan istisna etmiler, yani bunlara gre, byk gnah ileyenler tekfir edilemezler. Ancak ehristani ve bakalarysa Haricler'den hangi grup olursaolsun, hibirini ayrdetmeksizin hepsini kfir sayarlar. Bk. Makalt: 1/186;el-Milel: 1/114 ve el- Fetv: 3/279.14 Bir kimsenin ias demek, o kimsenin yardmclar ve taraftarlar demektir. "ia" ad Hz. Ali taraftar olan, ona yardm eden ve onunla birlikte hareket eden ve onu savunanlaraverilmektedir. Bunlar Hz. Ali'yi Hz Osman'a takdim ederler. Sonradan kabuk deitirerek byk bir topluluk oluturdular. Kendilerine gre inanlar, farkl metodlar vardr. Bk.Makalt: 1/165, el-Farku Beyne'l-Firak: 21-29; el-Milel: 1/146.15 Bk. en-Nbvvt: 132.16 Abdullah b. Sebe' Yemen'in San'a blgesinden bir Yahud olup, srfslm' bozmak iin Hz Osman dneminde mslman olduunu sylemi, asl amacn gizlemitir. Bunayalnzca iler uymulardr. Yce Allah, Ehl-i Snnet eliyle dinini bundan korumutur.17 Bk. el-Farku Beyne'l Firak: 235.


5/22

5

ehristan'nin belirttiine gre de: "bn Sebe. Hz. Ali'nin imametine ilikin olarak ilk sz syleyen kimsedir."Yine onun anlattna gre Sebeiyye: "Frka olarak ilk kez tevakkuf, gaybet (kaybolan imam) ve ric'at (imamn birgn geri dnecei) grn ileri srendir,"18

Sebeiyye'nin ihtilafna ve farkl farkl frkalara blnmesine ramen bir zaman sonra onlarn bu grlerineia sahiplendi. ia bundan byle Hz. Ali'nin imametine ve halifeliine sahip km ve bunu savunur olmutur.Bununla ilgili olarak kendilerince nass (delil) sunmular ve vasiyyetin varln ileri srmlerdir. Bu grler de

aslnda bn Sebe'n geriye brakt grlerdi.19Daha sonralar ialk birbirinden olduka farkl onlarca firkalara ayrlmtr.te bylece ia vasiyyet, ricat, gaybet ve hatta daha da ileri giderek imamlarn ilahlklarn bile ortaya atan

bir bid'at meydana getirmitir.20

c. Kadercilik bid'at:21*Kaderle ilgili olarak konumak ve kullarn fiillerinin yce Allah'n meietne yani dilemesine bal olduuna

dair grler islm'dan nce de var idi. Nitekim yce Allah'n kitab bize bundan sz etmektedir. Kur'n'dabildirildiine gre. Arap mrikler, irklerini Allah'a nisbet etmektedirler. Kendilerinden ncekilerin de ayn ekildedavrandklarn Kur'n'dan reniyoruz. Yce Allah yle buyuruyor:

"Allah'a ortak koanlar: Allah dileseydi ne biz, ne de atalarmz O'ndan baka bir eye tapmazdk ve O'nunizni olmadan hibir eyi haram klmazdk, dediler. Onlardan ncekilerde byle yapmt. Peygamberlere denyalnz aka tebli etmek deil midir?" (Nahl: 16/35)

Eb Hreyre (r.a.) de diyor ki: "Kurey mrikleri Hz. Peygamber'e (S.A.V.) gelip. Kendisiyle kaderkonusunu tarttlar, ite bunun zerine u yet indi: "Muhakkak ki mcrimler (sulular) dnyada sapklk,ahirette de lgn ate iindedirler." (Kamer:54/47)22

Dier taraftan Hz Peygamber (s.a.v.) dneminde, kader konusunda kimi sahab arasnda da bir takmtartmalar km, Hz. Peygamber (s.a.v.) bunu duyunca, kendilerine kzm ve onlar bundan menetmitir.Nitekim bu husus daha nce gemiti. Byle bir tartmay srdren sahabler de yaptklarndan vazgemilerdi.

Artk bu trden bir olay ta hicr ilk asrn yarsna kadar meydana gelmemitir. Daha sonra bu trden birolay Mabed el-Chen ortaya atmtr.

Mabed el-Chen bu grlerini, mslman olduunu syleyerek Mslmanlarn arasna girdii haldesonradan tekrar eski inancna dnen Hrstiyan bir adamdan almt.

Mabed el-Chen bu grleri aldktan sonra artk onu halk arasnda yaymaya balamtr.Mslim'in Yahya b. Ya'mer'den rivayetine gre o yle sylemitir: "Basra'da ilk kez kader mevzuunu ele

alan kii, Mabed el-Cuhendr,"23Evza de yle der: "Kader konusunu ilk kez azna alan, Sevsen24 adnda Irakl bir kiiydi Bu adam

Hristiyan dinindendi. slm'a girmi daha sonra tekrar hristiyanla dnmtr. te onun bu grlerine ondanalp sahip kan Mabed el-Cheni'dir, Gaylan adndaki kii de Mabed el Chen'den bu fikirleri almtr,"25

bn Avn ise yle diyor: "Ben yetitiim srada, halk arasnda sadece Hz. Osman ile Hz. Ali hakknda konulargrlrd. Fakat urada Sensveyh Bakkal isminde bir adam tredi de, o bu gibi tartmalar gndeme getirdi."

Devamla yle demitir: "ilk kez kader konusunu azna alan bu kiidir."26Kaderiye mezhebinin ilk ortaya att gr yle idi; "Ortaya kan bir mesele ilk kez kmtr."27 Yani bu

konuda herhangi bir takdir gemi deildir. "Allah'n ilminde daha nce byle bir ey yoktu. Yce Allah ancak oeyi, meydana gelmesinden sonra bilir."28

Bir nceki manasyla kadercilik bid'at, iki ana temelden oluur:a) Sonradan olanlarla ilgili olarak yce Allah'n ilmini (o eyleri bildiini) inkr etme.b) Kul bizzat kendi fiillerinin Halk ve yaratan olduunu syleme.

Bu gr savunan Kaderiyeciler, bn Hacer'in de ifade ettii gibi artk kalmamtr. bn hacer, Kurtubi'denbu hususu aktarmaktadr. Buna gre Kurtub yle demitir: "Artk bu mezhep yok olmutur. nk sonradan

gelen limlerden onlarn bu grlerinde olanlarn varlndan szedilmemi ve byle bir kimse de sonraki alimler(muteahhirn) arasnda bilinmemektedir." Devamla yle der: "Gnmz kadercileri, yce Allah'n, kullarnn

18 Bk. el-Milel: 1/174.19 Bk. el-Milel:1/146; Makalatu'l-slmiyyn: 1/65-89.20 Bk. Usl'l-Kf, 3/240-271.21 Kaderiye; Ehl-i Snnet limlerince, kendi amellerinin fiillerinde yce Allah'n bir etkisinin olmadn savunanlardr. Nitekim bir takm hadislerde belirtildiine gre,Kaderiyecilerin bu mmetin Mecsler'i olduu ifade edilmitir. Konu yaknda ele alnacaktr. Kaderiyecilere gre Allah'n, kulun fiili werinde en ufak bir etkisi yoktur.* Kaderiyye olarak tesmiye edilen bu tafe kadere inandklarndan deil kaderi inkar ettikleri iin bu isim verilmitir. Esas isimler (Nufat'l-Kader)'dir. (Mtercim)22 Bk. Lalek,age. 946. Haiye.23 Bk. Mslim, Sahih: Hadis:8.24 Bu Hrstiyan'n ismi zerinde tartmalar bulunmaktadr. Sevsen, Senseveyh diyenler olduu gibi, bn Sa'd da, Senhuveyh demitir. Nitekim Tabakat'ta da byle gemektedir:7/264. Ayrca bakaca grler de var.25 Bk. Lalek,agk. 1398. Haiye.26 Bk. Lalek,agk. 1396. Haiye.27 Mslim, Sahih: H, 8.28

Nevev, Mslim erhi: 1/156.


6/22

6

fiillerini bildiine dair grte mutabktrlar. Kul, henz o fiili yapmadan, fiil kendisinden meydana gelmeden yceAllah onlar biliyor, inacndadrlar. Ancak bunlar Selefe u noktada kar ktlar:"Kullarn fiilleri, onlarn kendi takdirleridir. Baka bir etki olmakszn bizzat bamsz olarak bu fiil onlardan

meydana gelmektedir"29 Mutezile de sistemini bu temel zerinde kurdu. Daha sonra da bu gr savunanlarfarkl farkl mezhepler olarak ortaya ktlar. ok ince farklarla deiik mezhepler meyda na gelmi oldu.

d. Mrcielk bid'at:rca: Amel'in imandan olmadn ileri sren grtekilerin savundugu mezheptir. Bu konuda Badad der ki:

"Bunlara Mrcie adnn verilmesi, bunlarn ameli imandan saymamalarndandr."30Mrcie fikrini ilk kez ortaya atanlar. Hariclerin tekfir dncesine bir tepki olarak ortaya kanlardr. Bilindii

gibi Hz. Ali ve Muaviye ile ilgili olan hakem meselesinde Hariciler her ikisini de tekfir ediyorlard. Ancak bu tekfirsebebiyle ortaya kan mrcie imana taalluk eden bir irca deildi.

rca (Mrcie) mezhebi gr hakknda ilk sz edenler, sahabeden Allah iin savaanlarn bu ii (fiili)hakknda sz etmilerdir.

Aslnda rca hakknda ilk konuan kimse, Hasan b.Muhammed b. Hanefiyye'dir. Kendisi 99. H. ylnda vefatetmitir.31 Nitekim kendisiyle ilgili hal tercemesi yazanlarn tm bunu sylemektedirler.

bn Sa'd bu zatn tercemesiyle ilgili olarak unlar yazyor:"Kendisi ilk kez Mrcie ile ilgili olarak sz edenlerdendir." Durumu bu ekilde ifade ettikten sonra diyor ki:

"Zazan ile Meysere, kendisinin yanna gelirler, kendisini rca (Mrcie)hakknda yazd kitaptan tr knarlar. O

da Zazan'a yle syler: "Ey Eb mer! Keke lseydin de onu yazmasaydm."32

Burada sz konusu edilen rca, Hz. Ebu Bekir ile Hz. mer'in hilafetinden sonra fitne olayna katlanlarndurumuyla ilgili bir ircadr.

Nitekim bn Hacer (r.a.)'da, bizim iin bu manay pekitirmektedir. Kendisi de bu kitab grmtr. Bukonuda derki: "Hasan b. Muhammed'in sz konusu ettii rca (mrcielik), bizzat Ehl-i Snnetin knayp tenkitkonusu ettikleri ircan dnda kalan bir ircadr. Bu da iman ile alakaldr. Nitekim ben, Muhammed b. Hasan'nyazd Kitaba vakf oldum. Bu kitab bn Ebi mer, kendisine ait olan iman hakkndaki kitabnda tahric etmitir,bu kitabnn sonuna eklemitir. Burada derki:

"Bize Abdulvahid b. Eymen'den ibrahim b. Uyeyne anlatt (tahdis etti) ki, Hasan b. Muhammed, bu Kitabhalka okumam iin bana emretti.

mdi asl konuya gelince: Biz size Allah'tan korkmay (takvay) tavsiye ederiz. Bu arada Allah'n kitabylat vermek, onunla tavsiyede bulunmak ve orda var olanlara tabi olmakla ilgili olarak bir ok eylerdenszetmiti. Burada kendi itikadn da anlatmt. Daha sonra kitabnn sonunda unlar yazmtr: "Biz Ebu Bekir ilemer'i -Allah her ikisinden de raz olsun severiz, onlarn velayetini kabulleniriz. Onlarla birlikte cihada gideriz.nk mmet, hem Hz. Ebu Bekir ve hem Hz. mer'le ilgili olarak her hangi bir tartma ve ihtilafa girmemitir.Her ikisinin durumuyla ilgili olarak herhangi bir kukuya kaplmamlardr. Ancak bu ikisinden sonra gelip de fitneolayna karanlarn durumlar nakknda ii erteleriz (ircaya saparz), ikisinden sonra gelenlerin durumlarn Allah'ahavale ederiz..." diye devam etmitir.33

Hasan b. Muhammed'in sz konusu ettii mrcielik bu idi. Nitekim bn Hacer de bunu teyid etmektedir.nk bu kitaba kendisi muttali olmutur. Buna gre: "man ile alakal olan Mrcielikle, bu zatn Mrcieliinin birilgisi yoktur."

Ancak kimi islm kaynaklara gre ise "Mrcie" mezhebi ilk an sonlarnda bilinmekteydi.mam Buharnin Sahih'inde ifade olunduuna gre; "Zeyd b. Haris el-Yam. Mrcie mezhebiyle ilgili olarak

Ebu Vail'e sorular sormutur."34Ebu Davud Tayals'nin rivayetinde ise daha ok bir aklk yer almaktadr. Buradaki aklk Buharnin

rivayetine gre ok daha nettir. Burada anlattna gre; "Mrcie mezhebi ortaya knca, ben Eb vail'e gittim.Bunu ona anlattm sordum)..."35

bn hacer de buna u ilavede bulunuyor: "Bu durum, bu kimseden kt. nk adamn sorusu, onlarnitikadyla ilgiliydi. Bu ise, onlar ortaya knca olmutur, Ebul vail ise 99 h. yada 82 h. de lmt."36Firak kitaplarnda anlatldna gre: "Gaylan ed-Dmak. Kadercilik grn Mabed el-Chen'den

almtr." Bilindii gibi Mabed, Mrcie mezhebini savunurdu.Ebu'l-Hasan el-E'ari der ki: "Zerkan, Gaylan'dan unlar aktarmaktadr, man: Dil ile ikrardan ibarettir ki,

bu da tasdik demektir, Allah'i bilmek yani tanmak ve Allah'n fiillerini tanmak, imandan deildir."37

29 Fethu'l Bri: 1/119; Nevev, Mslim erhi: 1/154; Cmiu'l-Usl ve'l-Hikem: 18.30 Bk. el-Farku Beyne'l Firak:20231 Hasan b. Muhammed b. Ali b. Eb Talib, annesine nisbetle Hanefiyye demitir. htilafa dair en bilgin olan kiiydi. Halkn en gvenilir olanyd. Bkz. Tehzbu't-Tehzb:2/320.32 Tabakt: 5/328.33 Tehzbu't-Tehzib:2/230-321.34 Buhar, Fethu'l-Brerhi, H. 48.35 Menhetu'l-Ma'bd f Tertb-i Msnedi't-Tayals Eb Davd:2/75.36 Fethu'l-Br: 1/112.37

Makaltu'l-slmiyyn:1/1217; el-Farku Beyne'l Firak:206; el-Milel: 1/146.


7/22

7

ehristani'nin anlattna gre Gaylan: "ilk kez Kaderiye ve Mrcie grn ortaya atan kimsedir,"38Biz, Mrcie grn ilk defa ortaya atann Gaylan olduu noktasnda ehristaniye katlmakla birlikte, kader

konusunu ilk kez ortaya atan kiinin kim olduunu nceki sayfalarda belirtmitik.Ad geen Gaylan. H. 105 ylndan sonra ldrld. Kendisi birinci asrn sonlarna doru yaamt. Bu

bakmdan Gaylan, iman konusundaki Mrcielik grn ortaya atanlarn ilki kabul edilir. Daha sonra ise, h. 128ylnda ldrlen Cehm b. Safvan gelir. Bu da u dnceleri savunmutur: "man, bizzat tanmaktr." Nitekim

konuya ilikin szleri gelecektir. Belki de kendisi bunlar Gaylan'dan almtr. Geri en iyisini Allah bilir ya, herikisi de ikinci asrn balarnda yayorlard.

NC DNEM: 100-150

kinci asrn balarnda bid'at drt kii ortaya kt. Sonralar bu drd de ayr ayr birer sapk dnceninba lideri durumuna geldiler.

Bu drt ahs srasyla u isimlerden olumaktaydlar:1- Vasl b. At:39 Bu kii Mutezile mezhebinin messisidir. H. 131.2-Ca'd b. Dirhem:40 H. 124.3-Cehm b. Safvan:41 H. 128.4-Mukatil b. Sleyman:42 H. 150.

l- imdi ilk olarak Vasl b. At'nn ortaya kard bid'atten ie balayalm. Bunlar iki tanedir:a) Byk gnah ileyenler hakkndaki gr:

Vasl b. At bu konuda, byk gnah ileyen kimse el-menzilet beyne'l-menzileteyn yani iki menzilearasnda bir yerde kalr. "Bu kimse ne mmindir, ne de kafirdir." demektedir.

ehristan'nin bildirdiine gre, adamn biri, Hasan Basri'nin huzuruna gelir ve unu sorar: "Ey dinin imam!zamanmzda yle topluluklar tredi ki, bunlar byk gnah ileyenleri tekfir ediyorlar, onlarn kfir olduklarnsylyorlar. yle bir tekfir ki, kiiyi dinden karan bir tekfir.

ylesi kimseler de var ki, bunlar da byk gunah ileyenler hakknda irca grn savunuyorlar. Bunlaragre bir kimse eer imanlysa, byk gunah ilemenin herhangi bir zarar yoktur. nk bunlarn grne greamel imandan bir rkn deildir. Eer bir kimse iman etmise, onun masiyet sahibi olmasnn bir zarar yoktur.Nitekim kfrle birlikte taatnda faydas olmad gibi. te bunlar da bu mmetin mrciesidirler.

Bize bu konuda itikad asndan ne sylemek istersiniz, hkmnz nedir?"Hasan- Basr bu konuda dnceye dalar, henz kendisi bunu cevaplamazdan nce Vasl b. At yle cevap

verir:"Biz byle biri iin, yani byk gnah ileyen iin mutlak anlamda m'mindir diyemeyeceimiz gibi, yine

mutlak manada o kfirdir de diyemeyiz. Aksine byle bir kimse iki menzile arasndaki bir menzilededir. Bu kiim'min de deil, kfirde deildir."43 te bu olay bize Vasl b. At'nn yukardaki szlerini syleme nedenini akaortaya koymaktadr.

b)- kinci bid'at: Vasl'a gre, sahabeden savaa katlanlardan iki taraftan birinde yer alan kimseler,herhangi bir snrlama koymakszn hepsi de fasktrlar. Bu bakmdan kendisi, sahabenin adil olmalar noktasnda,onlar ta'n etmekte, sahabeye adillikleri asndan dil uzatabilmektedir. Bunlardan herhangi birisinin ahitliklerininde kabul edilir olmadn sylemektedir.44

2- Ca'd b. Dirhem'in bid'atlar:Ca'd b. Dirhem, ilk kez Kurn'n mahluk olduunu syleyenlerdendir. Yce Allah'n gerek anlamda

konumasn da inkar edenlerdendir.Ayn zamanda yce Allah'n Hz. brahim'i kendisine halil edindiini de inkr edenlerdendir.Yine kendisi yce Allah'n sfatlarn ilk inkr edenlerdendir. Bu konuda ilk kez sz ve gr ortaya

atanlardandr. Hocas Vehb b. Mnebbih, yce Allah'n sfatlarna ilikin fazlaca soru sormas zerine, onunsapkla adm attn dikkte alarak, kendisine yle seslenmitir:

38 el-Milel: 1/13939 Basral Vasl b. At, Medine'de H 80'de domu. Hasan Basr'den

renim grmtr kendisi. Hasan- Basr'nin yannda iken "el-Menzilet Beyne'l Menzileteyn" bid'atn ortaya atnca Hasan el-Basr onu rneclisinden kovmutur. Bu aradakendisi, kendi bana bir meclis edindi, dolaysyla onun grne katlanlar da onun yannda yer aldlar l. H. 131. (et-Tenbih ve'r-Red: 37-38; el-Farku Beyne'l Firak: 20-21; el-Milel: 1/28-29; el-Mzan 4/329.40 Aslen Horasanl olan Ca'd b. Dirhem, Suveyd b. afele'nin mevlasdr, Dmak'ta bulunmutur. Kendisi Halk Kur'n (Kur'n'n yaratlm olas) grn ortaya att zaman,meyye oullar peine taklnca. Kfeye kamtr. Orada Cehm b. Safvan'la karlar. Bu grlerini ona da talim eder. Ancak Kfe Emir'i olanAbdullah el-Kasr kendisini tutuklayp, h.124 ylnda Kurban Bayram gnnde ldrr. (el-Lbb: 1/282; el-Bidye: 9/350;el-Mzan: 1/399)41 Cehm b. Safvan: Semerkantldr. Eb Mihrez diye de arlr, Tirmiz'de yetiir, onunla birlikte namaz klar. kisi mnazaralarda bulunurlar. Sonralar Tirmiz ehrine srlr.Bundan sonra da kendisi Hris b. Sreyc ile birlikte Sultan'a kar isyan karrlar. Kendisini sfahan'da Selem b. Ahraz ldrr. Merv'de ldrldde sylenir. H. 12.42 BelhLi Mukatil b. Sleyman Bir. Kendisi Kur'n tefsiriyle un yapmtr limler, onun hakknda farkl grler belirtmitir. Gvenilir olmadn syleyenler de vardr. l, h.150 (Tarihu'l-Badd:13/160; el-Mzan: 4/173).43 el-Milel: 1/47-48; el-Farku Beyne'l Firak: 20,118-121.44 et-Tenbhu ve'r-Redd:36;el-Farku Beyne'l Firak:120.


8/22

8

"Yazklar olsun sana ey Ca'd! Bu hususta soru sormakta ar gitme. yle sanyorum ki sen helak olacakolanlardansn. ayet yce Allah bize, kitabnda, kendisinin eli olduuna, gz olduuna ilikin haber vermemiolsayd, biz byle bir ey de konumazdk..Bylece ilim, kelam ve dier sfatlar zikrederek nasihat etmitir."45

bnu Teymiyye de unlar anlatyor: "islm'da ilk Kez bu konuda gr ileri sren yani yce Allah ar'nstnde deildir Dorusu "istiva" burada "stevla" anlamndadr, bu vb. gibi Cehm bin Safvan almtr. DolaysylaCehmiyecilik kendisine nisbet edilir olmutur.46

mam Syt de "el-Evil" adn verdii kitabnda u ifadelere yer veriyor: "tikad konusunda ilk kez aznairen ifadeyi alan yani islm inanc hakknda ilk kez aza alnmamas gereken bir gr ortaya atan Ca'd b.Dirhem'dir. Kendisi meyye krallarndan sonuncusu olan Mervan el-Himar'n (Eek Mervan'n) meddibidir. Buadam: "Allah konumaz" fikrini ortaya atmtr."47

3- Cehm bin Safvan'n bid'att:Cehm, Ca'd b. Dirhem'in grlerini oturtmaya alt. Bu grlerse unlardan olumaktayd: Allah'n

sfatlarn inkr, Kur'n'n mahluk olmas (yaratlm olmas). Daha sonra buna bakaca bid'atler de ilave etti:Birincisi: Cebriyecilik grn savunmas: Buna gre insan, hibir ey yapmaya kadir deildir, insan

iktidar sahibidir diye bir vasfla nitelenemez. nsan yapaca ilere mecbur braklmtr.kincisi: man sadece bilmekten ibarettir, grn savunmas. Buna gre iman, kiinin sadece Allah'

tanmas ve bilmesidir. Kfr de onu sadece bilmemek ve tanmamaktr.ncs: Cennet ve cehennem fanidirler. Buna lyk kiiler cennet ve cehenneme girdikten sonra her

ikisi de yokolacaklardr. Bu adamn bu savunmasna ve iddiasna gre, sonsuza kadar srecek olan hibir hareket

dnlemez.Drdncs: Yine bunun grne gre yce Allah'n ilmi hadistir, iddiasna gre yce Allah, bir eyiyaratmazdan nce ona ait malmat bilemez.48

4- Mukatil b. Sleyman'n bid'ati:Mukatil de, yce Allah'n sfatlarn isbat konusunda olduka ileri giderek. Bunlar cisimlerdirmitir.49 Belki de

kendisini byle bir gr savunmaya gtren taraf. Cehm b. Safvan'n tmyle Allah'n sfatlarn inkr etmesimeselesi olmutur. Zeheb bu hususta yle diyor:

"Horasan'da Cehm b. Safvan diye biri ortaya kt, yce Allah'n sfatlarn inkra kalkt ve Kur'an'nmahluk olduunu savundu. Bu srada yine Horasan'da ayn zamanda bir tefsir bilgini olan Mukatil b, Sleymanbunun, karsna dikildi. Fakat oda yce Allah'n sfatlarn isbat noktasnda olduka ar giderek. O'nucisimlendirdi."50

mam Ebu Hanfe (r.a.)'den gelen rivayete gre demitirki; "Bize doudan iki gr (rey) geldi, her ikisi deiren. Birisi inkarc Cehm'i gr, sfatlar inkr. Dieri de mebbiheci olan Mukatil'in grleri."51

Zeheb, bn Hibban'dan naklederek yle diyor:"Mukatil, Kur'an ilmine dair bilgiyi Yahudi ve Hristiyanlardanalrd. Haliyle bu da bu kesimin kitaplarna uygun grler olmaktayd. Yce Allah' yaratlanlara benzetiyor vehadisi yalanlyordu."52

DRDNC DNEM: 150-234 H.

Bu drdnc dnemde yeni bir bid'at pek bulunamamaktadr. Ancak bu dnemde iie giren bid'atleroalmtr. Bukonuda drt frka grlmektedir.

1- Haricler,2- ia,3- Mutezile ve4- Mrcie.ia, Mcessime'yi yerletirmi; Mutezile de Kaderiye'ye sahip km. Ksmen de Cehmiye'den baz grleralmtr. Cebriye de Mrcie vb, gibi firkalar iinde yer bulmutur.te Mutezile bu dnemde geliti.53 Bunun savunucular aratrma ve tedkiklerinin alann genilettiler. Birok

felsef kaynaklara ulatlar ki, bunlarn ou Memun dneminde (H. 198-218) terceme edilmitir.ehristan yle der: "Daha sonra Mutezile bilim adamlar, Memun dneminde felsef kaynaklar aratrdlar.

Bunlarn metodlarn kendi inanlarn kaynak edinip, i ie soktular."54

45 el-Bidye:9/350.46 el-Fetv: 5/20. Ve: Beynu Telbsi'l-Cehmiyye: 1/12747 Levamiu'l-Evari'l-Behiyye: 1/2348 el-Farku Beyne'l Firak: 211-212; Makalatu'l-slmiyyn: 1/214, 338; el-Milel:1/8649 Makaltu'l-slmiyyn: 1/283.50 Tezkiretu'l-Huffz:159-160.51 Tarihu Badad:13/164.52 el-Mzan: 4/175.53 Burada en nemlisi, aklc olarak meseleyi ele ald iin, Mutezile zerinde duracaz. nk gnmze kadar devam ede gelen bir mechebdir.54 el-Milel:1/28.


9/22

9

"Akla alnamayacak grler ortaya attlar. Bu da bir takm kimselerin birbirlerini tekfir etmesine nedenoldu. Hatta bunun sonucunda kendileri de bakalar tarafndan tekfir olundular. Nitekim merhum Ebu'l-Ferec el-Badadi, bunu zikretmektedir."55

Ancak Mutezile sadece bunlarla yetinmedi, sadece ihtiya olann almakla kalmad. Aksine zarar faydasndandaha ok olan bir ok fikirler de ald. Bylece ok sapk ve olmayacak dncelerle ortaya ktlar.

Bu dnemde baz sayl Mutezile bilginlerini sunmak istersek u isimlerle karlarz:

Ebu'l-Huzeyl el-Allf: Bu dnemin ilk fikir babalarndandr. Baz grleri yledir:"Dorusu, Allah'n takdiri olan eyler fanidir. yle ki, bunlarn fani olmasyla (yok olmalaryla), kendisi artk

bundan byle hi bir eye kadir olamaz."56phesiz Mutezile liderinin ileri srd bu batl grten daha irenci olamaz. Bu adam daha sonra yle

iddia ediyor "Allah ilimle limdir. Ancak Allah'n ilmi, onun kendi zatdr. Kaderiyle yce Allah kadirdir, yine kudretide onun kendi zatdr..." gibi sfatlar byle deerlendirir.

ehristan onun bu szyle ilgili olarak yle der: "O bu grn felsefecilerden almtr."57Yine iddialarndan biri de udur. "Mkellef, kendisine durum henz gelmeden -iitmeden- ykmldr, hem

de herhangi bir durum dnmeksizin deliliyle Allah' bilmekle mkelleftir. Eer mkellef bunda bir kusur ilerse, oebed olarak cezalandrlr..."58

te bylece bir ka grn sunduk. Nitekim Firak ve Milel kitaplarnda dinler ve mezhepler tarihikaynaklarnda buna ait olduka bozuk dnceler bulmak mmkndr.

Yine bu dnemin Mutezile liderlerinden ve Allaf'n adalarndan olan, hatta onun rencisi diyebileceimiz

Nazzam' grmekteyiz.Bu ahs zekca ve kaynaklara vakf olmada Allf tan olduka stn idi. Ancak ehristannin de sylediigibi bu adam, bir ok felsef kaynaklar incelemi, bylece felsefecilerin grleriyle Mutezile'nin grlerinibirbirine kartrmtr Kendisi bu bakmdan Mutezile'yi savunanlardan farkl grleri sebebiyle ayr bir yer tutar.59Bu arada ehristani, ona ait baz grleri de ylece sralar:

1.Bunun iddiasna gre yce Allah, ktlk ve masyetleri de yaatmaya kadirdir diye vasflanamaz. nkktlk ve masiyet yce Allah iin takdir olunamaz .. gibi neredeyse Allah'a acizlik isnad etmektedir ki, herhangibir mslmann byle bir eye kalkmas dnlemez.60

2.Kur'n nazmnn da insan aciz brakaca fikrini kabullenemez. Kurn'n nazm muciz deildir, der. AyrcaHz.Peygamber (s.a.v.)'e ait olarak anlatlan, mucizeleri de inkar eder. rnein Ay'n ikiye blnmesi gibi, Hz.Peygamber'in elinde akltalarnn tesbih etmesi gibi. Ksaca, snnet kitaplarnda anlatlan mucizeleri kabuletmez61*

3. "Cevher ve araz" (aklama) hakknda ilk kez szedenlerdendir. Daha sonra ortaya konan eyler, yceAllah ile sfatlar hakknda szetmek konusunda bir l olarak kabul edilmitir.

4. Ayrca btn bunlara ek olarak bir de Hz. Peygamber (s.a.v.)'in ashabna dil uzatmaya kadar iivardrmtr.

Ebu'l-Ferece el-Bagdadnn anlattna gre Nazzam, bizim sz konusu ettiimiz sapklklarnn yanndaayrca sahabler'e varncaya dek dil uzatm ve sahabe ve tabiinin fetvalar nedeniyle onlar ta'n etmitir. Cahiz de"el-Maarif adn verdii kitabnda ve bir de "Fetvalar" diye hret bulan kitabnda der ki: "Nazzam, hadis ehlini,Ebu Hreyre'den hadis rivayet etmeleri nedeniyle ayplar, nk Ebu Hreyre insanlarn en yalancsdr diyor. Hz.mer. Hz. Osman' ayplar. bn Mes'ud'u da ktlemelerine hedef klar." -Allah onun errinden hepsini korusun.

Daha sonra Hz. Ali (r a.)'den bahiste, gya Hz. Ali'ye, bir eei ldren inekle ilgili olarak bir soru sorulur.O da: "Ben bu konuda kendi grm sylemekteyim" der. Sonra da, kendi cehaletini ortaya koymakta ve:"Kendi gryle hkm verecek olan da kimdir?" demektedir.62 te Nazzim'n cretkarl. Baknz mmetin enhayrl ve en faziletli olan zatlar hakknda nasl konumaktadr.

Bu arada Allf ile Nazzam'n adalarndan olan Ahmed b. Habit ile Fadl el-Hads gelmektedir.ehristn bu ikisiyle ilgili olarak der ki- "Ahmed b. Habit ile Fadl el-Hads (ya da Hades} Nazzam'n

adamlarndandrlar. Her ikisi de onun gibi felsef kaynaklar incelemi kimselerdir.Bunlar da Nazzam'n ortaya koyduu bid'atlere ayr bid'at eklemilerdir:a) Hz. sa Mesih'e, ilahlga ait bir vasf vermeleri.b) Tenash grn savunmalar.

5556 el-Farku Beyne'l Firak:12257 el-Milel:1/49-50.58 el-Milel:1/53.59 el-Milel:1/53.60 el-Milel:1/54, el-Farku Beyne'l-Frak: 133.61 el-Farku Beyne'l-Frak: 132, 143; el-Milel: 1/56. Peygamberin duyulara dayal mucizelern kantlarna i likin tm delilleri "1, Cildin" sonuna Bi'set blmnde tahkikli olanndaanlatmt. kinci cildde ise sahabenin faziletine ilikin delilleri sunmutur.* Zamanmzda da Mutezilenin torunlar diye bildiimiz sahih snnetle sabit olan bu meseleleri inkar etmekle akidelerini kimden aldklarn iyi bilsinler.62 ) el-Farku Beyne'l- Firak: 147-150; el-Milel:1/57-58. Laleki (rh.)Hz.


10/22

10

c) Hz. Peygamber (s.a.v.)'n aadaki hadisinde de yer ald gibi, yce Allah'n grlmesine ilikin varidolan haberleri, ilk akln grlmesine hamletmeleridir ki, bu ilk akl ilk mbdi'dir.63

Hz. Peygamber (s.a.v.) hadislerinde yle buyurmaktadr: "Dorusu sizler kyamet gnnde, aynondrdnde, dolunay grmekte phe etmeden grdnz gibi, Rabbinizi greceksiniz."

Bu dnemde Mutezile mezhebi tm farkl frkalaryla birlikte inceleme ve aratrmalaryla geliti. Akla dayalolarak aka bilinecei ya da aka bilinemeyecek tm meseleleri bu tartmann ierisinde ele alr oldu. Tm

incelemelerini, bu dnemde terceme edilen Yunan felsefesinin esaslar ve metodlarzerinde bina etti.

Mutezile mezhebi mensuplar ikinci asrn balarnda Abbas Halifesi Me'mun'u, kendi inanlarnn vedavetlerinin l olarak alnmas noktasnda ikna edebilmilerdi. Bu inanlarnn banda da Kur'n'n mahlukolduu yer alyordu. Abbas Halifesi, onlarn davetlerine uyarak hicr 218 ylnda bu inanc resmen ilan etti. Halkkl zoruyla bu inanc kabullenmeye mecbur kld. Bu arada kabul etmeyenlerden kimileri ldrlrken kimileri detutuklanp hapse konuluyordu. Kendisi de ayn yl vefat etti.

Daha sonra Me'mun'un bu akidesini Mutasm ile Vask srdrd. Her ikisi de fitne yolunda yrdler.Mutezile de bu ikisine destek veriyor ve gayretlerine g katyordu.

Bu fitne olay. Halife Mtevekkil dnemine kadar yani hicretin 232. ylna kadar srd. Ancak ad geenHalife Mvekkil dneminde bu tehlike kaldrld.64

te szkonusu dnemdeki Mutezile fitnesinin durumu bu idi Mutezle'nin kendi grlerinin baaryaulamas iin bu dnemde bir hayli risale ve telifleri olmutur. Bu risale ve eserlerinde kendi inan temellerini

aklyorlard.65

Burada zellikle teki frkalar brakp srf bu dnemde meydana gelen Mutezle'ye yer vermemizin nedeniuna dayanmaktadr: nk Mutezile'yle Ehl-i Snnet arasndaki atma zirveye ulamt. Nitekim srf Mutezileyznden Ehl-i Snnet akla gelmedik ikence ve belalara duar braklmt.

Nitekim Ehl-i Snnet imamlarndan Ahmed b. Hanbel ve dierleri bu tehlikeden szetmektedirler. Aslndabtn bu olaylarn meydana gelmesi Mutezile'nin dini anlamadaki metod farkllndan kaynaklanyordu. nkMutezililer, akl nakilden stn kabul ediyorlar ve buna bal olarak da meselelerde akla nclk veriyorlard. Yaniemredilen eylerin veya sahih olan eylerin kabulnde nakli brakp akla gre hareket ediyorlar ve aklauyuyorlard. Nitekim yanl olan bir eyi de nakle gre deil, akla gre reddediyorlard. Aklca uygun olmayankabul etmiyorlard, ite Selef limleri bu metodun tehlikesini grerek gerekli uyarda bulundular. nk bu sapkslubun uygulanmas durumunda giderek buna bal kalnmak suretiyle eriatn bile iptali cihetine gidebilirlerdi.Dolaysyla Ehl-i Snnet buna kar gereken mukavemeti gsterdiler, insanlarn bunlardan uzak durmalar iinonlar uyardlar. Mutezile'nin errinden ve fesadndan halk korumaya altlar.

KNC BLM

TKADSAPMALARA GTREN BD'ATLERN ORTAYA IKINEDENLERlk dnemlerde tamamen Allah'n kitab ve Rasl'nn snnetine dayanldndan dolay tertemiz olan sahih

akide varln srdrdnden, islm toplumunda bid'atlere yer yoktu. Kald ki bu olay bid'atlarn (itikadisapmalarn) k sradan bir olay deildir. Kesinlikle bunun aratrlmas ve sebeplerinin ak bir ekilde ortayakonmas gerekmektedir.

Burada iin banda belki en nemli diyebileceim be nedeni yle sralayabilirima) Taknlk ve arlk (Gulvv).b) nceki bir bd'ati benzeri ya da daha kt bir bid'atle nlemek.

c) Yabanclarn etkileri.d) eriatle ilgili hkmlerde akln stnlnn kabul, hakemlii.e) Felsef kaynaklarn Arapaya tercme edilmesi.imdi bu nedenleri tek tek ele alalm:

1. DNDE FRAT YA DA TEFRT. YANULVV:

Bunun temsilciliin Hariclerle ii mezhebi ballar yapmlardr.HARCLER: Bu mezhep ballar zellikle vad yani korkutma ve cezalandrmayla ilgili ayetleri anlamada

olduka arla ve taknla gittiler. zellikle bir eyler vaad eden ve umut veren, tvbelerin kabuln vemafireti szkonusu edinen yetlerden uzak durdular. Mesel yce Allah yle buyuruyor: "Allah, kendisine irk

63 el-Milel:1/59-62; el-Farku Beyne'l-Frak:277.64 Tarihu't-Taber: 8/631; el-Bidaye; Tabakatu'-afiyyeti'l-Kbr:2/37-61.65 et-Tenbh ve'r-Redd:37-40.


11/22

11

koulmay asla affetmez; bunun dndaki (gnah)lar ise, diledii kimseler iin balar. Her kim Allah'a irkkoarsa, ok byk bir gunah irtikb etmi olur." (Nisa: 4/48) ve yine (Nisa: 4/116).

te bu ve benzeri yetlerde sadece irk koanlarn balanamayaca, bunun dndakilerinse, yceAllah'n dilemesi halinde balayaca ifade edilmektedir.

Yine Hz. Peygamber (s.a.v.}'in Rabbinden rivayet buyurduu bir hadiste yce Allah yle buyuruyor:"Ey Ademolu! Dorusu sen, bana yeryz dolusu gnahlarla gelsen, sonra da bana hibir eyi ortak

klmakszn karma ksan, ben sana yeryz dolusu mafiretle gelirim."66te bu ve benzeri daha bir ok er'i nasslar bulunmaktadr.Tahav arih bu konuda der ki: "Kendileri iin delil olarak Mrcie mezhebinin kabul ettii vaadle ilgili

ayetler, dier taraftan Hariclerle Mutezile mezhebinden olanlarn kendileri iin korkutmaya ilikin delil olarakaldklar ayetler bir araya getirildiinde her iki gr sahiplerinin bozuk dnceleri ve yanllar ortaya kmolur."67

A

Yine ar ve taknlklaryla bilinen bir baka sapk mezhep de ia mezhebidir. Taknlk ve arlk yanilvv bu mezhebin en belirgin zelliklerinden biridir. Bunun bayraktarln da bir Yahudi olan ve daha ncekisayfalarda deindiimiz Abdullah b. Sebe yapmtr. Daha sonra Hz. Hseyin (r.a.)'n68 ehid edilmesi olay butaknlk ve arl son haddine vardrd. Bu olay bahane sayan Muhtar Ebu Abdullah Sakaf, olay krkledi,hadiseler birbirini izledi. Bu adam katilleri izleyerek onlar ldrd. Bu arada imamet ve bey'at konusunu ortaya

att. bn Hanefiye'ye biat edilmesini ne srd. Ancak bn Hanefiyye bu adamn sapkln renince ondan uzakdurdu.69

Artk bu ia fikri giderek sapklkta devam edegeldi. Arlk ve taknlk, imamlar peygamberlik hatta ilahlkderecesine vardracak kadar ileri gitti. *

2. NCEK BR BD'ATI BENZER YA DA DAHA KT BR BD'ATLE NLEMEK:

Bu tr bid'atn ncln yapanlar da Mrcie, Mutezile, Mebbihe ve Cehmiyye gibi mezheplerolmulardr. imdi bunlar srayla ele alalm:

MRCE

Daha nceki sayfalarda da ksaca deindiimiz gibi, Hz. Ali'yi tekfir eden Hariciler'e kar bir tepkimahiyetinde ortaya kmtr. Nitekim Haricler Hz. Ali ile birlikte her iki hakemi de tekfir ediyorlard.

Bu konuda Mrcie'nin gr ise yledir: "Biz onlar hakknda her hangi bir hkm veremeyiz, haklarndabir ey syleyemeyiz. Ancak bizler onlarn durumlarn Allah'a brakrz, erteleriz, irca yaparz." Ancak bu trdenolan bir mrcielik, iin bu noktasnda kalmad. Bunlar o derece ileri gittiler ki, "Bir kimse iman ettiyse, artkmasiyetinin kendisine herhangi bir zarar olmaz. Nitekim kfrn yannda taatn faydas olmad" gibi grlerortaya attlar.

MUTEZILE

Daha sonra da "el-Menziletu Beyne'l-Menzileteyn" gryle yani "ki menzile arasnda bir menzile"dncesiyle Mutezile mezhebi ortaya kt Bunlar da adeta Hariciler'le Mrcie arasnda orta bir yol tutarhaldeydiler. Nitekim Hasan- Basrnin meclisinde, kendisine gelen bir soru zerine, Vasl b. At'nn cevabn dahanceki sayfalarda grmtk. Soruyu soran kimse, byk gunah ileyen kimsenin durumuyla ilgili olarakHariclerle Mrcie'nin yerini renmek istiyordu. Soru sahibi kimse Hasan- Basr'den doru ve sahih olan inancnne olduunun cevabn renmek istiyordu. Fakat Vasl, hocas Hasan- Basr'nin cevabm hi beklemeksizinhemen ortaya atlm ve byk gnah ileyen kmse "iki menzile (yer) arasnda bir menzilededir, yani ne mutlakbir mmin ne de mutlak bir kafir olduu sylenir" cevabn vererek daha nce Hariclerle Mrcie'nin neden olduubir bid'at yeni bir bid'atle nleme ynne gitmitir.

MEBBHE

Bu mezbep de, tmyle sfatlar reddeden ve kabul etmeyen Cehmiye mezhebine bir tepki olarak ortayakmtr. nk her iki mezhebin doum yeri "Belh" ehridir Cehm b. Safvan burada yetimi ve yce Allah'a aitsfatlar tmyle inkra kalkmtr.

te buna tepki olarak Mukatil b. Sleyman harekete geer. O da yce Allah'n sfatlarn ispata alrken, buarada ok daha ileri giderek, yce Allah' kendi yaratklarna benze tecek bir konuma getirir.

66 Hadisi Tirmiz tahric etmitir sahihdir. H:3540. Bk. bn Receb Hanbel, Cmiu'l Ulm ve'l-Hikem: 284.67 Tahaverh: 25268 Hz.Hseyin H.61 ylnda ehid edildi. Muhtaru's-Sakafnin de lm, H.67 de olmutur. Tarih Taberi:5/400; Tarhu ibn Kesr:7/183.69 el-Makalt: 1/92, el- Fark:38; el-Milel:1/147.* Humeyn'nin "Hukmet'l-slmiye'de naklettii gibi; "Bizim itikadi esaslarmzdan olmak zere, mamlarmzn yle bir mertebeleri vardrki o mertebeye ne mrsel bir nebi vene de mukarreb bir melek ulaamaz.


12/22

12

Mukatil b. Sleyman da bylece bir bid'at onleyeyim derken, ondan da geri kalmayacak baka bozuk birbid'at getirmi olur.

CEHMYE

Bu mezhep de Kaderiye bid'atna tepki olarak domu ve ona bir baka bid'at ortaya atarak kar koymayaalmtr. Bu da Cebrlik'tir.

nk Kaderiye grn savunanlar, bizzat kulun kendi fiillerinin yaratan olduunu savunmaktadrlar.Kulun fiillerinde yce Allah'n bir yaratclk, etkisi yoktur diyorlar.

te bu mezhebe tepki olarak Cehm b. Safvan harekete geiyor, O da Kaderiye'nin grn rtmek iintam aksi olan gr ortaya atyor ve unu savunuyor:

Mucid ve yaratc olan Allah'dr. Kul, yapacaklar ileri yapmaya mecburdur. Bu konuda herhangi bir seimide yoktur, bir gc de yoktur. Aksine kul, deta rzgrn nndeki bir yaprak gibidir. Rzgr hangi taraftaneserse, o da o tarafa ynelir. "Bylece Cehm, bir bid'at nleyeceim derken bir baka bid'at ortaya atm oldu.Bu bid'atler ya ncekinin benzeri veya ondan ok daha kts olabilmektedir. nk bu, sonuta teklif ve cezakonusunu da tamamen ortadan kaldrmaktadr.

3- YABANCILARIN ETKLER

Bizim burada szkonusu ettiimiz yabanc etki, baka din ve mezheplerin sahiplerinden dolay olan biretkidir. Yeni yeni islm dinini kabullenenler, sapk akide sahibi ve frkalarn da bundan etkilenmesine nedenoldular. Bunun ncln de ia, Kaderiye ve Cehmiye yapmtr.

ia: Daha nceki sayfalarda da deindiimiz gibi,Yahudi asll olan Abdullah b. Sebe, Hz. Ali le ilgili arfikirlerin ve inancn asln oluturmaktayd.

Bu konuda Ebu'l-Fercc el-Bagdad der ki; "Ehl-i Snnet muhakkikleri, bn Sevda yani bn Sebe hakknda uifadeleri ileri sryorlar: Aslnda bn Sebe, Yahudilik dinini teneffs eden ve tayan bir kimse idi. Hz. Alihakkndaki sapk tevlleriyle, yine Hz. Ali'nin ocuklar hakknda sapk yorumlaryla, slm dinini bozmayamalamtr. Mslmanlarn, tpk Hz.sa hakknda Hrstiyanlar'n inanc gibi bir inanca mslmanlarn sahipolmalarn amalamtr."70

nk bn Sebe, Hz. Ali'nin lmn inkr ediyor ve: "Dorusu Hz. Ali ge ykseldi. Tpk Hz. sa'nnykseldii gibi ge ekildi, O da pek yaknda tekrar gkten inecek ve dmanlarndan intikam alacaktr" diyordu.71

te bu anlattklarmzla bu yahudinin slm'a olan dmanl ak bir ekilde ortaya km bulunmaktadr.Bu adamn ortaya att sapk dnce giderek ia mezhebi mensuplar iin bir akide halini alm oldu. Nitekim

Hz, Ali'nin uluhiyetine ilikin inanc yayan ve buna dair vasiyyetten sz eden de bu olduu gibi, ia imamlarhakknda bu manadaki sapk dnceleri yayan da yine bu adamdr.

ranl slm dmanlar iin bu ynne sarlarak ve bunu istismar ederek, ia mezhebini yaygnlatrdlar.nk slm ktlemek bakmndan bu dne, amalarna ulaabilmeleri iin kendilerine en yakn olan birdnceydi. nk her tarafta fetihlerle genileyen slm dalgasnn nne geilebilmesi, byle mmkn olabilirdi.Zira slm onlarn tm devletlerini ykm ve karlarn engellemiti.

Bu gerei gereince kavram bulunan bn Hazm, Farsllar'dan yani ranllar'dan sz ederken, u grleridile getirir: "Farisler, slm gcne kar kl ve silahla kar koyamayacaklarn anlaynca, bu defa Mslmanlaryenebilmek iin bir baka yolu izlediler, bn. Sebe'nin izledii ifsad edici yolun kendileri asndan olduka yararlolacan anladklarnda hemen bunlardan bir ksm slm kabullendiklerini akladlar. Ehl-i Beyt sevgisigrntsyle ia'ya yanatlar. Hz. Ali'ye yaplan zulm ok ar dille anlatmaya kalktlar. Daha sonra ia'yistedikleri gibi ynlendirdiler ve onlar slam'dan kardlar."72

te bu tr sapmalar. Allah dmanlar iin bir malzeme haline geldi. Bylece halk Allah'n dininden

saptrmak istiyorlard. Fakat bunlar Hak ehli karsnda istediklerini elde edemediler. nk Hak ehli, Allah'ndinini gereince biliyor ve bu din zere drst bir ekilde yryorlard.

KADERYYE

Daha nceki sayfalarda getii gibi ilk kez bu kader konusunu ortaya atan aslnda Hrstyan olan Sensveyhadnn tayan biri idi. Daha sonra onun bu grlerini Mabed el Chen sahiplenmitir.

70 el-Farku Beyne'l- Firak:235.71 el-Farku Beyne'l- Firak:234.

el-Farku Beyne'l- Firak:234.72 el-Fasl:2/115


13/22

13

CEHMYYE

bn Kesr'in bn Asakr'den rivayetine gre, Ca'd b. Dirhem ileri srd grlerini Beyan b. Sem'an'danalmtr. Beyan b. Sem'an da savunduu akideyi Talt'tan almtr. Bu Talt da Lebd b. Asam'n kzkardeioludur. Lebd de bu adamn kznn kocasdr. Lebd b. Asam ki bu adam Hz. Peygamber (s.a.v.)'e by yapankimsedir o da ayn akideyi bir Yemen'li yahudiden almtr.

Ca'd'dan bu gr alan da Cehm b. Safvan'dr.73bn Teymiye'nin anlattna gre: "Ca'd, Harran (Urfa)'ldr. nk bu blgede Sabiler ve felsef grleri

farkl farkl olan kimseler vard. Ad geen Sabiler'in pek az dnda tm tamamen irk zereydiler. Bunlarnlimleriyse felsefecilerdi" bn. Teymiye devamla der ki; "Bu akideyi savunanlarn Rabb hakkndaki gr,sfatlar inkar idi. Bunlara gre, yce Allah'n sadece selb, ya da izaf veya bunlardan mrekkep olarak sfatlarvardr. Sabilerden bu felsef grleri Ca'd b. Dirhem almtr"74

Ayn grleri Cehm b. Safvan da, Ca'd b. Dirhem'den almtr. te bu gr giderek Semeniyye'ye75 vebunlarn mnazaralarna kadar ular.

mam Ahmed b. Hanbel (ra), Cehm ile Semeniyye arasnda geen bir mnazaray rivayet eder. Konu yceAllah'n isbatyla ilgilidir. Bu tartmada Cehm ylesine ileri gider ki, yce Allah' grlmeyen, duyularlabilinemeyen ve duyulamayan ruha benzetir.76

Aktarlan bilgilerden yle anlalyor ki, sapk frkalarn savuna geldikleri birok inanlar, Mslman olduklarhalde bu kimselerle birlikte yabanc din ve kltrlerin etkisiyle meydana geldii grlmektedir.

4- ERATLE LGL HKMLERDE AKLIN STNLNN KABUL VE HAKEMLDaha nce rneklerini sunduumuz bid'at ehli mezhep sahipleri, hereyde akla ncelik vermeleri ve akl

hereyde hakem kabul etmeleri nedeniyle, inanla ilgili konularda da akla hakemlik salahiyyeti vermilerdir.Dolaysyla zihinlerinde hkme baladklar bir hususa naslarn aykr gelmesi halinde hemen bu yolla red cihetinegidebilme imkann elde etmilerdi.

Herhangi bir hadisi bylece aklc bir dnceyle ya kabul etmiyorlar veya farkl bir yoruma tabi tutuyorlard.Haliyle bu da kendilerini, bir ok hadisleri redde ve rivayetleri hakknda akl grler ileri srmeye gtrmtr.

mam atb merhum, el-Muvafakat kitabnda bu bid'at erbabnca kabul edilen baz istidlal yollarndanszetmitir. Bunlardan bazlar yledir:

Kendi amalarna ve mezheplerine aykr grdkleri hadisleri reddederek, bunun akla aykr olduunu, eldekidelillerin ngrd lye uymadn syleyerek reddederler ve bunun gerekli olduunu sylerler. Mesel kabirazabn inkr edenler gibi... Daha sonra da bunlar tarafndan reddolunan hadislerden bazlarn rnek olarak verir.Sonra da devamla der ki: ite bu ve benzeri sahih hadisleri, hem de adil kimselerden nakledilenleri red ve inkr

ederler.Hatta bunlar o derece ileri gidiyorlar ki, sahabe ve tabin ravlerine bile dil uzatmlardr. Adil olduklarnda veimametlerinde ittifak olunan muhaddisleri de dillerine hedef semilerdir.77

Nitekim, Mutezile mezhebi aratrlarnn hal tercmelerini incelediimizde, bu sylediklerimizindoruluunu bizzat onlarn kendi szlerinde bulabiliriz.

Hatib'in kendi senediyle yapt rivayete gre, ki bu rivayeti Amr b. Ubeyd'den yapmaktadr, Amr b. Ubeydde Mutezile mezhebi aratrclarndandr. Bu adam, sadk ve masduk (hem doru ve hem dorulanan)AllahRasl'nn hadisini* zikrederek. Diyor ki:

"Eer, A'me'in yle sylediini iitmi olsaydm, kesinlikle onu yalanlardm. Eer Zeyd b. Zehb'in bunusylediini duymu olsaydm, ona cevap vermezdim. Eer, bunu syleyenin Abdullah b. Mes'ud olduunuduyaydm onu kabul etmezdim.

Eer Hz. Peygamber (s.a.v.)'in bunu sylediini iitseydim, onu da reddederek eer Allah'n byle dediiniduysaydm o zaman da yce Allah'a: "Sen bu ey zere bizden misak (sz) almadn" derdim.78

bn Kuteybe de ayn ekilde; Nazzam da bu hadisi bylece reddediyor diye belirtmektedir. Nitekim ondan dabu manada cevap alnm olup, kendisi reddolunmutur.79

73 el-Bidye:9/350.74 el-Fetatav:5/21-22; el-Milel:2/112.75 Putperest Hintliler'den alnan sapk bir mezheptir. lemin kadm oluunu savubanlar. Bilgi kaynaklarn sadece be duyu organna hasrederler. Bk.el-Farku Beyne'l-Firak:270;Lisanu'l-Arab:13/220.76 er-Redd Ale'l-Ceymiyye ve'z-Zenadika:27-28; bk. Muhakkik'in Kitab, s:361.77 el-'tisam: 1/309. Konuyu uzun uzun ele alr.* Abdullah (ibn Mes'ud R) yle dedi: Bize dima doru sylenen ve kendisine de doru bildirilen Raslullah (S.A.V.) yle tahdis etti: "Sizin birinizin (yaradlnnbalangcnda) ana baba maddeleri krk gn anasnn karnnda toplanr. Sonra o maddeler o kadar zaman iinde kat bir kan phts hlini alr. Sonra yine o kadar zaman iinde birinem ete tahavvul eder. Sonra(drdnc tekml tavrnda) bir melek gnderilir de bu melek ona ruh frr ve melek drt kelime ile yani rzkn, ecelini, amelini ak ve sadolduunu yazmakla emrolunur. Kendisinden baka hak ilah olmayan Allah'a yemin ederim ki, sizden biriniz cennet ehlinin ameli ile amel etmekte devam eder, nihyet kendisi ilecennet arasnda bir zir'dan baka mesfe kalmaz. Bu srada(melein ana karnnda yazd) yaz o kiinin nne geer. Bu sefer o kimse cehennem ehlnn ameli ile amel etmeedevam eder. Ve yine sizden biriniz cehennem ehlinin ameli ile amel eder, nihayet kendisi ile cehennem arasnda ancak bir zir'a mesfe kalr. Bu srada yaz nne geer. Bu defada o kimse cennet ehlinin ameli ile amel eder ve cennete girer."78 Tarihu Badadi:12/172. Ahmed b. Hanbel'in olu Abdullah benzer rivayeti "es-Snne" adl kitabndan anlatr. S: 135. el-Milel:1/57-58.

79 Te'Vilu Muhtelifi'l-Hadis: 26-29.


14/22

14

Daha sonra bn Kuteybe ona verdii red cevabnn sonunda yle der: "Bu adamn bir takm hadislerle ilgiliolarak yle ifadeleri var ki, gya o hadislerle Kitap elimektedir. yle hadisler ki, bunlar akl ynnden bir deeresahib deildir, Anlattna gre akl kimi zaman haberleri nesheder; birbiriyle elien hadisleri de aynennesheder."80

nsanlar akl bakmndan farkl farkl dnrler. Yani insanlarn kendi aralarndaki bir konuya ilikindnceleri farkllk gsterir. Birinin kabul ettiini dieri inkr eder. Birinin dnd ve tasavvur ettiinden bir

bakas habersiz olabilir. Dolaysyla akllar dnme itibariyle hep farkl eyler ortaya koyarlar. O halde farklfarkl sonular ortaya koyan akllardan acaba hangisinin hkm l alnacak, er'i gerekler iin hangi akl lolarak kabul olunacaktr?

Ayrca madem ki akl her eyi zebilecektir, o zaman inzal olunan vahye ne gerek olabilir? Ksaca Allah'nzatna layk sfatlar ile olmayan akl kendi bana bilecek ise, o zaman vahyin gerei nedir? Aksine onlarn bugrlerine gre vahiy, her eyi akla yklemi ve kendisi de uymu demektir. nk akl bunlardan birtakmlarn, akla uygun grmeyerek reddedebilir ve onlar asl manasnn dndaki bir takm manalarayorumlayabilir.

5- FELSEFE KTAPLARININ ARAPAYA EVRLMES

Putperest inanlarn kapsayan Yunan felsefesi ile baka felsefelerden baz kaynaklar Arapa'ya terceme

edildi. zellikle bu hareket halife Me'mun dneminde balad. Bir takm mslmanlar bu kaynaklara muttaliolunca, bu kitablardaki Aristo slubuyla eriatn doru ve yanlln anlamada aldandlar. Bilhassa aratrmausullerine aldandlar. yle ki, mslmanlar bu aldkrarn kendileri iin birer deimez l kabul eder oldular.Nitekim er' hakikatleri de bu ller erevesinde deerlendirir oldular. Ksaca kitap ve snnetten kendilerinegelenleri, bu felsef metodlar lsnde, onlara uygun gelebilecek tarzda yorumlamaya, tevile gittiler. Oysabundan dolay olduka byk tehlikeler ve sapklklar domutur.

bn Teymiye (ra) bu konuda der ki: "Daha sonra Yunan kitaplar, zellikle ikinci yzyln snrlar ierisinde,bundan nce ve daha sonralar olmak zere Arapa'ya terceme edildi. Kelamclar bunlar aldlar. lahiyatkonularna ilikin trl trl batl eyleri bunlardan aktardlar ki, bunlarn ou halk saptryordu. Bundan dolayinsanlar blk prk oldular.

Bir takm Kimseler bunlar kabullenirken, bir takmlar da bu felsef kitaplarda yer alan bilgileri yceltiyorlar,kimileri de bunlarn metotlarndan ve kaidelerinden elde ettiklerini kendi usul ve kurallarna arzediyorlar. Bylecekendilerince uygun olanlarn kabulleniyor, olmayanlarn da almyorlard. Bir takmlar da bunlardan edindiklerini

peygamberlerin getirdii kitap ve hikmete arzediyorlar byle deerlendiriyorlard.te felsef kaynaklarn Arapalatrlmas nedeniyle birok fesad odaklar ortaya kt, skntlar dodu. iarla vardranlar olduu kadar, peygamberlerin yce Allah'dan getirdikleri kitap ve hikmeti anlamada oldukayanl dncelere sapanlar da bulunmaktayd.81

ehristan'nin Mutezile ile ilgili ifadeleri daha nceden gemiti. Mutezile alimlerinin felsef kaynaklar nederece aratrdklarn da grmtk. te bundan dolay Mutezile, kendi menhecleriyle felsef usul birbirinekartrmtr.

Nitekim ehristan yine yle der: "Ebu'l-Huzeyl el-Allf, bu kesimin en byk hocalar idi. Bu da tpkfelsefeciler gibi "Yce-Allah ilmiyle limdir, ilmi de O'nun zatdr. Ayn ekilde kudretiyle kadirdir, kudreti de yineO'nun zatdr" diye savunuyordu. Dolaysyla kelam ile ilgili olarak bir takm bid'atler ortaya koydu."

Yine yle diyor: "Aslnda ibrahim b. Seyyar en-Nazzam, halife Mu'tasm dneminde, felsef grler vemezheplerin ortaya konmasnda olduka arla gidiyordu. Kader konusunda ve Rafizlik gibi grler nedeniylebu trden bid'atler ile Seleften ayrlyordu. Ayrca szn edeceimiz bir takm meselelerle de ashabndanayrlmaktayd." Ayrca bunlarn yolunda olan bir cemaatlerinden de sz ediyordu.82

Bu ksa aklamadan da anlald gibi. Mutezile'yi savunanlarn putperest felsefeden ve onlarsavunanlardan ne kadar etkilendiklerini grm olduk.

NC BLM

80 Te'Vilu Muhtelifi'l-Hadis: 42-43.81 Beyanu Telbsu'l-Cehmiyye:1/324.82 el-Milel: 1/29-30.


15/22

15

BD'ATILAR KARISINDA SLM MMETNN DURUMUnceki sayfalarda bidatlerin ortaya k tarihini sunup, bunun perde arkas nedenlerini de sergiledikten

sonra, imdi islm mmetinin ya da toplumunun bunlar karsndaki durumunu, bu bid'atleri savunanlar naslkarladklarna dair tutumlarn grelim.

BRNC DNEM: 0... 37 H.Bu ilk dnem gerekten saydmz bid'atierden tamamen uzak olan en temiz dnemdi, ite bu yzden bu

dneme, islm mmetinin birlii ve tek bir akide zerinde birlemeleri nedeniyle "ASRI SAADET" denmektedir.nk bu dnemde herhangi bir farkl gr ileri sren ve muhalefet sergileyen olmamtr.

Bu dnem gerekten en salkl rnek bir dnem tekil ediyordu. Dier zaman dilimlerinde, hatta zamandilimlerinin tmnde islm yolunda ilerlerken, bu ilk dnemi kendisi iin temel kabul edip, o yolda yryen EhliSnnet ve'l-Cemaat, islm' anlamada ve tanmada bunu esas alarak yrmtr. Dolaysyla bu ilk neslintandklar ve akladklar manada, Ehl-i Snnet buna tutunmu, bu ilk dnemin ortaya koyduklarn aklamayaalmtr. Bu ilk devirdekiler hangi eylerde susmular ve hakknda konumamlarsa, Ehl-i Snnet de aynenonlardan uzak durmu ve terketmitir. nk bunlar, Allah'n elilerinden sonra halkn en hayrllardrlar. Allah'ndinini ok daha iyi bilenlerdir. Yine yce Allah'n yarattklar ierisinde peygamberden sonra muradnn neolduunu en iyi bilenler de bunlardr. Yce Allah bunlar Hz. Peygamberin in sohbetinde olma bahtiyarlnaerdirmi, bunun iin semitir. Dinine yardm, kelimesinin ycelmesini bunlar eliyle salamtr. Teblii de yine

bunlar eliyle yapmtr. Dorusu bu, ereflerin en ycesi ve yce yaratclar tarafndan da tezkiyelerin enbydr.Kim de onlar rnek edinmez ve onlarn izledikleri yoldan, yrmezse, dorusu onlar bir tehlikeli yar

kenarnda olup, dn yapmamalar halinde cehenneme yuvarlanrlar.*

KNC DNEM: 37-100 H. Yllar aras.

Bu dnem ierisinde zellikle bid'atlerin ortaya kt grlmektedir. Bu dnemde ortaya kan bid'atmezheplerini ylece sralayabiliriz:

a) Haricler, b) ia hareketi, c) Kaderler.

HARCLER:

Bu fikri savunanlar, zellikte grlerini kabul ettirmek iin silaha sarlmlardr. Hz. Ali (r.a.) bunlarlamnazara ve tartmalar yapm, bu amala kendilerine Abdullah b. Abbas' gndermitir. Nihayet Hz. Ali'nin

almalar sonucu. bunlardan biroklar sapk dncelerini braktlar. Hatta Hz. Ali (r.a.), kabul etmeyenlere karsavaa da giriti.83

LER:

Hz. Ali (r.a.) ia'dan kimilerini atete yakmakla, kimisini de srgne gndermekle cezalandrmtr ki, bukesimi oluturan iler, inanlarnda taknla varanlard.84

Ayrca kendisini eyhayn'e yani Hz Ebu Bekir'le Hz. mer'e tafdil edenleri, stn grenleri decezalandrmtr. Bu inanta olanlara krba vurdurmutur. Nitekim kendisinden gelen ifadeye gre ylebuyurmutur: "Kim, beni Hz. Ebu Bekir ile Hz. mer'den stn olarak gsterirse, kesinlikle bylelerine iftiracyavurulan had cezasn uygularm."85

KADERLER:

Sahabe, bunlarla ilikilerinin olmadklarn, onlardan uzak olduklarn ak bir ekilde belirtmiler ve bunlarnmmetin Mecsleri yani ateperestleri olduklarn haber vermiler, bunlarla muamelede bulunurken kendilerineslm muamele ile muamelede bulunulmamasn belirtmilerdir.86

MRCE:

Selef limleri zellikle bunlar reddetmeye almlardr. fadelerindeki itikad bozuklukla mcadeledebulunmulardr Selef limleri er' delilleri sergileyerek, imann ayn zamanda ameli de kapsadn ortayakoymulardr. Nitekim yazar, mezkur kitabnn sonunda "iman" blmnde bunu aklamtr.

* Her kim hda (kitab) beyan olunduktan (snnetle akladktan) sonra Peygambere muhalefet eder ve mminlerin yolundan baka bir yola tabi olursa ona dnd yolda brakrzve alr cehenneme atarz. Oras ne kt bir yerdir.83 el-Bidye: 7/279-282.84 el-Farku Beyne'l- Firak:21.85 en-Nbvvat: 132; el-Fetv:3/279; Fethu'l-Br:7/33;Buhar:H.3671.86 "Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat" isimli eserin arihi, bu grleri kader blmnn sonlarnda aklamaktadr.


16/22

16

NC DNEM: 100-150 H. Yllar Aras.

Bu dnem zellikle bid'atlerin ortaya kt dnemlerin en ktsdr. nk bu dnemde yce Allah'nzatyle, sfatlar hakknda konumalar o denli ileriye vardrlmtr ki, kimileri tmyle reddederken, kimileri de iitebihe kadar vardrabiliyordu.

Nitekim Ca'd b. Dirhem bunlarn banda yer alyorduki, bu kii. Halid b. Abdullah el-Kasr tarafndanldrlmtr.

Cehm b. Safvan ayn ekilde bid'atlerin savunucusu olarak ortaya km, bu ahs da Mslim b. Ahyeztarafndan ldrlmtr.

Vasl b. At'ya gelince, bu ahs "el-Menziletu Beyne'l Menzileteyn" yani "Byk gnah ileyen kimse necennetliktir, ne de cehennemlik, bu ikisi aras bir yerdedir" sapk dncesini ortaya atan kimsedir. Bu yzdendirki Hasan Basr merhum, bu ahs kendi ilim meclisinden uzaklatrmtr.

Mukatil b. Sleyman'a gelince, bu kii Tebih inancyla thmet altnda bulunan bir kimsedir. Daha ncekisayfalardada getii gibi, mam A'zam Ebu Hanife kendisi hakknda u fikri sylemiti: "Bize doudan iki irenakm geldi. Sfatlar tmyle reddeden Cehm'in akm ve bir de tebihi olan Mukatil'in akm."87

mmetin sonradan gelen deerli limleri, bu bid'atlerle ve bid'atclarla mcadelede bulunmular: onlaruzaklatrmaya, akidelerini aratrmaya almlardr.

Nitekim Halife mer b. Abdlaziz, bir kaderiyec olan Gaylan el-Kader'yi huzura getirtmi, onunlatartmalarda bulunmu, onun tevbesini ilan etmesini salam ve kendisinden bir daha kader konusunu elealmamas ynnde sz almtr.

Ancak Halife mer b. Abdilaziz'in lmyle Gaylan tekrar eski inancna dner. Bunun zerine Hiam b.Abdlmelik kendisini huzura getirtir ve yeniden bir mnazara meclisi oluturur, daha sonra da kendisini ldrtr.

Ayrca Hiam, mam Evza ile baka bir kaderci grn savunucusu arasnda yine bir oturum dzenler,daha sonra bu Kaderiyeciyi de oldrtr.

Mehd de, Medine halkndan Kadercilii savunan bir takm kimseleri huzura getirtir, onlar krbalayarakcezalandrr. Nitekim bu rivayet de yaknda gelecektir.

te o dnemdeki halifelerin bu bid'atlar karsndaki tutum ve tavrlar bundan ibaretti, sapklarla bylemcadele ediyorlard.

DRDNC DNEM: 150-234 H. Yllar aras.

Bu dnemde iki merhale szkonusudur.Birinci merhale: Mnazaralar ve mcadeleler merhalesi. zellikle taifeler arasnda kelam manadaki

mnazara ve tartmalar vard.

kinci merhale: Bu dnem Halife Me'mun'un greve geldii hilafet dnemidir. Bu dnemde Ehl-i snnet ileMutezile arasnda Kur'n'n mahluk olup olmad konusunun tartld bir dnemdir. Ehl-i Snnet Kurn'nmahluk olmadn savunurlarken, Mutezile mezhebi savunucular, Kurn'n mahluk olduunu savunuyorlard.

Bu arada Mutezile mezhebinden olanlar Halife Me'mun'u kendi mezheplerine ve taraflarna ekmeyibaardlar. Bylece Mutezil gr savunanlar. Halife Me'mun'a baskda bulunarak, mezheplerinin mmete zorlakabul ettirilmesini istiyorlard. Dolaysyla silahl Mutezil kesimle, silahsz Ehl-i Snnet arasnda fitne kt. Ehl-iSnnet kendi akide ve inanlarnda direnip, bunu isbat ediyorlar, Mutezile'nin istedii anlamdaki bir inan veakideye katlmyorlard. Ehl-i Snnetten kimileri bu yzden hapse atld, kimisi de ldrld. Bunun zerine ortayakan fitne H. 218'den H. 234 ylna kadar srd.

Daha sonralar Halife Mtevekkil dneminde Ehl-i Snnet g kazand. Bylece Ehl-i Snnet inanc zaferlekt. Mutezile mezhebi de bir daha egemen olmamak zere bozguna urad.

DRDNC BLM

SELEF (EHLSNNET VE'L-CEMAAT) MEZHEBNN TEDVN MERHALES"Kur'n, mahluktur" tarzndaki gr fitnesi. Selef mezhebinin domasna ve uyanmasna neden oldu.

Bylece sapkmezhepler karsnda daha uyank bulunma gerei dodu. zellikle Mutezile karsnda. nk bumezhep olduka g ve imkn kazanmt, byk bir dereceye varabilmiti. Bu arada Ehl-i Snnet limleri hemenharekete getiler ve Hakka yardm, slm sancann yeniden ykseltilmesi noktasnda, mmetin uyarlmasnda,bu sapk mezhepler karsnda neler yaplmas gerei hususunda zerlerine deni ve gerekeni yapmayabaladlar. limler bylece harekete getiler ve sahih, doru olan akidenin hemen her yerde ykselmesinisaladlar. Mutezile mezhebinin sarslmasn ve mmetin bundan uzak durmasn temin ettiler. Bu sapklk henzbelli bir yerde iken yazlmasna izin verilmedi ve olduu yerde tesirsiz hale gelmesi saland. Artk Mutezilemezhebi bir daha belini dorultamad, kendi bayran dalgalandracak imkn bulamad. Ancak pek az yerlerdezaman zaman varln gstermeye kalkyordu.

87 Tarihi Badad:13/164. Nitekim az nce bu husus gemiti.


17/22

17

Artk yeni bir merhale balamt. Bu dnemde, Ehl-i Snnet limleri tedvin ve telif hizmetine olduka nemverdiler. Eserleriyle sahih ve doru olan akideyi, bu akideden sapanlar teker teker aklamaya baladlar.

Meydana getirilen bu telif eserler iki farkl metod izlemekteydi:a) Red metodu,b) Arz metodu,A) Red Metodu: Bu metodda ncelikle hasmn phe uyandrd noktalar gndeme getiriliyor. Sonra da

bunlar birer birer ele alnp kitap ve snnetten, sahabi ve tabin szlerinden ortaya konan delillerle rtlyordu.Bu konuda olduka eserler verilmiti. nemlilerini yle sralayabiliriz:

l- Ebu'l-Kasm b. Sellam'n (H. 224/835 m) "Kitabu'l-man".2- Ahmed b. Hanbel (241/855)'in "er-Redd Ala'z-Zanadika ve'l-Cehmiye"si.3- Abdullah b. Muhammed Abdullah el-Cuhf (229/843)'nin "er-Redd Ale'l-Cehmiyye"si.4- Ebu Abdillah Muhammed bn ismail Buhar (256/869)'nin "er-Redd Ale'l-Cehmiyye"si.5- Abdullah b. Mslim b. Kuteybe (276/889)'nin "el-htilaf fi'l-Lafz ve'r-Redd Ale'l-Cehmiyyeti ve'l-

Mebbiheti"si.6- Osman b. Sad Darim (280/893)'nin "er-Redd Ale'l Cehmiyye"si.7- Osman b. Said Drim'nin "er-Redd l Biri'l Mers"si.8- Abdurrahman b. Ebu Hatim (327/938)'in "er-Redd Ale'l-Cehmiyye"si.88Yukarda isimlerini verdiimiz eserlerden nc madde de yer alan kitap ile sonuncuda yer alan kitabn

dndaki tm kitaplar baslmtr.

B) ARZ Metodu: Bu metoda gre nce, kitap ve snnetten, sahabe ve sahabeye gzellikle uyan tabinszlerinden doru olan akide ele alnrd. Bu tr eser verenlerden de aadaki isimleri sayabiliriz:l- Ahmed b. Hanbel (241/855)'in "es-Snnet" adl risalesi, matbudur.2- Ebu Bekr b. Esrem (272/885)'in "es-Snnet" adl eseri matbudur.893- Abdullah b. Ahmed b. Hanbel (290/9O2)'in "es-Snne"si, matbudur.4- Mervez Muhammed b. Nasr (294/9O6)'n "es-Snne"si matbudur.5- Hilal Ahmed b.Muhammed b. Harun (311/923)'un "es-Snne'si,906- bn Huzeyme (311/923)'nin "et-Tevhd"i, matbudur.7- Ubeydullah b. Muhammed b. Batta (387/997)"nn el-bne"si, matbudur.918- Muhammed b. shak b. Mendeh (395/1004)'in "et-Tevhd" adl eseri matbudur.929- Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah bn Ebu Zemeneyn (399/1008)'in "erhu'-Snne'si.93*te Elhl-i Snnet'in akideyle ilgili onlarca telif eserlerinden sadece bazlar. Byk bir ksm ise henz

ktphanelerde kefedilecekleri ya da tesbit olunacaklar gn beklemektedirler.Henz basklar yaplmayp bekleyenler de bir hayli vardr. Saydmz kitaplarn tmnn zerinde

durduklar tek bir mesele vardr: "mmetin tekrar dorudan kitap ve snnete balanmalar, bu iki kaynaanlamada salih selefin yolunu izlemeleridir. Dolaysyla bu sayede sonradan ortaya kan sapk gr vedncelerden uzak kalmalarnn salanmasdr."

BENC BLM

AKDE'YTESBTTE VE BlD'ATLERREDDETMEDE EHL-I SNNET METODUtikad ile ilgili meseleleri tesbit ve tasnif noktasnda ve bid'atleri de reddetmede Selef limlerinin ok sekin

ve belirgin bir metodu bulunmaktadr. Biz bu metodu, onlarn kitaplarn ve eserlerini incelediimizdegrebilmekteyiz. yle ki:

1- Herhangi bir eyin reddine ve te'viline gitmeksizin akideyle ilgili her meselede, kitabn ve sahih olansnnetin hakemlii.

2- Umumi manada fer' meselelerde ve has olarak da akideyle ilgili meselelerde sahabeden gelen nakillerialmak.3- Akln snrlar ierisinde yer almayan itikadla ilgili meselelerde konumamak, o konulara dalmamak.4- Bid'at ehliyle mcadeleyi elden brakmamak, onlarla ayn meclislerde bulunmamak, szlerine deer

vermeyip dinlememek, phelerini ortaya koymamak.5- Mslman cemaatyla itikad birliktelie nem vermek ve bunlarn birliini srdrmek. te slm

akidesini tesbitte, bid'at ehline gereken cevab vererek onlar reddetmede Selefin izledii yol budur.

88 Ebu Ya'l Tabaktu'l - Hanabile:2/55.89 Tarihu Badad:5/110.90 Tabakatu'l-Hanabile:2/12.91 Bu yazma eseri, mm'l-Kur niversitesi'ndeki baz renciler tahkik etmekle grevlendirilmilerdir. Bu eser nceden szn ettiimiz her iki metoda gre yani red ve arzmetoduna gre hazrlanm olan bir eserdir. Yani Red ve Arz metoduna gre hazrlanm olan bir eserdir.92 Yawma bir eserdir. Mekke'de Abdulaziz niversitesi'nde okuyan rencilerden biri bu eseri doktora tezi olarak tahkik etmitir.93 "ed-Dbacu'l-Arab, 4/16" da buna "Usul's-Snne" adn vermitir.*

Bu eserde Medine niversitesi talebelerinden birisi tarafndan master tezi olarak tahkik edilmi, fakat baslmamtr.


18/22

18

Meseleye Kur'n'dan delil getirerek konuyu tesbit etmek, Mslmanlar arasnda zaten zerinde ittifakolunan bir noktadr. Ancak aklclar, ounlukla sfatlarla ilgili ayetleri te'vil ediyorlar. Hem de asl manasndanbakaca bir anlama yorumluyorlar. Ehl-i Snnet ise, bu trden olan sfatlar zahiri anlamnda kabul ediyorlar ve omanaya hamlediyorlar. Bu konuda herhangi bir te'vile gitmiyorlar.

Mutezile imamlarndan Kad Abdulcebbar yle der "Kur'n- Ker'm'de bir takm yetler varid olur da,zahirine gre bunlar tebihi gerektiriyorsa, o zaman kesinlikle bunlarn te'vili gereklidir. nk lafzlar farkl

manalara ihtimallidirler. Oysa akln ngrd delilin ihtimallerle, varsaymlarla ilgisi yoktur."94te yce Allah'n sfatlaryla ilgili Mutezile'nin izledii yol budur. Ancak Ehli Snnet, bu anlamda bir yol

izlemeyip, yetleri zahir manasna hamlederler, sfatlarla ilgili ayetlerden herhangi birisini te'vile kalkmazlar.Snneti delil sayma meselesine gelince, bu konuda Ehl-i Snnet ile aklclar arasnda ihtilaf bulunmaktadr.Ehl-i Snnet, Hz. Peygamber (s.a.v.)'den gelen sahih hadsleri delil ve ahit olarak kabullenmektedirler. Bu

konuda bunlar zerinde herhangi bir sz sylememekte veya te'vil ynne de gitmemektedirler.Biz de bu arada Seleften bize gelen bir takm naslara bakarak bu metodu aklayacaz.Mesel bunlardan bir tanesi, sfatlarla ilgili olarak Ahmed b. Hanbel'in syledii grtr. Der ki: "Biz onlara

iman ederiz, onlar tasdik ederiz, onlardan herhangi bir eyi reddetmeyiz. Yeter ki sahih isnadlarla gelmiolsunlar"95

Nitekim r'yet hadisleriyle ilgili olarak derki: "Bunlar sahih hadislerdir. Bunlara iman ederiz ve ylece Kabulederiz. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.v.)'den sahih isnadlarla bize gelen her hadise inanr ve ylece kabul ederiz,"96

bn Uyeyne de r'yet hadisiyle ilgili olarak der ki: "Onlar duyduumuz gibi rivayet etmek, bizim

grevimizdir, bize bortur. Yeter ki, kendilerine gvendiklerimizden ve honud kaldklarmzdan bize duyurulmuolsun,"97Muhammed b. Hasan'a, yce Allah'n sfatlarndan sz eden kimi hadisler hakknda sorulunca: "Dorusu bu

hadisleri sika gvenilir kimseler rivayet etmilerdir" demitir.98Bir takm sfat hadisleriyle ilgili olarak Ebu Ubeyd de yle der: "Bize gre bu hadisler gerektir. Bunlar

gvenilir raviler birbirlerinden rivayetle bize aktarmlardr."99te zayf ve mevzu (uydurma) hadisler dnda sahih hadisleri kabul etmede Selefin izledii yol budur.Fakat akl n planda tutan aklclara gelince, bunlar Selef metodundan farkl bir yol izlemektedirler. Yani

Nebev hadisleri ahit ve delil kabul etmede Selefin izledii yolu izlememektedirler. Bunlar, sahihde olsa, snnettevatr derecesine varmadktan sonra reddederler. Sadece bu konuda akllarnca uygun bulduunu kabul ederler.

Nitekim biz burada Mutezile imamndan bir para sunacaz. Bilindii gibi bu adam Mutezie'nn kurallarnbelirleyen Kad Abdlcebbar'dr. O bize bu sapk metodu aklyor diyor ki:

"Hz. Peygamber'in hadislerinden, red ve kabul ynnden blmlerinden sz ederken u ifadelere yerveriyor: "Ne doruluu ne de yalan olduu hakknda elimizde kesin bir bilgi olmayan hadisler, tpk had hadislergibidirler. Bunlar, eer artlarn haiz olarak gelmilerse, bu trden hadislerle amel etmek caizdir. Fakat butrden rivayetler ayet itikad ilgilendiriyorsa, o takdirde amel etmek caiz deildir. Ancak bu trden rivayetlerinakla uygun gelmeleri halinde, bunlarn mucibyle amel edilir. Fakat bu amel edilir olmas, bunun herhangi biryerinin olmasndan tr olmayp, ancak akln ngrmesi sebebiyle olabilir. Eer bunlar akln ngrd llereuygun dmezse, bu durumda gerekli olan onu reddetmektir. Ayrca Peygamber (s.a.v.) byle bir hadissylememitir, diye hkm vermektir. ayet peygamber byle bir ey sylemise, mutlaka onu hikaye yoluylabakalarndan nakletmitir. Tabii ki bunun bakaca bir yorumu yoksa, zoraki bir yoruma gidioyarsa, atlr. Deilse,bu durumda vacip olan onu te'vil etmektir."100

te Mutezile mezhebinin bu konudaki inanc ve gr budur. Bunun iindir ki, Selef limleri bu sapkyntemlere kar km ve mutlaka sahih snnete balanma gerei zerinde durmutur. Sahih snnetin kesinlikleakl deerlendirmelerin zerinde tutulmas gereini vurgulamlardr. Sahab kavillerinin alnmas ve bunlarngrlerinin kendilerinden sonra gelenlerin grlerinden nce tutulmas konusuna gelince, bunlar undankaynaklanmaktadr. nk bunlar Kur'n' mahede etmiler ve vahiy an yaamlardr.

Dolaysyla bunlarn zihinleri ok daha berraktr. Bid'atlerden ve sapklklardan uzaktr nk er'i nasslar,yararlandklar dil ortam nedeniyle daha iyi bir ekilde deerlendirmeye sahiptirler.Bunlarn itikad meselelere dalmamalarnn sebebine gelince, bu onlarn idrakinden ve gerekleri ok iyi

deerlendirmelerinden kaynaklanyordu. Onlar, beer aklnn gaybla ilgili olan ileri bamsz bir ekildedeerlendirmekten aciz olduunu biliyorlard. Beer aklnn gayba ait meselelerde bamsz olmadnnidrakindeydiler. Akln grevi vahyin getirdiklerini anlamak, onlara uymak ve itikad etmektir. Yoksa vahyireddetmek deildir, itiraza kalkmak deildir, ite sahabe bu gerei ok iyi biliyordu. nk vahyin geli amac,

94 el-Muht bi't-Teklif: 200.95 Laleki:777.96erhu tikadi Ehli's-Snneti ve'l-Cemaati;889.97 Laleki:877;Abdullah b.Ahmed b. Hanbel; es-Sunne:40.98 Laleki:741.99erhu tikadi Ehli's-Snneti ve'l-Cemaati:928.100erhu Usli'l-Hamse;768-769.

121 Bu kitap,Ebu'l-Kasm Lalek'nin "erhu Kitabu 'tikadi Ehli's-Snneti ve'l-Cemaati" adl eserdir. Bizim bu yazdmz da ona bir mukaddimedir.


19/22

19

farkl akl dnceler arasnda bir l ve terazi grevini yapmaktr. nk O, Hakm ve Hamd olan yce Allahtarafndan indirilmedir.

Nihayet unu da belirtmek isteriz: Aslnda Selef limleri, avam ilmi olmayanlar iin bid'at ehli ile tartmay,bir arada bulunmay ho karlamamaktadrlar. Aksine bunlarn akla phe sokan grlerinin mslmanlaraaktarlmasn yada sunulmasn men ediyorlard. Yasaklama nedenleri de, olay aktaran kimsenin o konuda gsz,ilm yeterliliinin olmamas ya da onlarn grlerini geersiz klabilecek seviyede bulunamamasndan idi. Durum

byle olunca bu tr sapk dnceleri duyanlardan kimileri aldanabilir ya da okuyanlardan saptanlar olabilirdi, itebu menetme gerekesinin altnda mslmanlarn kalplerini korumak, akllarn himaye etmek, dncelerinimuhafaza altna almak bulunmaktadr. Ehl-i Snnet'in ortaya koyduu eserler sadece bid'at ehlinin samalklarnortaya koymaya ynelik deildi. Ayn zamanda onlarn grlerini sadece bir araya toplamakla da kalmayp. Seleflimlerinin kitaplarnn amac, bir cesaret de salyordu. Dolaysyla bu sayede o sapk dncelilerin grleriburada rtlyordu.

Seleften gelen eserler, bid'at ehlinin nasl bir metod izlediklerine ilikin gerekleri ortaya koymaktadr.Elinizdeki bu tahkik edilmi kitaba ek olarak onlar da bu gerekleri ortaya koymulardr.

Beavi'nin Sfyn- Sevrden yapt rivayete gre, demitir ki: "Bir kimse herhangi bir bid'at iitirse, oilenen bid'at gittii yerlerde anlatmasn, o bid'at gittii yerlerdeki kimselerin gnllerine aktarmasn."101

bn Batta da Eyyub'un yle sylediini rivayet eder:"Ben, sessiz kalmaktan daha iyi bir ekilde onlar cevap verecek deilim."102Abdullah b, Seriyye'den rivayete gre demitir ki: "Bize gre snnet, heva ve hevesine gre hareket

edenlere cevap yetitirmek deildir. Bize gre snnet, onlardan herhangi biriyle konumamaktr."103

Hanbel b. shak b. Hanbel'den rivayete gre dermitirki: Adamn biri Ebu Abdullah'a yazarak, ondan,bid'atlara cevap konusunda bir kitap yazma iznini ister, kelamclarla bir araya gelip onlarla tartma ve delillecevap verme hususunda izin talebinde bulunur. Ebu Abdullah da kendisine yle yazar:

"Bizim iittiimize ve ilim erbabndan bizim aldklarmza gre. onlar, sapk kimselerle konumay veoturmay ho karlamyorlard. Asl mesele, Allah'n kitabnda ve Rasl'nn snnetinde yer alana teslim olmak,ona bavurmaktr. Yoksa bid'atlarla, sapklarla bir arada bulunup onlara cevap yetitirmek deildir. nk onlarhep akln kartrrlar, grlerinden dnmezler. Allah'n izniyle asl kurtulu onlarla bir ara'da bulunmamak,onlarla birlikte onlarn bid'atlerini tartmaya kalkmamaktr."104

Bunun iindir ki Ehl-i Snnet'ten olan yazarlar, eserlerinde Selef akidesini savunurlarken hep "arz"metodunu uygulamlardr.

Bunu da nakle dayal delillerle kantlamlardr, desteklemilerdir. Herhangi bir pheye yer vermeksizinveya onlarn delillerine imkan vermeksizin akideyi ortaya koymulardr. Ancak pek az da olsa, farkl metodizleyenler de olmulardr.

Sadece red metodunu kullanan eserlerle gelince, yani hasmlarnn grlerini sadece reddederek konuyuele alan eserlere gelince, bunlar tam anlamyla da olmasa bile, ksaca pheyi sunmakta, sonra da gerekenlerisylemektedir.

te Selef'in, din akideyi tesbitte izledikleri yol budur. Dolaysyla onlarn eserlerini okumu olanlar, akideynnden onlarn byle bir yol izlediklerini aka greceklerdir.

te elinizde bulunan tahkikini yaptmz kitabn yazarda byle bir yol izlemitir. Bu zat "Hafz Ebu'l-KasmLlek'dir. Onun szkonusu ettiimiz kitab da, bu metodun en doru bir rneidir.

Bu eserde akaidle ilgili meseleler, kart grlerin dnceleri ya da delilleri hi aktarlmakszn elealnmaktadr. Selef akidesine aykr bir gre burada yer verilmemektedir. Bu akidelerin doruluu hususundakitap ve snnetten er'i delillere, sahabenin ve tabiinin kavillerine yer verilmitir. Biz bu kitaba ve metodunaayrca mstakil bir blum ayrm olacaz.

Selef metodunun aklna ramen, delil olarak sunulan hadislerin sahihliinin kabul gerekmekte ve bunabal kalnmas icabetmektedr. Bu Konuda her ne kadar sahih hadisler delil olarak gsterilmi ise de bir takm

mezhep limleri byle bir gereklilie pek uymamlar, kimi zaman metodda bir geveme gstermilerdir. nkdelil olarak hadislerin alnmasyla birlikte, kimi zaman bu eserlerde mezhep asndan kt olabilecek bir yol daizlenmitir. Dolaysyla -Mutezile ve benzerlerinde grld gibi aklcln temsilciliini yapanlar bu ktrneklerden hareketle cesaret almlardr. Bu kaynaklardan aktardklar mevzu, mnker, isnad bakmndan zayfya da benzeri srailiyata ilikin rivayetleri buralardan alarak rnek gibi gstermeye kalkmlardr.105

imdi biz burada kt rnekleri iinde tayan, baz kitaplardan rnekler sunacaz:1- Darim'nin Mers'ye Red Kitab (Darim: 282/895 M.):

101 Baav, erhu'-Snne:1/227.102 el-bne:365-366.103 el-bne:365-366.104 el-bne:1/44.105 Bu konuda bn Kuteybe'nin Te'vilu Muhtelefi'l-Hads qdl kitabnn mukaddemesine baklr.


20/22

20

Mers'den u hadisin te'vili rivayet olunmaktadr. "Allah, yaratklarn yaratnca,... dinlendi". Bu hadisi bn.Asm rivayet etmitir. Daha sonra Darim bunu redde alyor, te'vili106 sebebiyle Mers'ye cevap veriyor. Oysahadisin kendisi mevzudur, uydurmadr. Burada sylenmesi gereken sadece hadisin sahih olmaddr.

Yine devamla diyor ki: "Bir takm hadisler var ki, bu hadisler Hz. Peygamber (s.a.v.)'den gelmitir. limlerde bunu sylemilerdir ve o hadisleri rivayet etmilerdir, ancak o hadisleri tefsir etme ynne gitmemilerdir. Nezaman biri kendi grne dayanarak bir tefsir ya da yorumlamaya gittiyse, onu da hemen itham etmilerdir.

Bana, Ali b. Harem'in yazdna gre, Vek (r.h.)'a,Abdullah b. mer hadisiyle ilgili soru yneltilmitir:Hadis yledir: "Cennet, drlerek, gnein boynuzlarna aslmtr," ite bu hadisle ilgili olarak Vek: "Bu, hretbulmu bir hadistir, rivayet olunmutur, o da rivayet etmitir." cevabn vermitir.107

Oysa bu eserin senedi bilinemiyor, senedi mehul bir eserdir. Herhangi bir snnet kaynanda bunarastlanlmamtr. Dolaysyla bunun mehur bir hadis olduu gr nereden ortaya kabilir?

2- bn Eb Asm (287 H/900 M.)'n "es-Snne" adl eseri:Kendi senediyle Katde'ye varan rivayetinde ifade ettiine gre, kendisi Ebu Sad el-Hudryi ziyaret etmi,

onu srtst ayak ayak stne atm olarak bulmutur. Katde elini kaldrr, onu ylesine iddetli bir ekildeimdikler ki, bunun zerine Ebu Sad: Beni acttn hal der.

O da, benim de istediim budur. Sen Raslullah (s.a.v.)'in yle dediini iitmedin mi: "Allah, yaratklarnyaratnca, srt st yatt, sonra da iki ayandan birini tekisinin stne koydu. Sonra da yle buyurdu: Byleyapmak yakk almaz. Ebu Said de: Evet dedi."108

eyh Elbani bu hadisi aklamasyla ilgili olarak yle diyor: "Hadisin isnad zayftr. Metin de munker olup,

adeta yahudi uydurmas gibi bir eydir."Yine kendi senediyle "Th sresi" nin kraatiyle ilgili rivayette bulunuyor. Hadis bn Huzeyme'de yeralyor.109

2- Ahmed b. Hanbel'n olu Abdullah (290 H./902 m.)'n "es-Snne" adl kitab:Der ki: "Bana babam tahdis etti. Bize Yezid b. Harun aktard, Attaftan bize el-Cerri haber verdi. Demitir ki:

"Allah, Musa'ya tevrat' kendi eliyle yazmtr, O srtn kayaya dayamt. nciden levhalara yazd. Kalemin sesiduyuluyordu. Onun arasnda sadece bir perde vard."110

Bu hadisin senedinde yer alan Ebu Attaf mehul biridir. bn Medn bu konuda der ki: "el-Cerr dndaondan rivayet yapan hibir kimseyi bilmiyorum."111

Bu, mehul bir kiiden gelen bir eserdir, hem senedi ve hem metni bakmdan mehuldr. Bu gibi birhaberin rivayeti dor

Documents

Islam Tarihinde Itikadi Sapmalar