1

ISTORIJA ISTORIJE UMETNOSTI

Antička Grčka-počeci istorije umetnosti, donekle umetničke kritike

Procvat umetnosti V i IV veka p.n.e. ostavili utisak na savremenike

U Grčkoj krajem IV i tokom III veka p.n.e formirana prva kritička misao i prvi spisi o

slikarstvu, vajarstvu i u manjoj meri arhitekturi

Estetička misao Platona i Aristotela

Fantazija, estetsko uživanje, podražavanje viđenog i problem lepog-glavni problemi

kojima su se oni bavili

Platon:

umetnosti proizvedene fantazijom: subjektivna (fantastična), simbolična i

realistička (imitativna, podražava viđeno)

kategorija lepog

zanatlija podražava ideju o određenom predmetu, a umetnik podražava ono što

je već napravljeno (imitator imitacije, za stepen dalji od ideje nego zanatlija)

ističe egipatsku umetnost

Aristotel:

zainteresovan za mimezis

teme rasprave: izražajna sredstva umetnosti, forma, boja

obojica uočili da priroda lepote, kao i umetnička ostvarenja pružaju uživanje

O starogrčkim spisima o umetnosti saznajemo pre svega iz dela nekih rimskih autora

--"Istorija prirode"-Plinije Stariji

Najstarija dela o umetnosti: traktati umetnika (u vidu priručnika, dosta nabacani)

Poliklet:

"Kanon"-neka vrsta objašnjenja statue Doriforosa

pre svega se bavi idealnim proporcijama ljudskog tela

Gamfil:

zalagao se da se nastava crtanja uvede u škole

hteo da dokaže da je um. delo rezultat brižljivog sistematskog rada

Duris sa Samosa:

živeo između 340-260 p.n.e

jedan od prvih pisaca o umetnosti

spisi nisu sačuvani

2

po docnijim autorima može se naslutiti da su sadržali biografije umetnika

sa obiljem anegdota

III vek p.n.e-dela Ksenokrata i Antigona iz Karista

Ksenokrat:

prva polovina III veka p.n.e

skulptor iz Lisipove škole

u osnovi njegovih shvatanja- Aristotelovo shvatanje umetnosti kao

podražavanja prirode

kriterijumi za skulptora: prirodna statika kipa, raznolikost prikazanih

likova i finoća izrade detalja (vrhunac- Lisipovo stvaralaštvo)

slično pokušavao i u domenu slikarstva

umetnička umešnost da podražava viđeno (posebno za starije umetnosti);

forma (za savremene), najsavršeniji-Apeles

umetnost se razvija postepeno i logičkim putem-značajna novina u

razmatranju umetnosti

nadovezivao se na ideje Demokrita i njegovih sledbenika

prvi se bavio stilskim odlikama um.dela

Antigon iz Karista:

skulptor iz III veka p.n.e

predstavnik retoričkog načina pisanja o um.delim (isticanje i pohvala

određenog um.dela i tvorca)

pisao traktate o slikarstvu i skulpturi

kao vrhunac um.stvaralaštva ističe dela majstora V veka p.n.e: Fidije,

Mirona i Polikleta

bavio se i problemima vezanim za odnose pojedinih um.škola i njihovih

predstavnika

može se podeliti na 2 dela: 1. vodiči (putovođe)-opisuju se spomenici,

navode natpisi i beleže um.dela koja se tu čuvaju

Polemon:

kraj III, početak II veka p.n.e

dosta putovao i prikupljao natpise

opisao Akropolj

Pausanija:

II vek n.e

"Opis Grčke", sačuvan u celini, sastoji se iz 10 knjiga

važan za arheologiju-u XIX veku po njegovom opisu Olimpije vršilo se

iskopavanje

iznosi dimenzije spomenika, pominje graditelje, brižljivo zapisuje

skulptore, daje obilje podtaka iz istorije i mitologije

3

preopširan, nekad piše teškim jezikom

prvi pišeo o arhajskoj umetnosti

Lukijan:

II vek n.e

satiričar i skulptor

najčešće pisao u obliku dijaloga

nijedan nije u potpunosti posvećen umetnosti, ali ima opisa i ocena

um.dela

pažnju usmerava ka sižeu i psihološkoj izražajnosti

nisu celovito sačuvani samo spisi posvećeni arhitekturi

Pitagora:

VI vek p.n.e

stav da je broj osnova svga, značaj pridavan proporciji, geometriji korstili

graditelji (Pitagorini postulati uticali na arhitekturu)

POLIS: I Aristotel i Platon bili zainteresovani za to kako polis može da se uredi u

urbanističkom pogledu Platon-u delu "Zakonik" raspravlja o tome kako bi trebalo da izgledaju

antički polisi, a u delu "Kritija" daje idealan opis grada--osnovu čini krug

iz čijeg se centra (trga) građevine i ulice radijalno šire Aristotel-u delu "Politika" kritikuje Platonovo shvatanje arhitekture, a u 7.

knjizi daje svoje idealno viđenje grada--mreže ulica koje se seku pod

pravim uglom, srž te strukture-2 glavne ulice (kardo i dekumanus) od

koje polaze druge manje značajne ulice (Milet, Aleksandrija, mnogi

gradovi XIV i XV veka)

Herodot:

u svom delu "Istorija" daje opise Keopsove, Kefrenove i Mikerenove

piramide

Tukidid:

u delu "Istorija Peloponeskih ratova"

Antički Rim-Interesovanje za umetnost u znatnoj meri je uslovljeno pojavom

grčkih ostvarenje na u Rimu i na aukcijama

Ciceron:

I vek p.n.e

orator, veliki kolekcionar i poznavalac umetnosti

u govorima i filozofskim traktatima umetnošću se bavio sporadično

4

eklektični stavovi (pod jakim uticajem autora iz helenizma)

važne novine: 1. misao o relativnosti umetničkog savršenstva---u

umetnosti nema napretka; može da napreduje tehnika, ali ne i sama

izražajnost, utisak koji proizvodi delo

delimično se nadovezuje na Ksenokrata

Početkom nove ere u rimskoj literaturi i nauci o umetnosti jačaju arhaizirajuće

tendencije

Plinije Stariji:

"Naturalis historiae"-završio 77.godine

u 37 knjiga

neka vrsta enciklopedije koja je trebalo da obuhvati znanja iz najrazličitijih

oblasti

iznosio bez empirijskog iskustva, pozivao se na dela grčkih i rimskih

autora

za iu značajne završne knjige (33-36)

34 i 36-opisuje monumentalne građevine prestonice i rimskih provincija

36-navodi proporcije grčkih hramova, prvi put pominje dorski, jonski,

korintski i toskanski stil

35-daje opise poznatih statua i slika koje su se čuvale u Rimu

pogledi na umetnost: eklektični i pojednostavljeni, ne ulazi dublje u

problematiku um. stvaralaštva, niti se bavi fenomenom um. dela

pogledi na stvaralaštvo istog umetnika kontradiktorni (koristi različite

autore)

smatra da je umetnost dostigla zenit u V i IV veku p.n.e, a u helenizmu

počelo opadanje (neka vrsta protesta protiv tadašnje umetnosti koja se

ugledala na helenizam)

Kvintilijan:

orator I veka n.e.

uveren u apsolutno savršenstvo Fidijinih dela

kaže da je mogao božansku veličanstvenost da prikaže bolje nego bilo koji

savremenik ili sledbenik

Dion Hrizoston:

filozof i govornik I veka n.e

veličao Fidijinu umetnost

po njegovom mišljenju ni skulptura ni slikarstvo ne mogu neposredno da

prikažu neke osobine (razum, mudrost)

putem prikazivanja vidljivim materijalom i pomoću simbola mogu da

izraze svojstva koja su nevidljiva (Fidija najbolje)

umetnost kao čulni izraz ideje (dalekosežan značaj u razvitku estetike, u

najcelovitijem vidu razrađeno u Hegelovoj estetici)

5

prvi pokušaj razlikovanja fenomena osobina pojedinih umetnosti

U III veku n.e. značajni: Filostrat Stariji i Filostrat Mlađi

Filostrat Stariji:

filozof i retor

razvio stavove Diona Hrizostona

smatra da je princip podražavanja nedovoljan i uvodi pojam fantazije

(mašte)

Filostrat Mlađi:

nastavlja ideje F.S.-a

delo "Imagines" (slike)

navodi slike napuljske galerije (nije siguran da li je postojala) ne

navodećini autore dela ni vreme nastanka

opisuje samo sadržaj slika, a glavnu pažnju pridaje onome što je umetnik

nagovestio

sve naglašenije idealitičko i spiritualističko načelo

Plotin:

poslednji veliki antički filozof koji je presudno uticao na formiranje

srednjovekovne estetike

učenje o 2 sveta: 1. svet ideja; 2. svet čulnih stvari (odraz sveta ideja, snaga

koja ga otelotvoruje)

božansko pranačelo-božanska lepota: pojava udaljenija od sveta ideja

čovek božanskom načelu može da se približi ekstazom, ne empirijskim

putem

isticao značaj mašte, a podražavanje prirode smatrao za kontemplativnu

delatnost

O arhitekturi pisali: Strabon (opis Aleksandrije u delu "Geografija") i biografi Plutarh

(opis Atine Periklovog doba u delu "Biografije slavnih ljudi antičkog sveta") i

Svetonije (u delu "Život dvanaestorice imperatora", opisuje Cezarove i Avgustove

zasluge na ukrašavanju Rima)

Markus Vitruvije Polijo:

delo "Deset knjiga o arhitekturi" ("De architectura libri decem")

napisana oko 25. p.n.e, posvećena Oktavijanu Avgustu

trakat o arh. sistematski izložen i podeljen u 10 knjiga

u 1 načela arh.: trajnost, korisnost i lepota, govori o obrazovanju arhitekta

( poznavanje crtanja, geometrije, slikarstva, istorije, filozofije, medicine,

astronomije, astrologije, muzike)

6

iznosi 6 kategorija iz kojih se delo sastoji: 1. pogodnost na promene;

2.ekonomska pogodnost; 3. izgled zdanja u odnosu na okolinu;

4.ritam;5.simetrija; 6.dekor

u 2 : o građevinskim materijalima

u 3 i 4: klasifikuje hramove i bavi se proporcijama i delovima pojedninih

arhitektonskih dela

pokušao da kod arh. dela utvrdi neke elemente preuzete iz prirode

(mimetički karakter arh)

u 5: javne zgrade, a u 6: privatne kuće

u 7: unutrašnjom dekoracijom; u 8: načini dopremanja vode u gradove

(akvadukti)

u 9: astronomija i astrologija; u 10:opsada i razaranje grada

knjiga sačuvana u celosti

pojedini teoretičari (Alberti) svojim knjigama davali isti naslov

U spisima antičkih autora prvi put je formiran niz osnovnih činjenica o problemima

stvaralaštva

Tok pozne rimske estetike će direktno uticati na razvoj srednjovekovne estetike:

Srednji vek-ostavio spise iz oblasti estetike, traktate u optici, nekoliko

ikonografskih priručnika

Princip autonomije umetnosti iščezao (svaka ljudska delatnost posmatrana u

zavisnosti od boga)

Spisi-umetnika upućivali u određene tehničke probleme rada, obaveštavali o

ikonografskim uzorima i davali korisna uputstva o materijalu, tehnikama...

Van posmatranja prirode umetnost je nalazila sopstvene zakonitosti (moć mimezisa

izgubila na značaju, srednjovekovna misao je umetniku pružala novo poverenje u

moć mašte, snagu kontemplacije kojom se doseže do boga)

Plotin-uticao na srednjovekovnu estetiku

Načelo emanacije-materijalni predmet postaje lep samo ako sadrži misao koja potiče

od božanskog

Na vrhu-misao, pa mašta, najniže-utiskivanje forme koju čini priroda

Patristička literatura-pisali su je crkveni oci

Kontradiktornosti: s jedne strane-uticaj neoplatonističkih ideja, sa druge-prihvatanje

pogleda pod uticajem istočnjačkih kultova (zabranjivali prikazivanje idola)

Tertulijan:

II i III vek n.e

oštro napadao pagansku kulturu (Aristotel-najveći neprijatelj)

glavni greh-idolopoklonstvo

neprijateljski stav prema umetnosti

7

Kliment Aleksandrijski:

prva ½ III veka n.e

odbija da u kultovima poštuje božanstvo

ne odriče umetničku lepotu dela antičkih umetnika

umetnost i talenat suprotstavio sadržaju um.dela (antička umetnost)

Sveti Avgustin:

IV vek n.e

jedan od najznačajnijih hrišćanskih mislilaca

dela: "Ispovesti" i "O državi božijoj"

priznaje lepotu sveta jer je data od boga koji je izvor lepote i najviša

lepota, ali svaka lepota je relativna

ružno samo manji stepen lepog (majmun u svojoj vrsti može da bude lep)

značajni i njegovi pogledi na alegoriju--nastaje kada nešto ima jedno

značenje u reči, a drugo u duhu (jagnje kao simbol Hristove žrtve)

sva vrednost umetničkog dela u ideji, forma gubi na značaju (slikarstvo i

skulptura shvatani kao vrsta Biblije za nepismene)

ističe arhitekturu i muziku (umetnosti najudaljenije od podražavanja

prirode, vlada sklad delova, ritam i red-božanska harmonija)

Opat Siže:

početak II milenijuma

starešina opatije Sen Deni

radio na reformaciji monaškog života, obnovi i ukrašavanju opatije

Sveti Bernar iz Klervoa:

protivio se raskoši i ukrašavanju crkava (opat Siže odgovorio da se crkva

ukrašava da bi vernici obratili pažnju na majstorstvo izrade koje pobeđuje

materiju)

Iraklije Prezviter:

u X veku napisao knjigu u stihovima "O bojama i umetnostima Rimljana"

oslanja se na antičke autore (posebno Plinija i Vitruvija)

zbirka tehničkih uputstava o pripremi boja, veštini livenja bronze i

ukrašavanju rukopisa

nedostaju uputstva iz oblasti monumentalnog slikarstva

Teofilus:

autor slikarskog priručnika "Shedula" (XII vek)

priručnik napisao u Kelnu, Nemačka

pruža uputstva o gotovo svim um. tehnikama i donosi neka obaveštenja iz

ikonografije, pa i filozofije i istorije

iznosi lična shvatanja o um.stvaralaštvu--slikar treba da se bavi pravilnim

mešanjem boja i da se oslanja na iskustva i tvorevine predaka

8

ističe značenje boje-u duhu shvatanja romaničkih slikara koji su boji

davali prednost nad crtežom

za umetnika je najznačajnije podražavanje dela učitelja, a ne prirode

Vilar iz Onekura:

XIII vek

graditelj

dosta putovao i učestvovao u graditeljskim poduhvatima

spis "Knjiga o izradi portreta"-vid crtačkog bloka u kome su crteži praćeni

tekstom

vremenom delo je preraslo u slikarski priručnik

sistem kvadrata i odsečaka kruga-njihovom kombinacijom uspevao da

prikaže i figuru u pokretu (razmišljao kao arhitekta koji crtanje figura

počinje od apstraktnog)

Vitelo:

XIII vek

1268- "Traktat o perspektivi"

sačuvana 4 kodeksa na osnovu kojih je delo rekonstruisano

popularno i u vreme renesanse

vrsta kompilacije Aristotelovog učenja i dela arabljanskih mislilaca

pokušava da razloži složene telesne oblike na jednostavne elemente

bavi se uticajem svetlosti na um.delo i raspravlja o tome sa kog rastojanja

treba posmatrati delo

lepota može biti uslovljena različitima okolnostima: 1. delo može biti

apsolutno lepo (tada je dovoljno diviti mu se, bez ispitivanja)

Prelaz između shvatanja umetnosti srednjeg veka i renesanse-vodiči (putovođe)-

opsuju znamenita sveta mesta (Rim, Jerusalim, Vitlejem, Nazaret)

Eterija-"Znamenitosti grada Rima"

Teoderih:

XII vek

opis svete zemlje i najpoznatije crkve

Vodiči:

3 dela:

1. spisak znamenitih spomenika i mesta

2. legende vezane za ta mesta

3. praktična uputstva namenjena onima koji na ta mesta odlaze

Iako sadrže mnogo elemenata preuzetih iz predanja, spisi su veoma značajni za

rekonstrukciju spomenika koji su uništeni.

9

O umetnosti se pisalo i u Vizantiji Patristička literatura i nasleđe antičkih filozofa i estetike-ušli u osnovu vizantijske

misli o umetnosti, ali izgrađeni pogledi koji su bili različiti

U osnovi: idealizam u duhu Plotinove filozofije

Teorijski radovi nastali između zaštitnika ikona i njihovih protivnika-značajni

726-842-ikonoklazam

Umetnost treba posmatrati dvojako: sa stanovišta forme i majstorstva izrade; um.

delo treba uvažavati zbog idejnih vrednosti

Teodor Studit:

pristalica ikona

ikone treba poštovati zbog praobraza naslikanog na njima

Pavle Silencijarije:

VI vek

opisujući Carigrad, najveću pažnju posvetio Svetoj Sofiji

U samoj Vizantiji do XV veka nije sačuvan nijedan slikarski priručnik, već se

rekonstruišu uz pomoć docnijih

Dionisije iz Furne:

XVIII vek

monah na Svetoj Gori

svoja slikarska znanja pretočio u delo "Erminija"

sastoji se iz 2 dela: 1.opis slikarskih tehnika; 2. ikonografski priručnik

(kako prikazivati scene i događaje i oznake gde ih treba ilustrovati u

unutrašnjosti crkve)

U XIX veku francuski putopisac Napoleon Didron pronašao "Erminiju", preveo je i

od tad se ona izučava

Prvi nagoveštaji prekida sa srednjovekovnim shvatanjem javljaju se u Italiji

u XIV veku

Dante Aligijeri i Đoto-vesnici novog vremena; afirmacija nacionalne književnosti i

učenosti, obnova interesovanja za antičku epohu

Prvi su interesovanje pokazali književnici XIV veka

Dante:

ističe Đota-smatra ga najvećim onovremenim umetnikom

Đotov učitelj-Čimabue

10

Bokačo:

pominje Đota kao umetnika koji je vratio na svetlost onu umetnost koja je

bila dugo sahranjena

prethodna umetnost-postojala da zadovolji oči neznalice, a ne um mudrog

Petrarka:

nameravao da sačini traktat

dosta se oslanja na Plinija

ističe vajarstvo

savremenike poredi sa antičkim umetnicima

cenio slikarstvo Simona Martinija

Filipo Vilani:

1381./2.- "O poreklu firentinske države i njenim znamenitim

građevinama"

biografije čuvenih ljudi i slikara

prvi životopisi o umetnosti od starog veka

pod uticajem Plutarha

osobine umetnika: uzvišeni um, izuzetno pamćenje, spretne ruke

delo mora da izgleda prirodno

navodi da su firentinski umetnici vaskrsli jednu umetnost kao što je Dante

vaskrsao poeziju

Čimabue---Đoto

nema jasne ideje o umetničkom napretku (delo Đotovih nastavljača-

spokojno)

Čenino Čenini:

druga ½ XIV veka

bavio se slikarstvom

učenik Anjola Gadija

traktat "Knjiga o umetnosti" ili "Traktat o slikarstvu"

prepliću se srednjovekovna i renesansna shvatanja

najveća pažnja posvećena uputstvima o spravljanju boja (kao u kasnom

srednjem veku), ali je značenje novo

cilj da poduči savremenike i nastavljače kako da postanu bolji slikari

pored uputstva o tehnici i ikonografiji: kakav odnos treba da postoji

između učenika i učitelja; učenik treba da uči od majstora u radionci i u

prirodi

priroda ispravljena stilom, a stil kontrolisan prirodom

ukazivao i na značaj mašte i na važnost izgrađivanja ličnog stila

osnova umetnosti: poznavanje crteža, boja (zalagao se za "lepe" boje-

azurna, zlatna, svetlo-tamni prelazi između boja)

11

Tokom XIV veka u Firenci obnovljeno interesovanje za osnovne probleme

um.stvaralaštva

Formiraju se novi kriterijumi umetničkog suda, utvrđuju se zakonitosti

um.stvaralaštva i pišu se biografije najuglednijih umetnika

Upoređuju antičke i moderne umetnike, traže odnos između mašte i prirode

Osnovne crte renesansne kulture: 1. težnja ka upoznavanju prirode

2. oslobađanje misli od crkvenih nazora

3. svest o značaju i vrednosti ljudske ličnosti

4. stremljenje ka real. metodama i naučnim osnovama um.shvatanja

Ta interesovanja su svojstvena i literaturi o umetnosti koja je nastala tokom XV veka

na tlu Italije

Pojave u umetnosti počinju da se sagledavaju u istorijskom kontekstu

Suština umetnosti-u upoznavanju njenih zakonitosti koje je umetnik dužan da

prikaže u delima

Lorenco Giberti:

živeo 1378-1455

poznat kao skulptor

značajni teoretičar rane renesanse

1450-delo "Komentari"

spis od 3 dela: 1. na osnovu antičkih autora (Vitruvija i Plinija) pokušao da

izloži istoriju antičke umetnosti; 2. posvećen italijanskim umetnicima XIV

veka

kriterijum za ocenjivanje: crtež (osnov umetnosti) i modelovanje (plastična

obrada forme)

Daje novu ocenu o umetnosti: Čimabue-pristalica grčkog manira;

Kavalini-delimično ga prevazišao; Đoto-u potpunosti; posebno ističe

Androđa Lorencentija; prva ½ XIV veka-dela dostojna ant. umetnosti;

druga ½ -period opadanja

prva autobiografija jednog umetnika-ne sadrži detalje iz života, već dela i

umetnikovo formiranje

nedovršeni deo: pokušaj izlaganja teorijske osnove umetnosti; bavi se

osnovnim principima optike (arabljanski izvori), proporcijama (Vitruvije),

opisuje neke novootkrivene antičke spomenike

Kristoforo Landini:

prvi prevodilac Plinija na italijanski jezik

delo "Komentari o Danteu"-daje opširan pregled svega što je u Firenci

urađeno u oblasti kulture i pominje imena nekih slikara

Vilani-izvor

12

govori o Mazaču (prirodnost i plastičnost figura), Delkastinju (hvali crtež),

Tručelu (majstorstvo u prikazivanju kompozicija i perspektive), od

skulptora ceni Donatela (snaga i vešto predstavljanje figura u pokretu)

Trodelna shema: 1.procvat u antici; 2. opadanje u s.veku; 3.ponovni procvat u Italiji

kroz stvaralaštvo Đota i drugih majstora XIII i XIV veka

Srednjovekovnu umetnost nazivali varvarskom i gotskom

Glavno interesovanje um.i pisaca kvatročenta: izučavanje teorijskih objašnjenja

preloma u umetnosti i kako se pojavio preporod

Najčešće pisali traktate

Leon Batista Alberti:

živeo 1404-1472

njegovi spisi odigrali značajnu ulogu u razvitku teorijske misli

kvatročenta

traktati-teorijsko obrazloženje nove umetnosti

spis "O slikarstvu"

polazni princip-umetnost je nauka koja počiva na zakonitostima i

preciznim pravilima, on nastoji da utvrdi te zakonitosti i ovlada njima

bavi se pravilima: perspektive, proporcije, anatomije

problemima: strukture, kompozicije, svetlo-tamnog

sličnost sa prirodom nije dovoljna za savršenstvo (um.delo mora da

poseduje i lepotu)

lepota-u skladnom odnosu pojedinih delova slike

kompozicija-najznačajniji element slike

pred kraj života napisao spis "O statui"-tumačenje o proporcijama

ljudskog tela analizirajući promene koje se u telu javljaju tokom pokreta

2 metoda u radu vajara: 1.putem dodavanja materijala; 2. putem

oduzimanja m. (plastika i skulptura)

zanimao se i za arhitekturu i autor je prvog teoretskog dela o arh., posle

Vitruvija, "Deset knjig o arhitekturi"

sadrži teoriju i praksu (njegova iskustva u oblasti graditeljstva)

izlaže u 10 knjiga

prilikom rada koristi: 3 izvora dela ant.pisaca o arhitekturi, očuvane

spomenike ant.Rima i sopstveno iskustvo arhitekte

3 osnovna principa: funkcionalnost, korisnost i zadovoljstvo

Visoka renesansa:

Mikelanđelo:

poglede na umetnost iznosio u pismima i sonetima (nije pisao traktate)

neke njegove ideje o um.preneo je i portugalski pisac Francisko de

Holanda

13

konzervativniji pogledi na umetnost u odnosu na Leonarda

umetnički ideal: plastična forma firentinske tradicije XV veka

daje prednost skulpturi

slika bolja ako naginje reljefu, reljef gori ako naginje slici

smatra da je pejzažno slikarstvo bez uma

Leonardo da Vinči:

tokom čitavog života pravio beleške i zapisivao misli o umetnosti

nije napisao celovito delo o umetnosti, to su nakon njegove smrti uradili

njegovi učenici

"Traktat o umetnosti"-Leonardove beleške koje su sakupili i redigovali

njegovi učenici

raspravlja o mnogim problemima: prvenstvu među umetnostima (daje

prednost slikarstvu), poezija daje senku stvari, sl. i muzika su sestre, ali je

slikarstvo savršenije jer je oko savršenije od uha

shvata sl. kao nauku

smatra da bi slikar mogao biti u stanju da stvara veliku umetnost mora

imati univerzalna interesovanja

bavio se: perspektivom, pokretom, slikama i problemima boje

3 vrste perspektive: 1.linearna; 2.perspektiva boje; 3.perspektiva reda

(vazdušna perspektiva)

problem senke-zauzima posebno mesto, igra svetlosti po površini

predmeta ili ljudske figure; pri tome se predmet i pozadina moraju se

mešati bez kontrasta i oštrih prelaza-sfumato

lepota uslovljena gradacijom senki

neke svoje pretpostvake nije koristio u sopstvenom slikarstvu

primetio da senke nisu crne, već plavičaste i da njihova obojenost zavisi

od lokalnog tona

ukazao i na stepen svetlosti u boji

zalaže se za slobodan potez

ističe značaj pokreta i zalaže se za precizno prikazivanje istog (pokreti i

gestovi mogu da nagoveste psihička stanja)

forma: oslanja se na pisce kvatročenta

Albert Direr:

putovao u Italiju da bi se bolje upoznao sa slikarstvom i literaturom o

umetnosti nastalom tokom XV veka

slikari su se divili Italijanima, jer su u umetnost uveli poznavanje

perspektive, proporcije i anatomije

radovima Albertija, prihvatili ideje Pjero dela Frančeske (Luka Pačoli širio

njegove ideje u "Traktatu o božanskoj proporciji")

Leonardovi stavovi nisu bili toliko popularni

Na Direra najviše uticao Alberti

sačuvana Direrova 3 traktata

14

1.-sastavljen od 4 knjige, posvećen praktičnoj geometriji-kako geometrija

može da služi slikaru i koja su znanja važna za njegov rad

2.-fortifikaciji

3.- "Četiri knjige o ljudskim proporcijama" (1523.)-zahteva da se sve

precizno meri, izneo pravilo o um. zasnovano na principima italijanskih

teoretičara (um. potrebno pružiti matematički zakon)

ipak zaključuje da mere nisu dovoljne (+božansko nadahnuće)

relativnost lepote- nije jedinstvena za sva vremena i sve oblasti, niko ne

može da pronađe savršenu lepotu

poznavanje proporcija, perspektive i mat. zakona pomaže umetniku da se

približi savršenstvu

umetnikova dužnost: da izražava ideale svoje epohe i sredine

sve stvari koje umetnika okružuju dostojne su prikazivanja

u svojim putnim beleškama govori o delima koje je video

U XVI veku Italiji glavni centri: Rim i Venecija

U Veneciji- prva umetnička kritika u današnjem smislu, javljaju se i prve polemike

vezane za nju

Mark Anton Mikijel:

poznati znalac i kolekcionar

nameravao da napiše niz biografija tadašnjih poznatih slikara

njegov rad ostao u beleškama

tako je objavljeno delo "Beleške o delima crtačke umetnosti"-odnosi se na

ostvarenje venecijanskog slikarstva iz javnih i privatnih zbirki u Veneciji,

Venetu i Lombardiji

U Firenci-preovladali Mikelanđelovi pogledi; ideje neoplatonizma

U Veneciji-Leonardovi (u delima nekoliko pisaca); filozofija venecijanskog

humanizma-izučavanje Aristotelovih filozofije i spisa arabljanskih mislilaca, kretala

se ka proučavanju prirode

Pjetro Aretino:

mišljenja sakupljao u pismima, kasnije sačuvani i objavljena "Pisma o

umetnosti"

piše o venecijanskom slikarstvu

ističe Ticijanovo slikarstvo, jer prevazilazi pedantni crtež Firentinaca i

Tintoretovu slobodu i brzinu slikanja

protiv normi i kanona

ističe značaj kolorita

smatra da bi umetnik trebalo da prikazuje realne situacije

skica-omiljeni vid zbog slobode i jer smatra da u umetnosti treba

izbegavati previše završenosti

15

Paolo Pino:

"Dijalog o slikarstvu"-imaginarna rasprava firentinskog i venecijanskog

slikara

staje na stranu Venecijanaca i daje prednost koloritu

protivi se matematički proračunatim proporcijama

3 komponente slike: invencija, crtež i kolorit

sloboda kompozicije

po prvi put izlaže teoriju eklekticizma-Mikelanđelov crtež+Ticijanov

kolorit=savršenstvo u umetnosti

Lodoviko Dolče:

"Dijalog o slikarstvu"-1557

rasprava nastala pod uticajem Aretinovih pogleda

zalaže se za slikarske slobode

protivi se perspektivnom redu

smatra da slikanje počinje kada se prevaziđe red

motivi iz prirode treba da izgledaju kao da su slučajno nastali

čak se i plastične vrednosti ostvaruju preko kolorita (najvažniji)

čiste, blistave i prijatne boje

Đorđo Vazari:

bavio se i slikarstvom i arhitekturom

bio Mikelanđelov učenik

"Životi slavnih slikara, vajara i arhitekata"- u 2 izdanja: 1.1550; 2.1568

nova etapa u razvitku iu

presudno uticalo na karakter literature o umetnosti

glavni izvor za izučavanje italijanske umetnosti XIV -druge ½ XVI veka

skup biografija najistaknutijih italijanskih umetnika toga doba

pisao biografije na osnovu: arhivskih podataka, sačuvanih pisama,

razgovora sa savremenicima

najdetaljnije-umetnost XVI veka (druge biografije manje pouzdane)

opšta shema: polazi od opšte ideje, opisuje život i stvaralaštvo umetnika

(nekad izmišljao detalje)

drugo izdanje potpunije, sa više faktografskih podataka

neki pogledi izmenjeni--> promena odnosa prema Mikelanđelovoj i

Rafaelovoj umetnosti

Mikelanđelo-u 1. izdanju se divio Mikelanđelovom delu (osn. merilo za

ocenu ostalih umetnika), u 2. uviđa da postoje i druge teme u umetnosti,

osim ljudske figure; počinje da posvećuje pažnju venecijanskim slikarima

Rafaelo-u 1.-njegova umetnost proces progresa koji je vrhunac doživeo

pred kraj njegovog života; u 2.-Rafaelo je pred kraj života delimično

izgubio ime koje je do tad stekao

nastoji da uspostavi vezu između biografije um. i teorije um.

biografijama prethodi traktat sa dosta tehničkih opisa

16

estetske ideje uprošćene: suština um. podražavanje prirode

istorijsku koncepciju sprovodi kroz čitavo delo

razvoj umetnosti=razvoj živog bića (mladost, zrelo doba, starost)

stari vek: Egipat-mladost, Grčka-zrelost, Rim-starost

italijanska umetnost: kvatročento-mladost, XVI vek-zrelost,druga ½ XVI

veka-starost

prvi koristi izraz renesansa

nagoveštava neke ideje manirizma

U drugoj ½ XVI veka menja se i odnos crkve prema umetnosti-odriče umetnost

slobodu u obradi pojedinih tema

Druga struja tražila da se misaonom tematikom i isticanjem emocija pojača versko

osećanje kod pojedinca (nagoveštaj baroka)

U Italiji u drugoj ½ XVI veka se osnivaju udruženja i akademije koje su nastojale da

fromulišu pravila za prikazivanje sadržaja

Đan Paolo Lomaco:

slikar, pošto je ostao bez vida posvetio se teoriji

"Traktat o umetnosti slikanja"-vrsta priručnika

zamišljen u 3 dela: 1. teorijski pogledi (otkrića antičkih i modernih

slikara); 2. praktična uputstva (njegov ukus zasnovan na Mikelanđelovoj,

Rafaelovoj i Leonardovoj umetnosti); 3. pravila iz ikonografije (navođenje

primera tema koje je poželjno predstavljati)

gl. cilj umetnika-prikazivanje pokreta, izraz psihičkog stanja i svetlosti

koja određuje volumen

pogledi na umetnost su mu formalni (u nekima postaje preteča nemačke

nauke o umetnosti XIX i XX veka)

>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>

>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>

Dvadeseti vek: Druga ½ XX veka-nastavlja se istraživanje započeto tokom prve ½ stoleća

Ričard Krauthajmer:

težište na istoriji i istoriografiji arhitekture

grad Rim-urbanizam, arhitektonsko nasleđe

"Pregled ranohrišćanske i vizantijske arhitekture"

17

Rudolf Vidkover:

umetnost renesanse i baroka, posebno delatnosti Mikelanđela i Berninija

metodološki pristup pod uticajem Abija Vardurga

ikonološki metod preneo na proučavanje arhitekture

"Arhitektonski princip u razdoblju humanizma"

u arh. renesanse pronašao hrišćansku simboliku koja je preuzela ideje

neoplatonizma

jasnoću i lepotu ren. građevina interpretira u hr. smislu kao simbolički

izraz poimanja boga

za ediciju Pelikanove istorije umetnosti napisao pregled umetnosti i

arhitekture u Italiji 1600-1750

Jurgis Baltrušaitis:

počeo izučavanje jermenske i gruzijske um.

pod uticajem metoda Abija Vardurga

počinje da se bavi simbolikom hrišćanske srednjovekovne umetnosti

"Fantastični srednji vek"-proučava magijske, alhemijske uticaje mašte na

staru umetnost (posebno srednji vek)

Andre Šastel:

prihvata ikonološki metod

glavna oblast istraživanja: umetnost italijanske renesanse

Konak Jan Bjalostocki:

teorija i metodologija iu

monografije o Pusenu, Karavađu i Brojgelu

prvi veliki istoričar umetnosti koji je proučavao renesansu srednje i

istočne Evrope

Ernest Gombrih:

sledbenik ikonološkog metoda

bavi se i psihološkim istraživanjima umetnosti ("Umetnost i iluzija")

bavi se umetnošću renesanse ("Norma i forma")

širokoj publici poznat po delu "Istorija umetnosti"

Posle II svetskog rata sedište iu istraživanja seli se na severnoameričko tle

Njujork, Harvard i Prinston- postaju veliki centri

Broj časopisa postaje sve veći, pišu se višetomne istorije umetnosti-Pelikanova,

Propileji, od jednotomnih najpopularnija Jansonova

Mejer Šapiro:

objedinio formalni i ikonološki metod

na početku izučavao srednjovekovnu umetnost (romaniku u Španiji)

potom se okrenuo modernoj umetnosti (od Kurbea do apstraktne um.)

18

dosta uticao i na savremeno likovno stvaralaštvo (Džekson Polok)

Važno središte i Engleska

Frederik Antal:

"Firentinsko slikarstvo i njegova društvena pozadina"-socijalna

komponenta ove um.

svrstava se među one koji su prihvatili neke ideje Arnolda Hauzera

Herbert Rid:

bavio se istorijom moderne um.

"Istorija modernog slikarstva"

"Istorija moderne skulpture"

monografija Henrija Mura

Kenet Klark:

60ih serija "Civilizacija"

tekstove pripremane za seriju pretočio u knjigu "Civilizacija"

nastavljač engleske škole iu XIX i XX veka (Raskin, Vardurg, Berenson)

monografije o Da Vinčiju i Pjeru dela Frančeski

bavio se um. renesanse i uticajem italijanske um. na Rembranta

problemi razvitka određenog motiva u iu ("Akt i pejzaž u slikarstvu")

Entoni Blant:

Klarkov savremenik, špijun

prvu značajnu knjigu posvetio um.teorijama u Italiji

bavio se spisima o um. u Italiji u vreme renesanse

stručnjak za francusku um. XVI i XVII veka (posebno cenio Pusena)

"Umetnost i kultura u Francuskoj 1000-1500" (u Pelikanovoj iu)

Piter Marej:

italijanska renesansna umetnost

NEMAČKA:

Hans Zedelmajer:

Bečka škola

formalni pristup obogatio ikonološkom metodom

Hans Veltint:

vizantijska umetnost

bavio se proučavanjem metodologije iu i položajem nauke u svetu

19

FRANCUSKA: Ikonografski pristup Mijea

Mala i formalna analiza Fosiona, Enfora i Obera

Obogaćene i tekovine iz ikonološkog metoda

Pjer Frankastel-"Umetnost i društvo"

Žerman Bazen-pogledi na um. baroka rokokoa

Žan Ademar-um. XIX veka

Značajan doprinos francuske književnosti

Žan Kasu-moderna umetnost

Andre Marlo:

pristup um. delima sa elementima esejistike

"Imaginarni muzej svetske skulpture"

ITALIJA: Snažan uticaj Kročea

Lionelo Venturi:

"Istorija umetničke kritike"

istraživanja od renesanse do Sezana

Đulijo Karlo Argan:

od Bruneleskija do savremene arh.

monografije o Bruneleskiju i bauhausu

Roberto Longi:

bavio se starijom um. (Karavađo, dela Frančeska)

savremeni metodološki pristup+prefinjena stilska analiza

IU KOD SRBA U XX VEKU:

Božidar Nikolajević:

školovao se u Beču i Berlinu

doktorirao na temu srpske crkvene arhitekture u srednjem veku

kada je došao u BG, podneo je elaborat Univerzitetu o potrebi osnivanja

katedre za iu

1906-osnovana katedra za iu na Filozofskom fakultetu

pisao o: srpskom slikarstvu, evropskom sl., minijaturama Miroslavljevog

jevanđelja

bavio se kritikom

Miloje Vasić:

arheolog

školovao se u Berlinu i Minhenu

20

"Praistorijska Vinča"

bavio se srednjovekovnom umetnošću ("Žiča i Lazarica")

Vladimir Petković:

usavršavao se u Milanu

1905-doktorirao, tema-ranohrišćanski reljef u slonovači gde je prikazano

Vaznesenje

predavao na FF

prvi prilazi na ozbiljnoj osnovi sistematskom proučavanju srpskih

srednjovekovnih spomenika

sinteze-na francuskom, sadrže reprodukcije srpskog s.v. slikarstva:

"Srpsko slikarstvo srednjeg veka" i "Pregled crkvenih spomenika kroz

povesnicu srpskih naroda"

monografije: Žiča, Ravanica, Studenica i Kalenić

rasprave i studije: pre svega se bavio ikonografskom analizom i oslanjao

se na ist. izvore

"Legenda Svetog Save u starom srpskom živopisu"-o ciklusu Sv. Save u

hilandarskoj trpezariji i na moračkoj ikoni

bavio se i arheologijom

1919-seminar za iu sa bibliotekom

Između 2 svetska rata i strani istraživači se bave našom umetnošću

Nikolaj Okunjev:

Rus, jedno vreme predavao u Skoplju

izučavao arh. i slik. srednjovekovnih spomenika na tlu Srbije i Makedonije

monografske studije o spomenicima

freske Nereza, Đ. stupova, Matejića, Sopoćana, Lesnova, Arilja, Morače,

Mileševa

zidno slikarstvo XIII i XVI veka

ikonografska analiza, stiklske karakteristike spomenika

njegov učenik-Svetozar Radojčić :)

Gabrijel Mije:

njegova stilska podela srpske srednjovekovne arhitekture zadržana do

danas

"Stara srpska umetnost"

skupio građu kad je radio na terenu u Srbiji i Mekdoniji

objavio 4 albuma sa reprodukcijama-"Slikarstvo srednjeg veka u

Jugoslaviji"

Radoslav Grujić:

gl. oblast istraživnja-srpske pravoslavne crkve

pisao i o novijoj umetnosti

pokrenuo časopis "Glasnik srpskog naučnog društva"

21

objavio čitav niz odrednica o srpskoj crkvi i srpskoj umetnosti srednjeg i

novog veka

radio i na otkopavanju crkve Svetog Arhanđela kod Prizrena

proučavao i primenjenu um. srednjeg veka, minijaturno slikarstvo

monografije o Pakačkoj eparhiji i Skopskoj mitropoliji

Veljko Petrović:

" Srpska umetnost u Vojvodini" (sa Milanom Kašaninom)-obradio

slikarstvo XVIII i XIX veka

istakao vrednosti baroknog slikarstva i stvaralaštva Teodora Kroča

dao konačan sud o Konstantinu Danilu i Đuri Jakšiću

Milan Kašanin:

u 1. delu knjige pisao o srpskoj um. u Vojvodini od kasnog sr. veka do

XVIII veka

prvi doktor iu na Beogradskom univerzitetu

pisao kritike o srpskoj um. XVIII i XIX veka

pokrenuo časopis "Umetnički pogled"

za potrebe inostrane javnosti napisao na francuskom "Jugoslovensku

umetnost"-prvu sintezu o razvoju umetnosti na tlu tadašnje Jugoslavije

studije iz časopisa objavio u knjizi "Umetnost i umetnici"

studije o Žiči, Studenici, Manasiji i civilnoj arh. u Srbiji objavio u knjizi

"Kamena otkrića"

Lazar Mirković:

teolog, prevodio srpske srednjovekovne knjige i bavio se starom srp. i

vizantijskom um.

rezultate istraživanja objavljivao u vidu kataloga

"Starine fruškogorskih manastira"

"Crkveni umetrnički vez"

"Ikone manastira Dečani"

bavio se i zidnim slikarstvom, o stilu nije pisao

studije o ravenskim mozaicima Eufrazijeve bazilike u Poreču

Svetozar Radojčić:

najznačajniji srpski istoričar umetnosti

studirao arheologiju u Ljubljani i Beču, a u Pragu u krugu ruskih istoričara

umetnosti nalazi oblast kojom će se baviti celog života

u Pragu završio doktorsku tezu posvećenu portretima srpskih vladara u

srednjem veku

utvrđivao političko, versko i dinastičko značenje portreta

pored ikonografke primenjuje i stilsku analizu (novina)

prelazi za docneta na FF u Skoplju

radio u muzeju Južne Srbije u Skoplju

22

napisao knjigu "Starine crkvenog muzeja u Skoplju"-završena u

aprilu1941, gotovo čitav tiraž zapalili Bugari (?)

posle rata postaje prof. u Beogradu

na terenu prikuplja građu o zidnom sl., minijaturama, majstorima

slikarstva

"Stare srpske minijature"

"Majstori starog srpskog slikarstva"

u 2. knjizi pokušao da izdvoji ličnosti stvaralaca i njihov udeo u razvitku

srpske um. XII-kraja XVII veka

"Ikone iz Srbije i Makedonije"-prvi pregled ikonopisa

niz studija, monografija o Mileševi

"Staro srpsko slikarstvo"- najznačajnije delo; podeljena na 3

poglavlja:1.monumentalni stil (1170-1300); 2.narativni stil (1300-1370);

3.dekorativni (1370-1459)

"O istoriji srpske umetnosti srednjeg veka"- na nemačkom

pojedinačne studije sakupljene u 3 knjige: "Tekstovi i freske", "Uzori i dela

starih srpskih umetnika" , "Odabrani članci i studije"

stvorio je grupu istraživača koja je primenjivala specijalnu metodu

istraživanja (metodologiju)-beogradska škola istorije umetnosti

Pera Popović:

profesor na Arhitektonskom fakultetu

bavio se restauracijom crkava (Lazarica)

pisao o staroj srpskoj arh.

sa Vladom Petkovićem napisao "Staro Nagoričino, Žiča i Kalenić"

Žarko Tatić:

istraživač na terenu

monografska obrada dela stare srpske arh.

pisao o Markovom manastiru,Kaleniću, Sv.Nikite, Sv.Gore

jedan od prvih se detaljnije bavio Hilandarom

"Tragom velike prošlosti"

Aleksandar Deroko:

"Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji"

bogata građa (planovi, fotografije, kratki opisi)

prvi potpuni pregled srpske arh. srednjeg veka

proučavao i civilnu arh.

bavio se istraživanjem i folklorne arh.

"Srednjovekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji"

"Narodno neimarstvo"

Đorđe Bošković:

između 2 sv.rata napoisao studije arh. Manasije i Dečana

23

posle rata-o manastiru Gradac

"Starinar"-izveštaji sa putovanja i iz časopisa

tu prvi put objavljen niz do tad neistraženih spomenika

bavio se restauracijom (Pećka patrijaršija)

udžbenik-"Arhitektura srednjeg veka"

Vojislav Korać:

predavao ist.arh na FF

istraživao južnoslovensku arh. srednjeg veka

"Graditeljska škola Pamoja"

"Arhitektura vizantijskog sveta" sa Maricom Šuput

"Između Vizantije i zapada"- skupnjegovih studija

Vojislav J. Đurić:

Radojčićev đak

predavao srpsku um. srednjeg veka

proučavao i viz. umetnost i dubrovačko slikarstvo

bavio se uticajem ist. događaja i ideologije na razvoj umetnosti

"Istorija kompozicije u srpskom slikarstvu srednjeg veka i njihove

književne paralele"-serija od 4 studije

"Dubrovačaka slikarska škola"

"Vizantijske freske u Jugoslaviji"

jedan od autora monografije o Hilandaru i P. Patrijaršiji

"Ikone iz Jugoslavije"

za ediciju "Istorija srpskog naroda" napisao pregled srp. um. s.v.-a

Gordana Babić:

srpska i vizantijska umetnost srednjeg veka

monografija Kraljeve crkve u Studenici

Sreten Petković:

bavio se srpskom um. XVI i XVII veka

"Zidno slikarstvo na području Pećke Patrijaršije 1557-1614"

monografija o Morači i manastiru Sv. Trojica kod Pljevalja

bavio se i grafičkom opremom stare srpske štampane knjige

ikonografijom i kultovima srpskih svetitelja u XVI i XVII veku

rusko-srpskim um. vezama

Jovanka Maksimović:

srp. srednjovekovna skulptura

srp. srednjovekovna minijatura

uticaj viz. i zapadnoevropske umetnosti na srpsku umetnost s.v.-a

izučavanje Miroslavljevog jevanđelja

pisala o slikrastvu u primorju

24

Bojana Radojković-starim srpskim zlatarstvom i s.v. nakitom; Miljana Ljubinković-

Čorović-prvi pregled starog srpskog duboreza

Mirjana Tatić-Đurić-

ikonografijom Bogorodice

"Studije o ikonografiji Bogorodice"

Pavle Vasić:

bavio se XVIII i XIX vekom

"Doba baroka" i "Doba rokokoa"-sabrane studije

monografija o Anastasu Jovanoviću

"Odela i oružje"-istorija kostima

Miodrag Kolarić:

srpski klasicizam

8 knjiga pod naslovom "Klasicizam kod Srba"

"Srpska umetnost XVIII veka"

"Srpska garfika XVIII veka"

pisao o lik. kulturi Karađorđevog doba

Dejan Medaković:

stilski i ikonografsko-ikonološki problemi srpske um. XVIII i XIX veka

"Srpski slikari"

"Putevi srpskog baroka"

monografije o manastiru Savini

um. XVIII veka u Hilandaru

"Istraživači srpskih starina"

"Srbi u Beču", "Srbi u Trstu", "Sent Andreja"-o Srbima van Srbije

"Srpska umetnost u XVIII veku"

"Srpska umetnost u XIX veku"

Dinko Davidov:

srpska um. u Mađarskoj

srpska grafika XVIII veka

ukrajinski uticaji na srpsku um. XVIII veka

Miodrag Jovanović:

umetnost XIX veka

"Srpsko slikarstvo u doba romantizma"

Radmila Mihajlović:

ikonološki problemi u srpskoj um. XVIII i XIX veka

povezuje um, književnost i teatar tog doba

"Mrtva priroda u srpskom slikarstvu XVIII i XIX veka"

25

Jovan Đorđević, Branislav Todić :)-monografije o Gračanici, Starom Nagoričinu,

Manasiji, Dečanima i pregled slikarstva u doba kralja Milutina

Milka Čanak-Medić, Marica Šuput-"Srpska arhitektura u doba turske vlasti"

Lazar Trifunović:

profesor moderne umetnosti na FF

"Srpsko slikarstvo 1900-1950"

Miodrag Protić:

slikar

osnivač Muzeja savremene umetnosti

"Srpsko slikarstvo XX veka"

monografije o Milanu Konjoviću, Savi Šumanoviću,Mileni Pavlović-Barili

"Slika i smisao" (estetika i teorija um.)

"Nojeva barka" (književni rad)

Gojko Subotić:

srednjovekovna srpska um.

slikarstvo i spomenici Svete Gore, Kosova i Metohije

pisao i o spomenicima u Makedoniji iz XV veka

"Sveti Konstantin i Jelena u Ohridu"

"Ohridska slikarska škola XV veka"