ISPITNA PITANJA – RURALNA GEOGRAFIJA

1. ASPEKTI I PRISTUPI U PROUČAVANJU LJUDSKIH NASELJA

Razvoj geografije naselja kao naučne discipline ogleda se u kontinuiranom izgrađivanju novih aspekata i pristupa i u unapređivanju postojećih. Geografija naselja istražuje ljudska naselja sa dva aspekta:

1. Deskriptivni aspekt – obuhvata opis, klasifikaciju, sistematizaciju i generalizaciju naučnog otkrića nepoznatih ili djelimično poznatih svojstava naseobina (utvrđivanje zakonitosti koje vladaju u razvoju i rasporedu naselja);

2. Perspektivni aspekt – primjena geografskih znanja o naseljima u različitim oblastima društvenog života radi unapređivanja kvaliteta života i rada ljudi.

Među najvažnije pristupe u geografiji naselja ubrajaju se:

Deskriptivno – mehanički pristup – deskripcija ukupnosti naselja ili nekih njegovih segmenata bez sagledavanja uzročno – posljedičnih veza;

Kompleksan geografski pristup – interakcijsko sagledavanje teritorijalnog kompleksa naselje – okolinai obrnuto, sa svih aspekata;

Pragmatičan pristup – korisnost geografskih zaanja o ljudskim naseljima i njihova praktična vrijednost;

Multidisciplinaran pristup – svaka nauka o ljudskim naseljima samostalno istražuje određene naseobinske probleme;

Interdisciplinaran pristup – složena naučna kooperacija u kojoj je izvršena podjela rada između različitih nauka o ljudskim naseljima;

Transdisciplinaran pristup – naučnici raznih specijalnosti se pojavljuju kao nosioci poslova i zadataka za određene cjeline naseobinskog kompleksa.

2. PREDMET, ZADACI I METODOLOGIJA IZUČAVANJA LJUDSKIH NASELJA

Geografija naselja se bavi proučavanjem uzajamno povezanog sistema naselja – gradskih i seoskih, kao specifičnih centara proizvodnje, potrošnje i življenja stanovništva. Relevantnu geografsku osnovu naselja čine: fizičko – geografska, društveno – geografska i regionalno – geografska. Naseobinsku geografsku sredinu čine:

Ruralni prostor,

Urbani prostor,

Ruralno – urbani prostor i

Teritorija privremenih naselja.

U teorijskoj geografiji pod geografskim sadržajima se podrazumijevaju: Geografski objekti – fizičko – geografske i antropogeografske materijalne kategorije sa

konkretnim geografskim položajem, dugim postojanjem i određenom veličinom (naselja, nizije, visije, kotline, doline, rijeke, šume, stanovništvo, saobraćajnice i dr.);

1

Geografske pojave – određena stanja i forme pojavljivanja geografskih objekata u datom geoprostoru i vremenu, koje pojedinačno relativno kratko traju, ali u vremenskoj sukcesiji mogu biti dugotrajne (zemljotresi, erozija, poplave, migracije stanovništva, proizvodnja određenih materijalnih dobara, cirkulacija putnika, robe i dr.);

Geografski procesi – hronološki prostorno – funkcionalni spoj geografskih objekata i pojava (procesi industrijalizacije, urbanizacije, deagrarizacije i dr.).

Naučna metoda je planski postupak ispitivanja i istraživanja neke pojave, odnosno način rada za osvarivanje nekog cilja na filozofskom, naučnom, političkom ili praktičnom području. Osnovni značaj naučnih metoda:

objektivnost – nepristrasnost, stvarnost, pravedan odnos prema pojavi ili objektu koji postoji neovisno o subjektu, opažanjima ili mišljenjima.

pouzdanost – zahtjeva od istraživača da svaki stav i sud mora biti dovoljno obrazložen i dokazan logičkim odgovarajućim postupkom.

preciznost – uslovaljava objektivnost i pouzdanost

sistemnost – svi elementi, stvari, pojave, pojmovi, odnosi, društvo koje istražuje treba da budu povezani u sistem koji se karakteriše ciljevima i povratnim vezama kao slovima postojanja i ukupnog funkcionisanja.

uopštenost – sastoji se od više ili manje uopštenih pojmova i generalizacije. Usljed toga, one u radu traba da omoguće otkrivanje, istraživanje i izučavanje opštih osobina, pojava, odnosa i zajedničkih obilježja koja se ponavljaju.

Geografska istraživanja temelje se na metodama: deskripcije – postupak jednostavnog opisivanja činjenica, procesa i predmeta u prirodi i društvu te njihovim empiriskim dokazivanjima odnosa i veza, bez naučnog tumačenja i objašnjenja

klasifikacije – sistemska i potpuna podjela opštih pojmova na posebne koje taj pojam obuhvata. Klasifikuje se obično na pojedinačne i univerzalne. Pojedinačne se dijele na realne i formalne a realne na prirodne i kulturne.

metod sistematizacije i generalizacije – podrazumjeva misaone postupke uopštavanja. Čine jedinstvo u konkretnom, realnom predmetu, stvari, pojavi, pojmu, spoznaji.

metod analize i sinteze:

analiza – istraživanje i objašnjavanje stvarnosti rasčlanjivanjem složenih misaonih tvorevina na njihove jednostvanije sastavne djelove.sinteza – analiziranje pojave pomoću grafikona, izračunatih pokazatelja, otkrivamo njihove strukture, karakteristike i zakonitosti u vremenskim intervalima uzročno-posljedičnih veza između tih pojava. metod anketiranja – postupak kojem se na osnovu anketnog lista prikupljanju podaci, informacije, stavovi i mišljenja o predmetu istraživanja. Dijele se na:

- anketu u užem smislu: pismeno prikupljanje podataka

- intevju: vrsta ankete, usmeno pitanja pa odgovori

2

- testovi: pomoću posebno osmišljenih pitanja prikupljaju se podaci i informacije o znanju, sposobnostima i interesima istih

metoda intervjua – pomoću anketnog upitnika prikupljaju se podaci i informacije pismenim putem. Intervju se izvodi direktno, usmeno u razgovoru sa intervjuiranim. Razlikujemo:

- slobodni intervju: sličan običnom razgovoru

- standardni: govor ispitanika vođen pripremljenim pitanjima

- individualni: primjenjuje se u intervjuisanju samo jednog ispitanika

- grupni: u isto vrijeme više ispitanika

metod posmatranja – na direktan način istraživač se upoznaje sa predmetom, pojavom ili procesom. Da bi imao naučno-saznajnu vrijednost mora biti što objetivniji, svestraniji, tačniji, precizniji, stroži, sistematičniji. Pretpostavka za uspješno posmatranje su pažljivost, ustrajnost, smisao za uočavanje sličnosti i razlika predmeta istraživanja.

3. RAZVOJ GEOGRAFSKOG ASPEKTA I FAZE U IZUČAVANJU GEOGRAFIJE NASELJA

Od pojave prvih geografskih znanja o ljudskim naseljima u najranijim fazama razvoja ljudske civilizacije pa do naučnog utemeljivanja geografija ima dugu istoriju. Mogu se izvojiti tri glavne faze:

deskriptivna ili opisna faza – počinje sa pojavom prvih geografskih znanja i traje do naučnog utemeljivanja geografije. U ovoj fazi pojam naselja nije jasno definisan. Znanja o prvim naseljima i njihovim geografskim obilježjima su skromna. Zasnivaju se na proučavanju pećinskih crteža, starih karata i hronološko-kulturnog redoslijeda pronađenog arheološkog materijala. Geografska znanja u ovom periodu nemaju karakter naučnih znanja. Ona su u funkciji zadovoljavanja praktičnih potreba ljudi – orjentacije u prostoru, samoodržavanje i prilagođavanje geografskim uslovima.

naučna ili eksplikativna faza – počinje sa naučnim utemeljivanjem geografije kao posebne nauke krajem XVIII i početkom XIX vijeka. Njenim utemeljivačem smatraju se njemački geograf Aleksandar fon Humbolt i Kar Riter. Geografija naselja se prvenstveno razvijala u okviru antropogeografije čiji je začetnik Fridrih Racel. U razvoju geografije naselja važno je naglasiti XVIII vijek, kada nastaju prvi gradovi sa više stotina hiljada stanovnika, a 1800 London postaje prvi milionski grad savremenog doba. Ovaj period se može označiti kao početna faza procesa industrijalizacije i urbanizacije, povećavaju se potrebe nauke i prakse za geografskim znanjima o problemima razvoja i prostorne organizacije ljudskih naselja.

primijenjena ili aplikativna faza – počinje između I i II svjetskog rata u razvijenim zemljama a u našoj nakon II svjetskog rata. Direktno je povezana sa razvojem teorije, metodologije i prakse prostornog planiranja. Karakteriše je sve veća primjena naučnih rezultata iz oblasti geografije naselja u različitim sferama, posebno u ruralnom i urbanom prostornom planiranju.

3

4. POJAM RURALNE GEOGRAFIJE, PREDMET, ZADACI I METODOLOGIJA IZUČAVANJA

Ruralna geografija se bavi proučavanje prostora koji nisu urbani, tj. bavi se proučavanjem sela i svih aktivnosti koje se na njemu mogu izvoditi. Ruralna geografija nastaje u XX vijeka izdvajanjem iz geografije naselja.

Metodologija: isto kao 2.

6. ODNOS GEOGRAFIJA NASELJA - RURALNA GEOGRAFIJA - SRODNE NAUKE I NAUČNE DISCIPLINE U IZUČAVANJU RURALNOG PROSTORA

U nauci postoje različiti aspekti proučavanja ljudskih naselja, kao što su: geografski, arhitektonsko-urbanistički, socioloski, etnografski, ekonomski, politikološki aspekti i drugi. Sa stanovišta nauke kao jedinstvene saznajne oblasti, geografski aspekti proučavanja fenomena ljudskih naselja je samo jedan u nizu pracijalnih naučnih aspekata. Geografija naselja kao samostalna i specijalistička geografska disciplina ima čitav niz dodirnih tačaka sa drugim geografskim disciplinama koje proučavaju pojedine segmente geografske sredine, ali i sa drugim srodnim naukama koje se bave ljudskim naseljima. Geografija kao nauka ima posebno mjesto i ulogu u interakciji nauke uopšte. Istu ili sličnu poziciju ima geografija naselja u grupaciji nauka koje se bave izučavanjem ljudskih naseobina. Geografija naselja je po svojoj naučnoj suštini-predmetu i metodama izučavanja, specijalistička naučna disciplina integralnog geografskog karaktera ili disciplina sinteze.

7. EKISTIKA

U nauci ima pokušaja da se fenomenu ljudskih naselja priđe sa pozicije jedne sveobuhvatne oblasti, jedinstvene nauke-ekistike. Pristalice ekističkog pristupa ili pravca, u izučavanju ljudskih naselja polaze od gledišta da parcijalni pristup posebnih nauka stvaraju konfuznu situaciju u oblasti sagledavanja ukupnosti ljudskih naseobina. Istovremeno naglašavaju i to da interdisciplinarni pristup nije omogućio ispunjavanje postojećih praznina u ovoj oblasti. Osnovna polazišta u ekistici su: 1) da se ljudska naselja sastoje od 5 bazičnih elemenata (priroda, čovjek, društvo, superstruktura i infrastruktura); 2) da je ekistika jedna nova oblast naučnog saznanja koja se jednim dijelom sastoji od postojećih disciplina i nauka koje sa sosptvene tačke gledišta ispituju ljudska naselja; 3) da je njen cilj uspostavljanje ravnoteze izmedju elemenata ljudskih naselja.

8. ANTROPOGEOGRAFSKA PROUČAVANJA SEOSKIH NASELJA

Teorijski-metodološku osnovu antropogeograskog proučavanja seoskih naselja predstavljaju ‘’Upustva za proučavanje sela’’ Jovana Cvijica. Rezultat su dugogodišnjih empirijskih geografskih posmatranja i pitovanja. Svako od 7 dijelova ‘’Upustva…’’ koliko ih postoji, obuhvata mnogobrojne unutrašnje ruralno-geografske i regionalne karakteristike sela. Pitanja u pojedinim dijelovima insistiraju na

4

sveobuhvatno sagledavanje mikropoložaja i regionalnog položaja sela, morfološke strukture i unutrašnje prostorno-funkcionalne organizacije, funkcionalnih odlika, nekih dmeografskihi karakteristika, geneze seoskih naselja i njihove naseobinske prošlosti i geografskih imena sela i pojedinih dijelova njihove teritorije. Uvijek se teži obašnjenju uticaja i značaja geografskih elemenata i faktora njihovog međudejstva sa kulturno-istorijskim činjenicama.

11. POJAM NASELJA, PODJELA, KRITERIJUMI, TIPOLOGIJA

Naselje je posebna antropogeografska teritorijalna jedinica posebnog imena bez obzira na broj kuća. Prema ekonomskoj snazi naselja se mogu podijeliti na samostalna i izdržavana. Samostalna su ona čiji žitelji vlastitom radnom aktivnošću obezbjeđuju prosperitet naselja koji se ostvaruje stambenom izgradnjom, izgradnjom privrednih objekata, otvaranjem novih radnih mjesta, izgradnjom objekata društvenog standarda. Stanovništvo izdržavanih naselja sopstvenom radnom aktivnošću ne stvara materijalna dobra i društvenim životom u njima ne obezbjeđuje njihov naseobinski napredak. Naselja se mogu podijeliti prema razmještaju u geografskoj sredini na: skupinska i usamljena. Skupinska se javljaju u većim ili manjim grupama duž osnovnih geografskih pravaca i drugim formama rasprostranjenosti. Usamljena naselja su ona u čijoj okolini na znatnoj udaljenosti nema drugih naselja. Prema trajanju naseljenosti dijele se na stalna i privremena naselja. Stalna naselja su ona koja su naseljena tokom čitave godine, dijele se na seoska, mješovita i gradska naselja. S. A. Kovalev izdvaja pet vrsta stalnih naselja: a. Poljoprivredna naselja, koja će se u budućnosti nazvati 'agrarni gradovi', b. Mala nepoljoprivredna naselja u poljoprivrednim rejonima, c. Agrarno – industrijska naselja u industrijskim rejonima organizovana u teritorijalne grupe i sisteme i d. Gradovi. Privremena naselja samo u određenom periodu godine živi i radi stanovništvo, čije je stalno mjesto boravka neko drugo stalno naselja. Mogu se podijeliti prema vremenu postojanja (tradicionalna i savremena), funkcijama (poljoprivredna – ratarska, stočarska, ratarsko – stočarska i storačarsko ratarska, ribarska itd) i stepenu vezanosti za određeni prostor (stacionirana i pokretna). U privremena naselja spadaju katuni, salaši, majuri, ribarska naselja, čerge. Kampovi i vikend – naselja.

12. RAZLIČITE DEFINICIJE NASELJA U NAUCI I RAZLIČITIM PODRUČJIMA DRUŠTVENE PRAKSE SA POSEBNIM OSVRTOM NA MEĐUNARODNE PREPORUKE EUROSTAT-A

Evropska praksa u sferi lokalnog i regionalnog planiranja prostorne organizacije pojedinih država naselje uzima kao bazično polazište u struktuiranju, oblikovanju i usmjeravanju prostornog razvoja. Po preporukama Eurostat-a za popis stanovništva oko 2000. seoskim naseljima pripadaju ona koja imaju manje od 2000 stanovnika. Poimanje naselja u našoj nauci i pojedinim područjima društvene prakse prožeto je različitim tumačenjima. Prema statističkoj slušbi naše zemlje naselje je antropogeografska teritorijalna jedinica posebnog imena bez obzira na broj kuća, u kojoj su naglašene 4 grupe obilježja - stanovništvo, teritorija, ime naselja i broj kuća.

5

U planerskoj praksi Srbije neselje je definisano kao izgrađeni funkcionalno objedinjeni prostor na kome su obezbijeđeni uslovi za život i rad i za zadovoljavanje zajedničkih potreba stanovništva. Navedene definicije ilustruju prisutne različitosti u tumačenju u razumijevanju pojma naselje u Srbiji a istovremeno pokazuju obilje bitnih nepreciznosti i neusklađenosti sa međunarodnom praksom.

13. GEOGRAFSKE ZAKONITOSTI U PROSTORNOM RAZMJEŠTAJU NASELJA

Najvažnije opšte geografske zakonitosti su: Geografičnost (horologičnost) – obuhvata sagledavanje geografskog položaja i

rasporeda naselja u prostoru i vremenu (ekumenska i anekumenska naselja);

Integralnost – zakonitost čija se suština ogleda u cjelovitom, jedinstvenom sagledavanju međudejstva fizičko – geografskih i društveno – geografskih komponenata naseobinskog kompleksa;

Geosistemnost – podrazumijeva shvatanje po kome svako naselje ili grupa naselja predstavljaju složene sisteme čiju strukturu čine manje-više autonomni subsistemi sa svojim uzajamno – dejstvujućim odnosima i vezama;

Zonalnost – ispoljava se u zonalnom prostiranju ljudskih naselja na Zemljinoj površini i prostorne strukture naselja i njegovog gravitacionog područja (horizontalna i vertikalna);

Azonalnost – predstavlja rasprostranjenost ljudskih naselja ili određenih naseobinskih elemenata u geografskoj sredini za koju nisu tipični (anekumenska naselja);

Zakon gravitacije – predstavlja primjenu fizičkih zakona u društvenoj geografiji (Njutnov zakon o odnosu rastojanja i mase);

Regionalnost – ogleda se u izučavanju uloge jednog naselja ili grupe naselja (vodeća ili centralna naselja), u formiranju fizionomskog pejzaža i individualnosti regije u kojo su smješteni sa makro, mezo i mikroregionalnog, unutarregionalnog i međuregionalnog aspekta.

Postoje tri grupe posebnih zaonitosti geografskih proučavanja naselja: Zakoni razvoja ili životnog ciklusa ljudskih naselja – obuhvataju postanak, razvoj i

odumiranje naselja;

Zakoni unutrašnje ravnoteže – manifestuju se u težnji ka uravnoteženju andogenih svojstava naselja;

Zakoni prostorno – fizičkih karakteristika – obuhvataju najvažnija geografska obilježja naselja (geografski položaj, gustina naseljenosti, populaciona veličina, funkcije, struktura i oblik).

14. PRIRODNO – GEOGRAFSKE DETERMINANTE RAZVOJA NASELJA (POJEDINAČNO I KOMPLEKSNO)

15. DRUŠTVENO-GEOGRAFSKE DETERMINANTE RAZVOJA NASELJA

6

U društveno-geografske determinante razvoja ubrajamo: ekonomske prilike – podrazumjevaju ekonomski razvoj, način privređivanja, vlasništvo

nad zemljom i ekonomsku sigurnost stanovnika. Istorija naselja započinje u periodu mlađeg kamenog doba kada su se gradile sojenice i zemunice. Način privređivanja i pojava zanatstva islovila je pojavu prvih gradova. Vlasništvo nad zemljom može biti individualno, kolektivno i državno od čega i zavisi oblik naselja.

istorijske prilike – stalnim seobama stanovnika za vrijeme turske vladavine stanovništvo se „penje“ na topografski više položaje, nastaju razbijeni tipovi naselja. Tendencija je na stočarstvu zbog burnih događaja i stalnih bježanja pred okupatorima. Krčenjem šuma nastaju zaseoci a dobijaju imena prema porodicama koje ih naseljavaju. Austrougari dovode i novo stanovništvo, oko 20 nacionalnosti. Država dodjeljuje neobradivo zemljište i dolazi do formiranja atara. Nastaju nova sela sa novom strukturom atara i načinima korišćenja zemljišta, dolazi do mehanizacije. U tom periodu nastaju i prva drumska sela.

demografske prilike – 2000 stanovnika je granica između grada i sela. Brojka je više relativna, djelatnost stanovništva je značajnija.

kulturološke prilike – proističu iz demografskih prilika sociološke prilike naseobinske prilike – broj naselja u prostoru i njihov razmještaj (zavisi od prirodnih

uslova).

16. ISTORIJSKI RAZVOJ NASELJA SA POSEBNIM OSVRTOM NA SEOSKA NASELJA (FAZE I KARAKTERISTIKE)

U razvoju ljudskog društva izdvajaju se dva velika istorijska perioda, praistorija i istorija. Prva stalna ljudska naselja stvaraju se u oblastima starih civilizacija. Prelazak od sakupljačkog načina života prvobitnih ljudi na proizvođački način i razvoj proizvodnih snaga koji je doveo do velikih društvenih podjela rada presudno su uticali na formiranje stalnih ljudskih naselja. To je period mlađeg kamenog doba. Tada ljudi počinju da se bave pripitomljavanjem i gajenjem životinja i zemljoradnjom, samim tim se i teritorijalno koncentrišu stvarajući stalna staništa. Prva velika društvena podjela rada, odvajanje stočarstva od zemljoradnje dovela je do odvajanja stočarskih i zemljoradničkih naselja. Druga društvena podjela rada dovodi do odvajanja zanatstva od zemljoradnje. Ima uticaj na promjenu unutrašnje strukture naselja i funkcionalni značaj.Diferenciranje ljudskih naselja u starom vijeku uslovljeno je promjenom društvenih odnosa i novim društvenim podjelama rada. Ove promjene dovode do stvaranja nove vrste ljudskih naselja – gradova.

17. OSNOVNA GEOGRAFSKA OBILJEŽJA SEOSKIH NASELJA (PROSTORNI RAZMJEŠTAJ, GEOGRAFSKI POLOŽAJ)

Geografski razmještaj naselja sačinjavaju: a) opšta disperzija naselja na Zemljinoj površini i u pojedinim regijama, b) posebna disperzija naselja koja se manifestuje putem njihove

7

rasprostranjenosti u odnosu na neke segmente geografske sredine i b) rastojanja između naselja ili njihovih dijelova.Opša disperzija naselja rezultat je odnosa njihovog ukupnog broja i određene površine. Ako se analizira rasprostranjenost naselja po osnovnim vrstama i njihov međusobni odnosom ona može biti ruralna i urbana. Odnos ruralnog i urbanog sagledava se na osnovu ukupnog broja naselja obje vrste i njihovih teritorija. Osnovni geografski indikator disperzije je gustina naselja.Posebna disperzija naselja se ostvaruje analitičko-sinteznim tumačenjem rasprostranjenosti u odnosu na neke relevantne komponente geografske sredine. Prema glavnim makroregionalnim geografskim obilježima naselja u Jugoslaviji se dijele na: panonska, planinsko-kotlinska i jadranska. U odnosu na glavne geomorfološke karakteristike se dijele u 2 grupe: nizijska do 500 m.n.v. i planinska vise od 500 m.n.v.Položaj naselja – je odnos naselja prema drugim naseljima i njihovim teritorijama. Ima interegionalna i intraregionalna svojstva. Interegionalana svojstva geografskog položaja naselja čine 4 komponente: matematičko-geografska (položaj u geografskom kooordinatnom sistemu), fizičko-geografska (odnos prema većim prirodno geografskim cjelinama), ekonomsko-geografska (odnos prema stepenu ekonomske razvijenosti) i političko-geografska (odnos prema političko geografskim elementima države). Intraregionalna svojstva goeografskog položaja naselja su određena njihovim topografskim ili lokalnim i regionalnim položajem.

18. OSNOVNA GEOGRAFSKA OBILJEŽJA (IME SELA I IMENA DIJELOVA SEOSKIH NASELJA, POSTANAK NASELJA)

Ime naselja – amdinistrativno obilježje u kome je u izvjesnim slučajevima sadržana neka njegova geografska odlika, kao što je starost (Beograd - Novi Beograd), porijeklo naziva (Ćuprija), topografski položaj (Gornji Grad - Donji Grad). Imena naselja kod Slovenskih naroda po pravilu imaju dugo postojanje, a neka potiču iz prapostojbine. Poznato je das u slovenski narodi seleći se prenosili nazive naselja tamo gdje su se preseljavali.Postanak naselja – obuhvata sagledavanje spleta uticaja geografskih elemenata i faktora na formiranje i razvoj naseobina. Izražava se putem istorijsko-geografske periodizacije razvoja naselja. Predstavlja distance od vremena nastajanja do najnovijeg vremena sa više glavnih faza u razvoju naselja.

19. OSNOVNA GEOGRAFSKA OBILJEŽJA SEOSKIH NASELJA (GRANICA, POVRŠINE, OBLIK)

To su međusobno tijesno povezana obilježja naselja. Kao što drugi objekti pojave i procesi imaju svoje prostranstvo tako i naselja zauzimaju određenu teritoriju omeđenu granicama. Granice određuju oblik i površinu naselja. Mijenjanje oblika i površine naselja predstavlja njihov prostorni razvoj. Naselja mogu imati formalne, administrativne i funkcionalne granice.Formalne su linije kojima je omeđna površina naselja, dok su administrativne određene odlukom nadležnog državnog organa.Funkcionalne granice su određene teritorijalnim dometom spoljnih funkcija naselja. Formalne granice imaju sva naselja, administrativne plansko uređena naselja a funkcionalne samo funkcionalno značajna naselja.

20. OSNOVNA GEOGRAFSKA OBILJEŽJA SELA (PRIRODNA ILI FIZIČKO-GEOGRAFSKA OSNOVA)

8

Fizičko-geografska osnova predstavlja polazište prostornog razvoja naselja. Njene vrijednosti proizilaze iz karakteristika svakog prostorno geografskog elementa ponaosob i raspoloživih prirodnih uslova i izvora. Prirodni uslovi i izvori su kompleksne geografske kategorije.Prirodni uslovi podrazumjevaju elemente geografske sredine koji predstavljaju osnovu formiranja i razmještaja naselja i proizvodnje, kao što su: površina Zemlje, klima, vode i zemljište.Prirodni izvori su elementi koji se mogu preraditi u procesu proizvodnje radi potrošnje. To su: vodne snage, voda za piće, minerali, drvo ...

21. OSNOVNA GEOGRAFSKA OBILJEŽJA SEOSKIH NASELJA (DEMOGRAFSKE ODLIKE)

Demografske odlike predstavljaju ukupnost demografskog razvitka , s jedne strane, i teritorije naselja s druge strane. Izražavaju se interpretacijom populacione veličine, gustine naseljenosti, demografskih struktura (biološka, ekonomsko-socijalna, intelektualna ili obrazovna struktura, migracionih karakteristika i populacione politike naselja).

22. OSNOVNA GEOGRAFSKA OBILJEŽJA SEOSKIH NASELJA (MORFO-FIZIONOMSKA STRUKTURA)

Podrazumijeva fizonomske odlike, prostorno-fizičku strukturu, obuhvata ispunjenost naselja naseobinskim sadržajima (stambene zgrade, privredni objekti, škole, državne ustanove, trgovi, parkirališta, parkovi itd), njihov međusobni odnos (položaj zgrada u odnosu na ulicu, položaj stambene zone u odnosu na industrijsku zonu itd.) i glavna obilježja (gustina izgrađenosti, tipovi zgrada, starost zgrada, visina zgrada, način gradnje, vrsta građevinskog materijala). Morfolške odlike naselja su rezultat djelovanja mnogobrojnih istorijsko-političkih faktora, društvenih potreba i intervencija.

23. OSNOVNA GEOGRAFSKA OBILJEŽJA SEOSKIH NASELJA – SPOLJNE FUNKCIJE

Funkcije naselja predsavljaju sve radne aktivnosti i manifestacije stanovništva u naselju i njihov značaj u transfromaciji unutrašnjih svojstava naselja i njihove okoline. Naselja imaju unutrasnje i spoljasnje funkcije. Unutrašnjim funkcijama se zadovoljavaju potrebe sopstvenog stanovništva i one nemaju uticaj na život i rad stanovništva u okolini. Spoljnjim funkcijama uspostavljaju raznovrsne privredne i uslužne odnose i veze sa svojom okolinom, susjednim naseljima. U kojoj mjeri će naselje ili grupa naselja na nekoj teritoriji razviti svoje funkcije zavisi od njihove geografske osnove. Geografska individualnost u kojoj se formira i razvija određeno naselje i teritorija na kojoj u većoj ili manjoj mjeri vladaju njegovi uticaji predstavja geografsku osnovu njegovih funkcija. Postojanje i dalji razvoj opštih funkcija naselja doprinose razvoju dodatnih funkcija čime naselja stiču novu poziciju u svojoj okolini, jer se pojačavaju i geografski šire njegovi uticaju. Uticaji određenog naselja, njihovi glavni pravci i teritorijalni domet određeni su geografskom individualnošću njegovog orkuženja i djelovanjem mnogobrojnih geografskih elemenata i faktora. Funkcije naselja zavise od njegovog geografskog i topografskog položaja, od veličine

9

njegove populacije i od uloge naselaj u sistemu naselja. Po njemu geografski položaj određuje opšte funkcije naselja, a topografski karakter tih funkcija. Prema broju funckija dijele se na monofunkcionalna i polifunkcionalna naselja. Sve funkcije jednog naselja čine njegov funkcionalni kapacitet.

24. OSNOVNA GEOGRAFSKA OBILJEŽJA SEOSKIH NASELJA – GRAVITACIONE ODLIKE

Gravitacione karakteristike naselja određuju njegov funkconalni kapacitet. Na bazi razvijenosti spoljnjih funkcija naselja se prostorno povezuju i objedinjuju sa drugim naseljima u svojoj okolini. Funkcionalno najvažnija naselja nekog geoprostora postaju funkcionalni centri sa određenim gravitacionim područjem. Svako gravitaciono područje ima svoju veličinu, oblik i glavne pravce širenja uticaja gravitacionog centra, ili transformacije njegove okoline. Gravitaciono dejstvo naselja može biti konvergentno (prema naselju) i divergentno ili disperzno (iz naselja prema okolini). Gravitaciona privlačnost u geografiji se određuje putem funkcionalne klasifikacije i hijerarhije, ali i korišćenjem drugih pokazatelja, kao što su: stepen društveno – ekonomske razvijenosti, obim dnevne migracije prema naselju i sl.

25. OSNOVNA GEOGRAFSKA OBILJEŽJA SEOSKIH NASELJA – MREŽA I SISTEM NASELJA

Mreža naselja predstavlja skup svih ili određenih vrsta i tipova ljudskih naselja na nekoj teritoriji sa precizno određenim granicama. U našim društvenim uslovima možemo govoriti o mreži naselja Srbije, nekog okruga, opštine, mreži pojedinih vrsta naselja u Srbiji (mreža gradskih, seoskih, mješovitih i dr. naselja).Sistem naselja je složen skup naselja međusobno tijesno povezanih mnogobrojnim odnosima i vezama, raspoređenih u određeni broj manjih skupova naselja, koji zajedno čine prostorno – funkcionalnu cjelinu.

26. OSNOVNA GEOGRAFSKA OBILJEŽJA NASELJA – PROSTORNO – FUNKCIONALNI ODNOSI I VEZE

Geografski odnosi i veze predstavljaju ukupnost svih geografskih obilježja naselja i osobene forme manifestovanja značaja pojedinih dijelova nekog naselja ili naselja kod cjeline u geoprostoru. Geografski odnosi i veze nazijavu se još i prostorno – funkconalni odnosi i veze. Oni se mogu svrstati u dvije grupe: unutrašnje i spoljašnje. Unutrašnji prostorno – funkconalni odnosi i veze proizilaze iz unutrašnje strukture i funkcionalnog zoninga naselja. Spoljnji odnosi i veze pokazatelji su značaja naselja u geoprostoru i njihove povezanosti i objedinjenosti sa gravitacionim područjem. Prostorni odnosi naselja – gradskih, mješovitih i seoskih, na nekoj teritoriji proizilaze iz njihovog ukupnog broja, geografske pozicije i fizičko – geografskih osobenosti njihovog naseobinoskog areala i okoline. Prostorne veze predstavljaju povezanost naselja mrežom saobraćajnica. Geografski indikatori prostornih odnosai veza naselja na nekoj teritoriji su: geografska udaljenost, gustina naselja, saobraćajna povezanost naselja i njihov položaj u odnosu na saobraćajnice, razmještaj prema udaljenosti od centralnih naselja, orografski i hipsometrijski raspored naselja i drugi. Funkcionalne veze naselja mogu biti direktne, kada postoji neposredna povezanost između dva naselja, i indirektne, kada se veza između dva naselja ostvaruje putem trećeg naselja.

27. TIPOLOGIJA NASELJA

10

Raznolikost seoskih naselja u planetarnim razmjerama i u sklopu manjih teritorija, i praktične potrebe uzrok su njihovog diferenciranja. Na osnovu naseobinskih i geoprostornih segmenata, koji u uzajamnosti čine različite kriterijem, izražavjau se tipovi seoskih naselja, ili obavlja tipološka klasifikacija naseobina. U geografiji naselja, sela se najčešće klasifikuju na osnovu sljedećih mjerila: mikropoložaja, postanka, različitih demogeografskih elemenata, fizionomskih odlika, funkcija i regionalno – geografskog razmještaja. Analogno tome, najčešće su sljedeće tipologije seoskih naselja: genetska, demogeografska, fiyionomska, funkonalna i regionalna tipologija geografske rasprostranjenosti sela.

28. GENETSKA TIPOLOGIJA NASELJA, KARAKTERISTIKE

Po genezi naselja su podijeljena u tri osnovne grupe spontano nastala naselja naselja nastala nekom intervencijom naselja nastala direktnom intervencijom vlasti

Spontano nastala naselja su najbrojnija. Presudan uticaj na njihovo formiranje ima rasprostranjenost prirodnih uslova i izvora relevantnih za život i rad seoskih žitelja. Uz to važne su i regionalne društveno – istorijske prilike u kojima nastaju ta naselja. Spontano nastala seoska naselja imaju izrazito nepravilne oblike, heterogenu unutrašnju strukturu i vrlo često šarolika naseobinsko – arhitetonska svojstva. To se posebno odnosi na takozvane novonastale oblasti. Određenim intervencijama vlasti u nekim istorijskim periodima stvarala su sela koja su na određnim mjestima formirana iz različitih razloga, kao što su: geopolitički, ekonomski i slični, direktno na terenu bez prethodno izgrađenih planova. Ovdje spadaju čitlučka sela stvarana u južnim i istočnim dijelovima Srbije u vrijeme turskog feudalno – spahijskog sistema. Sela osnovana pod direktnom intervencijom vlasti, ili planska sela, formirana su na osvno unaprijed izrađenih planova. Takvih sela ima u Vojvodini, posebno u Bačkoj i Banatu. Najveći broj je formiran u XVIII vijeku tokom planske kolonizacije naših krajeva od strane Austrije. Po genezi, posebnu grupu seoskih naselja predstavljaju savremeno bespravno podignuta naselja – divlja naselja prigradskim zonama. Ona se ne mogu svrstati niti u jednu grupu pomenutih grupacija. U početnom stadijumu imaju ruralna svojstva, koja se vremenom transforimišu u urbarno – ruralna, da bi vrememenom uz odgovarajuće društvene intervencije dobila i potpuno nova, urbana obilježja.

29. PODJELA NASELJA PO TOPOGRAFSKOM POLOŽAJU

30. CVIJIĆEVA FIZIONOMSKA TIPOLOGIJA SEOSKIH NASELJA, RASPROSTRANJENOST TIPOVA

J. Cvijić je izdvojio dva osnovna morfološka tipa sela: razbijeni tip zbijeni tip prelazni, mješoviti tip sela.

Sela razbinenog tipa rasprostranjena su u planinskim predjelima. Podijeljena si na sljedeće tipove i vrste: starovlaški tip, šumadijsku vrstu, mačvansku i jaseničku vrstu, karstni tip i ibarski tip. Starovlaški tip je osnovni tip seoskih naselja u jugoslovenskim zemljama sa najvećim rasprostranjenjem. Prostor koji zahvataju kreće se od Starog Vlaha preko Bosne i Hercevogine do Alpskog područja. Najrazvijenija su u starom vlahu, po kome su i dobila naziv. Glavne osobine

11

su: prostiru se u dužini od 5 do 6 km, dijele se na zaseoke koji su međusobno udaljeni od 1 do 2 km i formirana su na krčevinama tako što su pojedine zaseoke osnivale porodične zadruge.Karstni tip sela zastupljen je u oblasti rasprostranjenja krečnjačkih stijena, po vrtačama, uvalama i kraškim poljima. Najviše zavise od broja stanovnika, etničkih prilika i površine zemlje za obrađivanje. Po ivicama kraških polja kuće su poredane u nizu dugačkom 2 do 3 km. U muslimanskim selima karstnog tipa kuće su zbijene, a zbijenost postaje sve izraženija što se više ide prema zapadu, ka Jadranskom primorju.Ibarski tip razvijen je u slivu Ibra i Raške, na Rodopskim planinama i drugim dijelovima. Ibarsko selo sastoji se od džemata smještenih na brdima, međusobno odvojenih dubokim planinama. Kuće u džematu su zbijene i uglavnom pripadaju jednoj porodici.Sela zbijenog tipa rasprostranjena su u južnom, centralnom i istočnom dijelu Balkanskog poluostrva. Ona su podijeljena na timočki, čitlučki, mediteranski i tursko – istočnjački. Timočki tip sela rasprostranjen je od Dunava i Dunavkosg ključa, na sjeveru i Veleške klisure, na jugu. Sela su okruglog ili ovalnog oblika, ponekad nepravilnog, sa zbijenim kućama razmještenim bez određenog reda duž krivudavih seoskih ulica. Čitlučki tup seoskih naselja formiran je u vrijeme vladavine Turaka. Ovaj tip sela postojao je do početka XIX vijeka. Najveće rasprostranjenje imala su u Donjopodunavskoj niziji, Moravskoj dolini južno od Niša, Povardarju, Kosovsko – metohijskoj oblasti, srednjoj i južnoj Albaniji. Mediteranski tip sea se dijeli na grčko – mediteranski, dalmatinsko – mediteranski i kaštelanski tip. Grčko – mediteranski tip seoskih naselja zastupljen je u primorju Trakije, Tesalije i Epira i u nekim dijelovima zapadne Makedonije. Glavna karakteristika su: zbijene kuće, građene od kamena pokrivene pločama i raznim vrstama crijepa. Dalmatinsko – mediteranski tip zbijenih sela je sa kućama zidanim od klesanog kamena. Na uzvišenjima iznad sela su crkva i groblje, a ona koja su locirana pored morske obale imaju male ozidane 'rive'. Kaštelanski tip zastupljen je od Kaštelanskog zaliva do podnožja planine Kozjak. Svaka naseobina imala je svoju 'rivu'. Tursko – istočnjački tip sela zastupljen je u onim ijelovima Popluostrva koja su bila pod turskom upravom, a naročito u onim koja su najduže ostala pod turskom vlašću. Imaju krivudave ulice, često bez izlaza. Čeona strana kuće okrenuta je prema dvorištu, a ako je okrenuta ka ulici onda je bey proyora sa te strane. Sela imaju kaldrmske ulice.Sela mješovitog tipa su čitlučka sela koja se oslobođenjem od turskog feudalnog režima, u novim društveno – ekonomskim procesima i političkim uslovima, transformišu u neki drugi tip sela. Panonski tip sela – sela su zbijenog tipa, ima ih u Vojvodini, a podizana su pod okriljem kolonijalnih organa Austro – Ugarske vlasti u XVIII i XIX vijeku. Planska su po genezi i imaju uglavnom pravougaoni oblik. Široke i prave ulice koje se sijeku pod pravim uglom.

31. DEMOGRAFSKA TIPOLOGIJA SEOSKIH NASELJA

Demografska ili populaciona veličina je demografski pokazatelj, indikator funkcionalnog značaja i osnovno mjerilo za kategorizaciju seoskih naselja. Prema broju stanovnika dijeli se na:

najmanja seoska naselja – do 500 stanovnikaa. patuljasta sela – do 100 stanovnikab. mala sela – od 101 do 500 stanovnika

seoska naselja srednje veličine – od 501 do 2000 stanovnikac. sela veličine – od 501 do 1000 stanovnikad. sela veličine od 1001 do 2000 stanovnika

velika seoska naselja – više od 2001 stanovnike. veća sela – od 2001 do 3000 stanovnikaf. najveća sela – preko 3001 stanovnik

12

Gustina naseljenosti seoskih teritorija i naselja je indikator stepena njihove društene iskorišćenosti i osnova za utvrđivanje njihovog ekonomskog potencijala. Ona se može podijeliti na:

gustina naseljenosti odgovarajućih seoskih teritorija gustina naseljenosti seoskih naselja

Gustina naseljenosti odgovarajućih seoskih teritorija predstavlja odnost veličine ukupne ruralne populacije i površine seoske teritorije na kojoj to stanovništvo biološki i ekonomski egzistira. Gustina naseljenosti seoskih naselja je odnos između ukupnog broja stanovnika sela i površine koju zauzima selo. Prema gustini naseljenosti seoska naselja su podijeljena su u tri grupe:

rijetko naseljena sela – od 1 do 15 stanovika/ha srednje naseljena sela – od 16 do 30 stanovnika/ha gusto naseljana sela – više od 31 stanovnik/ha

Na osnovu vrijednosti opšteg koeficijenta dnevne migracije radne snage, naselja se dijele: migraciono neaktivna naselja sa opštim koeficijentom migracije do 10% migraciono aktivna naselja sa opštim koeficijenom migracije većim od 10%

a. migraciono slabo akvitna – od 10 do 25% devnih migranatab. migraciono srednje aktivna – od 25 do 50% dnevnih migranatac. izrazito migraciono aktivna naselja – 50% i više dnevnih migranata

32. FUNKCIONALNA TIPOLOGIJA SEOSKIH NASELJA

Svako naselje ima svoje unutrasnje i spoljasnje funckije. Unutrašnjim funkcijama se zadovoljavaju potrebe sopstvenog stanovništva i one nemaju uticaj na život i rad stanovništva u okolini. Spoljnjim funkcijama uspostavljaju raznovrsne privredne i uslužne odnose i veze sa svojom okolinom, susjednim naseljima. Karakteristične profesionalne grupe indikatori su funkcionalnih obilježja naselja. Profesionalne grupe su temeljno polazište funkcionalne tipologije seoskih naselja, a izdvojene su na osnovu sljedećih funkvionalnih pokazatelja. 1. zaposlenost u poljoprivredi, 2. zaposlenost u šumarstvu, 3. zaposlenost u spoljnom saobraćaju, 4. zaposlenost u industriji, 5. zaposlenost u poljoprivredi i industriji, 6. zaposlenost u ustanovama koje zadovoljavaju potrebe stanovnika drugih naselja u rejonu, 7. zaposlenost u raznim ustanovama koje uglavno pružaju usluge 'privremenom stanovništvu' – rekreacija i liječenje. Razlikujemo tri osnovna funkcionalna tipa seoskih naselja:

poljoprivredna naselja specijalizovana nepoljoprivredna naselja mješovitog tipa

u okviru specijalizovanih nepoljoprivrednih naselja izdvojena su devet podtipova. To su naselja industrijskih preduzeća, saobraćajna naselja, naselja graditelja u zonama novogradnje, drvnoindustrijska i šumska naselja, riboindustrijska i lovnoindustrijska naselja, naselja naučnih stanica, naselja zdravstvenih i prosvjetnih institucija, vikend – naselja i satelitska naslja gradskih radnika i službenika.

33. PLANERSKA TIPOLOGIJA SEOSKIH NASELJA

Naselja se dijele u 6 grupa:Potpuno razbijeni tip identičan je starovlaškim seoskim naseljima. Građevinski rejon

ovih sela poklap se sa njihovim seoskim atarom. Gustina naseljenosti je od 1 do 3 stanovnika po hektaru.

13

Razbijena naselja zastupljena su u Šumaiji i zapadnoj Srbiji. Njihovu strukturu čine grupe gusto zbijenih kućišta rasturenih po cijelom ataru sa 5 do 30 kuća. Imaju gustinu naeljenosti od 2 do 5 stanovnika po hektaru.

Poluzbijena naselja predstavljaju dalju razvojnu fazu razbijenih ka zbijenim naseljima. Prostornim razvojem pojavljuje se postepeno ocrtavanje seoskog rejona. Gustina naseljenosti od 5 do 25 stanovnika po hektaru.

Zbijena naselja imaju jasno određen građevinski rejon u formi zaokružene cjeline. Imaju srednju gustinu naseljenosti.

Potpuno zbijena naselja odgovaraju timočkom tipu sela. Gustina naseljenosti od 24 do 40 stanovnika po hektaru,

Ušorena naselja su formirana direktnom intervencijom vlasti.Na osnovu karakteristika 'opšte strukture' podijeljena su na dvije kategorine: homogena i nehomogena. Homogena sela imaju jasno određene granice građevinskog rejona sa teritorijom na kojoj je kompaktno razvijeno određeno naselje. Granice nehomogenog sela nisu jasno određene, a naseobinski prostor čine više međusobno odvojenih dijelovva između kojih su agrarne i šumske površin

34. PRIVREMENA NASELJA – POJAM, PODJELA I VRSTE

Privremena naselja su ona naselja u kojima samo u određenim dijelovima godine živi i radi stanovništvo, čije je stalno boravište neko drugo stalno naselje, radi ostvarivanja nekih egzistencijalnih privrednih i rekreacionih potreba. Većina privremenih naselja su monofunkcionalna (dominira samo jedna funkcija).

Prema vremenu postojanja ona mogu biti:

Tradicionalna i

Savremena.

Po načinu izdržavanja mogu biti:

Samostalna i

Izdržavana.

Prema funkcijama, dijele se na:

Ratarska,

Stočarska,

Ribarska,

Turistička itd.

Prema stepenu vezanosti za određeni geografski prostor, mogu biti:

Stacionarna i

Pokretna.

Vrste privremenih naselja su:

14

1. Katuni – sezonska stočarska naselja u planinama;

2. Salaši – usamljeni poljoprivredni posjedi sa zgradama za stanovanje i stajama;

3. Majuri – salaši u kojim ase može stalno boraviti;

4. Ribarska naselja – na nenaseljenim ostrvima u ribolovnim područjima;

5. Čerge – pokretna naselja Roma nomada (na prilazima u gradove i sela)

6. Kampovi – privremena turistička boravišta (duž tranzitnih pravaca) i

7. Vikend naselja – nepokretna i smještena na turistički atraktivnim lokacijama.

35. TRADICIONALNA PRIVREMENA NASELJA – KARAKTERISTIKE I VRSTE

U tradicionalna privremena naselja spadaju:

1. Katuni – sezonska stočarska naselja u planinama;

2. Salaši – usamljeni poljoprivredni posjedi sa zgradama za stanovanje i stajama;

3. Majuri – salaši u kojim ase može stalno boraviti;

4. Ribarska naselja – na nenaseljenim ostrvima u ribolovnim područjima;

5. Čerge – pokretna naselja Roma nomada (na prilazima u gradove i sela).

Najkarakterističnija privremena naselja u Vojvodini su salaši i majuri, a tipičan primjer kuće – „kuća na lakat“. Prednost ovih naselja jeste velika distanca između kuća za stanovanje i pratećih objekata (staje, skladišta) što je ekološki povoljno, ali nedostatak tome je teško povezivanje saobraćajnicama. Posljednjih trideset godina, objekti u dvorištima nisu isključivo poljoprivredni (ostave zahranu, burad za vino, staje, itd). Dominantan proces u ovim naseljima na našim područjima jeste deagrarizacija. Salaši i majurio se postepeno pretvaraju u stalna naselja zahvaljujući izbjeglom stanovništvu iz iz Republike Srpske i Hrvatske. Neka od njih dobijaju i turističku funkciju.

Na području Bosne i Hercegovine najčešća privremena naselja su kolibe – stočarska naselja u planinama, koja se u Crnoj Gori nazivaju katuni. Naseljavaju se u proljeće, nakon otapanja snijega, kada se stoka izvodi na ispašu.

36. SAVREMENA PRIVREMENA NASELJA – KARAKTERISTIKE I VRSTE

Najčešća savremena privremena naselja su:

1. Kampovi – privremena turistička boravišta (duž tranzitnih pravaca) i

2. Vikend naselja – nepokretna i smještena na turistički atraktivnim lokacijama.

U posljednje vrijeme sve više dolazi do izražaja porast vikend naselja, što je posljedica deagrarizacije, porasta životnog standarda i nostalgije za rodnim krajem. Ona nisu daleko od grada i uglavnom su u prirodi (Slatina). Osim toga, kao privremena naselja javljaju se i vojne baze i istraživačke stanice.

15

37. SAVREMENA TRANSFORMACIJA I NOVE FUNKCIJE TRADICIONALNIH PRIVREMENIH NASELJA

Transformacija tradicionalnih privremenih naselja ogleda se prvenstveno u promjenama funkcija objekata u dvorištu. Oni nisu isključivo poljoprivredni, nego sve više dobijaju druge karakteristike – ostave za hranu, burad za vino, staje, itd. To je svakako posljedica deagrarizacije koja je dominantna u selima Bosne i Hercegovine. Osim toga, tipičan privremena naselja u Vojvodini, salaši i majuri, postepeno se pretvaraju u stalna naselja zahvaljujući izbjeglom stanovništvu iz Republike Srpske i Hrvatske, nakon ratnih dešavanja. Neka od njih dobijaju i turističku funkciju.

38. POJAM SEOSKIH NASELJA I RURALNOG PROSTORA

Seosko naselje je zajednica zemljoradničarskih, stočarskih ili mješovitih domaćinstava na određenoj teritoriji pri čemu su domaćinstva povezana radnim, ekonomskim i socijalnim vezama. Definicija sela sadrži pet bitnih elemenata:

Većina stanovništva se bavi poljoprivredom;

Gustina naseljenosti je maksimalno 40 stanovnika po hektaru;

Slaba komunalna opremljenost;

Dvorišta sadrže i privredne funkcije (staje, skladišat) i

Spoljne funkcije su slabo razvijene.

Sa sociološkog i ekonomskog razvojnog stanovišta, sela se dijele na:

1. Predindustrijska (tradicionalna) – odlikuju se naturalnom proizvodnjom i potpunom zavisnošću od raspoloživih prirodnih potencijala seoske teritorije;

2. Tržišna – javljaju se sa pojavom robno – novčane privrede, a njihov dinamičan razvoj počinje od pojave industrijske revolucije.

Ruralna naselja nemaju veliki centralitet, obično prekriva 3 – 4 susjedna sela. Razlika između ruralnog i urbanog naselja je u istorijskom razvoju, veličini, fizionomiji, funkcijama i sociološkim odlikama.

Ruralni prostor ima dominantne ne samo agrarne aktivnosti, nego i otvaranje malih preduzeća, odmora, rekreacije i turizma (seoski, lovni, etno – turizam). U XX vijeku naučne discipline koje proučavaju selo su:

Agrarna geografija,

Sociologija sela i

Ruralna geografija.

39. SAVREMENI DRUŠTVENO – GEOGRAFSKI PROCESI I NJIHOV UTICAJ NA TRANSFORMACIJU SEOSKIH NASELJA (INDUSTRIJALIZACIJA, URBANIZACIJA, DEAGRARIZACIJA I DERURALIZACIJA)

16

Industrijalizacija podrazumijeva izgradnju industrijskih preduzeća u nekom naselju ili regiji i primjenu mašina, industrijskih načina rada i najnovijih naučno – tehnoloških dostignuća u svim privrednim djelatnostima. Pokazatelji stepena industrijalizacije su:

Učešće industrijske proizvodnje,

Broj industrijskih predezeća i

Učešće industrije u formiranju nacionalnog dohotka.

S regionalnog aspekta izdvajaju se tri tipa industrijalizacije:

1. Monocentričan tip – imaju one regije u kojima postoji samo jedan industrijski centar (samo u njemu postoje industrijska preduzeća, dok su ostala naselja neindustrijska);

2. Disperzivan tip – imaju one regij eu kojima je industrija locirana u jednom centru, ali i u drugiom naseljima u njegovoj neposrednoj okolini (industrija se geografski širi jer se industrijski objekti grade u okruženju postojećeg industrijskog žarišta regije);

3. Policentričan tip – imaju one regij eu kojima je locirano više međusobno udaljenih industrijskih centara, koji su nosioci industrijskog razvitka i inicijatori transformacije geoprostora (omogućen je geografski homogen sveukupni društveno – ekonomski razvitak svih dijelova teritorije određene regije).

Urbanizacija je kompleksan naseobinsko – geografski proces sa izrazitim društveno – ekonomskim odlikama, od kojih su najbitnije:

porast gradskog stanovništva i preobražaj demografskih struktura,

dnevno kretanje radne snage na relacijama grad – selo, selo – grad i grad – grad,

transformacija i razvoj fitionomskih odlika grada i naselja u njegovom okruženju,

promjene funkcionalnih struktura u komleksu grad – okolina,

uticaj prirodnih uslova i izvora na razvoj grada i formiranje njegovog gravitacionog područja,

smanjenje disproporcija između ruralnih i urbanih naselja i

širenje gradskog načina života i rada i uopšte uticja agradova po ruralnoj okolini.

Prema veličini teritorije koja je zahvaćena procesom urbanizacije, ona može biti:

1. Primarna – odnosi se na demografski, fizionomski i funkcionalni razvoj grada u njegovim granicama čime nastaju kompaktno izgrađena urbana područja sa velikom koncentracijom stanovništva i gradskih aktivnosti;

2. Sekundarna – proizilazi iz divergentvnog uticaja grada i teritorijalne disperzije urbanih elemenata čim ese stvaraju nova urbanizovana područja.

S obzirom na način ispoljavanja i kvalitet promjena koje nastaju njenim uticajem, urbanizacija može biti:

17

1. Ekstenzivna – ispoljava se brzim porastom gradskog stanovništva, kvantitativnom i kvalitativnom stambenom krizom u gradovima, naglim i neplanskim širenjem gradskih teritorija, naročito periferija i stihijnim pražnjenjem ogromnih prostora (karakteristična je za nerazvijene zemlje);

2. Intenzivna – plansko usmjeravanje razvoja procesa urbanizacije na mnajim ili većim teritorijama (zastupljena je u razvijenim zemljama).

Najčešće se izdvajaju tri komponente prcesa urbanizacije:

Demografska – sveukupni demografski razvitak, prirodno i mehaničko kretanje populacije i promjene demografskih struktura;

Fizionomska – promjene u teritorijalnom razvoju grada, topografskom položaju, položaju i prostornoj organizaciji ulica, javnih površina, itd. i transmisija urbano – morfoloških elemenata u ruralnoj okolini;

Funkcionalna – određena je sveukupnim funkcionalnim kapacitetom grada i njegovim funkcionalnim uticajem na transformaciju okolnog geografskog prostora.

U procesu urbanizacije izdvajaju se dvije grupe komponenata:

Spoljne – najčešće su nepromjenljive ili promjenljive u jednom dužem vremenskom intervalu (ekonomsko – geografski položaj, spoljne saobraćajne veze, prirodna i rudna bogatstva, plodnost zemljišta, izvori ljekovitih voda, povoljni klimatski uslovi isl.);

Unutrašnje – društvene planske intervencije u podsticanju razvoja grada (podizanje industrije, szvaranje važnih administrativno – upravnih centara, ukrštanje željezničkih pruga, naročito u kombinaciji sa autoputem ili pristaništem, stvaranje većih školskih centara i sl.).

Postoje četiri faze urbanizacije:

1. Primarna (ruralizacija),

2. Sekundarna (industrijska),

3. Tercijarna (regionalna) i

4. Kvartarna (totalna).

Deagrarizacija predstavlja sveukupnost oblika napuštanja poljoprivrede od strane poljoprivrednog stanovništva kome je do tada bila jedina aktivnost i izvor dohotka. S obzirom na vrstu domicila stanovništva koje prelazi iz poljoprivrede u nepoljoprivredne djelatnosti, deagrarizacija se može podijeliti na:

1. Ruralna deagrarizacija – tradicionalni, viševjekovni prelazak stanovništva iz sela u gradove, pojava savremenih dnevnih migracija radne snage, školske omladine na relaciji selo – grad i transfer ruralnog agrarnog u ruralno neagrarno stanovništvo bez promjene domicila;

2. Deagrarizacija mješovitih naselja – u krajnjem slučaju dovodi do njihovog preobražaja u gradove ili naseobine niže vrste;

18

3. Urbana deagrarizacija – promjena profesionalne strukture autohtonog gradskog stanovništva, pretvaranje poljoprivrednog zemljišta u gradu i njegovoj neposrednoj okolini u urbano zemljište kod gradova koji imaju izrazito prostorno širenje.

Faktori koji doprinose intenziviranju procesa deagrarizacije najčešće se dijele u dvije grupe:

Repulzivni (podstiču napuštanje poljoprivrede) i

Atraktivni (privlače poljoprivrednike u nepoljoprivredne djelatnosti).

Prema načinu napuštanja poljoprivrede, deagrarizacija može biti:

Neposredna (transfer poljoprivrednika u nepoljoprivredne djelatnosti bez prethodnog sticanja obrazovanja) i

Posredna (sa prethodnim školovanjem – dobija se kvalifikovana radna snaga).

Prema stepenu odvojenosti od poljoprivredne proizvodnje, deagrarizacija može biti:

Potpuna (apsolutni raskid sa poljoprivrednim zanimanjem i eventualna zamjena domicila novim u kome se obavlja nepoljoprivredna gunkcija rada);

Djelimična (odvija se bez promjene domicilauz istovremeno bavljenje nepoljoprivrednom djelatnošću kao osnovnom i poljoprivrednom kao dopunskom).

Posljedice procesa deagrarizacije:

Geografske – ispoljavaju se u teritotijalnom grupisanju ili razrjeđivanju naselja na nekoj teritoriji;

Demografske – utiču na populaciona obilježja naselja (porast ili opadanje broja stanovnika, demografsko odumiranje nekih naselja);

Naseobinske – promjene funkcionalnog zoninga naselja, promjene namjena površina u naselju, ruralizacija gradova, prisustvo u ruralnim naseljima urbanih elemenata;

Ekonomske – promjena ekonomske pozicije određenih naselja u geografskoj sredini.

Deruralizacija je društveno – geografski proces napuštanja sela i konstantne depopulacije na selu. Odlazak iz sela potpuno mijenja naseobinsku mrežu i pojavljuje se socijalni ugar. Osim toga, dolazi do naglog porasta stare populacije.

40. SEOSKE TERITORIJE

19

Seoska teritorija obuhvata određenu površinu koja se koristi za potrebe poljoprivredne proizvodnje i šumarstva na kojoj žitelji seoskih naselja ostvaruju svoju biološku i ekonomsku egzistenciju. Seoske teritoije mogu biti:

Homogene – prožete su skoro u potpunosti elementima svojstvenim selu i seljaštvu klasičnog tipa (obično se nalaze u izolovanim i teškopristupačnim dijelovima Zemljine površine i na velikoj udaljenosti od gradova) i

Nehomogene – više ili manje su prekrivene urbanim i industrijskim sadržajima, tako da se na seoskoj teritoriji prožimaju i miješaju autohtona (seoska) i alohtona (gradska) naseobinska i produkciona svojstva formirajući osoben geohrafski pejzaž.

Prema geografskom položaju u odnosu na susjedne, granične teritorije i njihova naseobinska i proizvodna svojstva, granični geoprostori seoskih teritorija mogu biti:

Graničmo homogeni i

Granično nehomogeni.

Seoske teritorije takođe mogu biti:

Primarne – objedinjena i povezana teritorija jednog ili više susjednih naselja i njihovih atara i

Drugostepene – objedinjuju više međusobno povezanih seoskih područja u ruralni region.

Manji sastavni dijelovi seoske teritorije su:

1. Seoski atar (katastarska opština) – teritorija sa utvrđenim granicama koja pripada jednom selu (podijeljen je na nekoliko potesa – zaokružena prirodna i proizvodna cjelina sa nazivima, koji u većini slučajeva ukazuju na bitna geografska i proizvoidna svojstva) i

2. Katastarski srez – teritorijalno najveća organizaciona jedinica seoske teritorije (sastoji se od više susjednih, teritorijelno spojenih katastarskih opština sa sličnom osnovom za poljoprivrednu proizvodnju).

41. SEOSKI ATAR (DEFINICIJA I OBUHVAT), KATASTARSKI SREZ – GRANICE, VELIČINA I STRUKTURA KORIŠTENJA ZEMLJIŠTA

Seoski atar je teritorija sa utvrđenim granicama koja pripada jednom selu. Seoski atar čini teritorija pod naseljem i prostor koji zahvataju pojedine kategorije korištenja zemljišta koje pripadaju selu (obradivo zemljište – oranice, bašte, voćnjaci, vinogradi i livade; poljoprivredno zemljište – poljoprivredno zemljište i šume i neplodno ili neproduktivno zemljište). Podijeljen je na veći ili manji broj potesa, zavisno od veličine. Svaki potes predstavlja zaokruženu prirodnu i proizvodnu cjelinu sa nazivima, koji u većini slučajeva ukazuju na bitna geografska i proizvoidna svojstva („Donje polje“, „Livade“, „Rijeke“, „Crne njive“, „Kamenjak“ i sl.). Drugi službeni naziv seoskog atara je katastarska opština, s tim što se granice seoskog atara i katastarske opštine ne moraju podudarati.

Katastarska evidencija obuhvata ukupnu površinu seoskih teritorija sa jasno razgraničenim kategorijama korištenja zemljišta, podjelom na potese sa njihovim nazivima i drugim obilježjima:

20

broj parcele, vlasništvo parcele, oblik i površina parcele (u hektarima, arima ili metrima kvadratnim) i kultura koja se na njoj gaji.

Katastarski srez je teritorijalno najveća organizaciona jedinica seoske teritorije koju sačinjavaju više susjednih, teritorijelno spojenih katastarskih opština sa sličnom prirodnom i antropogenom osnovom za poljoprivrednu proizvodnju.

Seoski atari se mogu podijeliti prema dva kriterijuma:

1. Prostorno – urbanistički kriterijum

Prema nastanku – spontano i planski;

Prema veličini – do 500, 500-750, 750-1000 i više od 1000 ha;

Prema kompaktnosti – najkompaktniji je u obliku kvadrata, granica do 3 km;

Prema udaljenosti granica atara i javnih saobraćajica od naselja.

2. Agroekonomski kriterijum

Prema pedološkom sastavu tla;

Prema nagibu terena (0-3, 3-7, 7-15, 15-30, 30-40 i više od 40°);

Prema nadmorskoj visini (do 200, 200-500 i više od 500 m);

Prema organizaciono – ekonomskoj podobnosti (1000 ha na oranici – najpogodnije);

Prema dominantnoj strukturi proizvodnje (ratarska, voćarsko – vinogradarska i stočarska).

42. SEOSKA KUĆA I DVORIŠTE

Ruralno kućište ili dvorište čine:

Dvor – kuća za stanovanje i sve zgrade oko nje u vlasništvu jednog domaćinstva i porodice, koje su omeđene spolja zajedničkom ogradom i

Okućnica – obuhvata baštu, voćnjak i gaj (zabran).

To su dva posebna funkcionalna dijela u kojima su funkcija stanovanja i rada seoskog domaćinstva ili porodice tijesno povezane. Kućište predstavlja skup objekata i površina i površina različith funkcija međusobno tako povezanih i objedinjenih da mogu zadovoljiti sve biološke i ključne ekonomske egzistencijalne potrebe seoskog domaćinstva ili porodice. Sa funkcionalnog aspekta njega čine stambeno i ekonomsko dvorište.

Karakter ruralne proizvodnje domaćinstva ili porodice, površina koju zahvataju i funkcionalni značaj objekata seoske ekonomije frupisanih u seoskom dvorištu su najvažniji kriterijumi za njihovu tipologiju. Sa tog stanovišta izdvojena su tri tipa seoskih dvorišta:

1. Dvorišta poljoprivrednih domaćinstava (mješovita i specijalizovana);

2. Dvorišta domaćinstva sa mješovitom djelatnošću i

21

3. Dvorišta nepoljoprivrednog domaćinstva.

Dvorište može nastati:

spontano i

planski.

Planski nastala dvorišta su tipična za Vojvodinu, a njihovi dijelovi su: avlija, gumno i bašta. Prednost takvih dvorišta jeste to što su estetski lijepa, a glavni nedostaci su što kuće nisu osunčane, svi objekti su jedan do drugog što je ekološki nepovoljno i kuća je mnogo udaljena od zemlje za obradu, što je glavni razlog za nastanak privremenih naselja. Specifična kuća za Vojvođanska sela je „kuća na lakat“.

Neuređeno zbijena dvorišta imaju timočka sela i muslimanska sela u kotlinama. To je zatvoreni tip naselja koja imaju velike zidane ograde i veliki broj stanovnika (posljedica islamskog tipa života – zatvorenost). Privredni objekti su u prvom planu, a kuće u dubljem dijelu dvorišta. U selima razbijenog tipa zastupljene su niske ograde i velika, prostrana dvorišta, sa kućom na sredini posjeda. To je najprihvatljivije dvorište sa ekološkog aspekta. Ograda je simbolična i služi samo za prikazivanje granice između dva posjeda. Specifična je takođe i krupnija parcelizacija. U posljednjih trideset godina, objekti u dvorištu nisu isključivo poljoprivredni (ostave za hranu, burad za vino, staje, itd.). Dominantan proces u našim selima je deagrarizacija.

43. SEOSKI POSJED – TIPOVI, STRUKTURA I KARAKTERISTIKE

44. SAVREMENE TENDENCIJE U RAZMJEŠTAJU, RAZVOJU I PROSTORNO – FUNKCIONALNOJ STRUKTURI SELA

Intenzitet i dinamika društveno – ekonomskog razvitka savremenog svijeta odražava se na obim i kvalitet promjena u geografskom razmještaju i prostorno – funkcionalnoj organizaciji seoskih naselja. U tom pogledu mogu se izdvojiti dvije osnovne grupe promjena sa mnogobrojnim tendencijama. To su:

1. Promjene koje se ogledaju u transformaciji tradicionalnog geografskog rasporeda seoskih naselja

2. Promjene u unutrašnjoj prostorno – funkcionalnoj strukturi seoskih naseobina i planiranju njihovog razvoja.

Transformaciju tradicionalnog geografskog razmještaja seoskih naselja, koji je u najvećoj mjeri uslovljen rasprostranjenošću prirodnih uslova i izvora, karakterišu tri osnovne tendencije. To su:

Geografsko (teritorijalno) grupisanje sela;

Geografsko razrjeđivanje sela i

Transmisija urbanih elemenata u seoska naselja i područja.

45. PROSTORNO – FUNKCIONALNA POVEZANOST SEOSKIH NASELJA, VEZE I GRAVITACIONE ZONE SEOSKIH NASELJA

22

Zastupljenost i razvijenost osnovnih i spoljnih funkcija seoskog naselja pretpostavka je i polazište prostorno-funkcionalnog povezivanja i integracije naselja sa okolinom.

Funkcionalno najrazvijenija seoska naselja na nekoj teritoriji imaju žarišno značenje. Oni su nosioci i inicijatori prostorne integracije i funkcionalnog povezivanja većeg ili manjeg broja susjednih ruralnih naselja. Ovakva sela nazivaju se gravitacioni centri ili sjedišta. Uticaj sela gravitacionih centara predstavlja osnovu za sagledavanje njihovog mjesta i uloge u mreži u sustemu naselja na nekoj teritoriji.

Gravitaciona područja – „zone“ ili „prostorno uticajne sfere“ su teritorije čija veličina i granice zavise od gravitacione snage centra. Dijele se na:

pojedinačna (parcijalna) gravitaciona područja: određena su teritorijalnim dometom jedne spoljene funkcije ruralnog naselja;

globalna gravitaciona područja: određena su prostornim dometom svih spoljnih funkcija tako da ga čine više međusobno isprepletenih gravitacionih areala.

Između pojedinih seoskih naselja koja se označavaju kao gravitacioni centri i naselja u njihovom okruženju uspostavljaju se heterogene gravitacione veze. Prema intenzitetu djelovanja, ove veze se svrstavaju u dvije osnovne grupe:

čvrste, stalne i česte: škola, mjesna zajednica, zdravstvena stanica, ambulanta, ... povremene i slabije: veze koje se ostvaruju u perifernim dijelovima gravitacione sfere,

sa naseljima u području razgraničenja i preplitanja spoljnih funkcija

46. PRIMARNA SELA, SEOSKI CENTRI, CENTRI ZAJEDNICE SELA

Osnovne funkcije seoskih naselja su: škola, mjesna zajednica, mjesna kancelarija, pošta, banka, ambulanta, zdravstvena stanica, veterinarska stanica, prodavnice, zanatske radionice, autobuske stanice, kafana (...je moja sudbina).

Prema zastupljenosti ovih funkcija sela su podijeljena na tri funkcionalne kategorije: primarna seoska naselja:

Nosioci razvoja primarnih djelatnosti (poljoprivrede, šumarstva, lova i ribolova). Po funkcijama mogu biti specijalizovana i mješovita. Mogu biti stočarska, ratarska, ratarsko-stočarska, sa šumarskim privređivanjem i sl. Najzastupljenija su sela u Republici Srpskoj, posebno u Planinskoj oblasti gdje preovlađuju mala i depopulaciona sela kao i u poljoprivrednim rejonima, gdje su najrazvijenija.

sela sa seoskim centrom:Prostorno povezuju i objedinjuju dva ili više primarnih seoskih naselja. Mogu imati više osnovnih funkcija od kojih su najznačajnije: mjesna kancelarija i mjesna zajednica. Kao i primarna sela, tako i sala sa seoskim centrom po položaju mogu biti i prigradska.

centri zajednice sela:Centri zajednice sela prostrono-funkcionalno integrišu u jednu cjelinu nekoliko sela sa seoskim centrom i više primarnih ruralnih naselja. Od objekata i aktivnosti koje im obezbjeđuju funkcionalni značaj, osim onih koja posjeduju sela sa seoskim centrom, mogu imati i osmogodišnju školu, prodavnice mješovite robe, poštu, zanatske radnje, manje industrijsko preduzeće i sl.

48. AGRARNA REFORMA, ARONDACIJA, KOMASACIJA

Agrarna reforma podrazumjeva skup mjera koje provodi država kako bi unaprijedila stanje određene oblasti.

23

Država najčešće pristupa agrarnoj reformi nakon krupnih promjena kao što su bile revolucije. Prva agrarna reforma koja je sprovedena na našim prostorima vršena je za vrijeme Kraljevine Jugoslavije. U okviru agrarne reforme često se vrši i preseljavanje stanovništva.

Niz tehničkih mjera prate agrarnu reformu, kao što su: arondacija: predstavlja ravnanje parcela nepravilnog oblika kako bi se poboljšao kvalitet

obradivog zemljišta. komasacija: uređivanje zemljišta prema više vlasnika. Ovom akcijom dolazi do opštih

zamjena parcela čime one postaju pravilnijih granica i lakše za obradu.U toku komasacije vrši se i projektovanje mreže puteva, tehnički radovi i prerazmještaj javnih službi.

Završetkom ovih mjera na određenoj oblasti: agrarne parcele moraju biti pravilne mora biti uređena saobraćajna mreža.

49. DNEVNE MIGRACIJE STANOVNIŠTVA KAO POKAZATELJ ODNOSA U MREŽI NASELJA

Dnevna redovna cirkulacija – najvažniji oblik savremenog kružnog kretanja stanovništva (uglavnom radne snage i učenika i studenata), koje u uslovima razvijene saobraćajne infrastrukture dostiže stotinjak kilometara u jednom smijeru.

Zavisi od: saobraćajne povezanosti mjesta stanovanja i mjesta rada funkcionalne usmjerenosti pojedinih gradova

U nedovoljno razvijenim zemljama, cirkuliše uglavnom nekvalifikovana i polukvalifikovana radna snaga, iz nužde. U razvijenim zemljama kvalifikovani radnici i stručnjaci, po ličnom izboru, jer žele stanovati u sačuvanoj okolini van radnog mjesta.

Pokazatelji analize dnevne migacije radne snage u gravitacionom području nekog središta je udio radnika-putnika nekog naselja koji rade u gravitacionom središtu u odnosu na ukupan broj zaposlenih stanovnika tog naselja.

Na osnovu vrijednosti opšteg koeficijenta migracije radne snage, naselja dijelimo na: migraciono neaktivna naselja sa opštim koeficijentom migracije do 10% migraciono aktivna naselja sa opštim koeficijentom migracije od 10% koja se dijele na

tri podgrupe:- migraciono slabo aktivna – od 10 do 25% dnevnih migranata- migraciono srednje aktivna – od 25 do 50% dnevnih migranata- izrazito migraciono aktivna naselja – 50% i više dnevnih migranata

Prema geografskoj usmjerenosti i obimu po pravcima disperzije i apsorpcije dnevnih migracija, naselja mogu imati sljedeća strukturna obilježja:

jednostrano usmjerena dvostrano trostrano višestrano usmjerena

24

Jednostrano, dvostrano i trostrano usmjerenim naseljima pripadaju naselja sa 90% i više dnevnih migranata. Višestrano usmjerena naselja su ona čiji migranti u znatnom broju svakodnevno dolaze u druga naselja ili u dato naselje dolaze.

50. DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE SEOSKOG DOMAĆINSTVA

Seoska naselja se mogu razvrstavati prema svim demografskim elementima koji čine sveukupnost demografske strukture. Međutim, u većini slučajeva, naročito za potrebe prostornog planiranja, ona se sistematizuju prema demografskoj veličini, gustini naseljenosti, demogrskim kretanjima i nekim drugim demograskim strukturama. Tipološka skala u svakom konkretnom slučaju zavisi od opšte demografske situacije u pojedinim državama i regionima. U uslovima kada većinu seoskih naselja karakterišu negativne tendencije u pogledu obnavljanja stanovništva, demografski pokazatelji kao što su prirodno kretanje stanovništva, domaćinstva i strukture porodice, predstavljaju važne činjenice. Govore o dosadašnjem razvoju i sadašnjem društveno-ekonomskom značaju sela. ali su ujedno i pokazatelji perspektivnog razvitka i elemenata bitnih za planiranje i prostorno uređenje seoskih naselja. Uzimajući u obzir bitna demografska obilježja, ruralna područja i naselja mogu se podjeliti prema demografskim kretanjima i demografskim strukturama.

Prema demografskim kretanjima, seoska područja i naselja mogu biti: sa visokim prirodnim priraštajem (iznad 20 promila), sa niskim prirodnim priraštajem (ispod 5 promila), autohtone sredine, imigracione sredine, emigracione sredine, sredine migracionog transfera.

Prema demografskim strukturama, seoska područja i naselja mogu biti: sa nepovoljnom radnom strukturom zbog visokog udjela mladog stanovništva, sa nepovoljnom radnom strukturom zbog visokog udjela starog stanovništva, sa nepovoljnom radnom strukturom zbog niskog stepena pismenosti i stručnog

obrazovanja, sa dominantnim učešćem patrijahalne porodice, sa dominantnim učešćem savremene porodice i sličnim obilježjima.

51. RASELJAVANJA SEOSKIH NASELJA – SPONTANO, PLANSKI I NASILNO

Gašenjem, nestankom, selo se briše iz registra naselja. Razlikujemo tri načina nestanka seoskog naselja:

spontano nestala:Posljedica inustrijalizacije i urbanizacije, stanovnišvo samo napušta selo.Emigracijama i starenjem nestaje stanovništvo. Najčešće se stanovništvo saseljava u niže krajeve u potrazi za obradivim zemljištem ili povoljnijim uslovima za život. Ovaj vid gašenja sela je dugotrajan. Na mjestima sela se javlja socijalni ugar pa primarna vegetacija šume.

nasilno nestala:

25

U feudalno doba ukoliko je u selu počinjen zločin a počinioc je nepoznat, čitava sela su se kažnjavala. Ukoliko bi zloči bio težak, kazna je bila raseljavanje stanovništva na neku dalju lokaciju. Ratovi generalno su prouzrokovali nasilna gašenja velikog broja sela. Vojska bi ili najavila da dolazi u pohod na selo pa bi stanovnici sami pobjegli, ili bi opustošila jedno selo, čime bi sva susjedna bila iseljena. Na našim prostorima najveći broj takvih sela je u okolini Šipova i Mrkonjić Grada.

planski nestala sela:Ova sela nestaju ukoliko država vrši preseljavanje sela jer za tu teritoriju ima posebne namjene. Na primjer, ako se selo nalazi na području koje stalno plavi pa se ne isplati stalna sanacija. Takođe u slučaju da teritorija ima posebnu namjenu, kao što je bilo slučaj sa izgradnjom vojnog poligona na Manjači kada je raseljeno selo Šljivno.Država u najvećem dijelu slučajeva vrši novčanu kompenzaciju u skladu sa veličinom posjeda.

52. RAZVOJNI PROBLEMI I MOGUĆNOSTI MALIH SEOSKIH NASELJA RAZBIJENOG TIPA

Među mnogim razvojnim problemima koja sputavaju brži razvitak naših sela u radovima statističara, demografa i ekonomista često se navodi njihova usitnjenost na male naseobine. Razlozi zbog kojih se ističu problemi malih naselja su prvenstveno ekonomsko-društvene kategorije. Navodi se da se u njima ne mogu obezbjediti najosnovniji uslovi za školovanje, zdravstvenu zaštitu, kulturni život stanovnika i sl. Naselja razbijenog tipa imaju uglavnom okupljene posjede i stočarsko su ratarske privrede. Njihovo prilagođavanje uslovima tržišne privrede moglo bi se lakše odvijati od domaćinstava u naseljima zbijenog tipa koja nisu okupljena pa su parcele male i prostorno razbijene što smanjuje mogućnost upotrebe mehanizacije i savremenih agrotehničkih mjera. Isto tako, osnivanje mini farmi otežano je u kompaktno naseljenim prostorima. Savremeni zahtjevi tržišne privrede nameću potrebu ulaganja u osavremenjavanje seoskih domaćinstava što nije rentabilno u uslovima sitnog posjeda. Problem organizacije seoskog domaćinstva ne mogu biti prepušteni pojedinačnoj inicijativi, već moraju biti dio izrađene strategije razvoja ruralnih područja zasnovanoj na fizičkogeografskim potencijalima i specifičnostima pojedinih seoskih naselja.

53. OSNOVNI RAZVOJNI PROBLEMI RURALNOG PROSTORA

Mnoštvo geografskih promjena kojima su seoska naselja direktno ili indirektno zahvaćena doprinjela su pojavi mnogobrojnih ruralnih problema. Ona su u određenoj mjeri kočnica u razvoju seoskih naselja, uzrok stagnacije u razvoju, ili u određenim situacijama posljedica potpunog teritorijalnog iščezavanja seoskih naselja. U svim zemljama svijeta, posebno u onim nedovoljno razvijenim, stihijnim i ekspanzivnim razvojem urbanizacije došlo je do demografskog pražnjenja i narušavanja ekonomsko-geografske ravnoteže na velikim prostranstvima u ruralnoj sredini. Iz tih razloga se sve više ukazuje na potrebu rješavanja i planskog regulisanja tih problema. Cilj ovakvih težnji je da se sistemom planiranja ostvari homogen drušveno-ekonomski razvoj svih dijelova teritorije određenih geografsko-političkih cjelina. U mnoštvu ruralnih problema i mjera za njihovo rješavanje sa geografsko-naseobinskog gledišta poseban značaj imaju:

pojava depopulacionih sela mjere revitalizacije ruralnih naselja i područja

26

Depopulaciona sela imaju kontinuirano smanjenje ukupnog stanovništva koje proizilazi iz određenih pozitivnih (natalitet i imigracija) i negativnih (mortalitet i emigracija) komponenti ukupnog kretanja populacije. Ukoliko je smanjenje populcije prouzrokovano opadanjem nataliteta, onda je riječ o posebnoj vrsti depopulacionih naselja – denatalitetnih sela. Poseban problem depopulacionih područja i njihove agrarne proizvodnje predstavlja pojava socijalnog ugara. Napuštanjem seoskih ognjišta i poljoprivrede, te odlazak u grad i nepoljoprivredne djelatnosti mladi ostavljaju sela bez podmlatka. Na taj način dolazi do demografskog odumiranja sela, ili se starosna struktura ruralnog stanovništva pogoršava. Zemljišni posjed staračkih domaćinstava tako postaje djelimimično iskorišćen ili potpuno neiskorišćen i tako nastaje socijalni ugar. Revitalizacija ruralnih područja i naselja ima za cilj podsticanje njihovog sveukupnog društveno-ekonomskog razvoja i podizanje stepena razvijenosti. Mjere koje se u tom smislu preduzimaju usmjerene su ka intenziviranju razvoja ruralnih područja i naselja kako onih koji imaju pozitivan društveno-ekonomski razvoj radi podizanja nivoa razvijenosti tako i onih koja imaju negativne razvojne karakteristike. One se ostvaruju:

putem stvaranja boljih društvenih uslova za bavljenjem poljoprivrednom proizvodnjom u selima

izgradnjom novih privrednih objekata, proširenjem i modernizacijom proizvodnih kapaciteta postojećih objekata

stvaranjem organizacija nekih privrednih i društvenih djelatnosti izgradnja seoske infrastrukture i sl.

54. TRANSHUMANSA U RS55. VEZE: POLOŽAJ SEOSKOG NASELJA-FUNKCIJE-FIZIONOMSKO-MORFOLOŠKE KARAKTERISTIKE-STANOVNIŠTVO56. VEZE: ANTROPOGEOGRAFSKI PROCESI-FIZIONOMIJA NASELJA-DEMOGRAFSKA OBILJEŽJA NASELJA

57. GEOGRAFSKO-ISTORIJSKI RAZVOJ SELA U BIH – KARAKTERISTIČNI PERIODI

Seoska naselja na prostoru RS-a i BiH uopšte prošla su više razvojnih faza koje karakterišu promjene u razmještaju naselja i topografskom položaju, mofologiji, funkcionalnoj orijentaciji i demografskim strukturama. Ove promjene uslovljene su fizičko-geografskim karakteristikama prostora i istorijskim prilikama. Na osnovu navedenih elemenata, izdvajaju se periodi:

period turske uprave: od druge polovine XV vijeka period auustro-ugarske uprave: 1878-1918 period Kraljevine Jugoslavije: 1918-1945

Period turske uprave: Hrišćansko stanovništvo živjelo je u statusu raje zbog čega se njihov broj konstantno smanjivao. Islamsko stanovništvo naseljavalo je uglavnom gradska naselja ili je formiralo zbijena seoska naselja u nižim predjelima. Hrišćansko stanovništvo naseljavalo je topografski višlje predjele što je omogućavalo bavljenje stočarsko-ratarskom privredom. Šuma je pružala građevinski materijal kao i ličnu zaštitu u vremena progona i ratova te mogućnost ishrane. U ovakvim uslovima nastala su razbijena naselja okupljenih posjeda i patrijahalne organizacije. Stočarstvo je u osnovi bilo više vrednovano od zemljoradnje, što je posljedica nestabilnih političkih prilika i čestih seoba.Period austro-ugraske okupacije:

27

Okupacijom 1878. godine počinju velike promjene u organizaciji i valorizaciji prostora. Već 1879. izvršen je prvi popis stanovništva, zatim geometarsko premjeravanje zemljišta i izrada katastarske dokumentacije. Registrovana su i istražena prirodna bogatstva čija je eksploatacija bila intenzivna pa je izgrađivana i posebna infrastruktura, ceste i željezničke pruge. Prirodna bogatstva stavljena su pod kontrolu države. Zakon o zaštiti šuma i njihovim raspolaganjem uticao je na graditeljske moći seoskog stanovništva pa je ono ostalo bez građevinskog materijala. Početkom XX vijeka tradicionalne brvnare zamjenjuju kuće od opeke. U Sarajevu je formirano Građevinsko odjeljenje i tehnička odjeljenja i tako je počelo provođenje Zakona o građevinskom redu. Zakon je zahtjevao uredne dokumentacije za dobijanje građevinske dozvole, što se odrazilo na uređenost izgradnje u gradovima. Doseljavanje novih etničkih grupa (Česi, Slovaci, Ukrajinci, Nijemci,...), pozitivno se odrazilo na razvoj sela i seoske privrede. Doseljenici su sa sobom donjeli novi savremeniji način obrade zemlje, sakupljanja i prade poljoprivrednih proizvoda, mehanizaciju, nove sorte, način gradnje i dr. Dolazi do promjene u fizionomiji agrarnog pejzaža i u prostornoj organizaciji sela. Stabilne političke prilike dovele su do saseljavanje stanovništva u niže predjele, grupisanju naselja bliže saobraćajnicama, formiranju drumskih naselja. Period Kraljevine Jugoslavije:Nastavljeni su već započeti procesi u vrednovanju agrarnih površina i okupljanju naselja uz važnije saobraćajnice. Visok prirodni priraštaj, u uslovima tradicionalne poljoprivrede i sitnog posjeda učinio je selo agrarno prenaseljenim. Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije izvršena je i prva agrarna reforma.

58. KARAKTERISTIKE NASEOBINSKE MREŽE BiH I RS:

Prema nezvaničnim podacima u RS, početkom 2007. god. živjelo je 1.5 milion stanovnika. Prosječna gustina naseljenosti je bila 59 st/km² ali je realni razmještaj stanovnika neravnomjeran sa izrazitim razlikama između planinskih i nizijskih područja, pograničnih i okoline gradskih centara. Naseobinsku mrežu RS čine 2 625 naselja od kojih samo 45 zadovoljava osnovne kriterijume za status gradskog naselja. Odnos gradskih i seoskih naselja je 1:58.3. Prosječna veličina naselja u 2005. godini je 533 stanovnika. U RS dominiraju mala sela (do 500 stanovnika) i sve više se povećava broj atuljastih sela (manje od 100 st)Osim Banja Luke, sva gradska naselja imaju manje od 100 000 stanovnika, tj njihova demografska i funkcionalna snaga je slaba. Izraženo je starije stanovništvo, prosjek godina preko 40. Preko 60% je radno sposobnog stanovništva ali ne radno aktivnog. Oko polovine stanovnika živi u seoskim naseljima a oko 20% aktivnog stanovništva RS-a se bavi poljoprivredom. Vlasništvo nad zemljom je pretežno idividualno, te postoji solidna opremljenost individualnih poljoprivrednih domaćinstava poljoprivrednom mehanizacijom i potrebnim privrednim objektima. Od ukupne teritorije RS, 17.4% otpada na ravničarski prostor koji nastanjuje 29% stanovništva. 42.9% poljoprivrednih površina čine oranice ili 64% površina BiH. 1 571 000 ha površine RS je pod šumama, što čini oko 67% šuma BiH.

59. SAVREMENI RAZVOJNI PROBLEMI SELA U BIH I OKRUŽENJU

Građanski rat na prostoru BiH, ostavio je više negativnih posljedica među kojma i fizičku destrukciju sela. Na teritoriji BiH porušeno je 686 naselja naseljenih srpskim stanovništvom, od čega preko 160 na prostoru Republike Srpske. Najveća razaranja doživjela su sela zapadne Krajine. Stočni fond je više nego prepolovljen nakon rata.

28

Aktuelne prilike ukazuju na veliki broj problema vezanih za položaj sela kao i brojna neriješena socijalna i druga pitanja iz života seoskog stanovništva. Obnova porušenih naselja i izgradnja fizičke i socijalne infrastrukture odvija se sporo.U mreži seoskih naselja postoje velike razlike u njihovoj demografskoj veličini, stepenu razvijenosti, saobraćajnom i privrednom povezanošću sa većim razvojnim centrom, organizaciji i opremljenosti seoskog domaćinstva i strukturi poljoprivredne proizvodnje. Specifičan problem predstavlja izbjeglička populacija koja se bavi poljoprivrednom djelatnosti u smislu slabije ekonomske moći, neposjedovanja mehanizacije i malih posjeda.

Najveći problemi sela u RS: socijalni ugar-neiskorišteni potencijal teritorijalno razgraničenje vlasnički odnosi pitanja pravne pomoći

Srbija: Najperspektivnija sela su u Vojvodini. Na jugu je zastupljen proces depopulacije i velik procenat socijalnog ugara. Najnerazvijenija sela se nalaze na granici sa Bugarskom.Slovenija: Gusto razvijena mreža naselja, ranije su ušli u period industrijalizacije. Donose zakon kako se zemlja može naslijediti samo u slučaju da se obrađuje.Hrvatska: Teško je naselja saobraćajno povezati (nepravilan oblik). Velike ruralne teritorije su poluprazne, uglavnom namjenjene za šumsko zemljište ili turizam. Najgušće je naseljen agrarni prostor sa visokim prirodnim priraštajem u Zagorju.

60. ULOGA I ZNAČAJ RURALNIH PODRUČJA U SAVREMENOM PRIVREĐIVANJU (EVROPSKA UNIJA I RURALNI PROSTOR)

61. MOGUĆNOSTI I PERSPEKTIVE REVITALIZACIJE I RAZVOJA RURALNIH PODRUČJA RS

Imajući u vidu postojeće drušveno-ekonomske prilike na ruralnom prostoru Republike Srpske i njegove agrarne potencijale neophodno pristupiti izradi strategije razvoja i revitalizacije sela. Za kvalitetnu izradu strategija razvoja neophodno je poznavanje demografskih prilika, naseobinske mreže, infrastrukturne opremljenosti, fonda i strukture obradivih površina. Popis stanovništva i analiza razmještaja, starosne i polne strukture dali bi uvid u demografske prilike i mogućnosti bioprodukcije ruralnog prostora. Nepostojanje utvrđenih granica između naselja i zastarjelost katastarske dokumentacije nameće potrebu hitnog sređivanja katastarskih karata, aero snimanja terena, analize strukture upotrebe poljoprivrednog zemljišta i na osnovu njih razgraničenja atara pojedinih sela. Reogranizacija mreže seoskih naselja nameće se kao nužna potreba s obzirom na porast broja patuljastih sela, povećan broj osamljenih domaćinstava, promjene u dinamici kretanja broja stanovnika i njegovoj starosti. Socijalna infrastruktura će morati biti drugačije organizovana i prilagođena novonastalim promjenama u ruralnom prostoru. To će zahtjevati izmjenu statusa naselja u funkcionalnom smislu i njihova mjesta u sistemu naselja kao i ulaganja u izgradnji i infrastrukturno opremanje, promjene u funkciji i fizionomiji sela i sl. Navedene mjere nameću neophodnost uključivanja velikog broja stručnih lica različitih profila. Obzirom na postojeće resurse potrebno je izdvojiti seoska naselja koja će se specijalizovati za određenu djelatnost. Potrebno je izdvojiti lokalne centre i razvijati u njima manju industrijsku proizvodnju zasnovanu na postojećim lokalnim sirovinama, pazeći da između različitih djelatnosti ne dođe do sukoba interesa zbog različite valorizacije prostora. (industrija-turizam)

29

Da bi se pokrenuo privredni razvoj sela potrebno je garantovati stabilnost cijena i sigurnost tržišta poljoprivrednih proizvoda, zaštititi domaće proizvode i subvencijama pomoći razvoju pojedinih grana poljoprivrede.

62. SEOSKE TERITORIJE U PROSTORNIM PLANOVIMA I PLANERSKOJ DOKUMENTACIJI

63. UTICAJ SAVREMENIH DRUŠTVENIH PROCESA NA RAZMJEŠTAJ SEOSKIH NASELJA, TRANFORMACIJU SELA I NJEGOVU ULOGU U GEOPROSTORUIsto kao 39...mislila je nas zeznuti, a ne mere ;)

That’s all folks

30