ISSN 0131-677X

1

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI _________

N Ə S İ M İ a d ı n a D İ L Ç İ L İ K İ N S T İ T U T U

TÜRKOLOGİYA

B E Y N Ə L X A L Q E L M İ J U R N A L

1970-ci İLDƏN NƏŞR OLUNUR

Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir (Reyestr № 3378)

Jurnal Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında

Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən rəsmi qeydiyyata alınmışdır (Filologiya elmləri bölməsi №18)

İldə 4 dəfə çıxır

№ 1

BAKI – 2014

2

BAŞ REDAKTOR

AĞAMUSA AXUNDOV – AMEA-nın həqiqi üzvü, fil.ü.e.d., prof.

REDAKSİYA HEYƏTİ

KAMAL ABDULLAYEV, GÖVHƏR BAXŞƏLİYEVA, NİZAMİ CƏFƏROV, TOFİQ HACIYEV, NİZAMİ XUDİYEV, MUXTAR İMANOV, TEYMUR KƏRİMLİ, ƏBÜLFƏZ QULİYEV, AZAD MƏMMƏDOV,

SOLMAZ SÜLEYMANOVA (baş redaktorun müavini), FƏXRƏDDİN VEYSƏLLİ

BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR

ŞÜKRÜ HALUK AKALIN (Türkiyə), ƏHMƏD BİCAN ƏRCİLASUN (Türkiyə), ÇONQ JİN OH (Cənubi Koreya), KADIRALİ KONAKBAYEV (Qırğızıstan), İQOR KORMUŞİN (Rusiya), FUAT QƏNİYEV (Rusiya), VALENTİNA QƏRƏNFİL (Moldova), TOFİK MƏLİKOV (Rusiya), MEHMAN MUSAOĞLU (Türkiyə),

MURADGELDİ SOYEQOV (Türkmənistan), HAYASİ TOORU (Yaponiya)

SAHƏ REDAKTORLARI

Azərbaycan dili və terminologiya üzrə – BULUDXAN XƏLİLOV, SAYALI SADIQOVA; türk dilləri üzrə – MƏMMƏDƏLİ QIPÇAQ, MƏHƏBBƏT MİRZƏLİYEVA; şərq dilləri üzrə – ŞƏFƏQ ƏLİBƏYLİ, KAMANDAR ŞƏRİFOV; qədim dillər üzrə – İLHAMİ CƏFƏRSOY, ÇİNGİZ QARAŞARLI; abidələrin dili üzrə – ƏZİZXAN TANRIVERDİYEV, VAHİD ZAHİDOĞLU; ədəbiyyat və folklor üzrə – MƏHƏRRƏM QASIMLI; tipoloji-müqayisəli dilçilik üzrə – TEYYUB QULİYEV, HƏBİB ZƏRBƏLİYEV; dil nəzəriyyəsi üzrə –

AFƏT ABBASOVA, MƏSUD MAHMUDOV

Türk mətninin elmi redaktoru fil.ü.f.d., dos. Kübra Quliyeva İngilis mətninin elmi redaktoru fil.ü.f.d. Gülşən Axundova

Rus mətninin elmi redaktoru Militina Vasilenko

JURNALIN TƏSİSÇİSİ

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTUDUR

Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. «Türkologiya». Tel.: (+99412) 5372083, 5372081

e-mail: turkologiya2010@mail.ru sayt: www.turkologiya.org

Адрес: АZ1143. Баку-143, пр. Гусейна Джавида, 115. Институт языкознания им. Насими НАНА.

«Тюркология». Тел.: (+99412) 5372083, 5372081 e-mail: turkologiya2010@mail.ru sayt: www.turkologiya.org Address: AZ1143. Baku-143, Hussein Javid avenue, 115. ANAS Nasimi Institute of Linguistics.

«Turkologiya». Tel.: (+99412) 5372083, 5372081 e-mail: turkologiya2010@mail.ru sayt: www.turkologiya.org

3

M Ü N D Ə R İ C A T

DİLİN STRUKTURU VƏ TARİXİ

Sevinc Əliyeva (Bakı). «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilindəki fars komponentli arxaik feillərə dair (ədəbi dilin təşəkkülü kontekstində) ....................................................................... 4

Türkan Əsgərova (Bakı). XIV əsr Azərbaycan ədəbi dil tarixində sufizm təriqəti əsasında hürufizm cərəyanın yaranması və inkişaf etməsi (Nəsimi dili əsasında) ............................... 14

FOLKLOR. ƏDƏBİYYAT. MƏDƏNİYYƏT

Mehman Musaoğlu, Fatih Kirişçioğlu (Türkiye). Türk Cumhuriyetleri Millî Marşlarının

Kavramsal, Semiyotik ve Lengüistik Tahliline dair Deneme .................................. 21 Бахтияр Абдушукуров (Узбекистан). Тематические группы лексического состава «Кыссаи Рабгузи».................................................................................................... 35

DİSKUSSİYALAR VƏ MÜZAKİRƏLƏR

Qəzənfər Kazımov (Bakı). IX əsrin anadilli alban abidəsi və onun dili haqqında ................................. 41

MATERİALLAR VƏ MƏRUZƏLƏR

Kamilə Vəliyeva (Bakı). Azərbaycanda riyazi dilçiliyin müasir vəziyyəti............................................. 51

RESENZİYALAR

İsmayıl Kazımov (Bakı). Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı................................................................... 69

XRONİKA

Baba Məhərrəmli (Bakı). VII Beynəlxalq Türk Dili Qurultayı: Türkologiyadakı gələcək perspektivlər................................................................................................................ 74

PERSONALIA

Qüdsiyyə Qəmbərova (Bakı). Ramazanov Kamil Tağı oğlu ................................................................. 77 İsmayıl Məmmədli (Bakı). Qurbanov Afad Məhəmməd oğlu ...............................................................

79

Г.Ф.Благова , А.В.Дыбо, И.В.Кормушин (Россия). Гаджиева Нинель Зейналовна ........................

82

NEKROLOQ

«Türkologiya» jurnalının redaksiya heyəti (Bakı). Seyidov Yusif Mir Əhməd oğlu .............................. 86

___________

4

TÜRKOLOGİYA № 1 2014

DİLİN STRUKTURU VƏ TARİXİ

SEVİNC ƏLİYEVA

«KİTABİ-DƏDƏ QORQUD»UN DİLİNDƏKİ FARS KOMPONENTLİ ARXAİK FEİLLƏRƏ DAİR

(ədəbi dilin təşəkkülü kontekstində)

X ü l a s ə . Məqalədə «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində yer alan fars komponentli arxaik feillər

araşdırılır. Müəllif həmin feilləri Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülü kontekstində təhlil edir və çox sayda müqayisə və qarşılaşdırmalar əsasında onların arxaikləşməsinin periodlarını müəyyənləşdirməyə çalışır.

Müəllif zəbun olmaq, zirü zəbər etmək, dəstur vermək, cəng etmək, səxt olmaq, pəncyek çıqarmaq və s. bu kimi feillərin semantik tutumunda gedən dəyişiklikləri izləyir. Müəllif fars komponentlərinin digər semantik kontekstdə mənimsənilmə özəlliklərini diqqətə alır və onların «Kitabi-Dədə Qorqud» feilləri tərkibindəki semantik deformasiyasını müəyyənləşdiririr. Konkret olaraq, bəlli olur ki, səxt fars mənşəli söz Azərbaycan ədəbi dilində XX əsrin əvvəllərinə qədər öz işləkliyini az və ya çox dərəcədə qorumuş və dilimizdə ‘sərt’, ‘çətin’, ‘möhkəm, bərk’, ‘ağır’ mənalarını ifadə etmişdir. Müqayisə əsasında isə səxt olmaq «Kitabi-Dədə Qorqud» feilində həmin alınmanın semantik deformasiyaya məruz qaldığı və ‘pərt olmaq’ anlamını ifadə etdiyi müəyyənləşdirilmişdir.

Açar sözlər: «Kitabi-Dədə Qorqud», fars komponenti, arxaik feillər, dastan, alınmalar KDQ dastanlarının dilində fərqli semantik arxaikləşməyə məruz qalmış fars mənşəli komponentlərin

yer aldığı çox sayda mürəkkəb feil, feili frazeoloji vahid və düzəltmə feillər mövcuddur. Məsələn, zəbun olmaq, xoş qalmaq, rəvan olmaq, səxt olmaq, pəncyek çıqarmaq, muştalamaq və s. kimi frazeoloji vahid-lər buna əyani misaldır. Say etibarilə fars alınma komponentli mürəkkəb feil və feili frazeoloji vahidlər ərəb komponentli analoqlarından yetərincə azlıq təşkil etsələr də, onların müasir ədəbi dilə münasibəti heç də az maraq doğurmur.

Dastanda yer alan və müasir dilimizə nisbətən tam arxaikləşməyə məruz qalan feillər arasında zəbun olmaq feilini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Abidə mətnində fars dilindən alınmalar sırasında kifayət qədər yüksək işlənmə tezliyi ilə seçilən, müxtəlif boylarda 19 dəfə [1. S.37] təkrar olunan (müq. et: behişt olmaq 7 dəfə, abdəst almaq 6 dəfə işlənmişdir [1. S.12, 5]) zəbun sözünün yer aldığı zəbun olmaq, zəbun etmək mü-rəkkəb feilləri klassik ədəbiyyatımızda aktiv işləklik nümayiş etdirsə də, müasir ədəbi dilimizin aktiv lüğət fondundan tamamən çıxarılmışdır. «Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti»ndə köhnəlmiş söz kimi dəyərləndirilən zəbun sözü ‘zəif, qüvvətsiz, cansız, aciz, düşkün’ mənalarında, zəbun etmək (eyləmək) – ‘zəifləşdirmək, qüv-vədən salmaq, cansızlaşdırmaq, düşkünləşdirmək’; zəbun olmaq – 1) ‘zəifləşmək, qüvvədən düşmək, cansızlaşmaq, düşkünləşmək’; 2) ‘əsir olmaq, giriftar olmaq’ [2. S.649–650] mənalarında təqdim edildiyi halda, müasir türk dilinin normativ sözlüklərində zəbun ‘gücsüz, zəif’, ‘taqətsiz’; zəbun olmaq isə ‘aludə olmaq, olduqca bağlanmaq’ [3] anlamlarında izah edilir. Zəbun sözünün və onunla əlaqəli feillərin ye-tərincə fərqli semantik spektrləri əks etdirməsi bu sözün mənbə dilin özündə çoxmənalı leksik vahid olmasından qaynaqlanır. Belə ki, fars dilində [zəbun] çoxmənalı sözü: 1) ‘zəif, köməksiz, gücsüz’; 2) ‘aciz, düşgün, fərsiz’; 3) ‘əhəmiyyətsiz, ikrahdoğurucu, alçaq’; 4) ‘məğlub’ (müq. et: 1. слабый, бес-помощный, бессильный; 2. тщедушный, хилый; 3. ничтожный, презренный; 4. редко побеждённый [4]) mənalarını ehtiva edir: Oğul, Dəpəgöz, Oğuz əlündə zəbun oldı, bunaldı [5. S.99]; Oğul, Oğuz yurdu Təpəgöz əlində əsir olub viran qaldı [5. S.197]; Qalın Oguz bəglərin dəxi – kimini zəbun edüb, kimini şəhid eylədi [5. S.100]; Qalın Oğuz bəylərinin də kimini şikəst etdi, kimini həlak elədi [5. S.198]. Zəbun sözünün

5

çoxmənalılığı onun yer aldığı feillərin (zəbun olmaq, zəbun etmək) müasir mətn variantında ən fərqli şəkildə təqdimatını mümkün etmişdir: Oğul, Dəpəgöz, Oğuz əlündə zəbun oldı [5. S.99]; Oğuz yurdu Təpəgözün əlində əsir-yesir olub qaldı [5. S.197]; Qardaşı Qaragünə əlində zəbun oldı. Bığı Qanlu Bügdüz Əmən əlində zəbun oldu. Ağ saqallu baban Aruza qan qusdırdı [5. S.100]; Qardaşı Qaragünə onun əlində əzildi. Bığı qanlı Bugdüz Əmən onun əlində döyüldü. Ağ saqqallı atan Aruza qan qusdurdu [5. S.198]; «Qanturalı zəbun oldı, at ardına aldım çıqdım» – deyəsən [5. S.92]; «Qanturalı yaralıydı, at belinə aldım, çıxdım» – deyəsən [5. S.190].

Zəbun olmaq feilinin çoxmənalılığı onun klassik ədəbiyyatımızdakı işlənmə mövqelərinə də sirayət

etmişdir:

Qalmadı odda olarıŋ taqəti, Uş zəbun olmuşdurur anlar qatı [6. S.98]; Şimdi bu, anıŋ cəzasıdır bu gün, Nar əlində olmışüz böylə zəbun [6. S.243].

Həzinidən fərqli olaraq, Füzuli lirikasında yüksək işlənmə tezliyi nümayiş etdirən zəbun olmaq və

zəbun etmək mürəkkəb feilləri eyni polisemantikliyi burada da qorumuşlar:

Dövlət oldur ki, düşmən ola zəbun, Olmadan bir şərarə şö'lə füzun [7. S.236]; Hiddəti-Bəng Meydən idi füzun, Bəng qüvvət tapıb, Mey oldu zəbun [7. S.259].

Birinci halda zəbun olmaq feili ‘məğlub olmaq’, ikinci halda isə ‘aciz qalmaq’ mənalarında işlənmişdir.

Zərb ilən onu sərnigun edəyin, Əzeyin, yencəyin zəbun edəyin [7. S.238]; Füzulidən səbatü səbrü cövrü qəhr az istə Kim, ol biçarəyi dərdü qəmin bihəd zəbun etdi [7. S.324].

Yuxarıdakı beytlərdə isə zəbun etmək feili əvvəlcə ‘məğlub etmək’, sonra isə ‘məhv etmək’, ‘yerlə-

yeksan etmək’ mənalarında istifadə edilmişdir. XX əsrin əvvəllərinədək işləkliyini davam etdirən zəbun etmək və zəbun olmaq feillərinin istifadə

dairəsinin məhdudlaşdığı, işləklik əmsalının əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşdüyü görülməkdədir:

Söylə Amə bielmlikdən millətim оldu zəbun, Cəhli dağın tişeyi-fəryadi yetməz sərnigün [8. S.87]; Həm də umulmaz bir məğlubiyyətlə zəbun və pərişan olacaqsın [9. III. S.293].

Birinci halda zəbun olmaq feili ‘məhv olmaq’, ikinci halda isə ‘miskin, aciz olmaq’ anlamını ifadə

etmişdir.

Əlif kimi qamətin həlqeyi-nun etdilər. Müxtəsər, arvadları xarü zəbun etdilər [8. S.112]; Bülbül dedi: dünyada o kimdir gülə bir gün, Yıllarca zəbun etməyə şən könlünü şivən! [9. III. S.88];

6

İnsaf eyləyin, bir baxın mənə! Mərcan eyləyir çox zəbun məni! [10. S.232].

Bu nümunələrdən ilkində zəbun etmək ‘miskin, aciz, əhəmiyyətsiz etmək’ anlamını ifadə etdiyi

halda (kontekstə görə isə ‘biabır etmək’ kimi də dəyərləndirmək olar), ikinci iqtibasda ‘əzmək’, ‘aciz duruma salmaq’, sonuncuda isə ‘məhv etmək’ mənalarında işlənmişdir. Onu da qeyd edək ki, Türkiyə türkcəsində zebun olmak mürəkkəb feili ilə yanaşı, zebunlamak, zebunlatmak, zebunlaşmak kimi düzəltmə quru-luşlu feillər də mövcuddur [3. S.944]. Zebun olmak və zebun etmek feillərinin türk dilindəki işlənmə özəlliklərinə gəlincə, bu fars alınmalı analitik formalara istər klassik ədəbiyyatda, istərsə də müasir əsərlərdə rast gəlmək mümkündür. Məsələn, şairlik bacarığı ilə seçilən Osmanlı imperatorlarından I Səlimin (1465–1520) qələmə aldığı şeirdə oxuyuruq:

Merdüm-i dideme bilmem ne füsûn etti felek Giryemi kıldı hûn eşkimi füzûn etti felek Şîrler pençe-i kahrımdan olurken lerzân Beni bir gözleri âhûya zebûn etti felek [11].

Klassik üsluba yaxın tərzdə yazılan əsərlərdə zebun etmek, zebun olmak feillərindən məhz

klassisizmə eyham, alluzial varislik fonunun yaradılması məqsədilə istifadə edilməkdədir. Məsələn, müasir türk şairlərindən Ərzurumlu Halil Çolakın 2005-ci ildə qələmə aldığı şeirində oxuyuruq:

Sergüzeşt ettin ey sema sen beni El sevgisine muhtaç ettin bu canı Mağdur oldum sevgide seni seveli Amaçsız yaşamda zebun ettin beni [12].

Müasir Azərbaycan ədəbi dili üçün tamamən arxaikləşmiş fars komponentli KDQ feilləri sırasında

zirü zəbər etmək frazeoloji birləşməsi də maraq doğurur: Eylə qalxdı kim, günbəd zirü zəbər oldı [5. S.102]; Elə vurdu ki, gündəz alt-üst oldu [5. S.200]. Dastanın müasir mətn variantında zirü zəbər etmək feilinin qarşılığı kimi qeyd olunan alt-üst olmaq frazeologizmi müasir Azərbaycan dilinin normativ frazeo-logizmlər lüğətində də verildiyi kimi, ‘dağıtmaq’, ‘uçurmaq’ [13. S.33] mənalarını ifadə edir.

Dünya еvinin səltənəti bеş gün imiş çün, Bünyadını yıх, ər kimi, zirü zəbər еylə! [14. S.42].

Azərbaycan və fars dillərindəki frazeoloji vahidlərin tam məna uyğunluğu «Azərbaycan dili

frazeoloji vahidlərinin bir qisminin komponentlərinin tərkibinə görə, aralarındakı sintaktik əlaqənin səciyyəsinə və ümumi mənasına görə fars dilinin müvafiq sabit birləşmələri ilə eyniyyət təşkil etdiyini» vurğulayan H.Bayramovun fikirlərini [15. S.67] əyani şəkildə təsdiqləyir. Doğrudan da, fars dilində zir ‘alt tərəf’ [10]; zəbər isə ‘üst, üstə, üstdə’ [16. S.499] mənalarını ifadə edir. «Azərbaycan və fars dillərində frazeo-loji vahidlərin qarşılıqlı ifadə olunmasına dair» araşdırmasında X.Abdullayeva yazır: «Frazeoloji vahidlərin qarşılaşdırılan iki dildə eyni forma və leksik tərkibdə əks olunması ekvivalent tərcümə (qarşılıq) üsulu adlanır ki, belə vahidlərdə məna və obrazca tam eyniyyət, yaxud çox cüzi fərq olur» [17. S.103]. Zirü zəbər etmək feili frazeoloji vahidində fars dilindəki frazeologizm olduğu kimi saxlandığı halda, köməkçi feil yerini türk mənşəli komponent almışdır. Fars dilindəki frazeoloji semantik ekvivalent və komponentar «sitat»ı kimi ortaya çıxan KDQ feili frazeologizminin müasir dilə «tərcüməsi»ndə də eyni semantik analo-giya izlənmişdir. Zirü zəbər etmək feilinin müasir dilə nisbətən mövqeyini müəyyənləşdirərkən ilk olaraq onu əlavə edək ki, izahlı lüğətdə köhnəlmiş söz kimi qeyd edilən zirü zəbər ifadəsinin fonetik variantının mövcudluğu da qeyd olunur. Məlum olur ki, klassik ədəbiyyatımızda zirü zəbər ifadəsinin fonetik defor-masiyaya uğramış zir-zəbər variantı da mövcuddur və həmin mürəkkəb söz də, eynən mənbə variantı kimi, etmək, olmaq feilləri ilə birləşmə əmələ gətirməyə müvəffəq olmuşdur: zir-zəbər etmək – alt-üst etmək, vurub dağıtmaq, yerlə yeksan etmək, zir-zəbər olmaq – alt-üst olmaq, dağılmaq, pozulmaq, məhv olmaq

7

[2. S.680]. Nəsimi lirikasında yüksək işlənmə tezliyi ilə seçilən zirü zəbər olmaq frazeologizminin Azər-baycan dilindəki işlənmə aktivliyi XIX əsrin sonlarına doğru azalmışdır:

Qələndər ilə təcrid, fəna – üçü birdir, Nə qəm, bu üçünə aləm olursa zirü zəbər [14. S.205]; Çü ə’lavü əsfəldə gördüm səni, Nə qəm, gər cahan olsa zirü zəbər [14. S.239].

XVIII əsrin görkəmli söz ustalarından M.M.Vidadinin həmkarı M.P.Vaqiflə deyişməsində

oxuyuruq:

Şiə хalqı tamam dоlar duzəхə, Qalarlar duzəхdə оd yaхa-yaхa, Mahaldır ki, biri duzəхdən çıхa, Cümlə оlar zirü zəbər, ağlarsan [18. S.403].

XX əsrin əvvəllərinədək işləkliyini sürdürən zirü-zəbər etmək frazeologizmi zamanla ədəbi dilin aktiv lüğət fondunu tamamən tərk etmişdir: Bir türfətülеyndə bütün İranı zirü-zəbər еdib, sənin dərdinə əlac еdərəm [8. II. S.104]; Allah-taala bu kəndə bir bəlayi-taun göndərəcək ki, kəndinizi zir-zəbər eləsin... Xudavəndi-aləm bu kəndə bəlayi-taun göndərəcək. Kəndi zir-zəbəreləyəcəkdir [8. I. S.104].

XX əsrlərdə yazıb-yaratmış Netzen Tevfikin (1879–1953) şeirlərində də klassisizm iddialı ifadələr

sırasında zirü zeber etmek feilinə təsadüf edilir:

Öyle tarsîn eyledim olsa cihan zir ü zeber Attığım üss-i mezâlim haşre dek eyler devam [19].

XX əsr şairlərindən klassik üsluba özənti səciyyəli şeirlər sırasında Muhammed Fatih Bağmancının

əsərində də zir ü zeber etmek feilinə təsadüf edilir:

Razıyım sensizliğe çünkü öyle arzu ettin Ama bil ki bu garibi kurda kuşa yem ettin Belki farkında değilsin beni zir u zeber ettin Ahkâmımız böyle yarın sözü geri edilmez [20].

KDQ mətnində yer alan fars komponentli arxaik feillər arasında dəstur vermək ifadəsini də qeyd

etmək mümkündür: Yad qızı həlalıma dəstur versün! [5. S.75]; Yad qızıdır, arvadıma izin versin! [5. S.173]. Dastanın müasir Azərbaycan dilindəki variantında olduğu kimi, müasir türk dilinə uyğunlaşdırılmış mətnində də dəstur vermək mürəkkəb feili ‘izin vermək’ feili ilə qarşılanmışdır: El kızı həlalime izin versin [21. S.70]. Klassik ədəbiyyatımızda yetərincə yüksək işlənmə tezliyinə malik olan dəstur sözü burada 1) ‘vəzir, müşavir’; 2) ‘zərdüştlərin baş kahini’; 3) ‘adət, dəb’; 4) ‘qanun kitabları’ mə-naları ilə yanaşı ‘rüsxət, icazə’, habelə ‘əmr, fərman, göstəriş’ anlamlarını da ifadə edir [22. S.120]. Dastanın V.V.Bartold tərcüməsində isə qeyd edilir: ‘Пусть отпустит мою жену, дочь чужанина...’ buraxsın arvadımı, yad qızını [23]. Farsca-rusca lüğətdə təsbit edildiyi kimi, dəstur sözünün müasir anlamı daha çox ‘göstəriş, təlimat, fərman, əmr’, habelə ‘qayda, qanun’ mənasına uyğun gəlsə də, onun arxaikləşmiş semantik çalarları arasında ‘icazə, izin’ anlamı da yer alır [4]. Deməli, dəstur sözü ‘icazə, izin’ mənasında müasir fars ədəbi dilinin özü üçün də semantik arxaizm nümunəsi təşkil edir. Diqqətimizi çəkən digər məqam ondan ibarətdir ki, izin sözünün özünün də alınma leksem olması fonunda verilmiş kontekstdə dəstur vermək ifadəsindən istifadə heç də təsadüfi görünmür. Həmin kontekstdə ölümlə üz-üzə dayanan Uruz bəy atası Qazan xana xitabən ‘yad qızı həlalı’ ilə bağlı məhz göstərişlərini dilə gətirir:

Bir ay baqsun, –

8

Bir ayda varmazsam, iki ay baqsun! İki ayda varmazsam, üç ay baqsun! Üç ayda varmazsam, öldügimi ol vəqt bilsün! Ayğır atım boğazlayub, aşum versün! Yad qızı həlalıma dəstur versün! Məna tutan gərdəgə ayrıq girsün! [5. S.75].

Göründüyü kimi, burada Uruzun dilə gətirdiyi performativdə söhbət sadəcə izindən deyil, həm də

təlimat-göstərişdən gedir. İstər müasir Azərbaycan dili üçün, istərsə də (verilmiş semantik yükdə) müasir fars dili üçün arxaikləşmiş dəstur sözünə, daha dəqiq desək, onun iştirakı ilə yaranmış mürəkkəb feillərə «Dastani-Əhməd Hərami»də də rast gəlinir:

Şəhənşah aydir kim dəstur verəyim, Ötə nə vəqt gəlirsən biləyim [24].

Dastan mətninə dair qeydlərin müəllifi Ə.Səfərli də bu abidədə işlədilən dəstur sözünün yalniz ‘izin,

icazə’ deyil, həmçinin ‘icazə, göstəriş’ mənasında işləndiyini ortaya qoymuşdur [24. S.112]. Onu da qeyd edək ki, dastanda dəstur vermək mürəkkəb feil ilə yanaşı dəstur almaq ifadəsinə də təsadüf edilir.

...Çü bəd fel əbtər dəstur aldı, Güləndamın qatına sürdü gəldi. ...Atandan dəstur aldım şahi-şəngül, Kırıma getməgə, ey yüzü gül, gül [24].

XIII əsr şairimiz Qul Əlinin «Qissеyi-Yusif» əsərində də dəstur vermək mürəkkəb feilinə rast

gəlinir:

Kəndusi bir duşı gördi, anı andı, Yusifinə hərgiz dəstur vеrməz imdi [25. S.24].

Dəstur sözü və bu sözün iştirakı ilə yaranan dəstur vermək mürəkkəb feili XIX–XX əsrlərdə

tamamən arxaikləşmə yoluna qədəm qoymuşdur. XX əsrin əvvəllərində dəstur sözünün çox aşağı səviyyəli işləkliyi müşahidə edilsə də (məs.: Söyləyənə baqma, söylədiyinə baq dəsturunu əldə sərmayə ittixaz edənlər bu xüsusda çoq yanlışdırlar [9. V. S.123]), dəstur vermək mürəkkəb feilinin, demək olar ki, aktiv lüğət fondunu tərk etdiyi məlum olur. Müasir Azərbaycan ədəbi dilindən fərqli olaraq, müasir türk dilində ‘icazə vermək, izin vermək’ mənalarını ifadə edən destur vermek feili [3. S.223] işlənmə dairəsinin əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşmasına baxmayaraq, hələ də klassisizm üslublu bədii sənət nümunələrində janr-üslub tələbinə müvafiq şəkildə istifadə edilməkdədir. Hələ XVI əsrdə yazıb-yaratmış görkəmli Os-manlı dövlət adamı və şair Mustafa Çələbinin əsərlərindən birində oxuyuruq:

Yollara düştüm yar, varayım sana Aç gönül kapısın, bir destur eyle Çatma hilal kaşın, sert bakma bana Sarıl kollarıma, bir destur eyle [26].

Klassisizm ənənələrini izləyən müasir türk şairlərindən Ozan Ceyhanın və Aslı Üstünün şeirlərində

isə oxuyuruq:

Ayrılık közünde yakma sultanım Kötünün sözüne bakma sultanım Sevdiysen kimseyi takma sultanım ….Destur ver topuna ceza keseyim [27];

9

Haydi destur ver gönül, bir mutluluk resmi çiz, Olmasın orda keder, söylenmedik garip giz! [28].

Müasir Azərbaycan ədəbi dili üçün arxaikləşmiş fars alınma komponentli mürəkkəb feillər arasında

cəng etmək KDQ feili də diqqəti cəlb edir. Dastanın qədim oğuzların qəhrəmanlıqlarının təsviri və tərənnümünə həsr olunmuş süjetləri boyu dəfələrlə təkrarlanan cəng etmək feili ‘savaş etmək’, ‘vuruşmaq’ mənalarında işlənmişdir. Məs.: Bayındır xanın ağ meydanında bu oğlan cəng etmişdür [5. S.36]; Bu oğlan Bayandır xanın ağ meydanında vuruşmuşdur [5. S.134]; Gecəyədəkin cəng edəydik, ağca tozlu qatı yaylar tartışaydıq [5. S.108]; ...gecəyədək biz vuruşaq. Dəstəyi ağ tozlu olan bərk yaylar dartışdıraq [5. S.206]. Farscadan alınma olan bu söz klassik ədəbiyyatımızda ‘vuruş, döyüş, dava’ [22. S.88] semantik möv-qelərində çıxış edir.

«Dastani-Əhməd Hərami»də, Məsihinin «Vərqa və Gülşah» əsərində, habelə Füzuli lirikasında cəng

etmək feilinə təsadüf edilir:

Gəlib söylərsə cəngə duruşalım, Anunla cəng edəlim, uruşalım. ... Önürdü məskənətlə söyləyəlim Becid olur isə cəng eyləyəlim [24]; Cəng etdi iki bəla düçari, Ta mardan oldu qar hali [29. S.133]; Çün dust sipahidir edən cəng, Düşmənliyə xoş degildir ahəng [7. S.120].

Növbəti dövr söz ustalarımızdan S.Ə.Şirvani, M.M.Vidadinin əsərlərində də cəng etmək mürəkkəb

feilinin işləkliyi müşahidə edilir:

Nə gərəkdir yazib ki, ol sadə Fəhlələr cəng edir Amerkadə [30. S.57]; Neçə il cəng edib Dağıstanda, Çox olub özgə cəng hər yanda [30. S.126]; Еylə bir cəng еtdilər kim, su yеrinə aхdı qan, Hasili оl dərdiməndə vеrmədi nüsrət, inan [18. S.77].

XX əsrin əvvəllərinə doğru işlənmə tezliyi əhəmiyyətli dərəcədə azalan cəng etmək feili zamanla

ədəbi dilimizin aktiv lüğət fondunu tamamən tərk etmişdir: Dünyanın hər bir işi cəngi-məğlubədir; amma vəhşi nadanlıqla cəng еtmək mümkün dеyil [31. S.119];

Kişi, sən eybini qan, mənlə əbəs cəng eləmə! Özünü, həm məni bu barədə diltəng eləmə! [31. S.72].

KDQ dastanlarında yer alan və 18 dəfə fərqli kombinasiya və söz-forma çərçivəsində təkrarlanan

səxt fars alınması ilə olmaq türk mənşəli köməkçi feilinin birləşməsindən yaranan feili frazeoloji vahid də müasir Azərbaycan dili üçün tamamən arxaikləşmişdir: Bayındır xan qatı səxt oldı. Dədəm Qorqud gəldi. Şadlıq çaldı. «Xanım, niyə səxt olursan?» – dedi. Aydır: «Necə səxt olmıyam? Hər yil altun-aqça gəlürdi, yigidə-bəgə verirdin xatirləri xoş olurdı, şimdi bunı kimə verər kim, xatiri xoş ola?» [5. S.104]; Baqdı gördi Beyrək səxt olmış [5. S.59].

10

Abidə mətnində alınma leksik vahid üçün kifayət qədər yüksək işlənmə tezliyi nümayiş etdirən səxt sözü fars dilində polisemantem mahiyyəti kəsb edir və 1) ‘çətin, ağır’; 2) ‘ciddi, kəskin, əzazil, sərt’; 3) ‘kəskin, güclü’; 4) ‘bərk, möhkəm, qart’ mənalarını ifadə edir (müq. et: 1) трудный, тяжкий; 2) суровый, строгий, резкий; 3) резкий, сильный; 4) твёрдый, жёсткий, крепкий [4]).

Dastanın müasir Azərbaycan ədəbi dilinə uyğunlaşdırılmış variantında əksər hallarda səxt olmaq feili ‘pərt olmaq’ kimi təqdim edilmişdir: Adağlusından ərgənlik bir qırmızı qaftan gəldi. Beyrək geydi. Yoldaşlarına bu iş xoş gəlmədi. Səxt oldılar. Beyrək aydır: «Niyə səxt oldunuz?» – dedi. Ayıtdılar: «Necə səxt olmıyalum? Sən qızıl qaftan geyərsən, biz ağ qaftan geyəriz!» – dedilər. Beyrək aydır: «Bu qədər nəs-nədən ötri niyə səxt olursız? Bu gün bən geydim, yarın naibim geysün» [5. S.57]. Müasir mətn variantında: Adaxlısından bir bəylik qırmızı qaftan gəldi. Beyrək geydi. Bu iş yoldaşlarına xoş gəlmədi. Pərt oldular. Beyrək dedi: «Niyə pərt oldunuz?» Dedilər: «Necə pərt olmayaq? Sən qırmızı qaftan geyirsən, biz isə ağ qaftan!» Beyrək: «Belə şeydən ötrü halınızı pozursunuz? Bu gün mən geymişəm, sabah naibim geysin» [5. S.155]. Nümunədən də göründüyü kimi, bəzi hallarda səxt olmaq frazeologizmi pərt olmaqla deyil, digər frazeoloji vahidlərlə, məs.: halı pozulmaq, qanı qaralmaq ifadələri ilə əvəzlənir. Məs.: «Qazana düşmən imiş-sən, bildim!» – dedi. Qalqub «Xoş qal!» – deyüb getdi. Aruz ğayət səxt oldı… [5. S.123–124], müasir mətndə: Qazana düşmən olduğunu bildim. Qılbaş qakxıb: «Salamat qalın!» – deyib getdi. Aruzun qanı qaraldı [5. S.222]. Bu fərqliliyin kökünü isə, ilk növbədə səxt sözünün fars dilindəki polisemantem kimi mövcudlu-ğunda və mənimsənildikdən sonra oxşar məna fərqliliyini Azərbaycan dilində də nümayiş etdirməkdə davam etməyində axtarmaq lazımdır. Fars dili ilə aktiv bilinqvizm şəraitində mövcudiyyətini sürdürməkdə olan Cənubi Azərbaycan dialektlərində səxt sözü həm ‘bərk’, həm ‘kobud’ mənalarını ifadə edir. Həmin sözün dialektdə işlənən derivatı – səxtiyan sözü ‘soxdalanmış (döyülüb işlənmiş) dəri’ mənasını verir [33]. Klassik ədəbiyyatımıza dair nümunələr, habelə sonrakı dövr bədii sənət nümunələrindən iqtibaslar səxt sözünün dilimizdə həm ‘sərt’, həm ‘çətin’, həm ‘ağır’, həm də ‘bərk, möhkəm’ mənalarının ifadəsinə xidmət etdiyini ortaya qoyur:

‘sərt’ mənasında:

Verdi bir növ ilə cəvabımı səxt, Dedi ki, sən hara, təbaq hara? Nə rəvadır ola o məclisdə Bir sənin kimi şəxsi-bisərü pa? [30. S.278];

‘çətin’ mənasında:

Hərçənd səndən ayrılığım səxtdir mənə, Lakin başımda özgə diyarın havası var [30. S.247];

‘möhkəm, bərk’ mənasında:

Diriğa, bilmədim qədrin mən ol yari-vəfadarın! Əcayib səxt-canəm, yarsız mən arsiz qaldım?! [34. S.52];

‘ağır, sərt’ mənalarında: C.Məmmədquluzadənin xatirələrində oxuyuruq: ...O ki qaldı siyasi məsələlər, bu barədə dilim lal

olsun: həmin əsrin senzorunun tələbatı o qədər səxt idi ki, siyasət nədir ki, siyasətin qorxusundan «s» hərfini yazmağa cürət eləməzdik... [35. S.82];

‘çətin’ mənasında:

Nə bədbəxtin biriymişsən, Bizi həm eylədin bədbəxt;

11

Nə busət basmış hər yanı, Məişətmiz keçir çox səxt [10. S.45].

Müasir Azərbaycan ədəbi dili üçün tamamən arxaikləşmiş fars komponentli feillər və feili frazeoloji

vahidlər arasında pəncyek çıqarmaq ifadəsini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Daha öncə nəzərdən keçirdiyimiz səxt olmaq frazeoloji vahidindən fərqli olaraq, pəncyek çıqarmaq ifadəsi qədim Oğuz elinin adət-ənənələrinin möhürünü daşıyır: Quşun ala qatını, qumaşın arusını, qızın gögçəgini, toquzlama çırğab çuxa xanlar xanı Bayındıra pəncyek çıqardılar [5. S.97]; Şahinlərin ən yaxşısını, qumaşın gözəlini, qızların göyçəyini, doqquz cərgə zər naxışlı çuxanı Bayandır xana hədiyyə ayırdılar [5. S.195].

Təqdim edilən nümunələr KDQ dilində yer alan və zamanla arxaikləşmiş fars komponentli feillərin

bir qrupunu təşkil edir. Lakin hətta bu məhdud qrupun timsalında belə KDQ-nın yazıya alınma dövründən müasir günümüzədək Azərbaycan ədəbi dilində fars komponentli mürəkkəb feillərin semantik adaptasiya prinsipləri haqqında ətraflı məlumat əldə edilməsinə yardımçı olur.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Məqalədə Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq

«Kitabi-Dədə Qorqud» abidəsinin dilindəki fars alınma komponentli tərkibi feillərin semantik dəyişməsi tədqiqata cəlb edilmiş, dastan mətnində yer alan və tərkibində fars komponenti olan tərkibi feillərin arxaikləşmə xronologiyası izlənmiş və bu prosesin digər söz sənəti nümunələrin dilindəki təzahür özəllikləri ilə qarşılaşdırma aparılmışdır. Habelə, həmin komponentlərin mənbə dillə qarşılaşdırması əsasında arxaikləşmənin, məhz hansı istiqamətdə cərəyan etdiyi müəyyənləşdirilmiş, bu ifadələrin polisemantik potensialı fərqli bədii mətn materialına istinadən müqayisəli şəkildə təhlil edilmişdir. Məqalədə ortaya qo-yulan faktlar KDQ feillərinin izahlı lüğətinin, KDQ alınma leksikası lüğətinin tərtibində istifadə edilə bilər. Habelə məqalənin müəyyənləşdirdiyi faktlar Azərbaycan ədəbi dilinin tarixinin tədrisi işinə cəlb edilə bilər. Məqalədə araşdırmaya cəlb olunmuş və haqqında ilk dəfə qarşılaşdırmalı tədqiqat aparılmış dil faktları həm-çinin dil tarixi ilə məşğul olan tədqiqatçıların gələcək araşdırmaları üçün də əhəmiyyətli ola bilər.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Vəliyeva K.A., Mahmudova M.Ə., Pines V. Y. və b. «Kitabi-Dədə Qorqud»un statistik təhlili: İlkin nəticələr.

Bakı: Elm, 1999. 2. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Bakı: Şərq – Qərb, 2011. C. 4. 3. Turecko-russkij slovar. M.: Rus. jaz., 1977. 4. Persidsko-russkij, russko-persidskij slovar // http://www.persian-farsi.ru/ 5. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı: Yazıçı, 1988. 6. Həzini Hədisi. Ərbein // www.elyaz malarinstitutu.com/pdf/ 7. Füzuli M. Əsərləri: 6 cilddə. Bakı: Şərq – Qərb, 2005. C. 1–2. 8. Cabbarlı Cəfər. Əsərləri. Bakı: Şərq – Qərb, 2005. C. 1–2. 9. Cavid H. Əsərləri. Bakı: Lider, 2005. C. 3; 5. 10. Hacıbəyli Ü. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Şərq – Qərb, 2005. C. 1. 11. Sultan Selim Yavuz. Merdüm-i dideme bilmem ne füsun etti felek... // http://www.

antoloji.com/sirler-bile-siiri/ 12. Çolak Halil. Amaçsız yaşamda zebun ettin beni // http://www.siirantolojisi.gen.tr/ 13. Seyidəliyev N.F. Frazeologiya lüğəti. Bakı: Çıraq, 2004. 14. Nəsimi İ. Sеçilmiş əsərləri. Bakı: Lidеr, 2004. C. 1. 15. Bаyrаmоv H. Аzərbаycаn dilinin frаzеоlоgiyаsının əsаslаrı. Bаkı: Mааrif, 1978. 16. Ərəb və fars sözləri lüğəti: (Azərbaycan klassik ədəbiyyatını oxumaq üçün): 2 сilddə. Bakı: Şərq

– Qərb, 2005. C. 2. 17. Abdullayeva X. Azərbaycan və fars dillərində frazeoloji vahidlərin qarşılıqlı ifadə olunmasına

dair // Tədqiqlər. 2007. № 4. 18. Vidadi M.V. Əsərləri. Bakı: Öndər, 2004. 19. Tevfik Neyzen. Abdülhamid'in Ağzından Bir Nutk-ı Hümâyun // http://www.siira

kademisi.com/index.php?/site/siirgoster/3850

12

20. Bağmancı M.F. Yıkık Gönül // http:// www.siirdefteri.com/?sayfa=siir&siirid= 24237 21. Dede Korkut Kitabı (Muharrem Ergin). Hisar: Kültür Gönüllüleri, 2003 // http://

www.gunesdershanesi.com/ekitap/muharremergindedekorkutkitabi.pdf 22. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında işlənən ərəb və fars sözləri lüğəti: 2 cilddə. Bakı: Şərq – Qərb.

2005. C. 1. 23. Pesn o tom, kak syn Kazan-beka Uruz-bek byl vzjat v plen // Kniga moego deda Korkuta / Per.

V.V.Bartolda // http://www.vostlit.info/texts/ rus9/korkut/frametext4.htm/ 24. Dastani-Əhməd Hərami. Bakı: Şərq – Qərb, 2004. 25. Qul Əli. Qisseyi-Yusif / Nəşrə haz., lüğət və şərhlərin müəl. E.Əlibəyzadə, Ə.Hüseyni. Bakı: Şərq –

Qərb, 2005. 26. Çelebi Mustafa. Bir Destur Eyle! // http://www.antoloji.com/ 27. Ozan Ceyhan. Destur Ver Topuna Ceza Keseyim... // http://www.antoloji.com/ 28. Aslı Üstün. Destur // http://www. siirkolik.net/siirler/67374-destur.asp 29. Məsihi. Vərqa və Gülşa. Bakı: Şərq – Qərb, 2005. 30. Şirvani S.Ə. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 2005. C. 2. 31. Vəzirov N.b. Əsərləri. Bakı: Şərq – Qərb, 2005. 32. Sabir M.Ə. Hophopnamə. Bakı: Şərq – Qərb, 2004. C. 2. 33. Bəy Hadi Turuz sözlüyü // http:// denemetr.com/docs/index-1110.html?page=236 34. Nəbati Seyid Əbülqasim. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Şərq – Qərb, 2004. 35. Məmmədquluzadə C. Əsərləri. Bakı: Azərnəşr, 1985. C. 6.

SEVİNJ ALİYEVA

ABOUT ARCHAİC VERBS WİTH THE PERSİAN COMPONENT İN THE LANGUAGE OF «KİTABİ-DEDE KORKUT»

(in the context of literal language)

S u m m a r y In the article archaic verbs with the Persian component in the language of «Kitabi-Dede

Korkut» were investigated. The author analyses verbs in the context of formation of the literary language and tries to define the periods of these archaisms on the basis of a large number of comparison and contrapositions.

The author observes the changes in semantics of such compound verbs as ‘zebun olmak’, ‘ziru zeber etmek’, ‘destur vermek’, ‘ceng etmek’, ‘sekht olmaq’, ‘pencyek chiqarmaq’. The author pays attention to the specificity of assimilation in different contexts of Persian components and defines their semantic deformation in « Kitabi-Dede Korkut». Concretely, it becomes clear that at the beginning of the 20-th century the verb of Persian origin ‘sekht’ more or less has kept its meaning and a frequency of usage in the Azerbaijan literary language and expresses the meanings ‘sert’, ‘chetin’, ‘mohkem, berk’, ‘agir’ in our language. On the basis of comparison of the compound verb ‘sekht olmaq’ it is revealed that this verb in «Kitabi-Dede Korkut» was subjected to the deformation and began to express the meaning ‘pert olmaq’.

Key words: «Kitabi-Dede Korkut», the Persian component, archaic verbs, epos,

borrowings

13

СЕВИНДЖ АЛИЕВА

ОБ АРХАИЧНЫХ ГЛАГОЛАХ С ПЕРСИДСКИМ КОМПОНЕНТОМ В ЯЗЫКЕ ЭПОСА «КНИГА МОЕГО ДЕДА КОРКУДА»

(в контексте развития литературного языка)

Р е з ю м е Статья посвящена архаичным глаголам с персидским компонентом, встречающимся в

языке эпоса «Книга моего деда Коркуда». Автор, oпираясь на факты, подробно анализирует эти глаголы и пытается определить примерное время начала их «устаревания». Прослеживая семантическое изменение таких сложных глаголов, как zəbun olmaq, zirü zəbər etmək, dəstur vermək, cəng etmək, səxt olmaq, pəncyek çıqarmaq, и рассматривая специфику усвоения персид-ского компонента в другом семантическом контексте, он устанавливает, что до начала ХХ в. слово səxt персидского происхождения употреблялось в следующих значениях: sərt ‘суровый, твёрдый’, çətin ‘трудный’, möhkəm ‘прочный, крепкий’, bərk ‘твёрдый, выносливый’, ağır ‘трудный, тяжёлый’. Семантика сложного глагола səxt olmaq сузилась, и он стал выражать понятие pərt olmaq ‘расстроиться, смутиться, сконфузиться’.

Ключевые слова: «Книга моего деда Коркуда», персидский компонент, архаичные

глаголы, эпос, заимствования

Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu – aparıcı elmi işçi,

fil.ü.f.d. e-mail: sevinc.novruzqizi@yandex.ru

Çapa təqdim edən Gövhər Baxşəliyeva – «Türkologiya» jurnalı redaksiya heyətinin üzvü, Əzizxan Tanrıverdiyev – «Türkologiya» jurnalı sahə redaktoru

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (16.IV.2014, protokol № 3)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

10.IV.2014

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

30.V.2014

Çapa göndərilmə tarixi 2.VI.2014

_________

14

TÜRKOLOGİYA № 1 2014

TÜRKAN ƏSGƏROVA

XIV ƏSR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİL TARİXİNDƏ SUFİZM TƏRİQƏTİ ƏSASINDA HÜRUFİZM CƏRƏYANIN YARANMASI VƏ İNKİŞAF ETMƏSİ

(Nəsimi dili əsasında) X ü l a s ə . Nəsimi xalqın dilini, vətəni Azərbaycanı bütün varlığı ilə sevərək, ana dilini

həm lirik sözlərinin, həm də sufi-fəlsəfi şeirlərini ifadə vasitəsinə çevirdi. Nəsimi ana dilinin vurğunu «fədaisi» idi. Tədqiqatçıların fikrincə, həm sufizm, həm hürufizm panteizmə əsaslanır, lakin sufilərdə panteizm sırf fəlsəfi, seyrçi, passiv mahiyyət daşıyır, hürufilərdə isə panteizm isə fəaldır, ictimai-siyasi məqsəd güdür.

Sufilərdə və hürufilərdə eşq ən müqəddəs, ən yüksək anlayışdır. Hürufilərdə sufilər kimi eşq yolunda fəda olmağı və bu yolla da son məqsədə çatmağı səadət hesab edirdilər.

Açar sözlər: Nəsimi, Azərbaycan ədəbi dili tarixi, sufizm və hürufizm fəlsəfəsi Azərbaycanın böyük şairi Nəsimi dünya mədəniyyəti tarixində Azərbaycan xalqının adına

şərəf və şöhrət gətirən istedadlı bir şair, ana dilində gözəl şeirlər yazan nəhəng bir söz ustadı, kamillik dərəcəsi ilə dünya fəlsəfi fikrinə orijinal və təkrarsız əlavələr etmiş, öz məsləkindən dön-məyən, cəsur bir şəxsiyyət, mahir bir filosof-şair olmuşdur. Şairin öz sözləri ilə desək: Bir günəş-dir Nəsimi kim anın, // Neçələr zərrəsinə həsrətdir!

Nəsimiyə qədər Azərbaycanda, eləcə də türk dünyasında bir sıra ədəbi şəxsiyyətlər, söz

sahibləri, şairlər, filosoflar olmuşdur. Bununla belə, istər keçmiş sovetlər dönəmində, istərsə də xarici şərqşünasların yekdil fikri belədir ki, Nəsimi öz bədii, fəlsəfi yaradıcılığı ilə xüsusi möv-qeyə, müstəsna ədəbi tarixi əhəmiyyətə malik olmuş, heç bir söz sahibi Nəsimi səviyyəsini fəth edə bilməmişdir. Müqayisəli tədqiqatlar göstərir ki, Nəsiminin bütün türkdilli sələfləri poetik istedadlarına görə Nəsimidən qat-qat aşağıda durmuşlar [1. S.167].

Nəsimi xalqını, dilini, vətəni Azərbaycanı bütün varlığı ilə sevərək, ana dilini həm lirik şeirlərinin, həm də sufi-hürufi-fəlsəfi şeirlərinin ifadə vasitəsinə çevirdi: Nəsimi ana dilinin vur-ğunu «fədaisi» idi [2. S.12]. İnsan və onun ağlına yüksək qiymət verən Nəsimi özü də məhz böyük hərflə yazılan İnsan səviyyəsinə qalxmışdır. Nəsimi Tanrının ona verdiyi yüksək fikri-zehni və bədii istedadı, yüksək insanı keyfiyyətləri, cəsarəti, mərdliyi, dönməzliyi, fikirlərində dəmir ardıcıllığı ilə öz müasirləri arasında dərin hörmət qazanmış, hətta müqəddəsləşdirilmiş, peyğəmbər səviyyəsinə ucalmışdır [3. S.3].

Nəsimi ana dili – Azərbaycan türk dili haqqında ayrıca bir şeir, əsər yazmamışdır, lakin onun bu dildə yazdığı əsərləri və bu dildən istifadə üsulları, ona ədəbi səlahiyyət verməsi, ondan gen-bol istifadə etməsi göstərir ki, Nəsimi ana dilini modern (dəbdə olan) ədəbi bədii-fəlsəfi dil səviyyəsinə yüksəltməyi özünün şüurlu ömrünün məqsədi hesab etmiş, özünün təkrarsız poeziyası ilə məqsədinə nail olmuşdur. Nəsimi ana dili uğrunda mücadilənin ən böyük mübarizi olmuşdur.

15

Həllac Mənsur kimi dünya şöhrətli alimlərin ədəbi-bədii nailiyyətlərindən faydalanmalar əsasında istedadlı bir gənc kimi tərbiyələnmişdir. Şairin sufi mütəfəkkirlərindən Həllac Mənsura daha çox hüsni-rəğbəti olmuş, onun zəmanəsinin ən cəsur, ən məğrur, ən fədakar alim olması ilə fəxr etmişdir. Gənc şair Həllac Mənsuru əqidəsi, məsləki uğrunda sabitliyinə görə ona pərəstiş etmiş, onun «Ənəlhəqq!» ideyasına dəstək olmuş, cəhalətə, nadanlığa, xurafata, fanatizmə qarşı apardığı ardıcıl mübarizəsini ürəkdən sevmişdir [4. S.202].

Bütün sufilər kimi Nəsimi də şeirlərində sufilərin «vəhdəti-vücud» fəlsəfəsini tərənnüm və təbliğ etmişdir. Bu fəlsəfəyə görə insan-aşiq (çox hallarda bu, şairin özüdür!) ən uca varlıqdır, insan həyatın, dünyanın yaraşığı, ziynətidir.

Şairin öz əsərləri də təsdiq edir ki, o, xüsusilə fəlsəfə, məntiq, fiqh (islami huquq), riyaziyyat, nücum, tarix, təbiət, əruz elmlərini yaxşı mənimsəmiş, şərqin məşhur alimləri, söz sahibləri, filosofları Zərdüşt, Farabi, İbn Rüşd, İbn Sina, Eynəlqüzat Miyanəçi, Ömər Xəyyam, eləcə də Ərəstun, Sokrat, Əflatun və başqa yunan filosoflarının əsərləri ilə tanış olmuşdur.

Nəsimi öz yaradıcılığı ilə Azərbaycan klassik şeirinin inkişaf tarixinə yeni bir istiqamət verdi. O, öz şeir xəzinəsinin böyük bir qismini doğma ana dilində yaratdı. Nəsiminin parlaq istedadı, qüdrətli sənətkarlığı Azərbaycan dilinin, ərəb və fars dillərilə yanaşı, Yaxın Şərq ölkələrinə də yayılmasına şərait yaratmışdır.

Tarixi mənbələrin verdiyi məlumatlara görə XIII–XIV yüzillərdə Çingiz xanın işğalçı ordusunun basqınlarına məruz qalan Azərbaycan xalqı 1370-ci ildən daha istilaçı soyğunçu-luqlara, ölkə daxilində ardı-arası kəsilməyən daxili düşmənçiliklərə, məruz qalmış, feodal çəkiş-mələri xalqın içərisində geniş etiraz çıxışlarına səbəb olmuş, xalqı öz malı, hüququ, öz torpaqları uğrunda mübarizəyə sövq etmişdir.

Belə bir ictimai-tarixi şərait Azərbaycanda sufizm ideyalarının genişlənməsinə səbəb olmuşdur. Nəsiminin gənclik illərində Azərbaycanda sufi təriqətinin təbliğatçıları «Həllaciyyə» adlandırılır və bu şərqdə öz qorxmazlığı, cəsarəti ilə məşhur olmuş sufi şairi Hüseyin ibn Mənsur Həllacın (858–922) adı ilə bağlı olmuşdur. Sufilik islam əsasında yaranmış dini-fəlsəfi cərəyan olmuşdur. XIV əsrin ortalarında bu cərəyanla yanaşı, bir başqa cərəyan da meydana gəlmişdir ki, bu da hürufi təriqəti idi. Hürufilərə görə allahın adı insanın üzündə əks olunmuşdur.

Tədqiqatçıların fikrincə, həm sufizm, həm hürufizm panteizmə əsaslanır, lakin sufilərdə pan-teizm sırf fəlsəfi, seyrçi, passiv mahiyyət daşıyır, hürufilikdə isə panteizm fəaldır, ictimai-siyasi məqsəd güdür [5. S.82].

Hürufilərin fikrincə, allah sözü – kəlam şəklində təcəlli edir (aşkar olur, görünür), sözlər isə ərəb (28) və fars (32) dili hərfləri ilə ifadə olunur. Bununla da 28 və 32 rəqəmləri müqəd-dəsləşdirilir [6. S.72].

Sufilikdə və hürufilikdə eşq ən müqəddəs, ən yüksək anlayışdır. Eşq Nəsimi dünyasında elə hürufiliyin özüdür. Bu mənada aşiq olan mərd, iradəli, öz məsləki (hürufilik) yolunda hər cür əzab-əziyyətə dözməli, məsləkinə sadiq, möhkəm olmalıdır. Əks halda o eşqin sirlərinə sahib ola bilməz. Hürufilər, sufilər kimi, eşq yolunda fəda olmağı və bu yolla da son məqsədə çatmağı səadət hesab edirdilər.

Nəsimi hürufizmin Azərbaycanda və Orta Şərqdə ən fəal təbliğatçılarından biri idi. Nəsimi tapındığı ideologiyanı cəsarətlə, üsyankarcasına təbliğ edirdi. Bu mənada Nəsiminin «dili, həqiqə-tən də, inqilabi dildir» [7. S.176], çünki Nəsiminin dilində milli sözlə alınma söz sanki mübarizə edir, milli fəallaşır, alınma məhdudlaşır.

Nəsimi sufizmin ideyalarını, xüsusən Həllac Mənsurun, müəllimi Fəzlullah Nəyiminin

16

ideya və fəlsəfi konsepsiyalarını o dərəcədə təbliğ və təsdiq edirdi ki, nəhayət, özü də şərq bədii-ictimai fikir tarixində ikinci Həllac Mənsur adını qazandı: həqiqətən də Nəsimi öz həyat yolu, bədii-ictimai fəaliyyəti və hətta, ölümü ilə də Həllac Mənsurun taleyini yaşadı: Nəsimi də öz kumiri (pərəstiş etdiyi) kimi qeyri-adi yolla qətlə yetirildi!

Lakin bir həqiqət var: Nəsimini qətlə yetirən çoxsaylı geniş cəlladlar ordusu (hakimiyyət rəhbərləri, din xadimləri, İbn Şanqaşül-Hənəfi, Şəhabəddin ibn Hilal, Maliki, Sultan Müəyyəd və s. özləri də bilirdilər ki, Nəsimi bir Azərbaycan türk oğlu kimi öz bədii-estetik, fəlsəfi-ictimai səviyyəsi, cəsarəti və mübarizliyi ilə zamanın, dövrün fövqündə duran, «iki cahana sığmayan», həqiqi mənada müqəddəs bir şəxsiyyətdir. Əks halda onun nəşi islam qanunlarına uyğun olaraq müsəlman məzarlığında, Hələb şəhəri qəbristanlığında dəfn edilməzdi. Bunları ilk dəfə öz gözləri ilə görən Övliya Çələbi XVII əsrdə dahi şair və ana dili mücahidi, bu qərib insanı «Şeyx Nəsimi» adlandırdı. Nəsimi ana dili uğrunda müqəddəs mübarizə aparırdı,o bu müqəddəs yolun məhz şeyxi oldu. Bu mübarizə düşünülmüş, şüurlu aparılan mübarizə idi. Ana dili uğrunda aparılan belə bir ardıcıl, şüurlu mübarizə nəticəsində bu gün bizim əlimizdə şairin ana dili Azərbaycan türk dilində on iki min misradan artıq böyük bir «Divan»ı vardır.

XIII–XIV əsrlərdə, Azərbaycanda olan ictimai, siyasi durum, ölkədə xarici qəsbkarların dağıdıcı hücumları və daxili feodal çəkişmələr xalqı müflisləşdirir, xalqda etiraz, üsyankarlıq hissini qüvvətləndirir tez-tez qəsbkarlara qarşı çıxışlar, üsyanlar baş verirdi. Lakin bu çıxışlar ilk dövrlərdə örtülü şəkildə, «gah mistika, gah dinə qarşı açıq müxalifət şəklində təzahür edirdi».

XIV–XV əsrlərdə Azərbaycanda feodal zülmünə qarşı mübarizə məhz dini mistik pərdə altında gedirdi və bunun da dayağı sufizm və hürufilik təriqətləri idi. Hürufizm sufizm üzərində intişar tapsa da, müəyyən məqamlarda bu iki təriqət birləşirdi: bunları birləşdirən insana yüksək qiymət vermək və insana qarşı çevrilmiş hər cür zülmə, istibdada, zorakılığa kəskin tənqidi münasibət idi. Hürufilik hərəkatı fəlsəfi-dini bir hərəkat olub Yaxın və Orta Şərq ölkələrini bürü-məkdə idi. Bu təriqətin nəzəriyyəçisi və başçısı məşhur Azərbaycan alimi, şair və mütəfəkkir Şeyx Fəzlullah Nəimi (1339–1394) idi. Onun «Cavidannamə», «Əsrarnamə», «Növnamə», «Məhəbbətna-mə», «Vəsiyyətnamə» əsərləri hürufizm təriqətinin nəzəri məsələlərinə həsr edilmişdir.

Hürufi təriqətinə görə allah kainatda, təbiətdə, insanda, göy cisimlərində, əşyada təcəssüm tapır. Sufilikdə ilahi eşq fəlsəfəsinə, hürufilikdə isə ağıla üstünlük vermək, insanın varlığında ilahi nurun olması, insanın müqəddəs olması, kamil insanın tanrı səviyyəsinə qaldırıla bilməsi kimi məsələlərə üstünlük verilirdi. Hürufilərə görə bütün bunlar Fəzlullah Nəiminin varlığında olduğuna görə o dövrün ictimai haqsızlıqlarına, şərə, zülmə son qoymaq iqtidarına malikdir.

Sufi təriqətinin lideri Həllac Mənsur bütün Yaxın Şərq ədəbiyyatında mərdlik, rəşadət rəmzi olmuş, insanların, xüsusən şairlərin, xalq aşıqlarının hüsn-rəğbətini qazanmışdır. Nəsimi də gənc yaşlarından bu panteist şairi ürəkdən sevmiş, onu əfsanəvi bir qəhrəman, həqiqət aşiqi, mərd, cəsur bir insan kimi öz şeirlərində böyük ehtiramla tərənnüm etmişdir [8. S.6].

Nəsiminin hürufilik cərəyanına qoşulmasını mütəxəssislər təbii və qanunauyğun hal hesab edirlər. Bu məsələ ilə əlaqədar olaraq Mirzəağa Quluzadə qeyd edir ki, Nəsimi hürufilik təlimində özünün arzu və əməllərinin təzahürünü görürdü. Orta əsrlərdə müsəlman Şərqində geniş yayılan hürufilik mütərəqqi bir hadisə olaraq, XIV əsrin ortalarında ölkədə gərginləşən siyasi vəziyyətlə əlaqədar idi. Hürufiliyin əsas dini fəlsəfi məzmunu islam dininin bəzi ehkamlarına zidd idi. İnsanların səadəti, qardaşlığı, insana məhəbbət və qayğı hürufiliyin əsas istiqamətini təşkil edirdi.

Bununla belə, Nəsimini yalnız sufi şair kimi qələmə vermək, onun şeirlərində yalnız allaha, Fəzlullaha, ruhi-mütləqə məhəbbət görmək düzgün olmaz. Doğrudur, Nəsiminin poeziya dilində də gül, rüx, zülf, ləb, müjgan, mey, eşq, məhəbbət, caqi, vəsl, sevda və s. sözlər sufi poeziyasında

17

olduğu kimi rəmzi məna daşıyır, lakin bunlar Nəsimini tam sufi şair kimi səciyyələndirə bilməz. Qeyd etmək lazımdır ki, XIV əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda sufi ideyaları ictimai-siyasi məzmun kəsb edərək, xalq kütlələrinin zülmə, istibdada etiraz vasitəsi kimi baxmaq daha doğru olardı. Bu səbəbdən də belə insanlar əsil xalq qəhrəmanları kimi, insan cəmiyyəti tarixində görün-məmiş cəza tədbirləri ilə vəhşicəsinə edam olunurdu: mütərəqqi fikirli çex xalqının oğlu Yan Qus (1365–1415), İmadəddin Nəsimi öz fəlsəfi, lakin zamanı üçün çox cəsarətli fikirlərinə görə dabanından soyuldu. İtalyan xalqının realist mütəfəkkir oğlu Cordano Brunonu (1548–1600) diri-diri odda yandırdılar. Bu bir daha sübut edir ki, bu insanlar öz dövrləri, öz epoxaları üçün nə dərəcədə «təhlükəli» və «qorxulu» olmuşlar.

«Ənəlhəqq!» (Mənəm allah!) deyən hürufilər prinsip etibarilə islam dininə və onun ehkam-larına fanatik-islamçılara qarşı çıxdıqları üçün onlar kafir sayılır və belə də təbliğ olunurdular. Bununla belə, Nəsimi Azərbaycan ədəbi dilini xalqın ən zəngin və ən müqəddəs varı hesab etdi, onun uğrunda ölüm-dirim mübarizəsinə qatıldı. A.A.Axundov nəsimişünas, Azərbaycan ədəbiy-yatı tarixinin görkəmli tədqiqatçısı M.Quluzadənin «Nəsimi Azərbaycan dilində şeir yazmaq ənə-nəsini möhkəmləndirən və onun tarix sahəsində mədəniyyət silahı kimi qəti qələbəsini təmin edən ilk sənətkarların ən böyük nümayəndəsi və ən qüdrətlisidir» fikrinə həmrəy olduğunu bildirərək yazır ki, Nəsimi Azərbaycan ədəbi dili tarixində «çox uca və şərəfli bir mövqeyə» malik, öz amalı uğrunda həm şəxsi fəaliyyəti, həm də bədii əsərləri ilə qızğın məfkurəvi mübarizə aparan mərd və qorxmaz bir qəhrəman olmaqla yanaşı, çox incə qəlbə malik həssas bir şair olmuşdur [9. S.93–103].

Nəsimi dilinin rüşeyminin xəlqiliklə yoğurulduğunu və onun əsas qida mənbəyi olduğunu vurğulayan alim XIV əsr Azərbaycan ədəbi dilinin leksik, frazeoloji, qrammatik-morfoloji, sintaktik səviyyələrdə müşahidələrindən çıxış edərək göstərir ki, XIV əsr Azərbaycan ədəbi dilində millilik, xəlqilik, ümumiyyətlə xalq dilinə bağlılıq çox güclü olmuş və bunun ən gözəl təzahürü Nəsiminin dilidir.

Nəsimini «Ölməz xəlqi sənətkar» adlandıran müəllif şairin XIV əsr ədəbi dilinin, xəlqi-ləşməsində böyük xidmətlər göstərməsini yüksək qiymətləndirərək onun dilini nəinki XIV əsr ədəbi dilinin, «ümumiyyətlə, ədəbi dilimizin tədqiqi üçün irihəcmli tədqiqat obyekti» olmağa layiq hesab edir, Nəsiminin ilk dəfə ana dilində geniş miqyasda şeirlər yazmasını xüsusi vurğulayan nəsimişünas M.Quluzadə bu xidmətlərinə görə onu novator şair adlandırır.

Nəsiminin böyük yaradıcılıq rəşadəti onun XIV əsrin ikinci yarısında doğma ana dilində yazıb yaratmasındadır. Üç dili mükəmməl bilməyi sayəsində Nəsimi Yaxın Şərq bədii fikrinin ən gözəl nailiyyətlərinə yiyələnmiş, geniş elmi biliyə, parlaq istedada, yüksək sənətkarlıq mədəniy-yətinə malik ustad bir şair kimi Azərbaycan şeirinə və türkdilli xalqların ədəbiyyatına yeni istiqamət vermişdir. O, qəzələ yeni siyasi fəlsəfi məzmun gətirən, onu zənginləşdirən, şeiri xalq həyatına, ictimai problemlərə doğru yönəldən novator sənətkardı.

Nəsimi XIV əsrin ortalarından dövrümüzə qədər Yaxın və orta əsr Şərq ictimai və ədəbi mühitində əsas fikir mərkəzində olmuş, təkrarsız bədii yaradıcılığı və dahi söz sənətkarlığı ilə dili, üslubu, fəlsəfi ideyası, dünyagörüşü ilə, tapındığı hürufizim ideologiyası uğrunda mübarizliyi, dönməzliyi ilə seçilən, həm poetik yaradıcılığı, həm də ictimai mövqeyi ilə özündən sonra gələn şairlər pleadasının bədii yaradıcılığına dərin nüfuz etmişdir. Lakin etiraf etmək lazımdır ki, Nəsiminin təkrarsız şöhrətinin ilkin səbəbi şairin daha çox ana dilində yazması, ana dili – Azər-baycan dilində səmimi, ilahi sevgi duyğularını tərənnüm etməsi, öz ilahi duyğularını, eləcə də tapındığı hürufizm, ümumilikdə panteizm ideyalarını o zamanlar həm də «turki» adlandırılan Azərbaycan türk dilində yazması onu öz dövründə türk xalqlarının arasında müqayisə edilməz səviyyədə sevdirmiş, əsərlərinin ağızdan-ağıza keçərək ədəbiyyat həvəskarlarının, xüsusən savad-lı insanların şəxsi cünglərinə köçürülərək ən mötəbər şeir nümunələri kimi saxlanılmasına səbəb olmuşdur. Nəsiminin Azərbaycan, fars, ərəb dillərində yazdığı əsərləri haqqında şərq təzkirə-

18

lərində, Azərbaycan və türk ədəbiyyatı tarixlərində, əlyazmalar kataloqlarında məlumatlar vardır. Lakin Nəsiminin əsərlərinin Yaxın Şərqdə geniş yayılmasına baxmayaraq, 1973-cü ilə qədər onun əsərləri mükəmməl şəkildə toplanıb çap olunmamışdır. T.Hacıyev göstərir ki, XIV–XV əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili keyfiyyətcə dolğunluğuna görə zirvə səviyyəsinə qalxır. Bu prosesdə Nəsimi böyük rol oynayır. O, xalq dilinin bətnində olan bütün incə, xəlqi xüsusiyyətləri üzə çıxarmış, onları ədəbi dilin istefalına vermişdir. Ərəb və fars dili sözlərindən istifadə etməklə yanaşı, Nəsimi ana dili sözlərinə üstünlük verməklə milli söz və ifadələri ədəbi dilə cəlb etdi. «Nəsimi xalq dilini ədəbi material kimi cilalayır, alınma ilə millini birikdirib yeni nümunə hasil edir, söz yeni semantik dolğunluqla səslənir, ana dili sözünün şirinliyində şair yeni dad üzə çıxarır. Yəni şair ana dili sözünə yeni “dad gətirir”, ana dili sözünün “dadını verir”. “Gərçi Nəsimi sözün dadını verdi, vəli, Dadə gətirdi anı ləfzi-şəkərbarımız” deyir. Şair böyük vətəndaşlıq qüruru ilə ana dili sözlərinə yanaşaraq, ardıcıl şəkildə, xüsusi inadkarlıqla (M.Quluzadə) ondan istifadə etməklə, zamana, epoxaya meydan oxuyurdu ki, bəli, gözəl, lətif şeirləri yalnız fars dilində yox, Azərbaycan türk dilində yaratmaq olar! Bunun üçün ana dilini ana kimi sevmək, səbrlə onun incəlik-lərini üzə çıxarmaq bacarığın olmalıdır. Şair bu məqsədlə ana dilinin dərinliklərinə enir, endikcə onun semantik tərkibindən, gövhər xəzinəsinin qatları arasından yeni-yeni dürlər, incilər – semantik mənalar, üslubi çalarlar kəşf edir, ana dili sözlərindən nəinki öz dövrü üçün, hətta çağdaş Azərbaycan dili üçün möcüzələr yaratmağa nail olur!»

T.Hacıyev göstərir ki, Nəsimi öz şeirlərinin sonrakı həyatını sanki əvvəlcədən düşünmüş, inci kimi düzüb-qoşduğu misralarının, beytlərinin sonrakı taleyi daima şairin diqqət mərkəzində olmuşdur. Şair təxminən 12 min misradan ibarət bədii irsinin böyük əksəriyyətini xalq üçün nəzərdə tutduğundan onun şeirlərinin dili aydın, qulaqoxşayan, ahənğdar, musiqili, oxunaqlıdır; bu şeirin kökü xalq ədəbiyyatından gəlirdi – şairin əsərlərində olan assonans-saitlərin ahəngi hadisəsi bunu təsdiqləyir: Al ilə ala gözləri aldatdı aldı könlümü, // Alini gör nə al edər, kimsə irişməz alinə! və s.

Məlumdur ki, Nəsimi həm də yüksək səviyyəyə malik filosof-şair olmuşdur və şeirlərini bir hissəsini həm də dövrün, savadlı, təhsilli, şərq və islam təhsilli insanlar üçün yazırdı. Tədqiqatlar göstərir ki, şairin ümumxalq üçün nəzərdə tutduğu qəzəlləri nə qədər aydın, millidirsə, sufi və hürufilik təriqəti ilə əlaqəli şeirləri bir o qədər mürəkkəb, çətin anlaşılan, oxucunun anlamasında çətinlik yaradan şeirlərdir. Nəsiminin böyüklüyü ondadır ki, o alınma sözlərin işlənməsində də bir növ «seçmə-əvəzetmə» əməliyyatını aparır: xalq dilində artıq mənimsənilmiş, «həzm» olunmuş alınmalara üs-tünlük verir: Könlümüz bir yar əlindən xəstədir, // Gözü qara, qaşları peyvəstədir. // Naz edərsə, nazını çəkmək gərək. // Can fəda qılmaq gərək növrəstədir!

Şeirdə işlənmiş xəstə, peyvəstə, naz, fəda, növrəstə alınmaları şeirin semantik məzmununu qəlizləşdirmir, ən savadsız oxucu belə çətinlik cəkmədən, onu mənimsəyə bilər.

Bunun müqabilində, əlbəttə ki, fəlsəfi-hürufi məzmunlu qəzəlləri yalnız öz oxucusu üçün aydındır: Cənnətü huri mənəm, kövsəri tubi mənəm! Nariyü nuri mənəm, həm susuzam, həm Fərat!

Təbiidir ki, fəlsəfi anlayışları olan oxucular beytdəki fəlsəfi mənanı daha tez qavraya bi-lərlər: əvvəla, şair mənəm deyərkən yalnız özünü yox, şair Nəsimi də daxil olmaqla, bütün «mən»ləri cənnətin hurisi hesab edir, yəni şairin fikrincə, bütün insanlar, ümumiyyətlə cənnətin müqəddəs (duru, şirin suyu olan) quyusu (kövsər) da insanın özüdür; Od da, nur, işıq da mənəm, yəni insandır, o (insan) həm susuzdur, suya təşnədir, həm də suyu çox olan mənbədir – dünyanın ən çox suyu olan Fərat çayıdır. Ümumi məna: dünyada nə varsa, onun başlanğıcı insandır, hər şey insan adına olmalı, insana xidmət etməlidir.

19

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Elmi yenilik onunla izah oluna bilər ki, əsər Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi frazeologiyasının tədqiqi və sufizm təriqəti əsasında hürufizm cərəyanın yaranması sahəsində ilk tədqiqatlardandır. Məqalədə ilk dəfə Azərbaycan dilçiliyində Nə-simi əsərləri əsasında Azərbaycan dilinin tarixi frazeologiyası fəlsəfi baxımından bəzi nəzəri məsə-lələrinin də araşdırılması cəlb edilir. Tətbiqi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, XIV əsr Azərbaycan ədəbi dil tarixinin üslubi məsələlərin araşdırılmasında «yazıçı dili», «frazeoloji novatorluq» problemlərinin, habelə tarixi üslubiyyat məsələlərinin həllində, eləcə də təcrübi olaraq aspirant və magistrların elmi işlərində, ali məktəblərin filologiya fakültələrində, ədəbi dil tarixi istisası kurs-larında bir elmi mənbə kimi istifadə oluna bilər.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Nəsimi: (Məqalələr məcmuəsi). Bakı, 1973. 2. Seyidov Y. Nəsimi dili. Bakı, 1996. 3. Aslanov V.I. Rec. na kn.: K.Barill. The Quatrains of Nesimi // Sov. tjurkologija. 1975. № 3. 4. Səfərli Ə., Yusifov X. Qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 1982. 5. Quluzadə M. Böyük ideallar şairi. Bakı, 1970. 6. Kuluzade Z. Hurufizm i ego predstaviteli v Azerbajdžane. Baku, 1960. 7. Xudiyev N. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ankara, 1997. 8. Yenə onun. Zamanın axarı ilə. Bakı, 2004. 9. İraq-türkmən ləhcəsi. Bakı, 2004

TURKAN ASKEROVA

THE CREATION AND DEVELOPMENT OF HURUFIZM ON THE BASIS OF SUFIZM IN THE HISTORY OF THE AZERBAIJAN LITERARY LANGUAGE OF THE XIV c.

(on the base of Nasimi’s language)

Summary

Nasimi as a real patriot loved his people, language and his motherland Azerbaijan with all

his heart and soul. The Azerbaijani language for him was the expressive means not only for lyric, but also sufi-philosophical poems.

According to the opinions of researchers both Sufizm and Hürufizm are based on pantheism. But Sufiʹs pantheism had purely philosophical, i.e passive and contemplative character while Hurufitʹ s pantheism was active and had social-political trend. The notion «love» Sufies and Hurufits understood as something holy. For love they both were ready even to sacrifice themselves in order to get happiness and on this way to reach the last aim.

Key words: Nasimi, the history of Azerbaijan literary language, the philosophy of Sufizm

and Hurufism, sufizm, hurufizm

20

ТУРКЯН АСКЕРОВA

СОЗДАНИЕ И РАЗВИТИЕ ХУРУФИЗМА НА ОСНОВЕ СУФИЗМА В ИСТОРИИ ЛИТЕРАТУРНОГО ЯЗЫКА АЗЕРБАЙДЖАНА XIV в.

(на языковом материале Насими)

Резюме

Насими как истинный патриот любил свою родину и язык своего народа. Для него

азербайджанский язык был средством выражения содержания не только лирических, но и суфийских философских стихов.

Исследователи считают, что суфизм и хуруфизм на начальном этапе своего развития опирались на пантеизм. Однако пантеизм суфиев носил чисто философский (пассивный и созерцательный) характер, в то время как пантеизм хуруфитов был более активным и имел социально-политическую направленность. Понятие «любовь» суфии и хуруфиты понимали как нечто святое. Ради любви и достижения конечной цели в борьбе за счастье и те и другие готовы были даже жертвовать собой.

Ключевые слова: Насими, история азербайджанского литературного языка,

философия суфизма и хуруфизма, суфизм, хуруфизм

Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Dilçilik İnstitutu – elmi işçi, fil.ü.f.d.

e-mail: disser083mail.ru

Çapa təqdim edən Əbülfəz Quliyev – «Türkologiya» jurnalı redaksiya heyətinin üzvü

Çapa tövsiyə edən

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (4.XII.2013, protokol № 15)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

11.X.2013 Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

28.III.2013 Çapa göndərilmə tarixi 7. IV.2014

_________

21

TÜRKOLOGİYA № 1 2014

F O L K L O R . Ə D Ə B İ Y Y A T . M Ə D Ə N İ Y Y Ə T

MEHMAN MUSAOĞLU, FATİH KİRİŞÇİOĞLU

TÜRK CUMHURİYETLERİ MİLLÎ MARŞLARININ KAVRAMSAL, SEMİYOTİK

VE LENGÜİSTİK TAHLİLİNE DAİR DENEME

Özet. Makalede, dünyanın dil haritası ve lengüistik kavram anlayışı açıklanmıştır [1]. Akabinde bir millî dilin kavramlar dünyasının ana çizgileri ve semiyotik üzerine genel bilgi verilmiş, dil göstergeleriyle özel metin kurucu işaretler arasındaki temel farklara değinilmiş ve özel metin kurucu işaretlerin bazı karakteristik özellikleri gösterilmiştir. Bu bağlamda, söz konusu marşların kavramlar dünyasını oluşturan temel ölçütler ve onların açıklanması için kullanılan özel metin kurucu işaretler, karşılaştırmalı olarak belirtilmiştir.

Anahtar kelimeler: Türk, cumhuriyet, millî, marş, beste, metin, işaret, semiyotik Bugün Türk Cumhuriyetlerinin birçok üniversitesinde, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları

Bölümleri, aynı zamanda çoğu sayıda Türkoloji kürsüleri bulunmaktadır. Türk Cumhuriyetlerinin millî marşları, ifade ettikleri üst ve alt kavramlara esasen yukarıda belirtilen bölümlerce ve kürsülerce çağdaş filolojik yöntemlerle karşılaştırmalı olarak incelenmelidir. Bu marşların şiir metinlerinin kavramsal-filolojik olarak çağdaş yöntemlerle incelenmesinin, Türkiye’nin timsalinde 90, diğer Türk Cumhuriyet-lerinin ise 20 yılı aşkın bir Cumhuriyet tarihi, tecrübesi, genel Türklük bilimi açısından yararlı olabileceği kanaatindeyiz. Makalede, söz konusu marşların metinleri kavramsal, semiyotik ve lengüistik açılardan özel metin kurucu işaretlerine göre tahlil olunmuştur.

Dünyanın Dil Haritası

ve Lengüistik Kavram Anlayışı Bugünün çağdaş yorumuyla insanın entelektüel birikimine, bir bütün olarak algılanan dene-

yimine ilişkin soyut ve somut kavramların ve alt kategorileriyle farklı açıklamalardaki tasvirini, bilişsel bilim ve bilişsel filolojik lengüistik ve edebiyat bilimi yerine getirmektedir [2. S.17–23]. Dünyanın dil haritası da evren, uzay, yol, din, dil, inanç, savaş, barış, demokrasi, mutluluk, düşmanlık, dostluk, acı, merhamet vb. genel kültürel temelli kavramlardan oluşmaktadır. Bu kavramlar, bilişsel dil biliminde insana özgü özelliklere bağlı olarak gerçek prototipleriyle belirlenebilmektedir. Dolayısıyla sitem etmek, teessüf, niyet, istek, sebep, maksat, değerlendirme, sevgi, nefret, sevinç gibi anlamsal alanları içeren insanî özellikleri ifade etmektedir. Söz konusu bağlamda sevgi-acıma veya sevgi-nefret gibi lengüistik kavramlar somut yazılı ve sözlü diskur varyantlarıyla da dikkat-leri çekmekte ve bilişsel nitelikteki algılama yönleriyle derinden incelenmektedir [3–5]. Böylece, hem somut dil göstergeleri hem de kavramsal faktörlerle ifade edilen anlayışlar lengüistik kavramlar olarak tarif edilebilmektedir.

22

Lengüistik kavram anlayışı, insanca antropolojik olarak algılanan ve bilişsel bir bilinç-lenmeyle olgunlaştırılan düşünüşün oluşumu ve gelişimi sürecinin biçimlenmesine ve dil çerçe-veli etkenlerce de giderek hızlandırılmasına bağlı olarak belirlenebilmektedir. Bu kavramın algılanması, Yaratanca sağlanılan düşünsel oluşumun ve gelişimin dünya düzeyinin dengelenme-sinde rol alan kavramların rolüyle ve lengüistik olarak da adlandırılmasıyla bağlantılıdır. Dünyanın dil haritasının yüzeysel ekseni, çeşitli «işlevsel-semantik alanların» [6. S.24–28] ev-rensel ve ulusal nitelikteki fonetik, fonolojik, morfolojik, sentaktik, leksik, sözlüksel, deyim bi-limsel ve metin dilbilimsel düzeyleriyle ifade edilmektedir. Bu haritanın derindeki yapı ve sistemi ise, «semiyotik mekânda dil bilimsel ve göstergebilimsel olarak işaretlenen» [7. S.748–759] kavram ve kategoriler ile tasvir oluna bilmektedir. Söz konusu karakteristik kategorilerden biri olarak birçok dilde somut dil bilimsel göstergelerle işaretlenen, birçok dilde ise leksik, sentaktik ve morfolojik işaretlerin birincil ve sonraki işlevleriyle ilintili olarak ifade edilebilen görünüşsel-lik işlevsel-semantik alanı ve buna bağlı olarak belirlenebilen görünüş alt kategorisi gösterilebilir [8]. Çağımızda aktarma kavramasının algılanması da uygun aktarma bilimi kavramı ve kategorileriyle Türk yazı dilleri arasında hem bilişimsel hem de edebî yöntemlerle yapılabilir bir olgu niteliğinde 1990–2000’li yıllarda somut bir lengüistik kavram olarak belirtilmektedir [9. S.16]. Türk Cumhuriyetleri millî marşları metinlerinin kavramsal, semiyotik ve lengüistik yönleriyle karşılaştırmalı olarak incelenmesi denemesinin başlatılması ise, Türkoloji’nin aktarma bilimi alanında yeni bir filolojik-bilişsel istikamet oluşturacaktır.

Türk Cumhuriyetlerinin Millî Marşlarında

Özel Metin Kurucu İşaretler Bedii metinlerin özel metin kurucu işaretleri anlayışı, bilgi çağının bilişsel terminolojisinde

somut bir lengüistik kavram olarak genellikle XX. yüzyılın son çeyreğinden itibaren yer almaktadır [10. S.299–305]. Söz konusu semiyotik (göstergebilimsel) işaretler, çoğunlukla bedii metin materyalleri esasında incelenmektedir. Çünkü, herhangi bir yazarın bedii metninde kendine mahsus kavramlar dünyası, buna bağlı olarak anlattığı somut bir yazar gerçekliği vardır. Söz konusu kavramlar dünyası ve yazarın kendine özgü algılama ve fikir gerçekliği ise, onun kullandığı bedii dille ve özel edebî-bedii metin kurucu işaretlerin hareketleriyle ifade olunmaktadır. Yazar, herhangi bir deneme metnini kurgularken sadece dil birimlerinden, dolayısıyla fonemlerden, morfemlerden, sentak-semlerden (tamlamalar, kelime grupları, cümleler vb.), leksemlerden (kelimelerden), frazemlerden (deyimlerden) ve textemlerden (cümleden büyük birliklerden) gelişigüzel olarak istifade etmez. O, kendi yazar gerçekliğini ifade edebilmek için, her şeyden önce, millî dile ve özgün mantaliteye mahsus olan semiyotik mahiyetli ve kendisinin şekillendirdiği her türlü metin kurucu işaretlerden yararlanır, dolayısıyla metnini onlarla inşa eder.

Filoloji biliminde, semiyotik mahiyetli diğer unsurların yanı sıra, somut tematik ifadelerle ortaya çıkan başlıkların çeşitli diskur ortamlarında özel metin kurucu işaretler olarak kullanılması, bedii metin materyalleri esasında genişçe incelenmektedir. Rus yazarlarından A.P.Çhehov’un «Gecikmiş Çiçekler», М.A.Sholohov’un «Ben», V.M.Shukshin’in «Yaşamak Arzusu» hikâyelerinin başlıkları, tematik alan ve semantik anlam yükünün ağırlığı bakımından dikkat çekicidir. Söz konusu hikâyelerin ve bunlara benzer diğer klasik ve çağdaş bedii eserlerin metinlerinin biçimsel-semantik yapısı da Rus dil biliminde genişçe incelenmektedir [11. S.37–48, 130–156, 168–297]. Başlıklar, genellikle metin-lerde ifade edilen tarihî ve günlük olay ve gidişatların bir temel doğrultuda birleştirilmesini sağ-layan özel metin kurucu işaretlerdendir. Onlar, yazar dünyasını oluşturan kavramların açıklanma-sında bir anahtar kelime//söz yerinde kullanılmaktadır.

23

Azerbaycan edebiyatında da başlıkları metin kurucu işaretler olarak yerinde kullanan yazarlar çoktur. C.Memmetkuluzade’nin «Posta Kutusu», «Iranda Hürriyet», «Kuzu», «Sakallı Çocuk» ve A.Hakverdiyef’in «Bomba» hikâyelerinin, M.Celal’in «Bir Gencin Manifestosu», İ.Şıhlı’nın «Deli Kür», Anar’ın «Beş Katlı Evin Altıncı Katı», Kamal Abdulla’nın «Eksik El Yazması», «Büyücüler Deresi» ve «Unutmağa Kimse Yok» romanlarının başlıkları başarıyla seçilmiştir. Dünya ve Türk edebiyatında ise, söz konusu metin kurucu işaretlere ilişkin Mayn Rid’in «Başsız Atlı», Umberto Eko’nun «Gülün Adı» romanlarının, Ömer Seyfettin’in «Başını Vermeyen Şehit» hikâyesinin ve Yahya Kemal’in «Sessiz Gemi» şiirinin başlıkları örnek olarak gösterilebilmektedir.

Türk Cumhuriyetleri millî marşları başlıklarının her birinin bağlı olduğu edebî diskurda özel metin kurucu işaret yerinde çoğunlukla Marş veya Himn adıyla kullanımı, ortaya çıktığı tarihî dönemin siyasal, ekonomik, sosyolojik, psikolojik ve kültürel şartlarıyla ilintili olmuştur, diye düşünmekteyiz. Söz gelimi, Azerbaycan ve Türkiye Cumhuriyetleri millî marşlarının birincisinin «Milli Himn», ikincisinin ise «İstiklâl Marşı» olarak adlandırılması bu bakımdan dikkat çekicidir. Birincisi, Mehmet Emin Resulzade’nin kurduğu Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin mevcut olduğu 1918–1920’de, ikincisi ise Türkiye’de Atatürk’ün önderliğini yaptığı İstiklâl savaşı yıllar-da yazılmıştır. Bu yüzden söz konusu marşların hem güftesi, hem de bestesi, XX. yüzyılın çok zor bir tarihî döneminde birbiriyle bağlantılı ve eş zamanlı olarak meydana çıkmıştır. Özbekistan Cumhuriyetinin millî marşı, Özbekistan’da daha önceden Sovyetler Birliği döneminde ifa edilen «Güneşli hür ülkem», Kazakistan’da ise 1956 yılından beri okunan «Benim Kazakistan’ım» adlı şarkının müziği ve metinlerinden ibarettir. Yalnız sonuncu iki millî marşın metni, birinci makalede belirtildiği gibi, bağımsızlık yıllarında kelimeleri değiştirilerek yeniden düzenlenmiştir. Türkmenistan millî marşının bağımsızlık yıllarında yeniden hazırlanan metninde, sonradan belli düzeltmeler yapılmıştır. Kırgızistan Cumhuriyetinin şimdi ifa edilen millî marşı ise, yukarıda belirtildiği üzere, 1992 yılında kabul olunmuştur. Bunlar da «Millî Marş» olarak adlandırılmaktadır.

Farklı dil işaretlerinin ve edebî-kavramsal nitelikteki özel metin kurucu işaretlerin işlevsel ve anlamsal parametrelerinin göstergebilimsel olarak birbiriyle örtüşmesi ise bedii metnin başarılı oluşunu sağlayan temel etkenlerdendir. Bu bakımdan Türk Cumhuriyetleri millî marşları olarak bilinen özel müzikli parçaları da başarılı ve orijinal kılan temel etkenlerden birisi, yukarıda belirtilen lengüistik ve göstergebilimsel olguların veya dil ve özel metin kurucu işaretlerin söz konusu metinlerde çoğu kez birbiriyle örtüşebilmesiyle bağlantılıdır.

Türk Cumhuriyetleri millî marşları, her şeyden önce, metinlerinde temel tematik içerik ni-teliğindeki kavramların dil ve özel metin kurucu işaretlerle net olarak ifade edilebilmesiyle öne çıkan özel müzikli parçalardır. Aşağıda hareketleri birbiriyle örtüşen ve yazarlarının söz konusu millî marşlarda ifade olunan kavramlar dünyasına yönelik kullandığı dil ve edebî-bedii nitelikteki özel metin kurucu işaretler ele alınacaktır.

Türk-İslam medeniyetine, düşünüş ve düşünce sistematiğine yakından bağlı olan bir kav-ramlar dünyası haritasının genel parametreleri, her şeyden önce Türkçe algılama, düşünme//bilinç ve düşünüş mekanizmasıyla çizilebilmektedir. Bu bakımdan söz konusu kavramlar dünyasının başlangıç niteliğindeki münferit fenomenal çevrelerinin (frame) aşağıdaki biçimde sıralandırılarak adlandırılmasının uygun olacağı kanaatindeyiz:

– Tanrı hakkı, adalet, ahret, kader; – Kardeşlik, komşuluk ilişkileri; – Aile müessesinin kutsallığı, bakirelik, bakir ve bakire; – Kahramanlık, mertlik ve cesaret; – Sevgi, aşk ve güzellik;

24

– Misafirperverlik, konukseverlik ve komşun aç iken rahat olamamak; – Emanet ve sadakat; – Şehitlik ve gazilik mertebeleri; – Kutsal dinlere, çeşitli inançlara ve insan haklarına saygı; – Devlet, devletçilik, bağımsızlık, istiklâl; – Türk, Türklük, Türk Dünyası, Ulu Türkçe ve Ana dili; – Sabır ve tevekkül vb. Söz konusu kavramların, X–XI. yüzyıllardan başlayarak Türkçe metnin şiirsel, folklorik ve

yazılı tahkiyesi, çeşitli üst ve alt düzeyleriyle gerçekleştirilerek günümüze kadar süre gelmektedir [7. S.744–745]. Türk Cumhuriyetleri millî marşlarında da hem yukarıda belirtilen ve beşerî nitelikteki, hem de her bir bağımsız Türk Cumhuriyetinin kendine mahsus kavramlar dünyasının özel metin kurucu işaretleriyle seçilen çevreleri, genel Türk-İslam meta metninde veya İnsan hakları ve özgürlüyü bağlamında birlikte yer almaktadır.

Çağdaş filoloji biliminde; sadece dil işaretlerinin, onların söylemdeki ve diskurdaki tek-rarının metnin uygun semiyotik göstergeleri ve metin dilbilimsel ifadecileri olarak incelenmesi, artık yeterli sayılmamaktadır. Çünkü, bedii metni özel bir görüngü olarak oluşturan, aynı zamanda belli kavramsal kategoriler niteliğindeki ve niceliğindeki belirtileriyle seçilen kendine mahsus birleşik işaretler sistemi veya çeşitli semiozisler [12] vardır. «Onlar, her şeyden önce, edebî-semiyotik mahiyetteki metin kurucu işaretler olarak incelenir» [14]. Bu ise şu demek oluyor ki; bir bedii metin sadece sıradan fonemlerden, morfemlerden, deyimlerden, kelime gruplarından ve cümlelerden ibaret değildir. Veya bedii metin, bütün bunların birleşmesinden oluşan bir söz yığını ve monoton cümleler birleşimi olarak da incelenemez. Herhangi bir metin, her şeyden önce iletişimsel ve bilişimsel bir görüngü olarak, sadece ona mahsus olan özel semiyotik işaretlerle ku-rulur. Bunlar, ifade planına veya şekil yapısına göre yukarıda gösterilen bildiğimiz dil işaret-leriyle birbirine uygun düşmektedir. Ancak, söz konusu her iki işaret sisteminin metindeki anla-mı, işlevi ve buna uygun olarak da derindeki yapısı, herhangi bir bedii metinde birbirinden ilkesel olarak ayrılmaktadır. Metin, diğer dil ve konuşma birimlerinden iletişim sürecinde taşıdığı işlev-selliğin yanı sıra, sözlü ve yazılı olarak gerçekleşme biçimlenmelerine göre de seçilir. Normal bir metinde herhangi bir somut bilgi verilir. Diskur ortamında herhangi bir somut bilginin verile bilmesi ve özellikle de belli bir fikrin ifade olunabilmesi, bedii metnin kendine mahsus anlaşırlığının ve yazara ait olan semantiğin paralel mevcudiyetiyle bağlıdır. Bedii metin özel-liklerinin ifadesi ise, semiyotik nitelikteki özel metin kurucu işaretlerin özenle seçilerek kullanılmasıyla gerçekleşir [2. S.287].

Peki, işaretler anlayışı ne demektir ve özel metin kurucu işaretlerle onların bağlantısı neden ibarettir? Dil işaretleriyle özel metin kurucu işaretlerin kullanımı, bedii metinlerde her zaman birbiriyle örtüşüyor mu? Burada öncelikle dil-konuşma işaretlerinin yeni dilbilim ilminin kurucusu Ferdinant de Saussure’ce belirlenen serbest nitelikteki oluşu hatırlanır [15]. Bunların bazılarını yukarıda fonemler, morfemler, sentaksemler, leksemler vb. olarak gösterdik. Ancak yol işaretleri, duman (od yanmasa, tüstü çıkmaz), ses, koku ve bunun gibi diğer işaretler de semiyosferde yer almaktadır. Herhangi bir bilim veya güzel sanat alanının ve bedii edebiyatın kendine özgü işaretler sistemi bulunmaktadır. Semiyotikte her türlü sistemli, ardışık, anlamlı ve manalı işaretler, iletişimsel biçimlenme-leriyle XIX. yüzyılın sonlarından itibaren gösterge bilimi niteliğinde sentaktik, semantik ve yararcı (prag-matik) yönleriyle incelenmiştir [16. S.151–210; 17. S.37–89; 18. S.93–116]. Filolojik-lengüistik bilimde ise

25

söz konusu semiyotik disiplinler ve ya seviyeler//bölünmeler, ana hatlarıyla kısaca olarak aşağıdaki gibi tanımlanmaktadır:

– sentaktik, bir semiyotik yön olarak işaretlerin konuşma zincirinde ve genellikle zamansal

sıralanmada gerçekleşen ve «birincisi dilin sistemini nitelendiren dikey (paradigmatik), ikincisi ise onun yapısını oluşturan yatay (sentagmatik) niteliğindeki» [19. S.222] bir ilişki olarak belirlenmektedir;

– semantik, eşyanın anlamı, onun işareti ve genel olarak da işaret taşıyıcılarının arasındaki

ilişki olarak belirtilmektedir; – pragmatik ise işaretle ondan istifade edenlerin arasındaki bir ilişki olarak nitelendiril-

mektedir. Dolayısıyla, «işaretle insan arasındaki ilişkileri inceleyen bilimsel disiplin pragmatik terimiyle adlandırılmaktadır» [19. S.322]. Dilin pragmatik sisteminde, konuşan (adresant), dinleyen (adresat) ve onlarla bağlı olarak söylenilen veya ifade edilen (Lat. referens) incelenmektedir. Çağdaş filolojide, gösterge bilimnin söz konusu seviyeleri arasında artık yeni türdeki semiyotik ilişkiler belirlenmektedir. Söz gelimi, semantik söylem gerçekliğinin, pragmatik konuşanın düşüncesi, değerlendirmesi, öngörü ve tespiti, sentaktik ise biçimsel bir sonuç alanı olarak değerlendirilmektedir [20].

Böylece, sentaktik, semantik ve pragmatik yönleriyle gerçekleşen herhangi bir metnin

kendine özgü bir işaretler dünyası vardır. Bütün metinler, şu veya bu biçimde semiyotik işaret-lerin hareketleriyle kurulmaktadır. Bedii metnin özel metin kurucu işaretleri ise, şüphesiz ki, yazarın kendine veya somut olarak da onun eserine aittir. Söz konusu işaretler, her şeyden önce, yazar-okur ve ifade edilen gerçekliğe yazarın yaklaşımı bağlamında algılanmaktadır. Semiyotik işaretler arasındaki biçimsel ve içeriksel bağlantıya göre ise her çeşit metin kurucu işaretler sentaktik özellikleriyle de incelenmektedir. Bedii metinlerin başlıkları, münferit cümleler, nominatif adlandırılmalı kelimeler, deyimler, cümleden büyük birlikler, kısaltılmış nominatif adlandırmalar, arkaik sözcükler gibi özel dil//metin kurucu işaretler, yeri geldiğinde yazarın fikir gerçekliğini oluşturan temel olgular niteliğinde kullanılabilir. Böyle durumlarda dil işaretleriyle özel metin kurucu işaretler birbiriyle örtüşür, yazarı ve onun bedii metnini dünya edebiyatında başarıya götüren temel unsurlardan biri olarak ortaya çıkan da işte budur! Etnik, folklorik, etnografik, demografik, mitolojik, evrensel ve toplumsal mahiyetteki simgeler ve imgeler de özel metin kurucu işaretler olarak bedii metinlerde kullanılır. Bunun yanı sıra, çeşitli paralel edebî konular, süjeler (izlekler) veya olay örgüleri, ön varsayımlar (presupposition), uykular, duygusal olgular ve düşünceler de yukarıda belirtilenler gibi dil-konuşma birimlerinin ötesinde bedii metnin özel metin kurucu işaretleri olarak yazar anlatımında yer almaktadır. Dildeki yapı-anlatım farklılığının veya dil ve özel metin kurucu işaretlerin ifade-içerik sınırlarının bedii metinde birbi-riyle örtüşmesinin millî zihniyette bir özellik ve özgünlük olarak yansıdığı, filoloji biliminde incelenmektedir. Bu, çağdaş etnik içeriği tarihî kimliği ve gelişmeleri ile ele alan etnolengüistikte (Alm. Etnolinguistik, Fr. etnolinguistique, İng. ethnolinguistics, Rus. этнoлингвиcтикa) de çok önemle vurgulanmaktadır. Bu şu anlama geliyor ki, herhangi bir dil, diller ailesinde kendine özgü orijinal bir algılama biçimine sahiptir. Söz konusu görüş, başından itibaren dilbilim tarihinde eşsiz eserleriyle ve bilimsel sonuçlarıyla önemli yer alan dilbilimciler Humboldt’a ve Sepir-Uorf’a mahsustur. Ünlü dilbilimci A.Vejbitskaya ve Moskova semantik dilbilimi okulu temsilcileri de söz konusu görüşü içtenlikle savunmaktadırlar [21. S.19]. Bu görüşe göre herhangi bir yazı-konuşma dili, her şeyden önce kendi dil haritasıyla akraba ve genetik akrabalık bağları

26

bulunmayan yakın ve uzak dillerden ayırt edilmektedir [7. S.750]. Bu bağlamda Türk Cumhuriyetleri millî marşlarında ana hatlarıyla genel Türkçenin sağladığı ortak özelliklerin yanı sıra, her bir somut Türk yazı dilinin de kendine özgü kavramlar dünyası ve özel metin kurucu işaretler sistemi bulunmaktadır. Söz gelimi Mehmet Âkif Ersoy’un yazdığı «İstiklâl Marşı» şiirinde de Türkiye Türkçesinin kendine özgü dünya haritasından bir kılavuz yol gösteren olarak yerinde ve başarıyla yararlanılmıştır [22]. Biz gerek dün gerekse bugün, yukarıda da belirtildiği üzere, neyosfer ve biyosferin yanı sıra hem de semiyosfer [23] olarak algılanan bir dünyada yaşadığımızın farkında olmalıyız. Aslında Biz şimdi işaretlerin seçimi dünyasında Yaratanın iradesiyle yaşıyoruz dersek daha doğru olacaktır [7. S.750].

Türkiye Cumhuriyeti Millî Marşının Kavramlar Dünyası

ve Özel Metin Kurucu İşaretleri Mehmet Âkif Ersoy’un «İstiklâl Marşı» şiirinde, genellikle Türk-İslam medeniyetine göre

belirlenebilir üst kavramlar, özel olarak yazarının söz sanatına ve belli bir ölçüde dünyanın beşerî nitelikteki dil haritasına göre de belirlenmektedir. Aslında söz konusu eserdeki kavramlar daha evvel yine Âkif’in şiirinde az-çok değişik kalıplar içinde ifade edilmiştir.

Bazı misaller:

Korkma! Sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak, Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.

(İstiklâl Marşı) Cehennem olsa gelen göğsümüzde söndürürüz; Bu yol ki Hak yoludur, dönme bilmeyiz, yürürüz. Düşer mi tek daşı sandım, harîm-i namusum? Meğer ki harbe giren son nefer şehit olsun.

(Berlin Hâtıraları [24. S.179])

Azerbaycan millî marşındaki Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz! cümlesi ile Mehmet Âkif Ersoy’dan alınan yukarıdaki şiir parçalarında yer alan en son ocak, son nefer şehit ifadeleri; şehitlik, kahramanlık ve vatan sevgisi kavramlarını aynı bir sentaktik bağlamda açıklamaktadır. Onlar, işte bu yüzden birbirine benzer göstergebilimsel nitelikteki özel metin kurucu işaretler olarak da değerlendirilmektedir.

Mehmet Âkif Ersoy’un eserleri, XX. yüzyılın başlarındaki Türk şiiri içerisinde çalkantılı dönemin tarihî, sosyal ve kültürel koşulları bakımından zihniyet, yapı, tema, dil ve üslup özel-likleriyle enine boyuna araştırılmıştır [25. S.629–637; 26. S.201–209]. Onun «İstiklâl Marşı» şiirinin metni ve bestesi de tarihî, edebî ve müzikal yönleriyle Türklük Biliminde şimdiye kadar geniş bir şekilde incelenmiştir. Dünyada ve Osmanlı Devletinde millî marşların ortaya çıkması, oluşum süreçleri ve kullanılması bağlamında, Mehmet Âkif Ersoy’un «İstiklâl Marşı» şiirinin yazıldığı tarihî dönem; onun Mecliste kabulü, bestesi, yazılmasının nedenleri ve sonuçları üzerinde çok kapsamlı olarak durulmuştur [24. S.1–201; 27–28; 29. S.7–22]. Şiirin konu ve manası, onda ifade edilen düşünce ve motivasyon; kompozisyonu, dili, üslubu, vezni, ahengi, kafiyesi vb. hususlar yeterince incelenmiştir [30. S.139–141; 29. S.23–89]. Mehmet Âkif Ersoy’un Ölümünün 50. yılında yayımlanan Armağan’da (Konya, 1986) ve Türkiye Cumhuriyeti Millî Eğitim Bakanlığı Eğitim Dergisinin Mehmet Âkif Özel Sayısında (Ankara, 2006) ise «İstiklâl Marşı»’nın yanı sıra, şairin

27

Safahat’ta (1987) yer alan diğer eserleri ve hayatı ile ilişkili çeşitli ayrıntılar da ele alınmıştır. Ancak, «İstiklâl Marşı» şiirinin kavramlar dünyasıyla ilgili şimdiye kadarki en net edebî tahlil, Mehmet Kaplan’ca yapılmıştır. Eserin üst kavramlar dünyası, söz konusu tahlilde İstiklâl, Hak, İman, Vatan ve Din [31. S.2–5] ölçütleriyle belirlenmiştir. Söz konusu ölçütler, şiirin münferit bentlerinde şafak, sancak, yurt, ocak, millet; kahraman, ırk, kan; hür, hürriyet; zincir, sel, dağ; Garb, zırhlı duvar, medeniyet, canavar; toprak, şehit, şüheda; ezan, naaş vb. İmgesel olgularıyla temel üst kavramlar olarak kavramlaştırılmıştır. Görüldüğü üzere, yukarıdaki satırlarda sırasıyla belirtilen alt kavramların veya özel metin kurucu işaretlerin her biri, bilhassa şiirde ifade edilen ve Mehmet Kaplan’ca gösterilen temel üst kavramlara işaret etmektedir. Onlar, göstergebilimsel nitelikteki hareketlenmeleriyle söz konusu kavramların içeriğini oluşturan manevî dünyanın ayrıntılarını, detaylarını ve olgularını, simgesel olarak bütün boyutlarıyla anlatabilmektedir. Söz gelimi şafak kelimesi, leksik olarak güneşin batışını ve doğuşunu bildirmektedir. Bu kelime, ifade ettiği bir doğa olayı olma niceliği ile batış, iflas ve yenilgiyi, aynı zamanda da doğuş ve zaferi mecaz ve telmih yoluyla bize aktarabilmesiyle biçimlenen algısal çerçevesiyle, Türk milletinin hem en ağır günlerini hem de şanlı zafer çağlarını ne kadar güzel ifade edebilmektedir! İşte söz konusu kelimeyle ifade edilen incelikler ve nitelikler de bütünleşik bir olgu gibi şiirin metninde özel bir metin kurucu işaret olarak yer almaktadır. Bunun yanı sıra, millet ve ırk kelimeleri de şiirin metninde sadece yalın etnik içeriğiyle ifade olunmamıştır. Bu kelimelerin ifade ettiği manalar; sosyolojik, kültürel, tarihî ve dini boyutlarıyla büyük Türk Milleti olarak anlam-landırılmıştır. Şöyle ki; şehit, şüheda, ezan, dağ, yurt, toprak, ocak, sancak, kahraman, hür, hürriyet anahtar kelimeleriyle ifade olunan manaların veya özel metin kurucu unsurların işaret ettiği bütün soyut ve somut olgular, Türklük ve Türk Milleti kavramını doldurmaktadır. Bu içe-rikte; hak, adalet, ezan sesleri, toprak altında kefensiz yatan binlerce şüheda, dedelerimizin ve ata-larımızın geçmişten geleceğe fışkıran ruhu, ortak bir tarih, Malazgirt savaşı, Ergenekon destanı, Çanakkale ve nihayet Cumhuriyet vardır. Ne var ki bu büyük Millet’e karşı duran güçler, dün de olmuştur, bu gün de vardır, yarın da olacaktır. Ancak, bu güçlerden Mehmet Âkif Ersoy’un zikrettiği gibi korkmamak lazımdır. Çünkü, korkunun ecele bir faydası yoktur! Söz konusu güçler, «İstiklâl Marşı» şiirinin metninde Garb (Batı), zincir, zırhlı duvar, medeniyet ve tek dişi kalmış canavar kelimeleriyle ifade olunan özel metin kurucu işaretlerle gösterilmektedir. Bu içeriği oluşturan olgular veya söz konusu özel metin kurucu işaretlerin gösterdiği güçler ise her kesin malumudur.

Mehmet Âkif Ersoy’un yazdığı «İstiklâl Marşı» şiirinin metninde şafak, sancak, yurt, ocak,

millet; kahraman, ırk, kan; hür, hürriyet; zincir, sel, dağ; Garb, zırhlı duvar, medeniyet, canavar; toprak, ata, kefensiz, şehit, şüheda; ezan, naaş anahtar kelimeleriyle özel metin kurucu işaretler ifade edilmiştir. Bu işaretlerle ve onların hareketleriyle ifade edilen bayrak ve vatan sevgisi, hürriyet ve millî mücadele aşkı vb. gibi olgular, mevcut edebî bağlam, sosyal ve siyasî durum açısından şairce çok doğru ve yerinde seçilmiştir. Söz konusu kelimeler; hem dil birimleri hem de özel metin kurucu işaretler olarak semantik parametreleriyle birçok halde birbiriyle örtüşmektedir. «İstiklâl Marşı» şiirinin üçüncü bendinde özel metin kurucu işaretler; hür, zincir, sel, dağ keli-meleriyle ifade edilmektedir. Onlar, hem leksik hem de göstergebilimsel nitelikleriyle söz konusu kavramsal bağlamda Türk Milletinin ve Türklüğün bağımsızlığını oluşturan olguları çok net ola-rak göstermektedir. Bu olgular; Ergenekon, Oğuz ve Bilge Kağanlar destansı tahkiyesiyle de ilintili olarak Milat Öncesinden beri gerçekleşen hür yaşamak, her türlü zorluğu yenmek, dağları yırtmak, engellere sığmamak azmi ve çalışmalarından ibarettir. «İstiklâl Marşı» şiirinin dördüncü bendinde ise, hem Anaphorik reference veya öne ve arkaya gönderme unsuru hem de Catarhoric

28

reference veya ön gönderimli [32] bir metin kurucu vasıta olarak Garb (Batı) kelimesi kullanıl-mıştır. Söz konusu leksik birim, metnin önceki bendinde ifade edilen düşünceye ve büyük Türk milletine zincir vurmaya kalkışan çılgına gönderme yapan art gönderimli ve yer aldığı bendin sonraki mısralarında gösterilen tek dişli canavara göndermede bulunan ön gönderimli veya burada eş gönderimli bir metin kurucu vasıta olarak kullanmaktadır. Garb (Batı) anahtar kelimesi, somut bir coğrafî anlayışın yanı sıra, gelişmiş Avrupa ülkeleri zihniyeti ve bugün artık giderek küresel-leşen Amerika popüler medeniyeti kavramlarını bir arada metaforik ifade olarak ihtiva etmek-tedir. Bu kelimenin ifade ettiği belirtilen olguların yanı sıra, zırhlı duvar, medeniyet, tek dişi kal-mış canavar ifadeleri ve onların bildirdiği olgular da Türk Milletinin bağımsızlığına karşıtlık gösteren özel metin kurucu işaretler yerine kullanılmaktadır:

Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım; Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar; Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, «Medeniyet» dediğin tek dişi kalmış canavar?

Burada zırhlı duvar tamlamasıyla kalıplaşan metafor, Batının gelişmiş teknolojisini, topunu,

tankını; tek dişi kalmış canavar benzetme ifadesi ise onun medeniyetini göstermektedir. Ancak, Batı veya tek dişi kalmış canavar olarak da onun medeniyeti, her ne kadar uluyarak çabalasa da Türk Milletinin bağımsızlığını ve hürriyetini bugün de engelleyemeyecektir. Çünkü, onun iman dolu göğsü gibi bir serhaddi ve Türk Dünyası olarak da «Dilde, Fikirde ve İşte Birlik» (İsmail Gaspıralı) gibi bir büyük ideali vardır. Bu bakımdan zırhlı duvar, medeniyet ve canavar kelimele-riyle ifade olunan çok hareketli özel metin kurucu işaretler, iman kavramının önemini çok güçlü bir şekilde vurgulamaktadır.

«Azerbaycan Cumhuriyeti Millî Marşı»nın Kavramlar Dünyası

ve Özel Metin Kurucu İşaretleri 1917 yılında Çarlık Rusya’sında Bolşevik Devrimi oldu. Bunun sonucunda bir dünya pro-

letaryası şarkısı olarak okunan «Enternasyonal», önce Rusya’da, akabinde Sovyetler Birliği’nde 1918 yılından 1 Ocak 1944 yılına kadar Devlet Himni yerinde kullanıldı. 1944 yılında Sovyetler Birliği’nin yeni devlet himni kabul edildi. Bundan sonra Sovyetler Birliği içerisinde yer alan her bir özerk Cumhuriyetin de kendine mahsus bir himni meydana çıktı. Bu himnler genel içerik itibariyle Sovyet ideolojisini, biçimlerine göre ise belli bir ölçüde söz konusu Cumhuriyetlerin bazı millî özellikleri ihtiva ediyordu. 1945 yılında Azerbaycan’ın sözde Devlet Himni yazıldı. Söz konusu himnin güftesi S.Vurgun’a ve S.Rüstem’e, bestesi Ü.Hacıbeyli’ye aitti. 1978 yılında Sovyet-ler Birliği ve Azerbaycan’ın yeni Anayasa’sı kabul olundu. Bununla ilintili olarak «Azerbaycan Devlet Himni»’nin güftesi S.Vurgun, S.Rüstem ve H.Ârif’e, bestesi Ü.Hacıbeyli’ye, müzik düzenlenmesi Niyazi’ye ait olan yeni bir metni hazırlandı [35. S.491–492].

Azerbaycan devletinin bağımsızlık döneminde, 1992 yılından beri kullanımda olan millî marşı, hem içerik, hem de biçim itibariyle birçok açıdan Türkiye Cumhuriyeti «İstiklâl Marşı» ile yakından benzeşmektedir. Söz konusu benzeşme, bir yandan dönemin mevcut tarihî ve siyasî şartlarına, öte yandan Mehmet Âkif Ersoy ve Ahmet Cevat’ın eserlerinde algılanan Türk-İslam

29

dünyasının kavramlar haritasına, genel bilişsel düşünceye, ortak edebî ve lengüistik paralellere dayanmaktadır. Bu bakımdan her iki şairin şiirlerindeki İstiklâl, Vatan ve Özgürlük gibi kavramların özel metin kurucu işaretlerle ifadesinde ortaya çıkan çeşitli edebî paralelliklerin değerlendirilmesi yararlı olacaktır, diye düşünüyoruz. Söz gelimi, vatan kavramı ve onun her şeyden üstün olan kutsallığı, yukarıda belirtilen her iki millî marşın metninde anlamları birbiriyle örtüşen yakın kelimelerin ifade ettiği özel metin kurucu işaretlerle açıklanmaktadır. Bununla da millî marş türü şiire mahsus özgün bir edebî üsluptan ve kavramsal paralellikten söz edilebilmektedir. Söz gelimi:

Bastığın yerleri «toprak» diyerek geçme, tanı! Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı. Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı. Minlərlə can qurban oldu, Sinən hərbə meydan oldu. Hüququndan keçən əsgər! Hərə bir qəhrəman oldu!

Yukarıda Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyetleri millî marşlarından getirilen parçalarda, vatan kavramına yönelik olarak kullanılan özel metin kurucu işaretler; toprak, kefensiz, şehit, ata ve can, sine, asker, kahraman kelimeleriyle ifade olunmuştur. Söz konusu özel metin kurucu işaretlerin içeriğini oluşturan olgular ve onların uygun semiyosferdeki hareketleri ise, somut detaylarıyla aşağıdaki gibi açıklanabilir: dil, gelenek ve görenekler, yaşam tazı, davranış biçimleri vb. diğer imgesel etkenlerin yanı sıra, toprak da vatanı hem imgesel ve simgesel, hem de metaforik olarak temsil eden ve vatan kavramının içeriğini oluşturan ana unsurlardan biridir. Çünkü, söz konusu kavramı oluşturan diğer unsurların semiyosferde hareketli özel metin kurucu işaretler yerindeki kullanımlarının serbest olarak seçilebilmesi için öncelikle belli başlı bir vatan toprağının ve ona işaret eden semiyotik göstergenin olması şarttır. Türkdilli coğrafyada tarih bo-yunca bağımsızlık mücadelelerinin gerçekleştiği topraklar, vatan kavramıyla ilgili olarak hem İslam öncesi, hem de sonrası yazılı ve sözlü Türk edebiyatında özel bir metin kurucu işaret olarak işlenmiştir. Bunların özel metin kurucu işaretler olarak kullanımı, her şeyden önce büyük Bozkır’da yer alan Türk topraklarının her zamanki hareketliliğiyle bağlantılı olmuştur. Bu hareketlilik ise, toprakların altında binlerce kefensiz yatan ve söz konusu şiirde de özel metin kurucu işaretler olarak kullanılan şehit, bütünlükte ata ve cennet vatan olgularıyla bağlantılıdır. «Azerbaycan millî marşı»nda ise, toprak veya vatan toprağı yerine, söz konusu anlamı çağrıştıran sine metaforu özel metin kurucu işaret olarak kullanılmıştır. Söz konusu millî marşta metaforik olarak kullanılan can kelimesiyle şehit; asker ve kahraman kelimeleriyle ise vatan toprakları uğruna mücadele eden gazilere işaret edilmektedir.

«Azerbaycan Millî Marşı»’nın üst kavramlar dünyası, genellikle Azerbaycan//Vatan, İstiklâl ve Özgürlük’ ölçütleriyle belirlenebilmektedir. Söz konusu ölçütler, şiirin bentlerinde bayrak, kahraman, can, sine, harp, kan, asker, gençler, hukuk//hak, gülistan, namus imgesel olguları veya özel metin kurucu işaretlerle temel üst kavramlar olarak kavramsallaştırılmıştır.

«Özbekistan Cumhuriyeti Millî Marşı»’nın Kavramlar Dünyası ve Özel Metin Kurucu İşaretleri

30

«Özbekistan Cumhuriyeti Millî Marşı»’nın üst kavramlar dünyası, genellikle Özbekistan // Ana Yurt veya Vatan, İstiklâl, Özgürlük, Hak, Din//İman ölçütleriyle belirlenebilmektedir. Söz konusu ölçütler, şiirin bentlerinde güneşli, hür, bilim, fen, sanat, cihan, can, ata, kahraman, ulu, halk, meşale, barış, haksever, vadi, ruh, genç evlatlar imgesel olguları veya özel metin kurucu işaretlerle temel üst kavramlar olarak açıklanmaktadır. Diğer marş metinlerinde işlenilen Vatan, Din//İman, Hak, İstiklâl ve Özgürlük ölçütleri, söz konusu devlet himninin de temel kavramlar dünyasını oluşturmaktadır. Metinde bu kavramlar dünyasına yönelik olarak kullanılan hür, ata, kahraman, genç, can özel metin kurucu işaretlerine, yukarıda belirtilen millî marşlarda da şu veya bu biçimde rastlanmaktadır.

«Türkmenistan Cumhuriyeti Millî Marşı»nın Kavramlar Dünyası

ve Özel Metin Kurucu İşaretleri «Türkmenistan Cumhuriyeti Millî Marşı»’nın üst kavramlar dünyası, genellikle Vatan,

İstiklâl, Özgürlük ölçütleriyle belirlenebilmektedir. Söz konusu ölçütler, şiirin bentlerinde bayrak, yansız, ruh, ata, toprak, bina, halk, devlet, boy, el, kan, can, göğüs, nesiller gibi Türkmenistan’a ilişkin imgesel olgular veya özel metin kurucu işaretlerle temel üst kavramlar olarak açıklanmaktadır. Yukarıda belirtilen diğer marş metinlerinde şu veya bu biçimde işlenilen Vatan, İstiklâl, Özgürlük ölçütleri veya bilişsel çevrelenmeleri (frame), söz konusu devlet himninin de temel kavramlar dünyasını içermektedir. «Türkmenistan Cumhuriyeti Millî Marşı»’nda bu kavramlar dünyasına yönelik olarak kullanılan hür, ata, kan, can, toprak, göğüs, ruh, halk özel metin kurucu işaretlerine, yukarıda belirtilen diğer millî marşların metinlerinde de şu veya bu biçimde rastlanmaktadır. Ancak, Türkmenistan millî marşının metninde Vatan ve İstiklâl kavram-larına yönelik olarak kullanılan ve yansız ‘tarafsız’ kelimesiyle ifade edilen özel metin kurucu işaret, diğer Türk Cumhuriyetleri millî marşlarının metinlerinde yer almamaktadır. Çünkü, söz konusu özel metin kurucu işaret, Türkmenistan’ın siyasî durumuna, dolayısıyla onun dünyadaki herhangi bir blok veya siyasî oluşuma taraf olmayışına işaret etmektedir.

«Kazakistan Cumhuriyeti Millî Marşı»nın Kavramlar Dünyası ve Özel Metin Kurucu İşaretleri

«Kazakistan Cumhuriyeti Millî Marşı»’nın üst kavramlar dünyası, genellikle Vatan, İstiklâl,

Özgürlük, Ana Dili, Gelenek ve Görenekler ölçütleriyle belirlenebilmektedir. Söz konusu ölçütler, şiirin bentlerinde Kazakistan’a ilişkin namus, kahraman, halk, birlik, barış, anne, toprak, salavat, emanet kelimeleriyle ifade edilen imgesel olgular veya özel metin kurucu işaretlerle gösterilen temel üst kavramlar olarak değerlendirilmektedir. Yukarıda belirtilen diğer marş metinlerinde de şu veya bu biçimde işlenilen Vatan, İstiklâl, Özgürlük ölçütleri veya bilişsel çevrelenmeleri (frame), söz konusu devlet himninin de temel kavramlar dünyasının ana hatlarını oluşturmaktadır. «Kazakistan Cumhuriyeti Millî Marşı»’nda bu kavramlar dünyasına yönelik olarak kullanılan namus, kahraman, toprak, halk, barış özel metin kurucu işaretlerine, yukarıda belirtilen diğer millî marşların metinlerinde de şu veya bu biçimde rastlanmaktadır.

«Kırgızistan Cumhuriyeti Millî Marşı»nın Kavramlar Dünyası

ve Özel Metin Kurucu İşaretleri «Kırgızistan Cumhuriyeti Millî Marşı»’nın üst kavramlar dünyası, genellikle Vatan, İstiklâl

ve Özgürlük ölçütleriyle belirlenmektedir. Söz konusu kavramsal parametreler, şiirin bentlerinde

31

Kırgızistan’a ilişkin kayalar, kırlar, halk, can, Ala Dağ, atalar, babalar, el, bayrak, gelenek, miras, nesiller, birlik, barış, yazgı kelimeleriyle ifade edilen imgesel olgular veya özel metin kurucu işaretlerle temel üst kavramlar olarak değerlendirilebilmektedir. Burada vatan kavramı, şiirin ilk bendini oluşturan mısralarında kayalar, kırlar, halk, can kelimeleriyle ve Türk Dünyası onomastiğinde çok özel bir yer adı olarak ortaya çıkan Ala Dağ birleşik sözcüğüyle açımlanmaktadır. İstiklâl ve Özgürlük kavramları ise, şiirin sonraki bentlerinde yukarıda belirtilen diğer özel metin kurucu işaretlerle açıklanmaktadır. Böylece, söz konusu şiirin birinci bendinin mısraları, onun sonraki bentlerinde açımlanan İstiklâl ve Özgürlük düşüncesine fikrî bir gönderme yapmaktadır. Bu ise, metin dilbilimsel bakımdan şiirin ilk bendinin bütünlükte ön gönderimli veya Catarhoric reference doğrultulu bir lengüistik etken olarak değerlendirilmesine imkân vermektedir. Yukarıda belirtilen diğer marş metinlerinde de yer alan Vatan, İstiklâl, Özgürlük bilişsel çevrelenmeleri (frame), söz konusu devlet himninin de temel kavramlar dünyasının ana hatlarını oluşturmaktadır. «Kırgızistan Cumhuriyeti Millî Marşı»’nda bu kavramlar dünyasına yönelik olarak kullanılan can, halk, ata, bayrak, barış, birlik, el, gelenek, nesil özel metin kurucu işaretlerine, yukarıda belirtilen diğer millî marşların metinlerinde de şu veya bu biçimde rastlanmaktadır.

Vatan, İstiklâl ve Özgürlük kavramları, Türk Cumhuriyetleri millî marşlarının hepsinde, uygun kelimelerle ve özel metin kurucu işaretlerle ayrıntılı bir şekilde açıklanmaktadır. Hak//Din ve İman olguları ise, Mehmet Âkif Ersoy’un «İstiklâl Marşı» şiirinde özel metin kurucu işaret işlevini direk olarak üstlenebilen kelimelerle açımlanmaktadır. Bu olguların benzer bir şekilde ifadesi, «Özbekistan Millî Marşı»’nın metninde de yer almaktadır. Vatan, İstiklâl ve Özgürlük olgularının yanı sıra, Ana Dili, Gelenek ve Göreneklerin de özel metin kurucu işaretlerle temel üst kavramlar seviyesinde ifade edilmek istendiği, son şekli Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev tarafından düzenlenen «Kazakistan Millî Marşı»’nda gözlemlenmektedir. Millî marşların metinlerinde temel üst kavramlara yönelik olarak kullanılan özel metin kurucu işaretlerin birçoğu aynıdır. (Türk Cumhuriyetlerinin millî marşlarında yer alan aynı ve farklı özel metin kurucu işa-retlerin tablosu aşağıda verilmiştir). Marşlarda yer alan farklı özel metin kurucu işaretlerin kulla-nımının ise, bir yandan herhangi bir söz konusu Cumhuriyetin etnik, mitolojik, folklorik imge ve simgeleri, dinî ve sosyal yaşam tarzı ve inançlarıyla, öte yandan da bazı tarihî, siyasî, ekonomik ve demografik gelişmelerle bağlantılı olduğu düşüncesindeyiz.

Türk Cumhuriyetleri Millî Marşlarında Kullanılan Özel Metin

Kurucu İşaretlerin Tablosu

Aynı olanlar (iki veya daha fazla dilde kullanılanlar)

Farklı olanlar (yalnız bir dilde kullanılanlar)

Türkiye Azerbaycan Özbekistan Türkme-nistan

Kazakistan Kırgızistan Hür Ata Kahraman Genç Can Kan Toprak Göğüs Halk Namus Barış

Şafak Sancak Yurt Ocak Millet Irk Hürriyet Zincir Sel

Sine Harp Asker

Hukuk//Hak Gülistan

Güneşli Bilim Fen Sanat Cihan Ulu Meşale Haksever Vadi

Yansız Bina Devlet Boy Nesil

Anne Salavat Emanet

Kayalar Kırlar Ala Dağ Baba Miras Yazgı

32

Bayrak Birlik Gelenek Ruh El Nesil

Dağ Garb Zırhlı Duvar Medeniyet Canavar Kefensiz Şehit Şüheda Ezan Naaş

Evlat

E D E B İ Y A T V E N O T L A R

1 Birinci makalede Türk Cumhuriyetleri millî marşlarının orijinal metinleri, İngilizce ve

Rusça tercümeleri özel bir lengüistik veri tabanı olarak verilmiştir. 2 Musayev Mehman. Türkoloji dilçilik: Dərslik. Bakı, 2012. 3 Doğan G. İltifat olgusuna Bilişsel Bir Yaklaşım // Dilbilim Araştırmaları. İstanbul, 2000. 4 Vorkačěv S.G. Koncept sčastja: ponjatijnyj i obraznyj komponenty // Izv. RAN. Ser. lit. i jaz.

2001. №6. T. 60. 5 Hanina O.V. Želanie: kognitivno-funkcionalnyj portret // Vopr. jazykoznanija. 2004. № 4. 6 Musaoğlu Mehman. Türkçenin İşlevsel Dilbilgisi ve Metin Kompozisyonu // Dil Dergisi.

Ankara: Haziran Üniversitesi Basımevi, 2003. Sayı: 120. Mayıs. 7 Onunki. Kemal Abdulla’nın «Unutmağa Kimse Yok» Romanı: (Kavramlar Dünyası ve

Bazı Özel Metin Kurucu İşaretlerin Kullanılması Üzerine) // Prof. Dr. Leylâ Karahan Armağani. Ankara: Akçağ, 2013.

8 Musaoğlu Mehman, Kirişçioğlu Fatih. Türk Dil Biliminde Görünüş Kategorisinin İncelenmesi Üzerine // Türkologiya. 2008. № 1–2.

9 Musaoğlu Mehman. Kemal Abdullanın Eserleri Türkiye Türkcesinde. Ankara: Kültür Ajans Yayınları, 2010.

10 Abdullayev K.M., Məmmədov A.Y., Musayev M.M. vb. Azərbaycan dilində mürəkkəb sintaktik bütövlər: Dərs vəsaiti. Bakı, 2012.

11 Popovskaja (Lisočenko) L.V. Lingvističeskij analiz hudožestvennogo teksta v vuze // Vysšee obrazovanie. Rostov n/Donu: Feniks, 2006.

12 Semiyozis veya Yunan. sema ‘işaret’ işaret süreci demektir ve işaretlerin oluşturma, kurma, hareket ve açıklama özelliklerini içerir. Söz konusu terim sık olarak iletişim (komünika-syon) anlayışının veya kelimesinin eş anlamlısı olarak da kullanılır. Bunun sonucunda işaretin işaretlenenle işaretleyen arasındaki uygunluğu kurulmuş olur. Semiyosfer veya Yunan. sema ‘işa-ret’, sphaira ‘küre sathı’ ise işaretlerin küresel alanı ve çevresi, mekan ve zamanda mevcut olan işaretlerin ve dil ilişkilerinin bütününü içeren göstergebilimsel mekandır. Semiyosfer anlayışını semiyotik kültür biliminde ilk defa olarak Y.M.Lotman kullanmış ve literatüre de o yerleş-tirmiştir. Semiyosfer kendi hedefine ve mahiyetine göre kültür gibidir. O, her şeyden önce verici (adresant) ve alıcının (adresat) önceki kültür bilimsel deneyiminden oluşur ve aynı zamanda enformasyon kanalına bağlı olan zaruri dil komünikasyonlarının temelini oluşturur. Semiyosferin bütün unsurları, münasebet formüllerinin birbiriyle sürekli olarak transformasyon olunduğu dina-mik bir durumda yerleşir [13. S.539–540]. Söz konusu anlayış//terim, bilim tarihinde neyosfer, atmosfer, biyosfer vb. kavramlardan ve uygun kavramları ifade eden terimlerden sonra analojik olarak ortaya çıkmıştır [7. S.748].

13 Staričenok V.D. Bolšoj lingvističeskij slovar. Rostov n/Donu: Feniks, 2008. 14 Slovar literaturovedčeskih terminov // http://slovar.lib.ru/dictionary/text – 10.01.2011 15 Sossjur Ferdinand, de. Trudy po jazykoznaniju. M.: Progress, 1977.

33

16 Pirs Č.S. Iz raboty «Ёlementy logiki. Grammatica speculativa» // Semiotika / Sost. i obšč. red. Ju. S. Stepanov. M.: Raduga, 1983.

17 Morris Č.U. Ocnovanija teorii znakov / Tam že. 18 Erkman-Akerson Fatma. Göstergebilime Giriş // Multılıngual. İstanbul, 2005. 19 Veysəlli F.Y. Semiotika. Bakı: Mütərcim, 2010. 20 Lingvističeskij ёnciklopedičeskij slovar. M., 1990. 21 Apresjan V.Ju. Opyt klasternogo analiza: russkie i anglijskie ёmocionalnye koncepty // Vopr.

jazykoznanija. 2011. № 1. 22 Ersoy Mehmet Âkif. Safahat / Neşre Hazırlayan M. Ertuğrul Düzdağ. Kültür Eserler

Dizisi. 1987. 69. 23 http://semioties.ru/sphere/semiosphere.html – 10.01.2011 24 Nalbandoğlu Muhiddin. İstiklâl Marşımızın Tarihi: Sairinin, bestekârının ve o devirde

yaşayanların dilinden. İstanbul: Gem Yayınları,1963. 25 Ercilasun Ahmet Bican. Makaleler: Dil – Destan – Tarih – Edebiyat. Ankara: Akçağ, 2007. 26 Aktaş Şerif. Şiir Tahlili. Teori ve Uygulama. Ankara: Akçağ, 2009. 27 Ayvazoğlu Beşir. İstiklâl Marşı: Tarihi ve Manası / Tercüman Gazetesi. Ankara: Aile ve

Kültür Kitaplığı Yayınları, 1986. 28 Sarıhan Zeki. Vatan Türküsü: İstiklâl Marşı Tarihi ve Anlamı. Ankara: Kültür Bakanlığı

Yayınları, 2002. 29 Çetin Nurullah. İstiklâl Marşı’mızı Anlamak. Ankara: Öncü Kitap, 2012. 30 Banarlı Nihad Sami. İstiklâl Marşının Manası // Tarih Mecmuası. 1967. Sayı: 12. Ocak. 31 Kaplan Mehmet. Türk İstiklâl Marşı / / Ölümünün 50. yılında Mehmet Âkif Ersoy’a

Armağan. Konya, 1986. 32 Yunan anaphora terimi, anaforik biçiminde öndeki sözcük veya kelimelere gönderme

yapan art gönderimli metin dilbilimsel gösterge anlamını ifade etmektedir. Catarhoric reference terimi, bir metin içerisinde sonraki bilgiye işaret eden, ona gönderme yapan ön gönderimli gös-terge anlamına gelir. Bunun yanı sıra, Anaphorik reference terimi, yeri geldiğinde hem öne hem de arkaya gönderme yapma unsuru olarak da değerlendirilmektedir. Koranaforiklik ve korka-taforiklik: co-reference terimleri ise metin dilbilimi terminolojisine göre metnin hem yukarı hem de aşağı parçalarına gönderme yapan eş gönderimli unsurlar olarak nitelendirilmektedir [20. S.32; 33. S.49, 321; 34. S.276].

33 Dilçilik ensiklopediyası: dərs vəsaiti. Bakı: Mütərcim, 2006–2008. C. 1–2. 34 Musayev Mehman. Türk ədəbi dillərində mürəkkəb cümlə sintaksisi: Dərs vəsaiti. Bakı,

2011. 35 Hacıyeva Maarife. Marş ve Himn Anlayışı: Mehmet Âkif Ersoy ve Ahmet Cavat // I. Uluslararası

Mehmet Âkif Sempozyumu, 19–21 Kasım. 2008. Ankara, 2008.

MEHMAN MUSAOGLU, FATİH KİRİSHGİOGLU

AN ESSAY ON CONCEPTUAL, SEMİOTİC,

AND LİNGUİSTİC ANALYSİS OF NATİONAL ANTHEMS OF TURKİSH REPUBLİCS

Summary

In this article the linguistic map of the world and the perception of linguistic concept are

explained. Also, an outline of the main lines of the conceptual world of national language and of semiotics is given, basic differences between linguistic and special text building signs are

34

mentioned, and some characteristic features of those special text building signs are demonstrated. In this sense, the main criteria which form the world of concepts of these anthems and the special text building signs used for explaining them are indicated relatively.

Key words: Turkish, republic, text, sign, semiotics

МЕХМАН МУСАОГЛЫ, ФАТИХ КИРИШЧИОГЛЫ

ОПЫТ КОНЦЕПТУАЛЬНОГО, СЕМИОТИЧЕСКОГО

И ЛИНГВИСТИЧЕСКОГО АНАЛИЗА НАЦИОНАЛЬНЫХ ГИМНОВ ТЮРКСКИХ РЕСПУБЛИК

Резюме

В статье интерпретированы понятия «языковая карта мира» и «лингвистический

концепт». Даны общие сведения о семиотике и основных концептах национального языка. Затронуты существующие различия между языковыми и собственно текстообразующими знаками, а также некоторые характерные особенности последних. В этом контексте срав-нительнo определены главные критерии концептов рассмотренных гимнов и текстообразу-ющие знаки, употребляемые для раскрытия их содержания.

Ключевые слова: тюркский, республика, текст, знак, семиотика

Ünvan: Türkiye. Gazi Üniversitesi – prof. dr. e-mail: mehman.musaoglu@gmail.com

mfatih@gazi.edu.tr

Çapa təqdim edən –

Çapa tövsiyə edən

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (4.XII.2013, protokol № 15)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

18.X.2013 Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

–

Çapa göndərilmə tarixi 7. IV.2014

_________

3 «Türkologiya», № 1

35

TÜRKOLOGİYA № 1 2014

БАХТИЯР АБДУШУКУРОВ

ТЕМАТИЧЕСКИЕ ГРУППЫ ЛЕКСИЧЕСКОГО СОСТАВА «КЫССАИ РАБГУЗИ»

Р е з ю м е . Статья посвящена характеристике тематических групп лексического

состава «Кыссаи Рабгузи» – памятника, который относится к XIV в. Автор не только объясняет возникновение и исконность слов, входящих в эти группы, но и определяет их взаимоотношения с заимствованиями и сферы употребления. Распределение слов по темати-ческим группам – довольно удобный способ систематического изучения словарного состава любого языка. В статье также даётся оценка исторического и современного состояния узбекского языка, что позволяет составить верное представление об истории его развития.

Ключевые слова: «Кыссаи Рабгузи», лексический состав, тематические группы,

антропонимы, топонимы О происхождении, жизни, о материальных и культурно-духовных ценностях того или

иного народа мы судим по лексическому составу его языка. Посредством языка знания и навыки, приобретённые человеком в течение всей его жизни, передаются из поколения в поколение. Однако потомки не просто продолжают дело предков, они идут дальше – по пути прогресса [1. C.6]. По мере развития общества, науки и техники меняется и лек-сический состав языка.

Все слова, используемые в современных языках, отличаются друг от друга по времени образования, по выполняемым ими функциям, а также по происшедшим в них изменениям. У каждого слова своя история: одно возникло в глубокой древности и послу-жило основой для создания новых слов, другое появилось намного позже. Для того чтобы правильно осознать современное состояние конкретного литературного языка и определить пути его развития, необходимо всесторонне исследовать историю этого языка.

Изучение языка письменных памятников, считающееся едва ли не самым надёжным из средств оценки связей носителей данного языка с другими народами, способствует обоснованию теоретических законов лексикологии. Лексика, чутко реагирующая на различные внутренние и внешние факторы, помогает познать изменения, происходящие в культурной, политической и социально-экономической жизни общества. С этой точки зрения одним из наиболее распространённых методов изучения процесса исторического развития языка и его лексического состава является анализ слов путём разделения их по тематическим группам. Выявление принадлежности слов, используемых в источниках, к той или иной сфере имеет большое значение не только для лингвистики, но и для других смежных с нею дисциплин.

Тематическое распределение лексем языка любого письменного памятника даёт воз-можность составить полное представление о жизни народов периода его создания [2. C.16]. Производится оно чаще всего не на основании закономерностей развития языка, а по тем или иным признакам слов. При этом внимание прежде всего обращается на то, к какой части речи относится слово по лексическому значению. Метод изучения слов путём

36

разделения их на тематические группы отличается от метода исследования лексем посред-ством распределения тех по лексико-семантическим группам.

Большое значение распределению слов по тематическим группам придаётся при оценке лексики конкретного языка. Оно позволяет понять, насколько богата или, наоборот, бедна лексика этого языка и к какой сфере относится то или иное слово. Сравнительное изучение тематических групп открывает пути к познанию того, сохраняются ли слова в исконном лексическом пласте или они вышли из употребления и их место заняли заимствования.

На основании изложенного можно считать, что своеобразные исторические фазы в своём развитии прошёл и узбекский язык.

Исследование «Кыссаи Рабгузи» Насреддина Бурханеддина Рабгузи, жившего в Хо-резме в конце XIII – начале XIV в., позволяет выделить в лексическом составе этого произ-ведения следующие тематические группы:

I. Антропонимы, которые по лексико-семантическим свойствам также делятся на

несколько групп: 1. Религиозные антропонимы: Uğan [3] ‘Господь’ (15 r 18), Iδi ‘Бог’ (15 r 18), Qur’ān –

название одной из религиозных книг (66 r 1), Yusuf – сын пророка Иакова (65 v 5), Āzаr – отец пророка Авраама (38 r 5), Imām Qаtādа – участник битвы при Ухуде (175 r 15), Yāfаs – сын пророка Ноя (24 r 21);

2. Имена исторических личностей: Аbdullāh Ziyād – правитель Куфы (245 v 3), Хālid ibn Vаlid – знаменитый полководец (223 v 5), Аbrаhа ibn Isrаm ibn Аbrаhа Sаbāh – полково-дец правителя Йемена Асмы (179 v 20), Мubаššаrа – слуга пророка Иакова (105 r 15), Аbu Ishāq Nišāpuriy (24 v 4);

3. Эпитеты, клички и псевдонимы: Zаbihullāҳ – эпитет пророка Исмаила (53 v 19), Ātiq – псевдоним Абу Бакра (201 r 19), Аbu Sаlаmа – кличка сподвижника пророка Мас’уда ас-Сакафи (217 v 3);

4. Имена животных: Qïtmïr – имя собаки (178 r 18), Маndar – имя муравья (139 r 2), Rа’dа – имя верблюда пророка Лота (58 r 8);

5. Имена идолов: Lāt – мекканский идол (195 v 5), Маšhur – идол племени мутаафикат (57 r 4), Hаbul – имя идола в Каабе (195 v 5);

II. Слова, относящиеся к людям: kiši ‘человек’ (16 r 2), dušman ‘противник’ (7 v 9),

kimersä ‘кто-то’ (13 r 10), оrtаq ‘друг’ (5 r 6); III. Названия органов человека: erin ‘губа’ (87 v 4), аyа ‘ладонь’ (18 r 5), eŋ ‘скула’

(61 v 11), ernäk ‘палец’ (37 v 10); IV. Термины родства и близости: uruğ ‘род’ (27 r 21), оğuš ‘родственник’ (168 v 16), аğа

‘старший брат’ (97 v 2), аmmuzādа ‘сын дяди по отцу’ (128 v 20), jаdd ‘дед’ (242 v 9), emikdaš ‘молочный брат’ (227 v 9), enägä ‘кормилица, няня’ (80 v 3);

V. Лексемы, связанные с возрастными группами: yaš ‘возраст’, yigit ‘парень’ (25 r

15), аbušqа ‘старик’ (11 v 12), qurtğа ‘старуха (28 r 16); VI. Слова, обозначающие гендерные признаки: er ‘мужчина’ (7 v 18), ewlÿk ‘жена’

(83 v 11), iŋäk ‘верблюдица’ (31 r 15), buğrа ‘верблюд’ (198 r 4), tawuq ‘курица’ (26 v 18), xorus ‘петух’ (141 r 20);

37

VII. Наименования предметов, созданных руками человека: bïčаq ‘нож’ (50 r 10), оrğаq

‘коса’ (56 r 21), čаruq ‘обувь’ (154 v 7), ïsïrğа ‘серьга’ (48 r 13), аğï ‘шёлковая ткань’ (160 v 7), quδuğ ‘колодец’ (22 r 13), közgü ‘зеркало’ (80 v 8), kärpič ‘кирпич’ (113 v 16);

VIII. Названия блюд и напитков: et ‘мясо’ (3 r 13), etmäk ‘хлеб’ (14 v 16), čаğïr ‘ви-

но’ (140 r 10), kömäč ‘хлеб, испечённый в углях’ (14 r 6); IX. Наименования профессий: yïğаččï ‘плотник’ (24 r 3), etmäkči ‘пекарь’ (178 v 19), bözči

‘ткач’ (18 v 1), qоyčï ‘пастух’ (157 v 10); X. Этнонимы: juhud ‘еврей’ (67 v 1), mоğul ‘монгол’ (80 v 15), tājik ‘таджик’ (230 v 3), türk

‘тюрк’ (126 r 10), qurayš – название арабского племени (95 r 3); XI. Медицинская терминология и термины, используемые для обозначения дефектов

человека: оtаčï ‘лекарь’ (170 v 11), аqsаq ‘хромой’ (130 v 13), telb(w)ä ‘юродивый’ (152 v 18), аğïn ‘немой’ (130 v 14), qаrаğu ‘слепой’ (10 v 3);

XII. Названия музыкальных инструментов и лексемы, связанные с музыкой: dаf

‘бубен’ (192 v 3), kümrüg ‘литавры’ (234 r 11), sur ‘зурна’ (177 r 12), nafir ‘труба’ (106 v 7), nay ‘дудка’ (221 r 15), tаnbur ‘танбур’ (177 r 7);

XIII. Термины, обозначающие абстрактные понятия: yazuq ‘грех’ (21 v 12), tüš

‘сон’ (11 r 2), ābrоy ‘престиж’ (82 r 18), baxt ‘счастье’ (120 v 2), es ‘ум’ (148 r 4); XIV. Термины, обозначающие социально-политические понятия: kent ‘город’ (28 v 8),

el ‘страна’ (40 r 1), keŋäš ‘собрание’ (78 r 1), yarlïğ ‘приказ’ (10 v 4), qïn ‘наказание’ (22 v 12), ïnаğ ‘советник’ (76 r 1), čïğай ‘бедняк’ (128 v 21), tаpuğčï ‘слуга’ (106 r 3), qarabaš ‘служанка’ (36 v 7);

XV. Лексические единицы, выражающие понятия, связанные с денежными

отношениями: аrqïš ‘караван’ (48 v 18), sаtïğ ‘торговля’ (77 r 3), tawar ‘товар’ (110 r 3), učuz ‘дёшево’ (49 v 3), sаtïğčï ‘продавец’ (78 r 9), yarmaq ‘деньги’ (73 r 11), baqïr ‘медь’ (41 r 9), kümüš ‘серебро’ (63 r 14), аğrï ‘денежная единица’ (52 v 14);

XVI. Дипломатическая лексика: elči ‘посол’ (87 v 15), qāsid ‘гонец’ (192 v 16), mu-

nādi ‘глашатай’ (226 v 1), хаbаr ‘весть’ (27 r 2); XVII. Слова, связанные с налоговыми и таможенными понятиями: хаrāj ‘харадж’

(46 v 19), zаkāt ‘закят’ (83 r 17), ülüš ‘доля’ (10 v 1), nasib ‘доля’ (138 r 13), ušr ‘десятина’ (45 r 12);

XVIII. Военная лексика: bek ‘бек’ (185 r 18), qapuğčï ‘привратник’ (158 v 20),

qulawuz ‘путеводитель’ (53 v 16), čerik ‘войско’ (28 v 11), toquš ‘битва’ (50 r 5), yarïq ‘панцирь’ (66 v 12), busuğ ‘западня’ (140 r 5);

XIX. Библиотечные термины: kitāb ‘книга’ (53 r 20), kitābаt ‘каллиграфия’ (2 v 14),

bitig ‘надпись’ (63 v 1), qаğаz ‘бумага’ (53 r 14), dаvāt ‘пенал’ (99 r 8), bitigči ‘писарь’;

38

XX. Географические термины: sol ‘левая сторона’ (49 v 6), оŋ ‘правая сторона’ (10 v 8), kün batar ‘запад’ (140 r 21), kün tuğar ‘восток’ (249 v 15), tüz ‘равнина’ (62 v 4), yazï ‘пустыня’ (62 v 4), аrïq ‘арык’ (48 v 16), čašma ‘родник’ (129 v 1), köl ‘озеро’ (131 v 5);

XXI. Топонимы: Хitāy – одна из азиатских стран (68 v 2), Bārs – название области

(146 v 12), Antākiya – город на севере Сирии (130 v 4), Аrаfāt – гора в Мекке (14 r 17), Jiddа – гора в Аравии (13 r 2), Nil – река в Египте (114 v 19), Masjudul Harām – святилище Кааба в Мекке (7 r 11);

XXII. Фитонимы: qağun ‘дыня’ (85 r 20), soğan ‘лук’ (119 r 5), tarïq ‘просо’ (50 r 15), аrpа

‘ячмень’ (13 v 20), teräk ‘тополь’ (23 v 19), аywа ‘айва’ (71 r 7), čečäk ‘цветок’ (67 r 10), yulğun ‘тамариск’ (16 v 7);

XXIII. Зоонимы: аrslаn ‘лев’ (25 r 3), bars ‘барс’ (142 r 8), bоğrа ‘верблюд’ (181 v 3),

uδ//uy ‘корова’ (51 r 11), täyiŋ ‘белка’ (18 r 14), qаz ‘гусь’ (68 v 4), qarïnčа ‘муравей’ (117 r 12), siŋäк ‘муха’ (25 v 14), čibin ‘комар’ (44 v 4), käläbäк ‘бабочка’ (77 r 9), örümčäk ‘паук’ (220 v 1);

XXIV. Теонимы: malak ‘ангел’ (70 v 12), yalawač ‘пророк’ (47 v 18), nаmāz ‘намаз’ (82 r 21),

rоzа ‘ураза’ (20 r 7), hаj ‘хадж’ (53 v 10), učmah ‘рай’ (5 v 8), tamuğ ‘ад’ (10 v 5), bid’аt ‘ересь’ (22 v 15), šaytān ‘сатана’ (9 v 17), gabr ‘огнепоклонник’ (203 v 1);

XXV. Астронимы: Yer ‘Земля’ (10 v 3), kök ‘небо’ (6 r 1), Оŋay ‘Меркурий’ (66 v 11),

Körüd ‘Марс’ (66 v 7), Yalčïq ‘Луна’ (66 v 7), Ülgü ‘Большая Медведица’ (66 v 9), Kür arslan ‘Лев – зодиакальный знак’ (66 v 4), Yay ‘Стрелец’ (66 v 5), Erändänd ‘Близнецы’ (66 v 4), Uy ‘Телец’ (66 v 4);

XXVI. Этнографические понятия: toy ‘свадьба’ (109 v 1), rasm ‘обычай’ (92 r 2), törä

‘традиция’ (37 v 14), ādаt ‘обычай’ (29 v 13), Navroz ‘Новруз’ (112 r 20), iyd ‘праздник’ (171 v 19), qāidа ‘правило’ (226 r 4), urf ‘обычай’ (75 v 2);

XXVII. Названия минералов, природных богатств: taš ‘камень’ (15 v 19), qurğašun

‘свинец’ (124 r 8), kömür ‘уголь’ (175 v 11), näft ‘нефть’ (41 r 14), temür ‘железо’ (24 r 15), tüč ‘бронза’ (124 r 8), ruхām ‘мрамор’ (62 v 7);

XXVIII. Названия драгоценных камней: gavhar ‘драгоценный камень’ (249 v 10), zumurud ‘изумруд’ (32 r 11), javāhir ‘жемчуг’ (140 v 20), yaqut ‘яхонт’ (106 v 8), аqiq ‘рубин’ (50 v 8);

XXIX. Названия природных явлений: bulut ‘облако’ (31 r 19), qar ‘снег’ (68 v 2), yağmur

‘дождь’ (22 v 11), yašïn ‘молния’ (19 v 14), yaz ‘весна’ (42 r 21), yay ‘лето’ (18 r 4), küz ‘осень’ (249 v 1), qïš ‘зима’ (68 r 18), yel ‘ветер’ (14 r 13);

ХХХ. Слова, связанные с понятием времени: аy ‘месяц’ (22 v 14), yïl ‘год’ (4 v 9), kün

‘день’ (7 r 7), dušanbа ‘вторник’ (33 r 18), sešanbа ‘среда’ (152 v 9), čahāršanbа ‘четверг’ (31 r 3), kündüz ‘утро’ (21 v 1), oğur ‘время’ (11 r 13), tün ‘ночь’ (11 v 11);

XXXI. Слова, связанные с образованием и воспитанием: tа’lim ‘образование’ (23 v 21),

tarbiyyat ‘воспитание’ (185 v 16), maktab ‘школа’ (82 v 16), ustād ‘учитель, наставник’ (4 v 7), šāgird ‘ученик’ (19 r 1), аdаb ‘воспитание’ (233 r 5);

39

ХХХII. Литературоведческие термины: ğazal ‘газель’ (83 r 14), še’r ‘стихотворение’ (16 v 10), vazn ‘ритм’ (222 v 5), bayt ‘двустишие’ (50 v 10), qissа ‘повесть’ (15 r 21), hikāyat ‘рассказ’ (18 v 16);

ХХХIII. Лексемы, обозначающие признаки и свойства: köni ‘правильный’ (8 v 11), eδgü

‘хороший’ (14 v 10), tüläk ‘скромный’ (81 v 6), alpağut ‘храбрый’ (132 r 11), muŋluğ ‘печальный’ (61 v 11), körklüg ‘красивый’ (72 r 3), süčük ‘сладкий’ (75 r 18), tatlïğ ‘вкусный’ (25 v 9), аl ‘красный’ (182 r 1), ürüŋ ‘белый’ (6 r 3), bat ‘быстрый’ (70 v 2);

ХХХIV. Слова, обозначающие числа, количество и измерение: toquz ‘девять’ (29 r

9), yeti yüz ‘семьсот’ (62 r 8), tümän ‘десять тысяч’ (181 v 20), аwuč ‘охапка’ (114 v 11), аršun ‘аршин’ (62 v 13), üč ülüšdin biri ‘треть’ (19 v 2), ikägü ‘двое’ (13 v 10), оnunč ‘десятый’ (73 v 1);

ХХХV. Лексемы, обозначающие понятия, связанные с действием и деятельностью: аrt-

‘тереть’ (22 v 10), ber- ‘давать’ (4 v 20), bezä- ‘украшать’ (7 r 12), keŋäš- ‘советоваться’ (42 v 15), buz- ‘разрушать, ломать’ (63 v 3), yïğla ‘плакать’ (160 r 7), аwun- ‘утешаться’ (91 r 15), uwtan- ‘стыдиться’ (83 r 2), bušuq- ‘нервничать’ (63 v 8).

Итак, исследование словарного богатства того или иного языка в диахронии имеет

большое значение не только для установления этапов его развития, но и для изучения ис-тории народа – носителя этого языка, ибо история развития каждого языка тесно связана с прошлым конкретного народа. Любые изменения, происходящие в истории народа, от-ражаются в первую очередь на лексическом составе его языка. С этой точки зрения можно сказать, что лексемы, встречающиеся в «Кыссаи Рабгузи», охватывают почти все сферы. Разделение слов на тематические группы помогает определить происхождение лексических единиц произведения, их функции, сферы использования, принадлежность к исконным либо заимствованным пластам. Сравнительное изучение исторического и современного состояния слов и всестороннее освещение истории народа считается удобным методом сис-темного исследования лексического состава любого языка.

Научная новизна и практическая значимость статьи. Автором впервые расклас-

сифицирована по тематическим группам лексика «Кыссаи Рабгузи», написанного в 1309–1310 гг. Данное лингвистическое исследование создаёт наглядное представление о формировании и развитии одного из литературных тюркских языков – узбекского.

Л И Т Е Р А Т У Р А И П Р И М Е Ч А Н И Я

1 Rustamov A. Sўz hususida sўz. Toškent, 2010. 2 Abdulhajrov M. «Devoni Munis» tilining leksik қatlamlari: Avtoref. dis. …kand. filol. nauk. Toškent,

1996. 3 Слова даны в транскрипции, принятой в тюркологии. Примеры взяты из рукописи произведения,

созданного в Малой Азии в XV в. (см. [4]). 4 Rabguzi Nаsiruddin bin Burhanuddin. Kissa ul-enbiya: (Peygamber kissalari). Ankara, 1997. I: Giriş –

Metin – Tipkibasım.

BƏXTİYAR ƏBDÜŞÜKÜROV

«QİSSEYİ-RƏBĞUZİ» ƏSƏRİNDƏ TEMATİK SÖZ QRUPLARI

40

X ü l a s ə Məqalə XIV əsrdə Xarəzm türkçəsi ilə yazılmış ən əhəmiyyətli əsərlərdən biri olan «Qisseyi-

Rəbğuzi»nin leksik tərkibindəki tematik söz qruplarının tədqiqinə həsr olunmuşdur. Burada abidənin dilindəki leksik vahidlərin mənşəyi, türk mənşəli sözlərin alınma sözlərlə qarşılıqlı semantik münasibətləri, işlənmə sahələri müəyyənləşdirilir, habelə özbək dilinin leksik quruluşunun tarixi və müasir vəziyyəti ilə bağlı problemlərə toxunulur. Bu da vurğunlanır ki, sözlərin tematik qruplar üzrə öyrənilməsi diaxronik baxımdan dillərin leksik quruluşunun inkişafını tədqiq etmək üçün əlverişli imkan yaradır.

Açar sözlər: «Qisseyi-Rəbğuzi», lüğət tərkibi, tematik söz qrupları, antroponimlər, toponimlər

BAHTIYAR ABDUSHUKUROV

THEMATIC WORD GROUPS İN THE WORK «GİSSEYİ-RƏBĞUZİ»

S u m m a r y

The article is dedicated to the investigation of thematic groups in lexical stock of «Qissa-i-

Rabguzy», which is related to the XIV century and written in Kharezm Turkish. Here the origin of lexical units in this monument and mutual semantic relations of words of Turkic origin and borrowings, their spheres of usage are defined and also the history of development of the Uzbek language ʹs lexical structure and its modern state are touched upon. Here is pointed out that the investigation of words according to thematic groups creates advantageous conditions for investigation of development of lexical structure of languages in diachronic aspect.

Key words: «Qissa-i-Rabguzy», vocabulary stock, thematic word groups, anthroponyms, toponyms

Ünvan: 100146. Ташкент, Хамзинский р-н. Национальный университет Узбекистана им. Мирзо Улугбека – зав. кафедрой, канд. филол. наук

e-mail: abdushukurov1972@mail.ru

Çapa təqdim edən Vahid Zahidoğlu – Çapa tövsiyə edən Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

«Türkologiya» jurnalı sahə redaktoru AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (4.XII.2013, protokol № 15)

27.X.2013

12.III.2014

Çapa göndərilmə tarixi 7.IV.2014

_________

41

TÜRKOLOGİYA № 1 2014

D İ S K U S S İ Y A L A R V Ə M Ü Z A K İ R Ə L Ə R

QƏZƏNFƏR KAZIMOV

IX ƏSRİN ANADİLLİ ALBAN ABİDƏSİ VƏ ONUN DİLİ HAQQINDA

X ü l a s ə . Məqalədə IX əsr Albaniya hökmdarı Qriqor Hammamın «Alban dilinin qrammatikası» əsərindən orijinalda – ana dilində qalmış fraqmentin dili nəzərdən keçirilmişdir. Dialoq şəklində qurulmuş, 300-ə qədər replikadan ibarət olan bu mətnin dili Azərbaycan dilinin tarixini öyrənmək üçün geniş material verir. Əsər Azərbaycanın geniş yayılmış türk tayfalarından olan qıpçaq-qarqarların dilində yazılmışdır.

Açar sözlər: alban dili, qıpçaq-qarqar dili, Azərbaycan dilinin tarixi, qrammatika, alban dilinin

qrammatikası Azərbaycan xalqının və ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülü ilkin feodalizm dövrünün

məhsuludur. «Kitabi-Dədə Qorqud»un son formalaşması bundan sonrakı dövrə – VI–VIII əsrlərə aiddir. Bu zəngin abidə Azərbaycan şifahi ədəbi dilinin qiymətli nümunəsidir. XII əsrdən bu tərəfə ədəbi dilimi-zin inkişaf yolunu əks etdirən zəngin material var. Arada olan boşluğu doldurmaq üçün illərdən bəri aparılan axtarışlar tədricən nəticə verir. Bəxtiyar Tuncayın axtarışları nəticəsində IX əsr azərbaycan-alban dilinin zəngin və maraqlı bir nümunəsi əldə edilmişdir.

Tarixi sənədlərdə Səhl ibn Sunbatın adına rast gəldikcə həmişə məndə ona qarşı mənfi münasibət

olub. Babəki ələ verməsə idi, Babək Bizansdan kömək alıb ərəbləri Azərbaycandan geri oturtsa idi, bizim taleyimiz tamam başqa cür olardı. Ən azı abidələrimiz qorunub saxlanmış olardı və biz 1-ci minilliyə dair ana dili – Azərbaycan türk dili ilə bağlı bu qədər məlumat qıtlığı ilə üzləşməzdik. Amma Sunbatın nəvəsi Qriqor Hammam xeyirxah işlər görüb – Frakiyalı Dionisinin qrammatikasını ana dilinə tərcümə edib, «Suallar və Cavablar» adlı traktat yazıb (856–865). Qriqorun adının qeyd edildiyi iki abidə tapılmışdır. B.Tuncay yazır: «Arranın böyük bir hissəsini özünə tabe edən Qriqor, özündən əvvəlki Xaçın knyaz-larından fərqli olaraq, Kambisenanı da idarə edirdi. O, qısa müddətə olsa da, ləğv edilmiş Alban dövlətini bərpa etmişdi» [1]. Bunu hələ öz dövründə Moisey Kalankatuklu də qeyd etmişdir: «Bundan sonra mömin knyaz Hammam tənəzzül etmiş Albaniya çarlığını bərpa etdi, necə ki Aşot Baqratuni bunu Ermənistanda etmişdi. Bu iki hadisə eyni vaxtda olmuşdu. Həmin Hammam… bütün kasıb və ehtiyacı olanlar üçün bö-yük işlər görürdü» [2. S.213].

B.Tuncay V.Qukasyanın «Azərbaycan dili tarixinin öyrənilməsində Zaqafqaziya mənbələrinin rolu»

adlı məqaləsinə istinadən yazır ki, «…tarixi mənbələrdən məlum olduğu kimi, 866-cı ildə Albaniyanın ilk hökmdarlar sülaləsi hesab edilən Aranşahlar nəslinə mənsub Qriqori Hamama [3] adlı xristian bir bəy ərəblər tərəfindən vaxtilə babası Səhl ibn Sumbata hədiyyə edilmiş torpaqlarda (Şəki ətrafındakı geniş əra-zilər) özünü Arran, yəni Albaniya xanı elan etmiş və dərhal da öz xanlığında xristian albanlar üçün məktəblər açdırmış və özü də həmin məktəblərdə uşaqlara tədris edilmək üçün alban dilinin qramma-tikasına aid bir kitab da yazmışdır» [1]. B.Tuncay qeyd edir ki, A.S.Sumbatzadə və R.Göyüşovun təsdiq etdiyi kimi, «Frakiyalı Dionisinin “Qrammatika”sına bənzədilməklə, Aristotel və Platon ruhunda – qram-matika, ilahiyyat, fəlsəfə və təbiətşünaslıq biliklərini özündə əks etdirən lakonik sual-cavab formasında

42

qələmə alınmış bu əsərin sonralar erməni “dilçiləri” üçün həsəd və ilham mənbəyinə çevrildiyini, nəhayət, XVII əsrdə həmin əsərin əsasında, erməni dilinə tərcümə edilməklə, hay dilinin ilk qrammatika kitabının yazıldığını erməni müəlliflərinin özləri etiraf edirlər» [1]. B.Tuncayın heyrətlə yazdığı kimi, həmin əsərin bir fraqmenti həm erməni dilində, həm də orijinalda – alban dilində bir möcüzə kimi dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Söhbət Matenadaranda saxlanılan 3522 №-li əlyazmadan gedir. Mətn A.N.Qarkavetsin ikicildlik «Qıpçaq yazılı irsi» [4–5] kitablarının 2-ci cildindən götürülmüşdür.

Əlyazma XVII əsrdə Lvovda alban əlifbası ilə yazılmışdır. B.Tuncay o dövrdə əlyazmanın üzünü

köçürən şəxsin Avedik adlı bir alban olduğu qənaətindədir [1]. Güman edilir ki, əlyazmanı erməni dilinə çevirən də, ona ön söz yazan da həmin bu Avedik olmuşdur.

B.Tuncayın qeydlərindən aydın olur ki, albandilli abidənin (Qriqor Hammamın «Qrammatika» əsərindən dövrümüzə qədər qalmış fraqmentin) üzərində nə vaxtsa (ya Avedik, ya da ondan əvvəlki katiblər tərəfindən) əməliyyat aparılmış, yəni əlavələr edilmişdir. Lakin həmin əlavələri ayırd etmək, fərqləndirmək mümkündür. B.Tuncay fraqmenti internet saytına daxil edərkən əlavələri qara şriftlə fərqləndirmişdir.

Beləliklə, indi əlimizdə IX əsrə aid alban dilində orijinal mətn var. Mətn dialoq şəklində qurulmuşdur

və dialoq replikalarının sayı 300-ə qədərdir. Replikalar əksərən bir sadə cümlədən, bəzən bir kəlmədən iba-rətdir. Lakin həcm etibarilə iri – 10 sətirlik replikalar da var. Redaktə zamanı edilmiş əlavələr ümumi mət-nin az bir hissəsini – 20–25 faizə qədərini əhatə edir. Əsər dövrün dil xüsusiyyətləri, elmi-fəlsəfi, təbii və dini görüşləri barədə kifayət qədər təsəvvür qazanmağa imkan verir.

Əsərin dili və məzmunu ilə bağlı təsəvvür qazanmaları üçün bir sıra dialoqları nəzərdən keçirək. Fraq-

ment aşağıdakı dialoqla başlanır: – Ne ata aytmax bilə belgilidir? – Ki, oğlu bar. – Kiminq neməsisen sen? – Atanınq. – Kiminq neməsimen? – Atanınq. – Kiminq neməsidir ol? – Atanınq. – Kiminq neməsidir bu? – Atanınq. – Kiminq neməsidir bular? – Atanınq. – Kiminq nemələridirlər alar? – Atanınq. – Xayda ettinq sen? – Tenqridə. – Kimgə umsandınq sen? – Tenqrigə. – Kiminq bilə yeberdinq sen? – Tenqri bile yeberdim men. – Kim bilə yeberdi bu? – Tenqri bilə yeberdi bu, ol. – Kim bile yeberirsen? – Tenqri bilə yeberi men, ya ata bilə. Dediyimiz kimi, əsər elmi, dini, fəlsəfi və təbiətşünaslıq bilikləri vermək zəminində qurulmuş

qrammatika kitabıdır və müəllifin əsas məqsədi sual-cavab əsasında dilin qrammatik quruluşunu öyrət-məkdir. Odur ki müəllif ən asan yolu seçmiş, qrammatik quruluşun dialoq şəklində öyrədilməsi prinsipini əsas götürmüş, əsəri dialoq şəklində tərtib etmişdir. Mətnə diqqət edilsə, aydın olar ki, burada əsas məqsəd

43

fikrin ayrı-ayrı şəxslər üzrə necə ifadə edildiyini öyrətməkdən ibarətdir. Müasir dilimizdən ciddi şəkildə fərqlənə biləcək quruluş elementi yoxdur.

Zahirən birinci cümlə başa düşülmür. Amma başa düşüləndir. Nə sözü müasir dilimizdə işlətdiyimiz

kimi, ‘necə’, ‘hansı’ mənasındadır; ata – aydındır; bilə sözü qədim abidələrimizdə tez-tez işlənən ilə qoşmasıdır. Belgilidir – qədim abidələrdə ‘tanınmaq’, ‘işarələnmək’, ‘bilinmək’, ‘seçilmək’ mənasındadır [6. S.82]. Aytmax sözü «Dədə Qorqud»da az qala hər cümlədə özünü göstərən demək, söyləmək sözüdür. Cümlə hərfən: ‘Necə (hansı) ata söylənməsi ilə seçilir, tanınır?’ mənasındadır. Bütöv geniş cümlədir. Ca-vab cümləsi yarımçıq və konkret mənalıdır, cavab verən şəxs məlum olanı – baş cümləni (Ol ata aytmax bilə begilidir kim) ixtisar edir, yeni fikir ifadə edən budaq cümlə ilə kifayətlənir: Oğlu olan (ata şöhrətlidir, tanınır).

Mətn ümumən daha çox qıpçaq mətni hesab olunur. Lakin mətndə atanınq, kiminq sözlərindəki son

nq səsləri oğuz tayfa dilinə də məxsusdur və burada, heç şübhəsiz, nq iki müstəqil səsdən ibarət olmayıb, burun ŋ səsidir və hazırda qərb qrupu şivələrimizdə geniş işlənməkdədir. Daha qədimlərə getdikcə, oğuz-larla qıpçaqlar karluk və uyğurlarla birlikdə olmuş, dilləri bir kökdən təcrid olunmuşdur.

Sonrakı dialoqda – Kiminq neməsisen sen? – cümləsində neməsisen sözü oxucunu düşündürə bilər.

Bu sözün əsasında nemə/nəmə [6. S.126] sözü durur, abidələrdə ‘nə’, ‘hansı’ mənasındadır. Cümlənin mənası çox təbiidir: Kimin nəyisən sən? – yəni kimin törəməsisən? Ona görə də cavab təbiidir: Atanınq (neməsimen). Sonra müəllif öyrətmək üçün xəbəri şəxslər üzrə dəyişir:

– Kiminq neməsimen? – Kiminq neməsisen sen? – Kiminq neməsidir ol? – Kiminq neməsidir bu? – Kiminq neməsidir bular? – Kiminq nemələridirlər alar? Nə qədər sadə və təbii qurulub! Həm də tam canlı danışıq dili əsasındadır. Xəbərlik şəkilçiləri

əsasən formalaşıb. Ola bilər birinci cümlədə (Kiminq neməsimen?) men sözü ayrı işlənib və xəbərlik şəkilçisi ixtisar edilib. 3-cü şəxsin cəmi də nəzərə alınıb. Mənsubiyyət və xəbərlik şəkilçiləri indiki kimidir: -si, -dir. 3-cü şəxsin cəmində alar, bular sözlərində n samiti yoxdur. Halbuki Nəsimidə anlar şəklindədir. Hər iki forma şivə tələffüz formasıdır, canlı danışıqla bağlıdır.

Dövrün danışıq dilində anlautda x samiti işlək səsdir. Başlanğıc dialoqda atadan sonra göylərə üz

tutulur. Xayda ettinq sen? – cümləsində xayda sözü sonralar x > h keçidi ilə harda şəklinə düşmüşdür; ettinq ‘edildin’, ‘yaradıldın’ mənasındadır: Harada yaradıldın, harada doğuldun? Cavab da aydın: göylərdə, allah məkanında.

Kimgə umsandınq sen? – cümləsində -ğa, -gə arxaik yönlük şəkilçisidir. Umsanmaq sözü isə

hazırda işlətdiyimiz ummaq (ummaq, ümid etmək) sözüdür. Yalnız tanrıya ümid etmək, bel bağlamaq olar: Tenqrigə. Ummaq və umsanmaq tam eyni sözlər olmadığı üçün umsanmaq sözü əvəzliyi yönlük halda tələb edir: Kimgə umsandınq sen?

Kiminq bilə yeberdinq sen? – cümləsində anlaşılmaz kimi görünən yebərmək sözü Dərbənd və

Tabasaran şivələrində yebərmağ [7. S.545] şəklində işlədilən göndərmək felidir. Soruşulur ki, kimin vasitəsilə göndərildin. Cavabda – Tenqri bile yeberdim men – deyilir, söz növ şəkilçili (göndərildim) deyil, bizim dediyimiz doğuldum sözü əvəzinə, türklərin işlətdiyi doğdum sözü kimidir. Lakin bir qədər sonra mətndə həmin söz növ şəkilçisi ilə də işlənmişdir.

Müəllif xolmaq (istəmək, arzulamaq), yebermək (göndərmək), izdəmək (izləmək) fellərinin təsrifini

vermişdir. Yebermək feli iki cür işlənmişdir: Kiminq bilə yeberdinq sen? Ol vaxt kimdən yeberildinq sen?

44

Birinci halda cavab: Tenqri bilə yeberdim men, ikinci halda: Tenqridən yeberildim men – şək-

lindədir. Deməli, məchul növün şəkilçisi artıq mövcuddur. Onda birinci cümlənin mənası ‘Tanrı ilə gəldim mən’, ikincidə isə ‘Tanrı vasitəsilə göndərildim mən’ şəklində başa düşülməlidir.

Sonrakı cümlələrdə yebərmək felinin təsrifi verilmişdir: yeberdim men, yeberdinq sen, yeberdi ol,

bu. Hətta zaman məsələsinə də diqqət yetirilmişdir. Müəllif yalnız şühudi keçmişlə kifayətlənməmiş, indiki zaman şəkilçisi ilə də təsrifi davam etdirmişdir: Kim bile yeberirsen? – Tenqri bilə yeberirmen.

Gələcək zaman da nəzərə alınmışdır: – Kim bilə yebersərsen? – Tenqri bile yebersərmen. Eyni cümlə forması başqa sözlərin iştirakı ilə də təkrar edilmişdir: – Kim bile bardınq sen? – Kim bile barıyırsen? – Kim bile barsarsen, ya getsərsen? Cavablar da dövrün dünyagörüşünə müvafiqdir: Tenqri ilə barıyırmen və ya: Tenqri bile. Ya ata bile

getsərmen. Hətta sual-cavabda -sar, -sər şəkilçisindən başqa, hazırda işlətdiyimiz qəti gələcəyin şəkilçisi də

görünməkdədir: – Kim bile ettinq anı? – Tenqri, ya oğul bile ettim bunu. – Kim bile etiyirsen? – Tenqri ya Can bile etiyirmen, ya alıyırmen. – Kim bile etəcəksen? – Tenqrilix bile etecegim men, ya alsarmen. Dialoqlarda ata, oğul, can sözləri həm həqiqi, həm də məcazi mənadadır: Ata dedikdə Allah, oğul

dedikdə İsa, can dedikdə müqəddəs ruh nəzərdə tutulur – Üç Üqnum. Kimni xoldunq sen? – cümləsində ‘istəmək’, ‘arzulamaq’ mənasında xolmak [5. S.98] sözündən

başqa, anlaşılmaz bir şey yoxdur. Bir də fərqli cəhət daha çox qıpçaq xüsusiyyəti olan -nı təsirlik hal şəkilçisindədir. -ni şəkilçisi bizim qədim abidələrdə, xüsusən Əlinin «Qisseyi-Yusif» əsərində işlək şəkilçi olmuşdur.

Bunlarla yanaşı, cümlələrdə çox sadə, təbii müraciət vasitələri də vardır: Hali kimdən yeberildinq

sen, xardaş? Tenqridən yeberildim men biyağalarım, canım. Xaysıdan yeberildin sen, dostum menim? Tenqridən yeberildim men, seyiklü atam menim.

Kimni izdiyir ol? – Tenqrini izdiyir ol – cümlələrindəki izdiyir sözündə -la, -lə şəkilçisinin

assimilyativ forması – -dı, -di bu şəkilçinin bizim təsəvvür etdiyimizdən çox-çox qədim olduğunu göstərir. Bundan sonra müəllif söhbəti çox təbii, həm də o günlərdə olduğu kimi, bu gün də zəruri olan bir

sahəyə yönəltmişdir: – İşlərsen? – Heyə, işlərim. – İşlərsen?

45

– İşləməm. – Nek işləməzsen? – İzdəməm işləməx. – Nek izdəməzsen? – Zera ki, bolmam. – Ne üçün bolmassen? – Anınq üçün bolmam, zera yoxtur xuvatlıxım. Ümumi zaman bildirən -r şəkilçisi həm təsdiq (işlərsən), həm inkar formada (işləməzsen), həm

saitsiz, həm də saitlə eynən bugünkü vəziyyətdə işləkdir. Türki qəzet versə də əqlə ziya, // Mən onu almam əlimə mütləqa (Sabir). Birinci şəxs təkin şəxs şəkilçisi hələ qapalı saitli (-im), ikinci şəxs təkinki yarımqa-palıdır (-sen). Qrammatika müəllifi burada artıq inkar formanı da öyrətməyə çalışır (-ma, -mə). Qədim abi-dələrin dilində ‘nə üçün’, ‘niyə’ mənasında nəkə [6. S.126] əvəzliyi var. Müəllif bizim üçün arxaik olan bu sözlə yanaşı, ne üçün əvəzliyindən də istifadə etmişdir. ‘Bəli’ mənasında işlənmiş heyə sözü isə indiki hə sözünün əcdadıdır, Kürdəmir şivələrində indi də heyə şəklində işlənməkdədir. «Dədə Qorqud»da çağırış bildirən nida kimi, hay/hey şəkillərində işlənmişdir [8. S.185]. İzdəməm sözündə, əgər düz oxunubsa, ke-çən müddətdə z səsi karlaşmışdır. Xuvatlıxım sözü ərəb mənşəlidir, ‘qüvvəm’ deməkdir.

Müəllif getdikcə dialoqları məzmunca daha yaxşı əlaqələndirməyə çalışmışdır. Yoxdur xuvatlıxım

ifadəsinə qarşı nikbinlik üçün yaradana üz tutulur: – Kim yarattı seni? – Tenqri. – Kimin yaratılqanı sen? – Tenqrininq. – Kimgə umsundunq sen? – Tenqrigə. – Kiminq bilə xuvatlandınq sen? – Tenqri bilə. İsim və sifət düzəldən -qan, -ğan şəkilçisi indi də işləkdir. Amma indi olsa idi, ikinci dialoqun sual

cümləsi Sən kimin yaratdığısan? (və ya: Səni kim yaratmışdır?) şəklində olardı. Sonrakı sual cümlələri: Sən kimə ümid bağladın? Kim ilə qüvvətləndin? mənasında işlənmişdir və başa düşülmək üçün çətinlik tö-rətmir. Qüvvəm yoxdur (yoxtur xuvatlıxım) sözlərinin müqabilində sonrakı dialoqlarla allaha tapınmaq lazım olduğunu öyrədir.

Aşağıdakı dialoqlarda ataya məhəbbət tərbiyə edilir: – Kimin toğuşusu sen? – Atamınq menim. – Kimni xolarsen? – Atamnı menim. – Kimdən keldinq sen? – Atamdan menim. Ey ata, işit manqa da bir xoltxamnı menim. İndiki halda birinci cümlədə sen sözü ayrı yazılmaqla mübtəda vəzifəsindədir və cümlənin xəbəri

sintaktik yol ilə ifadə olunmuşdur: Sen kimin toğuşusu? Amma, güman ki, sen sözü şəxs şəkilçisi məqamındadır, cümlə Kiminq toğuşususen? – şəklindədir. Manqa sözü (mənə) müasir dildə eşit sözü ilə bu cür əlaqələnmir, təsirlik hal məqamındadır. Kimin doğuşususan sən? Kimi arzularsan? Kimdən gəldin (yəni səni kim yaratdı)? – suallarının cavabları da ataya məhəbbət təlqin edir. Son cavabda ataya müraciət də var: Ey ata, mənim də arzularımı eşit.

Min ildən çox müddətdə nə dəyişilib? Görün dialoqlar nə qədər təbii və müasirdir: – Ne toğdunq sen? – Oğul.

46

– Kimgə sen ata? – Oğluma menim. – Kimgə boldu atalıxınq seninq? – Oğlumda menim. – Kiminq bilə sensen? – Oğlum bilə menim. İndi Sən nə doğdun? – deyilməz. Biz belə demirik. Heç əslində sual belə qurulmur. Sual Sənin nəyin

oldu? şəklində qurulur. Cümlə başa düşülsə də, indiki qədər təşəkkül etməyib. İkinci dialoq dil baxımından daha maraqlıdır: sual yönlük halın -gə şəkilçisi ilə verilir (Sən kimə atasan?), cavabda yönlük halın müasir -a şəkilçisi işlənib. Deməli, -gə arxaikləşməkdə, -a, -ə şəkilçisi inkişaf etməkdədir. O vaxtdır ki, mübtəda olduqda onu tamamlayan şəxs şəkilçisi olmaya da bilir: Kimgə sən ata? – Sən kimə ata?

Kimgə boldu atalıxınq seninq? – cümləsi, aktuallaşma ilə bağlı konversiyanı nəzərə almasaq,

sintaktik quruluş etibarilə tam müasirdir. Yalnız fonetik (nq), leksik (boldu) və morfoloji (-gə) ünsürlərində arxaikləşmə var: Sənin atalığın kimə oldu? Bunlar təkcə bu mətndə deyil, fraqmentin bütün hissələrində ən çox görünən arxaik elementlərdir.

Sonrakı dialoq ilk növbədə belə başa düşülür: Sən kiminləsən? – Mən oğlumlayam. Lakin şəxs

əvəzliklərinin xəbər vəzifəsində olması (Kim ilə sənsən, Oğlum ilə mənəm) elə bir intonasiya doğurur ki, sən kiminlə varsan? – Mən oğlumla varam – düşüncəsi ifadə olunur.

– Kimdən fərahlanırsen sen? – Oğlumdan menim. – Nə bar seninq? – Canım bar menim. – Kimninqsen sen barlıxın? – Canımnınq menim barlıxı. – Kimdə xuvatlandınq sen? – Canımda. – Ne aytarsen canınqnı senin? – Tensizdir canım menim. – Kimdən yeberildinq sen? – Candan. – Kimlərni xolarsen? – Canlarnı. Oğlumdan menim, canım menim birləşmələri göstərir ki, uzlaşma-idarə əlaqəli bu cür birləşmələrin

təşəkkül tarixi çox qədimdir, aktual nitq prosesində tərəflərin yeri asanlıqla dəyişə bilmişdir. Nə bar seninq? tipli cümlələr keçən müddət ərzində bir qədər təkmilləşmişdir, lakin dilimizin şimal-şərq şivələ-rində yenə də bu cür işləndiyi hallar var. Cavab cümləsi indiki nəzərlə daha səlisdir: Mənim canım var. Kimninqsen sen barlıxın? – cümləsində müasir dil baxımından çatışmazlıq var: indi belə cümlələrdə sen sözü yiyəlik hal şəkilçisi tələb edir, kimninqsen sözü isə 3-cü şəxs üzrə səlisləşib: Kimninqdir senin barlıxın? Canımnınq menim barlıxı – cümləsindən görünür ki, uzlaşma-idarə əlaqəli birləşmələrin tarixi qədim olsa da, menim barlıxı tipli birləşməsində hələ uzlaşma hazırkı şimal-şərq şivələrində olduğu kimidir və tam sabitləşməyib. Can müqəddəs ruh canlı sayıldığı üçün kim sualı verilir. Ne aytarsen ca-nınqnı senin? – cümləsində uzlaşma tamdır: Senin canınqnı. Soruşulur ki, Nə söylərsən sənin canını? Yəni: Canın haqqında nə deyə bilərsən? «Canım bədənsizdir» deyildikdə, yəqin ki, müqəddəs ruhun əbədiliyi, ölümsüzlüyü, müvəqqəti bədənə malik olduğu nəzərdə tutulur.

– Kim bilə etildinq sen? – Tenqrilik bilə. – Kimni bildinq sən sanqa etüçi?

47

– Tenqrilikni. – Kimdən etildinq sen? – Tenqriliktən. – Neçik inanırsen Tenqrini? – Üçlüx da bir. Dialoqların dini məzmunu var. Etildinq – bir az əvvəl dediyimiz kimi, ‘edildin’, ‘yaradıldın’

mənasındadır. Sən kim ilə edildin? – dedikdə kimin vasitəsilə yox, qəlbində kim ola-ola yaradıldın duy-ğusu oyadılır. Cavab da səlisdir: Tanrılıqla, tanrı ruhu ilə. Etüçi sözü də etmək sözü ilə -çi şəkilçisindən ibarət olub, ‘edici’, ‘yaradıcı’, ‘yaradan’ mənasındadır: Sən sənə yaradan kimi bildin? Və ya: Yaradan sən sənə kimi bildin? Cavabda Tanrını demir, tanrılığı deyir, kökü, özülü nəzərə çarpdırır. Kimdən etildinq sen? – Tenqriliktən – dedikdə Tanrının bir zərrəsi olduğu nəzərdə tutulur.

Neçik sözü abidələrdə nəçük [6. S.125] şəklindədir, necə deməkdir: Tanrıya necə inanırsan? Lakin

qədim yazılarımızda olduğu kimi, idarə əlaqəsində asılı tərəf yönlük əvəzinə təsirlik haldadır: Necə inanırsan tanrını? Cavabda üçlük birlikdə nəzərdə tutulur – üçlük dini termindir – Üç Üqnum deməkdir: Ata, Oğul və Can.

– Kimgə inanırsen sen? – (Kimə inanırsan sən?) – Errortutiunğa da bir Tenqrigə. – (Üç Üqnuma və bir Tanrıya). – Xaysun tapunıyırsen? – (Hansın sitayiş edirsən?) – Ari Errortutiunnu. – (Üç Üqnumu). – Nedir? – ([Üç Üqnum] nədir?) – Tenqridir. – (Tanrıdır). – Nedir Tenqri? – (Tanrı nədir?) – Biydir. – (Bəydir). – Neçik? – (Necə [bəydir?]) – Ki, yaratıçıdır. – [Ona görə] ki, yaradıcıdır. – Nedir nişanı Tenqrininq? – (Tanrının nişanı nədir?) – Nişansızdır. – (Nişansızdır). – Nedən? – (Niyə, nə səbəbə?) – Zira ki, etilməgən da ölümsüzdür. – (Çünki yaradılmayan və ölümsüzdür). Suallar da, cavablar da dilin quruluşunu öyrətməklə yanaşı, dini dünyagörüşü əks etdirir. İnanmaq

feli ilə sual və cavab düz qurulmuşdur, asılı tərəflər -ğa, -gə şəkilçisi ilə yönlük haldadır. Lakin tapınmaq feli müasir dildən fərqli olaraq, asılı tərəfi təsirlik halda tələb etmişdir: Xaysun tapunıyırsen? – Ari Error-tutiunnu. Xaysın sözündə son -n şəkilçisi ilə ifadə olunan təsirlik hal indi də canlı danışıq dilində geniş işlənməkdədir: Gah cibin, gah dərisin hər kimin istərsə, soyar (Sabir). Tanrının yaradıcı və nişansız ol-ması, doğulmaması və ölümsüzlüyü islam dininin də eyni şəkildə ehkamlarındandır. Errortutiunğa da bir Tenqrigə, etilməgən da ölümsüzdür sözləri arasında işlənmiş da bağlayıcısı ‘və’ mənasına uyğundur [9. S.277]. Tenqri ya Can bile etiyirmen, ya alıyırmen. Tenqri bilə yeberi men, ya ata bilə – cümlələrində ya bağlayıcısı ‘və ya’ mənasına uyğun gəlir.

Dialoqun bu hissəsində Üç Üqnuma – Ata, Oğul və Can haqqında söhbətə keçilir, onların hüquqları

barədə danışılır: – Evet, xuvatka körə nişanlattılar ari atalar ki, Üçlüx da birdir. – (Bəli, müqəddəs atalar qüvvəyə

görə nişlatdılar ki, Üçlük də birdir). – Ne türlü? – (Nə cür?) – Üç boyda bir tarbiyatdır. – (Üç bədəndə bir təbiətdir). – Neçik? – (Necə?) – Ata da Oğul da Ari Candır. – (Ata və Oğul və müqəddəs Candır). – Paylaşmaxı neçiktir? – [Qüvvəni] paylaşmağı necədir? – Ata toğuruçı da Oğul toğurulğan da Can axkan. – (Ata doğuran və Oğul doğulan və Can axan(dır).

48

– Almaxlıx kim kimdən? – (Kim kimdən almış (doğulmuş?) – Oğul toğmax bilə ilgəri kelir Atadan, da Can axınmax bilə kenə ol Atadan. – (Oğul doğmaq atadan

irəli gəlir, Can axması yenə o Atadan). – Nə türlü ölçöv bilə? – (Nə cür ölçü ilə?) – Barabar Üçlüxtür. – (Bərabər Üçlükdür). Paylaşmaxı neçiktir? – dedikdə Üçlüyün mövqeyi, təbii-ilahi qüvvənin onlarda necə paylaşdığı nəzərdə

tutulur. Əgər kar samitləri cingiltili samitlərlə əvəz etsək, -ğan, -kan şəkilçisinin keçən müddətdə düşdüyünü nəzərə alsaq, da bağlayıcısının buradakı vəzifəsini və bağlayıcısının alması ilə cavab cümləsi müasir səslənər: Ata doğurucu və Oğul doğulan və Can axan(dır). (İlahi qüvvəni) kim kimdən almış? Oğul doğmaq da, Can axması da Atadan (Tanrıdan) irəli gəlir.

Məchul növün -ıl şəkilçisini əvvəldə görmüşdük, axınmaq sözündən aydın olur ki, qayıdış növün -ın

şəkilçisi də mövcuddur. Göründüyü kimi, Qriqor Hammamın «Qrammatika» kitabından qalmış fraqment dövrün dil

xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün kifayət qədər material verir. Biz yalnız bir qrup dialoqla, onların şərhi ilə tanış olduq. B.Tuncay bir növ od-alov içərisində axtarışlar aparmış, çini qab üzərində Manna dövrünə aid yazının şərhini vermiş [1], «erməni qıpçaqları» adı ilə xarici muzey və arxivlərdə yatan xeyli material üzə çıxarmış, «Qafqaz albanlarının dili və ədəbiyyatı» adlı qiymətli kitab [9] çap etdirmişdir. Kitabda qıpçaq mətnlərinin geniş izahı ilə yanaşı, dil materialları əsasında alban dilinin fonetik, leksik və qrammatik quruluşu barədə maraqlı məlumat verilmişdir. Kitaba (və internet saytına) alban dilinin lüğəti (1800-dən artıq söz) daxil edilmişdir.

Qriqor Hammamın əsərindən qalan parça qarqar-qıpçaq dilinin abidəsi hesab olunur. Lakin bir sıra

arxaik elementləri nəzərə almasaq, əsərin dili müasir Azərbaycan dilinin fonetik, leksik və qrammatik, xüsusən sintaktik quruluşuna tam müvafiqdir.

Qriqor Hammamın əsərindən danışarkən, təbii olaraq, Bəxtiyar Tuncay əlifba məsələsinə də toxunmuşdur. Müəllif qeyd edir ki, suriyalı xristian Mesrop Maştots ermənilər və albanlar üçün «yazı xətlərinin dəyişkənliyi ilə fərqlənən», əslində, «eyni işarələrdən ibarət» əlifbalar düzəltmiş, bunların bolor-qir adlanan formasından haylar, notrqir adlanan formasından albanlar istifadə etmişdir. Bizim fikrimizcə, əlifba məsələsində bir cəhətə diqqətli olmaq lazım gəlir. Kalankatuklu birinci kitabın 16-cı fəslinin başlı-ğında yazır: «Mesrobun Albaniya çarı Arsvagenin yanına gəlməsi, burada əlifbanı təkmil etməsi, məktəb-ləri yenidən açması (fərqləndirmə bizimdir. – Q.K.), ölkədə qalmış bütpərəst məzhəblərin kökünün kə-silməsi və Albaniyada xaçpərəstliyin möhkəmlənməsi» [2. S.36]. Bir qədər sonra yazır: «Onlar (Sünikdən Bəncamin adlı tərcüməçi və Sünikin gənc knyazı Vasaq. – Q.K.) Mesrobun yanına gəlib, onunla birlikdə qırtlaq, qaba, barbar və çətin səslənən qarqar dilinin əlifbasını yaratdılar» [2. S.37]. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, B.Tuncay fraqment üzərində işləyərkən onun dilinin Kalankatuklunun dediyi həmin bu «qırtlaq, qaba, barbar və çətin səslənən qarqar dili»nə tam uyğun gəldiyini qeyd edir: «Alban, yəni qarqar-qıpçaq dilinin fonetik tərkibi ilə üzdən tanışlıq Musa Kağankatlı və Moisey Xorenatsinin bu dil barədə söylə-dikləri “boğaz səsləri ilə dolu dil” ifadəsinin doğruluğunu tam təsdiq etməkdədir. Məsələn, bu dildə dili-mizdəki “q” səsinin “x”, bəzən də “ğ” kimi tələffüz edildiyi müşahidə edilir: qıpçaq – xıpçax, qayıtmaq – xayıtmax, qar – xar, çaqqal – çağal, qın – ğın və s.» [9. S.260]. Qarqarlar Albaniyanın geniş yayılmış tayfalarından biri olmuşdur. Əsərdə Kalankatuklu albanlar üçün əlifba yaradılmasından danışmır. Söhbət qarqarlar üçün əlifba düzəldilməsindən gedir. Başlıqda alban əlifbasının «təkmil edilməsi», «məktəblərin yenidən açılması» barədə məlumat verilir. Aydın olur ki, məktəblər var imiş, lakin hansı səbəbdənsə müvəqqəti bağlanmış imiş. Əlifba olmasa, məktəblər necə təhsil verə bilərdi?

Tam aydın deyilir: «Qırtlaq, qaba, barbar və çətin səslənən qarqar dilinin əlifbasını yaratdılar».

Qarqarların nitq xüsusiyyətləri onların qıpçaqların bir qolu olduğunu göstərir və Qriqorun əsərindən qalan parçanın boğaz səsləri ilə zəngin olması tarixi qeydləri təsdiq edir.

49

Deməli, ölkənin əsas əhalisini təşkil edən albanların Mesropdan çox-çox əvvəl əlifbası da, məktəbləri də olmuşdur. Mesrop onlar üçün yeni əlifba düzəltməmişdir. Albanlar ölkənin əsas əhalisi olmuşlar. Albanların özlərinin əlifbasının olması, qıpçaqlar üçün yeni əlifba yaradılması göstərir ki, al-banlarla qarqarlar şivə xüsusiyyətləri ilə fərqlənmişlər. Bunlar bir daha təsdiq edir ki, albanlar hələ səlcuq oğuzları dünyaya gəlməzdən min illər əvvəldən Azərbaycanda kök salmış, «Dədə Qorqud»u yaratmış aborigen oğuzlardır. «Dədə Qorqud»da Qazan xanın «albanlar başı» kimi xatırlanması da bunu təsdiq edir. Odur ki, bizim fikrimizcə, alban, yəni qarqar-qıpçaq ifadəsi də tam doğru deyil, albanlarla qarqarlar arası-na bərabərlik işarəsi qoymaq olmaz. Qıpçaqlar Albaniya ölkəsinin vətəndaşları kimi alban sayıla bilərlər.

Bir çox dilçi və tarixçilərimiz də elə bilirlər ki, biz dünən doğulmuşuq, gərək səlcuq oğuzları gələ idi ki,

biz də doğulaydıq. Daha bizdən qabaq bu ölkə nə türk görüb, nə də türk dili. Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. IX əsr müəllifi Qriqor Hammamın «Alban dilinin

qrammatikası» əsərindən əldə edilmiş orijinal mətnin ilk dəfə olaraq dili nəzərdən keçirilmiş, bir sıra morfoloji və sintaktik xüsusiyyətləri izah edilmişdir.

Əsər qiymətli bir mənbə kimi IX əsr Azərbaycan türk dilinin fonetik, leksik və qrammatik quruluşu haqqında aydın təsəvvür yaradır. Azərbaycan dilinin səlcuqlardan çox-çox əvvəl təşəkkül tapmış olduğunu sübut edir.

Ə D Ə B İ Y Y A T V Ə Q E Y D L Ə R

1 bextiyartuncay.wordpress.ccom – /2012/04/ 2 Kalankatuklu Moisey. Albaniya tarixi. Bakı: Avrasiya press, 2006. 3 Kalankatukluda da, son mənbələrdə də bu ad müxtəlif şəkildə – Qriqor Hammam, Qriqori Hamama və s.

formalarda yazılır. 4 Garkavec А.Н. Kypčakskoe pismennoe nasledie. Almaty, 2002. T. 1: Katalog i teksty pamjatnikov

armjanskim pismom. 5 On že. To že. Almaty, 2007. T. 2: Pamyatniki duxovnoj kultury karaimov, kumanov-polovcev i armjano-

kypčakov. 6 Rəcəbli Əbülfəz. Qədim türkcə-azərbaycanca lüğət. Bakı: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Nəşriyyatı,

2001. 7 Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı: Şərq – Qərb, 2007. 8 «Kitabi-Dədə Qorqud»un izahlı lüğəti. Bakı: Elm, 1999. 9 Tuncay Bəxtiyar. Qafqaz Albaniyasının dili və ədəbiyyatı. Bakı, 2010.

GAZANFAR KAZIMOV

ABONT ONE TURKIC ALBANİAN MONUMENT OF THE IX CENTURY AND ITS LANGUAGE

S u m m a r y

The language of the fragment from the work «A Grammar of the Albanian Language» by Albanian

ruler Grigor Hammam in the IX century and which was remained in the native language – in original had been considered in this article. The language of this text which was composed in the form of a dialogue and consists of 300 remarks, promotes more profound knowledgc of the history of the Azerbaijani language. The work was written in the language of the Kipchaks-Qargarians – one of the Turkic tribes of Azerbaijan.

Key words: the Albanian language, the Kipchak-Gargarian language, the history of the Azerbaijani

language, Grammar, a Grammar of the Albanian language

50

ГАЗАНФАР КЯЗИМОВ

О ТЮРКОЯЗЫЧНОМ АЛБАНСКОМ ПАМЯТНИКЕ IX в. И ЕГО ЯЗЫКЕ

Р е з ю м е

В статье рассматривается язык сохранившегося в оригинале фрагмента из «Грамматики

албанского языка» – произведения албанского правителя IX в. Григора Хаммама. Текст, построенный в форме диалога и включающий в себя до 300 реплик, способствует более глубокому познанию истории азербайджанского языка. «Грамматика» написана на языке кыпчаков-гаргаров – одного из тюркских племëн Азербайджана.

Ключевые слова: албанский язык, кыпчакско-гаргарский язык, история азербайджанского

языка, грамматика, грамматика албанского языка Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu – baş elmi

işçi, fil.ü.e.d. e-mail: qshkazimov@gmail.com

Çapa təqdim edən – Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (4.XII.2013, protokol № 15)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

8.XI.2013

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

12.III.2014

Çapa göndərilmə tarixi 7.IV.2014

_________

51

TÜRKOLOGİYA № 1 2014

M A T E R İ A L L A R V Ə M Ə R U Z Ə L Ə R

KAMİLƏ VƏLİYEVA

AZƏRBAYCANDA RİYAZİ DİLÇİLİYİN MÜASİR VƏZİYYƏTİ

X ü l a s ə . Məqalə Azərbaycanda riyazi dilçiliyin müasir vəzyiyyətinə həsr olunmuşdur. Burada həmçinin aşağıdakı problemlər araşdırılır: maşın tərcüməsi, morfoloji təhlil, sözün sintezinin formal təsviri, mətnin avtomatik redaktəsi, formal modellərin analizi, statistik metodla qədim abidələrin təhlili və s.

Açar sözlər: riyazi dilçilik, statistik dilçilik, maşın tərcüməsi, kompyuter dilçiliyi, riyazi metod XX əsrin 50-ci illərində yaranan praktiki tələbdən doğan ənənəvi dilçilikdə mövcud olan əsas

anlayışların dəqiqləşdirilməsi, mətnlərin avtomatik işlənməsi və emalı, o cümlədən avtomatik tərcümə kimi məsələləri qarşısında qoyan tətbiqi dilçilik yalnız riyazi məntiqə söykənən riyazi metodların tətbiqi ilə həyata keçə bilərdi. Riyaziyyatın bir qolu olan bu sahə daim inkişaf edərək dilin müxtəlif səviyyələrinə sirayət etdi, yeni istiqamətlər, struktur dilçilik, formal qrammatikalar, dilin modelləri, deşifrə məsələləri, törədici qrammatikalar, transformasiya qrammatikaları yarandı. Bundan başqa, tətbiqi dilçiliyə müasir dövrdə semantikanın öyrənilməsində riyazi məntiqin predikat və kvantor kimi anlayışları daxil oldu. Sintaksisə gəlincə isə riyazi metodların köməyi ilə strukturun yeni yönləri meydana çıxdı. Çoxluqlar nəzəriyyəsindən istifadə edərək ənənəvi dilçilikdə mövcud olan qrammatik kateqoriyalar yeni bucaq altın-da dəqiqləşdirildi [1]. Bu sahədə aparılan tədqiqatlardan A.A.Zaliznyakın əsərlərini nümunə göstərmək olar. Burada onun əsərlərinin təfsilatı ilə şərhinə varmırıq, çünki A.V.Qladki «Humanitar elmlər və linq-vistikada dəqiq və riyazi metodlar» adlı məqaləsində onun xülasəsini vermişdir [2. S.22–37].

Tətbiqi dilçiliyin diapazonu genişdir, demək olar ki, dilin bütün sahələrini əhatə edir, o cümlədən funksional üslub [3], tətbiqi fonetika [4]. Burada nitqdə danışanın eşitmə və akustik metodla identifikasiyası, danışanın emosional vəziyyətindən asılı olaraq nitqdəki dəyişikliklər: alkoqol vəziyyətindəki nitq, səsin telefon danışıqlarında maskalanması, konnotativ, paralinqvistika, linqvistik tədqiqatlarda gender problemlərinə, praqmatika və nitqşünaslıq, praqmatika və semantika, XX–XXI əsrlərdə gənclərin nitqində dil xüsusiyyətləri kimi məsələlərə toxunulmuş və yeniliyi ilə maraq doğurur. Qeyd etməliyik ki, tətbiqi dilçilikdə riyazi metodlardan geniş istifadə olunur.

Dilçilikdə riyazi metodların tətbiqi

Müasir dövrdə riyazi metodların elmin müxtəlif sahələrinə tətbiqi artıq böyük vüsət almışdır. Riyazi

metodların dilçilikdə tətbiqi ilk baxışdan təəccüb doğura bilər ki, riyaziyyat ilə dilin nə əlaqəsi ola bilər.

52

Lakin dil sisteminə dərindən yiyələndikdə artıq bu fikrin yanlış olduğu bir daha sübut olunur. Xüsusi ilə iltisaqi dillərin tədqiqində bu əlaqə özünü açıq-aşkar hiss etdirir.

Dilçilik ədəbiyyatından məlumdur ki, riyaziyyatın dilçiliyə tətbiqi XX əsrin 50-ci illərindən başlanmışdır. A.V.Qladki «Dilçilikdə və digər humanitar elmlərdə dəqiq və riyazi metodların tətbiqi» adlı məqaləsində qlossematik məktəbin nümayəndələrindən tutmuş ta müasir dövrdəki alimlərin o cümlədən V.A.Kolmoqorov, V.A.Uspenski, A.A.Zaliznyak, İ.A.Melçuk, Y.S.Martemyanov, B.V.Suxotinin və s. əsərlərində dəqiq və riyazi metodların istifadəsini açıqladığından və onları yenidən şərh etməyinə ehtiyac duymadığımızdan burada xüsusi qeyd etməyi lazım bilmədik [2].

İşdə əsas məqsəd Azərbaycan dilçiliyində istifadə olunan riyazi metodların qısa şərhinin verilməsidir.

Ümumiyyətlə, elmdə obyektiv aləmin dərk edilməsi, onun qanun mexanizminin insan beynində

inikası yollarını araşdırmaq üçün xüsusi metod – dərkedilmə metodlarından istifadə edilir. Dərkedilmə metoduna şərti olaraq 3 meyarla yanaşılır:

1. Dialektik-materialist metod. Bu metod bütün elmi və dərketmənin üslubu olub, təbii varlığın

öyrənilməsinə yönəlmişdir [5]. 2. Elmi dərketmənin ümumi metodu. Bu metoda analiz, sintez, induksiya və deduksiya, tarixi və

məntiqi ümumiləşdirmələr, hipoteza, təcrübi, analoji modelləşdirmə, formal yanaşma, aksiomatik və s. daxildir [6. S.77].

3. Dərketmənin xüsusi metodu. Bu metod konkret elmlərdə istifadə olunur. Məsələn, riyaziyyatda – riyazi induksiya metodu. İ.D.Andreyev «Elmi dərkin metodları» adlı əsərində [7. S.163–173] «aksiomatik və formalize metodları», «modelləşdirmə metodu» (bu metodu müəllif riyazi metodlar sırasına daxil etmişdir) haqqında qısa şəkildə məlumat verilmişdir. Şərti olaraq bu metod müxtəlif elm sahələrində tətbiq olunduğundan (fizika, kimya, biologiya, elektrotexnika, iqtisadiyyat, dilçilik və s.) elmi dərketmənin ümumi metodu hesab olunur. Deməli, riyazi metodlarla təkcə aksiomatik, formalaşma deyil, riyaziyyatın bütün əsas metodları daxildir. Bu metodların sayı 30-a qədərdir ki, bunlardan yalnız dilçilikdə istifadə olunanları verməklə məhdudlaşacağıq [5. S.156–173].

Beləliklə, dilçilikdə geniş tətbiq dairəsi olan aksiomatik, modelləşdirmə, formal yanaşma, ehtimal-

statistik, nəzəri-kibernetik metodlardan və alqoritmlər, çoxluqlar avtomatlar nəzəriyyəsindən istifadə olunur. Qeyd etməliyik ki, dilçiliyin bütün səviyyələrində bu metodlardan geniş istifadə olunur. Məhz bu metodların tətbiqi ilə əlaqədar dilçilikdə yeni bir sahə – riyazi dilçilik yarandı ki, burada əsas məqsəd təbii dillərin strukturunu, anlayışlarını formal cəhətcə yanaşma metodu ilə öyrənməkdir.

Bundan başqa dilin və nitqin sistem analizinin tədqiqində müasir və elementar riyaziyyatın tətbiqi geniş vüsət almışdır. Riyazi metodlardan dilçiliyin maraqlı sahələrindən biri olan deşifrə məsələlərində də xüsusilə tanınmış rus alimi B.V.Suxotinin əsərlərində istifadəsi geniş vüsət almışdır [8]. Bir sözlə, dünya dilçiliyində bu istiqamətlər üzrə külli miqdarda monoqrafiyalar, məcmuələr buraxıldı və demək olar ki, XX əsrin əvvəlində de Sössürün riyazi metodla dilçilik məsələlərinin tədqiqi arzusu həyata keçdi [2. S.9–11].

Azərbaycan dilçiliyində riyazi metodlardan istifadə edilməsi 60-cı illərdən M.S.Qarayevanın «Riyazi dilçilik tədrisdə» adlı kitabın nəşri ilə başlandı [12]. Müəllif tərəfindən təməli qoyulmuş riyazi dilçiliyin artıq bütün qolları üzrə (maşın tərcüməsi, Azərbaycan dilinin formal modellərinin hazırlanması, statistik metodla dilin tədqiqi) tədqiqat işləri aparmağa başlandı. 1976-cı ildə Nəsimi adına Dilçilik İnstitu-tunda Azərbaycan dilçiliyinin yeni bir sahəsi olan tətbiqi dilçilik qrupu yarandı. V.Y.Pinesin rəhbərliyi altında qrup tətbiqi dilçilik məsələlərinə daxil olan problemlərlə: maşın tərcüməsi (sözün sintezinin formal təsviri, morfoloji analiz, mətnlərin avtomatik sintaktik təhlili və sintezi, mətnlərin avtomatik redaktəsi və s.), formal modellərin hazırlanması (türk dilində fel şəkilləri quruluşunun modelləşdirilməsi, avtomatik sintezin

53

modeli və s.), statistik metodla (qədim abidələrin statistik təhlili və s.) məşğul olur. 1979-cu ildə A.A.Axundovun «Riyazi dilçilik» [13] əsəri işıq üzü gördü, bundan əlavə onun bu yaxınlarda çapdan çıxmış «Struktur və riyazi dilçilik metodlarının türk dillərinə tətbiq edilməsinin bəzi xüsusiyyətləri haqqında» [14. S.172–178] yazdığı mə-qalə böyük maraq doğurur.

Demək olar ki, yuxarıda sadaladığımız metodlardan Azərbaycan alimləri uğurla öz tədqiqatlarından istifadə edirlər. Belə ki, aksiomatik metodla A.A.Axundov, A.H.Vəliyev, G.P.Melnikov [13; 15–18] modelləşdirmə me-todu ilə K.A.Vəliyeva, V.Y.Pines, M.Ə.Mahmudov, Z.M.Əmirov, Ə.B.Fətullayev, Ə.M.Xəlili [19–25].

Nəzəri-linqvistik metodla G.P.Melnikov, K.A.Vəliyeva, A.H.Vəliyev, M.Ə.Mahmudov [22–24; 26–31; 17–18] çoxluqlar, avtomatlar və alqoritmlər nəzəriyyəsindən istifadə K.A.Vəliyeva, M.Ə.Mahmudov [26; 32; 30; 33–35], statistik metodla V.Y.Pines, K.A.Vəliyeva, M.Ə.Mahmudov, C.Ə.Rəhmanov, V.S.Sultanov, İ.X.Şıxı-yeva [36–38; 22; 28; 39–42; 7; 43] tədqiqat işləri aparmışlar.

Qeyd etməliyik ki, görülən işlərlə məhdudlaşmayacağıq, gələcəkdə tədqiqata cəlb ediləcək maraqlı məsələlər: şifahi nitqin tanınması. Dillərin kompyuter vasitəsilə tədrisi, videoelektron lüğətlərin hazırlan-ması və s. öz həllini tapacaqdır.

Tətbiqi dilçilikdə maşın tərcüməsi Maşın tərcüməsi (MT) probleminin yarım əsrdən də çox əvvəl yaranmasına baxmayaraq hələ də

həllini gözləyən məsələlər kimi qalmaqdadır. Dilçilikdə MT sisteminin müasir vəziyyəti barədə V.N.Qera-simov, Y.Marçuk «Maşın tərcüməsinin müasir vəziyyəti» adlı məqaləsində geniş şərh etdiyindən biz burada türkologiya və Azərbaycan dilçiliyində aparılan tədqiqatları nəzərdən keçirəcəyik.

Türkologiyada isə maşın tərcüməsi problemi geniş tədqiq olunmamış, bu sahədə ilk tədqiqat işi 1961-ci ildən başlanmışdır.

L.F.Dostertin rəhbərliyi ilə ABŞ-ın Corctaun Universitetindəki türk və ingilis dilləri üzrə müqayisəli şəkildə tədqiqat işləri aparılmış, ingiliscə-türkcə tərcümə sistemi yaradılmışdır. Sistemə alqoritm və lüğət daxil edilmişdir. Həmin dillər üzrə hazırlanmış MT sistemi üçün 3500 sözdən ibarət mətn seçilmişdir. Sistemə daxil edilmiş lüğət 700 sözdən ibarət olmuşdur. Türk dili lüğətindəki sözlər ingilis dilindəki sözlərin ekvivalenti olub əsas və şəkilçilərin siyahısından ibarətdir. Burada hər bir sözdə uyğun məlumatlar qeyd olunur: yəni əvəzləmələr (nitqdə səs əvəzlənmələri, yazıda isə hərf əvəzlənmələri), saitlərin ahəngi, şəkilçilərin bir-birinə nəzərən sıra mövqeyi nəzərə alınmışdır [44. S.188–192]. 70-ci illərin sonunda bu problemə yenidən baxılıb. Son illərdə Türkiyədə Bilkənd Universitetində Kemal Ofsa-zerin rəhbərliyi ilə türk dilindəki cümlələrin morfoloji analizi tədqiq olunmuşdur [45]. MT sistemində tatar dilinin sintaksisi üzrə 60–70-ci illərdə F.A.Dreyzin [46], P.K.Bayramova [47], morfoloji təhlil üzrə N.A.Xalitova [48–49], H.F.İsxakova özbək dili üzrə [50], sintez üzrə N.Yakubova [51], monqol dili üzrə M.İ.Otkupşikova [52], çuvaş dili üzrə G.O.Efremov [53] tədqiqat işləri aparmışlar.

Azərbaycan dilçiliyində maşın tərcüməsi probleminin tədqiqi 60-cı illərin sonunda başlanılmışdı

[33] sistemin ən mühüm mərhələlərindən biri sözün sintezi [30], avtomatik lüğətin tərtibi [35] kimi məsələlər baxılmış, iltisaqi dillərə xas olan qanunauyğunluqları: ahəng qanunu, morfemlərin söz formasında sıra düzümü, kök ilə morfemlərin sərhədində morfonoloji dəyişmələrin formal təsviri verilmiş və qurulmuş alqoritmə əsasən tərtib edilmiş proqram kompyuterdə yoxlanılmış istənilən nəticələr əldə edilmişdir. Yəni sintez prosesində kök ilə şəkilçilər birləşərkən ahəng qanununa, morfemlərin sıra düzümünə morfoloji dəyişmələrə riayət olunmaqla düzgün söz formaları yaranmışdır.

70-ci illərin sonunda MT sistemində xüsusi yer tutan morfoloji təhlil mərhələsinə toxunulmuşdur. Burada sintez prosesindən fərqli olaraq morfoloji təhlildə söz formaları diferensial hissələrə ayrılır. Belə ki, onları avtomatik yolla mənsub olduğu siniflərə ayırmaq üçün morfemlərin siyahısı, əsasların qrammatik səciyyələri ilə linqvistik baza kimi kompyuterin yaddaşına daxil edilir [34]. Bundan başqa MT

54

sistemlərində nəzərə çarpacaq səmərə verən tezauruslar ayrı-ayrı söz formalarının analizi və tərcüməsi ilə deyil, həm də mətndə sabit söz birləşmələrinin analizi və tərcüməsinin düzgünlüyünü yoxlayan semantik komponent kimi tədqiqata cəlb edilmişdir [54–55]. Burada mətnin mənaca formal analizi, yəni mətnin av-tomatik başa düşülməsinin təmin olunması iki əsas əməliyyatın yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur. Sözlər arasında semantik əlaqələrin aşkar edilməsi və onların bu və ya digər formada təsvirləri, məlumat axtarış tezaurusları da həmin funksiyaları yerinə yetirir, belə ki, tezaurus ilk növbədə predmet sahəsini təsvir edən məlumat axtarış dilinin semantik vahidləri arasında münasibəti aşkarlamaq üçün nəzərdə tutulmuşdur [56. S.38–39]. 90-cı illərdən başlayaraq MT sistemində mürəkkəb mərhələ hesab edilən cümlənin sintaktik təhlili və sintezi məsələsi tədqiqata cəld edilmişdir [57]. Aparılan tədqiqatda sintaktik, morfoloji səviyyədə dilin formal modelləri qurulmuş və eyni zamanda cümlə tiplərinin formal modelləri hazırlanmışdır. Sintaktik sintezdə söz formalarının törəndiyi prosesdə baş verə biləcək fonetik, morfoloji dəyişikliklər tədqiq olunmuşdur.

Son illərdə kompyuter vasitəsilə mətnlərin avtomatik redaktə edilməsi ilə əlaqədar, cümlə quruluşunun düzgünlüyünün, söz formalarının orfoqrafik qaydalara riayət olunmasının (ahəng qanununun morfemlərin kökə nəzərən tutuqları mövqeyinin, qrafem düşümü hadisələrinin yoxlanılması), söz formaları arasındakı sintaktik, se-mantik və qrammatik əlaqələrin söz formalarının sətirdən-sətrə keçirilməsi qaydalarının və durğu işarələrinin işləmə qaydalarının yoxlanılması məsələləri tədqiqata cəlb edilmişdir [32; 58–61; 41; 56]. Qeyd etməliyik ki, MT üzrə aparılan tədqiqat işlərinin əksəriyyəti nəzəri səciyyə daşıyırdı. Son illər MT sistemində praktiki cəhətə, daha çox üstünlük verilmiş, bu baxımdan Azərbaycan dili mətnlərinin düzgünlüyünü yoxlayan Az Spellcheck sistemi yara-dılmış və Windows sisteminə daxil edilərək realizə olunmuşdur. Bundan başqa böyük maraq doğuran bir sıra tədqiqatlar aparılmış, o cümlədən elektron məkanında Azərbaycan dili ilə bağlı Firudin Əhmədovun elektron imkanlar: Azərbaycan dili və türk dillərinin inteqrasiya problemlərinə konseptual yanaşma əsəri diqqəti cəlb edir [21]. Əsərdə bir-biri ilə bilavasitə bağlı olan iki əsas istiqamətin problemlərinə toxunulmuşdur:

1. Türk qrupu dillərinin qohum, uyğun olmasından türk xalqlarının və dövlətlərinin yaxınlığının və

birliyinin inkişafı üçün maksimum və effektiv istifadə edilməsi; 2. Ayrı-ayrı türk dillərinin qorunması, inkişafı və layiqli istifadəsinin təmini üçün ölkələrin müvafiq

qurumlarında əlaqələndirilmiş şəkildə fəaliyyətinin təşkil edilməsi [21. S.3]. Böyük praktiki əhəmiyyət kəsb edən tədqiqatlardan Ə.Fətullayevin Azərbaycan dilinin formal modellərinin yaradılması və onların əsasında linqvistik prosessorların qurulmasıdır [24]. Tədqiqatda leksik və morfoloji səviyyədə dilin xas-sələrinin tədqiqi və bu xassələrin analizi üçün uyğun riyazi alqoritm və metodlar işlənmişdir. Hazırlanmış alqoritm Mətnlərin Avtomatik Emalı sisteminə tətbiq edilmiş və tərtib olunmuş morfoloji lüğətlər kompyuter lüğəti sisteminə daxil edilmişdir. Bundan başqa təklif olunan metodlar «Azərbaycan dilində mətnlərin düzgünlüyünü yoxlayan» sistemdə istifadə olunmuşdur [23].

Bədii tərcüməyə gəlincə isə dillərin fərqli xüsusiyyətlərindən, eyni obyekt və situasiyaların müxtəlif

dillərdə müxtəlif cür ifadə olunmasından doğan çətinliklərlə qarşılaşdığından hələ də həll yolları axtarılmaqdadır. Bu baxımdan N.İskəndərovanın «Tərcümələrin adekvatlığının proqram-tezlik və keyfiyyət-semantik təhlili və bu təhlilin müxtəlif dillərdəki tərcümələrə tətbiqi» adlı dissertasiyası öz aktuallığı ilə nəzəri cəlb edir. N.İskəndərova tamamilə haqlı olaraq qeyd edir ki, tərcümənin adekvatlığına orijinal bədii əsərin xüsusiyyətləri və semantik-üslubunun vəhdəti ilə nail olmaq olar [62. S.8]. Məhz adekvatlıq üçün əsas iki meyar: məna və üslubdur ki, onları da müəyyənləşdirmək o qədər də asan başa gəlməyir. Adekvatlığın komponentlərindən biri olan üslubun orijinala uyğun ilk növbədə müəllifin üslubu, tərcüməçinin üslubu və tərcümə prosesində onların uyuşma dərəcəsi təyin olunmalıdır. İşdə ilk dəfə olaraq tərcümələrin adekvatlığını müəyyənləşdirmək və kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi üçün kompyuter vasitəsilə A.P.Çexovun «Qağayı» əsərinin Azərbaycan və ingilis dillərindəki tərcümələrinə statistik-tezlik, keyfiyyət-semantik üsullar tətbiq olunmuşdur.

Maşın tərcüməsində qeyd etdiyimiz kimi formal qrammatikaların hazırlanması ən mühüm problemlərdəndir ki, bu baxımdan son illərdə aparılmış tədqiqatlardan Ə.Xəlilinin formal qrammatikası

55

nümunə ola bilər [25]. Məlumdur ki, MT-nin linqvistik təminat kimi ən vacib bazası olan avtomatik lüğətlərin tərtibidir. Bu mənada son illərin məhsulu olan Z.Quliyevanın tədqiqatının təkzibolunmaz əhəmiyyəti vardır [63]. Burada maşın tərcüməsi sistemlərində avtomatik lüğətin optimal strukturunun formalaşması prinsipləri müəyyən olunmuş, tədqiq olunan dillərin (ingilis və Azərbaycan) morfoloji, sintaktik və semantik sistemlərinin müqayisəli təhlili aparılmış, lüğəvi vahidlərin formal modelləri qurulmuş, leksik-qrammatik məlumat əsasında maşın tərcüməsini dəstəkləyən ekspert sisteminin biliklər bazası hazırlanmışdır [63. S.28–29].

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi maşın tərcüməsində ən çətin mərhələ formalizəsi mümkün olmayan

cümlənin semantik təhlilidir. Cümlənin semantik təhlili üçün semantik lüğətlər tərtib olunmalıdır. Təhlil prosesində ilk növbədə tərcümə ediləcək mətnin hansı elm sahəsinə aid olunması müəyyənləşdirilməlidir. Elm sahəsini avtomatik müəyyənləşdirmək üçün açar sözlərdən və tezaurus lüğətlərdən istifadə edilir və bun-dan əlavə mütləq konteksti nəzərə almaq lazımdır.

MT-nin bütün mərhələlərinin geniş şərhi K.A.Vəliyevanın «Azərbaycan-ingiliscə tərcümə sis-temində» adlı monoqrafiyasında verilmişdir [64].

Azərbaycan dilçiliyində son illərdə aparılan tədqiqatlardan Ə.Əliyevin maşın tərcüməsi sistemində

sözlərin kontekstdə istifadə olunmuş mənasının təyin olunmasını xüsusi qeyd etməliyik [20]. Tədqiqatda ingilis dilində tezliyinə görə çoxişlək min fel seçilmiş, onların mənaları araşdırılmış, hər bir məna üçün formal əlamətlər hazırlanmış və tərtib edilmiş alqoritmlər Dilmanc tərcümə sisteminin bazasına daxil edilmişdir [20. S.17].

Ümumiyyətlə, gələcəkdə Azərbaycan dilindən ingilis və başqa dillərə tərcümə sahəsində də işlərin genişləndirilməsi nəzərdə tutulur.

Azərbaycan dili bazası əsasında MT sisteminin yaradılması zamanı, aşağıdakı prinsiplərin rəhbər tutulması vacibdir:

1. Nəzərə alsaq ki, bir təbii dildən başqalarına MT leksik vahidlər arasında uyğun tərcümə

lüğətlərinin olmamasını tələb edir, onda, hər şeydən əvvəl, maşın lüğətinə daxil ediləcək dilin və danışığın əsas leksik vahidlərini (ayrı-ayrı sözlər, söz birləşmələri, ifadələr, danışıq modelləri) təyin etmək lazımdır.

2. Proqnozlaşdırılan MT sisteminin tematik istiqamətinin (monotematik, politematik MT sistemləri) təyin olunması, buna müvafiq olaraq əlavə tematik lüğətin yığılmasına baxılmalıdır.

3. Müvafiq modellərin və alqoritmlərin işlənməsi məqsədi ilə morfologiya, sintaksis və semantika səviyyəsində MT-nin linqvistik strategiyasının tipinin təyin olunması, tərcümə ekvivalentlərinin seçilməsi üçün MT sisteminin tərkibində süni intellekt sistemlərində biliklərin emalı vasitələrinin istifadəsi.

4. Mətnlərin morfoloji, sintaksis və semantik analizi və sintezi proqramlarının işlənməsi və insan tərəfindən redaktə olunması üçün instrumental vasitələrin seçilməsi.

5. Proqnozlaşdırılan MT sisteminin texnoloji xarakteristikalarının dəqiqləşdirilməsi: a) əhatə dairəsi və reallaşma dərəcəsi, yəni tərcümə hansı həcmdə maşın lüğətinə istinad edəcəkdir və işlənmə səviyyəsi (eksperimental, inkişaf etdirilən, istehsal kommersiya); b) MT prosesində insanın iştirak dərəcəsi (tam avtomatik tərcümə, insan-maşın tərcüməsi).

6. Proqnozlaşdırılan MT sisteminin «açıqlığı», yəni təkmilləşdirilmə yolu ilə mətnlərin işlənməsi bacarığı nəzərə alınmalıdır.

7. Mətnlərin avtomatik tərcümə rejimdə tərcüməsi ilə yanaşı interaktiv iş rejimi təmin olunmalıdır, yəni istifadəçi tərcümə prosesinə qarışmaq və tərcümə mətnlərinin tematikasına uyğun əlavə maşın lüğətlərinin daxil etmək imkanına malik olmalıdır.

8. MT sisteminin əsas tələbləri – «konkurentlik bacarığı» və tərcümə keyfiyyəti təmin olunmalıdır ki, bunlar da aşağıdakı parametrlərlə təyin olunur:

56

a) aydınlıq (orijinala müraciət etmədən MT sisteminin çıxış mətni oxucu tərəfindən nə dərəcədə başa düşülür);

b) adekvatlıq (tərcümə orijinalın mənasını nə dərəcədə dəqiqliklə əks etdirir; c) qrammatik düzgünlük [65. S.63–64].

Ehtimal-statistik metodların Azərbaycan dilçiliyində tətbiqi

Statistik metodların dilçilik tədqiqatlarında istifadəsi hələ 1905-ci ildən məşhur dilçi İ.A.Boduen de

Kurtene tərəfindən irəli sürülmüş, ondan sonra A.M.Peşkovski, M.N.Peterson, E.D.Polivanov, V.V.Vinoqra-dov və s. alimlər davam etdirmişlər. 1938-ci ildə V.V.Vinoqradovun dildə göstəricilərin rolu haqda mülahizəsi böyük maraq doğurmuş «Müasir rus dili» kitabında o yazır ki, «müxtəlif kitab üslubunda və danışıqda o cümlədən bədii ədəbiyyatda müxtəlif üslub və janrlarda sözlərin işlənmə tezliyi müxtəlifdir. Bu müxtəlifliklər, üslublar ara-sındakı struktur-qrammatik və eləcə də semantik fərqləri tədqiqat prosesində üzə çıxarmaqda kömək edir» [66. S.155–156].

Bu barədə V.V.İvanovun fikri ilə razılaşmaq olar ki, «sözlər, hecalar və fonemlər arasındakı kəmiyyət münasibətlərinin tədqiqi, dillərin təsnifatının tarixi aspektdə öyrənilməsində zəmin yaradır. Misal üçün dildə təkhecalı sözlərin orta uzunluğu morfemlərə ayrılmırsa, bu tipli dillər musiqi vurğulu dillərə mənsub olur (Vyetnam, klassik Çin, Mərkəzi Afrika dillərində bəziləri və s.)... Digər mövcud qanuna-uyğunluqlardan biri də fonemlərin sayı ilə morfemlərin uzunluğu arasındakı əlaqədir ki, misal üçün abxaz dilinin bzıb şivəsində 81 fonem vardır. Bu asılılıqları da tarixi müqayisəli dilçilikdə dillərin müqayisəli-tipoloji səpgidə öyrənilməsində tətbiq etmək olar» [67. S.176–178].

Maraqlıdır ki, müşahidələr göstərir ki, sözdəki fonemlərin sayı morfemlərin keyfiyyətinə təsir edir [68. S.8] (həm fonoloji və həm də struktur-semantik cəhətcə). Bundan başqa dilləri kəmiyyətcə öyrənərkən aşkar olunur ki, dildəki elementlərin tezliyinin müxtəlifliyi müəyyən statistik qanunauyğunluqlarla bağlıdır. Bu sahədə aparılan tədqiqatlara nəzər saldıqda A.A.Markovun XIX–XX əsrlərdəki yazıçıların əsərlərində işlənən ümumişlək sözlərin orta tezliyinin müəyyənləşdirib müəllifləri bir-biri ilə müqayisə etməklə maraqlı nəticələrə gəlməsidir [55. S.42]. Çıxarış B.V.Qolovinin yuxarıda adi çəkilən əsərindən götürülmüşdür [68. S.8]. Müşahidələr göstərir ki, dilçilik ədəbiyyatında statistik metoddan istifadədə ən çox üstünlük tezlik lüğətlərin tərtibinə verilmişdir. Tezlik lüğəti haqqında qısa məlumat verək.

Tezlik lüğətləri adı altında xüsusi tip lüğətlər nəzərdə tutulur. Burada adi ikidilli lüğətlərdən fərqli olaraq

sözlərin siyahısı və onun ixtiyari seçilmiş mətnlərdəki işlənmə tezliyi göstərilir. Dilçiliyə statistik metodların tətbiqi mətnlərdə sözlərin işlənmə tezliyinə əsasən tərtib olunmuş tezlik

lüğətlərin meydana gəlməsi ilə başlandı. Dünya dilçiliyində ilk statistik lüğət 1898-ci ildə tərtib edilmiş alman dilinin tezlik lüğətidir [69; 70. S.113]. Müəllif bu lüğətin tərtibi üçün 11 mln. sözdən ibarət mətnlər seçmişdir. Bundan sonra yüzlərlə müxtəlif sistemli dillərin tezlik lüğətləri meydana gəlmişdir. Bu lüğətlərin geniş tərtibatı və tarixi R.M.Frumkina [70. S.5–8] tərəfindən verildiyindən burada onun şərhinə ehtiyac duymadığımızdan, yalnız Azərbaycan dilçiliyində statistik üsulla aparılan tədqiqatları nəzərdən keçirəcəyik.

Qeyd etməliyik ki, tərtib edilmiş tezlik lüğətlərinin dəqiqliyi mətnlərin həcm və seçimlərdən asılıdır. Bu seçim aşağıdakı elementar statistik düsturla təyin olunur:

NpZp

.

57

Burada N – sistemin həcmi; – nisbi xəta; P – tezlik; Zp – konstanta. Lakin əksər lüğətlərdə həcm seçimi üçün bu düsturdan istifadə edilmir. Adətən müəlliflər intuisiya

yolu ilə həcmi müəyyənləşdirməklə məhdudlaşırlar. Ehtimal nəzəriyyəsində seçim – ümumi çoxluğundan ehtimal metodları ilə seçilmiş obyektlərdən

ibarət, sonlu altçoxluqdur. Seçimdəki obyektlərin sayı seçimin həcmi adlanır. Əksər hallarda statistik seçim və seçimi təşkil edən obyektlərin xarakteristikalarının qiymətlər toplusu ilə eyniləşdirilir. Obyektlər toplusunun (məsələn, istehsalatda ədədi məmulatları), demoqrafiyada əhalini araşdırmaq üçün statistik seçimlərin yaradıl-masında müxtəlif ehtimal metodları istifadə olunur [19. S.798, 803–804].

Qaytarmamaq şərtilə təsadüfi seçim – -dan ixtiyari qaydada obyektlərin bir-bir ardıcıl surətdə götürülməsilə aparılır və seçilmiş obyektlər sonrakı seçmədə iştirak etmir, seçilməmiş bütün obyektlərin seçilməmiş bütün obyektlərin seçilməsi ehtimalları eyni hesab olunur. n elementli çoxluqdursa, onda qaytar-mamaq şərtilə r həcmi seçimlərin sayı n (n – 1) ... (n – r + 1). 1 ≤ r ≤ n olacaqdır. Bu halda n elementli çoxluqdan r həcmli seçim qaytarmamaq şərtilə sxemi üzrə aparılır, deyilir.

Qaytarmaq şərtilə təsadüfi seçim – -dan ixtiyari qaydada seçilən obyekt hər dəfə məhz bu çoxluqdan götürülür. Belə ki, eyni bir obyekt təkrar götürülə bilinər. n elementli çoxluq olarsa, qaytarmaq şərtilə n həcmli seçimlərin sayı

n . . . n = n1

r dəfə

olacaqdır. Bu halda n elementli çoxluqlar r həcmli seçim qaytarmaq şərtilə sxemi üzrə aparılır, deyilir. Əgər seçimdə hər bir obyektin hər hansı bir qaydadan asılı olmadan eyni p ehtimalı ilə seçilməsi qərarı

qəbul edilirsə, onda alınan statistik binominal seçim adlanır. Riyazi statistikada sonlu sayda obyektlərdən ibarət çoxluqlardan statistik seçimlərlə yanaşı, sonsuz çoxluqlardan seçimlərə də baxılır [19. S.798, 801–802].

R.M.Frumkinaya görə, həcmi müəyyən seçimlə əsaslandırılmış lüğətlərdən O.Qarşıya tərəfindən hazırlanmış ispan dilinin lüğəti [71] və H.Yosselsonun rus dilinin tezlik lüğətidir [72]. Osun Qarşıya 100 000 sözdən ibarət bu lüğəti haqqında geniş məlumatı R.M.Frumkinanın yuxarıda adı çəkilən kitabında tanış olmaq olar. Leksikanın statistik metodla öyrənilməsində ən önəmli məqamlardan «Sipf qanunu» ilə tezliyin empirik asılılığını öyrənilməsidir:

pr = k . r –Y.

Burada

r – siyahıda sözün azalan tezliyinin nömrəsidir; pr – r nömrə altında sözün nisbi tezliyi; k, y – isə sabit parametrlərdir [70. S.16]. Azərbaycan dilçiliyinə gəlincə isə burada statistik metodla yazılı abidələrin öyrənilməsi və uyğun

tezlik lüğətlərin hazırlanması qarşıya məqsəd qoyulmuşdu. Məlumdur ki, statistik yolla linqvistik materialların araşdırılması, yazılı abidələrin öyrənilməsi

tədqiqatçıdan yüksək dəqiqlik tələb edir. Bu istiqamət üzrə Azərbaycan dilçiliyində 60-cı illərdə tədqiqatlar aparılmış müasir Azərbaycan dili saitlərinin ümumi statistik təhlili edilmişdir. Kök və şəkilçilərdə işlənən

58

saitlərin nisbəti araşdırılmış, sözün axırında, əvvəlində, ortasında işlənən saitlərin faiz göstəriciləri uyğun cədvəllərdə əks olunmuşdur [13; 43. S.18–20].

Dialektlərdə fonemlərin sözlərdəki mövqeyini ilk dəfə olaraq A.H.Vəliyev tərəfindən statistik metodla tədqiq edilmişdir [73; 74. S.44–57].

Klassik ədəbi irsimizdən yalnız Molla Vəli Vidadinin əsərlərindəki leksik vahidlərin işlənmə tezliyi müəyyənləşdirilmişdir [22; 43].

Qeyd etməliyik ki, böyük zəhmət tələb edən bu statistik məlumatlar maşınsız, yalnız əl üsulu ilə görülmüşdür.

Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq 1979-cu ildə EHM vasitəsilə qəzet materialları əsasında «Azərbaycan dilinin tezlik lüğəti» tərtib olunmuşdur [36]. Bu lüğətdə ikidilli lüğətlərdən fərqli olaraq lüğəvi vahidlərin mənası deyil, onun mətndə işlənmə tezliyinin göstəricisi qeyd olunmuşdur. Son illərdə tezlik lüğətinin elektron versiyası tərtib olunmuşdur [38]. Bu lüğətin annotasiyasına nəzər saldıqda onun tərtibi üçün «Azərbaycan dilinin bütün üslubları təmsil olunmaqla təxminən 50 mln. yaxın söz-formadan ibarət mətnlər linqvostatistik təhlilə cəlb olunmuşdur. Elmi, bədii, publisistik, rəsmi, məişət və s. üslublara dair materialların elektron variantlarının mövcudluğu tədqiqatın hərtərəfli olmasına və statistik seçmə baxımından etibarlığına imkan yaratmışdır. Lüğətdə 12 000-ə yaxın söz kökü əhatə olunmuşdur [38. S.2].

Türkologiyada ilk dəfə tərtib olunmuş bu lüğət sanballılığı ilə seçilir və leksikanın statistik modeli kimi nəzəri və tətbiqi dilçiliyin, ümumi leksikologiyanın, dil tədrisinin bir çox problemlərinin həlli üçün əvəzsiz mənbə rolunu oynayır. Bundan başqa, Azərbaycan dilçiliyində Azərbaycan dilində söz formalarının statistik distributiv təhlili qrafem və fonem səviyyəsində tədqiq edilmiş, onların mətndə işlənmə tezliyi müəyyənləşdirilməsinin şahidi oluruq [75].

Qeyd etməliyik ki, bütün bu prinsiplərin daha asanlıqla həlli elektron hesablayıcı maşınların köməyi ilə həyata keçirilir. Azərbaycan dilçiliyində yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, EHM-lərin köməyi ilə tərtib olunmuş lüğətlər haqqında geniş məlumat verməmişdən kibernetikanın dilçiliyə tətbiqini şərh edək.

Elmlərin diferensiyası prosesin əksi kimi meydana çıxan inteqrasiya, elmi-texniki tərəqqinin coşğun inkişafının nəticəsindən yarandı. Əlbəttə, bu inkişaf kor-koranə deyil, məhz müasir dövrdə cəmiyyət qarşı-sında duran məsələlərin xarakteri bağlı olub, onların kompleksli həllindən doğmuşdu.

Müasir dövrdə dəqiq elmlərlə humanitar elmlər bir-birilə qovuşmuş, ümumiyyətlə, xalq təsər-rüfatının, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində aparılan işlərin kompleksli həlli elm sahəsində gedən inteqrasiya prosesini daha da şiddətləndirmişdir.

Hal-hazırda elmi-tədqiqatların avtomatlaşdırılması prosesi mühüm məsələ kimi qarşıda durmuşdur. Avtomatlaşma prosesi təkcə texniki elmlər üçün deyil, eləcə də humanitar elmlərdə də mühüm səciyyəvi xüsusiyyətlərdən birinə çevrilmişdir.

Şübhəsiz ki, avtomatlaşma sistemi prosesində EHM-lərin həlledici rolu böyükdür. Məhz EHM-lərin meydana gəlməsi ilə əlaqədar yeni bir elm sahəsi kibernetika yaranmışdır ki, hal-hazırda kibernetik qurğular texnoloji prosesləri modelləşdirir, onları idarə edir, istehsalı planlaşdırır, materialları, işçi qüvvəsini, əmək haqqını uçota alır. Müxtəlif növlü nəqliyyatı idarə edir, mürəkkəb riyazi məsələləri həll edir, bir dildən başqa dilə tərcümə edir, qədim və şifrələnmiş mətnləri aça bilir, strateji məsələləri həll edir, şahmat oynaya bilir.

Artıq zehni əməyin bəzi sahələrinin avtomatlaşdırılmasının mümkünlüyü bir daha sübut olundu. Əlbəttə, hesablama maşınlarının tətbiq dairəsi və fəaliyyəti maşının özündə deyil, insanların qarşıya qoyduğu məsələlərdən və tətbiq etdiyi proqramdan asılı idi.

Buna görə də, ilk növbədə insanın təfəkkür prosesini dərindən araşdırmaq, onun mahiyyətini açıb hesablama maşınlarında modelləşdirmək imkanı əldə olunmalıydı. Bu isə, o qədər də asan məsələ olmayıb böyük zəhmət tələb edən işdir.

Hal-hazırda neyrofiziologiyanın nailiyyətləri idrak prosesinin dərk edilməsi üçün baza yaratmışdır. Təbii olaraq qarşıya belə bir sual çıxır: madam ki, idrak prosesi modelləşdirilir, onda «İntellektual» elektron hesablama maşınları yaratmaq olarmı? Bunun üçün ilk növbədə təfəkkür prosesinin qanunauy-

59

ğunluqlarını öyrənmək lazımdır. Bu isə kibernetikanın ən maraqlı və mühüm problemlərindən biridir. Məlumdur ki, təfəkkür prosesinin əsası əsəb fəaliyyəti ilə bağlıdır. Əsəb fəaliyyəti digər sahələrdən fərqli olaraq (məntiq, psixologiya, fiziologiya) kibernetikada yeni metodla, idrak proseslərinin modelləşdirilməsi yolu ilə öyrənilir. Elmin indiki səviyyəsində insan intellektinin və hisslərinin yalnız cüzi bir hissəsini modelləşdirə bilərik.

Son zamanlar «süni intellekt» üzrə nəzəri və praktiki tədqiqatlar çoxalmışdır [9]. Məşhur riyaziyyatçı D.Hilbert yazır ki, ayrı-ayrı xalqlar yalnız o zaman müvəffəqiyyət qazana bilərlər ki, qonşu xalqlar da müvəffəqiyyət əldə etmiş olsun, eləcə də dövlətin asayişi üçün təkcə daxili qayda-qanunlar deyil, dövlətlər arasındakı münasibətlər nizama salınmalıdır. Elmdə də vəziyyət bu şəkildədir [76. S.218]. D.Hilbertin bu müddəası hal-hazırda elmlər arasındakı qarşılıqlı əlaqə də birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan kibernetikanın, elmi-texniki tərəqqinin yüksək inkişafı dövründə, elmlər qarşısında duran problemlərin kompleks şəkildə öyrənilməsində, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, o cümlədən dilçilikdə də böyük rolu vardır.

Kibernetikanın dilçilik ilə əlaqəsi 50-ci illərdən başlamışdır. Şübhəsiz ki, bu əlaqə kortəbii olma-mışdır. Hər iki sahənin qarşısında duran məsələlər onları bir-birinə yaxınlaşdırmışdı.

Dilçiliyin əsas obyekti cəmiyyətin tarix boyu mühafizə etdiyi müxtəlif konkret insan dillərini, kibernetikanın isə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, məlumatların saxlanılması, verilməsi proseslərinin ümumi qanunauyğunluqlarını öyrənməkdir. Bu baxımdan hər iki sahənin bir-birinə qovuşması bir çox maraqlı tədqiqatların aparılması üçün zəmin yaratdı.

Kibernetikanın dilçiliyə yaxınlaşmasında aşağıdakı əsas 3 amilin mühüm rolu olmuşdur: 1. Kibernetikanın inkişafı, insanla maşının bilavasitə ünsiyyəti zəruriliyini doğurmuşdur. Aydındır ki, bu ünsiyyət (təbii dil, süni dillərdən daha üstün olduğundan) təbii dillər vasitəsilə həyata

keçirildikdə, kibernetikanın öhdəsinə maşına insan dilini «öyrətmək» düşür. Bu məsələni yalnız dilçiliyin köməyi ilə həll etmək olar. 2. EHM-lərə insanın zehni fəaliyyətinin müəyyən hissəsini «verməklə», onların tətbiq dairəsini

genişləndirmiş oluruq. Bu zaman yenə də təbii dillərə müraciət etməli oluruq. Məlumdur ki, riyazi dillərdə də təbii dilin əhəmiyyətli rolu vardır.

3. Dil mürəkkəb sistemə malikdir, kibernetika da məhz bu tipli sistemləri öyrənməyi qarşısına məq-səd qoymuşdur. Bu cəhətcə dilçilik kibernetikaya maraqlı faktik material verə bilər və kibernetik metodların təkmilləşməsində faydalı rol oynayır.

Kibernetikanın isə dilçilikdə tətbiq edilmə dairəsi başlıca olaraq maşın tərcüməsi (MT) məlumat

axtarışı, şifahi nitqin qavranması, mətnlərin avtomatik təhlili və s. problemlər üzrə cərəyan edir [76. S.295–296].

Son zamanlar bu istiqamətlər üzrə geniş elmi-tədqiqat işləri aparılır [77; 10]. Hal-hazırda elmi-texniki ədəbiyyatın maşın tərcüməsi sistemi hazırlanmışdır.

Mətnlərin leksik-statistik təhlili üzrə müəyyən tədqiqatlar aparılmış, müxtəlif tipli lüğətlər (tezlik, əks və s.) tərtib olunmuşdur [36–37; 78; 38; 42].

Kibernetikanın əsas problemlərindən biri olan şifahi nitqin avtomatik qavranması məsələsinin həlli isə texnikanın o cümlədən kompyuterlərin səslər vasitəsilə idarə edilməsinə geniş imkanlar yaradacaqdır. Azərbaycan dilçiliyində yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, EHM-in köməyi ilə aşağıdakı tədqiqat işləri apa-rılmışdır [36–37; 73; 38; 16–28; 40; 79–80]:

1. EHM vasitəsilə lüğətlərin tərtibi; 2. Avtomatik lüğətin tərtibi problemi ilə əlaqədar Azərbaycan dilinin fel formalarının modelinin

quruluşu;

60

3. Azərbaycan dilində söz sintezinin formal təsviri; 4. MT sistemində morfoloji analiz; 5. Kibernetikada maşın tərcüməsi problemi. Sadaladığımız tədqiqatların qısa şərhi yuxarıda verilmişdir. Burada Azərbaycan dilçiliyində EHM

vasitəsilə aparılan işlərin haqqında qısa məlumat verək.

EHM vasitəsilə lüğətlərin tərtibi Elmi-texniki inqilab dövründə kibernetikanın bəhrəsi olan elektron hesablayıcı maşınların sürətlə

inkişafı əqli əməyin avtomatlaşdırılması üçün zəmin yaratmış və geniş perspektivlər açmışdır. EHM vasitəsilə aparılan tədqiqatlar dilçiləri leksikoqrafiyada mexaniki, yorucu, ağır zəhmət tələb edən, yəni ma-terialların qruplaşdırılması, sortlaşdırılması, inventarlaşdırılması, redaktə edilməsi kimi işləri görməkdən azad etdi.

Məhz son illərdə EHM-lərdən lüğətçilikdə istifadə olunma dairəsi genişlənmişdir. Bu məqsədlə hələ 50-ci illərdə Avropada elektron hesablayıcı maşın ilə təchiz olunmuş iki böyük laboratoriya təşkil etmişdir. Bunlardan biri Bezansondakı fransız dilinin lüğətini öyrənən mərkəzin nəzdindəki leksikoloji analiz laboratoriyası, digəri isə İtaliyadakı filoloji analiz üzrə dilçilik mərkəzinin laboratoriyasıdır [81. S.5–12]. Bundan başqa Hollandiyada F. de Tollenerin rəhbərliyi altında EHM-lərin köməyi ilə leksikoqrafik tədqiqatlar aparılır [81. S.10–11].

Rusiya elmi mərkəzlərin əksəriyyətində EHM-in tətbiqi ilə əlaqədar xeyli işlər görülmüşdür [82–83; 70]. Bu mərkəzlərdə hesablayıcı texnika vasitəsilə müxtəlif tipli lüğətlər yəni mətndəki sözlərin işlənmə tezliyini göstərən tezlik lüğətləri, tərkibində müəyyən söz olan bütün mətndəki ifadələrin siyahısını gös-tərən konkordanslar, sözün sonundan asılı olaraq əlifba sırası ilə sıralanan əks lüğətlər, qafiyə lüğətləri, maşın tərcüməsi sistemi üçün hazırlanan avtomatik lüğətlər və s. tərtib edilmişdir. Adları çəkdiyimiz lüğətlər haqqında V.Y.Pines və M.Ə.Mahmudovun «Elektron hesablayıcı maşınlar» dilçilikdə icmal məlumatında kifayət qədər dolğun məlumat verilmişdir [29].

Burada yalnız Azərbaycan dilçiliyində EHM vasitəsilə tərtib olunan lüğətləri nəzərdən keçirəcəyik. Bu məsələyə toxunmazdan əvvəl EHM və onun işləmə prinsipi haqqında qısa məlumat verək.

Məlumdur ki, «insan–maşın» sistemində tədqiq olunan məsələlər aşağıdakı mərhələlər üzrə həll edilir [84. S.307–308].

1. Məsələnin qoyuluşu (mütəxəssis tərəfindən); 2. Məsələnin riyazi qoyuluşu; 3. EHM-in girişinə daxil olunacaq materialların (ilk verilənlərin) hazırlanması, yəni

kodlaşdırılması); 4. Məsələnin həlli üçün uyğun metodların seçilməsi; 5. Məsələnin alqoritminin qurulması və onun blok-sxeminin hazırlanması; 6. Qurulmuş alqoritmin proqramlaşdırılması; 7. Məsələnin EHM-də həlli; 8. EHM-də alınan nəticələrin araşdırılması. Lüğətlərin tərtibi məsələsi ilə əlaqədar bu mərhələləri qısa da olsa xarakterizə edək. Məsələnin riyazi qoyuluşu deyərkən verilənlərin (bizim qoyduğumuz məsələnin xarakterindən asılı

olaraq bu halda materialları nəzərdə tutulur) ədədi şəklə gətirilməsi – yəni kodlaşdırılması, onun tərkibinə daxil olan hissələrin həlli nəzərdə tutulur.

Tərkib hissələrinin ardıcıl həlli qoyulmuş məsələni tamamlayır.

61

Əlbəttə, məsələnin həlli üçün ona uyğun metodlar araşdırılarkən qarşıya çıxan müxtəlif variantlardan optimalını seçmək lazımdır. Məsələn, tezlik lüğətinin tərtibi zamanı əlverişli metod artıq standart hala keçmiş sortlaşdırma metodudur. Seçilmiş üsula əsasən isə məsələnin alqoritmi qurulmalıdır. Alqoritmin tərifinə gəlincə isə ədəbiyyatda aşağıdakı kimi təsviri verilir.

Alqoritm – elə hesablama sistemidir ki, müəyyən dəqiq əməliyyatlarla (qaydalarla) ardıcıl addımlardan sonra qoyulmuş məsələnin həllinə gətirib çıxarır.

Alqoritm qurulduqdan sonra məsələnin EHM-də realizə edilməsi üçün proqram tərtib olunmalıdır. Qurulmuş alqoritmə əsasən isə proqram hazırlanır. Proqram ayrı-ayrı əməliyyatların maşın əmrləri ilə ifadə olun-muş yazılışından ibarətdir. Hər bir əmr müəyyən rəqəm vasitəsilə ifadə olunmalıdır. Məlumdur ki, hesablama maşınlarının özünəməxsus əmr sistemi vardır.

Əmrlər sisteminə hesab əməlləri, məntiqi idarəedici əməliyyatlar daxildir. Hər bir əmr müəyyən informasiya daşıyır. Yəni kodun bir hissəsi yerinə yetiriləcək əməliyyatı, digəri isə həmin əməliyyatın hansı rəqəmlər (kodlar) üzərində yetirilməsini göstərir. Maşında əmrlər onlar üçün əvvəlcədən ayrılmış xüsusi xanələrdə (oyuqlarda) yaddaşda yerləşdirilir. Alqoritm proqramlaşdırıldıqdan sonra son-mərhələ onun EHM-də realizə olunması başlanır. Proqram maşına daxil edilir, onu təşkil edən ayrı-ayrı hissələr, yəni bloklar yoxlanılır. Çünki proqram qurularkən şübhəsiz ki, müəyyən xətalara məntiqi və ya mexaniki səhvlər yol verilə bilər. Məhz yoxlama zamanı müəyyən buraxılmış səhvlər bilavasitə maşında insan tərəfindən düzəldilir. Müasir maşınlarda bu düzəliş displeydə aparılır. Bəzən səhvlərdən asılı olaraq maşın dayanır. Belə halda da proqramda müəyyən səhvə yol verilmiş, ya da maşının qurğularında müəyyən mexaniki nasazlıq baş vermişdir. Proqram maşında yoxlanıldıqdan sonra proqramın bütün blokları düzgün işləyirsə, artıq onu tamamilə insanın iştirakı olmadan avtomatın ixtiyarına vermək olar.

Bu zaman maşının idarəedici pultundakı avtomat düyməni açmaq kifayətdir. Məsələnin alqoritminə gəlincə isə tezlik lüğətləri üçün tərtib olunmuş alqoritm aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilmişdir:

1. Mətndəki sözlərin seçilməsi; 2. Sözlərin əlifba sırası ilə düzülüşü; 3. Hər bir sözün işlənmə tezliyinin hesablanması; 4. Alınan massivin işlənmə tezliyindən asılı olaraq əlifba sırası ilə düzülüşü; 5. Alınan nəticənin çap edilməsi. Bu alqoritmə əsasən dilin riyazi-statistik metodlarının köməyi ilə tədqiqində Azərbaycan

dilçiliyində önəmli yer tutan tezlik lüğətlərinin tərtibi oldu. Məlumdur ki, tezlik lüğətlərində sözlər və onların mətndəki işlənmə tezliyinin göstəricisi qeyd olunur. Bu lüğətləri tərtib edərkən bir sıra çətinliklər qarşıya çıxır. Birinci mətnləri elə seçmək lazımdır ki, kafi qədər ədəbi dil normalarını özündə əks etdirmiş olsun. Bu bir o qədər də asan iş deyildir. İkinci, daha mürəkkəb məsələ, mətnlərin ümumi həcmini seç-məkdən ibarətdir. Azərbaycan dilinin tezlik lüğəti üçün əsas mənbə qəzet materialları olmuşdur. İxtiyari götürülmüş mətnlərdən 100 min söz götürülmüşdür.

Tezlik lüğətlərinin tətbiqinin məlumatların avtomatik işlənməsində avtomatik tərcümədə, referat-laşdırmada, poliqrafiyada, kriminalistikada, anonim yazıların müəlliflərini müəyyənləşdirməkdə müstəsna əhəmiyyəti vardır.

Yuxarıda danışdığımız lüğətlərin EHM-da necə tərtib olunması prosesini nəzərdən keçirək. EHM-in köməyi ilə ilk tezlik lüğəti H.Yosselson tərəfindən tərtib olunmuşdur. Hal hazırda EHM-in

köməyi ilə yüzlərlə müxtəlif xarakterli tezlik lüğətləri tərtib olunmuşdur. Ümumiyyətlə, dünya miqyasında 500-ə qədər tezlik lüğəti bizə məlumdur. Bunların bir qismi texniki vasitəsiz, yəni əl ilə uzun illərin zəhməti bəhrəsi kimi, digər qismi EHM-in köməyi ilə tez bir zamanda əldə edilmişdir. Misal üçün mətndən seçilmiş 200 min sözdən ibarət olan siyahıdan tezlik lüğətini tərtib etmək üçün tədqiqatçı 2 il vaxt sərf etməlidir. Ancaq EHM-in köməyi ilə həmin işi 3 aya görmək mümkündür. Burada əsas çox vaxt aparan iş mətnlərdəki sözləri kodlaş-

62

dırmaqdır. Əgər hər gün 7 saat ərzində 4000 söz kodlaşdırılsa, onda EHM-də lüğətin tərtibinə 12 saat vaxt sərf edilər.

EHM vasitəsilə tərtib edilən lüğətlər aşağıdakı mərhələlər üzrə aparılır: 1. Tərtib ediləcək lüğətin növündən asılı olaraq blok-sxemə əsasən proqram qurulur; 2. Lüğətlər üçün hazırlanmış materiallar kompyuterdə yığılır; 3. Alqoritmə əsasən qurulmuş proqram kompyuterin yaddaşına daxil edilir; 4. Alınan nəticələr çap qurğusu – çıxışda çap edilir.

EHM-də tezlik lüğətinin tərtibi isə aşağıdakı alqoritm üzrə görülmüşdür:

1. Mətndəki sözlərin seçilməsi; 2. Sözlərin əlifba sırası ilə düzülməsi; 3. Hər bir sözün işlənmə tezliyinin hesablanması; 4. Alınan massivin işlənmə tezliyindən asılı olaraq əlifba sırası ilə düzülməsi; 5. Alınan nəticənin çap edilməsi. Azərbaycan qəzet dilinin tezlik lüğəti bu silsiləyə daxildir. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, ilk tezlik lüğəti

1997-ci ildə işıq üzü gördü [36]. Sonralar onun yenidən işlənmiş variantı 2004-cü ildə nəşr olundu [37]. 2010-cu ildə isə Azərbaycan dilinin tezlik lüğəti çap edildi [38]. Bu lüğətin tərtibi üçün Azərbaycan dilinin bütün üsulları təmsil olunmaqla təxminən 50 mln. yaxın söz formadan ibarət mətnlər linqvostatistik təhlilə cəlb olunmuşdur. Lüğətdə 12 000-ə yaxın söz kökü əhatə olunmuşdur. Azərbaycan tezlik lüğəti leksikanın statistik modeli kimi ümumi leksikologiyanın, dil tədrisinin bir çox problemlərinin həllində əvəzsiz mənbə rolunu oynayır.

Bundan başqa tarixi abidələrin öyrənilməsində statistik metodların tətbiqi təkzibolunmaz əhəmiyyət kəsb

edir. Dünya dilçiliyində hind-avropa dillərinin qrupları arasındakı qohumluq əlaqələrinin aşkar edilməsində 1927-ci ildə ilk dəfə Polşa alimi Yan Çekanovski məhz bu metoddan istifadə etmişdir [84]. Amerika alimi Morris Svodeş isə 1948-ci ildə leksik-statistik metoddan istifadə edərək dillərin lüğət fondunu öyrənərkən belə qənaətə gəlmişdir ki, bütün dillərin əsas lüğət fondu sabit sürətlə, yavaş-yavaş dəyişir [85]. Eləcə də dillərin tipoloji öyrənilməsində də statistik metodların böyük rolu vardır.

Azərbaycan dilçiliyində tarixi abidələrin o cümlədən yazılı abidələrin kompyuterlərdə tədqiqi ilə bağlı «Kitabi-Dədə Qorqud»un 1988-ci ildə nəşr olunmuş tənqidi mətni üzrə (tərtibçilər: F.Zeynalov, S.Əlizadə) əlifba-tezlik və əks əlifba siyahısı hazırlandı [28]. Burada tezlik siyahısı on minə yaxın söz formanı əhatə edir. Dastanda qeydə alınmış sözlər işlənmə tezliyinə görə azalma sırası ilə verilmişdir.

Əlifba-tezlik siyahısında isə söz-formalar işlənmə tezliyinə görə deyil, əlifbaya görə düzülmüşdür. Tərtib olunmuş bu siyahının dil tarixi ilə məşğul olan mütəxəssislər üçün böyük əhəmiyyəti vardır.

Klassik irsimizdən M.Füzulinin nəzm əsərlərinin statistik-distributiv təhlili tədqiq olunmuşdur. Əlbəttə, klassik ədəbiyyata müraciətin, müəlliflərinin əsərlərində üslubi xüsusiyyətlərinin özünəməxsusluğunu aşkar etmək, işlənmə tezliyinin göstəricilərini müqayisə etməklə naməlum müəllifli əsərlərin müəllifini müəyyənləşdirməkdə böyük əhəmiyyəti olar.

Bundan başqa Azərbaycan dilçiliyində linqvistik tədqiqatlarda bir çox problemlərin həllində geniş istifadə olunan Azərbaycan dilinin əks lüğəti tərtib edilmişdir [78].

Əks lüğət adı altında nə başa düşülür və onun adi lüğətlərdən (ikidilli, izahlı və s.) fərqləndirən cəhət nədir?

63

Əks lüğətlər adi lüğətlərdən quruluşuna görə fərqlənirlər. Adi lüğətlərdə sözlər başlanğıc hərflərinə görə əlifba sırası ilə düzülürlər. Əks lüğətlərdə isə sözlər sonuncu hərflərinə görə əlifba sırası ilə yerləşdirilir. Məs.:

Adi lüğət

Əks lüğət

Ağır Şura Udmaq Oturmaq Təsəlli Çiçəkli Ciçəkli Təsəlli Şura Ağır

Misallardan görünür ki, əks lüğət tərtib olunarkən sözlər sağ tərəfdən eyni şaquli ox boyunca, adi

lüğətlərdə isə sol hissədən şaquli ox boyunca yerləşdirilir. «Azərbaycan dilinin əks lüğəti», «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» əsasında tərtib

olunmuşdur. Bundan başqa «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti»ndə iştirak etməyən sözlər «Azərbaycanca-rusca» lüğətdən götürülərək əks lüğətə daxil edilmişdir. «Azərbaycan dilinin əks lüğəti» türk dilləri üzrə tərtib olunmuş lüğətlərdən həcm etibarilə ən sanballısı hesab edilə bilər.

Azərbaycan dilinin əks lüğətinin qısa da olsa, tətbiq dairəsini xarakterizə edək. Azərbaycan dilinin əks lüğəti fonologiya, morfologiyadan, ehtimologiyadan başqa linqvistikanın digər

sahələrində aparılan tədqiqat işləri üçün ən zəngin mənbədir: 1. Fonologiyada səslərin tədqiqində, xüsusilə əsaslarda müşahidə edilən proseslərin izlənməsində,

sözlərdəki sonuncu səslər qrupunun aşkar edilməsində əks lüğətin əhəmiyyəti böyükdür. Məs.: əsaslarda gedən morfonoloji proseslərin öyrənilməsində, yəni kök ilə şəkilçi birləşərkən səs əvəzlənmələri ilə əlaqədar (k ~ y; t ~ d; q ~ ğ) məsələlərdə k, t, q ilə qurtaran sözlər qrupunun tapılmasında əks lüğətin rolunu inkar etmək olmaz.

2. Əks lüğət morfologiya bəhsinin tədrisində köməkçi vasitə rolunu oynayır: a) söz yaradıcı modellərin tədrisində tədqiqatçıya lazım olan modellər qrupunu mü-

əyyənləşdirməkdə (misal üçün -çı, -çi, -çu, -çü şəkilçilərilə isimlər qrupunu tədqiq edərkən); b) bir tədqiqat obyekti kimi tədqiqatçıya lazım olan fellər qrupunun aşkar edilməsində məsələn

sonu -maq, -mək ilə qurtaran modellərin tapılmasında tətbiq edilir; c) əks lüğət şəkilçilərin söz yaradıcılığında kəmiyyət göstəricilərinin təyini üçün zəngin material

verir. Bundan başqa alınma sözləri əks lüğətin vasitəsilə asanlıqla tapmaq olar. 3. Avtomatik tərcümədə, xüsusilə morfoloji analizdə əks lüğətlərdən geniş istifadə etmək olar; 4. Tekstoloji və poliqrafik xarakterli müxtəlif tipli məsələlərin həllində, məsələn yazısı pozulmuş

və korlanmış mətnlərin əlyazmalarının oxunması çətinlik törətdikdə əks lüğətə böyük ehtiyac duyulur. 5. Müəyyən dildə, lakin naməlum yazı və ya koda yazılmış mətnlərin oxunması ilə əlaqədar

məsələlərin həllində yuxarıda göstərilən oxşar vəziyyət yaranır. Belə hallarda əks lüğət tədqiqatçıya böyük fayda verə bilər.

6. Qafiyələrin seçilməsində və ya xüsusi qafiyələr lüğəti tərtib edilərək əks lüğətə müraciət olunur. XXI əsr elmi-texniki inqilab dövrü kimi səciyyələnir. Bu dövrdə EHM-lərin sürətli inkişafı elmin

demək olar ki, bütün sahələrinə bilavasitə öz təsirini göstərir. Xüsusilə, humanitar elmlərdə bu təsir daha aydın hiss edilir. Məhz EHM-in inkişafı ilə əlaqədar linqvistikada yeni metodlar: formal yanaşma, model-ləşdirmə metodları yarandı. Çünki dilçilikdə qoyulan müəyyən məsələlərin həllində mütləq EHM-lərə mü-raciət olunur ki, bu da qoyulmuş məsələni yalnız formalizə etmək yolu ilə mümkündür.

64

Digər tərəfdən də böyük, ağır zəhmət tələb edən proseslərin daha tez, asanlıqla həlli üçün kompyuterlərin lüzumluğu meydana çıxır. Bir sözlə, EHM-lərin yaranması dilçilikdə bir sıra tətbiqi məsələlərin həllinə geniş imkanlar açdı.

Beləliklə, dilçilikdə riyazi metodların tətbiqi kor-koranə deyil, ehtiyac duyulan məsələlərin həllində

edilmişdir. Qoyulmuş məsələlərin proqramlaşdırılmasında avtomatlaşdırmaq aparmaq, beynəlxalq maşın dili yaratmaq məqsədilə universal maşın dilləri (alqoritmik dillər) yaradılmışdır. Həmin dillər üzrə nəinki təbii dillərin qarşısında duran məsələləri hətta humanitar elmlərin bir sıra məsələlərini, o cümlədən linqvistikada mətnlərin avtomatik təhlili, maşın tərcüməsi, lüğətlərin tərtibi kimi tədqiqatları proqramlaşdırmaq mümkündür və həll edilir.

Yeri gəlmişkən qeyd etməliyik ki, Azərbaycan dilçiliyində az işlənmiş, geniş tədqiqat obyektinə

çevrilən informasiya texnologiyaları vasitəsilə, ümumiyyətlə, kibernetik metodla tətbiqi dilçiliyin aşağıdakı mərhələləri tədqiq edilməlidir:

1. Süni intellektin yaradılması; 2. Mətnlərin avtomatik annotasiya və referatlaşması sistemlərinin yaradılması; 3. Avtomatik tərcümə sisteminin yaradılması; 4. Mətnlərin avtomatik yaranma sistemlərinin hazırlanması; 5. Mətnlərin avtomatik redaktəsi; 6. Öyrətmə sistemlərinin yaradılması; 7. Nitqin tanınma sistemlərinin yaradılması; 8. Ekspert sistemlərinin yaradılması; 9. Mətnlərin anonim və deşifrə atributlarının təyini sistemlərinin yaradılması; 10. Linqvistik təminat bazasının yaradılması; 11. Müxtəlif tipli avtomatik-elektron lüğətlərin tərtibi; 12. Məlumatların internet şəbəkəsinə verilməsi sistemlərinin yaradılması; 13. Sorğu-məlumat sistemlərinin yaradılması. Qeyd etməliyik ki, son illərdə tətbiqi dilçilik üçün faydalı mənbə olan küllü miqdarda struktur, mətn

və koqnitiv linqvistikası sahəsində dərs vəsaitləri yazılmiışdır (bax Ə.Rəcəbov, A.Məmmədov, M.Musayev, F.Veysəlli və s. Azərbaycan alimlərinin əsərlərinə).

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Azərbaycan alimlərinin tədqiqatlarını

ümumləşdirərək belə qənaətə gəlirik ki, tədqiq edilən formal təhlil sisteminin linqvistik alqoritmləri dilin yaranması, inkişafı baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir və onlardan məlumat axtarış sistemlərində, avtomatik sintez və təhlil sistemlərində geniş istifadə etmək olar və kompyuter vasitəsilə tərtib olunmuş Azərbaycan dilinin tezlik və əks lüğətləri, tarixi abidələrin («Kitabi-Dədə Qorqud» və M.Füzulinin) dili-nin statistik təhlili linqvistik tədqiqatlara faydalı faktlar verə bilər. Tətbiqi (riyazi və ya kompyuter) dilçiliyin müasir vəziyyətinin mənzərəsini yekunlaşdiraraq, qeyd etədək ki, kompyuter dilçiliyi böyük gələcəyi olan, bəşəriyyətə fayda gətirəcək elm sahəsidir. Dilçilik elminin gələcək inkişaf istiqamətlərini və perspektivlərini kompyuter dilçiliyi olmadan təsəvvür etmək qeyri-mümkündür.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Zaliznjak A.N. Russkoe imennoe slovoizmenenie. M., 1967. 2. Gladkij A.V. O točnyh i matematičeskih metodah v lingvistike i drugih gumanitarnyh naukah // Vopr.

jazykoznanija. 2007. № 4.

65

3. Komarova A.I. Funkcionalnaja stilistika: naučnaja rech // Jazyk dlja specialnyh celej (LSP). M., 2006. 4. Potapova P.K., Potapov V.V. Jazyk, reč, ličnost. M., 2006. 5. Andreev I.D. O metodah naučnogo poznanija. M., 1964. 6. Dešerieva T.I. Jazykoznanie i matematika. Alma-Ata, 1973. 7. Şıxıyeva İ.X. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının linqvostatistik xüsusiyyətləri: Fil. elm. nam. …dis.

avtoref. Bakı, 1995. 8. Suhotin B.V. Metody dešifrovki soobščenij // Vnezemnye civilizacii. Problemy mežzvězdnoj svjazi.

M., 1969. 9. Popov E.V., Fridman G.R. Algoritmičeskie osnovy intellektualnyh robotov i iskusstvennogo intellekta.

M., 1976. 10. Sistema ёlektronnyh slovarej LİNGVO dlja DOS i Windows: Versija 4. 0: Rukovodstvo polzovatelja. M.,

1995. 11. Homskij N. Novoe v lingvistike. M., 1962. Vyp. 2. 12. Karaeva M.S. Matematičeskaja lingvistika v obučenii: (K obosnovaniju problemy obučenija

inostrannym jazykam po modeljam). Baku, 1964. 13. Axundov A.A. Riyazi dilçilik. Bakı, 1979. 14. Yenə onun. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 2012. C. 2. 15. Vəliyev A.H. Azərbaycan dilinin keçid şivələri: Dok. dis. Bakı, 1974. 16. Vəliyev A.A. Azərbaycan dilinin keçid şivələri. Bakı, 2005. 17. Melnikov G.P. Oběmnye geometričeskie modeli v prostranstve fizičeskih harakteristik dlja analiza

statičeskih i dinamičeskih svojstv fonologičeskih sistem. M., 1965. 18. On že. Nekotorye sposoby opisanija i analiza garmonii glasnyh v sovremennyh tjurkskih jazykah //

Vopr. jazykoznanija. 1962. № 3. 19. Ehtimal nəzəriyyəsi və riyazi statistika ensiklopediyası. Bakı, 2010. 20. Əliyev Ə.A. İngiliscə-azərbaycanca maşın tərcüməsi sistemində felin çoxmənalığının alqoritmik həlli:

Fil. üzrə fəls. dok. …dis. avtoref. Bakı, 2012. 21. Əhmədov F. Ёlektron imkanlar: Azərbaycan dili və türk dillərinin inteqrasiya problemlərinə

konseptual yanaşma. Bakı, 2007. 22. Yenə onun. Azərbaycan dili tarixi leksikologiyanın tədqiqində tezlik lüğətlərinin rolu: (Vidadi

şeirlərinin sözlüyü əsasında) // Azərb. EA-nın Xəbərləri. Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası. 1983. № 1. 23. Əmirov Z.M. Azərbaycan dilinin formal modellərinin yaradılması və onların əsasında linqvistik

prosessorun qurulması: Texn. elm. nam. ... dis. avtoref. Bakı, 2006. 24. Fətullayev Ə.B. Azərbaycan-ingilis maşın tərcüməsi sistemi üçün rəqəmsal modelləşdirmə metodunun

işlənib hazırlanması və tətbiqi: Texn. elm. nam. ... dis. avtoref. Bakı, 2006. 25. Xəlili Ə.M. Deduktiv maşının bilik bazasının tərkib hissəsi kimi «Məhdud Azərbaycan dili»nin formal

qrammatikasının işlənib-hazırlanması: Fil. elm. nam. ... dis. avtoref. Bakı, 2009. 26. Mahmudov M.Ə. Azərbaycan mətnlərinin avtomatik işlənməsi sistemi: Fil. elm. dok. ... dis. avtoref.

Bakı, 1994. 27. Yenə onun. Kompüter dilçiliyi. Bakı, 2013. 28. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının statistik təhlili / Tərtibçilər: K.A.Vəliyeva, M.Ə.Mahmudov,

V.Y.Pines, C.Ə.Rəhmanov, V.S.Sultanov. Bakı, 1999. 29. Pines V.Y., Mahmudov M.Ə. Elektron hesablayıcı maşınlar dilçilikdə. Bakı, 1977. 30. Velieva K.A. Formalnoe opisanie sinteza azerbajdžanskogo slova: Dis. kand. ... filol. nauk. M., 1971. 31. Ona že. Formalnoe opisanie sinteza slova: Avtoref. dis. ... kand. filol. nauk. M., 1971. 32. Yenə onun. Mətnin avtomatik sintaktik təhlili və sintezi: Fil. elm. dok. ... dis. avtoref. Bakı, 1997. 33. Ona že. Formalnoe opisanie rasstanovki morfem azerbajdžanskogo slova // Učěn. zap. AGU. Ser. jaz.

i lit. Baku, 1968. № 1. 34. Mahmudov M.A. Razrabotka sistemy formalno-morfologičeskogo analiza tjurkskoj slovoformy: (na

materiale azerbajdžanskogo jazyka): Avtoref. dis. ... kand. filol. nauk. Baku, 1982. 35. Pines V.Y. Modelirovanie struktury azerbajdžanskih glagolnyh form v svjazi s problemoj

avtomatičeskogo slovarja: Avtoref. dis. ... kand. filol. nauk. Baku, 1970. 36. Azərbaycan qəzet dilinin tezlik lüğəti / Tərtibçilər: K.A.Vəliyeva, M.Ə.Mahmudov, V.Y.Pines,

S.Rəhmanov. Bakı, 1997.

66

37. Azərbaycan qəzet dilinin tezlik lüğəti / Tərtibçilər: K.A.Vəliyeva, M.Ə.Məmmədov, S.Rəhmanov. Bakı, 2004.

38. Azərbaycan dilinin tezlik lüğəti: (söz kökləri) / Tərtibçilər: M.Ə.Mahmudov, Ə.Fətullayev, S.Məmmədova, R.Fətullayev, R.Hüseynli, B.Talıbov, G.Əzimova, N.Abdullayev. Bakı, 2010. C. 1.

39. Vəliyeva K.A., Mahmudov M.Ə. Linqvostatistika: Fərziyyə və reallıq // Tədqiqlər. Bakı, 2000. 1. 40. Vəliyeva K.A., Mahmudov M.Ə., Pines V.Y. və s. «Kitabi-Dədə Qorqud»un statistik təhlili: (ilkin

nəticələr). Bakı, 1999. 41. Vəliyeva K.A. Dildəki sapmaların aşkar edilməsi // Tədqiqlər. Bakı, 2001. 2. 42. Yenə onun. Ehtimal-statistik metodların Azərbaycan dilçiliyində tətbiqi // Dilçilik İnstitutunun

əsərləri: (xüsusi buraxılış). Bakı, 2012. 43. Ahmedov F.Z. Jazyk M.V.Vidadi: Avtoref. dis. ... kand. filol. nauk. Baku, 1978. 44. Melčuk I.A., Ravič R.D. Avtomatičeskij perevod 1949–1963. M., 1967. 45. Oflazer Kemal. Developing a morphological for Turkish // Proo. of the NATO ASI on language

Engineering for lesser-studied languages // NATO, ASI. Ankara, 2001. July. 46. Drejzin F.A., Rašitov R.S. Princip sintaksičeskogo analiza tatarskoj frazy // Mašinnyj perevod. M.,

1961. 47. Bajramova P.K. Perevod na tatarskij jazyk russkih pridatočnyh opredelitelnyh predloženij s

otnositelnym slovom i ёksperimentalnaja ocenka na ЁVM nekotoryh voprosov perevoda ёtih predloženij: Avtoref. dis. ... kand. filol. nauk. L., 1966.

48. Halitova N.A. Mašinnyj perevod s tatarskogo jazyka na russkij // Problemy tjurkologii i istorii russkogo vostokovedenija. Kazan, 1960.

49. Halitova N.A., Zakirova R.A., Gimadutdinova R.U. Morfologičeskij analiz pri mašinnom perevode s tatarskogo jazyka na russkij // Učěn. zap. Kazan. un-ta. 1962. Kn. 4.

50. Ishakova H.F. Issledovanija v oblasti formalnoj morfologii tjurkskih jazykov: (na materiale tatarskogo literaturnogo jazyka v sopostavlenii s tureckim i uzbekskim): Avtoref. dis. ... kand. filol. nauk. M., 1972.

51. Jakubova N. Pravila formalnogo sinteza uzbekskih slovoform. Taškent, 1979. 52. Otkupščikova M.I. Ob odnom vozmožnom sposobe postroenija formalnoj morfologii // Materialy po

matematičeskoj lingvistike i mašinnomu perevodu. L., 1963. 53. Efremov G.O. K voprosu o mašinnom perevode s russkogo jazyka na čuvašskij // Učěn. zan. Čuvaş.

ped. in-ta. Čeboksarı, 1963. Vyp. 15. 54. Mamedova M.G. O sozdanii banka terminologičeskih dannyh azerbajdžanskogo jazyka // Sov.

tjurkologija. 1990. № 2. 55. Markov A.A. Ob odnom primenenii statičeskogo metoda // Izv. Imp. Akad. nauk. Ser. X. Pg., 1916. 56. Vəliyeva K.A., Məmmədova M.H. Mətnlərin avtomatik redaktəsi. Bakı, 2003. 57. Vəliyeva K.A. Mətnin avtomatik sintaktik təhlili və sintezi. Bakı, 1996. 58. Yenə onun. Azərbaycan mətnlərində sözlərin düzgünlüyünün yoxlanılması yolları // Tədqiqlər. Bakı,

1998. 2. 59. Yenə onun. Mətndə söz birləşmələrinin düzgünlüyünün yoxlanılması yolları // Tədqiqlər. Bakı, 1999.

3. 60. Yenə onun. Söz formalarının sətirdən-sətrə avtomatik yolla keçirilməsi // Filologiya məsələləri:

Nəzəriyyə və metodika. Bakı, 1995. 61. Yenə onun. Orfoqrafiyanın avtomatik yolla yoxlanılması // Filologiya məsələləri: Nəzəriyyə və

metodika. Bakı, 1995. 62. Iskenderova N.A. Programno-častotnıy i kačestvenno-semantičeskij analiz adekvatnosti perevodov i

ego primenenie k perevodam na različnyh jazykah: Avtoref. dis. ... kand. filol. nauk. Baku, 2008. 63. Kulieva Z.Ju. Opredelenie optimalnoj struktury avtomatičeskogo slovarja i sistemy mašinnogo

perevoda: Avtoref. dis. ... kand. filol. nauk. Baku, 2011. 64. Vəliyeva K.A. Azərbaycanca-ingiliscə tərcümə sistemi: (nəzəri problemlər): Əlyazma. 2010. 65. Məmmədova M.H., Vəliyeva K.A., Mahmudov M.Ə. və s. Azərbaycanda maşın tərcüməsi: Fizika, riyaziyyat,

yer elmləri. Bakı, 2002. 3. 66. Vinogradov V.V. Sovremennyj russkij jazyk. M., 1938. Vyp. 1. 67. Ivanov V.V. Nekotorye problemy sovremennoj lingvistiki // Narody Azii i Afriki. 1963. 4. 68. Golovin B.N. Iz kursa lekcij po lingvističeskoj statistike. Gorkij, 1966.

67

69. Kaeding F. Häufigeitswörterbuch der Deutschen Sprache Steiglizbei Berlin. 1898. 70. Frumkina R.M. Statičeskie metody izučenija leksiki. M., 1964. 71. Garcia Hor. Vocabulario usual, comuny fundamental. Madrid, 1953. 72. Josselson H. The Russian word count. Detroit, 1953. 73. Vəliyev A.H. Azərbaycan dialektologiyasında praktikum. Bakı, 1978. 74. Veliev A.G. Perehodnye govory azerbajdžanskogo jazyka: Avtoref. dis. ... kand. filol. nauk. Baku,

1975. 75. Rahmanov Dž.F. Statistiko-distributivnyj analiz azerbajdžanskogo teksta: (na urovne grafem i fonem):

Avtoref. dis. ... kand. filol. nauk. Baku, 1981. 76. Kibernetika na službu kommunizma. M.; L., 1966. 77. Gerasimov V.N., Ju.Marčuk. Sovremennoe sostojanie mašinnogo perevoda // Mašinnyj perevod i

avtomatizacija informacionnyh processov. M., 1975. 78. Azərbaycan dilinin əks lüğəti / Tərtibçilər: M.Ə.Mahmudov, Ə.Fətullayev. Bakı, 2004. 79. Vəliyeva K.A., Mahmudov M.Ə., Sultanov V.S. M.Füzulinin nəzm əsərlərinin əlifba-tezlik sözlüyü.

Bakı, 2004. 80. Vəliyeva K.A., Mahmudov M.Ə., Pines V.Y. Azərbaycan dilinin tezlik lüğəti: (söz kökləri). Bakı, 2004. 81. Štindlova J. Primenenie metodov mehanizacii i avtomatizacii v leksikologičeskoj rabote za rubežom //

Avtomatizacija v lingvistike. M.; L., 1966. 82. Statistika reči i avtomatičeskij analiz teksta. M.; L., 1969. 83. Statistika reči i avtomatičeskij analiz teksta. L.: Nauka. Leningr. otd-nie, 1971. 84. Zubov A.V. Pererabotka teksta estestvennogo jazyka v sisteme «čelovek – mašina» // Statistika reči i

avtomatičeskij analiz teksta. M., 1971. 85. Metody matematičeskoj statistiki i modelirovanie v sravnitelnoj istorii jazykoznanija // http://

yazıkoznanie.ru/content|view/ 127/215

KAMILA VELIYEVA

THE MODERN CONDITION OF MATHEMATICAL LINGUISTICS IN AZERBAIJAN

S u m m a r y

The article is dedicated to the investigation of the modern state of mathematical lingiustics in

Azerbaijan. Here also have been considered the main problems of mathematical linguistics (mathematical

translation, formal description analysis, Azerbaijan words, morphological analysis, automatical editing of Azerbaijan texts, compilation of formal models, investigation of ancient monuments with the help of statistical method).

Key words: mathematical linguistics, statistical linguistics, machine (automatic) translation,

computer linguistics, mathematical method

КЯМИЛЯ ВЕЛИЕВА

СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ МАТЕМАТИЧЕСКОЙ ЛИНГВИСТИКИ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ

Р е з ю м е

В статье рассматриваются следующие проблемы математической лингвистики азер-

байджанского языкознания: машинный перевод, морфологический анализ, автоматическое редактирование текста, составление формальных моделей исследования, математический метод анализа древних памятников и др.

68

Ключевые слова: математическая лингвистика, статистическая лингвистика, машинный

перевод, компьютерная лингвистика, математический метод Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik

İnstitutu – baş elmi işçi, fil.ü.e.d.

e-mail: kamilavaliyeva@gmail.com Çapa təqdim edən – Çapa tövsiyə edən

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (4.XII.2013, protokol № 15)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

8.XI.2013

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi 4.III.2014 Çapa göndərilmə tarixi 7. IV. 2014

_________

69

TÜRKOLOGİYA № 1 2014

R E S E N Z İ Y A L A R

AZƏRBAYCAN DİLÇİLİYİ MÜNTƏXƏBATI

Bakı: Abis Alarco, 2013. C. 1. 310 s.; c. 2. 440 s.; c. 3. 522 s.

Hər hansı bir elm öz tarixini yaratmaq, özünü təsdiq etmək üçün müəyyən inkişaf yolu keç-məlilir. Dünya dilçiliyindən, türkolojidən heç də geri qalmayan Azərbaycan dilçiliyi yüksələn xətt üzrə inkişaf etməkdədir. Orta yüzilliklərdə təməli qoyulmuş Azərbaycan dilçiliyi çox sürətlə inkişaf edərək öz nüfuzunu daha da artırdı. Sonrakı dövrlərdə elmi qrammatikamız formalaşdı, güclü potensialı olan Azərbaycan dilçi kadrları yetişdi, dilçiliyimizin yeni sahələri meydana gəldi, dilçiliyimizin nəzəri səviyyəsi yüksəldi, tətbiqi genişləndi.

Keçilib gələn yol haqlı olaraq görkəmli alimlərimiz-dilçilərimiz tərəfindən də yüksək qiymətlən-dirilmişdir: «Dilçiliyimizin cəmi 60 il müddətində keçdiyi inkişaf yolu keçmişin bir neçə əsrindən qat-qat artıq olmuşdur» (A.A.Axundov); «Azərbaycan dilçiliyi oktyabr meyvəsidir» (Ə.Dəmirçizadə).

Beləliklə, bu dövrlərdə Azərbaycan dilçiliyi bir elmi kimi tam formalaşa bildi. Dilçiliyimizin eni-nə və dərininə inkişafı həmin dövrləri səciyyələndirən ən başlıca amillərdəndir. Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamınında deyildiyi kimi, «1945-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası təşkil olunduqdan sonra Azərbaycan dilçiliyi yeni mərhələyə qədəm qoydu. 1969-cu ildə müstəqil Dilçilik İnstitutunun fəaliyyətə başlaması ilə dilşünaslıq elmimizin sürətli inkişaf yolu tutaraq ardıcıl şəkildə müvəffəqiyyətlər qazanması üçün möhkəm zəmin yarandı» («Respublika» qəzeti. 2012-ci il. 24 may. S.1).

Bununla belə, Azərbaycan dilçiliyinin həllini tapmamış problemləri də mövcuddur. Bu problemlərdən biri də Azərbaycan dilçiliyi tarixindən ayrılmaz olan dilçilik müntəxəbatının hazırlanması və nəşri məsələsidir. Müntəxəbatın indiyə kimi olmaması ancaq təəssüf doğura bilərdi.

Artıq üçcildlik «Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı» Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 29 may 2012-ci il tarixli Sərəncamına əsasən nəşr olunmuşdur. Müntəxəbatlar Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 90-illiyinə həsr edilmişdir. Qeyd edək ki, müntəxəbatlar akad. A.A.Axundovun və AMEA-nın müxbir üzvü K.M.Abdullayevin rəhbərliyi altında, fil.ü.e.d., prof. F.Y.Veysəllinin ümumi redaktəsi ilə nəşr edilmişdir. I cildin tərtibçisi, izah və şərhlərin müəllifi fil.ü.f.d. T.Quliyev, II cildin tərtibçisi, izah və şərhlərin müəllifləri filologiya üzrə elmlər doktorları, professorlar S.Mehdiyeva, S.Sadıqova və İ.Tahirovdur, III cildin tərtibçisi, izah və şərhlərin müəllifi fil.ü.e.d., prof. İ.Kazımovdur. Nəşrin hazır-lanmasında redaktə işlərini fil.ü.e.d., prof. M.Mahmudov, fil.ü.f.d., dos. E.İnanc, professorlar S.Sadı-qova və İ.Tahirov yerinə yetirmişlər. Mətnlərin toplanmasında fil.ü.e.d., prof. İ.Məmmədlinin də əmə-yini qiymətləndirmək olar.

70

Hər üç cilddə «Ön söz» verilmiş, burada Azərbaycan dilçiliyinin dünəni, bu günü izah olun-muş və sabahı proqnozlaşdırılmışdır. Eyni zamanda K.Abdullayev və F.Veysəllinin yazdıqları dilimizə və dilçiliyimizə dövlət qayğısı əsaslandırılmışdır. Burada deyilir: «Hazırda dilimizin müxtəlif aspektləri, Azərbaycan dilçiliyinin nəzəri və tətbiqi əhəmiyyət daşıyan məsələləri müasir tədqiqat metodlarının köməyilə az və ya çox dərəcədə işlənib hazırlanıb, fonetika və fonologiya, morfologiya və morfonologiya, leksikoqrafiya və leksikologiya, sintaqmatika, praqmatika və semantika sahələrində müəyyən tədqiqatlarımız və uğurlarımız danılmazdır. Azərbaycanda son 20 il ərzində ümumdünya dilçiliyinin tərkib hissələri olan semiotika, transliterasiya, terminologiya, neyrolinqvistika, etnolinqvistika, psixolinqvistika və uşaq dilçiliyi kimi yeni elm sahələri forma-laşmağa başlamışdır. İndi bizdə rusistika, germanistika, romanistika, mətn dilçiliyi, funksional dil-çilik və koqnitiv dilçilik sahəsində yeni istiqamətlər formalaşmaqdadır, bu aspektlər üzrə ciddi elmi araşdırmalar aparılır (c. 3, s.6).

Qeyd edək ki, Azərbaycan dilçiliyinin inkişaf konsepsiyasına müvafiq olaraq aparılan tədqiqatlar təkcə şəxsi karyera üçün aparılmamış, dövlətin, cəmiyyətin maraq və ehtiraslarına xidmət etmişdir (akad. R.Mehdiyev).

Bu gün yüksək səviyyədə hazırlanmış müntəxəbat da dünya elm məkanına inteqrasiya kimi qiymətləndirilməlidir.

Müntəxəbatın I cildi Mahmud Kaşğaridən Birinci Türkoloji Qurultaya qədərki dövrü əhatə edir. Bu cild vaxtı ilə Azərbaycan dili haqqında söylənmiş fikir və mülahizələri özündə inikas et-dirir. Həmin cilddə M.Kaşğari, Mirzə Kazımbəy, Bəkir Çobanzadə, Ə.Cəfəroğlu kimi görkəmli türkoloqların elmi əsərlərindən müəyyən hissələr və fraqmentlər verilmişdir. I cilddə eləcə də Bi-rinci Türkoloji Qurultayın materiallarından-məruzələrdən seçmələr və onlar barədə dilçilərimizin verdikləri dəyərli fikirlər, qiymət əksini tapmışdır.

Birinci Türkoloji Qurultayın tarixi əhəmiyyəti bəllidir. 1926-cı ildən sonra orada deyilmiş fikirlər, oxunmuş məruzələr arxivlərin künc-bucağında qalmış, məlumatsızlıq xeyli müddət davam etmişdir. Azərbaycan öz müstəqilliyini qazanandan sonra F.Ağazadənin, N.Aşmarinin, B.Çobanzadənin, F.Köprülüzadənin, L.Şerbanın, N.Yakovlevin, H.Zeynallının məruzələri əldə edildi və bu müntəxəbatda da çap həllini tapdı. Birinci Türkoloji Qurultayın məruzələrindən seçmələrdə türk dilində imla qaydaları (F.Ağazadə), türkologiyanın keçmişi və onun hazırkı vəziyyəti haqqında (N.Aşmarin), türk ləhcələrinin yaxın qohumluğu haqqında, elmi terminologiya sistemi haqqında (B.Çobanzadə), türk xalqlarında ədəbi dilin inkişafı (F.Köprülüzadə), doğma dilin tədrisi metodikasında ən yeni cərəyanlar (L.Şerba), orfoqrafiyanın əsas prinsipləri və onların sosial əhəmiyyəti (L.Şerba), türk millətlərinin sosial və mədəni şəraiti ilə əlaqədə əlifba sis-teminin qurulması proqramı (N.Yakovlev), türk dilləri üzrə elmi terminologiya sistemi haqqında (H.Zeynallı) maraqlı tarixi məlumatlara yiyələnmək mümkündür.

Müstəqillik illərində respublikamızda Birinci Türkoloji Qurultayın 80-illiyi təntənəli şəkildə keçirildi. Dünyanın əksər ölkəsindən dəvət olunmuş alimlər bu qurultayda yaxından iştirak et-dilər. Tarixi məruzələrə müxtəlif baxışlar formalaşdı. Müntəxəbatın I cildində qurultaydakı məru-zələrə verilmiş dəyərləndirmələr də bu baxımdan xüsusilə seçilir. A.Axundovun «Birinci Türkoloji Qurultay və müasir türk dünyası», T.Hacıyevin «Birinci Türkoloji Qurultayın ədəbi dil məsələləri», S.Mehdiyevanın «Azərbaycan dili tarixi Türkoloji Qurultay işığında», Əbülfəz Quliyevin «80 ildə qədim türk etnonimlərinin öyrənilməsi məsələləri», M.Musaoğlunun «Tür-koloji dilçilik Birinci Türkoloji Qurultaydan öncə və sonra», F.Veysəllinin «Birinci Türkoloji Qu-

71

rultay – 80 il əvvəl, sonra və əlifbamızın həll olunmamış problemləri». Bu qiymətləndirmə me-yarları da sözügedən müntəxəbatda görünür və bu vəsaitin dəyərini bir daha artırır.

Müntəxəbatın II cildi Birinci Türkoloji Qurultaydan XX əsrin 60-cı illərinə qədərki dövrü əhatə edir. Bu mərhələni N.Ağazadə, Q.Bağırov, C.Cəfərov, S.Cəfərov, M.Cahangirov, Ə.Dəmirçizadə, Ə.Əfəndizadə, F.Kazımov, A.Qarayev, Ə.Mahmudov, H.Mirzəzadə, R.Məhərrəmova, Ə.Orucov, M.Hüseynzadə, Ə.Şükürlü, M.Şirəliyev, M.Tağıyev, Z.Tağızadə, A.Vəliyev, F.Zeynalov kimi görkəmli dilçilər təmsil etmişlər. Həmin dilçilər haqqında da müəy-yən biblioqrafik məlumat verilir, onların ən lazımlı əsərlərindən parçalar müntəxəbatın sözügedən cildində verilmişdir. Həmin parçalardan məlum olur ki, N.Ağazadə müasir Azərbaycan ədəbi dilində şəkil kateqoriyasını ilk dəfə modallıq kateqoriyası ilə müqayisədə öyrənmiş; Q.Bağırov dilimizdə feillərin leksik-semantik inkişafını xalqımızın tarixi inkişafı ilə bağlı araşdırmış; C.Cəfərov tədqiqatlarını üç istiqamətdə – metodiki, tərcüməçilik və leksikoqrafik, elmi-nəzəri yönlərdə qurmuş; S.Cəfərov dilimizin lüğət tərkibini, söz yaradıcılığı prosesini hərtərəfli araş-dırmış; M.Cahangirov Azərbaycan milli ədəbi dilinin təşəkkülü, təkamülü, aparıcı üslubları haqqında öz sözünü demiş; Ə.Dəmirçizadə Azərbaycan ədəbi dilinin tarixini dövrləşdirmiş, müasir dilimizin fonetikası, üslubiyyatı, tarixi qrammatikası barədə tutarlı fikirlər demiş; Ə.Əfəndizadə Azərbaycan dili orfoqrafiyasının prinsipləri, qaydaları və tədrisinin elmi əsaslarını müəyyənləşdirmiş, düzgün yazı təliminin əsas problemlərini tədqiq etmiş; F.Kazımov dilimizdə fone-mi müəyyənləşdirmək üsullarını aydınlaşdırarkən dilimizin sait fonemləri üçün güclü mövqe söz kökünü hesab etmiş, məsələyə saitlərin fonematik mənası baxımından yanaşmış, ingilis dili ilə müqayisələr aparmış; A.Qarayev müasir Azərbaycan dilində Avropa mənşəli sözlərin semantik-statistik təhlilini vermiş, həmin sözlərin izahlı lüğətini yaratmış; Ə.Mahmudov Azərbaycan dilinin fonetik sisteminin və onunla əlaqədar olan fonetik hadisə və qanunların dəqiq və hərtərəfli təhlilini apar-mış; H.Mirzəzadə nəsr dili, tarixi fonetika, tarixi morfologiya haqqında əsaslı təhlilər vermiş; R.Məhər-rəmova ədəbi dil tariximiz, funksional üslublar, tarixi qrammatika, leksika məsələlərinə dair çoxsaylı kitablar yazmış; Ə.Orucovun ən böyük xidməti Azərbaycan dilinin izahlı lüğətinin nəzəri əsaslarının hazırlaması və həmin lüğətin dörd cilddə nəşr etməsi olmuş; M.Hüseynzadə Dövlət Mükafatına layiq görülmüş morfologiya yazmış; Ə.Şükürlü qədim türk yazılı abidələrinin dilini tədqiq etmiş; dilimizə məxsus köməkçi nitq hissələrinin fonomorfoloji inkişaf tarixini nəzərdən keçirmiş; M.Şirəliyev Azərbaycan dialektologiyasının, Bakı dialektinin əsaslarını hazırlamış; M.Tağıyev rusca-azərbaycanca frazeoloji lüğətlərin nəzəri və praktik məsələləri ilə məşğul olmuş; Z.Tağızadə eksperimental fonetika, mürəkkəb cümlə məsələlərinə aydınlıq gətirmiş; A.Vəliyev Azərbaycan dilində keçid şivələrini xüsusi tədqiqat obyekti seçmiş; F.Zeynalov türk dillərində nitq hissələrini təsnif etmiş, əsas və köməkçi nitq hissələrinin müqayisəli qrammatikasını ya-ratmışdır. Göründüyü kimi, tərtibçilər sözügedən müəlliflərin çox dəyərli və bir-birindən fərqli konsep-siyalarını əsk etdirən mətnlərə müraciət etmişlər.

Həcmcə ən böyük cild III cilddir. Müntəxəbatın III cildi XX əsrin 60-cı illərindən günümüzə qədərki dövrü əhatə edir. Bu mərhələni müntəxəbatda görkəmli və tanınmış dilçilər – Ə.Abdullayev, M.Adilov, V.Aslanov, A.Axundov, H.Bayramov, Z.Budaqova, T.Hacıyev, Ə.Cavadov, A.Ələkbərov, T.Hacıyev, M.Qasımov, M.Qarayeva, A. Qurbanov, A.Məmmədov, V.Məmmədəliyev, Y.Seyidov təmsil etmişlər. Müəllif-tərtibçi Ə.Abdullayevin «Azərbaycan dilində r–n nisbəti» məqaləsini, həmçinin onun «Müasir Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlələr» monoqrafiyasından «Müasir Azərbaycan dilində mürəkkəb cümlənin təkamül meyilləri» adlı parçanı; M.Adilovun M.Füzulinin poetik dili və üslubunu əks etdirən «Semantik-üslubi xüsusiyyətlər» adlı hissəni; V.Aslanovun Azərbaycan

72

dilinin tarixi leksikologiyasına dair tədqiqlərindən rekonstruksiya (bərpa) problemi kimi maraqlı parçanı; A.Axundovun «Ümumi dilçilik» kitabından «Dilin daxili quruluşu məsələləri», eləcə də «Seçilmiş əsərləri»ndən «Felin zamanlarının qrammatik və məna xüsusiyyətləri»; H.Bayramovun «Azərbaycan dili frazeologiyasının nəzəri əsasları» kitabından «Frazeoloji cümlələr», «Azərbaycan frazeologiyasının məna quruluşu»; Z.Budaqovanın «Müasir Azərbaycan dilində sadə cümlə» monoqrafiyasından «Cümlənin əlamətləri»; Ə.Cavadovun «Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sintaktik vahidlərin sırası» monoqrafiyasından «Dil vahidlərinin sıralanması sistemi»; A.Ələkbərovun «Müasir Azərbaycan dilinin semasiologiyası» (kollektiv) kitabında verilmiş «Leksik-semantikanın bəzi me-todoloji məsələləri»; həmçinin də onun «Müasir Azərbaycan dili» əsərində verilmiş «Söz nəzəriyyəsinə giriş»; T.Hacıyevin «Azərbaycan ədəbi dili tarixi» fundamental cildlərindən «Azər-baycan ədəbi dilinin dövrləri»; M.Qasımovun «Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları» kita-bından «Terminin spesifikası»; M.Qarayevanın «Sintaksariy i modelirovanie yazıkovıx universa-liy» əsərindən «İerarxiçeskaya svyaz strukturı yazıka»; A.Qurbanovun «Azərbaycan dilinin onomalogiyası» kitabından «Giriş»; A.Məmmədovun «Tyurkskie soqlasnıe: anlaut i kombinatorika» kitabından «Teoretiçeskie voprosı sravnitelno-istoriçeskoqo izuçeniya soqlasnıx tyurkskix yazıkov: anlaut i kombinatorika»; V.Məmmədəliyevin «Ərəb dilçiliyi» kitabından «Misir qrammatika məktəbi», «Misir ərəb dilçiliyi» və Y.Seyidovun «Azərbaycan dilində söz birləşmələri» adlı monoqrafik tədqiqatının mühüm hissələrini seçmişdir.

Azərbaycan dilçiliyi tarixindəki belə dövrləşmə yenidir və həmçinin də həqiqi inkişaf tarixini və dilçilik mühitini əks etdirir.

Bu müntəxəbatlar böyük türkoloq-alim Mahmud Kaşğaridən üzü bəri görkəmli və tanınmış dilçilərin seçilmiş əsərlərinin ən yaxşı hissələrindən ibarətdir. Xrestomatiya materialları keçilən dövrü tam əks etdirir. Bunları seçilmiş əsərlər məcmuəsi, eləcə də dərslik də adlandırmaq olar. Həmin müntəxəbatlara müəlliflərin, alimlərin seçilmiş əsərlərindən və ya onların hissələrindən ibarət dərs vəsaiti kimi də baxmaq olar. Seçilmiş materiallar, əlbəttə, digər materiallardan öz məziyyətləri, dəyəri ilə seçilən, fərqlənən parçalardır.

Mütəxəssislərin, dissertant və doktorantların, tələbələrin çox çətinliklə əldə etmək istə-dikləri dilçilik mətnləri bu toplularda öz əksini tapmış olduğu üçün aparılacaq tədqiqat işlərini də asanlaşdıra bilər. Bu baxımdan da müntəxəbatlar dəyərini qoruyub saxlayır.

Çox yaxşı haldır ki, tərtibçilər bəzi müəlliflərin əsərlərinin bir çoxundan parçalar vermişlər, bu da müntəxəbatın əhəmiyyətini bir daşa artırır. Məsələn, Əhməd Cəfəroğlunun «Azəri ləhcəsin-də bəzi monqol ünsürləri», «Şərqdə və qərbdə Azəri ləhcəsi tədqiqləri», «Dil guşəsi», «Azəri sözlüyü» bu cür parçalardandır və ayrıca məqalə təşkil edir.

Müntəxəbatda izah və şərhlər öz yığcamlığı və parçanın müəllifi barədə əsaslı məlumat ver-məsi ilə fərqlənir. Mətnlər həm Azərbaycan, həm də rus dillərindədir. Məsələn, M.Kazımbəyin məşhur qrammatikasından («Obşaya qrammatika turesko-tatarskoqo yazıka» əsəri) həm rus, həm də Azərbaycan dilində verilmişdir. Həmin parçanı dilimizə Dilçilik İnstitutunun əməkdaşı, fil.ü.f.d. A.Ələkbərova çevirmişdir. Müntəxəbatın başlıca məziyyətlərindən biri də müəlliflərin digər əsərlərinin də siyahısının sonda verilməsidir. Bu da oxucunu həmin parça müəllifinin başqa əsərləri ilə də tanış olmaq imkanı yaradır.

Müntəxəbatda təqdim olunan bəzi mətn hissələrinin dili sadələşdirilmişdir. Məsələn, Bəkir Çobanzadənin 1929-cu ildə «Azərnəşr» tərəfindən çap edilmiş «Türk qrameri» əsərindən verilmiş hissə tərtibçi T.Quliyev tərəfindən düzgün olaraq anlaşmanı təmin etmək üçün sadələşdirilmişdir.

73

Müntəxəbatlarda «Ad göstəricisi», «Özək sözlər» də yerinə görə münasibdir, vəsaitlə daha ya-xından, intensiv tanış olmaq işini yüngülləşdirir. Müntəxəbata düşməyən dilçilərimiz də var. Bu layihə davamlı olduğu üçün gələcək tədqiqatlarda həmin çatışmazlıq da nəzərə alınmalıdır. Belə dəyərli bir işin bəzi səhifələrinin texniki tələblərə cavab verməməsi təəssüf doğurur. Buna baxmayaraq, müntəxəbatlar milli dilçilik elmimizin inkişafına yeni bir töhfə kimi dəyərləndirilə bilər.

İSMAYIL KAZIMOV –

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun baş elmi işçisi,

fil.ü.e.d.

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – Çapa tövsiyə edən

«Türkologiya» jurnalı baş redaktorun müavini AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (4.XII.2013, protokol № 15)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

30.XI.2013

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi 17.III.2014 Çapa göndərilmə tarixi 7.IV.2014

__________

74

TÜRKOLOGİYA № 1 2014

X R O N İ K A

VII BEYNƏLXALQ TÜRK DİLİ QURULTAYI: TÜRKOLOGİYADAKI GƏLƏCƏK PERSPEKTİVLƏR

2012-ci il 24–28 sentyabr tarixlərində Türkiyə Respublikasının paytaxtı Ankara şəhərində

Türk Dil Qurumu tərəfindən təşkil olunan VII Türk Dil Qurultayı keçirildi. VII Türk Dil Qurultayı Türk Dil Qurumunun yaradılmasının 80-illiyinə həsr olunmuşdu. Qurultay Bilkənd Hotel və Konfrans Mərkəzində keçirilirdi. Bu türkoloji qurultayda 25 türkdilli respublikalarla yanaşı: Macarıstan, Almaniya, Hollandiya, Yunanıstan, Fransa, Kosovo, Serbiya, Xorvatiya, Albaniya, Makedoniya, İngiltərə kimi Avropa ölkələrindən də nümayəndələr var idi.

Qurultayı Türk Dil Qurumunun yeni rəhbəri, prof. Müstafa Kaçalin giriş sözüylə açdı. Qu-rultay iştirakçılarını Türkiyə Respublikası Baş Nazirinin köməkçisi Bülənd Arınç, Türkiyə Böyük Millət Məclisinin rəhbəri Cəmil Çiçək salamladılar. Sonra prof. Zeynəb Qorxmaz 26 sentyabrın türk dili tarixindəki yeri, prof. Həmzə Zülfiqar isə alınma terminlər səbəbindən türk dilində yabançılaşma mövzusunda çıxış etdilər.

İclaslar Sakarya, Fırat, Yeşilırmak, İzmir, Meriç, Kızılırmak, Göksu salonları üzrə aparı-lırdı. Hər gün 7 salon üzrə 6 iclas keçirilirdi, hər iclasda 3 alim çıxış edirdi. Beləliklə, gün ərzində 42 çıxış dinlənirdi, saat 9.30-dan 18.30-a qədər iclaslar aparılır, hər çıxış üçün 20 dəqiqə vaxt verililir, iclasın axırında çıxışların geniş müzakirəsi keçirilir, iştirakçılara müxtəlif suallar verilirdi. Mövzular fonetika, lüğətçilik, etimologiya, dil əlaqələri, kompyuter tərcüməsi, türk dialektləri, mətn dili, sintaksis, səs təqlidi, söz yaradıcılığı, leksikologiya, dil nəzəriyyəsi, dilin tədrisi üzrə bölünmüş, qruplaşdırılmışdı. Qurultayda Türkiyənin tanınmış dilçiləri Əhməd Bican Ərcilasun, Halık Şükrü Akalın, Nuri Yuce, Əhməd Buran, Kamal Əraslan, Nurəddin Dəmir, Əli Akar, Sadəddin Özçelik, Fikrət Turan, Saim Sakaoğlunun iştirakı böyük maraqla qarşılandı.

Azərbaycan tərəfdən qurultaya 12 alim dəvət alsa: prof. Əbülfəz Amanoğlu – AMEA-nın Naxçıvan bölməsi, AMEA-nın müxbir üzvü, professor, filologiya üzrə elmlər doktoru, Adil Ba-ğırov – AMEA-nın Naxçıvan bölməsi, professor, filologiya üzrə elmlər doktoru, Vahid Zahidoğlu Adilov – AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, dosent, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Baba Məhərrəmli – AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, dosent, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Qızılgül Abdullayeva – BDU, dosent, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Mətanət Abdullayeva – BDU, dosent, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Vasif Adilov – Bakı Slavyan Universiteti, dosent, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Elza İsmayılova – Xəzər Universiteti, dosent, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Zivər Hüseynova – Xəzər Universiteti, dosent, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Tarix Muzeyinin əməkdaşı Gülzadə Abdulova. Sevindirici haldır ki, Qars Universitetində çalışan həmyerlilərimiz – dos. Yalçın Yunusov və prof. Bədirxan Əhmədov da qurultaya dəvət almışdılar. Azərbaycandan olan nümayəndələrdən Əbülfəz Amanoğlu, Adil Bağırov, Baba Məhərrəmli həm də iclas sədri vəzifəsini icra etdilər.

75

Baba Məhərrəmlinin mövzusu «Türk dillərində ölü söz kökləri» idi. O, türk dillərində ölü söz köklərinin yaranmasında fonoloji amillərin böyük rol oynadığını qeyd etdi. Türkoloq müxtəlif türk dillərinə aid zəngin faktlarla ölü söz köklərinin fərqli sayda qorunduğunu söylədi. O, türk dillərində ölü söz köklərinin yeni sözlərin yaranmasında əsas baza rolu oynamasını xüsusilə vur-ğuladı. Tədqiqatçı qeyd etdi ki, çağdaş türk dillərinin bir çoxunda daşlaşan ölü söz kökləri digər bir türk dilində ilkin formasını saxlaya bilmişdir. Bunun da əsas səbəbi türk dillərinin fərdi inkişafı, özünəməxsusluğudur.

Çıxışdan sonra Türk Dil Qurumunun başkanı Mustafa Kaçalin, Əhməd Bican Ərcilasun, Qızılgül Abdullayeva, Vahid Zahidoğlu çıxış haqqında yüksək fikir söylədilər və müxtəlif suallar verdilər. Prof. Həmzə Zülfüqar B.Məhərrəmlinin məruzəsində işlətdiyi daşlaşma terminini xüsusi qeyd edərək, bu termini Azərbaycan dilçilərinin uğuru adlandırdı və həmin terminin Türk Dili Qurumunda Türkiyə türkcəsinin də dil termini kimi də qeydə alınmasına söz verdi.

Vahid Zahidoğlu «Dədə Qorqudda bir soylama haqqında» adlı məruzəsində «Dədə Qorqud»dakı bəzi mətnlərin oxunuşunda olan yanlışlıqlar haqqında geniş bilgi verdi. Tədqiqatçı Məhərrəm Ergin, Sadəddin Özçelik kimi qorqudşünasların Dədə Qorqud mətni ilə bağlı bəzi yanlış fikirlərinin olduğunu sübut edərək, özünün gətirdiyi arqumentlərlə həmin mətnlərin düzgün oxunuş formasını slayd şəklində təqdim etdi. Alim orijinal mətni dinləyicilərə təqdim edərək, Dədə Qorqud mətnlərinin düzgün oxunmamasının hansı yanlışlıqlara yol açdığını göstərdi. Adil Bağırovun məruzəsi «Dədə Qorqud» dastanında Naxçıvanla bağlı yer adları haqqında idi. Araşdırmaçı adı «Dədə Qorqud»da keçən bir çox yer adlarının paralellərinin Naxçıvan bölgəsində də işləndiyini qeyd etdi. Bununla alim Naxçıvanın qədim oğuz türklərinin yurdu kimi tarixi-geopolitik əhəmiyyətinin olduğunu diqqətə çatdırdı. O, sübut etdi ki, Azərbaycan ərazisində olan toponimlərin araşdırılması türk toponimiyası üçün böyük önəm daşıyır. Ən qədim türk məs-kənlərindən olan Azərbaycanın hər qarış torpağında türk nəfəsi, türk ruhu duyulur.

Əbülfəz Amanoğlunun məruzəsi belə adlanırdı: «Əski bir yer adı: Katun». Alim Katun ça-yının etimologiyası haqqında öz araşdırmasında geniş söhbət açdı. Vasif Adilovun «Tarihi türk şəxs adlarının formalaşmasında rəng işarətlərinin yeri» mövzusundakı çıxışında türk şəxs adlarının, türk antropologiyasının tarixi-etimoloji şərhi təqdim olundu. Elza İsmayılovanın «Koroğlu dastanında türk mənşəli arxaizmlər» mövzusundakı çıxışında bu eposda türk mənşəli sözlərin fonetik, leksik, qrammatik səviyyədə arxaikləşmiş elementlərindən bəhs etdi.

Mətanət Abdullayeva «Fəlsəfi şeir dilinin simvolik dili haqqında» məruzəsində şeir dilinin linqvistik məziyyətləri haqqında danışdı. Qızılgül Abdullayeva «XVII əsr Azərbaycan türkcəsində cağatay türkcəsi elementləri» mövzusunda çıxışında orta əsrlərdə türk xalqları arasında əsas ədəbi dil olan cağatay türkcəsi elementlərinin əsasən Azərbaycan dilindəki poetik nümunələrdə əksini tapdığını söylədi. Alim zəngin faktlarla cağatay türkcəsinin Azərbaycan poeziya dilindəki təsirini tarixi-etnik amillərlə bağladı. O, qeyd etdi ki, orta əsrlərdə böyük bir сoğrafi arealı əhatə edən və ortaq bir türk ədəbi dili səviyyəsinə çatan cağatay türkcəsi Azərbaycan dilində indi də öz qədim elementlərini qoruya bilmişdir.

Tarix Muzeyinin əməkdaşı Gülzadə Abdulova «Atalar sözləri arxaik sözlərin dil yaddaşı kimi» adlı məruzəsində atalar sözlərinin leksik-fonetik xüsusiyyətləri haqqında məruzə etdi.

Zivər Hüseynova «Səfəvilər dönəmində türkədən farsçaya keçən sosial kəlmələr» mövzu-sundakı çıxışında fars dilinin leksik fondunun zənginləşməsində türk mənşəli sözlərin böyük rol oynadığını açıqladı.

Qurultayda çıxışlar ciddi müzakirə olunur, iradlar bildirilir, maraqlı suallar verilirdi.

76

27 sentyabr tarixində çıxışların dəyərləndirilməsi və qapanış mərasimi keçirildi. Qurultay türkoloqların bir araya gəlməsi, fikir mübadiləsi, dilçi-alimlər arasında əlaqələrin yaranması, çağdaş türkologiyanın əsas problemlərinin müzakirə olunası və müəyyənləşdirilməsi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb etdi. 4 dildən bir keçirilən Türk Dil Qurultayı türkdilli xalqların nümayəndələri olan türkoloqların yaddaşlarında mühüm bir tarixi hadisə kimi iz buraxdı.

BABA MƏHƏRRƏMLİ – AMEA-nın Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, fil.ü.f.d.

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı baş redaktorun müavini

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (4.XII.2013, protokol № 15)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

30.XI.2013 Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

2.IV.2014 Çapa göndərilmə tarixi

7.IV.2014

_________

77

TÜRKOLOGİYA № 1 2014

P E R S O N A L I A

RAMAZANOV KAMİL TAĞI OĞLU

(Anadan olmasının 100-illiyi)

Azərbaycan dilçiliyi tarixində dialektologiyanın xüsusi mövqeyi vardır. Bu elmin tarixi Azərbaycanda Elmlər Akademiyasının yaradılma-sı ilə vaxta təsadüf edir. 1945-ci ildən etibarən mütəmadi şəkildə həyata keçirilən dialektoloji ekspedisiyaların tərkibində akad. M.Şirəliyevlə çiyin-çiyinə çalışmış elm fədailərindən biri də Kamil Ramazanov olmuşdur.

Kamil Tağı oğlu Ramazanov 1913-cü il oktyabrın 7-də Bakıda qulluqçu ailəsində anadan olmuşdur. 1929–1932-ci illərdə Bakı İn-dustrial Pedaqoji Texnikumunu bitirdikdən sonra 1931–1933-cü il-lərdə Masallı rayonunun Xıl kənd yeddiillik məktəbində müdir işlə-mişdir. 1933–1940-cı illərdə Bakının Voroşilov (indiki Səbayıl) ra-

yonunun 132 saylı məktəbində müəllimlik etmisdir. 1938–1940-cı illərdə M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Müəllimlər İnstitutunda oxumuşdur. Müharibənin ən qızğın zamanında – 1941–1942-ci illərdə indiki Səbayıl rayonunun 134 saylı, 1942–1945-ci illərdə Corat qə-səbəsinin 108 saylı məktəbində müəllimlik etmişdir. Həmkarlarından prof. H.Quliyevin yaz-dığına görə, K.Ramazanovun M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Müəllimlər İnstitutunda müəllimi olmuş akad. M.Ş.Şirəliyev öz tələbəsinin istedadını görüb, dialektoloji material toplamaqda özünə köməkçi götürmüşdür. Sonralar 1945-ci ildə xeyirxah alimin təşəbbüsü ilə Kamil Ramazanov Azərbaycan SSR EA-nın Dil İnstitutunun dialektologiya şöbəsinə kiçik elmi isçi vəzifəsinə qəbul olunmuşdur. 1945–1976-cı illərdə ömrünün sonuna kimi isə həmin institutun türk dillərinin müqayisəli tədqiqi şöbəsində baş elmi isçi kimi çalışmışdır. 1956-cı ildə «Azərbaycan dilinin Salyan dialekti» mövzusunda namizədlik dissertasiyası, 1988-ci ildə isə «Türk dillərinin cənub-qərb qrupunda qoşa sözlərin sıralanmasında semantik prinsiplər» adlı doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. O, «Azərbaycan dilinin Muğan qrupu şivələri», «Azərbaycan dilinin Naxçıvan qrupu dialekt və şivələri» (1-ci cild) kimi monoqrafiyaların həmmüəliflərindəndir. Azərbaycan dilçiliyində alimin ilk elmi araşdırması 1948-ci ildə «Kommunist» qəzetində «Azərbaycan dilinin sərfi» (tənqid və biblioqrafiya) məqaləsi çapdan çıxmışdır. Pedaqoji sahədəki təcrübəsinə əsaslanaraq bir neçə dərslik barəsində də öz fikirlərini çap etdirmişdir. 1952-ci ildə yazdığı «Rus dilinin qrammatikası» kitabı haqqında «Azərbaycan müəllimi» qəzetində, 1955-ci ildə «Ana dili dərsliyi haqqında» məqaləsi ilə «Azərbaycan məktəbi» jurnalında əsl müəllim və alim mövqeyini sübut etmişdir. K.Ramazanov etimo-logiya sahəsində də araşdırmalar aparmışdır. Onun «Bir neçə sözün etimologiyası», «Ayalqa sö-zünün etimologiyası», «-ava şəkilçisinin etimologiyası», «-mal şəkilçisinin etimologiyası», «Sal-

78

yan sözünün etimologiyası» və s. məqalələri müxtəlif illərdə Azərbaycan SSR EA-nın Xəbərlər məcmuəsində çap olunmuşdur. Görkəmli alimin onomastika sahəsində də tədqiqatları vardır. 1976–1977-ci illərdə onun «Liçnıe imena azerbaydjansev» və «Opıt semantiçeskoqo analiza azerbaydjanskix liçnıx imen» kimi araşdırmaları «Onomastika Kavkaza» jurnalında və Orconi-kidze (indiki Vladiqafqaz) şəhərində keçirilmiş Qafqaz onomastikasının aktual problemlərinə həsr olunmuş konfrans materiallarında çap olunmuşdur.

K.Ramazanovun elmi fəaliyyətinin hərtərəfli olmasını lüğətçilik sahəsində də görmək olar. Belə ki, 1957-ci ildə çapdan çıxmış «Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və şivələri» (1-ci cild) kitabının lüğəti alimə məxsusdur. Bundan əlavə, həmin əsərin hələ də çap olunma-mış 2-ci və 3-cü cildlərində, eləcə də «Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti»nin bəzi hərflə-rinin müəllifidir. Alimin türkologiya sahəsində də qiymətli tədqiqatları vardır.

K.Ramazanov «Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli qrammatikası (2-ci hissə: Mor-fologiya)» kitabının müəlliflərindən biridir. Onun elmi yaradıcılıgında bu gün də dilçilik elmi üçün aktual olan mövzular istiqamətində araşdırmalar vardır. Terminologiya, orfoqrafiya, nitq mədəniyyəti, leksika məsələləri və s. üzrə neçə-neçə məqalələri respublikada fəaliyyət göstərən nüfuzlu elmi jurnallarda çap olunmuşdur. Kamil Ramazanovun 1976–1992-ci illərdə elmi yaradıcılığı türk dillərinin cənub-qərb qrupunda qoşa sözlərin müxtəlif məna növlərinin tədqiqinə həsr olunmuşdur. Buraya məişət leksikası, qohumluq, coğrafi, anatomiya terminləri və s. araşdırılması daxildir. Onun çap olunmamış əsərləri də çoxdur.

Uzun və bütünlüklə elmə həsr olunmuş ömür sürmüş alim 1994-cü ildə vəfat etmişdir.

QÜDSİYYƏ QƏMBƏROVA – AMEA-nın Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun böyük elmi isçisi, fil.ü.f.d.

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı baş redaktorun müavini

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (4.XII.2013, protokol № 15)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

27.XI.2013 Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

17.III.2014

Çapa göndərilmə tarixi

7.IV.2014

____________

79

QURBANOV AFAD MƏHƏMMƏD OĞLU

(Anadan olmasının 85-illiyi) Özündən sonra silinməz izlər qoyan, böyük şəxsiyyətlər dai-

ma nəsillərin yaddaşında yaşayır. Görkəmli dilçi-alim, məşhur tür-koloq, əlifba islahatçısı, layiqli vətəndaş, mübariz ictimai xadim Afad Məhəmməd oğlu Qurbanov da belə şəxsiyyətlərdən idi.

Azərbaycanın hazırkı əlifbasının müəllifi və islahatçısı, milli və beynəlxalq akademiyaların akademiki, dünyanın bir çox linq-vistik və onomastik elmi təşkilatlarının həqiqi və ya fəxri üzvü, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi, Dövlət Mükafatı laureatı, filologiya elmləri doktoru, pro-fessor Afad Qurbanov uzun illər boyu bütün qüvvə və bacarığını dilimizin hərtərəfli tədqiqinə və təbliğinə, yüksək ixtisaslı elmi-

pedaqoji kadrların, alimlərin yetişdirilməsi işinə həsr etmişdir. Azərbaycan dilçiliyinin elə bir sahəsi yoxdur ki, alim onu araşdırmasın və öz

münasibətini bildirməsin. Alimin ümumi, türkoloji və Azərbaycan dilçiliyinin tədqiqatlarına dair 70-dən artıq kitabı, dərsliyi, monoqrafiyası, 500-dən çox elmi-metodik məqaləsi nəşr edilmişdir. Onun hər bir əsəri Azərbaycan dilçiliyində mövcud problemin həllinə kömək etmişdir. Bu əsərlərin bir qismi müxtəlif mükafatlara layiq görülmüş, bir qismi isə xarici ölkələrdə, o cümlədən Rusiya, Türkiyə və başqa dövlətlərdə dərc edilmişdir. Alimin ikicildlik «Ümumi dil-çilik», «Müasir Azərbaycan ədəbi dili», «Azərbaycan dilinin onomalogiyası» və s. kitabları dünya və milli dilçilik xəzinəsinin ən kamil və dəyərli incilərindəndir.

Afad Məmməd oğlu Qurbanov 1929-cu il yanvarın 10-da Qərbi Azərbaycanın Kalinino rayonunun Qızıl Şəfəq kəndində yüksək rütbəli hərbçi ailəsində anadan olmuşdur. Orta təhsilini Ermənistanın Qızıl Şəfəq və İlməzli məktəblərində almışdır. 1945-ci ildən pedaqoji fəaliyyətə başlamışdır. 1948-ci ildə Gürcüstan Müəllimlər İnstitutunu fərqlənmə diplomu ilə bitirən A.Qurbanov Başkeçid rayonundakı Qruzman yeddiillik kənd məktəbinə direktor və Azər-baycan dili və ədəbiyyatı müəllimi təyin etmişlər. Təhsilini davam etdirmək məqsədi ilə o, həmin il Bakıya gəlmiş və Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun dil və ədəbiyyat fakül-təsinə daxil olmuşdur. 1951-ci ildə savadına, təşkilatçılıq bacarığına görə Gürcüstan Maarif Nazirliyi tərəfindən azərbaycanlıların ən böyük təhsil ocağı olan Başkeçid rayonundakı Ha-mamlı kənd orta məktəbinin direktoru vəzifəsinə təyin edilmişdir.

Az müddət sonra A.S.Puşkin adına Tbilisi Dövlət Pedaqoji İnstitutunda qısa müddətli müəllimlik fəaliyyətindən sonra 1956-cı ildə Bakıya qayıtmış və həmin il Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan dilçiliyi kafedrasında aspiranturaya daxil olmuşdur. Eyni zamanda Bakı Ali Partiya məktəbində və Azərbaycan Dövlət Dillər İnstitutunun Azərbaycan dili və ədəbiyyatı kafedrasında müəllimlik fəaliyyətini davam etdirmişdir. 1962-ci ildə S.Vur-ğunun «Vaqif» pyesinin dili və üslubu mövzusunda namizədlik, 1968-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının İctimai Elmlər Bölməsində «Müasir Azərbaycan ədəbi dili» mövzusunda doktorluq dissertasiyalarını uğurla müdafiə etmişdir. 1970-ci ildə Ali Attestasiya Komissiyası Afad Qurbanovu professor elmi adına layiq görmüşdür.

A.Qurbanov 1959-cu ildən Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda Azərbaycan dilçi-liyi kafedrasında assistent, müəllim, 1965-ci ildən dosent vəzifələrində çalışmışdır. 1967–1981-ci illərdə həmin institutda filologiya fakültəsinin dekan müavini, 13 il isə dekanı işləmiş,

80

1981–1989-cu illərdə institutun rektoru vəzifəsində çalışmış, həmin dövrdə də Filologiya və Pedaqogika Elmləri üzrə Müdafiə Şurasının sədri olmuşdur. 1979-cu ildən həyatının sonuna ki-mi 30 il A.Qurbanov Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Azərbaycan dilçiliyi kafedra-sının müdiri işləmişdir.

Alim 1979-cu ildən «Azərbaycan toponimlər» lüğəti ensiklopedik nəşrinin, «Dil və ədəbiyyat» məcmuəsinin «Elm və həyat» jurnalının, «Təhsil və türkologiya» jurnalının redak-siya heyətinin üzvü, «Dilçilik» elmi-linqvistik və «Onomastika» elmi-onomastik jurnalının təsisçisi, baş redaktoru olmuşdur.

1970-ci ildən başlayaraq Azərbaycan elminin inkişafında və yüksəkixtisaslı elmi və pedaqoji kadrların hazırlanmasındakı xidmətlərinə görə dəfələrlə həm ölkə başçısı, həm də Ali Sovetin Rəyasət Heyəti, Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyəti və Təhsil Nazirliyi tərəfindən fəxri fərmanlara, təltiflərə layiq görülmüşdür.

A.Qurbanov 1983-cü ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçilmiş, yeganə dilçi-alim olmuşdur ki, 1988-ci ildən namizədliyi SSRİ Elmlər Akademiyası tərəfin-dən Azərbaycan Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvlüyünə irəli sürülmüşdür.

1992–2000-ci illərdə görkəmli alim Azərbaycan Milli Yaradıcılıq Akademiyasının, Bey-nəlxalq Pedaqoji Elmlər Akademiyasının, Rusiya Pedaqoji və Sosial Elmlər Akademiyasının, Nyu-York Akademiyasının akademiki, Türk Dil Qurumunun şərəfli üzvü, Sürətli Türk Dili Məclisinin həqiqi üzvü, Belçika Onomastika Cəmiyyətinin, Finlandiyanın Fin-Uqor Cəmiyyə-tinin və digər təşkilatların həqiqi və ya fəxri üzvü seçilmişdir.

A.Qurbanovun 1987-ci ildə ABŞ-ın İndiana Universitetində keçirilən Türk Tədqiqatları üzrə İkinci Beynəlxalq Konfransında «Azərbaycan onomastikası sahəsində elmi tədqiqatlar» mövzusunda məruzəsi, 1989-cu ildə isə Norveçin Ural-Altay İnstitutu tərəfindən Oslo şəhə-rində keçirilən Daimi Beynəlxalq Altayşünaslıq Konfransının 32-ci iclasında «Kutianlar və onların şəxs adları» adlı məruzəsi dinlənilmişdir.

Azərbaycan dilçiliyində ümumdilçilik problemləri sahəsindəki ilk sanballı elmi əsərləri, ki-tabları, dərslikləri, dərs vəsaitləri və tədris proqramlarını Afad Qurbanov yazmışdır. «Ümumi dilçilik məsələləri» dərs vəsaiti (1972), «Dilçiliyin sistemi», «Dilçiliyin tarixi» əsərləri (1976), «Ümumi dilçilik» dərsliyi (1977), ikicildlik «Ümumi dilçilik» monoqrafiyası (1989, 1993, 2004, 2010), habelə rus və türk dillərində kitabları.

A.Qurbanov XX əsrin görkəmli türkoloq dilçilərindəndir. Belə ki, onun «Türkoloji dilçilik» monoqrafiyası, «Türk antroponimlərinin inkişaf dövrləri», «Ümumtürk antroponimiyası tarixi», «Türkoloji dilçiliyə dair biblioqrafiya», «Türk xalqlarında advermə ənənələri», «Qədim türk adları», «Ortaq türk dili» və s. kitabları fədakar alimin yorulmaz axtarışlarının nəticəsi olmuşdur.

Bəllidir ki, Azərbaycanın dilçilik tarixində elmi məktəb yaratmış az sayda alimlərimiz mövcuddur. XX əsrin ikinci yarısı Azərbaycan dilçiliyinin inkişafında xüsusi mərhələ hesab olunur və bu mərhələdə Azərbaycan onomalogiyasının müstəqil nəzəri dilçilik şöbəsinin – elmi məktəb kimi formalaşması bilavasitə Afad Qurbanovun adı və fəaliyyəti ilə bağlıdır. Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində ölkəmizdə əlifba islahatının aparılmasında Onun Azərbaycan Əlifba Komissiyasının sədri və yeni latın qrafikalı əlifbanın müəllifi kimi böyük xidmətləri olmuşdur.

Alimin həyatının bütöv bir dövrü – qırx ili SSRİ və Azərbaycan Elmlər Akademiyaları ilə bağlı idi. O, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü kimi elmi yaradıcılıq

81

fəaliyyətini Elmlər Akademiyası ilə sıx əlaqəli aparmaqla, dilçilik elminin inkişaf etdirilməsində öz tarixi səylərini əsirgəməmişdir.

A.Qurbanov Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının əksər komissiyalarının işinə cəlb olunan nadir üzvlərindən biri idi. O, AMEA-nın Terminologiya Komissiyasının, Dövlət dili haq-qında qanun layihəsinin hazırlanması ilə bağlı Komissiyanın, Adlar və Soyadlar üzrə Xüsusi Komissiyanın, İctimai Elmlər üzrə Əlaqələndirmə Şurasının, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurasının, Dissertasiya Müdafiə Şurasının, Elmlər Akademiyasının strukturunun təkmilləşdirilməsi və yeni nizamnamə layihəsinin hazırlanması üzrə Komissiyanın və digər bir çox komissiyaların dəyərli üzvü olmuş, gərgin və səmərəli fəaliyyəti, yüksək elmi-təşkilatçılıq qabiliyyəti ilə seçilmişdir.

İSMAYIL MƏMMƏDLİ – AMEA-nın Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun şöbə müdiri, fil.ü.e.d.

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı baş redaktorun müavini

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (4.XII.2013, protokol № 15)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

27.XI.2013 Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

17.III.2014 Çapa göndərilmə tarixi

7.IV.2014

_________

82

ГАДЖИЕВА НИНЕЛЬ ЗЕЙНАЛОВНА

(К 85-летию со дня рождения)

Нинель Зейналовна Гаджиева родилась 4 декабря 1926 г. в Ба-ку. В 1943 г., уже живя в Москве, по окончании экстерном деся-тилетки стала студенткой восточного отделения филологического факультета Московского государственного университета им. М.В.Ломоносова, где под руководством чл.-кор. АН СССР Н.К.Дмитриева приобщилась к тюркскому языкознанию и филологии. В 1948 г. поступила в аспирантуру Института языка и мышления (ныне – Институт языкознания РАН), и с этого времени в течение более чем четырёх десятилетий (до конца жизни) её на-учная деятельность была связана с этим ведущим языковедческим учреждением страны.

В 1952 г. Нинель Зейналовна защитила кандидатскую диссертацию «Типы придаточных предложений в современном азербайджанском литературном языке», а в 1961 г. это диссертационное исследование было опубликовано в академическом многотомном издании «Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков» (ч. 3: Синтаксис. М., 1961).

В 1963 г. в Москве вышло из печати крупное исследование Н.З.Гаджиевой «Синтак-сис сложноподчинённого предложения в азербайджанском языке (в историческом освеще-нии)». Теоретические положения синхронного и исторического синтаксиса, на которых базировались первые монографические разработки Нинели Зейналовны, были развиты ею в защищённой в 1970 г. докторской диссертации «Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков» (М., 1973).

Работы Н.З.Гаджиевой посвящены прежде всего вопросу о возможности синтак-сической реконструкции, которую она видела в соединении и взаимном учёте семан-тической реконструкции и морфологической опоры для той или иной синтаксической конструкции. (См., например, такие её статьи, как «К вопросу о методах изучения истории тюркских языков (на материале синтаксических конструкций)» (Тюркологичес-кие исследования. М., 1963), «Соотношение категорий времени и наклонения в тюркских языках» (Краткие сообщения Института народов Азии АН СССР. М., 1964. Т. 83: Мон-головедение и тюркология), «О методах сравнительно-исторического анализа синтак-сиса (на материале тюркских языков)» (Вопр. языкознания. 1968. № 3), «Сравнительно-исторический метод и типологическое изучение синтаксиса тюркских языков» (Инвари-антные синтаксические значения и структура предложения. М., 1969) и др.).

В области синтаксиса сложного предложения Н.З.Гаджиева ввела в научный обиход понятие «трансформа». Она считала, что своеобразие придаточных предложений со сказуемым в неличной форме в тюркских языках сложилось исторически – как результат трансформации некогда самостоятельных, синтаксически соположенных простых предложений.

Теоретическая концепция Нинели Зейналовны, в частности выработанное ею понятие «синтаксический архетип», подход к словосочетанию как к объекту сравнительно-исторической грамматики тюркских языков (см. её статью «Словосочетание как объект

83

сравнительно-исторической грамматики тюркских языков» в сб. «Структура и история тюркских языков». М., 1971) и собранный значительный исторический материал легли в ос-нову двух книг, написанных в соавторстве с Б.А.Серебренниковым, – «Сравнительно-ис-торической грамматики тюркских языков» (Баку, 1979) и обобщающего труда «Сравни-тельно-историческая грамматика тюркских языков. Синтаксис» (М., 1986). Свой вклад в коллективное создание шеститомной «Сравнительно-исторической грамматики тюркских языков» Н.З.Гаджиева внесла ещё в томах «Фонетика» (раздел «Смычные согласные и спиранты») и «Морфология» (разделы «Причастие» и «Деепричастие»).

Неуклонно расширялась и углублялась тематика научных исследований, совер-шенствовалась и их методика. В конце 50-х и в 60-х гг. Нинель Зейналовна много вни-мания уделяла истории изучения таких тюркских языков, как азербайджанский, ку-мыкский, карачаево-балкарский и ногайский (см. её очерки об этих языках в вышедгей в 1959 г. книге «Младописьменные языки народов СССР»). Она участвовала в сос-тавлении предварительного словника «Этимологического словаря тюркских языков» (буквы «Д», «Т», «Б»).

В дальнейшем Н.З.Гаджиева всё больше сосредоточивалась на разработке соотно-шений различных исследовательских приёмов: сравнительно-исторических, ареально-лингвистических, типологических, филологических и т. д. и тем самым способствовала становлению и формированию нового научного направления в тюркологии – тюркской ареальной лингвистики. В работе «Проблемы тюркской ареальной лингвистики (Сред-неазиатский ареал)» (М., 1975) на основе анализа обширного диалектного материала она теоретически обобщила эвристические возможности ареальной лингвистики (в сравнении с лингвистической географией и диалектологией), распространяющиеся как на синхронию, так и на диахронию. В её книге «Тюркоязычные ареалы Кавказа» (М., 1979) высказывались смелые гипотезы, связанные с попыткой реконструировать хазарский язык, в том числе его грамматические черты. См. также работу Н.З.Гаджиевой «Хазарский язык» (Языки мира. Тюркские языки. М., 1997).

На подступах к своей последней работе «Опыт исторической грамматики азербай-джанского языка», завершённой перед самой кончиной, но из-за её утраты оставшейся неопубликованной, Н.З.Гаджиева предложила критерии определения кыпчакских элемен-тов в современных огузских языках.

Основываясь на концептуальных положениях, исследовательница делает вывод: эпохе сформировавшихся огузских и кыпчакских языков предшествовало общетюркское доогузско-кыпчакское состояние; кыпчакские и огузские языки образовались путём отстаивания особенностей, характерных для определённых территорий. Этому же вопросу посвящена и статья Н.З.Гаджиевой «Критерии выделения кыпчакских элементов в огузских языках» (Тюркское языкознание. Ташкент, 1985).

Широкое использование материала староазербайджанских литературных памятни-ков, аналитическая выборка диалектных данных в целях уточнения истории развития азер-байджанского языка, а также опора на тщательно продуманную и отработанную комп-лексную методику позволили Н.З.Гаджиевой вычленить раннее и более позднее состояние азербайджанского праязыка. Любое изменение в азербайджанском языке рассматривается

84

ею в контексте сопряжённых с ним системно связанных явлений этого языка (и шире – тюркских языков), обеспечивает системный подход в исследовании исторической грамматики.

Параллельно с работой над «Опытом исторической грамматики азербайджанского языка» Нинель Зейналовна продолжала заниматься сравнительно-историческим изуче-нием языковых семей. Объединив языковедов различных специализаций, она выпус-тила четыре сборника под общим названием «Сравнительно-историческое изучение языков разных семей». При этом Н.З.Гаджиева выступила как один из авторов и как ответственный редактор первых четырёх томов, написанных на материале неиндоев-ропейских языков: «Современное состояние и проблемы» (М., 1981), «Задачи и перс-пективы» (М., 1982), «Реконструкция на отдельных уровнях языковой структуры» (М., 1989), «Лексическая реконструкция. Реконструкция исчезнувших языков» (М., 1991). Перу Нинели Зейналовны принадлежит более 200 научных трудов (7 из которых – книги).

В Институте языкознания Академии наук СССР при активном участии и под руко-водством Н.З.Гаджиевой было создано новое научное подразделение – группа срав-нительно-исторических исследований (преобразованная в 1986 г. в лабораторию линг-вистической компаративистики), где были объединены специалисты по языковым семь-ям различной генетической принадлежности. Н.З.Гаджиева активно работала и как член редколлегии журнала «Советская тюркология».

Нинель Зейналовна воспитала множество аспирантов из разных тюркоязычных регионов страны, под её научным руководством защищена не одна докторская диссертация.

Н.З.Гаджиева принимала участие в работе многих международных форумов, например XXV Международного конгресса востоковедов (Москва, 1960), международных конгрессов, проходивших в Бухаресте (1967), Сегеде (1971), Хельсинки (1975), Вене (1977), Венеции (1985), Берлине (1987) и т. д., всесоюзных конференций по теории реконструкции (Львов, 1985; Москва, 1987).

Г. Ф. БЛАГОВА,

А. В. ДЫБО – гл. науч. сотр. Института языкознания РАН,

д-р филол. наук,

И. В. КОРМУШИН – гл. науч. сотр. Института языкознания РАН,

д-р филол. наук

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı baş redaktorun müavini

85

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (4.XII.2013, protokol № 15)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

1.III.2013

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

–

Çapa göndərilmə tarixi

7.IV.2014

_____________

86

TÜRKOLOGİYA № 1 2014

N E K R O L O Q

SEYİDOV YUSİF MİR ƏHMƏD OĞLU

Azərbaycan dilçiliyinə ağır itki üz vermişdir. Filologiya üzrə elmləri doktoru, Dövlət Mükafatı laureatı, Əməkdar elm xadimi, professor Yusif Mir Əhməd oğlu Seyidov 2013-cü il noyabrın 18-də 84 yaşında vəfat etmişdir.

Yusif Mir Əhməd oğlu Seyidov 1929-cu ildə Naxçıvan MR Şərur rayonunun Yengicə kən-dində kəndli ailəsində anadan olmuş, NDMİ-nin tarix-filologiya fakültəsini (1946), ADU-nun fılologiya fakültəsini (1952) bitirmiş, dilçilik ixtisası üzrə aspirant olmuş (1952–1955) və 1965-ci ildə universitetdə təşkil edilmiş Azərbaycan dili və onun tədrisi metodikası kafedrasının ilk müdiri seçilmişdir. 35 ildən artıq həmin kafedraya rəhbərlik etmişdir.

Y.Seyidov 1956-cı ildə «Azərbaycan dilində feli bağlama tərkibləri» mövzusunda namizəd-lik, 1966-cı ildə «Azərbaycan dilində söz birləşmələri» mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. 10 monoqrafiyanın, 15 dərslik və dərs vəsaitinin, 150 qədər elmi məqalənin, çoxlu publisistik məqalələrin müəllifidir.

Türkologiyada əsasən sintaksis mütəxəssisi sayılır və bu sahədə ən görkəmli türkoloqlar sıra-sına daxil edilir (Voprosı yazıkoznaniya. 1977. № 3. S.17). Dilçiliyin digər sahələrinə aid araş-dırmalar aparmışdır. Əsərləri orijinallığı, elmi-nəzəri səviyyəsi ilə fərqlənir. O, feli tərkiblərin bu-daq cümlələrlə eyniləşdirilməsinin obyektiv və subyektiv səbəblərini müəyyənləşdirmiş, bunun cümlə ilə fikrin, dil ilə təfəkkürün, forma ilə məzmunun eyniləşdirilməsi ilə əlaqədar olduğunu qeyd etməklə, belə bir nəticəyə gəlmişdır: tərkiblər qeyri-predikativ konstruksiyalar olub nitqə cüm-lə kimi deyil, söz birləşməsi kimi daxil olur.

Yusif Seyidov sintaktik əlaqələrin elmi əsaslarla geniş tədqiqini verməklə, tabesizlik və ta-belilik əlaqələrinin bütün sintaktik vahidlər üzrə təzahür hallarını müəyyən etmiş, bu barədə dilçilik üçün yeni fikirlər irəli sürmüş, ikinci və üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasında qarşılıqlı tabelilik əlaqələrinin olmasını, sadə cümlənin şəxsə görə növlərinin xəbərlərinin uzlaşma sistemini müəyyənləşdirmiş dilçilikdə hökm sürən bir müddəaya rəğmən türk dillərində adlıq cümlənin yalnız mübtədanın deyil, xəbərin kütləsi əsasında da formalaşdığını qeyd etmişdır. Türkologiya söz birləşmələrinin bütün aspektlər üzrə geniş tədqiqi də Y.Seyidovun adı ilə bağlıdır. Alimin iki dəfə nəşr edilmiş «Azərbaycan dilində söz birləşmələri» monoqrafiyası bu sahədə türkologiyada ən etibarlı elmi mənbə hesab edilir.

Yusif Seyidov morfologiya məsələləri ilə ciddi məşğul olmuşdur. Bu sahədə qoyduğu və aydınlıq gətirdiyi problemlər: sözün kökü və əsası məsələsi, morfologiya və söz yaradıcılığı, nitq hissələri ümumdil hadisəsi kimi, nitq hissəsi və cümlə üzvü problemi, nitq hissələri nitq yox, dil kateqoriyalarıdır, söz leksik vahid kimi, söz nitq hissəsi kimı və s.

87

Y.Seyidov ədəbi dil tarixi və tarixi qrammatika məsələləri ilə də məşğul olmuşdur: XIII–XVIII əsrlər Azərbaycan şeir dilinin inkişaf sistemini vermiş, «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı və onun dili haqqında məqalələrin, «Nəsiminin dili» monoqrafiyasının müəllifidir.

Dilə dair əsərlərinin fəlsəfi yönümü və nəzəri istiqaməti olmaqla bərabər, Yusif Seyidovun dilçiliyin sırf nəzəri problemlərinə aid də əsərləri var: «Dilin daxili inkişaf qanunları», «Dilçilikdə söz birləşməsi problemi», «Что такое синтагма, чем она отличаетсйа от словосочетанийа?» və s.

Y.Seyidov müntəzəm olaraq, «Yazıçı və dil» problemi ilə məşğul olub; VII əsrdən 1990-cı illərə qədər Azərbaycan yazıçılarının dil haqqında mülahizələrinin elmi tədqiqini verən beş monoqrafiya çap etdirmişdir. Ədəbi-bədii dil haqqında, ədəbiyyata aid onlarla məqalənin müəllifidir, bunların bir qismi onun «Ədəbi tənqid və bədii dil» kitabında toplanmışdır.

«TÜRKOLOGİYA» JURNALININ

REDAKSİYA HEYƏTİ

Çapa təqdim edən –

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (4.XII.2013, protokol № 15)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

27.XI.2013 Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

7.III.2014 Çapa göndərilmə tarixi

7.IV.2014

_________

88

TÜRKOLOGİYA № 1 2014

HÖRMƏTLİ TÜRKOLOQLAR!

Nəzərinizə çatdırırıq ki, keçmiş «Sovetskaya türkologiya» jurnalının varisi olan beynəlxalq elmi «Türkologiya» jurnalı AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun nəzdində öz nəşrini davam etdirir. Jurnalda müasir türkologiyanın, tipologiyanın, nəzəri və tətbiqi məsələlərinnə və eyni zamanda türk dillərinin tarixinə aid məqalələr dərc edilir. Türkologiyanın koqnitiv-, neyro- və psixololinqvistik aspektlərinə həsr olunmuş məqalələr də qəbul edilir.

Jurnalın nəşri və müəllif nüsxəsinin çatdırılması ilə bağlı xərcləri redaksiya öz üzərinə götürür.

e-mail: turkologiya2010@mail.ru sayt: www.turkologiya.org

«Türkologiya» jurnalının redaksiyası

MƏQALƏ MÜƏLLİFLƏRİNİN NƏZƏRİNƏ!

MƏQALƏLƏRİN TƏRTİBİ TƏLƏBLƏRİ VƏ QAYDALARI

1. «Türkologiya» jurnalı çap üçün məqalə, resenziya, icmal və s. materialları Azərbaycan,

türk, ingilis, rus dillərində qəbul və nəşr edir. Məqalələrin həcmi – 25, resenziya və digər yazıların həcmi isə 12 vərəqdən artıq olmamalıdır (şrift Times New Roman – 14, interval 1,5).

2. Məqalələrin mətnləri Azərbaycan, türk və ingilis dillərində latın əlifbası, rus dilində isə kiril əlifbası ilə yığılmalıdır.

3. Məqalələrin sonunda aydın şəkildə elm sahəsi və məqalənin səciyyəsinə uyğun olaraq elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti verilməlidir.

4. Mövzu ilə bağlı elmi mənbələrə istinadlar olunmalıdır. Məqalələrin sonunda latın qrafikası ilə olmayan ədəbiyyat latın əlifbası ilə verilməlidir. Ədəbiyyat siyahısında son 5–10 ilin elmi məqalələrinə, monoqrafiyalarına və s. istinadlara üstünlük verilməlidir. Məqalənin sonunda verilən ədəbiyyat siyahısı əlifba ardıcıllığı ilə deyil, istinad olunan ədəbiyyatların mətndə rast gəlindiyi ardıcıllıqla nömrələnməli və [1] və ya [1. S.20] kimi işarə olunmalıdır. Eyni ədəbiyyata

89

mətndə başqa bir yerdə təkrar istinad olunarsa, onda istinad olunan həmin ədəbiyyat əvvəlki nömrə ilə göstərilməlidir.

5. Hər bir məqalədə xülasə və açar sözlər üç dildə göstərilməlidir. Məsələn, məqalə Azərbaycan və ya türk dillərində olarsa, xülasələr və açar sözlər məqalənin yazıldığı dildən əlavə ingilis və rus dillərində verilməlidir. Məqalələrin müxtəlif dillərdə olan xülasə və açar sözlər məqalənin məzmununa uyğun olmalı və bir-birindən fərqlənməməlidir.

6. Məqalələnin sonunda müəllif(lər)in işlədiyi müəssisə və onun ünvanı, müəllifin vəzifəsi, elmi dərəcəsi, elektron poçt ünvanı göstərilməlidir.

7. Redaksiyaya daxil olan məqalələr redkollegiya üzvlərinin birinə rəyə göndərilir. Mənfi rəy alan məqalə redkollegiyanın qərarı ilə digər rəyçiyə təkrar rəyə gondərilə bilər.

8. Plagiatlıq faktı aşkar edilən məqalələr dərc olunmur.

__________

90

TÜRKOLOGİYA № 1 2014

DEĞERLİ TÜRKOLOJİ UZMANLARI! Eski «Sovyet Türkolojisi» dergisi uluslararası bilimsel bir dergi olarak bugün «Türkologiya»

adıyla Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Nesimi adına Dil Araştırmaları Enstitütesi'ne bağlı olarak yayımına devam etmektedir. Dergide çağdaş Türkoloji ve tipolojinin teorik ve uygulama problemleri, ayrıca Türk dillerinin tarihiyle ilgili makaleler yayımlanıyor. Türkoloji'nin bilişsel, nörölengüistik ve psikolengüistik dallarıyla ilgili yazılar kabul ediliyor.

Derginin yayımı ve basılmış makalelerin yazarlarına ulaştırılma masraflarını Basım Kurumu üstlenmektedir.

e-mail: turkologiya2010@mail.ru sayt: www.turkologiya.org

«Türkologiya» dergisi edütörlüğü MAKALE YAZARLARININ DİKKATİNE!

MAKALELERİN DÜZENLENME VE YAZIM KURALLARI

1. «Türkologiya» dergisi yayım için makale, eleştirim, deneme ve diğer yazıları

Azerbaycan Türkçesi, Türkiye Türkçesi, İngiliz ve Rus dillerinde kabul ederek yayımlıyor. Makalelerin hacmi 25, eleştirim ve diğer yazıların hacmi ise 12 sayfadan fazla olmamalıdır. Yazılar 14 punto olmakla Times New Romanla yazılmalı, yazı aralıkları 1,5 olmalıdır.

2. Makaleler Azerbaycan ve Türkiye Türkçesi'nde, İngilizce'de Latin alfabesi, Rusça ise Kiril alfabesiyle yazılmalıdır.

3. Makalenin sonunda açık şekilde bilim dalı ve konuya bağlı olarak makalenin bilimsel yeniliği ve uygulanmasının önemi hakkında yazılması gerekmektedir.

4. Konuyla ilgili bilimsel kaynaklardan dipnotlar verilmelidir. Yazıldığı dile rağmen tüm kaynakçaların Latin alfabesiyle verilmesi gerekmektedir (Rus ve diğer Latin alfabesi kullanmayan diller). Makalelerin sonundaki kaynaklar listesinde son 5–10 yıl zarfında yayınlanmış makale, basılmış kitap ve s. istinat edilmesi ön görülmektedir. Makalenin sonunda verilmiş kaynaklar

91

alfabe sırasına göre deyil, isnat edilen kaynakların yazıda bulunduğu sırasına göre numaralanmalı ve [1] veya [1. S.20] şeklinde işaretlenmelidir. Aynı kaynağa başka bir yerde yeniden isnat olunduğu takdirde, o kaynak önceki sıra numarasıyla gösterilmelidir.

5. Herbir makalede üç dilde özet ve anahtar kelimelerin verilmesi şarttır. Şöyle ki, makale Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçesi'yle olursa, özetler ve anahtar kelimeler makalenin yazıldığı dil dışında İngilizce ve Rusca da verilmelidir. Makalelerin değişik dillerde yazılmış özet ve anahtar kelimeleri (5 söz) makalenin konusuna uymalı ve birinin diğerinden farklanmamasi gerekir.

6. Makalenin sonunda yazarların çalıştıkları kurum ve kurumun adresi, yazarın görevi, unvanı, elektron posta adresi gösterilmelidir.

7. Yayınlanmak için gönderilen makaleler Deneme Kurulu üyelerinden birine değerlendirilmek için gönderilir. Olumsuz değerlendirilen makale Değerlendirme Kurulunun kararına göre diğer reyciye tekrar rey için gönderilebilir.

8. Göçürme olgusnun belli olduğu durumlarda makalelerin yayınlanması yasaktır.

__________

92

TÜRKOLOGİYA № 1 2014

DEAR TURKOLOGISTS!

We inform You that Intermational scientific journal «Turkologiya» (the competent successor of the journal «Советская тюркология» continue the publications at the Institute of Linguistics of the Azerbaijan National Academy of Sciences (ANAS). The journal publishes the papers on the actual problems of modern Turkology, typology, theoretical and applied issues, the history of Turkic languages.

The papers on cognitive, social, neuro- and psycholinguistics in the turkological aspect are also accepted.

The expenses connected with publication and delivery of the authorʹs copy commits the Editonial Board of the journal.

e-mail: turkologiya2010@mail.ru site: www.turkologiya.org

Editorial Board of the journal «Turkologiya»

TO THE AUTHORSʹ ATTENTION!

REGUİMENTS ON THE DESİGN OF THE PAPERS

AND RULES OF PUBLİCATİON 1. The papers in the journal can be typed in six languages (Azerbaijani, Turkish, Russian,

English, German and French). 2. The papers in the Azerbaijani, Turkish, English, German and French languages must be

typed in the Latin alphabet, but the papers in Russian must be typed in the Cyrillic alphabet. With Times New Roman – 14, the papersʹ intervals between lines – 1,5.

93

3. At the end of the paper the scientific novelty and practical significance of the work must be demonstrated.

4. It is necessary to refer to the scientific sources corresponding to the subject. The preference must be given to the scientific papers, monographs published for the recent 5–10 years. The literature list given at the end of the paper must not be ordered alphabetically; but it must be numbered by order in the text and, for instance marked [1] or [1. P.20]. In case of repetition of the same literature in different places of the text, the same literature must be marked with the previous number.

5. Codes and key words of the UOT or PACS types must be demonstrated in every paper. The key words are to be given in three languages.

6. In addition to the paper language, the summary must be in two other languages. The summaries in different languages of the papers must exactly be the same and correspond to the contents of the paper.

7. It is necessary to note the author's / authors workplace and address also his or their e-mail address.

8. In case of plagiarism, no articles will be published.

__________

94

TÜRKOLOGİYA № 1 2014

УВАЖАЕМЫE ТЮРКОЛОГИ! Сообщаем Вам, что международный научный журнал «Тюркология» (правопреемник

«Советской тюркологии») продолжает издаваться при Институте языкознания НАН Азербайджана.

Журнал публикует статьи по актуальным проблемам современной тюркологии, типо-логии, теоретическим и прикладным вопросам, истории тюркских языков. Принимаются статьи и по когнитивной, социо-, нейро- и психолингвистике в аспекте тюркологии.

Расходы, связанные с публикацией и доставкой авторского экземпляра обязуется нести редакция журнала.

e-mail: turkologiya2010@mail.ru sayt: www.turkologiya.org

Редакция журнала «Тюркология» К СВЕДЕНИЮ АВТОРОВ!

ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ СТАТЕЙ И ПРАВИЛА ПУБЛИКАЦИИ

1. «Тюркология» принимает и публикует статьи, рецензии, обзоры и другие

материалы на азербайджанском, турецком, английском и русском языках. Объём статей не должен превышать 25, а объём рецензий и других материалов – 12 машинописных страниц (шрифт Times New Roman – 14, интервал – 1,5).

2. Тексты статей на азербайджанском, турецком и английском языках набираются латиницей, а на русском – кириллицей.

3. В конце статьи в доступной форме излагаются её научная новизна и практическая значимость.

4. В статьях необходимо ссылаться на научные источники, соответствующие их теме. Библиографию на нелатинской графике следует транслитерировать латинским алфавитом. В библиографии предпочтение следует отдавать статьям и монографиям, опубликованным

95

в последние 5–10 лет. Нумерация источников в библиографии должна даваться не в алфавитном порядке, а по мере ссылки на тот или иной из них. Ссылки оформляются следующим образом: [1] или [1. С.20]. Если один и тот же источник встречается в тексте несколько раз, то он указывается под прежним номером.

5. Каждая статья должна быть снабжена резюме и пятью ключевыми словами на трёх языках (например, если статья на азербайджанском или турецком языке, то резюме и ключевые слова даются на языке оригинала, английском и русском языках). Резюме с именем автора (авторов) и названием статьи, а также ключевые слова должны повторять друг друга и соответствовать содержанию статьи.

6. В конце статьи должны быть указаны место и адрес работы, должность и научная степень автора (авторов), а также адрес его (их) электронной почты.

7. Статьи отсылаются на рецензирование одному из членов редколлегии. В случае отрицательного отзыва по решению редколлегии статья отправляется другому рецензенту.

8. Статьи, содержащие плагиат, публиковаться не будут.

__________

96

T Ü R K O L O G İ Y A

Beynəlxalq elmi jurnal

«ELM» REDAKSİYA-NƏŞRİYYAT VƏ POLİQRAFİYA MƏRKƏZİ

Direktor H.Abiyev

Məsul katib M.Vasilenko

Kompyuter tərtibçisi S.İbrahimqızı

Formatı 60x90 1/8 Həcmi 12 ç.v. Tirajı 300. Sifariş № 40 Qiyməti müqavilə ilə

«Elm» RNPM-in mətbəəsində çap olunmuşdur

(İstiqlaliyyət, 28)