Upload
stichting-isso
View
237
Download
2
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Â
Citation preview
Ve
nt
ila
tie
sy
st
em
en
me
t d
ece
nt
ra
le t
oe
- en
af
Vo
er
en
wa
rm
te
te
ru
gw
inn
ing
in w
on
ing
en
Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterug winning in woningen en woongebouwen
ke
NN
ISIN
St
Itu
ut
vo
or
de
INS
ta
ll
at
IeS
ec
to
r
publicatie
91
ISBN: 978-90-5044-187-2
ISSO-publicatie 91
Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning
in woningen en woongebouwen
ISSO- publicatie 91 3 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen
INHOUDSOPGAVE
Samenvatting 7
Summary 7
Symbolenlijst 9
Begrippenlijst 11
1 Inleiding 15
1.1 Algemeen 15
1.2 Doelstelling en kader 15
1.3 Opbouw publicatie 17
1.4 Ontwerpproces 17
1.5 Leeswijzer kwaliteitsniveau 20
2 Wetgeving, normen en richtlijnen 21
2.1 Wetgeving 21
2.2 Normen, richtlijnen en certificering 21
2.3 Gelijkwaardigheidsbepaling 22
2.4 Definitie bestaande bouw 22
3 Programmafase 23
3.1 Algemeen 23
3.1.1 Uitgangspunten 23
3.1.2 Ventilatiesystemen 23
3.2 Binnenluchtkwaliteit 23
3.2.1 Wettelijke eisen 23
3.2.2 Kwaliteitseisen 24
3.2.3 Aanvullende kwaliteitseisen 25
3.3 Thermisch comfort 25
3.3.1 Wettelijke eisen 25
3.3.2 Kwaliteitseisen 25
3.3.3 Aanvullende kwaliteitseisen 25
3.4 Akoestisch comfort 25
3.4.1 Wettelijke eisen 25
3.4.2 Kwaliteitseisen 26
3.4.3 Aanvullende kwaliteitseisen 26
3.5 Energie 26
3.5.1 Wettelijke eisen 26
3.5.2 Kwaliteitseisen 26
3.5.3 Aanvullende kwaliteitseisen 27
3.6 Overige randvoorwaarden 27
3.6.1 Duurzaam bouwen 27
3.7 Wettelijke eisen bestaande bouw 27
3.7.1 Binnenluchtkwaliteit 27
3.7.2 Thermisch comfort 27
3.7.3 Akoestisch comfort 27
3.7.4 Energie 27
4 Ontwerpfase 29
4.1 Algemeen 29
4.1.1 Uitgangspunten 29
4.1.2 Stappenplan 29
4.2 Stap 1: Bepaling ventilatiebalans 30
ISSO- publicatie 91 4 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen
4.3 Stap 2: Bepaling opstelplaats decentrale ventilatie-unit 30
4.3.1 Aandachtspunten m.b.t. luchtkwaliteit 31
4.3.2 Aandachtspunten m.b.t. thermisch comfort 31
4.3.3 Aandachtspunten m.b.t. akoestisch comfort 31
4.3.4 Overige aandachtspunten 32
4.4 Stap 3: Bepaling eigenschappen gevelventilatie-unit 33
4.4.1 Algemeen 33
4.4.2 Aandachtspunten m.b.t. luchtkwaliteit 34
4.4.3 Aandachtspunten m.b.t. thermisch comfort 35
4.4.4 Aandachtspunten m.b.t. akoestisch comfort 35
4.4.5 Aandachtspunten m.b.t. energie 35
4.5 Stap 4: Bepaling overige ventilatievoorzieningen 36
4.5.1 Algemeen 36
4.5.2 Ventilatiesysteem C 36
4.5.3 Overstroomvoorziening 36
4.6 Stap 5: Bepaling overige bouwkundige en installatietechnische voorzieningen 37
4.6.1 Luchtdoorlatendheid van de woning 37
4.6.2 Systeemkeuze ventilatie-verwarming-warmtapwater 37
4.6.3 Relatie ventilatie-warmtapwater 37
4.6.4 Relatie ventilatie-verwarming 37
4.7 Bestaande bouw 38
4.7.1 Wettelijke eisen 38
4.7.2 Bouwkundige kanalen in bestaande bouw 38
4.7.3 Elektra 38
5 Uitwerkingsfase 39
5.1 Uitgangspunten 39
5.2 Informatie-uitwisseling 39
5.3 Selectie gevelventilatie-unit en componenten 39
6 Realisatiefase 41
6.1 Algemeen 41
6.1.1 Uitgangspunten 41
6.1.2 Toetsmomenten en rapportage 42
6.2 Montage- en installatietechnische kwaliteitseisen 42
6.3 Controleprocedures 42
6.3.1 Functionele controle 42Prestatiecontrole 43
6.3.3 Controlemeting geluidniveau 44
7 Beheerfase 45
7.1 Algemeen 45
7.2 Gebruikersvoorschriften 46
7.3 Bedienings- en onderhoudsvoorschriften 46
8 MKK-structuur 47
8.1 Opzet MKK 47
8.1.1 Fases 47
8.1.2 Kwaliteitbeheeraspecten 48
8.1.3 Matrix 49
8.2 Overzicht ingevulde cellen 50
8.3 Celinhoud en specificatiebladen 50
8.4 Opbouw specificatiebladen 55
ISSO- publicatie 91 5 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen
Specificatiebladen 57
I. Programmafase 57
I.0-1 Programma van eisen 57
I.0-2 Randvoorwaarden 58
I.2-1 Uitwisseling informatie 61
I.3-1 Binnenluchtkwaliteit 63
I.3-2 Thermisch comfort 68
I.3-3 Geluid van buiten 70
I.3-4 Geluid van installaties 72
I.3-5 Energie 75
I.3-7 Duurzaam bouwen 77
I.4-1 Luchtdoorlatendheid 79
I.4-2 Indeling ventilatiesystemen 81
I.4-4 Thermisch comfort 83
I.4-5 Geluidwering gevel 85
I.4-6 Energieprestatie 86
I.4-10 Vraagsturing 88
I.4-11 Gelijkwaardigheid, CE-markering en kwaliteit 89
I.8-1 Rapportage 91
I.8-2 Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten 92
II. Ontwerpfase 95
II.0-1 Algemeen 95
II.0-2 Uitgangspunten 97
II.2-1 Uitwisseling informatie 99
II.3-1 Kwaliteit toevoerlucht 101
II.3-2 Comfortaspecten en regelbaarheid 107
II.3-3 Brandveiligheid 110
II.3-4 Ventilatie overige ruimten 111
II.3-6 Luchtdoorlatendheid 113
II.3-7 Energiegebruik ventilatoren 115
II.3-12 Selectie gevelventilatie-unit 116
II.4-1 Luchtvolumestroom en regelbaarheid 119
II.4-4 Principe uitvoering ventilatiesystemen 122
II.4-5 Verdunningsfactor 129
II.4-7 Geluid van installaties 135
II.4-9 Geluid van buiten 138
II.4-12 Luchtdoorlatendheid 140
II.4-13 Energieprestatiecoëfficiënt 141
II.4-14 Opstelplaats 143
II.4-18 Relatie verwarming-ventilatie 147
II.4-19 Relatie warmtapwater-ventilatie 150
II.4-22 Naverwarming toevoerlucht 151
II.4-25 Luchtfilters 152
II.4-27 Elektra 154
II.4-30 Geveldoorvoer en muurrooster 156
II.4-31 Regelstrategie 158
II.4-32 Gelijkwaardigheid en kwaliteitsverklaringen 160
II.4-33 Ventilatiebalans 162
II.4-34 Selectie gevelventilatie-unit 167
ISSO- publicatie 91 6 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen
II.8-1 Rapportage 169
II.8-2 Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten 170
III. Uitwerkingsfase 173
III.0-1 Randvoorwaarden 173
III.2-1 Uitwisseling informatie 174
III.3-8 Relatie met overige ventilatiesystemen 175
III.3-9 Gevelventilatie-unit 176
III.4-8 Selectie gevelventilatie-unit 178
III.8-1 Rapportage 179
III.8-2 Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten 180
IV. Realisatiefase 181
IV.0-1 Randvoorwaarden 181
IV.2-1 Uitwisseling informatie 182
IV.3-1 Montage- en installatietechnische kwaliteitseisen 184
IV.4-1 Richtlijnen montage en installatie 185
IV.4-2 Inregelprocedures 186
IV.4-3 Functionele Controle 187
IV.4-4 Prestatie controle 189
IV.4-7 Meting geluidniveau 194
IV.8-1 Rapportage 196
V. Beheerfase 197
V.0-1 Randvoorwaarden 197
V.2-1 Uitwisseling informatie 198
V.3-1 Gebruik luchtafvoervoorzieningen 199
V.3-2 Gebruik gevelventilatie-unit 200
V.3-4 Onderhoud luchttoevoervoorziening 201
V.4-1 Bedieningsvoorschriften 202
V.4-2 Onderhoudsvoorschriften 203
Bijlage A Verdunningsfactor 205
Bijlage B Ventilatiebalans referentiewoningen 209
Literatuurlijst 217
ISSO- publicatie 91 7 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen
SAMENVATTING
Deze publicatie geeft een eenduidig pakket van ont-werptechnische kwaliteitseisen voor goed functione-rende decentrale mechanische ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen en woonge-bouwen. Al dan niet op basis van vraagsturing wordt in verblijfsruimten lokaal mechanisch lucht toegevoerd en afgevoerd. Met name de inpasbaarheid in de bestaande bouw en een reductie van de faalkosten in de nieuwbouw zorgen voor een toenemende belang-stelling en toepassing voor dit type ventilatiesysteem.
Aan de hand van een globaal ontwerp- en relatie-schema wordt duidelijk aangegeven waar keuzen moeten worden gemaakt, welke factoren daarbij een rol spelen en deze elkaar beïnvloeden. In de daarop volgende hoofdstukken wordt via verwijzing naar spe-cificatiebladen (SB) naar specifieke informatie verwe-zen.
De in de vorm van specificatiebladen uitgewerkte ont-werptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen zijn gepresenteerd in de structuur van het Model Kwali-teitsbeheersing Klimaatinstallatie (MKK), zodat in iedere fase van het voortbrengingsproces van een ventilatiesysteem duidelijk is aan welke specificaties moet worden voldaan en welke informatie beschik-baar moet zijn om het voortbrengingsproces te door-lopen.
In aparte stappen zijn de programmafase, ontwerp-fase, uitwerkingsfase, realisatiefase en beheerfase beschreven.
Verder zijn twee bijlagen toegevoegd, te weten: Verdunningsfactoren; Ventilatiebalans referentiewoningen met een
decentraal gebalanceerd wtw-systeem.
SUMMARY
This manual provides a uniform package of design technical quality requirements for properly functio-ning local mechanical ventilation systems with heat recovery in dwellings and residential buildings. The ventilation system typically exists of local mechanical air supply and air exhaust. The package can also be applied to demand controlled ventilation systems. Interest for these kind of ventilation systems is gro-wing, especially because of the large possibilities for application in existing buildings and the reduction of costs due to failure.
A rough design and scheme of relationships clearly indicates what choices will have to be made, what fac-tors play an important role and how they influence one another. The following chapters refer to relevant infor-mation through specification sheets.
The design technical quality requirements and guideli-nes which have been worked out in the form of speci-fication sheets are presented in the structure of the Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties (Model Quality Control Climate Installations) (MKK), so that it will be clear during each stage of the production pro-cess of a ventilation system what requirements will have to be met and which information has to be avai-lable to complete the production process.
The program phase, design phase, execution phase and control phase have been worked out in separate steps. Furthermore, a number of appendices have been added, such as tables with the dilutionfactor and examples how to calculate and balance the airflows in the dwelling.
ISSO- publicatie 91 8 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen
ISSO- publicatie 91 9 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen
SYMBOLENLIJST
Ag gebruiksoppervlakte van een gebruiksfunctie, het totaal van de tussen omsluitende wanden gelegen vloeroppervlakten van in die gebruiksfunctie gelegen ruimten
[m2]
Avloer vloeroppervlakte van verblijfsgebied of verblijfsruimte [m2]
CO2 koolstofdioxide, indicator voor de binnenluchtkwaliteit en voor de regeling van ventilatie-systemen
[ppm]
EPC energieprestatiecoëfficiënt, maat voor de energetische eigenschappen van een gebouw(gedeelte) inclusief de gebouwinstallaties bij een genormeerd gebruikersgedrag, conform NEN 5128
[-]
f verdunningsfactor, maat voor de minimale afstand tussen de uitmondingen van een afvoer (van rookgassen en binnenlucht) en het toevoerpunt van verse ventilatielucht
[-]
h hoogteverschil [m]
Ga,k vereiste karakteristieke geluidwering gevel, uitgedrukt in het gefilterd geluidniveau dat rekening houdt met de gevoeligheid van het menselijk oor voor de frequenties uit het hoor-baar spectrum
[dB(A)]
Li,a,k karakteristiek installatiegeluidniveau t.g.v. installaties in een gebouw op een ander perceel, uitgedrukt in het gefilterd geluidniveau dat rekening houdt met de gevoeligheid van het menselijk oor voor de frequenties uit het hoorbaar spectrum
[dB(A)]
p drukverschil [Pa]
PMV predicted Mean Vote, rekengrootheid die de gemiddelde waarde voorspelt van de waardering van een grote groep personen die een uitspraak doen over de thermische gewaarwording van hun omgeving aan de hand van een 7-puntsschaal, lopend van -3 (koud) tot + 3 (heet)
[-]
PPD predicted Percentage of Dissatisfied, voorspeld percentage ontevreden personen onder een grote groep personen, die zich ten aanzien van het algemene comfort onbehaaglijk voelen
[%]
qv luchtvolumestroom [dm3/s]
qv;10 luchtvolumestroom tussen binnen en buiten die ontstaat bij 10 Pa drukverschil [dm3/s·m2]
qv;10;kar luchtdoorlatendheid per m2 gebruiksoppervlakte van de woning [dm3/s·m2]
Rc eenheid van warmteweerstand van een scheidingsconstructie [(m2·K)/W]
RV relatieve luchtvochtigheid [%]
Uglas warmtedoorgangscoëfficiënt glas, maat voor de grootte van de warmtestroom door een uitwendige scheidingsconstructie per graad temperatuurverschil per vierkante meter
[W/(m2·K)]
v luchtsnelheid [m/s]
rendement (warmtewisselaar) [%]
ISSO- publicatie 91 10 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen
ISSO- publicatie 91 11 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen
BEGRIPPENLIJST
In deze publicatie wordt een aantal begrippen gege-ven m.b.t. decentrale mechanische ventilatie. De vol-gende begrippen zijn voor deze publicatie van belang:
BeheerAlle (bestuurlijke) activiteiten die nodig zijn om de kwaliteit van het ventilatiesysteem in stand te houden.
BinnenconditiesOntwerp binnenluchttemperatuur, luchtsnelheid en vochtigheid.
BinnenklimaatHet complex van fysische factoren zoals temperatuur, vochtigheid, verlichting,luchtbeweging en het geluid in een verblijfsgebied van een gebouw.
BrandcompartimentEen besloten gedeelte van een gebouw, bestemd als maximaal uitbreidingsgebied voor brand.
BypassVoorziening in de vorm van een luchtkanaal parallel aan de warmtewisselaar, waardoor lucht geheel of gedeeltelijk rechtstreeks van buiten (zonder warmte-uitwisseling met de binnenlucht) in de woning kan worden gebracht.
BuitenconditiesOntwerp buitenluchttemperatuur, relatieve vochtig-heid en windsnelheid.
CapaciteitTerm uit de bouwregelgeving, waarmee onder andere een luchtvolumestroom wordt aangeduid.
CondensaatGecondenseerde waterdamp, condensaat is bijvoor-beeld te vinden op relatief koude oppervlakken indien de binnenlucht relatief warm is ten opzichte van bui-ten, en voldoende vochtig.
Decentrale ventilatieVentilatie waarbij de luchttoe- en de luchtafvoer via de gevel verloopt en op ruimteniveau op elkaar is afge-stemd. Deze lokale ventilatiesystemen kunnen zijn voorzien van warmteterugwinning en/of vraagsturing.
Duurzaam bouwenDuurzaam bouwen houdt in dat de milieu- en gezond-heidsaspecten in alle fasen van de inrichting van de gebouwde omgeving (de bouw en het gebruik, inclu-sief sloop) zodanig worden betrokken dat de draag-kracht van het milieu in ieder geval behouden blijft of wordt verbeterd. Onderscheiden milieuthema's bin-nen dit kader zijn: energie, water, materialen, binnen-milieu en omgevingskwaliteit.
Ecodesign richtlijnenEcodesign is een integrale ontwerpactiviteit die beoogt dat de productontwikkelaar bij het nemen van ontwerpbeslissingen ook de gevolgen voor het milieu overweegt, daarbij rekening houdend met alle scha-kels van de productketen.
Elektrostatisch filterBij dit type filters komt filtering tot stand door elektro-statische lading van (stof)deeltjes.
FilterToestel/voorziening voor de zuivering van onder meer lucht en damp. Er zijn diverse soorten filters te onder-scheiden, bijvoorbeeld koolstoffilters (met name voor het afvangen van chemische agentia), vezelfilters (bij-voorbeeld zakkenfilters) en elektrostatische filters.
Gebalanceerde ventilatieGecontroleerde mechanische toevoer en afvoer van ventilatielucht, waarbij evenveel lucht wordt toege-voerd als afgevoerd.
GebruiksfunctieDe gedeelten van een of meer bouwwerken op een perceel of standplaats, die dezelfde gebruiksbestem-ming hebben en die tezamen een gebruikseenheid vormen.
HR-glasMeervoudig glas met coating en speciale gasvulling waardoor de warmteweerstand hoog is ten opzichte van 'normale' beglazing.
Hygiënische luchtvolumestroomDe minimum luchtvolumestroom die door vraagge-stuurde ventilatiesystemen bij afwezigheid van perso-nen wordt onderhouden. Doel hiervan is de beheersing van emissies uit niet mensgerelateerde vervuilingsbronnen, zoals bouwmaterialen en wonin-ginrichting.
InductieHet door inblazen van lucht in beweging brengen van ruimtelucht waarbij vermenging (van ruimtelucht en nieuw ingeblazen lucht) optreedt.
Infiltratie (ongecontroleerde ventilatie)Luchtwisselingen die optreden via naden, kieren en andere lekken in de bouwkundige constructies. Venti-latie is ongecontroleerd en niet regelbaar.
ISSO- publicatie 91 12 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen
Inwendige scheidingsconstructieConstructie die de scheiding vormt tussen twee voor mensen toegankelijke besloten ruimten van een gebouw, waaronder begrepen de op die constructie aansluitende delen van andere constructies, voor zover dat nodig is voor de bepaling van kenmerkende eigenschappen van een inwendige scheidingscon-structie.
InstallatiegeluidGeluid afkomstig van technische installaties in het gebouw. Voorbeelden van bronnen van installatiege-luid zijn: circulatiepompen van CV-installaties, ventila-toren en liftmachines.
Installatietechnisch Definitief Ontwerp (DO)Definitieve opzet en dimensionering van een werk-tuigkundige en/of een elektrotechnische gebou-winstallatie (uitwerkingsfase).
Installatietechnisch Voorontwerp (VO)Hoofdopzet en voorlopige dimensionering van een werktuigkundige en/of een elektrotechnische gebou-winstallatie (ontwerpfase).
Isolatie/isoleren (geluid)Een scheidingsconstructie of geluidbron voorzien van geluidisolerend materiaal. Met als doel het tegengaan van geluidoverdracht.
Isolatie/isoleren (warmte)Een scheidingsconstructie voorzien van een laag warmte-isolatiemateriaal. Met als doel het beperken van verwarmings- en koelverliezen.
KoudevalNeerwaarts gerichte convectieve (koude) luchtstro-ming langs (koude) ramen of wanden.
KrijtstreepmethodeDe krijtstreepmethode is gebaseerd op het feit dat in het Bouwbesluit is vastgelegd dat minimaal 55% van het gebruiksoppervlakte aan verblijfsgebied aanwezig moet zijn en is mede ontstaan in relatie tot de vereiste vrije indeelbaarheid. Indien van een ruimte niet het volledige vloeroppervlakte als verblijfsruimte is aange-merkt dan neemt de ventilatie-eis dienovereenkom-stig af en is er bij wijze van spreken sprake van een krijtstreep in de ruimte tussen het gedeelte dat voor het verblijven mensen bedoeld is en een niet voor mensen bedoeld vloerdeel.
LeefzoneDat deel van een verblijfsgebied waarin wordt voldaan aan de gestelde ontwerpcriteria ten aanzien van com-fort, dat zich volgens NEN 1087 bevindt binnen:
hoogte vanaf de vloer: 1,8 m; afstand vanuit de uitwendige scheidingscon-
structie: 1,0 m; afstand vanuit de inwendige scheidingscon-
structie: 0,2 m.
LuchtdichtheidEigenschap van een uitwendige scheidingsconstructie van een gebouw of gedeelte daarvan om lucht door te laten indien over deze scheidingsconstructie een luchtdrukverschil aanwezig is. Luchtdichtheid en luchtdoorlatendheid zijn elkaars tegengestelden. In het spraakgebruik wordt veelal de term 'luchtdicht-heid' gebruikt. Het Bouwbesluit en de normen hante-ren het begrip 'luchtdoorlatendheid'.
LuchtdoorlatendheidEigenschap van een uitwendige scheidingsconstructie van een gebouw of gedeelte daarvan lucht door te laten indien over deze scheidingsconstructie een luchtdrukverschil aanwezig is.
LuchtgeluidisolatieIsolatie voor geluidtrillingen die, opgewekt door geluidbron, in de lucht aanwezig zijn.
LuchtkanalenComponent van het ventilatiesysteem, bedoeld voor het transport van de lucht. Te onderscheiden zijn ronde en rechthoekige kanalen, gemaakt van staal of kunststof.
LuchtkwaliteitDe kwaliteit van de (binnen)lucht in de context van gezondheid en welzijn. Met "goede luchtkwaliteit" wordt over het algemeen lucht bedoeld die bij inade-ming geen hinder geeft en die daarbij geen stoffen bevat in dusdanig hoge concentraties dat op lange ter-mijn schade aan de gezondheid te verwachten is.
Luchtstromen (benaming)De benaming van de luchtstromen is als volgt:
Aanzuig: luchtstroom van buiten naar de venti-latievoorziening;
Afvoer: luchtstroom vanaf de ventilatievoorzie-ning naar buiten;
Afzuig: luchtstroom vanuit één of meerdere ruimten rechtstreeks naar buiten;
Toevoer: luchtstroom vanaf de ventilatievoor-ziening naar één of meerdere ruimten;
Retour: luchtstroom vanaf één of meerdere ruimten naar de ventilatievoorziening t.b.v. recirculatie.
ISSO- publicatie 91 13 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen
LuchttemperatuurDe temperatuur van de lucht rond gebouwgebruikers.
LuchttransportHet transport van lucht van de ene ruimte naar de andere ruimte over een opening of via een luchtkanaal ten gevolge van een luchtdrukverschil.
LuchtvolumestroomHoeveelheid lucht die per tijdseenheid wordt toe- of afgevoerd, uitgedrukt in dm3/s of m3/h (1 dm3/s = 3,6 m3/h).
Mechanische ventilatieVentilatie die met één of meer ventilator(en) tot stand wordt gebracht.
Netto ventilatieHet buitenluchtaandeel in de luchttoevoerstroom, te bepalen als de totale luchttoevoerstroom minus de eventuele recirculatie van binnenlucht uit dezelfde ruimte.
Nominale luchtvolumestroomVolumestroom aan toevoer van verse lucht en afvoer van binnenlucht, die in principe continu tot stand moet kunnen worden gebracht.
Nominale ventilatieVentilatie die op grond van gezondheidsoverwegin-gen minimaal tot stand moet kunnen worden gebracht conform de eisen van het Bouwbesluit.
OnderhoudHet uitvoeren van de benodigde maatregelen om de kwaliteit van het ventilatiesysteem in stand te houden.
OnderdrukLuchtdruk die lager is dan het aangenomen nuldrukni-veau (atmosferische druk).
OntwerpconditiesDe gekozen binnen- en buitencondities die dienen als basis voor het ontwerp van een ventilatiesysteem.
OverstroomvoorzieningVoorziening voor de luchtverversing, die onder gede-finieerde omstandigheden kan dienen als afvoer van een ruimte en tegelijk als toevoer van een andere ruimte.
Programma van eisenDocument waarin behoeften, eisen en wensen en ver-wachtingen van een opdrachtgever en de toekom-stige gebruikers zijn verwoord. Het dient als communicatiemiddel tussen opdrachtgever en ont-werpende partijen, via een samenhangend geheel van activiteiten, gericht op het eenduidig en volledig ver-zamelen, bewerken, evalueren en overdragen van informatie op basis van uitgangspunten en voorwaar-den.
RoosterConstructieve (en regelbare) voorziening voor het toe-voeren van buitenlucht. Meestal rechthoekig uitge-voerd.
SpuiventilatieVentilatie bedoeld om onder bepaalde omstandighe-den sterk verontreinigde lucht of warmte snel te kun-nen afvoeren door middel van beweegbare constructieonderdelen in een uitwendige scheidings-constructie.
SpuivoorzieningEen beweegbaar gevel- en/of dakdeel (raam, luik of deur) waarmee het mogelijk is een relatief grote venti-latie tot stand te brengen.
Temperatuurgradiënt (verticaal)Verandering van de luchttemperatuur in een ruimte per eenheid van afstand (hoogte). Bijvoorbeeld: het verschil in luchttemperatuur tussen hoofd- en enkel-niveau (bij zittende personen: 1,1 m en 0,1 m boven de vloer).
Thermisch comfortToestand waarin de mens tevreden is over zijn thermi-sche omgeving en geen voorkeur heeft voor een war-mere of koudere omgeving.
TochtOngewenste lokale afkoeling van een lichaam veroor-zaakt door luchtbeweging.
TurbulentieVariatie van de luchtsnelheid in richting en in de tijd ten opzichte van de gemiddelde snelheid en –richting.
Uitwendige scheidingsconstructieConstructie die de scheiding vormt tussen een voor mensen toegankelijke besloten ruimte van een gebouw en de buitenlucht, de grond of het water, waaronder begrepen de op die constructie aanslui-tende delen van andere constructies, voor zover die delen van invloed zijn op het voldoen van die schei-dingsconstructie aan een bij of krachtens het Bouwbe-sluit gegeven voorschrift.
ISSO- publicatie 91 14 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen
VentielConstructief en instelbaar einddeel van een luchtka-naal waardoor lucht gecontroleerd in een ruimte wordt toegevoerd of afgevoerd. Meestal rond uitge-voerd.
VentilatieDe luchtvolumestroom die teweeg wordt gebracht door speciaal daartoe aangebrachte ventilatievoorzie-ningen. Ventilatie geschiedt bewust, is gecontroleerd en regelbaar.
Ventilatiecapaciteit / ventilatiedebietDe ventilatiecapaciteit of ventilatiedebiet is de lucht-volumestroom die aan een verblijfsruimte of verblijfs-gebied moet kunnen worden toe- en afgevoerd. De ventilatiecapaciteit wordt uitgedrukt in dm3 lucht per seconde (dm3/s) of m3 lucht per uur (m3/h). Daarbij is 1 dm3/s gelijk aan 3,6 m3/h.
VerblijfsgebiedGedeelte van een gebruiksfunctie met tenminste een gebruiksruimte, bestaande uit één of meer op dezelfde bouwlaag gelegen aan elkaar grenzende ruimten, anders dan een toiletruimte, een badruimte, een technische ruimte, of een verkeersruimte.
VerblijfsruimteRuimte voor het verblijven van mensen, dan wel een ruimte waarin de voor een gebruiksfunctie kenmer-kende activiteiten plaatsvinden. In artikel 4.28 van het Bouwbesluit worden voorwaarden genoemd waaraan een verblijfsruimte moet voldoen. Een verblijfsruimte moet een vloeroppervlakte hebben van tenminste 5 m2, waarvan de breedte tenminste 1,8 m en de hoogte boven de oppervlakte tenminste 2,6 m is.
VerkeersruimteRuimte anders dan een ruimte in een verblijfsgebied, een toiletruimte, een badruimte of een technische ruimte, bestemd voor het bereiken van een andere ruimte.
Verse luchtLucht die direct van buiten of vanuit een ander ver-blijfsgebied of een verkeersruimte behorende tot de gebruiksfunctie, betrokken wordt.
Voorziening voor luchtverversing (ventilatievoor-ziening)Geheel aan constructieonderdelen, bestemd voor de toevoer van verse lucht van buiten, het overstromen van verse lucht of binnenlucht naar een aangrenzende ruimte en de afvoer van binnenlucht naar buiten, waarmee een nominale ventilatie tot stand kan wor-den gebracht.
VraagsturingGedragsvolgende regeling van de ventilatie op basis van een klokpatroon of sensorregeling. De luchtvolu-mestroom is geregeld op basis van de ventilatiebe-hoefte, met als doel een constante goede binnenluchtkwaliteit.
Vrije koelingHet zonder mechanische koeling (zonder toevoer van 'koude') koelen van binnenruimten. Ventilatie gedu-rende de nachtelijke uren, in warme perioden, die tot doel heeft de afkoeling van de gebouwmassa, waar-door de temperatuur overdag minder hoog oploopt. Vrije koeling wordt ook wel 'passieve koeling', 'natuur-lijke koeling' of 'zomernachtventilatie' genoemd.
Warmteterugwinning (wtw)Terugwinning van warmte uit ventilatieafvoerlucht en/of rookgassen, waarmee ventilatietoevoerlucht voorverwarmd kan worden.
Wtw-unitUnit waarmee met warmte uit de ventilatieafvoerlucht de toevoerlucht kan worden voorverwarmd (warmte-terugwinning).
WBDBOWeerstand tegen branddoorslag en brandoverslag. De weerstand tegen branddoorslag en brandoverslag tussen twee ruimten is de kortste tijd die een brand nodig heeft voor uitbreiding van de ene naar de andere ruimte.
ISSO- publicatie 91 15 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen
1 INLEIDING
1.1 ALGEMEENWoningen kunnen pas een aantrekkelijke leefomge-ving vormen als zij tegemoet komen aan eisen van gezondheid en bruikbaarheid. Om aan de eisen te kun-nen voldoen worden zij onder andere voorzien van water toe- en afvoer, verwarming en ventilatie. De installaties ten behoeve van deze functies dienen niet alleen de gezondheid van de bewoners en de bruik-baarheid van de woningen te waarborgen, maar ze moeten ook veilig en energiezuinig zijn.
De kwaliteit van het binnenmilieu in relatie tot zo laag mogelijk energiegebruik staat daarbij centraal. In het Bouwbesluit zijn eisen geformuleerd met betrekking tot de aanwezigheid en inrichting van ventilatievoor-zieningen. Voor een goed binnenmilieu en een zo laag mogelijk energiegebruik is echter meer nodig.
Van belang voor de binnenluchtkwaliteit is de wijze waarop de bewoners de voorzieningen gebruiken. Veel bewoners sluiten de ventilatiekleppen of -roos-ters bij koud weer omdat het binnenstromen van lucht gepaard gaat met tochtverschijnselen. Om dat te voor-komen wordt aanbevolen om aan de ventilatievoor-zieningen de eis te stellen dat ze de behaaglijkheid van het binnenklimaat niet nadelig mogen beïnvloeden.
Een andere overweging om aandacht te besteden aan de ventilatievoorziening is de energiezuinigheid. In goed geïsoleerde woningen zijn de warmteverliezen klein. Het verhogen van de thermische isolatie draagt in die situatie weinig meer bij aan verdere verminde-ring van het warmteverlies. Andere factoren zoals ven-tilatie en infiltratie, gaan dan een grotere rol spelen.
Luchtinfiltratie door ondichtheden in de gebouwcon-structie wordt kleiner door de luchtdichtheid te verbe-teren. Het Bouwbesluit stelt daaromtrent voor nieuwbouw eisen. Voorheen fungeerde infiltratie als 'noodvoorziening' voor een minimum ventilatieni-veau. Echter, voor een luchtdichte eengezinswoning is de luchtinfiltratie aanmerkelijk minder dan de ventila-tiehoeveelheid die nodig is om een aanvaardbaar bin-nenmilieu te realiseren. Dit vergroot de noodzaak om bij nieuwbouw scherper te letten op de prestaties van de ventilatievoorzieningen. In bestaande woningen is op woningniveau vaak ruim voldoende infiltratie aan-wezig, maar treedt regelmatig op ruimteniveau een onderschrijding van de luchtvolumestroom op. Decentrale vraaggestuurde ventilatie kan de lucht-kwaliteit op ruimteniveau bewaken, met behoud van comfort.
De selectie van een luchttoevoervoorziening wordt idealiter bepaald door een aantal bouwkundige en installatietechnische kenmerken van de betreffende ruimte, te weten:
Gevelopbouw (glaspercentage, isolatiegraad en luchtdoorlatendheid);
Afgiftesysteem voor verwarmen en/of koelen;
Omgevingsparameters zoals buitenluchtkwali-teit, omgevingslawaai en ligging;
Ruimte-indeling; (Koppeling met) luchtafvoer.
In aanvulling hierop bepalen de gebruikerstypering en de kosten (initieel en in gebruiksfase) vaak de keuze voor een ventilatie- en verwarmingssysteem.
Het energiegebruik als gevolg van bewuste ventilatie is te beperken door:
De regelbaarheid van de volumestroom te ver-beteren. Wel moet tenminste de minimaal noodzakelijke toevoer van verse lucht uit het oogpunt van gezondheid, hygiëne en vocht gewaarborgd blijven, eventueel op basis van automatische vraagsturing;
Warmte terug te winnen uit de af te voeren bin-nenlucht. Bij warmteterugwinning wordt een deel van de energie die nodig is om de toevoer-lucht voor te verwarmen geleverd door de afvoerlucht. Met warmteterugwinning is het daarom eenvoudig om ventilatielucht tochtvrij toe te voeren.
Een schoon binnenmilieu verdient alle aandacht en vereist een doeltreffende ventilatievoorziening. Een thermisch behaaglijk binnenklimaat en energiezuinig-heid zijn randvoorwaarden voor de ventilatievoorzie-ning.
1.2 DOELSTELLING EN KADERHet doel van deze publicatie is het verstrekken van praktische informatie die noodzakelijk is voor installa-teurs, woningbeheerders, architecten, adviseurs of installatiedeskundigen en toeleveranciers, bij ont-werp, uitvoering en beheer van mechanische ventila-tiesystemen bestaande uit decentrale luchttoevoer en luchtafvoer in nieuwe en bestaande woningen.
In de woningvoorraad is met renovatieprojecten en energiebesparingprogramma’s zoals bijvoorbeeld Meer Met Minder Energie een groot energiebesparing-potentieel aanwezig. Voorliggende publicatie biedt voor bestaande woningen specifieke ondersteuning bij zowel de verbetering van het binnenklimaat én energiebesparing door decentrale ventilatiesystemen.
Onder decentrale toe- en afvoer en warmteterugwin-ning wordt in deze publicatie verstaan:Mechanische ventilatie waarbij de luchttoe- en afvoer lokaal via een gevelventilatie-unit aan de gevel ver-loopt. Deze ventilatiesystemen zijn voorzien van warmteterugwinning en optioneel van vraagsturing.
ISSO- publicatie 91 16 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen
Onder decentrale toevoervoorzieningen wordt in deze publicatie verstaan:Gevelventilatie-units of ventilatieroosters voor lucht-toevoer, gecombineerd met een centrale mechani-sche luchtafvoer uit de 'natte ruimten'. Daarom wordt tevens aandacht besteed aan de ventilatie van de ruimten waar geen gevelventilatie-unit aanwezig is.
Daarnaast wordt in deze publicatie waar nodig onder-scheid gemaakt in:
Bestaande woningen en woongebouwen; Nieuwbouwwoningen en woongebouwen.
De ISSO-publicatie sluit tevens aan bij de geldende (Europese) normen m.b.t. decentrale mechanische ventilatiesystemen en geeft hieraan een praktische invulling.
Deze publicatie is onderdeel van een reeks van ISSO-publicaties betreffende ventilatie van woningen en woongebouwen. De publicaties sluiten naadloos op elkaar aan. Dit is weergegeven in afbeelding 1.1.
ISSO-publicatie 61 is het startpunt voor het opstellen van een algemeen programma van eisen voor een woningventilatiesysteem. ISSO-publicatie 61 geeft tevens nadere afwegingscriteria om tot een keuze voor een type ventilatiesysteem te komen.
Daarna is er, afhankelijk van het gekozen ventilatiesys-teem, een publicatie die het ontwerp en de realisatie van dat systeem verder in detail uitwerkt:
ISSO-publicatie 61 voor ventilatiesystemen met natuurlijke afvoer (systemen A of B);
ISSO-publicatie 62 voor centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning (systeem D);
ISSO-publicatie 91 voor ventilatiesystemen met decentrale mechanische toe- en afvoer en warmteterugwinning (systeem D);
ISSO-publicatie 92 voor ventilatiesystemen met decentrale mechanische toevoer (systeem D) of natuurlijke toevoer (systeem C) en centrale mechanische afvoer;
Specifieke aspecten betreffende het beheer en onder-houd van natuurlijke en mechanische ventilatiesyste-men (systemen A, C, en D) zijn weergegeven in ISSO-publicatie 63.
Aspecten betreffende het beheer en onderhoud van decentrale mechanische ventilatiesystemen met of zonder warmteterugwinning (systeem D) zijn weerge-geven in ISSO-publicatie 91 respectievelijk 92.
Afb. 1.1. ISSO-publicaties ventilatie in woningen en woongebouwen
Programmafase
Programma van eisenop hoofdlijnen
Systeemkeuzesysteem A of B
systeem C of D
ISSO-62Systeem D centraal
(met wtw)
ISSO-61Systeem A en B
ISSO-91Systeem D decentraal
(met wtw)
ISSO-92Systemen
C en D decentraal
(geen wtw)
ISSO-61Alle ventilatiesystemen
Beheerfase
OntwerpfaseUitwerkingsfaseRealisatiefase
ISSO-63Systemen A, C en D centraal (met wtw)
ISSO- publicatie 91 17 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen
1.3 OPBOUW PUBLICATIEDe ISSO-publicatie wordt opgebouwd uit twee delen, te weten:
1. Basistekst richtlijn (toegankelijk geschreven voor doelgroep);
2. Specificatiebladen volgens de MKK-structuur (aan te wijzen vanuit BRL 6000) inzake kwaliteit-seisen omtrent selectie, ontwerp, uitvoering en beheer voor onder anderen installatieadviseurs, installateurs en leveranciers.
Voor het structureren van de informatie is gebruik gemaakt van het Model Kwaliteitsbeheersing Klimaat-installaties, de zogenaamde MKK-structuur. Het MKK (Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties) is een instrument voor het beheersen van het voortbren-gingsproces van klimaatinstallaties binnen het bouw-proces. Het toepassen hiervan betekent het geven van informatie met betrekking tot de ventilatie van de woning en het ventilatiesysteem, in de betreffende fase van het bouwproces aan de betrokken partijen. Het hanteren van de MKK-structuur sluit aan bij pro-cescertificering volgens EN 45011.
In de MKK-structuur wordt het realisatieproces ver-deeld in 5 fasen.
I. ProgrammafaseIn de programmafase (initiatieffase) worden de eisen, wensen en verwachtingen ten aanzien van het gebouw/systeem geïnventariseerd, en eventuele beperkende randvoorwaarden geformuleerd. De con-sequenties voor verschillende systemen worden op hoofdpunten zichtbaar gemaakt. Aan het eind van de programmafase is er voldoende informatie om een (voorlopig) ontwerp te kunnen maken.
II. OntwerpfaseIn de ontwerpfase worden vanuit de voorlopige sys-teemkeuze de voorzieningen voor het systeem/de installatie door de adviseur/constructeur uitgewerkt. Er vindt terugkoppeling met de uitgangspunten uit de programmafase plaats. Op grond van die terugkoppe-ling kunnen uitgangpunten wijzigen. Aan het eind van de ontwerpfase wordt een definitief systeem gekozen.
III. UitwerkingsfaseIn de uitwerkingsfase wordt de installatie tot in detail uitgewerkt.
IV. RealisatieIn deze fase wordt de complete installatie aangelegd en opgeleverd.
V. BeheerfaseIn de beheerfase (beheer en onderhoud) wordt de installatie in gebruik genomen. Onderhoudsvoor-schriften, instructies en/of handleidingen voor gebrui-kers zijn aspecten die in de beheerfase van belang zijn.
Meer informatie over de MKK-structuur kan worden gevonden in hoofdstuk 8.
1.4 ONTWERPPROCESIn principe verloopt het ontwerpen van een ventilatie-systeem voor woningen volgens een itererend en opti-maliserend proces, waarbij steeds een terugkoppeling naar uitgangspunten en eisen wordt gemaakt. In afbeelding 1.2 is in de vorm van een stroomschema het ontwerpproces weergegeven. Enkele van deze terugkoppelingen zijn hierin aangegeven.
ISSO- publicatie 91 18 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen
Afb. 1.2a Stroomschema programmafase
Afb. 1.2b Stroomschema ontwerpfase
Afb. 1.2c Stroomschema uitwerkingsfase
Verzamel de algemene uitgangspunten:- algemeen programma van eisen (ISSO61)- nieuwbouw: ontwerptekeningen
Bepaal de comfortcriteria t.a.v.:- binnenluchtkwaliteit- thermisch comfort- geluid
Bepaal de prestatiecriteria t.a.v.:- energie- betrouwbaarheid- duurzaam bouwen- kosten
haalbaar ?nee
ja
- bestaande bouw: opname situatie
Bepaal primaire systeemkenmerken:- handmatige / automatische regeling- indeling in ventilatiezones
I. PR
OG
RAM
MA
FASE
Programma van eisenventilatieconcept
Bepaal de vereiste luchtvolumestroom per ruimte en stel een ventilatiebalans op
Bepaal de plaats van de:
- luchttoe- en afvoervoorzieningen- opstelplaats(en) gevelventilatie-unit
in de gebouwschil
Bepaal de ventilatievoorzieningen in de ruimten zonder decentrale luchttoe- enafvoer met wtw via ISSO-publicatie 92
Controleer de interactie met de installaties voor ruimteverwarming / warm tapwater
Bepaal de optionele functies van degevelventilatie-unit:- luchtfiltering- vraagsturing- verwarming- zomernachtkoeling
Bepaal de overige bouwkundige eninstallatietechnische voorzieningen:- elektra aansluitingen- bedieningsorganen- overstroomvoorzieningen- luchtdoorlatendheid gebouwschil
Toetshet ontwerp aan de
vraagspecificatieafwijking
akkoord
II. O
NTW
ERPF
ASE
Ontwerp op hoofdlijnen
Selecteer de gevelventilatie-unit(s)en bijbehorende geveldoorvoerset
Selecteer de luchtkanalen, afvoerventielen,en de afzuigunit voor de centrale
mechanische luchtafvoer via ISSO-92
Selecteer de overigeinstallatie componenten
Verwerk de geselecteerde ventilatiecomponenten in het bouwkundig- en
installatieontwerp
Neem voldoende overstroomvoorzieningenop in het bouwkundig ontwerp
Toetshet ontwerp aan de
vraagspecificatieafwijking
akkoord
III. U
ITW
ERKI
NG
SFA
SE
ISSO- publicatie 91 19 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen
Afb. 1.2d Stroomschema realisatiefase
Afb. 1.2e Stroomschema beheerfase
IV. R
EALI
SATI
EFA
SE
Uitgewerktontwerp
Monteer/installeer het ventilatiesysteemvolgens het ontwerp en voorschriften
fabrikant
Voer de eindcontrole uiten stel het systeem in bedrijf
Regel het systeem in conform het ontwerp
Controleer de werking van de regelknop(-pen)
en automatische regeling
correct
nietcorrect
Controleer de luchtvolumestromen
correct
correct
correct
Controleer de luchtlekkage van het systeem
Controleer het geluidniveauin de verblijfsruimte
Stel een opleveringsrapportage en een gebruikershandleiding samen
nietcorrect
nietcorrect
nietcorrect Stel de regelknop(-pen), regelstrategie
en sensoren correct af
Regel de debieten in zodat wordt voldaanaan de ontwerpwaarden
Verhoog de luchtdichtheid van hetsysteem (afdichten lekkages)
Verminder het geluidniveau (toepassenextra geluiddempende voorzieningen)
Lever het systeem op en stel de rapportage en handleiding beschikbaar aan gebruiker
Voer de tussencontroles tijdig uit (kanalen, netwerkbekabeling en
gevel/dakdoorvoeren)
Opgeleverd enfunctionerend systeem
Opstellen beheer en onderhoudsplan (ISSO-63)
Periodiek onderhoud bewoner
V. B
EHEE
RFA
SE
Periodiek onderhoud installateur
Systeemfunctioneert conform
eisen?
nee
Bijstellen,vervangen of repareren
onderdelen?
ja, is mogelijk -> aanpassingen uitvoeren
nee, niet mogelijk
Sloop enafvoer ventilatiesysteem
ja
ISSO- publicatie 91 20 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen
1.5 LEESWIJZER KWALITEITSNIVEAUIn deze publicatie zijn de ontwerptechnische, materi-aaltechnische en montagetechnische kwaliteitseisen en de eisen te stellen aan het beheren van een ventila-tiesysteem onderscheiden in drie categorieën:
1. De wettelijke eisen;2. De kwaliteitseisen die in aanvulling op de wet-
telijke eisen moeten worden opgevolgd in ver-band met het goed functioneren van een installatie en het bereiken van een redelijkerwijs aanvaardbaar kwaliteitsniveau;
3. De aanvullende kwaliteitseisen die een hoger kwaliteitsniveau bewerkstelligen dan het rede-lijkerwijs aanvaardbare kwaliteitsniveau.
De aanvullende kwaliteitseisen bieden opdrachtge-vers keuzemogelijkheden, waarbij in deze publicatie per keuze-item middelen zijn opgenomen om een passende keuze te kunnen maken. De in overleg tus-sen de installatiedeskundige en de opdrachtgever gemaakte keuzen worden vastgelegd in een vraagspe-cificatie (zie specificatiebladen I.8-2, II.8-2 en III.8-2).
Wettelijke eisenDe eisen volgend uit het Bouwbesluit en andere publiekrechtelijke wettelijke voorschriften zijn in deze publicatie benoemd als wettelijke eisen en dienen altijd te worden opgevolgd.
KwaliteitseisenKwaliteitseisen zijn privaatrechtelijke eisen en zijn onder meer afgeleid van de eisen van bijvoorbeeld pri-vaatrechtelijke garantie-instituten. Kwaliteitseisen die-nen als aanvulling op de wettelijke eisen en garanderen de kwaliteit van het ventilatiesysteem. Aan de kwaliteitseisen zoals geformuleerd in deze publicatie dient altijd te worden voldaan.
Aanvullende kwaliteitseisenAanvullende kwaliteitseisen hebben veelal betrekking op het te realiseren (hogere) comfortniveau. Aanvul-lende kwaliteitseisen zijn onder meer afgeleid van de eisen van privaatrechtelijke garantie-instituten of zijn gebaseerd op eisen vanuit duurzaam bouwen. Aanvul-lende kwaliteitseisen zijn facultatief en worden in overleg tussen opdrachtgever/gebruiker en opdracht-nemer privaatrechtelijk vastgesteld. De vraagspecifi-catiebladen over kwaliteit (beheeraspect 8) kunnen daarbij als hulpmiddel dienen.