ll "

ISLAM'DA •

AILE ve ÇOCUK • •

TERBIYESI (II)

o

İstanbul2005

{Qj ~

ENSAR NEŞRİYAT Ticaret Anonim Şirketi

© Tebliğierin muhteva ve dil bakımından sorumluluklan tebliğ sahibine, telif haklan İSAV'a eserin her türlü basım hakkı anlaşmalı olarak Ensar Neşriyat'a aittir

ISBN : 975-6794-39-9

İslami İlimler Araşhrrna Vakfı Tarhşmalı İlmi Toplanhlar Dizisi: 18

Kitabın Adı

İslam' da Aile ve Çocuk Terbiyesi (Il)

Yayma Hazrrlayanlar Dr. İsmail Kurt Seyit Ali Tüz

Editör Prof. Dr. İbrahim Canan

Dizgi- Mizanpaj Ensar Neşriyat

Kapak Tasanm Kenan Ağırman

Baskı

Karmat

2. Basım Nisan 2005

İsterne Adresi Ensar Neşriyat Tic. A.Ş.

Süleymaniye Cad. No: 13 Süleymaniye 1 İstanbul Tel : (0212) 513 43 41 - 513 03 09

Faks : (0212) 522 46 02

www .ensarnesriya t.com

İSLAM' A GÖRE KADININ

EGİTİM-ÖGRETİMİ

Doç. Dr. M. Fantk BAYRAKTAR

M annara Üniversitesi İlalıiyat Fakültesi

Öğretim Üyesi

1- ESKİ TOPLUM ve DiNLERDE KADlN EGİTİMİ

Eski toph,ımların çOğunda kadın~ miras hakkı ve eğitim-öğretim gibi diğer sosyal haklar da tanınmamışh.

Eski Hindistan' da kadınlar okuma ve yazmadan mahrumdu. Belki sa­dece çocuk bakımı, yemek pişirmek gibi ev ve bahçe işleriyle ilgili bazı bilgi­ler öğrenirdi. Bu arada belki münferid ve istisnai olarak evienineeye kadar evde eğitilen kızlardan bazılarının nadiren okulda eğitim-öğretim gördüğü, hatta öğrehnenlik yaptığı rivayet edilmektedir.1

Çin' de kadına değer verilmez, ad bile takılmazdı. Kadın "bir, iki üç" diye sayı ile çağrılırdı. Erkek çocuklar makbul sayılırdı. En küçük köylerde bile okul bulunduğu halde, kız çocuklarının okuma-yazma ve matematik öğrenmelerine önem verilmez, sadece ev işlerini öğrenmeleri yeterli görü­lürdü.2

Eski çağlarda Babil ve Asurlular da kadınlara ve onların eğitimine ö­nem ~ermezdi. Öte yandan zamanında dünyanın en medelli insanları sayılan

H. Fikret Kanad, Pedagoji Tarilıi, İstanbul 1948,!, 46-56; Nafi Atuf Kansu, Peôagoji Tarihi, İstanbul 1939, 11.

• Kanad, a.g.e., ı; 26; Kansu, a.g.e., 10.

.80 İSLAM'DA AİLE ve ÇOCUK TERBİYESİ SEMPOZYUMU (Il)

Eski Romalılar da kızların eğitim ve öğretimlerine pek önem verrnezdi. Ka­dınlar son derece değersizdi. O kadar ki bazen ağızlarına takılan ve "rnüzlir" denilen demir kilitlerle konuşma hürriyetleri kısıtlanırdı. Fakat sonraları Plutarkhus (M.S. 50-138), kadina önem verilmesini istemiştir. Ona göre, eşi­nin yardımcısı olan kadın, çocuğunu bizzat ernzirrnelidir. "Kadın iyi eğitilme- · lidir. Çünkü o, sonra çocuklarını eğitecektir. O halde annelerin eğitimiyle öze] olarak ilgileııilmeli, onlara yüksek bilgiler öğretilmelidir" diyerek kadınların da öğrenim görmeleri gereğini dile getirmiştir. Bu arada her devirde olduğu gibi, Roma­lılar' da da genellikle kültürlü ailelere mensup ol.an kızların yüksek öğrenim gördüğü söylenebi1ir.3

Savaşçı bir millet olarak tarihte yerini almış olan Ispartalılar' da kızlara, yedi yaşından sonra sağlam bir vücuda sahip olmaları için, devlete ait eğitim kururnlarında koşrna, sıçrama, disk atma gibi spor çeşitleri, dokumacılık gibi el sanatları yaı:ında ahlak! ve din! bilgiler öğretilirdi.

Eski Yunanlılar'da kültür ve rnedeniyette oldukça ileri olmalarına rağ­men, sadece hür erkeklere öğrenme fırsah verilmiş, kadınların eğitim­

öğretimi gözardı edilmiştir. Onlara göre evlenrnede en önemli amaç erkek çocuğa sahip olrnakh. Kız çocuklarının bildiği, arınelerinin ve çocuk bakıcıla­rının öğrettiklerinden ibaretti. Ünlü Yunan filozofu Aristo (M.Ö. 384-322),

kadınların, ev işlerini düzenleyen ve çocuklara bakan bir anne olarak yetişti­rilmesini ister. Öte yandan EfH1tun'a (:M.Ö. 427-347) göre, kadının en önemli görevi, evi iyi yönetrnektir. Bununla birlikte toplurnun ilerieyebilmesi için kadınların da bilgi sahibi olmalarını savunmuş ve özellikle jimnastik ve rnu­sikl eğitimi görmelerini istemiştir.

Bu arada EfHitun "Devlet, erkeklerin olduğu kadar kadınların da eğiti­mini sağlamak zorundadır" diyerek bir bakıma kadınlara yeni haklar veril­mesini istemiştir. Fakat o, bu görüşü sebepiyle Atinalı bazı filozof ve şairler­ce alay konusu olrnuştur.4

4

Kansu, a.g.e., 37.

Kansu, a.g.e., 24-31; Kanad, a.g.e., I, 122-15:?; Bekir Tnpaloğlu, İsli/nı'da Kadm, İstanbul 1964, 18; Kiltip Çelebi, Keşfii'z-Ziiııım, İstanbul 1941, I, 30; Fehremez Sorcan, İsliim'm ka­dma rıe Aileye Kazandırdıkları, İstanbul1986, 12; Meydan Lnroıısse, İstanbul1969, I, 655-656, IV, 87; Nusreddin Bolelli, Kadiıılarııı Hadis İlıııiııdeki Yai (U, II-V. Asır), İstanbul 1991 (MÜİF BasılmamışDoktora Tezi), 13-14.

İSLAM' A GÖRE KADININ EGİTİM-ÖGRETİMİ 81

a- Türkler'de Kadııılarııı Eğitimi: Tarihte çeşitli devletler kurmuş olan eski Türk kavimlerinden Sümerler, Göktürkler, Uygurl ar' da· kadının sosyal yön­den erkeklere eşit olduğu, kaynaklardan anlaşılmaktadır. Ancak göçebe bir millet olan Türkler' de eğitim ve öğretimin yaygın olduğunu söylemek zor­dur. Bununla birlikte kadının, devlet idaresi dahil, her meslekte erkeğin ·ya­nında yer aldığı, onun yaptığı işleri yaptığı görülür. Mesela hükümdarların ana ve eşlerinin önemli yetkileri olduğu kaydedilmektedir. Yani kadın, er­keklerin sahip olduğu bütün haklara sahip ve onların yaptığı her işi yapıyor. Şu halde eski Türkler' de kadınlarla erkekler hemen hemen aynı eğitimi gö­rürlerdi.5 Klasiklerimizden Kutadgu Bilig'deki şu satırlar da bize bu konuda bir fik_ir verir: "Oğul-kıza bilgi ve edeb öğret; bu her iki dünyada onlar için faydalı olur".6

b- Mısır' da Eğitim: Mısır' da kadın, her şeyden önce iyi bir e~ olmaya gayret eder, ev işleri yanında çocukları için kumaş ve bez dokumayı öğre­nirdi. Mısır' da eğitim çok yaygın olmasına rağmen kaynaklarda kız çocukla­rının eğitim ve öğretimi hakkında yeterli bilgi elde edilememiştir.7

e- İngiltere' de Eğitim: İngiltere' de kadınların eğitimine fazla ilgi gösterilmezdi. Kadınların bilgi seviyesi, erkeğe göre çok düşük tü. Bilgi kay­naklarının baŞında Kutsal Kitab'ın geldiği gözönünde bulundurulursa, ka­dınlar temiz sayılmadıklarından İncil' e bile el süremezlerdi. Bu tutum ancak Kral VIII. Henry'nin (1509-1547) zamanında parlamentodan çıkan bir kararla son buldu. Bu karardan sonra kadınlar İncil' e el sürebildi, İncil okuyabildi.8

A. Abraham'ın şu sözleri, ortaçağ sonlarına doğru İngiliz kadınının--du­rumunu veciz bir şekilde anlatmaktadır: "Kadının öğretimine gösterilen ilgi, erkeğin öğretimine gösterilen ilgiden daha azdır ... Bütün açıklığıyla ortada­dır ki, kadının herhangi üstün bir kültür seviyesine ulaşması arzu edilme­miştir ... Birçok babalar, kıziarına kalitesi oldukça düşük bir ilköğretim ver­mekle yetinmişler, onların iyi bir ev kadını olmalarını sağlamak için, daha ziyade ev idaresinde pratik tecrübe sahibi olmalarına çalışmışlardır."9

5

6

8

9

Bkz., R. Rahmeti Arat, Eski Tiirk Hukuk Vesikalan, I, Ankara 1964, 22-38; H. Ali Koçer, Eğitim Tarilıi, I, Ankara 1980, 5-15; Atalay Yörükoğlu, Aile rıe Çocuk, Ankara 1984, 53; Abdulkadir Donuk, Çeşitli Topluluklarda rıe Türklerde Aile, İ.Ü.E.F. Tarih Dergisi, 1980-1981, say~ 33, s. 147-168; Kanad, a.g.e., I, 80-81; Kandus, a.g.e., 7-12; Bolelli, a.g.c., 15.

Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, çev. R. Rahmeti ~rat, Ankara 1988,326.

Kanad, a.g.e., ı, 3.

Topaloğlu, a.g.e., 18.

A. Çelebi, İslam'da Eğitim-Öğretim Tarihi, çev. A. Yardım, istanbul 1976,338.

82 İSLAM'DA AİLEve ÇOCUK TERBİYESİ SEMPOZYUMU (II)

d- Hıristiyanlıkta Kadınlarm Eğitimi: Kadını. aşağılama geleneği hemen bütün Hıristiyan toplumlarda vardır. Hıristiyanlar kadını şeytan ve kötülük vesilesi saymışlar ve onu, en önemli hakkı olan öğrenim hakkından mahrum etmişlerdir. Bunun kaynağı herhalde ellerindeki muharr~f din kitabı olmalı­dır. Zira, Kitab-ı Mukaddes'e göre kadın, susmayı ve sessizliği öğreri.meli, erkeğe hakim olmasına izin verilmemelidir. "Çünkü erkek kadın için değil, fakat h d ın erkek için yaratıldı." lO

e- Yahudilerde Kadınların Eğitimi: Yahudilerde erkek olsun kız olsun ço­

cukların eğitiminden anne sorumlu idi. Anne, onlara Allah'ın emirlerini,

gelenek ve göreneklerini öğretmeye çalışırdı. Ancak kızlara okuma-yazma öğretilmezdi. Sadece dokumacılık, yemek pişirme ve diğer ev işleri yanında

mfısik1 öğret_ilirdi. Buna rağmen Yahudilikte kadın değersizdir.11 Her sabah. okudukları duada yer alan "Ezeli ilahımız, kainatın kralı, beni kadın yarat­ınadığın için sana hamd olsun"12 sözleri, onların kadınlara bakış açılarını göstermesi açısından ne kadar manidardır.

J- Cahiliye Devrinde Araplarda Kadm Eğitimi: Diğer toplumlarda. olduğu gibi, İslam' dan önce Araplar' da da kadın yaşama ve miras başta olmak üzere birçok haktan mahrumdu. Kadın toplumun bir uzvu değil, erkeğin şehvetini ve ihtiraslarını tatmin aracı idi. İnanmak izzet-i nefs gibi manev! değerler­bakımından da kadın, erkekten çok aşağı kabul edilirdi.

Arap Yarımadası'nd~ kadınların durumu çok kötüydü. Bu konuda Hz. Ömer şöyle der: "Cahiliyye devrinde kadına hiç değer vermezdik, İslam

gelip Allah'ın onlardan söz ettiğini görünce onların üzerimizde birtakım hakları olduğunu anladık." 13

Çölde yaşamaları Arap kabilelerinin erkek çocuklara daha çok rağbet

göstermelerine sebep olmuştu. O günün şartlarında sayıca çok, eli silah tutan savaşabilen adamı olan kabile galip gelir, ganimetieri toplar, daha fazla söz

sahibi olurdu. Kız çocukları ise yukarıda zikredilen savunmaya yönelik va­

sıflardan mahrumdu. Aileler,.erkek çocuğu oJunca şenlik yapar, iftihar eder­Ierdi. Kız olduğu zaman da sıkılır, utanır, aile için bir felaket sayılırdı.

10

ll

12

13

/

Kitab-ı Mukaddes, Eski ve Ye11i Alı il, İstanbul 1976, 177; Bol elli, a.g.e., 16.

Kansu, a.g.e., 17; Kanad, a.g.e., I, 100-101; Bolelli, a.g.e., 16.

M. Tayyib Okiç, İsliimiyel'te Kadı11 Öğretimi, Ankara 1978, 7.

Buhar!, Libas, 31; Müslirn, Talak, 31.

İSLAM'A GÖRE KADININ EGİTİM-ÖGRETİMİ 83

Bir ailede kız çocuğunun dünyaya gelişi, Allah'ın o aileye gazabının bir ifadesi sayılırdı.

Kız çocuklan maddi yönden ailede yük, manevi yönden de bir utanma vesilesiydi: Bu telakki, yeni doğan kız çocuklarını diri diri gömmek gibi bir caniljğe yol açmıştı. Hatta bu adet bazı kabilelerıe:ırasında bir cinayet değil, iyi ve övünülecek bir gelenek olarak kabul edilmişti.14

Yüce Allah, Arapların bu tutumlarını Kur'an'da şöyle haber veriyor: "Onlardmı biri kız çocuğu ile müjdelendiği zaman içi. öfkeyle dolar, yüzü simsiyah

kesilir. Kendisine verilen müjdenin kötülüğünden utmiarak halktan gizlenmeye çalı­

şır ve şöyle düşüııür: Onıı aşağılık dııygıısu içinde yanmda mı tutsun, yoksa toprağa

mı gömsün? Dikkat edin. Verdikleri hüküm ne kadar kötüdür." 15

Yeni doğan kız çocuklarını diri diri toprağa gömme adeti, diğer kabile­Ierde de olmakla birlikte özellikle Kureyş kabilesinde çok yaygındı. Aile reisi olan baba, kendinden bir parça olan kız çocuğunu bu şekilde öldürmekte veya köle gibi satmakta bir sakınca görmezdi. Öte yandan cahiliye devrinde Araplar arasında okuma-yazma bilen erkeklerin sayısı az olduğu gibi, eği­tim-öğretim gören kadınların sayısı çok daha sınırlıydı. Bu devirde eğitim­öğretim kurumları da sınırlıydı. Bazı kaynaklar, bu devirde birkaç yerde Küttab'ın (mahalle mektebi) varlığından ve burada çocuklara yazı, şiir ve tarih öğretildiğinden bahsetmektedir. Bu dönemde el-Hansa (ö.h. 23-645) ve kızkardeşi Selma gibi birkaç kadın şiirle meşgul olmuştur. Bu arada Hz. Ö­mer'in kızı Hafsa (ö.45-665) nın, o devirde eş-Şifa el-Adeviyye'den okuma­

yazma öğrendiği kaydedilmektedir ..

Araplar arasında okuma-yazma bilenlerin az olması sebepiyle Hz. Pey­gamber Arapların okuma-yazma bilmeyen (ümm!) bir toplum olduklarını belirtmiştir. 16 Okuma-yazma ve diğer ilimler Araplar arasında İslamiyetten sonra hızla gelişmiştir.

14

15

16

İA., "Cahiliye", III, 12; Halil Cin, İslfinı 11e Osnımıli Hukııkımda Eı,leıınıe, Ankara 1974, 31;

Neşet Çağatay, İsUim'dan Önce Arap Tarilıi ·ue Ca!ıiliye Çağı, Ankara 1963, s. 125.

en-Nahl (16), 58-59.

Buhiiri, Savm, 13; Müslim, Si)iam, 15; Ebü Davud, Savm, 4; Nesai, Siyam, 17.

84 İSLAM'DA AİLE ve ÇOCUK TERBİYESİ SEMPOZYUMU (Il)

Verilen bilgi ve örneklerden de anlaşılmaktadır ki, eski çağlarda birçok toplumda kadınların egitim-öğretimine gereken önem verilmemiştirY

2- Hz. PEYGAMBER DÖNEMiNDE KADlNLARlN EGİTİMİ

İsHim dini, her sahada insanlar için faydalı prensipler koymuş, özellikle cehaletlemücadele edecek büyük bir yenilik getirmiş, m.üslümanların eğitim

ve öğretimine önem vermiştir.

Kur'an'da okuma-yazmayı öğrenme emredilmiş, bazı ayetlerde kaleme ve yazı malzemesine yemin edilmiştir.18 Hz. Muhammed de erkek-kadın ayırımı yapmaksızın ilim öğrenmeyi teşvik etmiş ve "İlim öğrenmek, her müslümana farzdır"19 buyurmuştur.

Kur' an' da kadından, cemiyet içinde kadınların hukuk! ve sosyal değe­rinden söz eden ve 176 ayetten oluşan "Nisa" suresinin varlığı bile, İslam'ın kadın meselesine ne denli önem verdiğini göstermeye yeter. Bu sfıre, o dev­rin Araplarını şaşırtan şu ayetle başlar: "Ey insanlar! Sizi bir tek nefisten yara­tan ve ondan da eşini yaratan ve ikisinden birçok erkek ve kadınlar üretip yayan Rabbinizden sakının ... "20

Bu mesaj, dönemin puta tapan Araplarının, bütün örf, adet ve dünya görüşlerini alt-üst eden bir yenilikti. Yine bu cümleler, kadınla erkeğin aynı maddeden yaratıldığını, onların eşit olduklarını, davranışlarından dolayı

Allah' a karşı aynı derecede sorumlu olduklarını aniatmakla onların anlayış­larını temelden değiştiriyordu.

Hz. Peygamber de "Cennet anaların ayakları altındadır"21 buyurarak ka­. dınların manevi değerini yükseltti. Böylece, İslam onlara, (evlilikte rıza, mi­ras, boşanma gibi) o gün için hayali bile düşünülemeyecek haklar verdi.

İslam' a ··göre, emir ve yasaklar karşısında (istisnalar dışında) kadın­erkek ayırımı yoktur. Çünkü kadın da erkek gibi Allah'ın kuludur. Bu sebep­le Kur'an-ı Kerim'de birçok ayette kadınlarmda erkekler gibi yaptıkları işle­rin karşılığını göreceği ifade edilir. Nitekim:

17

ıs

19

20

21

Bkz., Bolelli, a.g.e., 12-19.

el-Kalem (68), 1.

İbn Mike, Mukaddime, 17.

en-Nisa (4), 1.

Aclfıni, Kcdü'l-Hn{ii, Beyrut 1981,!, 401.

İSLAM' A GÖRE KADININ EGİTİM-ÖGRETİMİ 85

"İçinizden erkek-kadm kim hayırlı bir iş yapaı·sa onun anıelini elbette boşa çı­karmayacağım."21

"Erkek veya kadmdan kim mümin olarak salih bir amel işlerse, işte onlar cen­nete girerler ... "23

''.Ey iman edenler! Yakıtı insanlar ve taşlarolazı cehennem ateşinden kendinizi ve ailenizi koruyım."14

Bu ayet, İslam alimleri tarafından genel anlamda "Aile fertlerini eğit­mek ve gerekli bilgileri öğretmek" şeklinde yorumlanmıştır. Hz. Ali (r.a.) bu· ayeti "Çolu1< çocuğunuzu terbiye edin, onlara ilim öğretin" şeklinde tefsir etmiştir.25

Bu ayett_en ayrıca çocukların eğitim-öğretiminden ailenin sorumlu ol­duğu anlaşılmaktadır.

Kadınlann Eğitimiyle İlgili Hadisler

Tarih boyunca her türlü sosyal, siyiis'i ve kültürel haklardan mahrum edilen, hatta bazı toplumlarda şeytam bir varlık olarak kabul edilen kadının eğitim-öğretimine gereken şekilde önem verilmezken, İslam dini, cemiyetin yaklaşık yarısını teşkil eden, çocuğu dünyaya getiren ve terbiye eden analara gereken değeri vermiş, her aianpa olduğu gibi, eğitim öğretimine de önem vermiştir.

Hz. Peygamber, "İlim öğrenmek, her müslümana farzdır" buyurmuştur. Bi­liyoruz ki eğitim- öğretim gören kadınlar, ibadetlerini istenen şekilde yapa­bilecekleri gibi, çocuklarını da bilgisiz ve eğitimsiz kadınlara göre daha iyi yetiştirebilirle·r. Kadın, çocuklar için mükemmel terbiyecidir. Çocuğun özel­likle okul öncesi dönemde gelişmesinde, dengeli beslenmesinde, şahsiyetinin gelişmesinde, ana dilin öğretiminde önemli bir faktördür. Bu itibarla kadının tahsil görmesi, pratik terbiye ilmine yakıf olması gerekir. Çocuğa küçük yaş­ta kazandırılan güzel alışkanlıkların önemi herkesçe bilinir. "Beşikte giren, mezarda çıkar" sözü bunu ne güzel anlatmaktadır.

22

23

24

25

Al-i İrnran (3), 195.

en-Nisa, (4/, 124.

Tahrirn (66), 6.

İbn Kesir, Tefsiru Kur'iill'il-Azim, Beyrut, 1964, IV, 391.

86 İSLAM'DA AİLE ve ÇOCUK TERBİYESİ SEMPOZYUMU (II)

Tahsil ve terbiye görmüş kadın, eşine daha sevimli olur, ona işlerinde yardım eder, ona karşı görevlerini anlayışla yerine getirir. Her yönden eşine destek olur, dolayısıyla ailesinin ve toplumun ilerlemesine yardımcı olur. Bazı kaynaklarda "Kadınları köşklerde otıırtmayınız, onlara yazı yazmayı da öğretmeyiniz. Yün eğirmeyi ve Nur Suresi'ni öğretiniz" şeklinde gelen riva­yet, senedindeki illetten dolayı hadis otoritelerince zayıf görülerek redde­dilmiştir.26 Nitekim Resul-i Ekrem kadınların okuma-yazma öğrenmelerini teşvik ve emretmiştir. Bunun sonucu olarak Hz. Peygamber, Hz. Hafsa ile evlenciikten sonra ŞW1 Binti Abdullah el-Adeviyye' den ona yazı öğrettiği gibi (kannca duası gibi) daha başka şeyleri de öğretmesini emretmiştir.27

Hz. Peygamber, alemiere rahmet ve bütün insanlara peygamber olarak gönderildiğinden, tebliğde kadınlan ihmal edemezdi. Nasıl ihmal edebilirdi, kendisine ilk inanan ve hayatta en çok sevdiği insanlardan biri muhterem eşi Hz. Hatice, bir kadındı. İlk şehid Hz. Sümeyye bir kadındı. Kureyşli hanım­lar, içinde ailesinden ayrılarak tek başına hareket eden Ümmü Gülsüm, müslümanlara 'eziyet eden bir Kureyşli'nin kızıdır. İşte bu kuvvet, Kur'an'ın hidayeti ve cahiliye çağının aşağılanmış kadınma şahsiyeti dile getiren Pey­gamber'in risaletiyd!.

Hz. Peygamber Mekke'de ilk müslümanlara İslam'ı ve Kur'an'ı öğretti­ği gibi, Medine'ye hicreti müteakip yaptırdığı Mescid-i Nebevi'de kadınların girip çıkmaları için bir kapı yaptırmıştı. Çünkü o zaman, mescidlerin en ö­nemli işlevi, ibadetle birlikte eğitim-öğretimdi. Müslümanlar bu kurumlarda Kur'an ayetlerini ve açıklamalarını dinleme ve bizzat Hz. Peygamber' den öğrenme imkani buluyordu. İşte bu kurumlarda yapılan eğitim-öğretim faa­liyetine kadınlar da kahlıyordu.

Hz. Peygamber mescidde kadın ve erkeklere birlikte hitab etmiştir. On­lar mescide gelerek, arka tarafta kendilerine ayrılan hususi mahalde namaz kılıyorlardı. Efendimiz, mescide gitmek için izin istediklerinde gece bile olsa kadınlara man! olunmamasını tavsiye etmişti.28 Hatta hanımların bayram narnazına geldikleri rivayeti mevcuttur.29

26

27 . 28

29

Bkz., Hakim Ebu Abdullah en-Neysaburl, e/-Miistedrek aln's-Sa!ıiluiyıı, Beyrut 1908, II, 396; Ahmed Ziyaeddin Gümüşhanevl, Riimuz el-Eiıiidis, İstanbul1982, II, 480; Bekir Topaloğlu, a.g.e., 219; N. Bolelli, a.g.e., 25.

Ebu Davud, Tıb, 18; Ahmed b. Hanbel, VI, 286 .

Müslim, SaliH, 138.

Buhar!, İlim, 32; Ebu Davud, Salfıt, 246; Nesa!, İdeyn, 19; İbn Mace, İkamet, 165; Da~iml, Salat, 223.

İSLAM' A GÖRE KADININ EGİTİM-ÖGRETİMİ 87

Müslüman kadınlar (tıpkı erkekler gibi) yeni dinin prensiplerini og­remnek ve Hz. Peygamber'in hadislerini rivayet edebilmek için büyük gayret göstermişlerdir.

Ebu Sa!d el-Hudrl' den gelen rivayete göre, Medineli kadınlar toplanıp Resfı.luUah' a gelerek "Erkeklerden bize sıra gelmez oldu. Onlar her zammı yanını­

za gelip sizden ilim ve dini konular öğrenirler, bilmedikZerine vilkıf olurlar. Biz ise

onlardan fırsat bulup Jıuzurunuza gelemiyoruz. Bize birgün tahsis ediniz, gelip sizi

dinleyelim ve bilnıediklerimizi öğrenelim" dediler. Bu ısrarlı istek üzerine Hz. Peygamber onlara ayırdığı bir günde vaaz eder, tavsiyelerde bulunurdu.30

Bu toplantılar ne kadar devam etti bilmiyoruz. Ancak Hz. Peygamber'in kadınlara bilgi vermek ve irşadda bulunmak üzere zaman zaman onlarla bir araya geldiği söylenebilir.

Öte yandan bazen kadınların namazdan sonra Hz. Peygamber'in yanına gelip, ona bir şeyler söylediği rivayet edilir.31

Hz. Peygamber'in kadınlara verdiği dersler, toplu haldeki kadınlar için olurdu. Yoksa fert olarak kadınlar Hz. Peygamber'e her zaman soru sorup bilgi alabilirdi. Bu arada müslüman hanımların, Resfılullah'ın evine giderek her konuda soru sordukları ve bu yolla da bilgi sahibi oldukları biliniyor.32

İşte Med ine' de müslüman hanımlar her türlü müşkillerini Hz. Peygam­ber' e sorarak öğrenirler, bu konuda her fırsah değelendirirlerdi. Kadınların hususi hallerine ait bir meseleyi gelip Hz. Peygamber' e soran Ümmü Sele­me'yi örnek olarak gösteren Hz. Aişe Ensar kadın,larını överek şöyle der: "Ensar kadmları ne iyi kadınlardır. Haya duygusu, dinlerini öğrenmelerine mani

olmamıştır. " 33

M edin e' de müslüman kadınlar, bazen aralarında seçtikleri bir temsileiyi Allah elçisine gönderip soru sorarlardı. Bir defasında bu görevle Hz. Pey­gamber' e gelen Esma binti Yezid: "Ey Allalı'ın elçisi! Babam ve aııam sanafeda

olsun, ben müslüman kadınlarm temsilcisiyinı. Hepsi benimle aynı fikirdedirler.

Şüphesiz Allalı seni erkek ve kadınlarm hepsine peygamber olarak göndenniştir. Biz

30 31

32

33

Buhfır'i, İlim, 36; Müslim, Birr ve Sıla 152; İbn Hanbel, ill, 34.

Ebfı Nuaym, Hilye, Beyrut 1967, ll, 69.

Buhiir'i, Fedail, 6.

Buhar!, İlim, 50; Müslim, Hayız, 61; Ebfı Davud, Tahare, 120; İbn Mace, Tahare, 124; Ahmed b. Hanbel, VI, 148.

88 İSLAM'DA AİLE ve ÇOCUK TERBİYESİ SEMPOZYUMU (Il)

de sana inandık ve emirlerine uyduk. Fakat biz kadııılar bazı şeylerden alikonmuşuz. Evierimize kapanıp perde arkasıııda yaşıyoruz. Çocuklan kanıımızda taşıyomz. Siz erkekler haccetmekle, cuma ve bayram namazıııa katılmakla, hastalan ziyaret etmek~ le, cenaze merasimine ve cihada katılmakla bizden üstün tutulmuşsunuz. Sizden biriniz hacc, ımı re veya cihad için sefere çıktığıııızda biz mallarınızı koruyor, elbise­leriniz için ip eğiriyor ve çocuklarınızı terbiye edip yetiştiriyoruz. Bu durumdasevap ve mükiifatta erkeklere ortak olur muyuz?

Bunun üzerine Hz. Peygamber ashabına dönerek şöyle buyurdu: "Dini hakkıııda bıı kadından daha güzel sam soran, daha güzel konuşan bir kadın duydu­nuz mıı?" Onlar: "Hayır Ey Allalı'ın Resulii, bu kadının bu hususları anlayabilece­ğini sammyordıık" dediler. Hz. Peygamber Esma'ya yöneldi ve şöyle buyur­du: "Ey Esma! Şunu iyi bil ve seni temsilci olarak gönderen kadınlara da eşierine itaat etmelerini, onlara iyi davranmalarını bildir. Bu hizmetleri yapan kadınlar,

erkeklerle aynı sevabı kazanırlar." Bunun üzerine Esma adeta sevinçten uçarak ve tekbir getirerek geri döndü.34

Özetlemek gerekirse Hz. Peygamber devrinde kadınların namaz kılmak ve vaaz dinlemek için mescidlere gittikleri, arka tarafta ayrı bir yerde otur­dukları, hutbe dinledikleri, özellikle Peygamberimizden, yakınlarından ve birbirlerinden sorup öğrenerek, dinleyerek bilgi edindikleri, henüz buluğa ermemiş küçük kız çocuklarının da istedikleri kimselerden okuma-yazma öğrenebileceklerP5 ve onların eğitim-öğretimine özen göstermenin gerekli olduğu söylenebilir.

Hz. Peygamber döneminde kadınlar da ilim öğrenmeye gayret göster­mişlerdir. Hz. Aişe ve Hz. Fatıma ile birlikte Ebu Bekir'in (r.a.) kızı Esma, Ümmü Eymen, Ümmü'd-Derda hadis rivayet etmiş, fetva makamına yük­selmiş sahabe hanımlarından sadece birkaçıdır.

3- İSLAM'DA KIZ ÇOCUKLARıN EGİTİMİ

İslam, aile reisine birçok önemli görev ve sorumluluk yüklemiştir. Bun­ların başında aile fertlerinin eğitim-öğretimi gelir. Hz. Peygamber çocuğun babası üzerindeki haklarını sayarken " ... çocuğa ya·zı öğretiDesini ve onu iyi terbiy.e etmesini" de bu haklardan saymıştır.36 "Hiçbir baba, çocuğa iyi terbiye-

34

35

36

İbn Abdi'l-Berr, ei-İsti'ıib, Kahire 1960, rv, 1787-1788; İbnü'I-Esir, Üsdii'l-Gabe fi Ma'ri{eti's­Salıabe, Kahire 1973, VII, 19-20.

Azinıabadi, İııci Gerdaıılıkları, 93.

Münav!, Feyzul-Kadir, Beyrut 1938; ID, 393-395.

İSLAM' A GÖRE KADININ EGİTİM-ÖGRETİMİ 89

den daha değerli bir bağışta bulunamaz. "37 Dikkat edilirse bu hadisler, kız ve erkek çocukları kapsamaktadır. Bununla birlikte kız çocuklarının terbiyesi ile

·ilgili hadisler de vardır: ,;Kimin üç kızı veı1a üç kızkardeşi ya da iki kızı veya iki kız kardeşi bulunur da onları terbiye ederse, iyilikte bulunur ve evlendirirse, o kimse cennetliktir".38

~Bu hadisiere muhatap olan müslümanlar Asr-ı Saadet ve sonrasında kız-erkek ayırımı yapmadan çocukların eğitimlerine büyük önem vermişler, eğitim-öğretim görmelerine imkan tanımışlardır. Bazı aileler, kız çocuklarım hadis meclislerine göndermiş, bazıları da kendileri öğretme yolunu benim­semiştir.

İslam, sadece kadın ve kızlara değil, pek değer verilmeyen cariyelere de eğitim öğretim imkanı tanınmasını istemiştir. Konuyla ilgili bir hadis şöyle:. dir: "Bir kimse cariyesini güzel terbiye eder, ona lüzumlu bilgileri öğretir ve onu yetiştitip sonra da azad ederek oııımla evlenirse iki kat sevap kazanır. "39 İslam' a göre, cariyeler de eğitim-öğretim hakkına sahiptir.

Öte yandan Hz. Peygamber döneminde kızların eğitiminde annelerin büyük rolü olduğu, bu arada başta Hz. Aişe olmak üzere Hz. Peygamber'in hanımlarının, kızların ve hanımların eğitim ve öğretimi ile yakından ilgilen­dikleri, evlerine gelenlere bildiklerini öğrettikleri anlaşılmaktadır. Bu kız öğrenciler de öğrendikleri bilgileri başkalarına anlatarak ilme büyük ölçüde hizmet etmişlerdir.4o

·Meslekler, eğitim ve öğretim gerektirir. İslam hukuk literatüründe bu konuları kapsayan iki önemli kaide vardır:

a. Kişinin yapmakta olduğu şeyle ilgili hükümleri öğrenmesi, onun içiri farz-ı ayndır.

b. Vacip olan bir şeyi öğrenmek de vaciptir.

İslam'a göre kadınlar da mükelleftir. Dolayısıyla ibadetler, kadınlar için de söz konusudur ve onlarla ilgili pek çok esas vardır. Ayrıca evlenme, bo­şanma, alış-veriş, vekalet, vesayet vb. konularda erkek-kadın ortakhr. İbadet

37 Tirmizi, Birr, 33; Ahmed b. Hanbel, Il, 412. 38 Nesa!, B uyu, 77; Ebu Davud, Edeb, 121;Tirmizl, Birr, 13; Ahmed b. Hanbel,IV, 88. 39 Buhad, ilim, 31; Enbiya, 48; Nikah, 12; Müslim, iman, 241; ibn. Mace, Nikah 42; Nesa!,

Nikah, 65; Ebu Davud, Imare, 12; Tirmizi, Nikah, 25. · 40 Bkz., İbn Sa' d, Tabakat, 467-469.

90 İSLAM'DA AİLE ve ÇOCUK TERBİYESİ SEMPOZYUMU (Il)

ve muamelelerde kadın için mecburi olanların yapılabilmesine esas olan bilgiler yanında, sıhhati için gerekli bilgiler de yapılmak istendiğinde öğ­renmek farz olur.

Kadınların kendilerine farz olan ilimleri, evlerinde öğrenme imkanı ol­maması durumunda bir başka kanaldan öğrenmeleri hakları olarak kabul edilmiştir.41

İsUim'ın genel olarak ilme, öğrenme ve öğretmeye verdiği önem, bu ko­nudaki teşvik ve emirler çoktur. Konuya ilişkin emir ve tavsiyelerin tama­

mında kadın-erkek ayırımı yapılmadan bütün inananlara, hatta bütün insan­lara hitap edilir. Belki de kadın ve eğitim-öğretimi konusunda İslam öncesi

olumsuz kanaatleri ortadan kaldırmak için kızların eğitiminden özellikle söz edilmiştir.42 "Müıniıı erkekler ve ınümiıı kadınlar birbirlerinin dostlarıdır. İyiliği

emreder, kötülükten alıkorlar, namazı kılar, zekiltı verir, Allalı'a ve Rasıiliine itaat

ederler ... "43 Buna göre, mü' min kadın ve erkekler gibi kadınlara da toplun değerlerinin kontrol ve koruma görevi verildiği anlaşılmaktadır.

İslam toplumu örnek ve model bir toplum olacaktır. Müslüman da öyle. Peki bu nasıl olacak? En başta iyiliği emredip, kötülüğe engel olmaya çalış­makta, iyilik ve kötülüğün ne olduğunu bilmekle, namazı ve zekatı öğren­mekte, hatta iman ve güzel amel bile ilim ve kültürle kilimdir. Şu halde her

müslüman belli bir ölçüde ilim sahibi ve kültürlü olmak durumundadır.

Eğitim-öğretim ve irşadda kadınlar da erkekler gibi aynı görevle mü­kelleftir. İşte bu mükellefiyet öğrenimi gerektirir. O halde kadının da öğre­nim görmesi vaciptir. Yukarıda da belirttiğimiz gibi, bir vacibin yapılabilme­si için gerekli olan şey de vaciptir.44

Bugün olduğu gibi dün de kadınlar meslek sahibi olmuşlardı.45 Biliyo­

ruz ki mesleklerin herbiri bir eğitim-öğretimi gerektirir. Ayrıca ilmihal bilgi­lerin_i ciddi olarak öğrenme mecburiyeti bile kız ve erkek çocuklara okuma­yazma öğretmeyi zorunlu kılar.

41

42

43

44

45

Faruk Beşer, Kad111111 Çalışması, Sosyal Giiveııliği ve İs!iinı, İstanbul1991, 80.

Buhar!, İlim, 31.

et-Tevbe (9), 71.

Zerııfıc'i, Ta'/inıii'l-Miiteallinı, İstanbul 1323, 3; Beşer, a.g.e., 14.

İbrahim Canc;n, Hz. Peyganıberiıı Siimıefiııde Terbiye, Ankara 1980.

İSLAM' A GÖRE KADININ EGİTİM-ÖGRETİMİ 91

Kızlara yazı öğretilmemesi hususunda ileri sürülen bu fikir asırlarca İs­Him alemini meşgul etmiştir. Bazı örnekler verelim:

Ünlü İslam bilgini el-Cahız (ö.255/869) şu ri vayeti nakl eder: "Kızlanmza yazı yazmayı öğretnıeyiniz, şiiri de öğretmeyiniz, onlara Kur'aıı'ı ve özellikle de Nur

Suresi'.tıi öğretiniz."46

Kabis'i (ö.403/1014), "Kadınlara Kur'aıı ve ilim öğretmeye geliııce bu güzeldir

ve oıılann yararmadır. Fakat kadına teressiil, şiir ve beıızeri şeylerin öğretilmesi

onu/ı için tehlikelidir. Ancak kadına faydası umulan ve fihıesinden emin olunan

şeyler öğretilmelidir. Yazı öğretilmemesi en emin yoldur."47

Keykavus (ll. yy.) da şöyle der: "Kız çocuklarına lazım olan bütün bilgileri

ve ev işlerini öğretmeli, ama onlara yazı öğretilmemelidir. Çüııkü arzu ve duygula­

rını yazı ile başkalarına anlatabilir."48

Nasıruddin et-Tilsi (ö.672/1273), "Kızlara ev işleri, vakar, iffet, haya ve ka­

dınlara malısus Jıallerle ilgili bilgiler verilmeli ve onları okuyup yazınalctan. meıı

ehnelidir''49 der.

Kınalızade Ali Efendi (ö.979/1572) ise "Kız çocuklarına haya, iffet, erkek­

lerden sakınnıa, utanma ve ev işleriyle ilgili fazla bilgi verilmelidir" der ve şöyle

devanı eder: "Hoca Nasır okumaktan ve yaznıaktaıı nıeıı ideler" der. Diğer fiZimler

ise yazmaktaıı men ideler velakiıı okunıaktaıı meıı alımmaya (derler). Belki kadr-i vacibat-ı din ve süneııi ve alıkaır.ı-ı şer'i nıübiıı, Jıususeıı nisaya muhtass olan alıkam­

ı hayz ve nifas gibi ta'lim oluıınıak lazımdır".50

Şaban ŞiHil (ö.ll17/1705) de "Kız çocukların terbiyesi hususunda haya, iffet, erkeklerden çekinme ve konmma ve aile yuvasını koruma duygusu verilmelidir.

İmkaıınisbetinde kız çocuklarıımı da okutulmasma gayret edilmelidir" der.51

46

47

48

49

50

el-G\hız, el-Beyiin ve 't-Tebyin; tahk. Fevzi Atv!, Beyrut 1968,304.

Ka,bisi, İsliim'da Öğretmen ve Öğrenci Meselelerine Dair Geniş Risa/e, çev. S. Ateş, H. R. Öymen, Ankara 1966, 32. .

Bkz., Keykavus, Kiibusniime, çev. Mercimek Ahmed, Tercüman 1001 Temel Eser, No: 36, 253.

et-TGsi, Alıiiik-ı Nasıri, 1883, 322; Yusuf Ziya, "Nasır Tüsi'nin Terbiye Hakkmdaki Fikri",

Mihrap, İstanbul 1340, sayı: 1, 132-140.

Kınalızade Ali Efendi, Alıiiik-ı Aliii, (Ilm-i Tedbiri'l-Menzil), Bulak 1248, 38-39; Yahya Akyüz, Tiirk Eğitim Tari/ı i, istanbul 1993, 106-107; Hüseyin Öztürk, Kmalıziide Ali Çelebi'de

Aile, Ankara 1991, 114; Canan, a.g.e., 350.

Şaban Şifa!, Terlıirii'l-Mevlüd, ty., Süleymaniye Ktp. Hacı.Beşir Ağa, No: 501, v. 339a.

92 İSLAM'DA AİLE ve ÇOCUK TERBİYESİ SEMPOZYUMU (II)

Görüldüğü gibi kızlara yazı öğretilmesinin lüzumsuz olduğu yönünde görüş beyan eden bazı eğitimeHer vardır. Ancak nasslara dayanmayan bu anlayış, o günkü örf ve eğitim anlayışının bir tezahürü olarak kabul edilme­lidir. Öte yandan bazı İslam bilginleri her çeşit bilginin öğretilmesinde en verimli vasıta olan yazının kızlara öğretilmemesini ileri sürerek ifrata düş­müşlerdir denilebilir.sı

Hz. Peygamber, hem erkek hem de kadınlara gönderilmiştir. Allah ve Elçisi'nin hitabı, kadın-erkek herkese yöneliktir. İbn Hazm'ın (ö.456/1064) deyişiyle bu hitabları -açık bir delil olmadıkça- erkeklere tahsis ederek ka­dınları dışarıda bırakmak caiz değildir.53

Hz. Peygamber devrinde kadınlar, Kur'an'ın emirlerine kendilerini muhatap saydıklarından erkeklerle birlikte hicret etmiş, İslam'a davete, har­be, camiye ve Kabe'ye koşmuş, ilim öğrenmiş, fetva vermiştir. Yani kadın, hayatın dışında değil, içinde yer almıştır.

Buradan hareketle tarih boyunca tefsir, hadis, fıkıh, ilm-i kıraat, nahiv, mantık, astronomi, kimya, hüsn-ü hat, şiir ve hitabette öncü, ilim ve sanatta şöhrete ulaşmış çoksayıda kadının yetiştiği bilinmektedir.54

Mehmed Zihni Efendi, Meşiihinı'ıı-Nisii adlı meşhur ı=serinde, alfabetik sıraya göre herbiri İslam tarihinde kilometre taşı sayılabilecek 1165 kadın · alime hakkında bilgi vermektedir.55 Ayrıca en-NeveVı (ö.676/1277), Tehzzbü'l­Esnıii, Hat1bu'l-Bağdad1 (öA63/1071) de Tar.ilıu Bağdad"adlı eserinde özellikle din ilimleri ve hadis rivayetinde öncü kadınlar konusuna geniş yer vermiş­lerdir.

İslam'ın ilim tahsilikonusunda kadın-erkek ayırımı yapmadığı ve yazı­yı da bunun bir aracı kabul ederek teşvik ettiği bilinmektedir. Kadınlara yazı öğretimiyle ilgili olarak rivayet edilen Şifa'ya hitaben "Hafsa'ya yazı yazma­yı öğrettiğin gibi Nemle efsununu da öğret" şeklindeki hadis önümüzde dururken, ba~ı alimierin birtakım yorumlar,a yönelmelerini anlamak güçtür.

52

53

54

55

Canan, a.g.e., 359.

M. Said Hatipoğlu, "İsliim'm Kadma Bakışı", İslami Araştım1alar Dergisi, Ekim 1991, V, sayı: 4, 232.

Bkz., Okiç, a.g.e., 43-55; Ö. Rıza Kehhale, A'fiimu'H-Nisii, Dımaşk 1959,1-V; Topa-loğlu, a.g.e., 220; Bolelli, a.g.e.

M. Zihni Efendi, Meşiilıirii'11-Nisii, I-U, sadcle~tiren: B. Çetiner, İstanbul1982.

İSLAM' k GÖRE KADININ EGİTİM-ÖGRETİMİ 93

Yazıyı kötü niyet ve amaçlarla kullanma, erkekler için de söz konusu­dur. Dolayısıyla bu durumu sadece kadınlar için varsaymak izahı zor bir anlayıştır.

Biliyoruz ki, kadınsahabller arasında okuma-yazma bilen alim hanım­lar yanında, İslam tarihinde sayıları onbinleri bulan ve bazılarının güzide eserleri günümüze kadar ulaşan muhaddis, fakih, edib, şair ve sanatkar ka­dınlar yetişmiştir. İbn Sa' d (6.230/844), hadis rivayet eden 700 civarında, İbn Hacer (ö.852/1448) de 1543 muhaddis hamının ismini kaydeder.56 Öte yan­dan Kur'an-ı Kerim'i ezberleyen kadınların İslam alemindeki sayısı da çok­tur. Mesela XVII. asırda İstanbul' daki 9.000 hafızdan 3.000'inin kadın olduğu kaynaklarda zikredilir.s7

Hal böyle iken bazı kaynaklarda Hz. Peygamber'in, "Kadınlara yazı öğ­retmeyiniz" buyurduğu, Hz. Ömer'in "Onları yazıdan uzak tutun" dediği, Hz. Ali'nin bir kadına yazı öğreten birine rastladığında ona kızdığı58 şeklin­deki bazı rivayetler varsa ve bu gibi rivayetlerle İslam, sarıki kadınların o­kuma-yazma öğrenmesine karşı imiş gibi gösterilmek isteniyorsa da, bu gibi asılsız rivayetlerin kaynaklara nasıl girdiğini araştırma durumunda olma­makla birlikte yine de İslam alimleri bunları~ sahih rivayetler olmaları ha­linde dahi sebep-i vüruduna bakarak aradaki ihtilafı gidermeye çalışmışlar ve mesela kadınların da eğitim-öğretimini teşvik eden diğer sahih rivayetler­le arada mevcut bulunan çelişkiyi giderme sadedinde "Yasaklama genel bir kaide olmayıp kadınlar için fitne ve fesat söz konusu olduğunda geçerlidir"59 demişlerdir. Çünkü muteber hadis kaynaklarında sağlam isnadlarla rivayet ve kaydedildiğine göre Hz. Peygamber'in Asr-ı Saadet'inde mesela Hz. Aişe ve Ümmü Selerne okuma bilmekteydiler. Hz. Peygamber yine müminlerin annelerinden Hz. Hafsa'ya yazı öğr~tilmesini istemişti ve Ukbe kızı Ümmü Gülsüm yazıyı bilmekteydiler.

Bu arada cevaplandırılması gereken bir soru da ilk hicr'i asırlarda kız çocuklarının nerede eğitim yaptığıdır.

56

57

ss

59

Çelebi, a.g.e., 345.

Evli ya Çelebi, Sl!ljalıatııanıe, İstanbul 1896, I, 524.

Kettaııi, Hz. Peygamberili Yö11etinıi, çev. A. Özel, İstanbul1990, I, 134.

Şevkaı1i, Ncylii'L-Eııtfir, Kahire, 1391-1971, VIII, 240; Kettani, a.g.e., l, 132.

94 İSLAM'DA AİLE ve ÇOCUK TERBİYESİ SEMPOZYUMU (!I)

el-Ehvan1, "Kız çocukları, mekteplerde öğrenim yapmışlardır" der. Bu görüşü paylaşan başka araştırmacılar da vardır. Tarihçi A. Çelebi bu görüşe katılmamakta, yine el-Ehvan1 ile birlikte "car1 olan adete göre, kız çocuklan öğrenimlerini evlerinde yapmışlardır" görüşünü benimsemektedir.60

Bize göre ilk hicrl asırlarda kız çocuklarının daha çok evlerinde eğitim­öğretim gördükleri doğrudur. Ancak bu her zaman mümkündür. Fakat özel­

likle hicrl III. asırda kız çocuklarının Küttaba gittiği söylenebilir. Çünkü İbni

Sahnfın (ö.256/869), "Öğretmenin, kızları erkek çocuklarla birlikte okutması­nı hoş görmem" der .61

el-Belazur!, Sa'd'ın kızı Aişe'ye yazı yazmayı öğrettiğini kaydederP

İsa b. Miskin (ö.275/888), ikindi narnazına kadar öğrencilere ders verir, ikindiden .sonra da iki kızına, kız tonıniarına ve kardeşinin_ kıziarına Kur'an ve diğer ilimleri öğretirdi. Bazı alimler de kızlarını özel olarak eğitmişler­dir.63 Öte yandan Muhammed b. Ağleb'in sarayında gündüzleri erkek, gece­

leri de kız çocuklarının eğitim-öğretim gördüğü kaydedilmektedir.64 Buna göre özellikle ilk hicrl asırlarda kız çocuklarını, yakınları veya özel bir öğre­tici eğitirken, daha sonra mc:kteplere gönderilmişlerdir diyebiliriz.

4- EMEVILER DÖNEMİ (41-132/661-750) KADlN EGİTİMİ

Emevller döneminde genel anlamda bir Arapça ve din eğitimi göri.Üür. Din ve.lügat ilimlerinde erkeklerle birlikte takva ile ilmi birleştiren bir grup

kadının da yetiştiği görülür. Bunun sebepi yaşadıkları dönemin Asr-ı Saa­det'e yakın olması ve kadınlarınfıtratendine daha yatkın olmalarıdır dene­bilir. Bunların en meşhuru Rabiatü'I-Adeviyye' dir. Bu kadınlar arasında şiir,

rivayet ve mfısiklyi öğrenenler yanında Sekine binti el-Hüseyin b. Ali gibi

kadın öğreticiler de yetişmiştir.

Bazı deliller, Emevller döneminden beri kız çocuklarının erkeklerle eşit

tu tu lduğunu. göstermektedir. Gerektiğinde kızlar, ınekteplerde yabancı öğ­retmeni erden ders aldılar -Mesela İbn Şihab, Sa'd b. Malik'in Medine'ye I-

60

61

62

63

Çelebi, a.g.e., 339-340.

İbni Sahnfın, Adabıt'l-Mıtallimill, Kalüre 1955, (Ahvanl'nin el- Ta'Jim fi'l-İsliim 'ı içinde), 362.

cl-Belazfıri, Fiitıtllll'l-Bıtldiill, çev. M. Fayda, Ankara 1987, 692-693.

Çelebi, a.g.e., 242.

Abdullah Nasih Ulvan, İsliim'da Aile Eğitimi, çev. C. Yıldırım, Konya 1984, 1, 300.

--İSLAM' A GÖRE KADININ EGİTİM-ÖGRETİMİ 95

rak'tan çoc4klara yazı öğretecek bir öğretici getirdiğini nakleder-, Kur'an-ı Kerim ve okuma ile birlikte şiir, tarih ve mfisikl öğrendiler.65

5-ABBASİLER DÖNEMİ (132-656/750-1258) KADIN EGİTİMİ

Abbasller döneminde İslam kültürünün geniş bir alana yayıldığını bili­yomz. Şüphesiz bunda erkeklerle birlikte kadınların da rolü olmuştur. Nite­

kim edebiyat ve din'i ilimlerde özellikle de hadis rivayetinde öne çıkmış

pekçok kadın görmekteyiz.66

Buharl'nin kendilerinden hadis rivayet ettikleri arasında Kerime el­Harfiriyye veet-Tenuhiyye de vardı. Hatib el-Bağdad1, Buhari'nin Salızlı'ini

Ahmed b. el-Mervezl'nin kızı Kerime'den okumuştur. Subk!, Tabakiltü'ş­

Şfijtiyye adlı eserinde Hz. Peygamber'in adet ve hayat tarzını öğrenme bakı­mından kendisine kaynak teşkil eden pekçok kadından söz eder.

Öte yandan dil ve edebiyat sahasında uzmanlaşmış kadınların sayısı öncekilere göre daha çoktu. Mesela Fahrünnisa lakabıyla anılan eş-Şeyha Şuhde'nin (ö.574-1178) Bağdat Mescidi'nde büyük gruplara ders verdiği rivayet edilir. O, din! ilimler yanında edebiyat, şiir, belagat ve hat dalında

otorite idi. Ayrıca Nefise binili'I-Hasan b. Zeyd, zamanının önde gelen hadiscilerinden biridir. İmam Şafii, Mısır'a gidince derslerinde bulunmuş ve kendisinden hadis dinlemiştir. Meryem binti Ebu Yakub el-Ensar'i de edebi­yat alanında ün salmış, kadınlara edebiyat öğretmenliği yapmıştır.

'

Ebu Hayyam'ın hocası Müennese el-Eyyubiyye, Şamiyye bintü'l-Hafız ve Zeyneb binti Abdüllatif, nahiv ve tefsir alanında şöhret bulmuş kadınlar­dan birkaçıdır.67

6- OSMANLI DÖNEMİNDE KADlNLARlN EGİTİMİ

Osmanlı Devleti'nde kuruluş yıllarından itibaren padişahların ve diğer

devlet adamlarının eğitim-öğretime büyük önem verdikleri bilinmektedir. Nitekim Osmanlı Devleti'nin nüvesini teskil eden ilk dönemde İznik ve Bur-

' >

sa'da medreselerin yapılması, daha sonra Edirne ve özellikle de Fatih tara­fından yaptırılan Salm-ı Sernan ve Kanuni tarafından yaptırılan Süleymaniye

65

66

67

İbıi Sahnfın, a.g.e., 352-353; Abdü'l-Müteal Muhammed el-Cebri, el-lvler'e _fi't- Tasmıvuri'l­

İsliiml, Kahire.

Geniş bilgi için ~kz., Bolelli, a.g.e.

A. Çelebi, a.g.e., 346-349; Abdü'l-Müteal, a.g.e., 56-62; Abdullah Şahate, a.g.e., 88.

96 İSLAM'DA AİLE ve ÇOCUK TERBİYESİ SEMPOZYUMU (II)

ir1edreseleri, öğretimde zirveye ulaşıldığını gösterir. Ayrıca Anadolu'da Sel- · çuklular ve Beylikler tarafından yaptırılan medreseler de faaliyetlerine de­

vam ediyordu.

Medrese öğreniminin alt yapısını Sıbyan Mektebleri ve Daru'l­Huffazlar oluşturuyordu. Medreseler kendi aralarında kadernelere ayrılır­dı.6s

Osmanlı Devleti'nin ilk birkaç yüzyılda eğitim kurumlarının hemen hepsinde sadec.e erkek öğrencilerin tahsil gördüğ~ bilinmektedir.

Bu arada Harem Dairesi'nde cariyeler eğitilirken, Saray'da padişah kız­larının eğitildikleri, okuma-yazma öğrendikleri biliniyor. Keykavus tarafın­dan kaleme alınmış Kiibusııiinıe adlı eserde "Kız çocuklarına Kur'an okumak, namaz kılmak, oruç tutmak öğretilmeli; fakat yazı yazmak öğretilmerrieli" denilmekte ise de69 çok okunduğu anlaşılan bu eserin, pek etkisinde kalın­madığı söylenebilir.

Osmanlı döneminde kız çocuklarının devlet programı çerçevesinde eği­tilmesi düşüncesi Tanzimat Dönemi'nde doğmuş ve kızların eğitimi konusu 1869 yılından itibaren resm] bir görünüm kazanmıştır.7° 1 Eylül 1868'de çı­kan Maarif-i Umilmiyye Nizamnamesi'nin 9. maddesine göre, 6-11 yaşların­daki kız çocukları Sıbyan Mekteblerine devam mecburiyetindedir.

Sıbyan Mekteblerinde çocukların parasız okudukları, bedava yiyip­içtikleri, öğretmenlerinin maaşının mektep vakfınc~ verildiği bilinmektedir. Bununla birlikte 1869' dan sonra yaygınlaştırılan bu okulların bakım ve ona­rım işleri ile öğretmenierin maaşları çevre halkı tarafından karşılanacaktır. Dört yıl süresince çocuklara Kur'an, tecvid, ahlak, yazı, İbadet kuralları, ma­tematik ve Osmanlı tarihi okutulacaktır.

Bir yerde iki mektep varsa biri kı:z öğrencilere tahsis edilecek, aksi hal­de karma eğitim yapılacaktır (Madde: 15-17).

Bu nizamnameye göre, büyük ş_ehirlerde kız rüştiyeleri de açılacaktır. Dört yıl öğrenim verecek ve bakım, onarım ve diğer masrafları il maarifince

68

b9

70

Bu konuda geniş bilgi için bkz., İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlt Deı•lelinill İ/m iye Tcşki­liitı, Ankara 1965, s. 81; Ziya Kazıcı, İsliim Müesseseleri Tari/ı i, İstanbul 1991, s. 251.

Keykavus, a.g.e., 253.

Bkz., Osman Nuri Ergin, Tiirk Maar!f Tnri/ıi, İstanbul 1977, T-Il, 45R; Emel Doğramacı, Tiirkil!c'de Knd11111I Diinii PL' Bu~ii11ii, Türkiye İş Bankası Yayını, Ankara 1992, 19.

İSLAM' A GÖRE KADININ EGİTİM-ÖGRETİMİ 97

karşılanacak bu okullarda öğrenim süresi dört yıldır. Din, Osmanlıca, yazı, kompozisyon, Arapça ve Farsça, geometri, genel tarih, Osmanlı tarihi, coğ­rafya ve beden eğitimi okutulacaktır. Mf:ısik! ise seçmelidir. Gerek Sıbyan, gerekse kız rüştiyelerinde ders verecek öğretmenierin hanım olması öngö­rülmüştür (Madde: 27-32). Öte yandan 8 Şubat 1870'de adı geçen okullara öğretmen yetiştirmek için İstanbul' da Dfuu'l-Muallimat açılmıştır. Kız okul­larının sayısının sınırlı olduğu söylenebilir:

İlköğretimin herkese zorunlu olması 1876 Kanun-i Esas!' nin 114. mad­desinde yer almıştır.

Kız öğrenciler için ilk yüksek okul (üniversite) 12 Eylül 1914'de açılan İnas Daru'l-Fünf:ınu'dur. 3 yıllık öğrenim yapılan bu üniversite 1917'de ilk mezunlarını vermiştir. 1920'de kaldırıldı. Sınıflar İstanbul Daru'l-Fünf:ın'u ile birleştirildi. Kızlar yine ayrı sınıflarda ders göreceklerdi. Ancak bir süre son­ra kız öğrenciler, erkek öğrencilerin derslerine devam ederek kendi sınıfları­nı boykot ettiler. Böylece karma üniversite öğretimi kendiliğinden meydana geldi.71

1926' da Harf Okulları dışındaki bütün okullar kız öğrencilerin devamı­na imkan sağlamıştır.

1927'de bütün okullarda karma eğitim başlatılmıştır.

7- CUMHURİYET DÖNEMİ KADIN EGİTİMİ

Hemen belirtelim ki bu dönemde öğrenciler mecbur! olan ilkokuldan ünivei:siteye kadar (kız-erkek) her kadernede eğitim-öğretim yapma hakkına sahiptir. 1985 verilerine göre okur-yazar olmayan erkek sayısı 570A71 iken, kadın sayısı 2.068.818'dir. Bu, herbir erkeğe karşı dört kadının okur-yazar olmaması demektir. Aynı şekilde 716.798 erkeğe karşılık 244.933 fakülte ve yüksekokul mezunu kadının olması, üç erkeğe karşı bir kadının yükseköğre­nimden yararlandığını ifade eder.72

Şimdi din eğitimi ile ilgili son zamanlardaki gelişmelere temas etmek istiyoruz.

71

72

Ergin, a.g.e., I-II, 668-685; Serpil Çakır, Osmanlı Kadııı Hareketi, İstanbul 1993, 219-225 Doğramacı, a.g.e., 22.

Türkiye İstatistik Cep Yıllığı, 1988, 86.

98 İSLAM'DA AİLE ve ÇOCUK TERBİYESİ SEMPOZYUMU (Il)

a- Kur'iin Kursları: İlk defa 1924 yılında açılan Kur'an kurslarının· baş-langıç yılları hakkında elimizde yeterli belge bulunmamaktadır. Daha sonra-ki yıllara ait durumu aşağıdaki tabloda görebiliriz:

Yıl K.K Öğretmen Erkek Kadın Öğrenci Erkek Kadın

1932-1933 9 9 9 232

1934-1935 19 11 10 1 256 231 25

1935-1936 15 14 12 2 393 358 35

1940-1941 56 56 56 1.689 1.380 309

1949-1950 127 130 8.706 6.403 2.303

1980-1981 2.610 1.924 1.110 814 83.685 30.751 52.934

1985-1986 3.355 3.248 1.735 1.513 98.828 38.244 65.184

1988-1989 4.420 4.540 2.112 2.428 126.525 44.418 82.107

1992 4.783 4.945 2.278 2.667 154.186 102.640 51.546

Tablo: 1: Yıllara Göre Kur'an Kursları, Öğrenci ve Öğretici Durumu

Yıl Hıfz çalışan öğren- Erkek Kız Hafızlık belgesi Er ,k ek Kız

ci-sayısı alan

1992 18.287 11.523 6.764 3.601 2.815 786

Tablo 2: 1992 Yılı Hıfza Çalışan ve Belge Alan Öğrenci Durumu_73

Yukarıdaki tablolarda görüldüğü gibi 1925'ten başlayarak günümüze kadar Kur'an kurslarının sayısı yanında öğrenci ve öğretici yönüyle de bü­yük bir artış, gözle görülür bir gelişme vardır. Burada dikkatimizi çeken, 1950 öncesinde Kur'an kurslarında okuyan kız öğrenci ve öğretici sayısının erkeklere oranla çok düşük olmasına rağmen, bu sayının 1980 sonrasında kız öğrencilerin, 1990'dan sonra da kadın öğretici sayısının erkekleri geçtiği görülmektedir. Hafızlığa çalışma ve hafızlık belgesi almada ise kızlar erkek öğrencilere göre geride bulunmaktadır.

73 Bkz., İslalisfiklerle Diymıel İşleri Başkanlığı,.Ankara 1990, 69; DİB 1992 Yılı istatistikleri, Ankara 1993, 94; Necdet Bal, Cunılıııriyet Dönemi Türkiyesinde Yaygm Diıı Eğilimi 11e Diya­

nel İşleri Başkanlığiila Bağlı Kurlin Kursları, (AÜİF Basılmamış Y. Lisans Tezi), 1984-1985, s. 24-28.

İSLAM' A GÖRE KADININ EGİTİM-ÖGRETİMİ 99

1990 yılında görev yapan kadın Kur'an kursu öğreticilerinin öğrenim durumu şöyledir:

Dini Diğer 3 2· Lise ve Orta ve yüksek fakülte ve Yıl- Yıllık İ.H.L. dengi dengi İlk Toplam

~ . öğrenım 4yıllık lık Y.O. okul okul okul

Y.O.

151 21 1 . 28 1.700 33 412 249 2.595

Tablo 3: 1990 Yılına Göre Kadın Kur'an Kursu Öğreticilerinin, Öğrenim Durumu.74

Şüphesiz her zaman bu kurumlarda fahr! öğreticilik yapan hanımlar olmuştur. Onlar bu sayının dışındadır.

b-) İmam Hatip Liseleri: 1924'te açılan ve 1930'da kapatılan, 1951 yılında 7 ilde yeniden açılarak öğretime başlayan İmam Hatip Liseleri'nin sayısı 1992 yılı itibariyle 389'a ulaşmış bulunmaktadır.75 İmam Hatip Liseleri'ne ilk olarak 1967-.68 öğretim yılında Isparta'da ve 1969-70 yılında da Çorum'da kız öğrenci alınmıştır. Daha sonra bilindiği gibi bu okulların sayısı arhnıştır.

197 4-75 öğretim yılında mezun olan kız öğrenci sayısı 82' dir.

İmam Hatip Liseleri'nden mezun olan kız öğrencilerin bir kısmı daha sonra Yüksek İslam Enstitüleri'ne devam ederek öğrenim hayatlarını bu ku­rumlarda sürdürmüşlerdir.

1949 yılında açılan AÜİF'den/6 1975 yılı itibariyle 125 kız öğrenci me­zun olmuştur.77

Son yıllarda İlahiyat Fakülteleri'ne ve ilahiyat Meslek Yüksek Okulları­na giren kız öğrencilerin sayısında da büyük bir artış gözlenmektedir. Mese­la: 1994-1995 öğretim yılında M.Ü. ilahiyat Fakültesi'ne I. Öğretim 74 (%30), II. Öğretim 46 (%40), İMYO 57 (%50) olmak üzere toplam 177 kız öğrenci kayıt yaptırmıştır.

74

75

76

77

İstatistikler/e Diyaızet İşleri Başkanlığı, 1990, II; Kur'an Kurslanyla ilgili geniş bilgi için bkz., M. Faruk Bayraktar, Kur'an Kurslan Üzerine Bir Araştırma, İstanbul 1992.

Halil Hayıt, "İmanı Hatip Liselerinin Diiııii-Bugüııii", Türkiye'de Din Eğitimi ve Öğretimi, İstanbul 1993, 118.

Beyza Bilgin, Türkiye'de Diıı Eğitimi <>e Liselerde Diıı Dersleri, Ankara 1980, 58-59.

Okiç, a.g.e., 39.

100 İSLAM'DA AİLE ve ÇOCUK TERBİYESİ SEMPOZYUMU (Il)

1986 yılında Kahire Üniversitesi Daru'l-Ulfırri Fakültesi'nde okuyan 10.000 öğrenciden yaklaşık 6000'inin kız olması da bu konuda bir fikir veri­yor.

SONUÇ

Kadının cahil bırakılması, toplumun geri kalmasına sebep olmuştur. Kadın ile erkek el ele vererek önce ailenin, sonra da toplumun meselelerini birlikte çözmeye çalışmalıdır.

Kur'an ve Sünnet, kadın ile erkek arasında eğitim bakımından hiçbir a­yırım yapmamakta, aksine ikisine de benzer hak ve sorumluluklar yükle­mektedir. Ancak kadını aşağılayan kültürlerin -özellikle Yunan kültürünün­İslam toplumuna girmesi sonucu kadın, İslam aleminde de aşağılanmış, top­lumdan soyutlanmış ve en azından bilgisiz bırakılmıştır. Bu durum, genelde eğitimi, özelde de ailede çocuk eğitimini olumsuz yönde etkilemiştir.

Ortaçağ' da "fitneyi mfıcib kılacak" diye eşine ve kızına yazı öğrehne­meyi düşünenler, daha sonra ahlakı bozulacak diye kadının öğrenim görme­sini engellemeye çalışanlar olmuştur. Halbuki ahlaklı olması istenen kadının iyi eğitim görmesi gerekir. Biliyoruz ki, bilgili ve kültürlü bir kadın, çoğu zaman diğer kadınlara göre ,daha iyi bir eş ve anne olabilmektedir. O halde hep birlikte mutlu yarınlar ve kalkınmış bir toplum için elbirliği ile kadının her konuda bilgi ve kültür seviyesinin yükseltilmesine ve eğitimine yardımcı olmak ve buna imkan hazırlamak gerekir. O zaman daha mutlu yuvalar, bu mutlu yuvalarda daha huzurlu ve uyumlu çocuklar yetişecek ve bir ilerleme sağlanacaktır. Bu clurum aileninmutluluğunada yardım edecektir.

Kadınlara okuma-yazma yanında fen ve sanat da öğretinek gerekir. Zi­ra, "Erkeklere ter~iye vennek, gölge veren ağaç dikmek ise, kadınlara terbiye vennek hem gölge, hem de meyve veren ağaç dikmektir."78

Okullarımız, belediyelerimiz, gönüllü kuruluşlarımız, müftülüklerimiz ve özellikle de üniversitelerimiz kadınlara yönelik kültürel programlar dü­zenleyerek uzmarılarca verilecek seri halde konferanslada çeşitli kollarda bilgi ve beceriler kadınlarımıza bir program dahilinde kazandırılabilir.

78 Şemseddin Saihl, Kadmlar, İstanbul 1311, 21; Şefika Kurnaz, Cumhuriyet Öncesinde Türk

Kadım, Ankara 1991, 36.

79

İSLAM' A GÖRE KADININ EGİTİM-ÖGRETİMİ

Sözlerimi bir beyitle noktalamak istiyorum:

Elbet değil nasibi mezellet kadınlığm, Elbet sefil olursa kadın, alçalır beşer. 79

101

Tevfik Fikret'e ait bu beyit için bkz., Tezer Taşkıran, Cımılıuriyetin 50. Yılmda Tiirk Kadm

Hakları, Ankara 1973,49.