Istorija Saveza Komunista Jugoslavije - Kratak Pregled

7/21/2019 Istorija Saveza Komunista Jugoslavije - Kratak Pregled

http://slidepdf.com/reader/full/istorija-saveza-komunista-jugoslavije-kratak-pregled 1/355







%



ISTORIJASAVEZA KOMUNISTA JUGOSLAVIJE

KRATAK PREGLED



UrednikBOSKO BOGETIĆ

RecenzetDr PERO DAMJANOVIĆ



PERO MORACA

Dr DUŠAN BILAND2IC

Dr STANISLAV STOJANOVIĆ

ISTORIJA SAVEZA KOMUNISTA JUGOSLAVIJE

KRATAK PREGLED

(Drugo i zdan je )

IZDAVAČ KO PREDUZEĆ E „RAD"

BEOGRAD1977.



Napomena izdavača

Na in icijativu Izdavačkog preduzeća „Rad" da se obnovi iz-

danje Jsto nja Saveza komunis ta Jugoslavije (kratak pregied) iz1966. godine, autor ove knjige Pero Morača sugerirao je da sedeo teksta o posieratnom razvoju SKJ (1945—1958) zameni novimtekstom u kojem bi se obradio celi period do X kongresa SKJ.Izdavač je prihvatio ovu sugestiju, pa je za obradu posleratnog perioda angažovao dr Dušana Bilandžića i d r Stanislava Stojanovića. Tako je nastala ova knjiga. Deo u kome se obrađujeistorija SKJ od 1919. do 1945. godine je od autora dopunjeni tekstobjavljen u Knjizi Istorija Saveza komunista Jugoslavije (kratak

pregled) iz 1966. godine, dok je obrada poslera tnog perioda nov prilog pomenutih auto ra.



UVOD

1. NASTANAK I RAZVITAK MEĐ UNARODNOGRADNIČ KOG POKRETA DO PRVOG

SVJETSKOG RATA

Od prvih začetaka kapitalizma, koji se javljaju u Za- padnoj Evropi u XIV i XV vijeku, do pobjede kapitalistič-kog načina proizvodnje prošlo je nekoliko stotina godina.Taj novi način proizvodnje, podstican velikim tehničkim idrugim pronalascima, postepeno je potiskivao stare feudalneoblike privređivanja, jačajući ujedno društvenu ulogu i

političk u m oć nove, buržoaske klase. K onačnu pobjedu ka- p ita lis tičk og načina pro iz vodnje osig urala je pojava mašin e,čija je primjena u proizvodnji označila veliki prevrat, poznat

pod im enom in d u strijska revolucija. Taj p revra t odig rao seu zemljama Zapadne Evrope u periodu od druge polovineXVIII do sredine XIX vijeka.

To je ujedno i period konstituisanja novih osnovnihdruštvenih klasa — klase buržoazije, kao vlasnika sredstavaza proizvodnju, i klase proletera, koji egzistenciju obezbjeđuju prodajom svoje radne snage. Na tim razlikama razviose među ovim dvjema osnovnim klasama kapitalističkogdruštva antagonistički odnos eksploatatora i eksploatisanih.

N astanak m odernog radničk og pokreta upravo je bio iuslovljen saznanjem istine o tome odnosu, o suprotnostiinteresa eksploatatora i eksploatisanih, o klasnoj borbi kaoosnovnoj zakonitosti razvitka klasnog društva. To saznanjedio je naučnih otkrića Karla Marksa (1818—1883) i FridnhaEngelsa (1820—1895).

Postavljajući osnove nauke o društvu, Marks i Engelssu ustanovili da kapitalistički način proizvodnje svojim raz-vitkom neizbježno stvara uslove za pojavu i jačanje faktora

5



novog, socijalističkog načina proizvodnje i da se, uporedo stim, radnička klasa razvija u onu društvenu i političku sna-gu koia preuzima predvodničku ulogu u stvaranju novog

socijalističkog društvenog sistema. Ova naučna otkrića bilasu osnova na kojoj je 1847. godine stvorena prva revolu-cionarna organizacija radničke klase — Savez komunista. N jen program — M anifest kom un is tičke parti je — izradilisu i objavili početkom 1848. godine Marks i Engels. U

M anifestu su izložena osnovna načela naučnog socijalizma imodernog radničkog pokreta.

Stvaranje i revolucionarna aktivnost Saveza komunistau revolucionarnom periodu koji je nastao 1848. godine omo-

gućili su Marksu i Engelsu da postave i osnovne principestrategije i taktike radničkog pokreta.Iako je Savez komunista postojao svega nekoliko godi-

na, jer je već 1852. bio raspušten, njegova aktivnost dala je podsticaj s tv aran ju organizacija radničk e klase u pojedinimzemljama. Uporedo s t im narastala je svijest o potrebi me-đunarodne solidarnosti radničke klase, a već 1864. godinedošlo je do stvaranja M eđunarodnog ud ru ten ja radnika, koje je poznati je pod imenom I inte rnacionala. Osnivački

manifest i statut ove organizacije izradio je Karl Marks.Istorijska uloga I intemacionale bila je, prije svega, u pro- pagandi m arksiz m a, u teo rijskom osvjetljavan ju m nogih p itan ja borbe radničk e klase, u p ostavljan ju tem elja m eđu-narodne solidarnosti proletari jata i u podršci stvaranja ma-sovnih socijalističkih partija u više zemalja.

Pariška komuna (1871), prva proleterska revolucija usvijetu, potvrdila je naučnu vrijednost marksizma i u istovrijeme svojim iskustvima omogućila razradu teorije o revo-

lucij i , o diktaturi proletari jata i o komuni kao mogućemobliku novog komunističkog društva.

Porazom Pariške komune počeo je višegodišnji periodofanzive buržoaske reakcije u evropskim zemljama. Tekkrajem XIX vijeka radnički pokret ulazi u novu etapu raz-vitka i borbe. Poslije stvaranja masovnih socijalističkih par-tija u više evropskih zemalja ponovo je, 1889. godine, podnazivom II internacionala osnovano međunarodno radničkoudruženje. Djelujući u relativno mirnim uslovima razvitka

6



kapitalizma, partije II intemacionale, primjenjujući pretež-no oblike parlamentarne borbe, ostvarile su značajne uspje-he, naročito u postavljanju radničkog zakonodavstva. Me-

đutim, u procesu prerastanja liberalnog kapitalizma u impe-rijalizam i produbljavanja krize međunarodnih odnosa, koja je dovela do prvog im perijali stičkog svje tskog rata, II inte r-nacionala i većina njenih partija, precjenjujući oblike par-lamentarne borbe, postepeno su prelazile na pozicije revi-zionizma i oportunizma. Uoči i u početku prvog svjetskograta vodstva partija II intemacionale u većini su prešla na

pozic ije svoje im perij ali stičk e buržoazije.Analizu imperijalizma kao posljednjeg stadija kapitaliz-

ma i zadatke radničkog pokreta u tom periodu, dao jeVladimir Iljič Lenjin (1870—1924), koji je kao teoretičar iorganizator prve pobjedonosne proleterske revolucije obilje-žio početak novog perioda u istoriji radničkog pokreta.

2. RAZVO J KA PITALIZM A I OBR AZOVAN JERADNIČ KE KLASE U JUGO SLOVE NSKIM ZEMLJAMA

Jugoslovenske zemlje su stupile na put kapitalističkograzvitka kasnije od razvijenijih evropskih zemalja. To je bilouslovljeno, prije svega, time što su jugoslovenski narodi dug period svoje istorije živjeli pod tuđin skom vlašću. S rb ija jesve do početka XIX vijeka bila pod Turskom, čiji je feudal-ni poredak sputavao gotovo svaki društveni napredak. I posli je oslobođenja od turskog gospodstv a razvita k kapita-lističkog načina proizvodnje u Srbiji bio je stalno sputavan pritiskom kapita lističk ih sila. Sličan razvita k im ala je i

Crna Gora. Zaostali turski feudalni poredak bio je kočnicau društvenoekonomskom razvitku Makedonije sve do bal-kanskih ratova. Slovenija i Hrvatska, koje su sve do 1918.godine bile pod austrougarskom vlašću, razvijale su se uuslovima potčinjenosti austrijskom, odnosno ugarskom ka-

pitalu. U Bosni i Hercegovin i se feudalni poredak počeoraspadati tek poslije austrougarske okupacije 1878. godine.

Uslijed takvog razvitka u jugoslovenskim zemljama na-

ilazimo na prve začetke kapitalističkog načina proizvodnje

7



u ono vrijeme kada se mnoge kapitalističke zemlje u Evropinalaze u fazi industrijske revolucije. Prva, mala i raštrkanaindustri jska preduzeća javljaju se u Slovenij i sredinom XIX

vijeka, a nešto kasnije i u Hrvatskoj, a u Bosni i Hercegovi-ni tek poslije okupacije 1878. godine. U tim preduzećima bio je angažovan s tran i, njem ačk i, austrougarsk i i talijanskikapital. Do pojave prvih industrijskih preduzeća u Srbijidošlo je krajem XIX vijeka.

Međutim, industrijski razvitak u jugoslovenskim zemlja-ma u cjelini bio je toliko spor da sve do kraja XIX vijekanema znatnijeg pomjeranja u socijalnoj strukturi stanov-ništva. Još tada u Srbiji i Hrvatskoj približno 85% stanov-

ništva živi od poljoprivrede koja je bila izrazito zaostala. Uisto vrijeme u gradskoj privredi preovlađivala su zanatska preduzeća , a zanatlije i zanatsk i radn ici činili su većinugradskog stanovništva.

Do nešto intenzivnijeg razvitka došlo je krajem XIX i poče tk om XX vijeka. To je bilo uslo vljeno i po jačanim in te-resom stranog kapitala za Balkan, kao privlačno privrednosirovinsko područje. Tada je došlo do znatnijih promjenana selu — do osiromašenja i propadanja radnog seljaštva i

njegovog pretvaranja u jeft inu radnu snagu. Tako se selo javljalo kao glavni izvor iz koga se regrutovala radničk aklasa. Kako je proces raslojavanja na selu tekao brže odindustrijskog razvitka, mnoge hiljade onih koji nisu moglinaći zaposlenja u zemlji odlazili su da traže zaradu u raznimzemljama Evrope i Amerike.

Međutim, u cjelini gledano, društveni i privredni razvi-tak jugoslovenskih zemalja do prvog svjetskog rata tekao jeveoma sporo, zaostajući sve više za razvitkom u mnogimdrugim evropskim zemljama. Na kraju toga perioda u njima

je na selu živ je lo više od 80% sta novništv a. Poljo priv redu jekarakterisao ogroman broj si tnih gazdinstava sa najprimitiv-nijim načinom proizvodnje i snažnim feudalnim ostacima.Modema, kapitalist ička poljoprivredna proizvodnja bila jetek u začetku, sa malobrojnim poljoprivrednim proletari-

ja to m (prije svega u Vojvodini) . U industriji, koja je bila pretežno prerađiv ačk a, i u rud arstvu bilo je zaposleno 1,3%

od ukupnog broja stanovništva. Time je praktično tek bilo

8



stvoreno jezgro modeme radničke klase. Osim rijetkih izu-zetaka (na primjer, u Sloveniji), u jugoslovenskim zemljamado toga vremena nisu bili stvoreni neki iole krupniji indu-

strijski centri. Takav stepen razvitka i socijalna strukturastanovništva, uz politički položaj jugoslovenskih naroda (na-cionalna porobljenost, odnosno imperijalistički pritisak naSrbiju i Crnu Goru), uslovljavali su svu složenost društvenopolitičkih protivrječnosti i problema u jugoslovenskimzemljama toga vremena i veoma izražene specifičnosti u putevim a nastan ka i razvitka radničk og pokreta.

3. PRVE R AD NIČ KE O RGA NIZACIJE, STVARANJE IDJELATNOST SOCIJALDEMOKRATSKIH PARTIJA

Socijalističke ideje počinju se javljati u jugoslovenskimzemljama u sedamdesetim godinama XIX vijeka. Među prvim i najznača jn ijim ideolo zim a i borcim a za socijalizam bio je Svetozar M arković (1846— 1875). Za vrijem e školova-nja u Rusiji upoznao se sa idejama velikih ruskih revolu

cionarademokrata, a zatim u Svajcarskoj sa učenjem Marksa i Engelsa. Marković je u Srbiji razvio široku političkuakciju u borbi za narodnu državu, za samoupravu, za rje-šenje nacionalnog pitanja i stvaranje federacije ravnoprav-nih balkanskih naroda, za kulturni preobražaj. Pokrenuo jelist „Radenik", u kome je zastupao ideje I intemacionale i branio Parišku kom unu. On je izvrš io snažan uticaj na poli-tički život Srbije i stekao mnoge sljedbenike, naročito međuomladinom. U plejadu prvih istaknutih socijalista u jugoslo-

venskim zemljama spadaju još i Vasa Pelagić, DimitrijeCenić, Andra Banković, Ivan Ancel, France Zeleznikar, VasilClavinov i drugi. Bez šire političke osnovice i organizovanemasovne podrške, bjesomučno progonjeni, prvi socijalisti suodlučno i nepokolebivo širili nove socijalističke ideje, uno-seći u radne i porobljene mase svijest o putevima borbe za bolji život.

U tom periodu javljaju se i prve radničke organizacije,najprije u zemljama gdje se kapitalistički način proizvodnje

9



počeo brže razvijati (Slo venija, H rvatska, Vojvodin a), zatimi u ostalim. To su prvobitno bila socijalna ili prosvjetnadruštva. U isto vrijeme javljaju se i prve radničke akcije

protiv kapita lističk e eksploatacije i za poboljšanje polo žajaradnika. Tada je došlo i do prvih radničkih štrajkova uLjubljani, Mariboru, Zagrebu, Osijeku, Beogradu, Nišu idrugim mjest ima.

Prve sindikalne i političke organizacije radničke klaseu Hrvatskoj, Sloveniji i Vojvodini obrazovane su u posljed-njoj deceniji XIX vijeka, pod neposrednim uticajem tekstvorenih socijaldemokratskih parti ja Austri je i Mađarske.Godine 1894. osnovana je Socijaldemokratska stranka Hrvat-ske i Slavonije, a dvije godine kasnije, u sastavu austrijskesocijaldemokratske partije, u Sloveniji je osnovana Jugoslovenska socijaldemokratska stranka. U sastavu ove posljed-nje 1903. godine osnovana je Socijaldemokratska strankaDalmacije. Iste godine, poslije obaranja apsolutističkog re-žima Aleksandra Obrenovića, stvorena je Srpska socijalde-mokratska partija. Godine 1909. došlo je do stvaranja So-cijaldemokratske stranke Bosne i Hercegovine. Socijaldemo-

kratske organizacije u Vojvodini u organizacionom pogledu bile su dio m ađarske socijaldem okratske p artije . Prve so-cijaldemokratske organizacije u Makedoniji javljaju se 1909,ali do 1918. godine tamo nije došlo do stvaranja jedinstveneradničke partije. Uporedo sa političkim organizacijama i učvrstoj vezi s njima stvaraju se i djeluju sindikalne organi-zacije.

Iako su ove organizacije djelovale u različitim državnimokvirima i pod različitim uslovima, sve su one svojom po-

javom i aktivnošću označile novu etap u u isto riji jugoslovenskih naroda. S njima se na istorijskoj pozornici pojavilaradnička klasa kao nova društvenopolitička snaga. U kriluradničkog pokreta nastale su mnoge nove organizacije —sindikati, radničke komore, ustanove socijalnog osiguranja,radnička kultumoprosvjetna društva i druge, koje su imaleznačajno mjesto u društvenom razvitku naroda u cjelini . So-cijaldemokratske partije i organizacije izdavale su svojelistove, časopise i druge publikacije, na čijim su stranicama

10



na nov način, sa stanovišta interesa radničke klase i radnognaroda, objašnjavana društvena kretanja i preko kojih seširila nova društvena teorija — marksizam. Boreći se protiv

eksploatacije i za poboljšanje položaja radničke klase, so-cijaldemokratske partije su se u isto vrijeme borile zademokratska prava i slobode i za učešće najširih narodnihslojeva u političkom životu.

S druge strane, za sve socijaldemokratske partije u ju goslovenskim zem lja m a bilo je m anje ili više karakteristič-no da nisu imale šire političke koncepcije borbe za socijali-zam. Njihovi politički programi bili su ograničeni stavovimaII intemacionale, koji više nisu odgovarali novoj, imperi-

jalističk oj eposi kapitalizm a, a pogoto vu ne konkretnimćruštvenopolitičkim uslovima u jugoslovenskim zemljama.Koncepcija „čiste klasne borbe”, nastala u prethodnom istorijskom periodu u razvijenim kapitalističkim zemljama, svo-dila je aktivnost jugoslovenskih socijaldemokratskih partijai radničkih pokreta u uske okvire i otežavala im da nađusvoje pravo mjesto u svim onim društvenopolitičkim zbiva-njima koja su bila bremenita takvim društvenim problemima

za čije su rješavanje neposredno bili zainteresovani, po»"edradničke klase, i svi drugi slojevi stanovništva, narod ucjelini. Među najznačajnijim bilo je nacionalno pitanje, od-nosno pitanje nacionalnog oslobođenja, a zatim, u uslovima p rodub ljivanja krize u m eđunarodnim odnosim a uoči svje t-skog rata, i pitanje nacionalne sudbine jugoslovenskih na-roda uopšte. Na dnevnom redu bili su i veoma složeni problemi m ilio nskog radnog seljaštva, koje je velikim dijelomživjelo u okovima feudalnih odnosa. Najzad, uoči i u toku

prvog svjetskog rata , u čiji su vrtlog, na jedan ili druginačin, bili uvučeni svi jugoslovenski narodi, neposredno seotvorilo pitanje odnosa radničke klase i narodnih masauopšte prema ratu. Ta i druga pitanja nisu bila ili su bilasamo djelimično i nedosljedno predmet interesovanja soci-

ja ldem okra tsk ih pa rtija . Zbog to ga radničk i pokreti i nisumogli naći pravo mjesto u rješavanju tih krupnih društve-nih problema. Zbog toga, takođe, socijaldemokratske partijenisu shvatile značaj onih nacionalnih i socijalnih kretanja i

U



po tresa ko ji su bili k a rak teris tičn i za sve jugoslovenske ze-mlje u toku i na kraju svjetskog rata. Sva ta zbivanja teklasu u velikoj mjeri mimo tih parti ja, a krupni problemi jugo-slovenskih naroda — sve do pitanja njihovog ujedinjenja u jed nu državu — bili su p rvenstveno stva r nacio naln ih b ur-žoazija.



STVARANJE KOMUNISTIČKE PARTIJE

JUGOSLAVIJE I NJENA AKTIVNOST U LEGALNOM PERIODU (1919 — AVGUST 1921)

1. U JED INJE N JE JUGOSLOVENSKOGRADNIČ KOG POKRETA

Prvi imperijalistički svjetski rat izaDra5tvene 1 političke 2vao j e k ru pne društv en e i politi pnlike u Jugoslaviji na X1 • ,kraju prvog svjetskog čke Prom jene. One su se izražavale,

rata Pr Ue svega, u novoj pod jeli svijetakoju su diktirale imperijalističke

sile pobjednice i u velikim revolucionarnim potresima dokojih je došlo u toku i na završetku rata. Svjetski kapitali-stički sistem doživio je tada jednu od svojih najvećih kriza.

N ajte ži udarac zadala m u je velika oktobarska socijalističkarevolucija i pojava prve zemlje socijalizma — Sovjetske

Rusije. Njena pobjeda 1917. godine podstakla je revolucio-narne pokrete u mnogim evropskim zemljama, koje su uslijed ra tn ih raza ran ja preživljavale duboku polit ičku i pri-vrednu krizu.

Pobjedom oktobarske revolucije započeo je proces soci- jalističkog preobraža ja svijeta . To je uslovilo krupne pro-mjene u međunarodnim odnosima i u razvitku međunarod-nog radničkog pokreta. Sve sile međunarodne imperijali-stičke reakcije udružile su se u naporima da unište prvu

zemlju socijalizma, dok su joj sve snage međunarodnogrevolucionarnog radničkog pokreta pružale moralnu i svakudrugu podršku.

Pod uticajem velikih revolucionarnih potresa i pro-mjena došlo je do konačnog rascjepa u međunarodnom rad-ničkom pokretu. Dok su pristalice II intemacionale nastojale da stiša ju revolucio narno vrenje i da aktivnost radni-čkih partija i pokreta usmjere u pravcu stvaranja klasnogmira u okvirima kapitalističkog sistema, revolucionarnesnage u međunarodnom radničkom pokretu, na inicijat ivu

13



Lenjina, stvaraju marta 1919, na revolucionarnom programuIII , Komunist ičku intemacionalu.

Duboke društvene protivrječnosti i ratna razaranja iza-zvali su porast nezadovoljstva i revolucionarno vrenje i u

jugoslovenskim zem lja m a, a n aroči to u onim koje su bile pod AustroU garskom . O ktobarska revolucija dala je snažan podsticaj revolucionisanju socijaln o i nacio nalno ugnjetenihnarodnih masa u tim zemljama. Više od 30.000 Jugoslovena, bivših zarob ljen ika iz austro ug arske vojske, učestv ovalo jeu oktobarskoj revolucij i , a mnogi od njih su, po povratkuu zemlju, bili inicijatori revolucionarnih akcija. Godine 1917.i naročito 1918. u Hrvatskoj, Sloveniji, Bosni i Hercegovinisve su češći radnički štrajkovi, masovne demonstracije, po-

jed inačn e pobune vojn ih jedinica, od kojih je najš ire raz-mjere imala pobuna mornara u Boki Kotorskoj, seljačkinemiri i akcije zelenog kadra, koji su, naročito u Hrvatskoj,dobil i razmjere seljačkih ustanaka.

U tim spontanim pokretima radničkih, seljačkih i voj-ničkih masa jasno su došle do izražaja socijalne i nacio-nalne težnje i spremnost širokih narodnih slojeva da setore za njihovo ostvarenje. Međutim, tadašnje socijaldemo-kratske parti je ni u idejnopoli t ičkom ni u organizacijskom

pogledu nisu bile sposobne da te pok rete organizuju , obje-dine i da im otvore revolucionarnu perspektivu.

U rukovodstvima soci ja ldemokratskih par t i ja u Hrvat-skoj, Sloveniji i Vojvodini glavnu riječ imali su reformisti,koji su prihvati l i saradnju sa svojom nacionalnom buržoa-zijom, poslali svoje predstavnike u pokrajinske vlade iuključil i se u njihove napore da st išaju revolucionarno vre-nje i ostvare ujedinjenje jugoslovenskih naroda u zajed-ničku državu pod hegemonijom buržoazije. Na kraju rata i

neposredno posli je njegovog završetka, u ovim parti jamanarasta otpor revolucionarnih snaga protiv pristalica klasnesaradnje s buržoazijom.

U rukovodstvima tek obnovljenih socijaldemokratskihstranaka Srbije, Bosne i Hercegovine i Dalmacije došla je

ja če do izražaja revolucionarna orijen tacija . M eđutim, takvaorijentacija nije bila rezultat jasnih koncepcija u rješavanjuunutrašnjih krupnih socijalnih i nacionalnih problema, već je, p rije svega, b ila iz raz so lidarnosti sa oktobarskom revo-

lucijom.

14



U takvoj međunarodnoj i unutrašnjoj situaciji proklamovano je 1. decembra 1918. godine stvaranje zajedničkedržave jugoslovenskih naroda — Kraljevine Srba, Hrvata i

Slovenaca. U njenom stvaranju rukovodeću ulogu imala je buržoazija , ko ja je nasto jala da u novoj državi osigura svojeklasne interese, a srpska buržoazija, koristeći svoju političkui vojnu snagu i podršku imperijalističkih sila pobjednica, isvoju hegemoniju. Rezultat tih nastojanja bilo je ujedinje-nje jugoslovenskih naroda na nedemokratskoj osnovi. Na-cionalne buržoazije ujedinile su se i učinile sve da suzbijui stišaju revolucionarno vrenje, a srpska buržoazija osigu-rala je sebi vladajuću ulogu u novoj državi.

Velike privredne teškoće neposredno poslije rata bilesu novi podsticaj mnogobrojnim štrajkovima radničke klasei pokretima na selu. Nedovoljno konsolidovana, vladajuća buržoazija b ila je p rinuđena na ustu pke. Februara 1919. bila je n ajavljena ag rarna refo rm a i ozakonje n osmočasovniradni dan, a poslodavci su bili prinuđeni da povećaju rad-ničke nadnice.

Pod uticajem revolucionarnog vreKongres ujedinjenja n ja u zem lji i pob jede oktob arske

revolucije, krajem 1918. i početkom1919. jačale su u tek obn ovljenim so cijaldem ok ratskim par-tijama one snage koje su stajale na revolucionarnim pozi-cijama i koje su zahtijevale ujedinjenje radničkih pokretau jugoslovenskim zemljama na osnovi nepomirljive klasne borbe. In icija tivu za takvo u jedin jen je dale su krajem 1918.godine radničke organizacije Bosne i Hercegovine. Ovu ini-cijativu prihvatilo je rukovodstvo Srpske socijaldemokrat-ske partije, pozivajući sve druge partije i organizacije rad-

ničke klase na ujedinjenje.Ideja ujedinjenja na borbenoj, klasnoj osnovi naišla jena otpor većine u rukovodstvima Socijaldemokratske stran-ke Hrvatske i Slovenije, slovenačke Jugoslovenske socijal-demokratske stranke i vojvođanskog Srpskobunjevačkogagitacionog odbora. Na pitanju ujedinjenja produbili su seu tim partijama idejnopolitički sukobi između pristalica kla-sne saradnje s buržoazijom, tzv. ministerijalista, i pristalicanepomirljive klasne borbe i ujedinjenja. Dok se ova borba

pod u ticajem revolucio narnog raspoloženja radničk e klase

15



u Socijaldemokratskoj stranci Hrvatske i Slovenije i u Voj-vodini ubrzo okončala u korist pristalica klasne borbe iujedinjenja na klasnoj osnovi, u Sloveniji su i dalje glavnuriječ u rukovodstvu stranke vodili ministeri jal ist i , protiv-nici ujedinjenja.

Za ujedinjenje političkih i sindikalnih organizacija od-mah su se izjasnil i Socijaldemokratska stranka Dalmacije,Jugoslovenski komunistički revolucionarni savez pelagićevaca, koji su 2. marta 1919. godine obrazovali povratnici izRusije, učesnici u oktobarskoj revoluciji, i socijaldemokrat-ske organizacije iz Makedonije i Crne Gore.

Kongres ujedinjenja soci ja ldemokratskih par t i ja i orga-

nizacija održan je u Beogradu od 20. do 23. aprila 1919. Unjegovom radu učestvovali su delegati organizacija iz svihzemalja i pokrajina osim Slovenije.

Usvajanjem Podloge ujedinjenja, Kongres je odlučio dase osnuje jedinstvena politička organizacija jugoslovenskeradničke klase pod nazivom Socijalistička radnička partijaJugoslavije (komunista). U Podlozi ujedinjenja prihvaćenisu opšti stavovi iz programa Srpske socijaldemokratskestranke o suštini kapitalizma, klasnoj borbi i socijalističkoj

izgradnji. U drugom dijelu Podloge konstatuje se da je ka- p ita liz am ušao u završnu etap u razvitk a, e tapu socijaln ihrevolucija i stvaranja komunističkog društva, pa se, saobrazno tome, nova partija izjašnjava za osvajanje političke vla-sti od strane radničke klase i odlučuje da pristupi III, Ko-munističkoj internacionali . Nova parti ja osuđuje reakcio-narnu buržoasku vladavinu u Kraljevini Srba, Hrvata iSlovenaca i poziva na borbu protiv nje.

Kongres je usvojio „Praktični akcioni program”, u kome

se predviđa dugoročna borba za reforme i ističu demokratski politički i ekonom ski zahtjevi, a u rezolucij i o agrarnom pi-tanju traži se ukidanje feudalnih ostataka i besplatna po-djela zemlje seljacima. U posebnoj rezoluciji Kongres je

pozdravio rusk u i m ađarsku revoluciju i osudio kontrarevolucionarnu aktivnost jugoslovenske buržoazije protiv Sov-

je tske Rusije i m ađarske sovje tske republike.Kongres je usvojio Statut nove partije. Njime su uglav-

nom preuzeti organizacioni principi ranij ih socijaldemokrat-

skih parti ja.

16



Na k ra ju je izabrano rukovodstvo SRPJ(k), pod nazi-vom Centralno partijsko vijeće, u koje su ušli tada najistak-nutiji i u većini lijevo orijentisani rukovodeći kadrovi: Filip

Filipović, Pavle Pavlović, Sima Marković, 2ivko Topalović,Dušan Cenić, Jovo Jak šić, M itar Trifunović, Đ uro Cvijić,Vladimir Copić i drugi, a za glavnog sekretara izabran jeFilip Filipović,

Za vrijeme rada partijskog kongresa održan je i kon-gres sindikata, na kome je donijeta odluka o ujedinjenjusindikalnih organizacija sa Centralnim radničkim sindikal-nim vijećem Jugoslavije kao rukovodećim organom. Izvanujedinjenih sindikata ostale su sindikalne organizacije izSlovenije, Opći radnički savez Hrvatske i neke manje orga-

nizacije.Tada je održana i Konferencija žena socijalista (komu-

nista), koja je usvojila poseban statut i izabrala Centralnisekretarijat žena socijalista (komunista) Jugoslavije.

Ovo su bili događaji od istorijskog značaja za razvitak jugoslovenskog radničk og pokreta. U jedin jenje m političkihi sindikalnih organizacija radničke klase na revolucionarnojosnovi postavljeni su bili politički i organizacioni temelji zakonsolidaciju i jačanje revolucionarnih snaga i usmjeravanje

njihove aktivnosti. U isto vrijeme kongresi partijskog i sin-dikalnog ujedinjenja značili su poraz one struje u radničkom pokretu Jugosla vije koja je b ila za k lasnu saradniu sn biržoazijom.

Međutim, dokumenti usvojeni na Kongresu partijskogujedinjenja pokazuju da je nova partija ostala opterećenau znatnoj mjeri idejnim i političkim balastom socijaldemo-kratskog nasljeđa. Snage koje su stvorile ujedinjenu par-tiju bile su jedinstvene u odnosu na ministerijaliste i stajale

su na pozicijama klasne borbe, ali su se razlikovale u po-gledu metoda vođenja te borbe. Jedni su bili za reformi-stički, a drugi za revolucionarni put k vlasti radničke kla-se. Prednost reformista bila je u već ukorijenjenim socijal-demokratskim shvatanjima kod većine rukovodećih ljudiradničkog pokreta i u nejasnim i neizgrađenim koncepci-

jam a p ristalica revolucije, čija je revolucio narna orijentacija bila, p rije svega, rezu lta t pobjeda revolucije u Rusiji i Ma-đarskoj i revolucionarnog raspoloženja u zemlji, a ne svije-sti o putevima revolucionarnog raspleta u Jugoslaviji. Mnoge

2 17



krupne probleme jugoslovenskog društva, među kojima, na p rim je r, nacio nalno p itan je, K ongres nije ni pom enuo, a po m nogim drugim , m eđu kojim a, na p rim je r, seljačk o pi-tanje, imao je sasvim nedosljedne i neodređene stavove. Ustvari, odluke Kongresa, uključujući i naziv partije, bile surezultat kompromisa između revolucionarne i reformističkestruje u novoj parti j i .

2 . PARTIJA U PER IOD U POLETA REVOLUCIONARNOGPOK RE TA (APR IL 1919— 1920)

Godine 1919. i 1920. protekle su uRevolucionarne akcije i na po rim a srp sk e bu ržoaz ije da u jačanje organizacija rad* čv rsti svoj sistem vladavine, prela

ničkog pokreta ze& preko gorućih socijalnih problem a radn ih slo jeva i supro tstav-

ljajući se težnjama tek ujedinjenih jugoslovenskih narodaza nacionalnom ravnopravnošću. Uslijed toga narastalo jerevolucionarno raspoloženje u širokim narodnim slojevimai jačao uticaj SRPJ(k).

U tim godinama radnička klasa je vodila mnogobrojnetarifne i štrajkačke akcije. Pred njenom odlučnošću poslo-davci su bil i prinuđeni na ustupke. Uprkos proklamovanojagrarnoj reformi širio se pokret seljačkih masa. U nekimoblastima dolazilo je do seljačkih pobuna, koje su ponekad prim ale k a rak te r ustanka . SR PJ(k ) je odm ah poslije osnivač-kog kongresa prešla u političku akciju. Organizovala je mno-gobrojne protestne zborove i druge akcije protiv Privreme-nog narodnog predstavništva, za raspisivanje izbora za Usta-

votvornu skupštinu, protiv terora i progona radničkog pokre-ta, za podršku revolucija u Rusiji i Mađarskoj itd. Najvećaod tih a kc ija bila je ge ne ralni š tra jk 20. i 21. ju la 1919. sp ro-veden u znak otpora međunarodnog proletar i ja ta imperi ja-lističkoj intervenciji protiv sovjetskih republika u Rusiji iMađarskoj.

Konsolidujući postepeno svoj vladajući sistem, buržoazi- ja je prelazila u pro tivnapade. Prvi veći nalet na radničk i pok ret izvršila je odlukom o zabrani proslave Prvog m aja

1919. Bila je poo štren a cenzura, a kao reak cija na generalni

18



štrajk uoči Prvog maja, u Bosni i Hercegovini su uslijedilamasovna hapšenja i progoni, raspuštanje organizacije SRPJ(k)i zabrana pokrajinskog partijskog lista. Krajem maja 1919.

izvršena su mnogobrojna hapšenja rukovodilaca SRPJ(k) usvim centrima. Uskoro je uhapšen i sekretar SRPJ(k) FilipFilipović i zadržan u zatvoru pet mjeseci.

Međutim, progoni i pritisak režima nisu slomili borbenoraspoloženje rad nih m asa. K on stan tno je jačao uticaj SRPJ(k).To je došlo do izražaja i na prvim opštinskim izborima kojisu u martu 1920. sprovedeni u Hrvatskoj i Crnoj Gori. Par-tija je dobila većinu glasova u mnogim gradovima i indu-strijskim centrima — u Zagrebu, Osijeku, Vukovaru, DugojResi, Slavonskom Brodu, Našicama, Virovitici, Križevcima,

Podgorici (Titograd) itd. Režim se nije pomirio sa izbornom pobjedom SRPJ(k ). Suspendovao je njene opštinske uprave,a mnoge njene odbornike pohapsio.

Aprila 1920. godine uslijedila je najveća ekonomska ak-cija radničke klase Jugoslavije u ovom periodu — generalništrajk željezničara, u kojoj je učestvovalo više od 50.000radnika. Da bi slomila štrajk, vlada se služila najbrutalnijimsredstvima — masovnim hapšenjem i pozivanjem štrajkačana vojnu vježbu, zatim militarizacijom željeznica, a mjesti-

mično i uvođenjem prijekog suda. Odlučnost režima da posvaku cijenu slomi ovaj štrajk pokazuje zločin koji je poli-cija izvršila nad radnicima u Ljubljani. Ona je 24. aprila1920. otv orila paljb u na ok up ljene radn ike na Zaloškoj cestii ubila četrnaest, a ranila oko sedamdeset lica. RukovodstvaSRPJ(k) i sindikata pozvala su radničku klasu Jugoslavije na pro testn i generalni š tra jk radi podrške željezničarima. Mada je taj š tra jk zahvatio cijelu radničk u klasu, zbog ogran iče-nog, protestnog karaktera nije doveo do rezultata. Primje-

njujući nasilnička sredstva, režim je uspio da slomi štrajkželjezničara. Ohrabrena tim uspjehom, vlada je izvršila novnalet na radnički pokret. Uslijedila su mnoga hapšenja,zatvaranja partijskih i sindikalnih organizacija i radničkihdomova.

Polet revolucionarnog radničkog pokreta u toku 1919. iu prvoj polovini 1920. godine povoljno je uticao na političkoi organizaciono jačanje SRPJ(k). U tom periodu, ukidanjemslovenačke Jugoslovenske socijaldem okratske stranke i uklju-čenjem njenog članstva u SRPJ(k), bio je završen proces



ujedinjenja jugoslovenskog radničkog pokreta. Tome je pret-hodila duga i uporna idejna i politička borba s ministeri

jalistim a u rukovodstvu Jugoslo venske socijaldem okratskestranke, pri čemu je odlučujući uticaj imalo revolucionarnoraspoloženje slovenačke radničke klase i porast njene sprem-nosti da se sve odlučnije bori za poboljšanje svog položajai za svoja prava.

Pored jačanja postojećih i stvaranja novih parti jskihorganizacija u svim zemljama i oblastima, u ovom periodustvorene su mnoge organizacije u Makedoniji sa pokrajin-skim rukovodstvom u Skoplju, zatim u Crnoj Gori i na Ko-sovu i Metohiji. Iako SRPJ(k) nije imala program o seljač-kom i nacionalnom p itanju niti je poklanjala ozbil jniju pažnju

polit ičkim kretan jim a na selu , neraspoloženje radnog se-ljaštva prema režimu manifestovalo se i u stvaranju mnogihorganizacija SRPJ(k), naročito u selima Srbije i Makedonije.U isto vrijeme jačali su i ujedinjeni sindikati. Sredinom1920. godine bro j članova SR PJ(k) prela zio je 65.000, a u je-dinjeni sindikati imali su 208.000 članova.

Mada sporo u odnosu na razvitak poli t ičkih pri l ika uJugoslaviji i na plimu revolucionarnog pokreta, SRPJ(k) jača la je i u id ejnopolitičk om pogledu. Z nača jnu ulo gu u

tome imali su mnogi partijski listovi. Pored centralnog par-tijskog i sindikalnog organa „Radničkih novina", u svimvećim centrima izlazili su partijski listovi i pojedini časopisi.Isto tako u mnogim centrima osnovane su parti jske školei kursevi.

U uslovima revolucionarnog poleta i oštrih klasnih su-dara sve su jače dolazile do izražaja razlike u idejnim i političkim sta vovim a izm eđu prista lica revolucio narne i re-formističke struje u SRPJ(k). Reformisti, poznati pod nazi-

vom centrumaši, nastojali su da Parti ju prevedu na refor-mističke pozicije. Polazeći od toga da je Jugoslavija zaostalazemlja, da je njena radnička klasa malobrojna i nerazvijena,oni su istupali sa stavom da ne postoje uslovi za revoluci-onarnu akciju, da predstoji dug period političkog i privred-nog razvitka u kojem se radnička klasa mora borit i za po- boljšanje svoga položaja u okvirim a kapitalizm a, a n jena p a rtija uključi ti u p arlam en tarn i život u n u tar buržoaskog polit ičkog sistem a. Glavni id eolog refo rm ista bio je d r 2iv ko

Topalović. Komunistički orijentisani kadrovi u SRPJ(k) pru-

20



žali su reformistima odlučan otpor. Idejna borba izmeđuove dvije struje izbila je svom žestinom u proljeće 1920. Uznaku te borbe vršene su pripreme za drugi partijski kon-

gres koji je imao da odluči njen ishod.Tragovi te idejne borbe, koja je trajala nekoliko mje-seci, ostali su u partijskim listovima. Pristalice i jedne idruge struje objavile su mnoge članke i rasprave u kojimasu dokazivale ispravnost svojih idejnih i političkih stavova.Ta se borba vodila isključivo na osnovnom pitanju — zarevolucionarni ili reformistički put radničke klase do vlasti.Oslanjajući se na marksističko učenje, na Lenjinov teorijskidoprinos o imperijalizmu kao umirućem stadiju kapitalizmai predvečerju proleterske revolucije, na praksu revolucionar-nog pokreta i na revolucionarno raspoloženje radničke klaseu Jugoslaviji, komunisti su u ovom sukobu sa centrumašimaizvojevali odlučnu pobjedu.

Godine 1919. osnovana je i jedinstvena omladinska re-volucionarna organizacija — Savez komunističke omladineJugoslavije (Skoj). Njegovom stvaranju prethodila je pojavamjesnih omladinskih revolucionarnih organizacija — đačkihvijeća i studentskih komunističkih klubova u Beogradu iZagrebu. Osnivačka konferencija Skoja održana je u Zagre-

bu 10. ok to bra 1919. Stvarane u uslovim a revolucionarnogvrenja u zemlji i pod uticajem oktobarske revolucije, oveorganizacije mladih ljudi koji nisu bili opterećeni idejnimi političkim nasljeđem socijaldemokratije, primile su od

poče tk a iz razito kom unis tičk o obilježje. Skoj je ubrzo pri-stupio Komunističkoj omladinskoj intemacionali. Na prvomkongresu Skoja, juna 1920. u Beogradu, prihvaćen je pro-gram, prema kome Skoj, kao samostalna organizacija, usvaja program i cil jeve SRPJ(k ).

Drugi kongres Partije održan je uDrugi kongres Partije Vukovaru od 20. do 24. juna 1920.

godine. Kongres je protekao u zna-ku sukoba između reformističke i revolucionarne struje uSRPJ(k) oko osnovnih dokumenata — programa i statutaPartije.

Poslije diskusije oko predloga programskih dokumenata,koje su podnijeli komunisti i centrumaši, Vukovarski kon-gres se ogromnom većinom izjasnio za program koji je u

21



ime komunista podnio Filip Filipović. U programu su naj- p rije izložene m arksističke idejne i polit ičke osnove P artije ,a zatim i njeni osnovni ciljevi — rušenje kapitalističkog po-retka revolucionarnim putem i stvaranje sovjetske republikeJugoslavije. U skladu s tim, Partija mijenja svoj naziv uKomunistička partija Jugoslavija (KPJ).

Na isti način K ongres je, poslije d iskusije o neposrednimzadacima Parti je, prihvatio ocjenu da međunarodnu i unu-trašnju s i tuaci ju karakter iše borba između reakcionarnih

buržoaskih snaga i p ro le terske revolucije i da je zadatakKPJ da radničku klasu Jugoslavije priprema i organizuje zaizvršenje njene istorijske misije.

Kongres je donio nov statut, koji je predviđao da seKPJ organizuje na centralist ičkom principu, da se ukinudotadašnja pokraj inska rukovodstva, a da nj ih zamijeneoblasna vijeća sa sekretarima, koje imenuje Centralno par-tijsko vijeće. Po ovom statutu, samo su najamni radnici —članovi sindikata primani u Partiju upisom, a za sve druge predviđeni su određeni uslovi. C entrum aši su se iz jasnil i p ro tiv centralizacije P a rtije i pro tiv čv rste veze izm eđu KPJi sindikata, koju je predviđao usvojeni statut .

Velikom većinom Kongres je izabrao Centralno parti j-sko vijeće iz redova komunista. Za sekretare KPJ izabranisu Sima Marković i Filip Filipović.

Drugi kongres je zauzeo značajno mjesto u istoriji jugoslovenskog radničkog pokreta. On je označio odlučnu po- b jedu kom unističk ih nad refo rm ističkim snagam a u to m e p ok retu i u tv rd io revolucionarni pravac njegovog razvitk a.Međutim, ni ovaj kongres nije našao odgovore na neke naj-važnije probleme i protivrječnosti jugoslovenskog društva,

nit i je razradio odgovarajuću strategiju i taktiku revolu-cionarne borbe. Ni na ovom kongresu jugoslovenski komu-nisti nisu uočili neriješeno nacionalno pitanje u Jugoslavijiniti su pokušali da pruže odgovor na to pitanje. Nedosljednoi neodređeno su i dalje prilazili agrarnom pitanju i proble-mima sela uopšte. Oni su još bili daleko od pomisli daradnička klasa i njena avangarda u nacionalno ugnjetenimmasama i u mil ionskom radnom sel jaš tvu moraju da t ražesvoje prirodne saveznike u borbi za revolucionarni pre-

obražaj.

22





nezadovoljstva poli tikom vladajuće bu ržoazije. B aš u vrijemeizborne kampanje pojačala su previranja na selu, a uznatnom dijelu Hrvatske, u septembru 1920, došlo je do pobune seljaka. K om unističk a p a rtija Jugosla vije n ije shva-tila karakter t ih previranja i pokreta i nije ništa preduzelada se poveže sa borbeno raspoloženim masama radnog se-ljaštva.

U toku izborne kampanje u KPJ je došlo do konačnogobračuna sa centrumašima i do njihove političke likvidacije.Odlučna borba vođena je sa centrumašima u Hrvatskoj, kojisu u to vri jeme imali većinu u pokrajinskom rukovodstvuPartije i sindikata i koji su pružali otpor stavovima i odlu-kama Vukovarskog kongresa. U procesu otvorene idejne i

političke borbe sve p a rtijsk e organizacije H rvatske izjasnilesu se protiv centrumaškog rukovodstva, koje se zatim po-vuklo iz KPJ. U isto vrijeme otvorenu kampanju protiv ko-munističke orijentacije Partije i radničkog pokreta poveli sucentrumaši u Srbiji i Bosni. Oni su u svojim spisima napa-dali program KPJ, Komunističku internacionalu i oktobar-sku revoluciju. Najzad su, krajem 1920. godine, centrumaši

b ili isklju čeni iz KPJ.

3. OFANZIVA BU RŽO AZIJE PR OT IV RADNIČ KOGP O K R E TA I ZA BR AN A K O M U N IS T I Č K E P A R T I JEJUGOSLAVIJE (DECEMBAR 1920 — AVGUST 1921)

Razvitak u Kraljevini Srba, HrvataKPJ pod udarcima j Slove naca u prve dvije godine ne

Obznane dvo sm isleno je pok azao da je revo-

lucionarni radnički po kret pod vodstvom KPJ glavna prep rekau konsolidovanju buržoaske vladavine. Snaga i vitalnost toga pokreta izvirali su iz kru pn ih neriješen ih socijaln ih i naci-onalnih problema i protivrječnosti u novoj državi. To semanifestovalo u mnogobrojnim tarifnim pokretima radničkeklase, u previranju i pobunama na selu, u rezultatima opštinskih i parlamentarnih izbora i u mnogim drugim poli-tičkim događajima toga vremena. Zato je vladajuća buržoazi-

ja ulagala najv eće napore da slomi revolucio narni radničk i

pokret. U poče tku , dok još n ije stabilizovala svoju vladavinu.

24



ona je išla na ustupke, prelazeći povremeno i mjestimičnou napade. U odlučnu ofanzivu prešla je krajem 1920. godine.

Tada, krajem 1920. godine, došlo je do stišavanja revo-

lucionarnog talasa u Evropi. Mađarska revolucija bila je poražena. Sovjetska R usija je jedva odolijevala pritis ku arm i- ja im perijali stičk ih intervenata i dom aće kontra revolucije.U nekoliko krupnih klasnih sudara u zemlji vladajuća bur-žoazija se uvjerila u neodlučnost rukovodstva KPJ, u njego-vu kolebljivost i sklonost ka odstupanju. Sve su to bilifaktori koji su naveli režim na odlučnu ofanzivu protivradničkog pokreta.

Povod za akciju bili su veliki štrajkovi rudara u Slove-niji i Bosni decembra 1920. Kada je vlast odlučila da iz bosanskih rudn ika p ro tje ra rud are iz Slo venije i drugih krajeva Jugoslavije koji su radili u tim rudnicim a, a domaćirudari ih uzeli u zaštitu, vlada je na rudare uputila vojsku.Rudari u Husinu kod Tuzle pružili su oružani otpor, koji je bio u krvi ugušen (H usinska buna). Tada je ru kovodstv osindikata pozvalo radnike na jednodnevni generalni štrajksolidarnosti.

Koristeći se ovim događajima i optužujući KPJ da priprem a prevrat, vlada je 29/30. decem bra 1920. objavila taKO

zvanu Obznanu, kojom se zabranjuje komunistička aktiv-nost. Odmah su uslijedili zatvaranje organizacija KPJ i sin-dikata i radničkih domova, zabrana partijskih i sindikalnihlistova i masovna hapšenja i progoni komunista.

Rukovodstvo KPJ je i na ovaj opšti napad na radnički pokret odgovorilo na isti način kao i na ran ije parcija inenapade. Ono nije pokrenulo radničku klasu na otpor, već seorijentisalo na proteste vladi i na interpelaciju u tek obra-zovanoj Ustavotvornoj skupštini, dokazujući da je Obznana

protivzakonit ak t i zahtije vajući njeno povlačenje . Zbogtoga je i otpor radničke klase bio neznatan, mjestimičan ineorganizovan.

Izgrađena na principima legalne partije i orijentisanana parlamentarne oblike borbe, KPJ nije bila spremna dadočeka ovaj udar režima. Njeno rukovodstvo nije očekivalotakav udar, ono se nije orijentisalo na stvaranje ilegalnog

partijs kog ap arata. Zbog toga se KPJ pod udarcim a Ob-znane brzo raspadala. Razočarane opo rtunizmom rukovodstva

i nesposobne da pruže organizovan otpor režimu, mase partij-

25



skog članstva su se pasivizirale. Reformisticentrumaši na-stojali su da iskoriste ofanzivu vladajuće buržoazije na re-volucionarni radnički pokret. U tome su im pružali podrškuorgani vlasti, predajući im imovinu i prostorije KPJ i revo-lucionarnih sindikata.

Jedino legalno uporište KPJ ostao je Klub komunističkih poslanika u U stavotv ornoj skupštin i. S obzirom na to da sumnogi poslanicikomunisti bili članovi Centralnog partijskogvijeća, ovaj klub je u neku ruku preuzeo ulogu rukovodstvaKPJ. Ono se u prvoj polovini 1921. godine bavilo proble-mima organizacionog prilagođavanja i razvijanja političke ak-tivnosti KPJ u novim uslovima. Usvojene su prve odluke oizgrađivanju i legalnog parti jskog aparata i prvi put se, mada

sasvim nedosljedno i nejasno, raspravljalo o nacionalnom pitan ju , koje je u to vrijem e bilo jedno od cen tra ln ih pro- b lem a političkog živ ota u Jugosla viji. Poslije m nogih in ter-vencija vlada je tek u maju 1921. dozvolila obnovu rada sin-dikata, ali pod uslovom da oni budu politički neutralni.

Uprkos svim mjerama režima da razbije organizacijerevolucionarnog radničkog pokreta, radnička klasa je nasta-vila sa tarifnim i štrajkačkim akcijama. Ona je morala da b ran i tekovine koje je do tad a izvojevala , je r su se poslo -

davci koristili Obznanom da bi izigravali odredbe kolektivnihugovora, produžavali radni dan, smanjivali radničke zarade.

Uporedo s prvim koracima u pri lagođavanju KPJ uslo-vima nastalim donošenjem Obznane tekao je proces stva-ranja ilegalnih organizacija Skoja. Takve organizacije obra-zovane su do s red ine A921. god ine u ne ko liko najve ćihgradova.

Sredinom 1921. godine uslijedio je

Zakon o zaštiti države nov u d ara c režim a na revolucio1 prelaz KPJ u tlegaP na rn i radn ički p ok ret. p očetkom

avgusta 1921. Narodna skupština,koja je prethodno izglasala Prvi ustav Kraljevine Srba, Hr-vata i Slovenaca, donijela je Zakon o zaštiti javne bezbjednosti i poretka u državi (poznatiji pod imenom Zakon ozaštiti države), koji je komunističku aktivnost proglasio zlo-činom i za takvu aktivnost propisivao najstrože kazne,uključujući i kaznu smrti. Da bi opravdao donošenje ovak-

vog zakona, režim je Komunističku parti ju optužio za poku

26



Šaj atentata na regenta Aleksandra, juna 1921, i za atentatna bivšeg ministra unutrašnjih djela Milorada Draškovića,

ju la 1921. Ove akcije su zais ta izveli kom unis ti, prvenstveno

omladinci, koji su, razočarani u rukovodstvo KPJ, pošli pu-tem individualnog terora. Proglasivši KPJ terorističkom or-ganizacijom, režim je suspendovao sve komunističke opštinske uprave i odbornike, a Skupština oduzela mandate ko-munističkim poslanicima. Na temelju Zakona o zaštitidržave izvršena su do tada najmasovnija hapšenja komuni-sta, prema kojima je bio primijenjen metod surovog priti-ska i mučenja. Zakonom o zaštiti države KPJ je bila otje-rana u duboku ilegalnost.

Time je završen prvi, takozvani legalni period u istorijiKPJ. Od tada pa do sloma Kraljevine Jugoslavije, aprila 1941.godine, KPJ je bila partija van zakona.

N astala u periodu revolucio narnog poleta u Evropi irevolucionarnog vrenja u zemlji, KPJ je brzo izrasla u ve-oma značajan faktor političkog života u tek stvorenoj držav-noj zajednici jugoslovenskih naroda. Radnička klasa, a za-tim u sve širim razmjerama i drugi radni i nacionalnougnjeteni narodni slojevi, prihvatali su revolucionarnu orijen tac iju KPJ je r im je ona otvarala perspektiv u rješavanja

gorućih socijalnih i nacionalnih problema. O porastu politi-čkog ugleda i uticaja KPJ nesumnjivo svjedoče mnoge pojave i zbivanja u ovom dvogodišnjem periodu. Takve ten-dencije u unutrašnjem političkom razvitku jasno su potvr-dile da je konsolidacija buržoaskog sistema vladavine, koji

je počivao na socijaln om i nacio nalnom bespravlju, bila jedino moguća pod uslovom da se iz poli tičkog života ze-mlje nasilnim sredstvima isključe revolucionarni radnički pokret i njegova avangarda.

Tako je u prvom oštrom klasnom sukobu prevagu od-nijela buržoazija. Ona je bila premoćna jer se naslanjala nadržavni mehanizam i vojsku, jer je imala podršku imperija-lističkih sila pobjednica, koje su ubrzo poslije rata, u saradnji sa međunarodnom buržoazijom, uspjele da zaustaverevolucionarni talas u Evropi i da pređu u ofanzivu protiv prve zem lje socijalizm a — Sovjetske Rusije . S druge strane,radnički pokret u novoj državi nije imao revolucionarnihtradicija, njegove političke organizacije bile su opterećene

socijaldemokratskim idejnim i političkim nasljeđem, on je

27



u toku klasnih borbi i revolucionarnog previranja tek doži-vljavao proces svog političkog i organizacionog konsolidovanja. Njegova vodeća snaga — KPJ nije imala jasne pred-stave o putevima borbe za revolucionarni preobražaj ukonkretnim jugoslovenskim uslovima, o tome koje društvenesnage i slojevi, po svom društvenopolitičkom položaju, mo-gu i moraju biti saveznici radničke klase u revolucionarnoj borbi. Zbog toga rukovodstvo KPJ nije sagle dalo sve poten-cijalne snage revolucije — milionsko radno seljaštvo i nacio-nalno ugnjetene mase. Polazeći od postavke „klasa protivklase” i računajući samo na proletari jat , koji je bio malo- b ro jan i nerazvijen, rukovodstvo KPJ, u stvari, n ije ni sam o bilo uv jereno u m ogućnost pobjede revolucije. Tu su biliuzroci njegovog oportunističkog držanja u trenucima kojisu nalagali kurs na odlučne revolucionarne okršaje.



I I

KOMUNISTIČKA PARTIJA JUGOSLAVIJE

U PERIODU LA2NOG PARLAMENTARIZMA (1921— 1928)

1. STVARANJE I AK TIVN OST ILEGA LNE PARTIJEU PE R IOD U 1921— 1923.

Osnovne ekonomske 1 U stf v°m 1 Zakon om o zaštiti držadruštvenopolitičke ka ve buržo az ija je pr ivrem eno stabirakterlstlke Kraljevine lizovala svoju vladavinu , ali timeSrba, Hrvata 1 Slove n ije o tklon ila d ruš tvene p roblem e

i protivrječnosti u novoj državi.U privrednom pogledu, Kraljevina Srba, Hrvata i Slove-

naca bila je izrazito zaostala evropska zemlja. Blizu 80%njenog stanovništva živjelo je na selu. Bila je to poljopri-vreda sa milionskim sitnim i srednjim posjedom, na komese proizvodilo najprimitivnijim sredstvima. Industrija, rudar-

stvo i saobraćaj bili su tek u začetku. Naslijeđeno stanje u priv redi bilo je takvo da su samo krupni zahvati mogli obez bijediti izvlačenje zem lje iz zaostalo sti i otvaranje puteva progresa. M eđutim , vladajuća buržoazija nije pošla tim pu-tem. Ona se u privrednoj politici rukovodila svojim uskimklasnim interesima. Ionako neznatna sredstva akumulacijeona nije koristila za dugoročnije poduhvate radi unapređe-nja poljoprivrede, podizanja novih industrijskih kapaciteta,razvijanja rudarstva, izgradnje modernog saobraćaja itd.

Poslodavci su žurili da izvuku što veće profite, pri čemu imdržava nije postavljala nikakva ograničenja, već im je išlanaruku, trošeći i sama najveći dio sredstava za održavanječinovničkog aparata, policije i vojske. U takvim uslovima po-većanje profita moglo je biti ostvareno samo povećanjemstepena eksploatacije — sniženjem radničkih nadnica, pro-duženjem radnog dana, angažovanjem jeftinije, dječje i žen-ske radne snage, visokim porezima, niskim cijenama poljo- p riv rednih proizvoda, zelenaštv om itd. Da je vladajuća bur-žoazija pošla t im putem, pokazala je praksa u prvim godina

29



ma. Neke najznačajnije tekovine, kao što su kolektivni ugo-vori, osmočasovni radni dan, agrarna reforma, koje su bileizvojevane odlučnom borbom radnih masa u periodu revo-lucionarnog poleta, poslodavci i vlast nisu poštovali, a otporradnika proglašavali su antidržavnom aktivnošću i nastojalida ga slome policijskim progonima.

Policijski karakter političkog sistema Kraljevine Srba,Hrvata i Slovenaca bio je prikriven velom lažnog parlamen-tarizma Izgrađena na osnovama centralizma i hegemonijesrpske buržoazije, nova država postala je tipična po sistemunacionalnog ugnjetavanja. Time su bile iznevjerene nade

jugoslovenskih naroda da će u novoj, u jed in jeno j državnojzajednici ostvarit i nacionalnu ravnopravnost i nacionalnuafirmaciju. Srpska buržoazija, da bi osigurala svoj vladajući položaj a s tim i povoljn ije uslove za bogaćenje, počela jegaženjem nacionalnih prava i grubim obračunavanjem sasvim onim snagama koje su se borile protiv njene hege-monije.

Pošto je bi tku s revolucionarnim radničkim pokretomriješila privremeno u svoju korist , srpska buržoazija morala

je da izdrži b o rb u i sa buržoazijo m ugnjeten ih nacija, koja je tražila svoj udio u vlasti. Poslije poraza KPJ, narodnemase su se okupljale oko buržoaskih poli t ičkih parti ja kojesu istupale sa demokratskim zahtjevima i tražile ukidanjecentralizma. Političke borbe između raznih buržoaskih par-tija vodile su raspirivanju nacionalnih strasti i šovinizma islabljenju jedinstva jugoslovenske državne zajednice. Borbaza poslaničke mandate, ministarske i druge visoke položaje,korupcionaške afere i međusobna optuživanja bil i su odlikeTadašnjeg parlamentarnog života.

Izgrađena na tako nesolidnim osnovama i na t lu takokrupnih socijalnih i nacionalnih protivrječnosti, nova država je vodila i k ra jn je reakc io narn u spo ljnu politik u. Njen oslo -nac bile su imperijalističke sile pobjednice u svjetskomratu, na prvom mjestu Francuska, glavni pobornik interven-cije protiv Sovjetske Rusije i tvorac sanitarnog kordona ukome je značajno mjesto imala Jugoslavija. Vladajuća jugoslovenska buržoazija vodila je izrazitu antisovjetsku polil iku od s t raha pred revolucionarnim pokretom u vlast i toj

zemlji.

30



N apori vladajuće buržoazije da nasiljem i prit iskom sta bilizuje svoj poli tički sis tem i parališe djejstv o društv enih problem a i p rotivrječn osti nisu mogli donijeti tra jn ije rezul-

tate. Grubi oblici eksploatacije radničke klase, bezizlazan polo žaj radnog seljaštva i drugih radnih slojeva, politika na-cionalnog ugnjetavanja i režim policijske samovolje i beza-konja — sve su to bili objektivni uslovi koji su djelovali na

po rast neraspoloženja radnih m asa prem a režim u, stv arajući povoljno tlo za razvita k revolucionarnog pokreta, za obnovui konsolidaciju Komunističke partije i za njeno povezivanje sradnim i nacionalno ugnjetenim masama.

N asuprot navedenim objektivnim uPrvi koraci u stvaranju slovima koji su otvarali perspekllegalne partije t u nje- tivu razvitka revolucionarnog ponoj političkoj aktivno- . . 6 .. .3 gt| J kr eta djelovali su mnogi negativni

faktori. Prije svega, proces organi-zacionog obnavljanja KPJ i prilagođavanja njene aktivnostinovim uslovima razvijao se u vrijeme oseke revolucionarnog

pokreta u svijetu i zem lji i privrem ene stabilizacije kapita-lizma. Pored toga, KPJ se počela obnavljati poslije porazakoji je pretrpjela velikim dijelom i zbog svojih unutrašnjihslabosti, što je imalo za posljedicu razočaranje članstva irevolucionarno raspoloženih radnih masa u Partiju i njenorukovodstvo. Zato je uspješno obnavljanje Partije i njeno povezivanje sa radnim i nacionalno ugnjetenim masa-ma pretpostavljalo savlađivanje naslijeđenih organizacionih,idejnih i političkih slabosti i izgrađivanje politike koja ćeodgovarati objektivnim uslovima u zemlji.

Zbog svega toga prvi koraci u izgrađivanju ilegalne par-

tije bili su spori i nesigurni. Većina rukovodećih kadrovaKPJ bila je uhapšena, a neki od njih su emigrirali, da biizbjegli hapšenje i policijsku torturu. Partijske veze bile su

potrgane. Na poče tku su u vrhovim a KPJ glavnu riječ vodilioni koji su opravdavali njen poraz i koji su bili protiv stva-ranja ilegalne, kadrovske partije. Velike teškoće dolazile sui otuda što je Partija imala dva rukovodstva — Zamjeničkiizvršni odbor u zemlji i takozvani Izvršni odbor u emigra-ciji, čije je sjedište bilo u Beču. Ovaj je bio pod uticajemSime Markovića, jednog od sekretara KPJ.

31



Zamjenički izvršni odbor odmah je počeo da radi nastvaranju i legalnih parti jskih organizacija i rukovodstava auporedo s tim i na oživljavanju političke aktivnosti. On jeubrzo razvio akciju i za stvaranje legalnih organizacija, pre-ko kojih bi se Partija povezivala sa radnim masama i po-kretala ih u borbu protiv režima. Kako je vlada ostala upor-na pri svojoj odluci o zabrani rada Centralnog radničkogsindikalnog vijeća, Zamjenički izvršni odbor pokrenuo jeinicijativu za osnivanje Nezavisnih sindikata. Osnivačka konferenciia održana je septembra 1921. i na njoj je obrazovanMeđusavezni sindikalni odbor, sa zadatkom da nastavi radna obnovi sindikalnog pokreta koji će pred vlastima biti polit ički n eu tra lan . U skoro su u Beogradu, Zagrebu i L jub-ljani pokrenuti i legalni organi Nezavisnih sindikata.

Stvaranje sindikalnih organizacija, naročito u nekim pok rajin am a, otežavali su organi v lasti hapšen jem i progo-nima sindikalnih aktivista i ometanjem rada osnovnih orga-nizacija i rukovodstava. Naporima režima pridružil i su seretormisti , koji su denunciranjem aktivista KPJ i sl ičnimmetodima nastojal i da onemoguće s tvaranje i akt ivnost Ne-zavisnih sindikata.

Već 1921. i 1922. godine Nezavisni sindikati vodili suviše radničkih štrajkova. Krajem 1922. godine oni su okupilioko 30.000 radnika. Time je praksa pokazala da je stvaranjeiegalnih radničkih organizacija i njihova borba za prava i

bo lji život rad n ih ljudi m ogući p u t poveziv anja ilegalne par-ti je s radnim masama i njenog učešća u poli t ičkom životuzemlje.

Pored rada na obnovi sindikalnog pokreta, Zamjeničkiizvršni odbor KPJ vodio je u ovom periodu još neke značaj-

ne akcije. Na prvom mjestu, angažovao se u odbrani uhap-šenih rukovodilaca KPJ, razotkrivajući pravi smisao nasto- jan ja vladajuće buržoazije da dokaže kako je P artija orga-nizator atentata na regenta Aleksandra i Milorada Draškovića i da t ime opravda mjere koje je preduzela protiv rad-ničkog pokreta i KPJ. U tome je veliku ulogu imao legalnilist „Slobodna reč”, koji je izdavao Moša Pijade, a zatimorgan KPJ „Borba”, pokrenut 19. februara 1922. u Zagrebu,i „Delavske novice” u Ljubljani. Zahvaljujući ovoj akciji

Par t i je i držanju optuženih komunista , režim ni je uspio da

32



na suđenju komunistima, januara 1922, poznatom pod ime-nom Vidovdanski proces, opravda antiradničke zakone iteror.

Najzad, KPJ je učestvovala u m eđunarodnoj akciji po-moći gladnima u Rusiji, čije je žitorođne rejone pogodilavelika suša 1921. godine. Ova akcija imala je i veliki poli-tički značaj, jer je Partija preko nje popularisala SovjetskuRusiju i suzbijala laži buržoaske propagande o prvoj zemljisocijalizma.

Međutim, uprkos nastojanju Zamjeničkog izvršnog odbora i drugih

Idejni sukobi 1 početak ak tivista, spo ro je tekao proces stva

frakcijskih borbi u KPJ ranja , £ , utri 5nje k£nsolidadjePartije i njenog prodiranja u poli-

tički život zemlje. Pored objektivnih teškoća, taj procesusporavalo je stanje u vrhovima KPJ. Dva rukovodeća cen-tra — Izvršni odbor u emigraciji i Zamjenički izvršni odboru zemlji — izražavali su, u stvari, shvatanje dviju struja uKPJ najvažnijim organizacijskim, idejnim i političkim pita-njima. Do razlika u shvatanjima došlo je najprije na pitanji-ma: za ili protiv analize uzroka poraza Partije i izvlačenja

pouka iz legaln og perioda, za ili protiv izgrađiv anja ilegalne p a rtije i s tvaran je n jenih u poriš ta u legalnim org anizacijam a.Da bi se ubrzao proces rješavanja tih i drugih pitanja

od kojih je zavisio dalji razvitak Partije, Zamjenički izvršniodbor dao je inicijativu za sazivanje zemaljske konferencijeKPJ. Pošto je inicijativu podržao i Izvršni komitet Kominterne, konferencija je održana jula 1922. u Beču. Ova, Prvazemaljska konferencija KPJ, pokazala je kakvi su mršavirezultati ostvareni u obnavljanju i razvijanju političke aktiv-

nosti Partije u prvoj godini njene ilegalnosti. Na konferencijisu većinu imali oni koji su pravdali poraz Partije i koji susmatrali da ne treba stvarati ilegalne organizacije. Konfe-rencija je izabrala rukovodstvo, sa Simom Markovićem načelu, koje nije pružalo garancije da će problemi pred koji-ma se Partija nalazila biti riješeni. Kasnije, krajem 1922.godine, stanjem u KPJ bavila se i posebna komisija IVkongresa Kominterne. Uzroke poraza KPJ komisija je vidjelau organizacionoj slabosti Partije i u njenoj pretjeranoj orijen tac iji n a pa rlam en tarne oblik e borbe. Slabosti političke

3 33



p latform e K PJ kom is ija n ije uočila n iti je razum jela pravusuštinu sukoba koji se počeo razvijati u njenim vrhovima.

Sukob u KPJ se sve više produbljivao. Komunisti, kojisu ulagali napore da uspostave, povežu i politički aktiviraju

p artijske organizacije i rukovodstva, u praksi su sve višeosjećali negativne posljedice oportunističke orijentacije Cen-tralnog partijskog vijeća, sa Simom Markovićem na čelu. N eodlučnosti toga rukovodstva u stv aran ju ile galn ih pa rtij-skih organizacija, njegov otpor prodiranju Partije u legalneorganizacije i njegova nastojanja da osamostali Nezavisnesindikate u odnosu na Partiju bili su velika prepreka svim pozit ivnim nasto jan jim a u KPJ.

Postepeno je narastalo neraspoloženje parti jskog član-stva prema rukovodstvu i njegov pritisak da se sazove ze-maljska konferencija na kojoj bi se razmotrila sva sporna p itan ja . K onačno je m aja 1923. u Beču održana D ruga ze-maljska konferencija KPJ. Rad i rezultati ove konferencije bili su znača jan korak u postav ljan ju i rješav an ju otvorenih p itan ja partijskog živ ota i aktivnosti . Jedno od najznača jni- jih bilo je organizaciono p itan je. K onferencija je prihvatilaLenjinove principe izgradnje partije. Odlučeno je da se KPJizgrađuje kao i legalna kadrovska parti ja na principu demo-kratskog centralizma, koja će stvaranjem svojih organiza-cija u sindikalnim i drugim legalnim organizacijama osigu-rati rukovodeću ulogu u borbi radničke klase i drugihiadnih masa. Drugo značajno pitanje kojim se konferencija bavila bilo je nacionalno p itan je. Njegovo postav ljan je nadnevni red ovakvog partijskog skupa potvrđivalo je da suu KPJ sazrijevale one snage koje su sagledavale pravu suš-tinu jugoslovenske političke stvarnosti. Tada je prvi put

dovedeno u sumnju do tada vladajuće shvatanje u KPJ da je Jugoslavija država „narodnog jed in stv a” i usvoje n je stavda u njoj nacionalno pitanje nije riješeno. Istina, u materi-

jalim a konferencije ne govori se o nacijam a već o plem e-nima i plemenskim sukobima. Ali baš zbog toga što je

proble m tek bio uočen, konferencija je donije la odluku dase ubuduće rukovodstvo Partije i drugi aktivisti angažujuu razmatranju „nacionalnog i plemenskog pitanja". Takođe je odlučeno da P a rtija izgradi svoj agrarn i program i da se

više angažuje u stvaranju jedinstvenog fronta radničke

34



klase. Konferencija je izabrala novo rukovodstvo KPJ, veći-nom iz redova opozicije dotadašnjem rukovodstvu. Od istak-nutijih komunista u rukovodstvo su ušli: Triša Kaclerović,

Đ uro Đ aković, Jakob 2orga, Đ uro Cvijić, Simo Miljuš, MitarTrifunović i drugi.Iako sa velikim teškoćama, tekao je i proces izgrađi-

vanja ilegalnih organizacija Skoja. Krajem 1921. godine ob-novljena je Centralna uprava Skoja, a do avgusta 1922, pored više ilegaln ih organizacija, usposta vljena su pokrajin-ska rukovodstva Skoja u Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i Her-cegovini i Srbiji. Radi povezivanja sa širim masama omla-dine Skoj se takođe orijentisao na stvaranje legalnih omla-

dinskih organizacija, najprije u proljeće 1922. u pojedinim pokrajinam a, a avgusta iste godine osnovan je i Savez rad-ničke omladine Jugoslavije (SROJ). Za organizaciono izgra-đivanje Skoja i njegovo povezivanje s omladinskim masamaod značaja su bile odluke Zemaljske konferencije Skoja,održane avgusta 1922. u Ljubljani. Ova konferencija je po-sebno istakla zadatke Skoja u organizovanju borbe protivrazličitih terorističkih fašističkih organizacija kakve su bileOrjuna, Srnao, Hanao i druge.

Na dalj i razvita k S koja i naprednog om ladin skog pokre-ta negativno su uticale slabosti u KPJ. U Partiji se u znat-noj mjeri potcjenjivao rad u Skoju, zbog čega partijskarukovodstva i aktivisti nisu pružali potrebnu pomoć skojevskim rukovodstvima i organizacijama. Osim toga, javljali suse pokušaji da se i Skoj uvuče u sukob struja u vrhovimaKPJ. Međutim, II kongres Skoja, juna 1923, ocijenio je dasukobi u KPJ koče razvitak omladinskog pokreta i zauzeostav da se Skoj u te sukobe ne miješa. Kongres se, poredtoga, najviše bavio pitanjem povezivanja Skoja sa omladi-

nom grada i sela, ističući potrebu jačanja postojećih i stva-ranja novih legalnih omladinskih organizacija. Na Kongresusu u rukovodstvo Skoja izabrani Zlatko Šnajder, StjepanCvijić, France Klopčić, Janko Mišić i drugi.

Prvi uspjesi koje je ilegalna KPJ postigla u povezivanjus radničkom klasom poslije stvaranja Nezavisnih sindikataravodili su njene aktiviste na iznalaženje novih oblika pro-diranja u politički život zemlje. Tako je došlo do ideje ostvaranju legalne radničke partije. Od septembra 1922. tu

3* 35



ideju Parti ja je propagirala preko legalnog l ista „Beogradskidnevnik”, na čijoj je redakciji radio i Moša Pijade. Poslijeizvršenih priprema, na konferencij i u Beogradu, januara1923, osnovana je Nezavisna radnička partija Jugoslavije(NRPJ). Iako je režim činio sve da spriječi stvaranje orga-nizacija nove partije i da onemogući rad onih koje su većstvorene, NRPJ je učestvovala u kampanji za parlamentarneizbore. U toku te kampanje KPJ je preko organizacija NRPJ popu larisala svoj program i p rod ira la u narodne m ase, stva-rajući svoja politička uporišta. Isto tako, preko štampe idrugih oblika aktivnosti legalne partije, KPJ je upoznavalačlanstvo i širu javnost sa svojim stavovima u raznim aktuelnim pitanjima. Tako je, na primjer, vođena i diskusija o

nacionalnom pitanju u Jugoslavij i .Međutim, neslaganja i sukobi u KPJ po osnovnim pita-

njima parti jske poli t ike bil i su ozbil jna prepreka njenojunutrašnjoj konsolidacij i i jačanju i njenom povezivanju saširokim radnim slojevima. Otud su proizlazile i mnoge sla-

bosti u s tv aran ju i ak tivnosti legalnih organizacija. To jenaročito došlo do izražaja u Nezavisnim sindikatima. U nji-hovom rukovodstvu glavnu riječ su imali oni kadrovi uKPJ koji su bili protiv rukovodeće uloge Partije u sindika-

tima. Oni su centralu Nezavisnih sindikata pretvorili u svojeuporište, pružajući otpor sprovođenju stavova i odlukaPartije.

Zbog t ih unutrašnjih slabosti i legalna KPJ nije našlasvoje pravo mjesto u političkom životu zemlje, koji je usli-

jed n eriješen ih socija lnih i nacio naln ih p rob lem a bio in te n-zivan, i poslije donošenja ustava. U to vrijeme razvile su seoštre poli t ičke borbe između buržoaskih parti ja. Snažanopozicioni blok obrazovao se oko Hrvatske republikanske

seljačke stranke (HRSS), pod vodstvom Stjepana Radića,koja je nastupala sa zahtjevima za ukidanje centralist ičkoguređenja i za preuređenje države na osnovi federalizma. Pri-tisak ove i drugih opozicionih snaga bio je takav da je dovo-dio u pitanje hegemoniju srpske buržoazije. Zbog toga sekonačno režim odlučio na obračun i sa HRSS. Krajem 1924.godine zabranio je rad ove partije. Njeno vodstvo nije že-ljelo da se osloni na borbeno raspoloženje hrvatskih narodrih masa, već je prihvati lo uslove vladajuće srpske buržo-

azije — odreklo se republikanskog i federalist ičkog progra-

36



ma i zajedno s vladajućom srpskom Radikalnom partijomušlo u novu vladu.

Na taj način su se u Jugoslaviji form irali politički od-

nosi i oblici političke borbe koje su nametnule vladajućei opozicione buržoaske partije. I jedne i druge koristile su sesocijalnim težnjama pojedinih klasa i slojeva stanovnika itežnjama ugnjetenih naroda za ravnopravnošću da bi ostva-rile svoje klasne ciljeve, kanališući u isto vrijeme borbeno,antirežimsko raspoloženje masa u okviru parlamentarne

polit ičke borbe.Potisnuta iz političkog života zemlje zabranom i progo-

nima u 1921. godini i opterećena svojim unutrašnjim orga-nizacionim, idejnim i političkim slabostima KPJ je izgubilaveć ranije ostvareni uticaj u radničkoj klasi i pogotovu udrugim radnim slojevima. Pred njom je stajala borba zaiste te mase koje su znatnim dijelom došle pod uticaj poje-dinih buržoaskih političkih partija. Uprkos tome što je tu borbu m orala da vodi na neravnopravnoj osnovi, je r je bilazakonom zabranjena i bjesomučno progonjena, objektivniuslovi išli su u prilog KPJ. Iskustva političkih borbi poka-zala su da nijedna buržoaska politička partija nije dosljednoizražavala interese narodnih masa niti je išla putem rješa-

vanja složenih društvenih protivrječnosti. Vlade su se čestomijenjale, u njima su učestvovale sve buržoaske političke partije, uk ljuču jući i one koje su istupale s radikaln ijimzahtjevima, ali socijalni i nacionalni problemi nisu rješa-vani, već su se sve više gomilali i produbljivali. Da bi se sauspjehom izborila za uticaj na narodne mase, KPJ je moralada revolucionarno učenje marksizmalenjinizma primijeni na

jugoslovensku stvarnost i da izgradi takav program koji ćeotvoriti jasnu perspektivu progresa i bolje budućnosti rad-

ničkoj klasi i svim radnim slojevima.Vidjeli smo s kakvim se teškoćama i slabostima pristupilo tom e zadatku posli je prelaska KPJ u ilegalnost. Dok sunjeni najbolji aktivisti ulagali napore da nađu odgovore naotvorene probleme i protivrječnosti jugoslovenskog društva,u vrhovima KPJ djejstvovale su i one snage koje su vuklenazad, koje su u osnovi stajale na reformističkim pozi-cijama.

37



2. P R O C E S I D E J N O G S A Z R I JE V A N J A K P J IF R A K C I J S K E B O R B E U N J E N I M V R H O V I M A

Razlike među s t rujama u Par t i j iTreća zemaljska konfe sve su više do lazile do izraža ja, da

rencija KPJ bi po slije II zem aljske kon feren-cije dobile jasnije idejno i političko

obilježje. U diskusiji koja je vođena na stranicama partij-skih listova i časopisa konačno su se oformile dvije strujeu KPJ, poznate pod imenom desnica i ljevica. U znakusukoba među njima po najvažnij im organizacionim, idejnimi poli t ičkim pitanjima protekla je III zemaljska konferen-cija KPJ, koja je održana u Beogradu, januara 1924. godine.

Značajno mjesto u radu III zemaljske konferencijeimalo je nacionalno pitanje. Ideolog desnice Sima Markovićzastupao je gledište da je u konkretnim jugoslovenskim'uslovima nacionalno pitanje mogućno riješiti novim usta-vom i da je zadatak KPJ da vrši pritisak na vodeće buržoa-ske poli t ičke parti je da promjenom ustava osiguraju auto-nomna prava pokrajinama. Na taj način bi se nacionalno p itan je skin ulo s dnevnog reda, a m eđunacionaln i sukobi p restali i tako stv orio teren na „čistu klasnu b o rb u ”. N asu-

p ro t tome, p ristalice ljevice su sta ja le na sta nov ištu da jenacionalno pitanje sastavni dio borbe za revolucionarni pre-obražaj jugoslovenskog društva i da se u njegovom postav-ljanju mora poći od principa prava naroda na samoopredje-ljenje do otcjepljenja. Stoga je zadatak KPJ da djeluje u

pravcu slivanja borbe u gn jetenih nacija s bo rbom radničk eklase s ciljem stvaranja federacije radničkoseljačkih repub-lika ne samo u Jugoslaviji već i na Balkanu i u Podunavlju,što je bilo u duhu stavova prihvaćenih na konferenciji Bal-

kanske komunističke federacije.Konferencija se izjasnila za stav ljevice. To je bio zna-čajan korak u idejnom i političkom sazrijevanju KPJ.

N ešto kasnije, sredinom 1924, nacio nalnim p itan jem uJugoslaviji bavila se i posebna komisija Kominteme. Usvo- jena je i rezolucija u kojoj su potvrđeni stavovi I II zem alj-ske konferencije KPJ. U diskusiji je svojom kritikom sta-vova Sime Markovića učestvovao i Staljin. To je pomogloda se KPJ oslobodi u osnovi reformističkih shvatanja u pri-

lazu nacionalnom pitanju u Jugoslaviji, ali ona za duže vri-

38



jeme nije uspjela da do k raja razradi adekvatnu platform u borbe za rješenje nacionalnog p itan ja koja bi pridonije lastvaranju širokog demokratskorevolucionamog fronta s rad-

ničkom klasom na čelu. Ona je princip prava naroda nasamoopredjeljenje, koji je u pomenutoj rezoluciji komisijeKominteme istican i u obliku zahtjeva za „izdvajanje Hrvat-ske, Slovenije i Makedonije iz sastava Jugoslavije”, u svojoj

praktičnoj polit ičkoj akciji apsolu tizovala do tog stepenada se izjašnjavala za razbijanje jugoslovenske državne zajed-nice, ispuštajući pri tome iz vida mogućnost primjene prin-cipa samoopredjeljenja u već postojećim državnim okvirima.

Na III zem aljskoj konferencij i KPJ ponovo je rasprav-

ljano o organizacionom pitanju i ulozi partije u borbi rad-ničke klase i ostalih radnih masa. Ona je potvrdila odlukuII zemaljske konferencije o izgrađivanju ilegalne kadrovske partije kao revolucio narne avangarde, koja će svoju ruko-vodeću ulogu u radničkom pokretu ostvarivati kombinovanjem ilegalnih sa legalnim oblicima aktivnosti. S tim u veziosuđen je stav desnice o neutralnosti sindikata i nastojanjanjenih pristalica da Nezavisne sindikate osamostale u od-nosu na KPJ. Posebno je istaknut značaj stvaranja partij-skih uporišta među industrijskim radništvom, Konferencijase takođe bavila problemima sela i kao zadatak ponovo

postavila da se izradi agrarn i program Partije .Stavovi i odluke III zemaljske konferencije značili su

pobjedu nekih osnovnih m arksis tičkole njin ističk ih principaza koje se zalagala lijeva struja u KPJ. Referendum koji jeuskoro sproveden u organizacijama NRPJ prema odlukamaKonferencije pokazao je da članstvo NRPJ i KPJ prihvata

partijsku lin iju u tv rđenu na I II zem aljskoj konferencij i.

Međutim, vođi desne frakcije nisu prihvatili odluke ovekonferencije niti su uzeli u obzir rezultate referenduma koji je bio sproveden da bi se riješio spor između s tru ja u KPJ.Oni su pružali otpor svim naporima partijskog rukovodstvau sprovođenju stavova i odluka III zemaljske konferencije.Dr Sima Marković i njegove pristalice i dalje su ostali naranijim shvatanjima nacionalnog pitanja, iskoristili su svoje

pozicije u Nezavisnim sindikatim a za borbu protiv usvajan ja stavova I II konferencije i na razne načine saboti ralisprovođenje partijske politike, svodeći sve češće neslaganje

39



0 principijelnim pitanjima na l ične sukobe i borbu za polo-žaje u Partiji .

U atmosferi takvih unutrašnjih odnosa, KPJ nije moglada ostvari značajnije uspjehe u svojoj političkoj aktivnosti.Tim prije što je režim budno motrio na svaku njenu akciju1 što je okru tnim m etodima intervenisao svuda gdje je KPJ postizala polit ičke uspjehe. On je pooštrio m jere pro tiv KPJčim je doznao za stavove koje je zauzela III zemaljska kon-ferencija o nacionalnom pitanju. Mjestimični pokreti naselu i radikalnije istupanje seljačkih masa u nekim akci-

jam a koje su organiz ovali kom unis ti , a zatim sve organizovanij i otpor radnika Orjuni i drugim terorist ičkim organiza-cijama bili su vladi signal za odlučnije mjere protiv radni-

čkog pokreta i KPJ. Njenom odlukom jula 1924. bio jezabranjen rad Nezavisne radničke partije i Saveza radničkeomladine Jugoslavije. Tako su KPJ i Skoj ostali bez svojihlegalnih organizacija. Napori Partije da u pogoršanim uslo-vima politički djeluje i propagira svoje stavove izražavalisu se u pokretanju većeg broja ilegalnih i legalnih listovai časopisa. Ilegalne listove policija je često otkrivala, a le-galni su bili podvrgnuti oštroj cenzuri i zabranama. U ja-nuaru 1925. počeo je u Beogradu da izlazi organ CKKPJ

„Komunist", ali ga je ubrzo otkrila policija, a Moša Pijade,koji je radio na izdavanju l ista, uhapšen i osuđen na dugo-godišnju robi ju .

Krajem 1924. I u 1925. godini KPJZaoštravanje frakcijske j e preživljavala ozbiljnu un utra šn ju borbe iûmUrašn ja krl Osnovni uzroci te krize bile

su frakcijske borbe u vrhovimaPartije. Neslaganja oko nekih osnovnih organizacionih, idej-

nih i političkih pitanja između pristalica lijeve i desnestruje poslije III zemaljske konferencije gubili su prvobitnismisao i sve se više svodili na neprincipijelne sukobe i frakcionašenje na osnovi lične netrpeljivosti i borbe za položaju Partiji .

Pošto se izborila za neke pozitivne stavove izražene uodlukama III zemaljske konferencije, lijeva frakcija nije pošla putem sprovođenja i dalje razrade polit ike Partijekoja bi odgovarala stvarnim uslovima u zemlji. Iako je u

sukobima s desnom frakci jom oko pr incipi je lnih pi tanja

40



imala podršku partijskog članstva, lijeva frakcija se nijeoslanjala na njegova pozitivna nastojanja da se savladajuslabosti u KPJ, da se istraje na putu unutrašnje konsolida-

cije Partije i u razradi njene politike i strategije. Pristalicelijeve frakcije djelovale su tako da su se postepeno oformljavale u zatvorenu i od članstva izolovanu grupu, ispoljavajući netrpeljivost u odnosima i sektaštvo u političkojaktivnosti. Uslijed toga ne samo da je nastao zastoj u raz-vitku i političkoj akciji Partije već su njene vodeće snage, podije lje ne na dvije frakcije, svim pitanjim a pris tupale sastanovišta svojih frakcijskih i grupaških interesa, nastojećida u neprincipijelnoj frakcijskoj borbi angažuju na svojojstrani pojedine partijske organizacije i niža rukovodstva.

Zbog ovakvog stanja u KPJ intervenisao je početkom1925. godine Izvršni komitet Kominteme. Njegova posebnakomisija razmatrala je stanje u KPJ i predložila mjere koje

bi trebalo preduzeti. Najv iše pažnje poklonila je nacional-nom pitanju, ukazujući na nemarksistička shvatanja SimeMarkovića. Ubrzo zatim, aprila 1925, Izvršni komitet Komin-teme donio je odluku da se održi kongres KPJ, koji bi ras-

pravio sva sporna p itan ja i stv orio uslove za sređivanjestanja u Partiji . Tada je imenovao i privremeni Centralni

komitet KPJ, sa zadatkom da pripremi kongres. Na inicija tivu priv rem enog CKKPJ održano je više par-tijskih konferencija, na kojima je došlo do izražaja antifrakcijsko raspoloženje članstva i njegova želja da kongres

pro tekne u znaku lik vidacije frakcija.Treći kongres KPJ, održan u Beču maja 1926. godine,

nije ispunio očekivanja. Na njemu su kritikovane greškerukovodstva, osuđena je frakcijska borba, pri čemu su ruko-vodeći ljudi iz obiju frakcija istupili samokritički. Na rije-

čima je došlo do pomirenja među frakcijama, a u novorukovodstvo su ušli, pored nekih aktivista antifrakciiskiorijentisanih, predstavnici obje frakcije. Staviše, za sekre-tara CKKPJ izabran je vođa desne frakcije Sima Marković

— idejni i polit ički in sp irato r nem arksističkih stavova tefrakcije. U pogledu politike KPJ Kongres nije otišao daljeod stavova III zemaljske konferencije.

Frakcijske borbe u KPJ i njeni sektaški stavovi bili suuzrok sporom razvoju Skoja i naprednog omladinskog po-kreta. Za to vri jeme Skoj je ostao malobrojna i učaurena

41



ilegalna organizacija, izolovana od Širih masa omladine. Ru-kovodstvo KPJ nije poklanjalo gotovo nikakvu pažnjuSkoju i njegovom radu među omladinom. Malobrojne orga-nizacije Skoja korišćene su prvenstveno za stvaranje pouz-danog tehničkog aparata Partije, a izdignutiji članovi Skojaobično su prelazili na rad u partijske organizacije i ruko-vodstva. Otud je Skoj gotovo redovno u ovom periodu imaomanje članova nego KPJ. Ovakva shvatanja uloge i karak-tera Skoja negirala je i sama praksa — borbenost napred-nih omladinaca, mnoge njihove akcije i antifrakcijsko ras- položenje članstva i rukovodstva Skoja. Na svom IIIkongresu, juna 1926. u Guštanju, Skoj je prihvatio antifrakcijsku orijentaciju parti jskog kongresa i u svojim doku-

mentima posebno istakao zadatke proširivanja svojih orga-nizacija i njihovog uticaja u masama omladine.

Treći kongres KPJ održan je u vrijeme kada su mnogiznaci već jasno ukazivali da period relativne stabilizacijekapitalizma ustupa mjesto periodu novih privrednih i poli-tičkih kriza i potresa. Počeci ekonomske krize osjetili su seu Jugoslaviji već 1926. godine. Ta pojava bila je prirodnaza državu koja je naslijedila rasparčanu i veoma zaostalu privredu i koja poslije 1918. godin e n ije pošla odlučno 1

efikasno putem koji bi osigurao brži privredni razvitak. N išta n ije učin jeno u pogledu unapređen ja poljo pri-vredne proizvodnje. Politika cijena favorizovala je industrij-ske na račun poljoprivrednih proizvoda, zbog čega su cijeneovih posljednjih, naročito poslije 1924. godine, bile u stal-nom padu. Stoga je dohodak seljaštva opadao, a dugovi surasli i povećavao se broj onih koji su odlazili da traže za-rade na drugoj strani. Kako nerazvijena domaća industrijanije mogla da primi sve one koji su dolazili sa sela, veliki

b ro j Jugoslovena otiš ao je da traži posla u drugim zem lja-ma (oko 240.000 ljudi u periodu 1919—1929).U pogledu industrijalizacije zemlje nije takođe ništa uči-

njeno. Jugoslavija je ostala izvoznik jeftinih sirovina, a uvo-zila je gotove industrijske proizvode. Zbog toga su bileskromne mogućnosti upošljavanja nove radne snage, a po-četak ekonomske krize vodio je otpuštanju već zaposlenihradnika. Prisustvo stranog kapitala i njegova dominantnauloga u najunosnij im privrednim granama, osobito u rudar-

stvu, povećavali su ionako visok stepen eksploatacije. Uloga

42



stranog kapitala i državni dugovi u inostranstvu pojačavalisu ekonomsku zavisnost Jugoslavije od krupnih finansijskihmonopola u svijetu.

Sistem nacionalnog ugnjetavanja koj: se izražavao uneravnopravnom položaju naroda i nacionalnih manjina u pogledu školo vanja, zapošljavanja, neravnom je rne podje le na-cionalnog dohotka, u izrazitom zapostavljanju privrednograzvitka itd. još je više potencirao stepen eksploatacije.

Pogoršanje privrednog položaja uticalo je na porast ne-raspoloženja naroda prema režimu, što se izražavalo u ja-čanju uticaja opozicionih buržoaskih partija. Novembra1927. godine, poslije povlačenja Hrvatske seljačke strankeiz vlade, obrazovan je moćan opozicioni blok — Seljačkodemokratska koalicija, koji je, oslanjajući se na masovnu

podršku naroda, zahtije vao ukidanje centralizm a i hegemo-nije srpske buržoazije. Taj pritisak i odlučan otpor kraljai srpske buržoazije vodili su sve dubljoj političkoj krizi. N jena m anifestacija bili su i a ten ta t izvršen na rukovodećeljude Hrvatske seljačke stranke u Narodnoj skupštini juna1928. i povlačenje poslanika Seljačkodemokratske koalicijeiz Narodne skupštine. Braneći centralističko uređenje, kraljAleksandar se spremao da otpor opozicije slomi državnim

udarom i da na taj način riješi političku krizu u koju je zapao režim lažnog parlam entarizm a.Očevidno je da su novonastali uslovi bili veoma povoljni

za širu političku aktivnost KPJ. Narodne mase, pritisnute privrednim te škoćam a i polit ičk im bespravlje m , skretale suulijevo i sve su više izražavale spremnost da podrže one polit ičke snage koje bi bile za odlučn ije akcije protiv re-žima. Zbog toga je u njima raslo nezadovoljstvo premaSeljačkodemokratskoj koaliciji, koja je u odlučnim trenu-

cima išla na popuštanje prema režimu i na kompromise snjim i ne pomišljajući da se za svoje zahtjeve bori odlučni- jim akcijam a narodnih m asa.

Međutim, KPJ nije bila sposobna da se u tom bumomvremenu odlučnije angažuje u političkom životu zemlje. Unjenim vrhovima frakcijske borbe su se poslije III kongresa još više rasplam sale . Obje frakcije su svim pitan jim a prila-zile sa svojih frakcijskih pozicija, nastojeći da za sebe pri-dobiju pojedine organizacije i niža rukovodstva. Izostala je

jedinstvena polit ičk a aktivnost Partije , a neke lo kaln e akcije

43



b ile su djelo isključivo pojedin ih pa rtijsk ih organizacija.Stanje u KPJ negativno je uticalo i na Nezavisne sindikate.O tome najbolje svjedoči podatak da je broj učlanjenih rad-nika u tim sindikatima opao od 30.000 u 1923. godini na21.000 u godini 1927. Uprkos već usvojenim stavovima daKPJ pomjeri težište svoje aktivnosti na industrijski proleta-rijat i da se sindikati organizuju na principu industri jskihsaveza, pristalice desne frakcije u rukovodstvu Nezavisnihsindikata odlučno su ostali na pozicijama stvaranja sindi-kalnih organizacija prvenstveno u radionicama i međuzanatlijama. Zbog toga je, i pored pogoršanih uslova, brojtar i fnih akci ja i š t ra jkova bio u opadanju.

3. OTPOR FRAKCIJAMA I IV KO NG RES PART IJE

Partijski aktivisti koji su se vaspiOsma konferencija par tavali nep os redn o u klasnoj borb itijske organizacije Za j osjećali značaj pr ole ters ke organi

*r e b , K ? ^ ^ « PUm0 d j . sve »u više uviđali da frakcijske borbe u vrhovima vode Par-

tiju u ćorsokak. Svu da tam o gd je su takvi aktivisti dolazilido izražaja jasno se manifestovala težnja za jedinstvom Par-tije i za obračunom sa frakcijama. Tako je bilo na III kon-gresu Partije i na kongresu Nezavisnih sindikata juna 1927.godine. Mnoge organizacije i rukovodstva istupali su odlu-čno protiv frakcija i u svojim rezolucijama i pismima Cen-tralnom komitetu zahti jevali da se prekine s frakcijskom

borbom .Međutim, sve te akcije ostale su bez uticaja na nosioce

frakcijske borbe. Bili su to većinom ljudi koji nisu osjećaliživot i potrebe radničke klase i čija se aktivnost svodila naapstraktne revolucionarne fraze i poli t iziranje kojemu jestrana svaka konkretna poli t ička akcija. Treći parti jskikongres otkrio je pravi politički lik frakcionaša. PritijeŠnjeni odlučnim stavom delegata oni su se na riječima od-rekli frakcionaštva i prihvatili sve odluke Kongresa da biodržali svoje rukovodeće pozicije u Partiji , a sutradan po-slije Kongresa nastavili su po starom. To je iskustvo poka-

zalo da većinu ljudi u vrhovima KPJ čine nepopravljivi

44





obračuna s frakcionašima protekle su pripreme za IV kon-gres Partije. U toku priprema održane su mjesne, oblasne i p okrajinske p a rtijsk e konferencije. N apori da se P artijaoslobodi frakcionaša doveli su do potpunih ili djelimičnih prom jena u sastavu m nogih rukovodstava.

Ovi značajni događaji u unutrašnjem životu KPJ razvijali su se u uslo vim a duboke političke krize u Jugoslavij i. N ajprije je u m aju 1928. došlo do velikih akcija protiv poku-šaja vlade da ratifikuje nepravedne Netunske konvencije sfašističkom Italijom, a zatim u junu 1928. do akutne krize,izazvane atentatima na rukovodioce Hrvatske seljačke stran-ke u Narodnoj skupštini. Mase su, naročito u Zagrebu, iza-šle na ulice zahtijevajući obaranje reakcionarnog režima.

Dok je vodstvo Hrvatske seljačke stranke pozivalo na mir,Mjesni komitet KPJ za Zagreb nastavio je s demonstraci- jam a, u kojim a je došlo do krvavog sukoba s polic ijo m .U jeku pojačanih policijskih progona uhapšen je 4. avgustaJosip Broz, sekretar Mjesnog komiteta KPJ. Poslije hrabrogdržanja u policiji i pred sudom, on je osuđen na pet godinarobije. Bio je to veliki gubitak za Partiju i radnički pokretu vri jeme odlučne borbe protiv frakcionaštva i produblji-vanja političke krize režima.

N ovem bra 1928. u Drezdenu održančetvrti kongres KPJ je IV ko ngre s KPJ. Glavne teme

ovog kongresa bile su likvidacijafrakcijskih borbi i politika Partije. U to vrijeme KPJ jeim ala 2.034 Č lana.

Poslije oštre kritike, Kongres je osudio obje frakcije, aovlastio novi CKKPJ da isključi svakog partijskog funkcionera koji bi pokušao da oživljava frakcijske borbe. U novi

Centralni komitet nisu izabrani funkcioneri koji su bili uple-teni u frakcijske borbe. Za političkog sekretara CK izabran je Jovan Mališić (M artinović), a za organizacionog sek re taraĐ uro Đ aković.

Kongres je razradio osnove političke linije Partije injene neposredne zadatke, polazeći pri tome od ProgramaKominteme koji je usvojen na njenom VI kongresu, avgu-sta 1928. godine. Ovaj kongres Kominteme održan je u vri-

jem e kada je b ila na pom olu velika sv jetska ekonom ska

kriza. Prvi simptomi te krize, koja će izbiti svom žestinom

46



u slijedećoj, 1929. godini, pokazali su da je stabilizacija kapita liz m a do koje je došlo posli je revolucionarne plime nakraju prvog svjetskog rata imala prolazan, privremeni ka-

rakter. Polazeći od toga, Kongres je istakao ocjenu da kapi-talizam ponovo ulazi u nepremostivu krizu koja otvaraetapu novih revolucionarnih okršaja. U takvoj situaciji soci jaldem okra tija i druge reform ističk e stru je posta ju glavnineprijatelj radničkog pokreta, zbog čega je Kongres predsve komunističke partije postavio zadatak da se protiv njih bore odlučno i beskom prom isno. U Program u je podrobnijeanalizirana situacija u pojedinim zemljama sa stanovišta predstojeće g revolucio narnog rasp leta u njim a. Jugoslavija je uvrštena u red onih zemalja u kojim a predstoji buržoaskodemokratska revolucija, koja će brzo prerasti u prole-tersku revoluciju.

Č etvrti kongres KPJ prihva tio je Program K omintemei na osnovu njegovih ocjena i stavova razradio političku li-niju i zadatke KPJ. U dokumentima koje je ovaj kongresusvojio tvrdi se da se Jugoslavija neposredno nalazi predrevolucionarnim raspletom, da je vladajući sistem u stanjuraspadanja, da buržoazija nije više u mogućnosti da nađeizlaz iz ćorsokaka. Snaga i uticaj opozicionih buržoaskih

pokreta su sasvim potcijen jeni i zanem areni, a radnički po-kret i KPJ ocijenjeni kao snage sposobne da predvode na-rodne mase u borbi za revolucionarni preobražaj. Iako seizjasnio za stvaranje jedinstvenog fronta radničke klase,Kongres je zabranio svaki kontakt komunista sa socijalde-mokratima i reformističkim sindikatima, bez obzira na tošto su u to vrijeme, naročito u nekim industrijskim centri-ma, komunisti već bili stvorili svoja uporišta i ostvariliznačajan uticaj među radnicima učlanjenim u reformističke

sindikate. Takav stav je zauzet i u odnosu na sve opozicione buržoaske političke partije . Najzad, polazeći od pretpo-stavke o predstojećoj revoluciji u balkanskim zemljama,Kongres se ponovo izjasnio za razbijanje Jugoslavije i stva-ranje nezavisnih nacionalnih država koje će ući u balkanskufederaciju.

Takvim svojim stavovima Kongres je još više udaljioPartiju od jugoslovenske stvarnosti. Politički sistem u Jugo-slaviji zaista je preživljavao ozbiljnu krizu, ali ta kriza nije

b ila revolucionarna, je r su političke snage buržoazije koje

47



su u to vri jeme stajale na čelu demokratski i opozicionoorijentisanih narodnih masa, bile u mogućnosti da kanališu po litičk a k re tan ja u zem lji i da p arališu svaki pok ret koji bidovodio u pitanje kapitalist ički poredak. Sav dotadašnji po-litički razvitak u Jugoslaviji nedvosmisleno je potvrdioda u krilu buržoazije nema takvih političkih snaga koje bi

bile sprem ne na odlučn ije sukobe s režim om , a pogotovu nena revolucionarnu borbu za buržoaskodemokratski preobra-žaj. Sam radnički pokret, s KPJ na čelu, nije tada bioozbiljniji faktor u političkom životu zemlje, a sektaški sta-vovi IV kongresa ne samo prema socijaldemokratskim i buržoask im vodstv im a u radn ičk om i opozic ionim pokre-t ima već i prema radnim masama koje su bi le pod ut icajem

tih vodstava, vodili su još većoj izolaciji Partije.



I I I


U PERIODU SESTOJANUARSKE DIKTATURE (1929— 1934)

1. KO M UN ISTIČ KA PARTIJA JUGOSLAVIJEPOD UDARCIMA DIKTATURE (1929—1932)

U drugoj polovini 1928. godine po

Uvođenje dik tature 1 litička kriza u zem lji došla je dootpor KPJ vrh un ca. Izm eđu dvije moguće al-

ternative za rješenje krize — uki-nuti centralizam i sprovesti demokratske reforme ili silom potisnuti sve fak to re koji su izazvali kriz u — kralj Aleksan-dar se odlučio za drugu. On je 6. januara 1929. izvršio drža-vni udar, ukinuo ustav i raspustio Narodnu skupštinu, asam se proglasio nosiocem cjelokupne vlasti u državi. Svuodgovornost za stanje u zemlji prebacio je na parlamentarni

sistem koji je, inače, u narodu bio toliko kompromitovan,raspustio je sve političke partije i sam imenovao vladu sgeneralom Petrom 2ivkovićem na čelu. Kasnije, oktobra1929, da bi se još jasnije istakla neprikosnovenost centra-lističkog uređenja, zamijenjen je naziv Kraljevina Srba, Hr-vata i Slovenaca nazivom Kraljevina Jugoslavija i izvršenanova podjela države na banovine.

Pored oslonca u armiji i hegemonističkoj srpskoj bur-žoaziji, kralj Aleksandar je za uvođenje svog apsolutističkogrežima dobio podršku predstavnika hrvatskog i slovenačkogfinansijskog kapitala, koji su računali da će sigurnije poslo-vati u uslovima režima čvrste ruke. Državni udar je u po-četku naišao na simpatije u jednom dijelu naroda, posebnomeđu inteligencijom i omladinom, koja je bila jugoslovenskiorijentisana, a razočarana u lažni parlamentarizam i poli-tiku buržoaskih partija.

Sve buržoaske političke partije mirno su prihvatile novirežim i sve njegove mjere. Vodstvo ni jedne od tih partijanije preduzelo ništa da bi stalo na put kraljevoj samovolji.

4 49



Pod uticajem takvog njihovog držanja ostale su mirne opo*ziciono i demokratski ori jentisane narodne mase.

Centralni komitet KPJ je u duhu stavova IV kongresa

ocijenio da je uvođenjem diktature otvorena revolucionarnakriza u zemlji i saglasno tome pozvao je radničku klasu inarodne mase na ustanak. U tom duhu CKKPJ i niža par-tijska rukovodstva izdali su svoje proglase.

Č lanovi KP J i Sko ja disciplinovano su prihva tili direk-tivu rukovodstva i bez kolebanja pošli u borbu. Ali oni su bili i jed in i koji su se odazvali pozivu CKKPJ, izlažući tim esvoje malobrojne snage udarcima režima diktature. Policijai žandarmerija odgovoril i su masovnim progonima, hapše-

njima i ubistvima. Mnogi partijski aktivisti pali su kao žrtve b ije log te ro ra . M eđu n jim a bili su organizacioni sek re tarCK KPJ Đ uro Đ aković, članovi Centralnog kom iteta BracanBracanović, Marko Mašanović, Rista Samardžić, Božo Vidasi sekretari CK Skoja Paja Marganović, Mijo Oreški, JankoMišić, Pera Popović Aga, Josip Kolumbo i Josip Debeljak.Stotine komunista bil i su uhapšeni i posli je zlostavljanja u polic iji osuđeni na dugogodišnju robiju . M eđu n jim a bili suistaknuti aktivisti KPJ i Skoja Josip Kraš, Vilim Horvaj,

Servo M ihalj, Đ uro P ucar, Milan Mijalković, Trajko Stamenković, Marko Orešković, Ivan Milutinović, Vukola Dabić,Ognjen Priča, Kata Govorušić, Viktor Koleša, Josip PotrČ,Otokar Keršovani, Edvard Kardelj, Jovan Veselinov, MitarTrifunović Učo, Gojko Vuković, Aleksandar Ranković, BorisKidrič i mnogi drugi. U istražnom zatvoru i kasnije na izdr-žavanju kazne komunisti su bili izloženi zvjerskim metodima mučenja, koja su podsjećala na srednjovjekovnu inkvi-ziciju. Neki zatvorenici su umirali pod mukama, neki su,da bi prekratili patnje, izvršili samoubistvo, a mnogi suostali invalidi.

Bijeli teror nije slomio borbeni duh komunista. Naubistva i hapšenja Partija i Skoj su odgovorili novim lecimai drugim publikacijama u kojima su javnost obavještavalio zločinima režima diktature. Ta upornost komunista zabri-njavala je i samu policiju. Vijesti o krvavom teroru u Jugo-slaviji probijale su se u svijet i otud su stizali mnogobrojni p ro te sti dem okra tske javnosti k ra lju A leksandru i vladi ge-

nerala Zivkovića.

50



Uprkos velikim gubicima, komunisti su svuda ispoljavaliodlučnost da očuvaju organizacije i nastave političku aktiv-nost. U više pokrajina su 1929. i 1930. godine uspješno obna-

vljana razbijena rukovodstva i pojedine organizacije KPJ iSkoja. Ipak su se u neravnoj borbi partijske i skojevskeorganizacije postepeno topile, nestajala rukovodstva i veze prekidale , tako da u 1931. godin i Partija i Skoj gotovo danisu postojali kao organizovane cjeline. Većina rukovodstava bila je razbijena, p a rtijsk a tehnika dezorganizovana, posto- jeći kanali i veze potrgani. Pojedin e organizacije koje su seodržale ostale su usamljene i prepuštene same sebi.

Godine 1929. prestao je da djeluje i Centralni komitetKPJ kao jedinstveno rukovodstvo. Dio njegovih članova nijese poslije IV kongresa ni vratio u zemlju. Oni su s nekimčlanovima CK, koji su poslije 6. januara emigrirali iz ze-mlje, obrazovali u Beču takozvani Zagranički biro CK, a odnekoliko članova CK ko ji su se održali u zemlji obrazovan je k rnji Politbiro Centralnog kom iteta. Oba ova rukovodstva pokušavala su da usposta ve veze s preostalim organizacija m a i rukovdstvim a.

Direktiva za pokretanje ustanka nije mogla biti spro-vedena. Do oružanih sukoba dolazilo je samo u slučajevima

kada su komunisti, da ne bi pali u ruke policiji, pružaliotpor. Aktivnost rukovodstava i organizacija iscrpljivala seu štampanju i rasturanju letaka i drugih publikacija u kojim a je objašn javan k a rak te r režim a d ik ta tu re i pozivanenarodne mase na oružani ustanak, ali ta aktivnost nije do-vela do oživotvorenja koncepcije CKKPJ o pokretanju oru-žanog ustanka. Na taj način kurs rukovodstva Partije naustanak poslije uvođenja diktature pokazao se kao nerealan,

je r je bila nerealna ocje na situacije u Jugoslavij i od koje je

CKKPJ polazio u usvajanju takvog kursa.U čemu su bile slabosti kursa na oružani ustanak?Prije svega, KPJ je u vrijeme uvođenja diktature bila

malobrojna organizacija sa mnogim unutrašnjim slabostima,koje su najvećim dijelom bile prouzrokovane višegodišnjimfrakcijskim borbama. Antifrakcijska orijentacija IV kon-gresa tek je stvorila povoljne uslove za otklanjanje teških posljedic a te borbe.

Partija nije bila povezana s narodnim masama. Ona uto vrijeme nije imala ozbiljniji uticaj ni u samoj radničkoj

4* 51



klasi. Njeno učešće u političkom životu zemlje do uvođenjadiktature bilo je takvo da ona nije imala ulogu snažnijeg polit ičkog faktora. Ogrom na većina n arodn ih m asa koje su bile anti režim ski raspoložene bila je pod u tica jem opozic io -nih buržoaskih partija, čija su rukovodstva mogla da parališu svaku njihovu odlučniju akciju protiv režima.

Polit ička kriza parlamentarnog sistema u zemlji nijeznačila i neposrednu krizu kapitalističkog poretka, koja biobjektivno stvarala revolucionarnu si tuaciju. Vodstva bur-žoaskih opozicionih partija koja su zahtijevala reviziju ustava bila su daleko od pomisli da se za svoje zahtjeve boresredstvima revolucionarnog prit iska. Kao što su bez otpora prihvatila državni u d a r i zab ranu svojih p a rti ja , tako su

bez ikakve reakcije p ra tila te ro r i bezakonje koje je sprovodio režim diktature.

Zbog svega toga kurs CKKPJ na ustanak značio je kraj-nje sektaštvo i avanturizam. Pozivom na ustanak malo-

b ro jn a P artija i Skoj bili su izloženi udarc im a cijelo g apa-rata sile kojim je raspolagala diktatura. Zato su i rezultatite neravne bitke bili tako porazni. Udarci koje su KPJ iSkoj pretrpjeli imaće dalekosežne negativne posljedice porazvitak jugoslovenskog revolucionarnog radničkog pokreta.

Režim šestojanuarske diktature, uKrlza diktature ! počeci p rko s p ritisk u i tero ru , nije se m o

obnavljanja Pa rtije gao stabilizova ti. N jegovu krizu po-spješila je i produbila velika svjet-

ska ekonomska kriza, koja je izbila 1929. i trajala do 1932.godine. Kriza je izazvala velike poremećaje u kapitalisti-čkom svijetu. Godine 1932. obim industrijske proizvodnjespao je gotovo na polovinu, a broj nezaposlenih radnika

popeo se na oko 30 m ilio na. P rivredni porem eća ji izazvalisu i produbljivanje političkih suprotnosti kapitalizma. Versajski sistem zapao je u ozbiljnu krizu. Jačale su one snagekoje su tražile novu podjelu svijeta. Japan je 1931. godine

počeo svoja osvajan ja u Kin i, dok je u N jem ačk oj jačaonacionalsocijalizam pripremajući se za preuzimanje vlasti.

Velika ekonomska kriza zahvati la je jugoslovensku pri-vredu 1930. godine. Uslijed naglog pada cijena poljoprivred-nih proizvoda naročito je stradalo radno seljaštvo. Ogromno

su porasli seljački dugovi. Rastao je broj seoske sirotinje i

52



onih koji su napuštali selo tražeći zaradu. Pogoršanje polo-žaja radničke klase izražavalo se prvenstveno u padanjunadnica i povećanju broja nezaposlenih. Godine 1932. broj

nezaposlenih radnika popeo se na 300.000, odnosno oko 40%svih radnika. Nezaposlenost je i dalje pokazivala tendenciju porasta.

Teške posljedice ekonomske krize uticale su na porastneraspoloženja narodnih masa prema režimu diktature. Brzose pokazalo da od obećanja koja je kralj Aleksandar dao

pril ikom državnog u dara n ije bilo niš ta. Razočarali su sesvi oni koji su gajili iluzije u njegov lični režim. Sužavalase i inače skromna politička osnova diktature. Pogoršavao

se i međunarodni položaj Jugoslavije. Usljed unutrašnje pri-vredne i političke nestabilnosti apsolutistički režim nije višenailazio na podršku svojih saveznika.

Da bi spasao kompromitovani režim diktature, kraljAleksandar je odlučio da svoju apsolutističku vladavinu pre-krije velom parlamentarizma. Septembra 1931. sam je proklamovao ustav, kojim je bilo predviđeno uvođenje Narodneskupštine. Međutim, u suštini, ustav nije značio nikakvu

prom jenu. Po ustavu je kralj im enovao vladu i ona je nje-mu bila odgovorna. Izborni sistem za Narodnu skupštinu

posta vlje n je tako da je p rak tičn o sam o režim skoj lis tiomogućavao istupanje na izborima. Izbori su sprovedeni unovembru 1931. i na njima se pojavila samo lista generalaPetra 2ivkovića.

Ove nove kraljeve mahinacije nisu doprinijele stabilizovanju režima diktature. One su samo potvrdile da su usistemu diktature nastale ozbiljne pukotine. Zbog toga suustav i izbori izazvali u narodu obrnutu reakciju od one

koju su očekivali nosioci diktature. Baš u vrijeme sprovođenja izbora došlo je do prvog značajnijeg pokreta protivrežima. Bile su to višednevne demonstracije studenata Beo-gradskog, Zagrebačkog i Ljubljanskog univerziteta, koje suimale snažan politički odjek u narodu. Uskoro potom došlo je i do pokreta seljačk ih m asa u m nogim krajevim a zemlje,a u nekim i do sukoba sa žandarmerijom. Rastao je brojtarifnih akcija radničke klase. U nekoliko vojnih garnizonadošlo je do stvaranja ilegalnih organizacija i pokušaja

pobune.

53



Spo ntani p ok reti naro dn ih m asa 1 ispoljene slabosti re-žima diktature uticali su na oživljavanje akcije rukovodstava buržoaskih opozic ionih s tranaka. N ovem bra 1932. vodstvoSeljačkodemokratske koalicije donijelo je rezoluciju u ko-

jo j je istaklo svoje ran ije zahtjeve za p reuređenje političkogsistema. Takođe su i vodstva drugih partija (Zemljoradni-čka, Demokratska i druge) postavljale zahtjeve za vraćanjena demokratski parlamentarni sistem. Međutim, sva ta vod-stva su se i dalje ograđivala od neposrednih akcija masa iuticala na njihovo smirivanje.

Kriza diktature i poli t ička kretanja u narodnim masa-ma bili su povoljni uslovi za obnavljanje KPJ i za razvi-

jan je n jene polit ičke aktivnosti. M eđutim , s tan je u rukovod-stvu KPJ bilo je za to ozbiljna kočnica. Aprila 1930. prešao

je u inostranstvo i onaj dio CK koji je radio u zemlji kaokrnji Politbiro. Od sredine 1930. Centralni komitet, čije jesjedište bilo u Beču, ostao je bez ijedne stalne i sigurneveze sa zemljom. Od tada pa do kraja 1932. godine CKKPJnije imao gotovo nikakvog uticaja na razvitak i aktivnostorganizacija u zemlji. Ako su ponekad i dopirali njegovistavovi i direktive do pojedinih organizacija, oni nisu dopri-nosili njihovom radu, jer su bili prožeti revolucionarnomfrazeologijom i sektaštvom. Istina, CKKPJ je prestao da poziva na ustanak , ali je ostao na s tanovištu da revolu cio-narna si tuacija u zemlji narasta i da nalaže pripreme zaustanak. Centralni komitet je zadržao stav o bojkotovanjureformističkih sindikata i zahtijevao stvaranje ilegalnih sin-dikalnih organizacija, koje su, u stvari, bile kopija partij-skih ćelija.

N asto jan ja K o m in tem e da pruži pom oć K om unističkoj p artiji Jugoslavije uglavnom su se ograničila na veze sa Cen-tralnim komitetom, pri čemu je u nekoliko navrata vršilaizmjene njegovog sastava, ali nije intrevenisala u smisluispravljanja njegove sektaške orijentacije.

Ono što je u takvim uslovima omogućilo proces obnav-ljanja Partije i njene političke aktivnosti bila je odlučnostkomunista da nastave borbu i pod najtežim uslovima. Za- pravo je borben ost kom unista , njihovo hero jsko držanje pod b ije lim tero rom i njih ova riješenost da ne pokleknu

bilo ono š to je K om unističk oj p a rtiji Jugosla vije osiguralo

54



politički i m oralni kapital koji je bio sig urna zaloga njeneobnove i povezivanja sa narodnim masama. Neravna borbas diktaturom pokazala je ogromnu razliku između komuni-

sta iz 1921. i onih iz 1929. godine. U toku jedne decenijeformirao se u KPJ novi lik revolucionarnog borca koga nisumogle da pokolebaju nikakve teškoće ni žrtve. Spremnostkomunista da se bore, da politički djeluju, makar i u naj-užim okvirima i pojedinačno, bila je garancija da će KPJ prebroditi teške posljedic e udaraca koje joj je zadao režimdiktature.

Odlučni u revolucionarnoj aktivnosti, komunisti su, uče-ći se na iskustvu cijele Partije i svom vlastitom, postepeno

iznalazili sve bolje metode i oblike djelovanja. Krvavo pla-ćeno iskustvo učilo ih je da za uspjeh revolucionarne borbenije dovoljan heroizam komunista, već akcija milionskihradnih masa. Njima je sama praksa ukazivala na to damase nisu spremne na oružani ustanak, ali da su nezado-voljne režimom diktature i da same spontano idu u akcijeza poboljšanje svoga položaja. Na tim poukama komunistisu se oslobađali revolucionarnog fraziranja, sektaštva i urot-ničkih oblika borbe i postepeno prenosili težište svoga radatamo gdje su živjeli i borili se radnička klasa i ostali slo-

jevi radnog naroda. Neke organizacije i rukovodstva već su bili stvoril i pozic ije u reform ističk im sin dikatim a.

Tako se već 1931. godine osjetio življi rad izolovanih par-tijskih organizacija i rukovodstava. Obnavljanju i proširi-vanju njihove aktivnosti znatno su doprinijeli komunistikoji su se poslije izdržane kazne počeli vraćati s robije. Tajse proces još uspješnije razvijao 1932. godine. Krajem tegodine osjetio se i izvjestan uticaj novog Centralnog komi-teta, koji je nešto ranije imenovala Komintema. Iako su i

dalje stavovi Kominteme i CKKPJ bili opterećeni sektaštvom, cni su u svojim rezolucijama i drugim dokumentimaisticali šire i gipkije ob like borb e 1 organizacije. Centralnikomitet KPJ je tada uspio da uspostavi nešto više veza sazemljom, pružajući pomoć u obnavljanju organizacija, nji-hovom povezivanju i aktivnosti. Isto tako, počeo je izdavati partijsku štam pu i lite ra tu ru i ras tu ra ti je u zemlji.

Godine 1932. bile su obnovljene i povezane pokrajinskeorganizacije u Sloveniji, Bosni i Hercegovini, Vojvodini i

Crnoj Gori. Iako je bila riječ o malom broju organizacija55



članova, njihovo povezivanje i obrazovanje pokrajinskih ru-kovodstava imalo je pozitivan uticaj na dalji život i radPartije. U Srbiji, Hrvatskoj i Makedoniji bio je obnovljenveći broj ćelija i lokalnih organizacija, sa mjesnim, sreskimi okružnim rukovodstvima, ali su ove organizacije i ruko-vodstva i dalje radili nepovezano i samoinicijativno.

Kurs za stvaranje uporišta u sindikalnim i drugim legal-nim organizacijama dao je prve značajne rezultate. Parti ja

je naročito u Slovenij i i u nekim cen trim a Srbije , H rvatskei Bosne ostvarila uticaj u reformističkim sindikatima i ne-kim kulturnoprosvjetnim radničkim društvima, a u Vojvo-dini i na selu. Pokrajinska i neka niža rukovodstva pokre-nula su svoje ilegalne listove. Neke partijske organizacije

rukovodile su organizovanjem radničkih štrajkova i l i su unjima aktivno učestvovale.

U poredo s P artijom ob nav ljane su 1 povezivane organi-zacije Skoja. Iako je i rukovodstvo Skoja bilo desetkovanoi jedno vrijeme gotovo onesposobljeno za kontinuiranu ak-tivnost, ono je ostalo u zemlji, nastojeći da održava veze sorganizacijama i da usmjerava i podstiče njihovu aktivnost .Ono je uspjelo da obrazuje svoju i legalnu tehniku i daizdaje i rastura svoje ilegalne listove i druge publikacije.

Mladi komunististudenti razvil i su u ovom periodu inten-zivnu aktivnost. Oni su bili organizatori prvih velikih de-monstracija na univerzitet ima, u kojima su učestvovale svemnogobrojnije mase studenata. Tada se počela stvarati osno-va budućeg masovnog s tudentskog pokreta pod rukovod-stvom Skoja .

2. O B N A V L J A N J E K P J I

I V Z E M A L J S K A K O N F E R E N C I J A ( 19 33 — 1934)

Velika ekonomska kriza u godina-ma 1929—1933. označila je kraj pe-rioda stabilizacije i relativno mir-nog razvitka kapitalističkog svjet-skog sistema. Godine 1933. vlast u

N jem ačk oj preuzela je N acionalsocijalističk a s tran k a sa Hitlerom na čelu. Pored podrške krupnih kapitalist ičkih kru-

gova, Hit ler je korišćenjem nacional is t ičkih predrasuda i

Posljedice ekonomske krize. Oživljavanje političke aktivnosti Parti je 1 njeno obnavljanje

56



socijalnom demagogijom dobio povjerenje znatnog dijelanjemačkih masa. Osim toga, njegovu pobjedu omogućile suslabosti njemačkog radničkog pokreta. Dok je Socijaldemo-

kratska stranka odstupala pred fašizmom bez otpora, nje-mačka Komunistička partija potcijenila je snagu fašizma,usmjeravajući i dalje glavnu oštricu borbe protiv socijaldemokratije. Hitler se brzo obračunao s mnogobrojnim, aliidejnopolitički pocijepanim njemačkim radničkim pokretomi drastičnim mjerama učvrstio sistem fašističke vladavine. Njemački fašizam je odm ah ispoljio i svoje agresivne ten-dencije. Hitler je tražio reviziju Versajskog ugovora, zahti-

jevajući „životn i p ro sto r” za n jem ačk u naciju. Njemačka je

odmah napustila Društvo naroda i počela se pripremati zaosvajački rat. Ovakva Hitlerova politika nije naišla na ozbiljniji o tp o r zapadnih sila, š to ga je još više podsticalo danastavi prijetnje i agresije.

Hitlerovim primjerom pošle su reakcionarne snage i unekim drugim zemljama, ali su naišle na otpor demokrat-skih snaga. Ustanak radničke klase u Beču, februara 1934,spriječio je nacistički prevrat u Austriji. Otporom radničkeklase i drugih antifašističkih snaga bio je slomljen pokušajfašista da preuzmu vlast u Francuskoj. Tada je u Spanijidošlo do širokog narodnog pokreta i ustanka rudara u Asturiji protiv reakcionarnog režima. Ovi i drugi pokreti u raz-nim evropskim zemljama označili su početak stvaranja anti-fašističkog narodnog fronta.

Opasnost od agresivnog fašizma nije na vrijeme bilasagledana ni u međunarodnom komunističkom pokretu. UKomintemi nije bila blagovremeno uočena prava suštinanacionalsocijalizma. Nerealne ocjene situacije u Evropi o

narastanju revolucionarne situacije, izražene u ProgramuKominteme, koji je usvojen na njenom VI kongresu 1928.godine, sputavale su u najvećem stepenu angažovanje snagameđunarodnog komunističkog pokreta protiv agresivnog fa-šizma. U situaciji kada je Hitler već došao na vlast Kominterna je na svom XIII plenumu, decembra 1933, ponavljalastavove o predvečerju revolucionarne krize i o borbi zasovjetsku vlast. Ona je počela ukazivati na opasnost od fa-šizma tek kada se Hitler učvrstio na vlasti i kada je Nje-mačka počela otvoreno da se priprema za rat .

57



Ekonomska kriza i krupne političke promjene u svijetuimale su značajne posljedice za Jugoslaviju. Dok je kulmi-nacija svjetske ekonomske krize bila 1932. godine, u Jugo-

slaviji se ona i dalje produbljivala. Sve do 1934. godine padale su cijene poljoprivrednih proizvoda, rasli seljačkidugovi, padala vrijednost radničkih nadnica, a broj neza- posle nih radn ika dostigao je oko pola miliona. Državne in-tervencije u privredi išle su za tim da se olakša položajkrupnih kapitalista i tereti krize prebace na radne mase.U to vrijeme procvjetale su špekulacije i korupcije u kojesu, pored kapitalista, bile umiješane mnoge političke lično-sti i dvor. Tada je i strani kapital ojačao svoje pozicije u ju goslovenskoj priv redi.

Promjene u međunarodnim odnosima i naročito agresi-vna politika fašističke Njemačke uticali su na pogoršanjemeđunarodnog položaja Jugoslavije. Te promjene označilesu početak pomjeranja u spoljnoj politici njenih vladajućihkrugova, koji su, s jedne strane, sa simpatijama pratili Hitlerov obračun sa radničkim pokretom u Njemačkoj i nje-govu antikomunističku orijentaciju, a, s druge strane, stra-hovali od njemačkog revanšizma, koji je podsticao revanšističke težnje Mađarske i Bugarske prema Jugoslaviji. Pod

uticajem tih faktora, spoljnu politiku Jugoslavije sve ćeviše karakterisati laviranje između velikih imperijalističkihsila. Već 1933. godine ona se udaljava od Francuske zbognjenih kontakata sa Sovjetskim Savezom i bliži se Engle-skoj, pod čijim je uticajem učestvovala u stvaranju Balkan-skog pakta, februara 1934. godine. Iste godine počinje i

p roširivanje saradn je sa Hitle rovom Njem ačkom , što je iz-raženo trgovinskim ugovorom od maja 1934. godine.

Takvi međunarodni i unutrašnji uslovi vodili su još

bržem produbljivan ju krize d ik ta ture . N jeno raspadanje nijeviše bilo moguće zadržati. Iako se pritisak i teror nisu sma-njivali, radnički štrajkovi i antirežimska kretanja u gradui na selu bili su u stalnom porastu. Pokušaj da se stvara-njem Jugoslovenske nacionalne stranke, jula 1933, proširi

polit ičk a osnovica d ik ta tu re n ije donio nikakve rezulta te .Kriza režima diktature izražavala se i u čestim promjenamavlada. Poslije atentata na kralja Aleksandra u Marseju, okto-

b ra 1934, nosioci d ik tatu re počin ju da p rip rem aju teren za

vraćanje na parlamentarni sistem.

58



Komunistička partija Jugoslavije još nije bila sposobnada u svojoj političkoj aktivnosti ide ukorak s krupnim pro-mjenama u svijetu i zemlji, ali su te promjene stvarale još

povoljniju klim u za njeno obnavljanje i un u trašn ju konso-lidaciju i za brže prodiranje u politički život zemlje.Godine 1933. i 1934. ojačale su pozicije komunista u

reformističkim sindikatima i u drugim radničkim organiza-cijama i društvima, a preko njih i uticaj KPJ na radničkuklasu. U nekim lokalnim sindikalnim i drugim radničkimorganizacijama komunisti su preuzeli rukovodeću ulogu.Otud je porasla i uloga Partije u organizovanju radničkihštrajkova, čiji je broj u neprekidnom porastu. U štrajko-vima je dolazilo do sukoba s policijom, a neki su primali iobilježje političkih akcija protiv režima. Napori komunistada ostvare saradnju sa socijaldemokratskim vođama, kojisu držali sindikalne centrale i radničke komore nisu donijelirezultate. štaviše, ovi su. da bi spriječili jačanje uticaja ko-munista na radničku klasu, išli sve do raspuštanja onih sin-dikalnih organizacija u kojima su komunisti stvorili svoje pozicije.

Izvjestan uticaj ostvarila je Partija i na selu, naročitou Dalmaciji i Crnoj Gori. Pojedine partijske organizacije

uspješno su pokretale mase radnih seljaka u akcije za ostva-renje njihovih zahtjeva protiv visokih poreza, egzekucija ikuluka. Širio se uticaj komunista i u nekim lokalnim orga-nizacijama buržoaskih opozicionih partija.

Postepenom prodiranju KPJ u politički život zemlje doprin ije le su njene prve akcije protiv rata i fašizma, u kojim asu se naročito angažovali studenti. Godine 1934. predstavniciKPJ i Skoja učestvovali su na međunarodnim kongresimažena i omladine protiv rata i fašizma i na međunarodnom

kongresu Crvene pomoći. Do snažnijih naprednih strujanjau ovom periodu došlo je u redovima inteligencije. Pojavilose više časopisa za književna i društvena pitanja, u kojimasu publicisti, književnici i umjetnici tumačili razne društve-ne pojave s marksističkih pozicija. Objavljeno je više radovaklasika marksizma, među kojima i Marksov Kapital u prevodu Moše Pijade i Rodoljuba Colakovića. Pokrajinska ruko-vodstva KPJ izdavala su svoje ilegalne listove.

Godine 1933. i 1934. brže je tekao proces obnavljanja i povezivanja pa rtijsk ih organizacija i rukovodstava. Jedin-

59



stvene organizacije sa pokrajinskim rukovodstvima dejstvovale su svuda izuzev u Bosni i Hercegovini, gdje je krajem1932. godine došlo do masovnog hapšenja komunista, i u

Vojvodini. U to vrijeme KPJ je imala oko 2.000 članova.Tako je najzad KPJ u osnovi bila organizaciono obnov-ljena. Ostali su bez rezultata svi napori režima diktature daPartiji zada uništavajući udarac. Proces njenog obnavljanjai unutrašnje konsolidacije razvijao se uprkos tome što se pritisak i te ro r režim a nije sm anjivao. Dovoljno je pomenuti samo velike provale policije u partijskoj organizaciji uSloveniji jan u ar a i ju na 1934, u H rv ač koj decem bra 1933. iaprila 1934, u Makedoniji januara i decembra 1934, u Srbiji

ju la 1934, u Vojvodini o ktobra 1934, u kojim a je uhapšenoviše stotina aktivista KPJ. Uspjesi u obnavljanju KPJ, upr-kos takvim udarcima, pokazivali su koliko su revolucionarneideje Komunističke partije bile bliske radničkoj klasi inarodnim masama. Na mjesta uhapšenih komunista dolazilesu nove i mnogobrojnije snage koje su nastavljale njihovodjelo.

Organizacioni i politički razvitak Skoja i omladinskog po k reta dale ko je zaostajao iza objektivnih m ogućnosti. Ni1934. god ine Sk oj nije bio organ izaciono obnov ljen. Posto-

jala su sam o pojedina pok rajinsk a rukovodstva, koja su povezivala i u sm jeravala rad skojevskih organizacija. Jače pozic ije Skoj je ostv ario m eđu .s tudentim a, rukovodeći nji-hovim borbama za autonomiju univerziteta i akcijama pro-tiv rata i fašizma. Uzroci sporog organizacionog razvitkaSkoja bili su, prije svega, u tome što rukovodstvo KPJ irukovodstvo njenih organizacija još nije pridavalo praviznačaj radu među omladinom.

Slabosti u razvitku i aktivnosti Partije velikim dijelom bile su prouzrokovane tim e što se rukovodstvo KPJ nalazilou inostranstvu. Već i zbog toga ono objektivno nije mogloefikasno uticati na sve dinamičniji politički život u zemlji.Pozitivan uticaj CK na rad organizacija u zemlji bio je ogra-ničen i time što se on sporo oslobađao sektaških stavova iz prethodnog perioda. M etod neposrednih veza sa organizacijam a CKKPJ počeo se više p rim jenjiva ti tek 1934. godine. N aročito znača jnu pom oć pružili su partijsk im organizacijam a članovi CK Blagoje Parović i Josip Broz Tito , koji je

60



ju la 1934, posli je iz la ska s robije, bio kooptir an u rukovod-stvo Partije. Njihov rad u zemlji još je više pokazao šta biza život i aktivnost KPJ značio povratak Centralnog komi-

teta u zemlju.Decembra 1934. održana je u Ljub

Cetvrta zemaljska kon lja n j IV zem aljska ko nfere nc ija KPJ.erenc ja Priprem e za ko nferenc iju i pogoto-

vu njeno održavanje u zemlji potvrđuju da je Partija uglav-nom savladala teške posljedice udaraca koje je pretrpjela pod režim om d ik ta ture . U toku p riprem a održale su konfe-rencije mnoge mjesne, sreske i okružne partijske organiza-cije, a u Hrvatskoj, Srbiji, Sloveniji, Crnoj Gori i Dalmacijiodržane su i pokrajinske konferencije.

Na IV zem aljskoj konferencij i analizirana su sva osnov-na pitanja unutrašnjeg razvitka i političke aktivnosti Parti-

je . U analizam a i zaključcim a izraženi su napori Partije dase oslobodi sektaštva i da pronađe takve metode i oblikeaktivnosti koji obezbjeđuju njeno sve uspješnije prod'iranjeu politički život zemlje. Jače je naglašen zadatak stvaranjaantifašističkog fronta i borbe protiv reakcionarne spoljne po-litike režima. Ističući da rješenje nacionalnog pitanja može

biti ostv areno sam o u okviru borbe za revolucio narni pre-obražaj, Konferencija je postavila zadatak stvaranja jedin-stvenog fronta radničke klase i ugnjetenih nacija. Da bi još

jače ukazala na zadatke P artije u borbi za rješavanje naci-onalnog pitanja, Konferencija je donijela odluku o stvaranjukomunističkih partija Hrvatske i Slovenije, a kasnije i Ma-kedonije, u sklopu Komunističke partije Jugoslavije.

Na K onferenciji je izvršena analiza rad a KPJ posli je IVkongresa. Posebno su analizirane grube političke greške

Centralnog komiteta u periodu 1929—1931. Ukazano je i naslabosti rukovodstva iz perioda 1932—1934. Kritikovan jesekretar rukovodstva KPJ Milan Gorkić zbog negativnih po-

java u sam om rukovodstvu. Posebno su istaknute mnogenegativne posljedice odvojenosti rukovodstva od Partije i političkog života u zemlji.

U nov Centralni komitet KPJ na Konferenciji su izabra-ni, između ostalih, Milan Gorkić, Josip Broz Tito, BlagojeParović, Kamilo Horvatin, Vladimir Copić i Miha Marinko.

61



I V

KOMUNISTIČKA PARTIJA JUGOSLAVIJE U

PERIODU POLETA REVOLUCIONARNOG POKRETA (1935— 1937)

1. NOVA POLITIČ KA LIN IJA K PJ I PROCESSTVARANJA NARODNOG FRONTA

Godina 1935. donijela je krupne

Promjene u međuna pro m jene u m eđun arod nim odnosirodniin odnosima i u m a u toj godini fašističke državeS g o T u S T otpočele su realizaciju svoj ih osva

jačk ih planova. Početk om godineHitler je Sarsku oblast priključio Njemačkoj. Italija je okto-

b ra 1935. počela agresiju na E tiopiju , a Japan je okupiraoSangaj i pripremao se za napad na Kinu. Već tada je Hitler,rukovođen osvajačkim planovima, počeo vršiti pritisak na pojedine evropske zemlje.

Ni na ove prve agre sivne ak te fašističk ih država nijeuslijedila efikasna intervencija zapadnih sila. One su odbijaleda preduzmu bilo kakvu akciju, gajeći potajno nadu da ćefašističke sile oštricu svojih osvajanja usmjeriti protiv Sov-

jetskog Saveza. Na to ih je navodio antikom unizam s kojim je nastupao H itle r. Sljedeće, 1936. godine on je bio inicija torstvaranja Antikomintemapakta. Zbog toga su inicijative Sov-

jetskog Saveza za stvaran je sis tem a kolektivne bezbje dnostiostale bez odjeka kod zapadnih sila.

Prva fašistička osvajanja, antikomunizam fašističkih sila1 pasivno držanje zapadnih sila bili su faktori koji su uticalina promjene u politici Komunističke intemacionale. NjenVII kongres, jula—avgusta 1935, bio je posvijećcn poblemima borbe protiv fašizma. Na tom kongresu fašizam je ocijenje nkao najveća opasnost ne samo za radničku klasu već i začovječanstvo u cjelini. Polazeći od takve ocjene, Kongres jeistakao da je borba protiv fašizma glavni zadatak ne samoradničkog pokreta već svih demokratskih i progresivnih sna-

62



ga u svijetu, što čini osnovu za stvaranje najšireg antifaši-stičkog narodnog fronta. Zbog toga je Kongres pred sve ko-munističke partije postavio zadatak da budu inicijatori i

pobornic i ujedin javanja svih progresivnih snaga u svojimzemljama na platformi borbe protiv fašizma.Do značajnih promjena došlo je 1935. godine u Ju-

goslaviji. Pod sve većim pritiskom privrednih i političkihleškoća vlada je odlučila da raspiše izbore za Narodnuskupštinu i da dozvoli rad i istupanje na izborima zabranje-nim buržoaskim partijama. Nasuprot vladinoj izbornoj listi,opozicione buržoaske partije stvorile su blok Udružene opo-zicije sa zajedničkom izbornom listom. Zahvaljujući pritisku

i izbornim falsifikatima, vladina lista je dobila više glasova,ali su, uprkos tome, izbori za nju značili stvarni poraz. To je dovelo do stvaran ja nove vlade pod predsjedništvom draMilana Stojadinovića, koja je obećala sprovođenje mnogihreformi. Međutim, ona je ubrzo pokazala svoj reakcionarnikarakter. Milan Stojadinović je u fašističkim zemljama tra-žio uzor za svoju unutrašnju politiku. On je počeo da uvodifašističke metode upravljanja, a u spoljnoj politici se sveotvorenije približavao fašističkim silama. U to vrijeme uJugoslaviji su počele sve otvorenije djelovati razne fašističke

i petokolonaške organizacije, kao što su bile „Zbor”, „Kulturbund”, „Patriotski omladinski front”, „Katolička akcija”i druge. Iako su široke narodne mase podržale partijeUdružene opozicije na izborima, izražavajući svoju sprem-nost i za odlučniju akciju, vodstva tih partija nisu pružilaotpor reakcionarnoj politici vlade Milana Stojadinovića.

U takvim međunarodnim i unutrašFront narodne slobode nj im p ^ j ^ m a j^pj je sa vj§e uspje-

ha razvijala svoju političku aktivnost i razbijala obruč ile-galnosti u kojem se godinama nalazila.Prve značajne rezultate Partija je postigla u kampanji

za parlamentarne izbore u proljeće 1935. godine. U duhuusvojenih širih političkih koncepcija, Centralni komitet jeodmah po raspisivanju izbora odlučio da KPJ učestvuje uizbornim borbama, ukazujući na relativno široke mogućno-sti koje izborna kampanja pruža za političku aktivnost i za

popularisanje P artije i n jem h sta vova u narodu.

63



Ističući da se buržoazija grupisala u borbi za vlast udva izborna bloka — vladajući i opozicioni, CKKPJ je zauzeostav da se tim buržoaskim snagama suprotstavi treći blok

koji bi izražavao savez radničke klase, seljaštva i ugnjetenihracija sa KPJ na čelu. Nerealnost ovakvog stava bila je utome što su buržoaske opozicione partije imale odlučanuticaj na mase i što je CKKPJ u stvaranju trećeg blokaračunao s takvim političkim snagama kao što su bili soci-

jaldem o k rati Živka Topalo vića i lije va k rila nekih opozic io -nih partija, koja nisu imala neki širi uticaj u narodu; osimtoga, te snage nisu ni željele saradnju s KPJ. Kada je taj

pokušaj propao, CKKPJ je dao direk tivu da P a rtija istupisa samostalnom listom. I to se pokazalo kao nerealno, kakozbog veoma kratkog vremena, tako i zbog mnogobrojnihteškoća na koje je i legalna parti ja nailazila u pripremanjusvoje liste. Najposlije je Centralni komitet dao direktivu dase glasa za kandidate Udružene opozicije. Sve je to još jed-nom pokazalo da rukovodstvo iz inostranstva nije dovoljno poznavalo prilike u zem lji n iti je moglo d a blagovrem enousmjerava akt ivnost Par t i je .

U prkos svem u tome, učešće KP J u izbornoj kam pan jidalo je značajne rezultate. Stvaranjem izbornih odbora, pri-

kupljanjem potpisa za l istu, istupanjem komunista na kon-ferencijama i zborovima i drugim oblicima aktivnosti, KPJ

je uspostavlja la k on tak t sa širokim n arodnim slo jevim a, popularisa la i p ropag irala svoje sta vove i s tvarala svoja po-litička uporišta. Bio je to njen prvi snažniji prodor u poli-tički život zemlje poslije zavođenja šestojanuarske diktature.

Već u toku izborne kampanje Partija je istupala sa pa-rolama protiv fašizma i na liniji stvaranja antifašističkognarodnog fronta. Jasnije koncepcije u tom pogledu dao je

Splitski plenum CKKPJ, juna 1935. Na tom plenumu učinjen je znača jan korak u iz radi nove političke linije Partije . Uodređivanju poli t ičkih zadataka Plenum je pošao od ocjeneda su za obaranje reakcionarnog jugoslovenskog režima i zakorjenite društvene promjene, podjednako kao i radničkaklasa, zainteresovani svi radni slojevi i svi ugnjeteni jugoslovenski narodi. Na toj osnovi KPJ će se zalagati za stvara-nje širokog antifašist ičkog narodnog fronta — Fronta na-rodne slobode. Veoma značajne promjene unio je PlenumCentralnog komiteta i u poli t iku Parti je o nacionalnom

64



p itan ju. Prih vaćen je stav da pravo na sam oopredjelje nje neznači i bezuslovno otcjepljenje i stvaranje nezavisnih država.Bio je to rezultat saznanja da je rješenje nacionalnog pita-

nja mogućno u sklopu jugoslovenske državne zajednice.Time je konačno napuštena ranija akciona parola o razbija-nju Jugoslavije i stvaranju Balkanske federacije.

U naporima da pronađe najbolji put za realizaciju usvoje nih stavova, CKKPJ je dao in ic ija tivu za stvaranje legalneJedinstvene radničke partije, koja bi bila inicijator poveziva-nja sa svim demokratskim i antifašističkim snagama na li-niji narodnog fronta. Osnovan je Glavni inicijativni odbor,koji je avgusta 1935. objavio platformu Jedinstvene radničke

partije . N apori da se p a rtija organizuje bili su osujećeni polic ijskim progonim a i odb ijan jem svih buržoaskih partijada s njom sarađuju.

Godine 1935. i 1936. borbena aktivnost radničke klase bila je u iz razitom porastu . Godine 1935. bilo je 140 radnič-kih štrajkova, što je dva puta više u odnosu na 1934. godi-nu. Godine 1936. broj štrajkova porastao je na više od 400.Mnoge od tih štrajkova organizovali su i predvodili komuni-sti. Na inicijativu komunista štrajkači su postavljali, poredekonomskih, i opštepolitičke zahtjeve, što je mnogim štraj-kovima dalo karakter političkih akcija protiv režima. Nekištrajkovi pretvarali su se u duge i uporne borbe, u kojima

je na s tran i poslodavaca učestvovala policija . Kom unisti suu mnogim slučajevima organizovali akcije solidarnosti i

podrške osta lih radnih lju di š tra jkačim a.Djelujući u duhu stavova Partije, komunisti su u toku

ovih i drugih akcija postigli značajne rezultate u ostvariva-nju ideje radničkog jedinstva. Pošto je KPJ nailazila na od-lučan otpor socijaldemokratskih vođa u sindikalnim centri-

ma i radničkim komorama, komunisti su težište borbe za je dinstv o radničk e klase prenijeli u preduzeća i lokaln e rad-ničke organizacije, okupljajući u akcijama za ostvarenjesvakodnevnih zahtjeva sve radnike, bez obzira na to kojojsindikalnoj organizaciji pripadaju. Najviše pažnje partija je

poklan jala rad u u organizacijam a Ujedin jenog radničkogsindikalnog saveza Jugoslavije (Urs). Njenom aktivnošću brojučlanjenih radnika u Ursu brzo je porastao. Samo 1936. go-dine broj članova Ursa porastao je od 30.000 na 54.000. Te

5 65



godine komunisti su osvojili rukovodstva mnogih lokalnih, pa i nekih oblasnih organizacija ovog sindikata.

Tako se postepeno odozdo stvaralo borbeno jedinstvoradničke klase i u sve brojnijim i odlučnijim akcijama ja-čala je njena društvena uloga. To je bio put izrastanja rad-ničke klase u rukovodeću snagu antifašističkog i demokrat-skog pokreta narodnih masa i ujedno put jačanja i af i rma-cije njene avangarde — KPJ.

Godine 1935. i 1936. Komunistička partija Jugoslavije bila je in ic ija to r i predvodn ik m nogih političkih akcija.Koristeći se povoljnijim uslovima u vrijeme izborne kampa-nje, part i jska rukovodstva i organizacije nastavile su da odr-žavaju političke zborove, konferencije i druge masovne poli-

tičke akcije, dajući im antirežimsko i antifašističko obilježje.Takve akcije sprovedene su preko raznih legalnih organizaci-

ja i d ruštava ili se P a rtija k o ristila zborovim a i konferenci- jam a p o jed in ih opozic ionih s tranaka, istupa jući na njim a sasvojim stavovima. Među najznačajnije akcije takvog karak-tera spadaju: politički miting oko 10.000 radnika u Celju,zbor oko 45.000 ljudi u Kragujevcu, zbor na Belvederu kodCetinja , demonstraci je pol joprivrednih radnika u StaromBečeju i mnoge druge. U toku tih akcija često je dolazilo

do sukoba sa policijom. Najveće krvoproliće policija je iza-zvala na zboru na Belvederu, gdje je poginulo 6 , a ranjeno33 učesnika zbora. Uprkos teroru, političke akcije protiv re-žima nisu prestajale. One su bile dokaz neprekidnog pora-sta spremnost i narodnih masa da se pod rukovodstvom KPJ

b ore za o stvaren je svojih socija lnih i nacio nalnih težnji.Bio je to put stvaranja i širenja antifašističkog i antirežimskog fronta pod rukovodstvom KPJ.

Značajne uspjehe Parti ja je ostvarila u kampanji za

opštinske izbore 1936. godine. Tada su pojedine pokrajinske p artijsk e organizacije već bile u m ogućnosti da istupe na iz- borim a, koristeći se nekim legalnim polit ičkim organizacija-ma koje su već bile formirane na platformi narodnog fronta.U Sloveniji je takva organizacija bila Seljačkoradnički po-kret, u Hrvatskoj Radničkoseljačka ili Pučka fronta, u CrnojGori Radničkoseljačka stranka, u Srbiji Front narodne slobode, u M akedoniji M akedonski narodn i pokret. P artija je preko ovih organizacija usp je la da kand iduje veći b roj kom u-

nista za opštinske odbornike, od kojih su neki bil i i izabrani.

66



Pored ilegalnih partijskih listova i drugih publikacija,v ovom periodu pokrenuti su mnogi legalni listovi i časopisikoji su bili ili pod neposrednim rukovodstvom ili pod utica-

jem KPJ, što je doprin osilo širen ju i popularisanju narodnofrontovske, antirežimske platforme Partije.U ovom periodu došlo je do poleta naprednog omladin-

skog pokreta. Još je više porastao intenzitet studentskihakcija. U 1935. i 1936. godini studenti su vodili prave poli-tičke bitke za autonomiju univerziteta i masovno učestvo-vali u svim antirežimskim i antifašističkim akcijama koje je pokretala KPJ. Da bi slomila stu dentski pokret, vlada je p rim je njiv ala na jokru tn ije m je re — polic ija je pucala na

studente, od kojih su neki i ubijeni, masovno ih hapsila i prem laćivala , a vlada je donije la odluku o stv aranju koncen-tracionog logora u Višegradu, u koji je januara i februara1935. otp rem ljen o nekoliko gru pa studen ata. Ali sve to nijeslomilo borbeni duh stedenata. U mnogobrojnim akcijamakoje je organizovao Skoj stvaralo se i jačalo jedinstvo ju-goslovenskih studenata na antifašističkoj i revolucionarnoj platform i KPJ. S tudentsk i pokret razvio se u jedno od naj-značajnijih uporišta Partije u borbi za jedinstvo narod-nih masa.

U isto vrijeme omladinski pokret, pod rukovodstvomSkoja, stvorio je značajna uporišta u masama radničke, se-ljačke i srednjoškolske omladine. U mnogim legalnim za-družnim, kulturnoprosvjetnim, sportskim i drugim organi-zacijama koje su okupljale omladinu, Skoj je stvorio zna-čajan a ponegde i presudan uticaj.

Krupni rezultati u širenju omladinskog antifašističkogi revolucionarnog pokreta postignuti su u toku akcije zastvaranje svjetskog pokreta omladine protiv rata i fašizmau 1936. godini. Stvaranjem zemaljskog, pokrajinskih i lo-kalnih odbora ovog pokreta, koji su održavali zborove ikonferencije posvećene borbi protiv fašizma i reakcionarnogrežima u zemlji, omladina grada i sela još je više zatalasa-na i uključena u politički život.

Godine 1935. i 1936. jačao je uticaj KPJ u ženskom po-kretu za ravnopravnost, za pravo glasa žena i za rješavanjedrugih specifičnih problema žena uopšte i zaposlenih žena

posebno. Ojačao je utic aj kom unis ta u nekim organizacija-

5* 67



ma feminističkog pokreta, a oktobra 1936. počeo je da izlazinapredni list , ,2 ena danas”.

Mnogo širu aktivnost sprovodila je KPJ 1935. i 1936. go-dine preko organizacija Crvene pomoći koja je pokretalamnoge akcije, između ostalih, kampanje za amnestiju poli-tičkih osuđenika i za pomoć narodu Etiopije u vrijeme Musolinijeve agresije na ovu zemlju. Tada je došlo i do pobolj-šanja položaja poli t ičkih osuđenika po robijašnicama Jugo-slavije. Uslovi pod kojima su ovi osuđenici izdržavali kazne posta li su pod režim om d ik ta tu re gotovo nepodnošlj iv i. Vi-šegodišnjom uporno m i neravnopravnom borbom koju su vo-dili osuđenici u robijašnicama, u toku koje je sprovedeno inekoliko štrajkova glađu, i akcijom Partije u zemlji i inostranstvu za poboljšanje njihovog položaja, režim po robi- jašn icam a po stao je snošlj iviji. Poboljš ani su h igijenski uslo-vi, ukinuti su razni oblici torture, dozvoljeno je čitanještampe i literature, politički osuđenici izdvojeni su u po-sebne prostorije itd. To je omogućilo još intenzivniji radosuđenih komunista na opštem i marksist ičkom obrazovanju.Tako su komunisti robiju pretvoril i u školu u kojoj su izu-čavali marksističku teoriju, društvene i prirodne nauke, učilistrane jezike, prevodili marksist ičku l i teraturu i tako dalje.

Razvijajući ovako bogatu političku aktivnost kroz razno-vrsne oblike, Partija je postepeno sprovodila u život svojukoncepciju o stvaranju antifašističkog, revolucionarnodemokratskog pokreta. Ostvareni uspjesi potvrdil i su pravilnostte koncepcije i pokazali da je KPJ konačno pronašla put za

poveziv anje sa n arodnim m asam a i p ro d iran ja u političkiživot zemlje. Ona se, u suštini, oslobodila ranijih sektaškihstavova, kao i iluzija o mogućnosti stvaranja narodnog fron-

ta odozgo — sporazumima s vodstvima raznih opozicionih b uržoask ih p artija . Težiš te svojih n ap ora K PJ je p renijelatamo gdje su živjele i borile se narodne mase, pokrećućiih u akciju za ostvarivanje njihovih svakodnevnih zahtjevai razvijajući njihovu svijest o mogućim putevima razrješa-vanja složenih socijalnih i nacionalnih protivrječnosti jugoslovenskog društva. Na taj način borba za stvaranje narod-nog fronta bila je u suštini borba za prevođenje radnih inacionalno ugnjetenih masa na revolucionarne pozicije Ko-

munističke parti je.

68



Novi stavovi KPJ o nacio nalnom p itan ju veoma su doprin ije li njen im polit ičkim uspje sim a. Ono što je u tom po-gledu postavio Splitski plenum CK još je jasnije i preciznije

razrađeno na Savjetovanju rukovodećeg aktiva KPJ u Mo-skvi, avgusta 1936. godine. Na ovom savjetovanju prihvaćen je stav da je KPJ protiv razb ijan ja državnog je dinstv a Ju-goslavije, da je odlučno protiv separatističkih pokreta AntePavelića, Vanče Mihailova i drugih agenata fašističkih sila ida je za rješenje nacionalnog pitanja u okvirima Jugoslavije.U isto vrijeme jasnije je određen stav prema nacionalnim pokretim a koje predvode buržoaske partije . Svjesna ne-dosljednosti tih partija, KPJ se nemiri s njihovom rukovo-dećom ulogom u nacionalnim pokretima. Polazeći od postav-ke da je nacionalno pitanje dio pitanja revolucionarnog pre-obražaja, KPJ će još odlučnije nastaviti borbu za stvaranje jedin stvenog fronta sv ih radn ih i nacio nalno ugnjetenih ma-sa na svojoj antifašističkoj, revolucionarnodemokratskoj pla tform i.

java sektaštv a, P a rtija je 1935. godine bro jno znatn o ojačala.Od nešto manje od 2.000 članova uoči IV zemaljske konfe-rencije, u jesen 1935. godine broj članova je porastao na oko3.000. Ojačale su postojeće i obrazovane nove partijske orga-nizacije i rukovodstva. Ali je taj proces privremeno bio pre-kinut masovnim hapšenjima komunista, koja su počela oktobra 1935. Policiji je na jp rije pao u ruke Đ orđe Mitrović, se-kretar Zemaljskog biroa CKKPJ, pa su ubrzo otkriveni i

pohapšeni članovi gotovo svih pokrajinskih i mnogih nižihrukovodstava. Do marta 1936. uhapšeno je oko 950 članovaKPJ. Da bi iznudila priznanja, policija je primjenjivala naj-svirepije metode u mučenju uhapšenih komunista.

Bio je to za KPJ težak udarac. Međutim, iako su ma-sovna hapšenja naročito rukovodećeg aktiva privremeno za-kočila unutrašnji razvitak Partije i negativno uticala na nje-nu akcionu sposobnost, razvitak političkih prilika u zemlji1936. god ine pokazao je da nije više bilo moguće zaustav itiuspon revolucionarnog pokreta. Komunistička partija Jugo-

Politički uspjesi koje je KPJ po

p rijem a u P a r t'ju bilo izrazitih po

69



slavije već je stvorila solidna uporišta u radnim masama iu njene redove uključivalo se sve više novih aktivista. Zbogtoga ni tako masovna hapšenja nisu više mogla dovesti u

p itan je n jeno organizaciono jedinstv o.Do ozbiljnih organizacionih poremećaja došlo je 1936.

godine u Skoju. Kurs na stvaranje masovnog antifašističkogomladinskog pokreta na VI kongresu Komunističke omla-dinske intemacionale i na IV zemaljskoj konferenciji Skoja,septembra 1935, nalagao je mnogo širu političku aktivnostSkoja, a samim tim i razbijanje učaurenosti njegovih orga-nizacija i najšire angažovanje skojevskog aktiva u legalnomradu sa omladinom. Uslijed toga što ovaj stav nije bio do-voljno razrađen, što rukovodstva Parti je i Skoja nisu jasnije p recizir ala kakve organizacione prom jene nalaže sprovođenjetoga stava, u praksi je došlo čak i do pojava raspuštanjaorganizacije Skoja.

Intenzivnija politička aktivnost još je više istakla rasko-rak između Parti je i njenog rukovodstva u inostranstvu.Centralni komitet, čije je sjedište bilo u Parizu, nije bio umogućnosti da prati razvitak Parti je i da usmjerava njenumnogostruku aktivnost. Odvojen od života u zemlji, vezan zaKomintemu i zavisan od njenog aparata u poli t ičkom, ma-terijalnom i svakom drugom pogledu, Centralni komitet jeviše djelovao kao organ Kominteme nego kao rukovodstvo

jednog polit ičkog, revolucio narnog pokreta. B irokratizam ikarijerističke tendencije bili su izvor ličnih sukoba i gru paštva u C entralnom kom itetu . Nosilac takv ih odnosa bio je, p rije svega, se k re ta r P a rtije Milan Gorkić.

Pitanje povratka CK u zemlju sve je češće bilo predmetdiskusije. Pokretali su ga aktivisti i rukovodstva iz zemlje

i pojedini članovi Centralnog komiteta. Konačno je CKKPJ,sredinom 1935. godine, obrazovao svoj Zemaljski biro sasjedištem u Zagrebu, sa zadatkom da održava veze s partij-skim rukovodstvima i da usmjerava njihov rad. Pozitivni re-zultati iz rada Zemaljskog biroa još su neposrednije istaklineophodnost povratka Centralnog komiteta u zemlju. Otudi odluka već pomenutog Savjetovanja rukovodećeg aktivaKPJ avgusta 1936. u Moskvi da CKKPJ pređe u zemlju. Uto vrijeme usli jedila je i odluka Kominteme da Josip Broz

Tito uđe u najuže rukovodstvo KPJ, i to s posebnim ovlašće

70



njima — da neposredno rukovodi radom Partije u zemlji ida pripremi uslove za povratak Centralnog komiteta, odnos-no za njegovo formiranje u zemlji.

2. PRV E M JER E ZA KON SOLIDACIJU KP J IP R O Š I R E N J E N J E N E P O L IT I Č K E A K T IV N O ST I.

TITOVA BORBA ZA PARTIJU

Titov rad na konsolidaciji Partije

U decembru 1936. Josip Broz Titodošao je iz Beča, gdje je tada bilosjedište CKKPJ, u zemlju sa osnov-

nim zadatkom da radi na unutrašnjoj konsolidaciji Partije. N aslijeđene sla bosti bile su još ozbil jna prepreka bržem

unutrašnjem razvitku KPJ, što je bio jedan od osnovnihuslova za njenu efikasnu političku aktivnost. Negativnonasljeđe izražavalo se u pojavama likvidatorskih i frakcio-naških tendencija, u sektaštvu o pitanju omasovljenja Par-tije i začaurenosti pojedinih organizacija, u niskom idejnopolitičkom nivou članstva i posebno rukovodećih kadrova izapostavljanja marksističkog obrazovanja, u pojavama ne-

budnosti i sla bog držan ja pojedinih uhapšenih kom unista pred polic ijo m itd . Dolaskom u zem lju Josip Broz Tito im ao je mnogo povoljn ije m ogućnosti da obezbijedi spro vođenjemjera na unutrašnjoj konsolidaciji Partije za koje se godi-nama borio.

Unutrašnja konsolidacija Partije mogla je doći samo kaorezultat dugotrajnog i upornog rada i zalaganja najboljih partijsk ih aktiv ista . Zbog to ga je Tito najveću pažnju posvjetio politici vaspitanja i izbora partijskih kadrova. Njegov

kurs bio je — smjelija orijentacija na mlađe kadrove kojisu svoju vjernost Partiji i svoje organizatorske i političkesposobnosti dokazivali u praksi revolucionarne borbe. On jetražio i borio se za komuniste stvaraoce, ljude koji se nećeslijepo pokoravati direktivama i na njih čekati da bi poli-tički djelovali, već takve koji će umjeti stvaralački i samo-inicijativno djelovati u duhu političke linije Partije. Titovinapori da osigura šire marksističko obrazovanje komunistai da im se više i efikasnije pomogne u snalaženju u sve slo-ženijim uslovima političke borbe, već u 1937. godini dali su

71



prve znača jne rezultate. Ponovo je p o k ren u t teo rijsk i organKPJ „Klasna borba”, a „Proleter”, organ CKKPJ, i druga

p a rtijsk a š tam p a svojim sadržajem više se približ ila po tre- bam a p a rti jsk ih ak tivista . To je doprinosilo bržem uzdiza-nju i odabiranju rukovodećih kadrova i proširivanju osnoveza popunjavanje, a često i za potpunu izmjenu pojedinihrukovodstava Partije. To će omogućiti da se uskoro iz sasta-va pretežno mladih kadrova obrazuje u zemlji nov Centralnikomitet KPJ.

Veoma značajna mjera u organizacionoj i političkoj iz-gradnji Parti je, koju je Tito pripremio, bila je sprovođenjeodluke IV zemaljske konferencije o formiranju komunistič-kih parti ja Slovenije i Hrvatske unutar KPJ. Posli je obimnih

prip rem a osniv ačk i kongres K om unističk e p a rtije Slovem jeodržan je aprila 1937. Osnivački kongres KP Hrvatske održan je poče tkom avgusta iste godin e. U dokum entim a koji suusvojeni na ovim kongresima konstatovano je da osnivanjemKP Slovenije i KP Hrvatske Komunistička parti ja Jugosla-vije želi još određenije da istakne svoju zainteresovanost zarješenje nacionalnog pitanja u Jugoslavij i i svoje stanovišteda se rješenje toga pitanja može obezbijediti jedino u okvi-ru borbe za korjeni t i društveni preobražaj .

U isto vri jeme Tito je podstakao proces konsolidacijeSkoja. U 1937. godini provedene su značajne mjere za ot-klanjanje teških posljedica do kojih je došlo u Skoju ne- praviln im sprovođen jem odluka kojim a je treba lo osig uratiomasovljenje i što šire legalizovanje njegovog rada. Sredi-nom 1937. godine Tito je obrazovao Omladinsku komisijuCKKPJ, sa Ivom Lolom Ribarom na čelu, sa zadatkom daradi na sređivanju organizacionog stanja u Skoju. Tada jeTito razradio i uputstva za rad Skoja, u kojima je ukazao

na puteve izrastanja Skoja u borbeno jezgro masovnog omla-dinskog pokreta .

Uporedo sa radom na unut rašnjo jRazvitak 1 aktivnost na ko nsolid ac iji P a rtije i Sk oja, T itorodnog 1937 St°- j e nasto jao da njihovu polit ičku ak-

tivnost još više razvije i usmjeri nanajvažnije društvenopolitičke probleme. To je bilo vrijeme

još inte nzivnijih p rip rem a fašističk ih sila za osvaja čk i rat.

N jem ačk a i I ta l ija su 1937. godine povećale pom oć reakcio

72



namim snagama u Spaniji, koje su jula 1936. povele građan-ski rat protiv narodnofrontovske vlade. U to vrijeme vladaMilana Stojadinovića sve se više povezuje s fašističkim sila-

ma. Najprije je došlo do trgovinskih i drugih privredniharanžmana s Njemačkom i Italijom, preko kojih je jačaouticaj naročito njemačkog kapitala u jugoslovenskoj privre-di, a zatim i do proširivanja političkih veza i prijateljskihodnosa. Približavanje fašističkim silama ogledalo se i uhlađenju odnosa sa zapadnim silama i sa zemljama Maleantante. Da bi suzbila porast nezadovoljstva i političku ak-tivnost demokratskih snaga, vlada Milana Stojadinovića jeu unutrašnjoj politici sve više koristila fašističke metode.Una je prihvatila politiku „nemiješanja" u građanski rat uSpaniji, a, u stvari, progonila je sve one koji su izražavalisimpatije prema Republici i željeli da pomognu njenu odbranu. Vlada je isto tako nastojala da zaustavi talas radničkihštrajkova. Raznim uredbama pokušala je da oduzme pravoradnicima na štrajk, a zabranom rada sindikalnih organiza-cija čije su rukovodstvo preuzimali komunisti, pripremalase da raspusti Ursove sindikate.

Godine 1937. postala je intenzivnija i politička aktivnostopozicionih buržoaskih partija. One su odlučnije isticale

svoje ranije zahtjeve za demokratizaciju i za ukidanje cen-tralizma. Na toj osnovi vodstva ovih partija obrazovala suoktobra 1937. Blok narodnog sporazuma. Težište njihoveakcije bilo je rješenje takozvanog hrvatskog pitanja.

U takvim uslovima KPJ je ulagala napore da se još višeangažuje u političkom životu zemlje i da se na širem frontu

bori za utic aj u narodu. Polazeći od toga da buržoaske opo-zicione partije nastupaju sa demokratskim parolama i da još ostvaru ju znatan uticaj u narodu, KPJ je pozdravila

stvaranje Bloka narodnog sporazuma, ali je u isto vrijemeukazala na njegovu jednostranost, s obzirom na to da jeisticao samo problem srpskohrvatskih odnosa i zahtijevaorješavanje samo hrvatskog pitanja i da su u Bloku bili za-stupljeni samo predstavnici Srba i Hrvata. Ukazano je, ta-kođe, da bi u takvom bloku trebalo da bude zastupljena iradnička klasa. To#je bio povod da CKKPJ ponovo pokušasa stvaranjem legalne radničke partije — Stranke radnognaroda. Krajem 1937. godine obrazovan je Glavni, a zatim

p okrajinski i lokalni in icija tivni odbori za stvaranje ove

73



stranke. Stranka je istupila sa narodnofrontovskom platfor-mom. Neka lokalna rukovodstva i organizacije Stranke rad-nog naroda razvile su široku aktivnost. Preko njih ie KPJ

jača la svoj utic aj i m eđu lijevo o rijen tisan im pristalicam aopozicionih buržoaskih partija. Međutim, pokušaj da se po-stigne saradnja sa vrhovima tih stranaka ponovo je doživioneuspjeh.

S obzirom na sve veću opasnost od fašističke agresije ina politiku jugoslovenske vlade, koja je slabila odbrambenusnagu zemlje, KPJ se 1937. godine mnogo više zainteresovalaza probleme međunarodnog položaja zemlje i u tom pravcu pojača la svoju ak tivnost. Tu o rijen tac iju dao je CKKPJ usvojoj rezoluciji početkom 1937. Povodom svakog značaini

jeg događaja koji je bio vezan za spo ljnu politiku Jugosla -vije, KPJ je zauzimala svoj stav i sprovodila odgovarajućeakcije. U ilegalnoj i legalnoj štampi ona je iznosila svojatumačenja tih događaja, otkrivajući pravi smisao vladinespoljne politike. Ona je takođe organizovala i vodila mnogeakcije vezane za spoljnu politiku i međunarodni položajJugoslavije. Među najpoznatije akcije u 1937. godini spa-daju: demonstracije pri l ikom posjete ministra spoljnih po-slova Italije grofa ćana, manifestacije prilikom dolaska E.

Beneša, demonstracije povodom posjete njemačkog ministrafon Nojrata, manifestacije pri l ikom boravka ministra vlade Narodnog fro n ta F rancuske I. Delbosa, m nogobrojne de-monstracije i druge akcije povodom pokušaja vlade da ratifikuje Konkordat i druge. U ovim akcijama učestvovale sudesetine hil jada l judi, prihvatajući parole KPJ.

N ajznača jn ija akcija koju je KPJ vodila 1937. godin e nameđunarodnom planu bi la je u vezi s građanskim ratom uSpaniji . Španija je postala poprište borbe između najmrač-

nijih, fašističkih sila i naprednih, antifašističkih snaga. Nastrani reakcionarnih pobunjenika u Spaniji našle su se fa-šistička Njemačka i Italija, njih su podržavale sve snageevropske i svjetske reakcije. Na strani Republike Spanije bile su s im patije i po dršk a Sovjetskog Saveza, m eđunarod-nog komunističkog pokreta i antifašist ičkih demokratskihsnaga u svijetu. Vlade zapadnih sila proglasile su politikutakozvanog nemiješanja, a nisu ništa preduzele protiv mije-šanja fašističkih sila koje su poslale svoje trupe u pomoć

frankističkim pobunjenicima. Antifašističke snage svijeta

74



ulagale su velike napore u toj neravnoj bici, svjesne daodbranom Republike Španije štite slobodu i nezavisnostsvih naroda. Odbraniti Španiju značilo bi dobiti jednu ve-

liku bitku u naporima da se zaustavi fašistička agresija ionemogući novi svjetski rat.Značajan doprinos tim naporima dala je Komunistička

partija Jugoslavije . Ona je m obilisala svu naprednu javnostzemlje na strani Republike Španije, a cjelokupnu aktivnostu tom pravcu neposredno je povezivala sa borbom protivreakcionarnog režima u zemlji. Utoliko je svaka od mnogo- brojn ih i raznovrsnih akcija pom oći i podrške Spaniji uisto vrijeme doprinosila jačanju antifašističkog, narodnofrontovskog pokreta u zemlji i mobilizaciji narodnih masav borbi za rješavanje unutrašnjih, socijalnih i nacionalnih problem a. Pored polit ičk ih akcija solidarnosti i akcija za prikupljan je m aterijalne pom oći španskom naro du, KPJ jeorganizovala slanje dobrovoljaca u internacionalne brigadekoje su se borile na sirani Spanske Republike. Uprkos na-stojanju režima da po svaku cijenu spriječi odlazak dobro-voljaca, u Spaniju je stiglo više od 1.600 Jugoslovena. Međunjima bilo je istaknutih rukovodilaca KPJ i prekaljenih re-volucionara. U Spaniji su se borili Blagoje Parović, Vladimir

Čopić, Marko Orešković, Božidar Maslarić, Veljako Vlahovići mnogi drugi. Jugosloveni su se isticali hrabrošću i samo-

prijegorom . Pogin ulo ih je više od 700, a više od 300 bilo je ranjeno. Mnogi su postali ofic iri i polit ički kom esari. Ušpanskom građanskom ratu stekli su vojno obrazovanje i bogata ra tn a iskustva mnogi Jugosloveni koji će nekolikogodina kasnije biti istaknuti organizatori ustanka i narodnooslobodilačkog rata u svojoj zemlji. Odnos KPJ prema borbišpanskog naroda protiv fašizma bio je izraz njenog interna-

cionalizma i visoko razvijenog osjećaja međunarodne revo-lucionarne i antifašističke solidarnosti.

U vrijeme kada su napori za unuTltova borba za Partiju tra§nju konsolidaciju Partije i njenouspješnije prodiranje u politički život zemlje davali sve vidnije rezultate, nad KPJ i jugoslavenski revolucionarni po-kret nadvila se jedna nova opasnost. To je bio period u ko-

jem su sta ljinske „čistke” u Sovjetskom Savezu dostiglekulminaciju. Njima su, pored mnogobrojnih sovjetskih kad-

75



rova, bili zahvaćeni i vrhovi drugih komunističkih partija.Mnogi rukovodeći kadrovi tih partija bili su pohapšeni iuništeni, a neke parti je raspuštene. U tim čistkama stradalisu i mnogi rukovodeći ljudi KPJ, među kojima Filip Filipo-vić, Sim a M arković, S tjep an i Đ uro Cvijić, K ošta Novaković,Kam ilo H orva tin, R ado m ir Vujović, Vladim ir Č opić i mnogidrugi. Sredinom 1937. godine iz Pariza, gdje je nešto ranije p reneseno sjed ište CKKPJ, pozvan je u M oskvu i uhapšen igeneralni sekretar CKKPJ Milan Gorkić. Tada je u Komintemi zavladalo shvatanje da je KPJ „puna imperijal ist ičkihšpijuna”, s njenim rukovodstvom su prekinute veze, a finansijskomaterijalna pomoć za izdavanje publikacija i drugeaktivnosti KPJ od strane Kominteme obustavljena. U vrho-

vima Kominteme postavl ja lo se pi tanje raspuštanja KPJ.Tada je Tito, preuzevši dužnost najodgovornije ličnosti

u Centralnom komitetu, pored rada na konsolidaciji i prošii ivanju poli t ičke aktivnosti , ušao u bitku za odbranu Par-tije. On je u svojim pismima upozoravao rukovodioce Kominterne da se stanje u KPJ ne može ocjenjivati prema sta-nju u njenom Centralnom komitetu i tražio saglasnost dase u zemlji formira novo rukovodstvo. Ali je više takvihnjegovih intervencija ostalo bez odgovora. Bio je to jasan

znak da se u vrhovima Kominteme pitanje KPJ i daljesmatralo otvorenim, a njena sudbina neizvjesnom. Uprkoslome, Tito je nastavio s radom na započetom poslu konso-lidacije i proširivanja političke djelatnosti Partije. Nije za-stao ni pred činjenicom da je, poslije hapšenja Gorkića iopoziva od strane Kominteme nekih članova PolitbiroaCKKPJ, ostao u Parizu jedini član užeg rukovodstva. Odlu-čno je pružao otpor pojedincima iz ranij ih rukovodstava uPar izu (L. Kusovac i J. Marić) i na ro b iji (P. Miletić) koji

su, nastojeći da zadovolje svoje karijerističke ambicije,rr’vili frakcionašku aktivnost.Tek u decembru 1937. stigla je iz Kominteme prva po-

ruka u kojoj se utvrđuje da „glavnu odgovornost” za radu KPJ do „razrješenja” sadašnjeg rukovodstva snosi JosipBroz Tito. Tito je time dobio izvjesnu podršku da istrajena svom putu, ali time ova svojevrsna kriza KPJ nije bilaokončana. Njen status u Kominterni ostao je i dalje neiz-vjestan, i pred Titom je stajala još duga i uporna borba za

otklanjanje opasnost i koja je otud pr i je t i la .

76



V


U BORBI ZA DEMOKRATIZACIJU I ODBRANU NE ZAVISNOST I JUGOSLAVIJE (1938— 1941)

1. KO NSO LIDAC IJA K P J I PO KR ET ZA ODBRANUZ E M U E UOČ I IZBIJAN JA DRUGOG SVJETSKOG RATA

Dok su u Kominterni i dalje odlaFormlranje rukovod gali rješen je pro blem a KPJ, Tito se,D^îmuraSojem'jaćanJu uv iđa i u.'ii op asno st od neizvjesnosti

Pa rtije u ko joj se P ar tija nalazila, odlučiona korak koji će imati preloman

značaj u njenom daljem razvitku i djelatnosti. U martu 1938.godine riješio se da prekine sa čekanjem konačne odluke odstrane Kominteme i pošao iz Pariza u zemlju sa osnovnimciljem da tamo formira novo rukovodstvo Partije i da na-stavi započeti rad na unutrašnjem sređivanju stanja u orga-

nizaciji, njenom jačanju i usmjeravanju njene političkeaktivnosti. Tako je Tito, maja 1938. godine, formirao Privre-meno rukovodstvo KPJ u zemlji, u koje su, pored Tita,ušli E. K arde lj, F. Leskošek , M. M arinko , M. Đ ilas, A. Ranković, J. Kraš, a nešto kasnije I. Milutinović i I. L. Ribar.

Iako je ovo rukovodstvo odmah počelo da radi, označivšina taj način uklanjanje višegodišnjeg raskoraka izmeđuPartije i rukovodstva u emigraciji, a takođe i prelomnu pobjedu svih snaga u KPJ koje su izrasta le u neposrednoj

borbi radničk e klase, za njegovu afirm aciju i priznanje uKominterni trebalo se još uporno boriti. O tome svjedočiTitova prepiska s generalnim sekretarom Kominteme GeorgiDimitrovom u ljeto 1938. godine. Tek u jesen 1938, za vri-

jem e boravka u Moskvi, Tito je dobio saglasnost za savdotadašnji rad na konsolidaciji Partije, što je, prije svega,

bilo izraženo u činjenici da je tada dobio m andat da for-mira novi centralni komitet KPJ. Iako su i kasnije u vrho-vima Kominteme izražavane rezerve prema KPJ, ovim jekonačno bilo pozitivno riješeno njeno pitanje, odnosno bila

77



je o tk lon jena kriza K PJ ko ja je u K om interni o tvorena sre -dinom 1937. godine. Početkom 1939. godine formiran jeCKKPJ, u čiji su sastav ušli već pomenuti članovi Privre-menog rukovodstva.

U ličnosti Josipa Broza Tita, novog generalnog sekretaraKPJ, izražavao se kontinuitet između onih snaga u jugoslovenskom revolucionarnom radničkom pokretu koje su u prvoj deceniji razvitka KPJ bile nosio ci n jenog idejnog i po lit ičk og sazrijevan ja i bo rbe pro tiv frakcionaštva i m la-dih revolucionarnih snaga koje su izrastale u godinama dik-tature i poleta revolucionarnog pokreta. Punih deset god.naTito je bio među najistaknutij im pobornicima za konsoli-daciju Partije i za novu političku liniju koja će obezbijeditinjeno povezivanje sa radničkom klasom i drugim eksploatisanim i nacionalno ugnjetenim narodnim masama.

Tek su stvaranjem rukovodstva u zemlji bil i osiguraniuslovi za konačnu konsolidaciju Komunističke parti je Jugo-slavije. Pri tome nije bilo u pitanju samo rješavanje uobi-čajenih unutarpar t i jskih problema. Mnogi problemi u KPJnastali su i kao posljedica njenog statusa u okviru Kominterne i odnosa koji su se formirali u toj međunarodnoj or-

ganizacij i . Komunističke parti je učlanjene u Kominterniimale su status sekcija sa mnogim ograničenjima i obave-zama — od bezuslovnog pr ihvatanja programa Komintemedo bezuslovnog izvršavanja raznih direktiva i odluka nje-nog Izvršnog komiteta. Negativne strane tako kruto po-stavljene organizacije naročito su došle do izražaja uvrijeme kada je Stalj in uspostavio kontrolu nad Kominternom i kada je njegova ri ječ postala odlučujuća u određi-vanju njene poli t ike. Pod Stalj inovim uticajem, komunisti-

čke parti je su se pretvarale u aparat za sprovođenje nje-govih odluka. Tome je doprinosila i materijalna zavisnostt ih parti ja od Kominteme, izražena u finansiranju njihovih

pub likacija , izdržavanju rukovodećih kadrova itd . Odnosistvoreni na takvim osnovama ustali l i su u praksi Kominterne takve postupke kao što su smjenjivanje i imenovanjerukovodstava pojedinih komunističkih parti ja, a u posljed-nje vri jeme i odluke o raspuštanju nekih parti ja. Usli jedsvega toga rukovodeći kadrovi komunističkih partija pretva-

rali su se od poli t ičkih rukovodilaca revolucionarnog po-

78



kreta u dio činovničkog aparata Kominteme. Takav aparatformirao se i oko Centralnog komiteta KPJ u Parizu anjegov najtipičniji predstavnik bio je generalni sekretar

Partije Milan Gorkić. Mnogi rukovodeći ljudi iz KPJ, kao iGorkić, živeći godinama u emigraciji, okrenuti Kominternii zavisni od njenog aparata, odvojeni od života Partije i

pokreta u zemlji, gubili su lik revolucio nara i upadali ugrupaške borbe, koje su se razvijale na tlu birokratskih ikarijerističkih tendencija.

Okrećući se problemima konsolidacije Partije, novo ru-kovodstvo povelo je odlučnu borbu protiv takvih slabostiu KPJ. Prva mjera bila je likvidacija partijske emigracije u

Parizu, pri čemu je CK nastojao da spasi za Partiju sve one bivše članove CK i druge aktiviste koji su pokazivali sprem -nost da se iskreno angažuju u radu Partije u zemlji. Odmah

je odlučeno da se sjed ište partijske tehnike prenese u ze-mlju, da se organizuje sistem ilegalnih štamparija za izda-vanje partijskih listova i drugih publikacija, da se izgradi jedin stven sis tem pa rtijsk ih veza i kanala . Usvojen je kursda Partija potrebna materijalnofinansijska sredstva za svo-

ju d jelatnost, za izdavanje publik acija, za izdržavanje profe-sionalnih partijskih radnika itd. osigura u samoj zemlji,oslanjajući se na materijalnofinansijsku podršku radničkeklase i radnih ljudi uopšte.

Novo rukovodstvo povelo je odlučnu borbu protiv osta-taka starog sektaškog shvatanja da Partija treba da budemalobrojna, duboko ilegalna organizacija, izgrađena na si-stemu malih, konspirativnih ćelija i rukovodstava. Centralnikomitet se borio za takvu ćeliju KPJ u kojoj će se sticati irješavati sva pitanja koja interesuju radne ljude i za takvarukovodstva KPJ koja će svojim djelovanjem, uprkos ile-galnim uslovima, izrastati u politička rukovodstva mjesta ilikraja u kome djeluju.

Polazeći od toga da je jedan od osnovnih uslova daKPJ izraste u avangardu radnih i ugnjetenih masa njenaidejna i politička zrelost, novo rukovodstvo je od početka posvjetilo najv eću pažn ju podizanju id ejnog i političkog ni-voa komunista u cjelini i rukovodećeg partijskog kadra po-sebno. Na toj osnovi ono je pokrenulo inicijativu za obim-

nije izdavanje marksističke literature, za organizovanje po 1

79



tičkih kurseva, za unapređenje sistema idejnopolitičkog vaspitanja u ćelijama, za osnivanje partijskih škola u zemljiitd. Velika pažnja posvećena je i izgrađivanju moralnog lika

komunisterevolucionara, koji mora biti hrabar i odlučan,samoinicijat ivan i samoprijegoran, druželjubiv i human.

U isto vrijeme povedena je odlučna borba protiv raznihfrakcionaša i likvidatora koji su već godinama kočili orga-nizacionu konsolidaciju Partije. Naročito je bila uporna iduga borba protiv pokušaja bivšeg člana Centralnog komi-teta Petka Miletića da razbije jedinstvo KPJ. On je narobiji, lažno se prikazujući kao heroj Partije, uspio daostvari svoj uticaj na veliki dio robijašakomunista, a u

isto vrijeme se povezao s nekim ljudima iz aparata CK uParizu s namjerom da uz njihovu pomoć osnuje svoj Cen-tralni komitet. Konačno je Miletić bio razobličen i isključeniz Komunističke partije Jugoslavije. U to vrijeme savladanesu i likvidatorske tendencije, kojih je naročito bilo u Dal-maciji i Srbiji, gdje su neki stariji kadrovi uporno pružaliotpor stvaranju ilegalnih organizacija, zastupajući stav dakomunisti treba da djeluju isključivo preko raznih legalnih

organizacija.Centralni komitet je naročitu pažnju posvetio obnav-ljanju i konsolidaciji partijskih organizacija u Makedoniji,Bosni i Hercegovini. Vojvodini i Srbiji, gdje je uslijed hap-šenja dolazilo do zastoja u radu Partije. Analizu razvitkaKPJ i stanja u njoj dalo je Zemaljsko savjetovanje njenogrukovodećeg aktiva, održano juna 1939. na Tacenu podSmarnom gorom u blizini Ljubljane. Savjetovanje je poka-zalo da su ostvareni značajni rezultati u konsolidaciji KPJ,

što joj je omogućilo da brzim tempom prodire u poli t ičkiživot zemlje.

Poslije mjera koje su provedene na Titovu inicijativuu 1937. godini, ostvareni su značajni rezultati i u izgradnjiSkoja. Početkom 1938. obrazovan je CK Skoja. Jula 1939.održana je V zemaljska konferencija Skoja, koja je konstatovala veliki napredak u unutrašnjem jačanju Skoja i nje-govom izrastanju u predvodnika masovnog antifašističkogomladinskog pokreta. Tada je Skoj imao oko 9.000 članova.



U ovom periodu je agresivna poliMeđunarodna 1 unutra* tika fašističkih sila dovela svijetšnja situacija 1938. go Da jvicu rata . Japan je već 1937.

g°dine P°čeo osvajački rat u Kini.Marta 1938. Njemačka je okupi-rala Austriju. Ohrabrene politikom popuštanja Engleskei drug ih zap adn ih država, fašističke sile nastupa le susve agresivnije. Vlade Engleske i Francuske, septembra 1938,sporazumom sa Hitlerom u Minhenu, žrtvovale su nezavisnostCehoslovačke, koju je Njemačka ubrzo okupirala. Naporivlade Sovjetskog Saveza da se obuzda agresija nisu naišlina podršku u Društvu naroda.

Priključenjem Austrije, fašistička Njemačka izbila jeD a granice Jugoslavije. Aprila 1939, poslije okupacije Alba-nije, porasla je neposredna opasnost i od fašističke Italije.Opasnost je bila utoliko veća što je vlada Jugoslavije blago-naklono gledala na agresivne akte fašističkih sila, ističući politiku tobožnje neutralnosti i nem iješanja. Ona je i dalje proširivala privredne aranžm ane s fašističk im silama, takoda se jugoslovenska privreda sve više pretvarala u privjesaknjemačke privrede. Posljedice toga ubrzo su se osjetile uopadanje životnog standarda radnih ljudi.

Uprkos nastojanjima da se uvođenjem fašističkih me-toda održi na vlasti, vlada Milana Stojadinovića morala jeda odstupi. Izbori za Narodnu skupštinu decembra 1938.godine značili su za nju stvarni poraz. Narodne mase suglasanjem za Udruženu opoziciju izrazile svoje duboko neza-dovoljstvo unutrašnjom i spoljnom politikom režima. Pod

pritiskom to ga nezadovoljstva i sve težeg m eđunarodnog položaja Jugosla vije , v ladajuća srpska buržoazija odlučilase na ustupke svom najjačem partneru — hrvatskoj buržo-

aziji. Tako je, avgusta 1939, došlo do sporazuma između p redsjednika nove vlade Cvetkovića i predsjednik a Hrvatskeseljačke stranke Mačeka. Na osnovu toga sporazuma obra-zovana je Banovina Hrvatska, u kojoj je vlast preuzelo vod-stvo Hrvatske seljačke stranke, a njen predsjednik Maček posta o je p o tpredsjednik nove jugoslovenske vlade. Pred-stavnici srpske i hrvatske buržoazije proglasili su da jeovim sporazumom riješeno hrvatsko nacionalno pitanje.

Sporazumom Cvetković—Maček raspala se Udruženaopozicija koja je nekoliko posljednjih godina istupala sa

6 81



zahtjevima za ukidanje centralizma, za ravnopravnost i de-mokratska prava. Time je bio završen višegodišnji periodu kome je ovaj moćni blok opozicionih buržoaskih partijazauzimao značajno mjesto u političkom životu zemlje. Osno-vno pitanje na kome je taj blok bio obrazovan — hrvatskonacionalno pitanje — bilo je za buržoaske političke snageskinuto s dnevnog reda sporazumom između srpske hegemonističke buržoazije i vodstva Hrvatske seljačke stranke. Usuštini , t ime nije bio ostvaren nijedan od demokratskih za-htjeva na kojima je blok opozicionih stranaka okupio većinunarodnih masa u prethodnom periodu. Usljed toga će se po litičk a k re tan ja u sljedećem periodu k arak terisati, s jednestrane, grupisanjem i polarizacijom osnovnih buržoaskih

po litičk ih snaga, p rije svega, n a p itan ju borbe za prevlastizmeđu srpske i hrvatske buržoazije i, s druge strane, ras-

padan jem buržoask ih političkih stran ak a i sk re tan jem na-rodnih masa uli jevo ka antifašist ičkom i revolucionarnodemokra tskom programu KPJ .

Ova krupna međunarodna i unutrašnja zbivanja otva-rala su još šire polje za aktivnost KPJ. Ona je i dalje naj-više pažnje poklanjala jačanju i proširivanju jedinstva rad-ničke klase kao vodeće političke snage revolucionamodemo

kratskog pokreta. Komunisti su sa još više uspjeha ostvaril isvoj uticaj u Ursu, a takođe i u drugim sindikatima (Hrvat-ski radnički savez, Jugoras). Usljed nove ekonomske krizeizazvane ratnom psihozom i politikom privrednog vezivanjaza fašističke sile, broj štrajkova bio je opet u porastu. Unastojanju da spriječe jačanje pozicija KPJ u Ursu, refor-misti su tražili da se iz njegovih organizacija isključe komu-nisti i da se sindikat reorganizuje. Bojeći se još većeg ja-čanja uticaja KPJ, oni su se izjasnili za odlaganje redovnog,

IV kongresa Ursa. Njihova nastojanja naišla su na odlučanotpor. Kongres je održan aprila 1938. godine u Zagrebu i nanjemu je pobijedila ideja radničkog jedinstva.

Pol i t ičku akt ivnost u š i rokim narodnim masama KPJ je nastav ila sa povećanim in tenzite tom , n aroči to u vezi saizborima za Narodnu skupštinu i na l inij i jačanja odbranezemlje pred sve neposrednijom opasnošću od fašist ičkeagresije.

Izbornu kampanju Par t i ja je iskoris t i la kao povol jnu

mogućnost za popularisanje svoje politike i za jačanje svoga

82



uticaja u narodu. Takvu aktivnost je sprovodila prekoStranke radnog naroda. Stvarala je njene pokrajinske i lo-kalne odbore koji su održavali izborne zborove i konferen-

cije ili su učestvovali u onima koje su organizovale opozi-cione buržoaske partije. Kroz te i druge oblike usmene i pism ene agitacije P artija je upoznavala narod sa progra-mom narodnog fronta, ističući svoje zahtjeve za stvaranjenarodne vlade koja bi pošla putem demokratizacije zemljei jačanja njenih odbrambenih sposobnosti.

Osobito široku akciju razvila je KPJ poslije priključenjaAustrije Njemačkoj, a zatim u vrijeme čehoslovačke krize.Ta akta fašističke agresije Partija je ocijenila kao početakostvarivanja osvajačkog plana fašističkih sila u Evropi. Po-vodom priključenja Austrije Njemačkoj održana je vanrednakonferencija KP Slovenije, koja je ukazala na neposrednuopasnost od fašističke agresije i istakla da je prvi uslov zaodbranu zemlje rušenje profašističkog režima i obrazovanjevlade narodne odbrane. Na prve znake koji su ukazivali na priprem e N jem ačke za agresiju na Cehoslovačku KPJ je pozvala na uzbunu. Na njenu inic ija tivu hiljade Jugoslovena ja vljale su se u dobrovoljce za odbranu Č ehoslovačke. Umnogim jugoslovenskim gradovima, na poziv KPJ, mase

građana su učestvovale u manifestacijama prijateljstva pre-ma čehoslovačkom narodu i demonstracijama protiv spoljne polit ike režima. Tada je KPJ istupila s parolom „Branićemozemlju”, oko koje su se okupile antifašistički i patriotskiorijentisane narodne mase. Posebno je veliku aktivnost raz-vio Skoj. Vojna obuka postala je predmet širokog interesovanja omladine. Formirani su i bataljoni odbrane — prvi naBeogradskom univerzitetu, a zatim i u drugim centrima.Održani su mnogobrojni skupovi i priredbe posvećene od-

b rani zem lje i borbi protiv fašizma. U svim ovim akcijam aisticani su zahtjevi KPJ za stvaranje vlade narodne odbranekoja bi u unutrašnjoj politici nastojala da riješi gorućesocijalne i nacionalne probleme, a u spoljnoj politici da se poveže sa zem ljam a koje su takođe ugrožene od agresivnihfašističkih sila, i, posebno, sa Sovjetskim Savezom.

Ovakva aktivnost KPJ izvanredno je doprinijela jačanjunjenog uticaja i ugledu u narodu. Ona je i dalje bila jedina polit ička p a rtija u Jugoslaviji koja je ukazivala na povećanuopasnost od fašističke agresije. Nijedna buržoaska partija,



uključivši i partij 'e koje su činile Udruženu opoziciju, nijeupozoravala na tu opasnost. One su se bavile isključivo unu-trašnjim problemima. Nijedna od njih nije se ni osvrnulana sud binu A ustrije i Č ehoslovačke. Utoliko je u svijestinarodnih masa sve uočljivij i bio raskorak između demokrat-skih parola o unutrašnj im promjenama s koj ima su nastu- pale vođe tih p a rtija i n jih ovog odnosa p rem a tako sudbo-nosnom pitanju kao što je pitanje nezavisnosti zemlje. To je bio znača jan fak to r u jača n ju s im p a tija p rem a KPJ umasama.

2. K O M U N I ST IČ K A P A R T I JA J U G O S L A V IJ E I

R E V O L U C I O N A R N O D E M O K R A T S K I P O K R E TU JUGOSLAVIJ I ZA VRIJEME IZBIJANJA

DRUGOG SVJETSKOG RATA

Ohrabren poli t ikom popuštanja zaPočetak drugog svjet p ad nih sila H itler je 1. sep tem braskog rata. Akcije KPJ 1939. napao Poljsku. Uoči toga na

^ S S t S d S J r 1^ Sovjetski Sav e, i N jentaJka po tp isale su p ak t o nenapadanju .

Tim paktom Hitler je želio da neutralise Sovjetski Savez zavrijeme predstojećih osvajanja u Evropi, a Sovjetski Savez senadao da će za duži period osigurati sebi mir. Da bi učvr-stio takvu poziciju Sovjetskog Saveza, Staljin je uticao i na

p rom jene u polit ici K om intem e, koja je poslije ovoga pak tanapusti la antifašist ičku platformu prihvaćenu na VII kon-gresu. Takva promjena u poli t ici Kominteme unijela je za-

bunu u m eđunarodni kom unističk i pokret. U polit ic i kom u-nističkih parti ja otupila je oštrica antifašist ičke borbe upra-

vo u vrijeme kada je Hitler počeo sprovoditi svoj osvajački p lan u Evropi napadajući jedn u zem lju za drugom . N apad na Poljsku je za E nglesku i Francusku bio signal

da se Hitler odlučio na osvajanje evropskih zemalja i naostvarenje svog gospodstva u cijeloj Evropi. Zbog toga suone objavile rat Njemačkoj. Tako je počeo drugi svjetski rat.

Svi ovi događaji značajno su uticali na razvitak u Ju-goslavij i i na njen međunarodni položaj. Pod uticajem paktaizmeđu Njemačke i Sovjetskog Saveza došlo je do još većeg

kolebanja u spoljnoj politici jugoslovenske vlade. Uplašena

84



tim paktom, jugoslovenska buržoazija se u prvi mah ponovo počela okreta ti ka zapadnim silama. To pom je ranje je , me-đutim, bilo kratkog vijeka. Pod uticajem velikih i brzo

ostvarenih uspjeha Hitlerove armije, u politici jugoslovenskog režima je preovladala profašistička orijentacija.Velike privredne teškoće koje je rat sam po sebi donio

ubrzano su se povećavale pod uticajem politike vlade Cvetković—Maček. Proširenje privrednih aranžmana sa fašističkimsilama koje je ta vlada sprovela vodilo je još većem uklju-čivanju jugoslovenske privrede u ratnu privredu tih sila.Ubrzo je došlo do nestašice namirnica i robe široke potroš-nje, a s njom i špekulacija, nabijanje cijena, inflacija i nagli pad realnih zarada radnih ljudi.

Na porast nezadovoljstva narodnih m asa i na pojačanademokratska i revolucionarna kretanja u narodu vladaCvetković—Maček je odgovarala pojačanim pritiskom i svereakcionarnijim mjerama. Da bi paralisala revolucionarnodemokratski pokret, donijela je decembra 1939. odluku oosnivanju koncentracionih logora, u koje su odmah zatim bili upuće ni istaknuti kom unis ti i antifašisti . Sprovela je iniz drugih mjera kopirajući praksu u fašističkim državama

— donije la je rasističk i zakon o Jevrejim a, razne propise u

prosvjeti u fašističk om duhu, ograničila je pravo glasa omla-dini, stvarala oslonce u raznim profašističkim i fašističkimterorističkim organizacijama i oružanim odredima itd.

Tako se umjesto toliko obećavane demokratizacije, vla-da tobožnjeg srpskohrvatskog sporazuma pokazala reakcionamijom od svih prethodnih. U vrijeme kada je Hitler za-

počeo svoj osvaja čki pohod u Evropi i kada se neposrednaopasnost fašističke agresije bližila Jugoslaviji, vlada Cvet-ković—Maček je svojom unutrašnjom i spoljnom politikom

slabila jedinstvo i odbrambenu sposobnost zemlje. Takvanjena politika ubrzo je pokazala da se „rješenjem” hrvat-skog nacionalnog pitanja položaj hrvatskih narodnih masa

još više pogoršao. Reakcio narna polit ik a režim a nije višenailazila na otpor nijedne značajnije buržoaske političkesnage. Te snage su se sve više iscrpljivale u nacionali-stičkim svađama zbog prevlasti ove ili one nacionalne bur-žoazije.

Svjesna svoje društvene uloge i odgovornosti, KPJ je još odlučn ije nasta v ila borbu p rotiv reakcionarnog režim a.

85



S obzirom na promjene u međunarodnim odnosima, nastaleizbijanjem rata, i na pomjeranja u spoljnoj politici jugoslo-venske vlade, ona je unijela izvjesne izmjene u svoj akcioni polit ičk i program . Na zala ganje jednog d ije la buržoazije dase Jugoslavija angažuje u ratu na strani zapadnih sila, KPJ

je povela bo rbu pro tiv vezivanja Jugoslavije za jedan ilidrugi imperijalistički blok, protiv njenog uvlačenja u rat,za saradnju i oslonac na Sovjetski Savez. Ovakav pravacnjene političke aktivnosti bio je izražen u paroli „Za hljeb,mir i slobodu”. Partija je organizovala mnoge političke akci-

je u kojim a su učestvovale desetine h iljada ljudi. Gotovoredovno je dolazilo do oštrih sukoba s policijom, a ponekad

i do krvoprolića. Tako je pri l ikom demonstracija protiv ratai reakcionarnog režima u Beogradu, 14. decembra 1939, poli-cija pucala u demonstrante i ubila četiri čovjeka, a ranilanekoliko desetina ljudi. Još krvaviji pokolj izvršila je beo-gradska policija 8 . septembra 1940. u Košutnjaku nad omla-dincima koji su manifestovali miru i slobodi. Tada je ubije-no 10, a ranjeno više desetina omladinaca. Jednako je postu- pala i M ačekova takozvana G rađanska zaštita u Zagrebu idrugim mjes t ima Hrvatske .

Partija je organizovala i mnoge druge akcije vezane za po jedine d a tum e ili razne reakc ionarne m jere režim a. Ovdjesu na prvom mjestu proslave Prvog maja, akcije protiv sku- poće, stv a ran je „d ruštava p r ija te lja SSSR", b orba za ukida-nje koncentracionih logora i td. U svim tim akcijama kojesu sprovođene u najraznovrsnij im oblicima radni l judi sumasovno učestvovali. U njima se širilo i učvršćivalo borbeno

jed in stvo narod n ih m asa oko KPJ.U 1939. i 1940. godini bilo je više od 800 štrajkačkih ak-

cija. Bilo je i nekoliko generalnih štrajkova, od kojih je porazmjerama i oštrini sukoba bio najpoznati j i generalni štrajku Splitu, decembra 1939. godine. U većini štrajkova, poredekonomskih, postavljani su i politički zahtjevi. U tokuštrajkova dolazilo je do čestih sukoba s policijom koja jeredovno intervenisala u korist poslodavaca. U dugotrajnomštrajku radnika aeronautičke industri je u Beogradu i Ze-munu ljeta 1940. vlada je naredila vojnu mobilizaciju štraj

kaća.

86



f e U ovom pe riodu zbio se jedan odS S taH K P J najznačajnij ih događaja u 20godi

šnjem razvitku KPJ. U Zagrebu je

od 19. do 23. oktobra 1940. održana V zemaljska konferencijaKPJ. Konferenciji su prethodile veoma široke pripreme. Da bi se osig uralo što šire učešće partijskog članstva u analizirazvitka i aktivnosti Partije i u izgrađivanju njene politike,na inicijativu CKKPJ održane su konferencije mjesnih,okružnih, oblasnih i pokrajinskih partijskih organizacija. Uradu ovih konferencija učestvovalo je više od 1.500 članovaKPJ. Na nacionalnim pokrajinskim konferencijama izabranisu delegati za V zemaljsku konferenciju, a takođe i nacio-nalna i pokrajinska partijska rukovodstva. Na svim ovimkonferencijama analiziran je unutrašnji razvitak i političkaaktivnost organizacija i njihovi zadaci u svjetlu međuna-rodne situacije, koju je karakterisalo proširivanje rata, sveteži međunarodni položaj Jugoslavije, sve reakcionarnijaspoljna i unutrašnja politika režima i stalno pogoršavanje položaja radničk e klase i širokih narodnih slojeva.

Partijske konferencije su pokazale da je KPJ izrasla u’dejnopolitički monolitnu političku organizaciju, da se oslo-

bodila ran ijih slabosti, da se čv rsto povezala s radničkom

klasom i narodnim masama, da je ostvarila ulogu značajnog poli tičkog fak to ra u zem lji, da se n jeno članstv o odlikujevisokim stepenom discipline, budnosti i odanosti revolucio-narnoj borbi. Pozitivni procesi koji su se u KPJ razvijali utoku više godina, a naročito poslije povratka CKKPJ u ze-mlju i dolaska Josipa Broza Tita na čelo Partije, obezbijedili su njeno izrastanje u istinsku avangardu širokog revolucionamodemokratskog pokreta.

U okviru priprema za V zemaljsku konferenciju KPJ,

sprovođene su i pripreme za VI zemaljsku konferencijuSkoja, koja je održana 8 . septembra 1940. u Zagrebu. Uradu konferencije učestvovao je i generalni sekretar KPJJosip Broz Tito. Analize razvitka Skoja pokazale su da jeSkoj uspješno preovladavao organizacione i druge teškoćei da se razvio u predvodnika masovnog naprednog omladin-skog pokreta. Skoj je tada imao 17.800 članova. Na konfe-renciji je izabran Centralni komitet Skoja u koji su ušli IvoLola Ribar, Joža Vlahović, Veljko Vlahović, Budo Tomović,

Đ orđe Zličić, Ra to D ugonjić i drugi.



Avgusta 1940. godine, u okviru priprema za V zemaljsku p a rtijsk u konferenciju , održano je Z em aljsko savje tovanje N arodne pom oći, ran ije Crvene pom oći. Pored pom oći uhap-šenim i interniranim revolucionarima i njihovim porodi-cama, Narodna pomoć je u ovom periodu organizovala ma-sovne akcije za prikupljanje i upućivanje pomoći jugoslo-venskim učesnicima u španskom ratu koji su se nalazil i ukoncentracionim logorima u Francuskoj .

U radu V zemaljske konferencije učestvovalo je 105 dele-gata. Pored izvještaja Centralnog komiteta, na ovoj konferen-ciji su podneseni referati o političkoj situaciji i o svimosnovnim sektor ima akt ivnost i KPJ.

U izvještaju Centralnog komiteta, koji je podnio general-

ni sekretar Tito, izložen je razvitak KPJ poslije IV kongre-sa, s tim što je najviše pažnje posvećeno periodu od 1937.godine. U izvještaju je posebno prikazana borba za unutraš-nju konsolidaciju Parti je. U vrijeme održavanja ove konfe-rencije KPJ je imala potpuno izgrađenu mrežu rukovodstava,dobro povezane organizacije i aparat i legalne tehnike. Tada

je im ala 6.455 članova.U izvještaju Centralnog k om iteta i u r efera tu o poli tičkoj

situacij i analizirani su međunarodni odnosi, položaj Jugo-

slavije i njen unutrašnji razvitak. Konstatovano je da se požar ra ta širi, da fašističk e sile un ištav a ju nezavisnost jed-ne zemlje za drugom i da se opasnost sve neposrednije nadvi ja i nad Jugoslavi jom. Svojom reakcionarnom unutrašnjom

po litikom vlada Cvetk ović—M aček pogoršava položaj Jugo-slavije i dovodi u pitanje njen opstanak. Politički razvitak uzemlji , naročito posli je parlamentarnih izbora od decembra1938, sporazuma Cvetković—Maček i raspadanja Udruženeopozicije, jasno je pokazao da u redovima jugoslovenske

buržoazije nem a političk ih snaga koje u svojoj ak tivnosti polaze od dem ok ra tsk ih težnji š irok ih naro dn ih slo jeva iinteresa očuvanja nezavisnosti zemlje. Vodstva buržoaskih političk ih p a rti ja svela su se na pozic ije pro tivnarodne kapilulantske politike režima Cvetković—Maček.

U takvim međunarodnim i unutrašnj im uslovima snažno je porasla političk a ulo ga i odgovornost K om unističke par-tije za dalji razvitak u Jugoslaviji i za njenu sudbinu. Onase u najš i r im narodnim masama mora još više af i rmisat i

svojom polit ikom demokratizacije zemlje i očuvanja njene

88



nezavisnosti. Rješavanje socijalnih i nacionalnih problema posta vlje no je kao uslov jačan ja odbram benih snaga zemljei stabilizacije njenog m eđu narod no g položaja Ističući to kao

osnovu akcionog programa Partije, Konferencija se izjasnilaza stvaranje narodne vlade sa osloncem na savez radnika iseljaka.

U duhu ovih ocjena i stavova, na Konferenciji su razma-trana i sva područja aktivnosti KPJ — sindikalno, nacional-no, omladinsko, žensko, agitacija i propaganda, rad u vojscii u Narodnoj pomoći. Na kraju je izabran Centralni komitetod 38 članova i kandidata. U Politbiro Centralnog komitetaizabrani su Josip Broz Tito, kao generalni sekretar, EdvardKardelj, Aleksandar Ranković, Ivan Milutinović, Rade Končar, Franc Leskošek i Milovan Đ ilas.

Po vremenu u kom je održana, po ocjenama međuna-rodne i unutrašnje situacije i po zaključcima koje je donijela , V zem aljska konferencija ima izuzetno m je sto u istoriji KPJ. Ona je manifestovala organizacionu snagu i idejnopolitičku zrelost i monolitnost Partije i utvrdila političkuliniju koja će osigurati da se KPJ nađe na pravom mjestu usudbonosnim događajima koji su dolazili.

3. KOM UNISTIČ KA PARTIJA JUGOSLAVIJE UOČ IFA ŠISTIČ KE AG RE SIJE NA JUGOSLAVIJU

I U APRILSKOM RATU(NOVEMBAR 1940 — APRIL 1941)

Poslije V zemaljske konferencijeUspon revolucionarnog Partija ie još odlučnije i jedinstvepokreta u Jugoslaviji nij(, nastavUa borbu protiv reakcio

namog režima. To je bilo vrijeme u kome je Hitler nepo-sredno počeo akciju pokoravanja država u jugoistočnojFvropi kako bi osigurao sprovođenje već razrađenog plananapada na Sovjetski Savez. U oktobru 1940, poslije pristu- panja M ađarske i Rum unije Trojn om paktu , njem ačke trupe su ušle u ove zemlje. H itle r je prip rem ao in te rvenciju uGrčkoj, koja je uspješno odolijevala talijanskoj agresiji, i uisto vrijeme pojačao pritisak na Jugoslaviju.

Pod pritiskom Njemačke vlada Jugoslavije se sve više

kolebala. U vladajućim krugovima pojačavalo se kapitulant

89



sko raspoloženje i sklonost na ustupke fašističkim silama.Bez otpora režima razvijala se aktivnost raznih separatistič-kih, profašističkih i petokolonaških elemenata.

Komunistička parti ja Jugoslavije ukazivala je na nepo-

srednu opasnost od fašističke agresije i isticala da vladaCvetković—Maček svojom politikom slabi odbrambenu spo-sobnost zemlje. Ona je još odlučnije pozivala na borbu pro-tiv režima, za sprovođenje unutrašnjih demokratskih prom- jen a i za oslo nac na Sovjets ki Savez.

To je bio period izrazitog uspona revolucionamodemokratskog pokreta u Jugoslaviji. Ujedinjeni radnički sindikal-ni savez krajem 1940. godine porastao je na oko 150.000 čla-nova. U njemu je sa malim izuzecima KPJ imala rukovodeću

ulogu. Njen uticaj porastao je i među neorganizovanimradnicima i u drugim sindikatima. Znatno je porastao uticajPartije na selu. Na njenu inicijativu, pokret za stvaranjeodbora za borbu protiv skupoće i odbora za ostvarenje eko-nomskih zahtjeva na selu uzimao je široke razmjere. Sve su bile češće dem onstrac ije seljaka i njihovi pohodi na opštine.Osobito se proširio napredni omladinski pokret. Broj čla-nova Skoja je krajem 1940. godine stigao do 30.000. Skoj je p roširio svoj u ticaj na sve ku ltu rne, prosvjetn e, zadru žne,

sportske i druge omladinske organizacije. Ojačao je i na- p redn i ženski pokret. KPJ je ostvarila uticaj i u buržoaskomfeminističkom pokretu. Na temelju odluka V zemaljske kon-ferencije, više pažnje posvećeno je radu u vojsci. Pri ru-kovodstvima KPJ obrazovane su vojne komisije. U nekimvojnim jedinicama stvorene su parti jske organizacije i na-ročito je pojačan rad među rezervistima. Posebno širokuakciju vodila je KPJ, zahtijevajući da vlada dozvoli povra-tak u zemlju Jugoslovenaboraca u španskom građanskom

ratu.Parti ja je takođe pojačala izdavačku djelatnost i propagandu svojih stavova pisanom riječju . C entralni kom itetKPJ : pokrajinska partijska rukovodstva izdavali su svojeilegalne listove, a po red nj ih i više lega lnih listova i časopisai raznu marksist ičku l i teraturu.

Godine 1940. ostvarena je odluka o osnivanju u zemlji p a rti jsk ih škola i kurseva. P a rti jsk u školu koju je organizovao CKKPJ završili su mnogi članovi nacionalnih i pokrajin-

skih rukovodstava.

90



Vlada je preduzimala sve drastičnije mjere da bi sprije-čila širenje revolucionamodemokratskog pokreta. Uoči nove1941. godine objavila je odluku o raspuštanju Ursa. U ja-

nuaru 1941, pošto je pod pritiskom javnosti raspustila ranijeosnovani koncentracioni logor u Bileći, vlada je odlučila da pod izgovorom poziv anja na vojnu vježbu osnuje vojne kon-centracione logore. Tada je u ove logore upućeno oko 2.000 policiji poznatih kom unis ta .

Ovaj novi nalet na KPJ i revolucionamodemokratski pokret nije dao željene rezultate. P artija je već bila ostva-rila takav uticaj, a pokret takvu širinu da njihovo jačanjenije više bilo moguće zaustaviti. Režim se sukobio s talasom protestnih radničkih akcija povodom raspuštanja Ursa.KPJ je odmah sprovela mjere koje su znatno umanjile ne-gativne posljedice vladine zabrane. Njene organizacije irukovodstva pojačali su rad na stvaranju odbora radničkog

jedinstv a u preduzećim a koji su preuzeli funkcije raspušte-nih sindikalnih organizacija.

Do aprila 1941. broj članova KPJ porastao je na 8.000.Iako je u logorima i zatvorima bilo oko 3.000 komunista,Partija je bila u mogućnosti da osigura svoje organizaciono

jedinstv o i da usm jerava raznovrsnu i sve bogatiju revo-

lucionarnu aktivnost.

Odmah poslije 1. marta 1941, kada Narodni p o to t od 27. j e Bugarska pristupila Trojnom

m arta 1941. godine pak tu i njem ačke tru pe ušle u tuzemlju, Hitler je postavio isti zahtjev i pred Jugoslaviju.Cim su oko toga pitanja počeli pregovori između Jugosla-vije i Njemačke, KPJ je pozvala na uzbunu, upozoravajućida vlada priprema izdaju zemlje. U tom smislu ona je sre-

dinom marta uputila proglas narodima Jugoslavije.Pokret narodnih masa protiv izdajničke vlade Cvetko-vić—Maček počeo je 24. marta, istog dana kada su jugoslovenski vlastodršci donijeli odluku da se potpiše protokol o p ristupan ju Jugosla vije Trojn om paktu. Dem onstracije su počele u K ragujevcu i K raljevu, a odm ah su tradan u rnnogim drugim mjestima Srbije, Crne Gore i drugih pokrajina.Kada je došla vijes t da je delegac ija vlade Cvetković Ma-ček 25. marta u Beču potpisala protokol o pristupanju Ju-goslavije Trojnom paktu, patriotski i antifašistički raspolo-

91



žene mase izišle su na ulice. Jedina organizovana političkasnaga koja je pokretala i usmjeravala taj masovni narodni pokret protiv ak ta izdaje vlade Cvetković—Maček bila jeKomunistička partija. Vodstva buržoaskih partija, dosljednaveć jasno izraženom kapitulanstvu, ostala su pasivna. Samosu rijetki pojedinci iz tih vodstava i iz same vlade pružiliotpor. Narodne mase su istupale sa borbenim parolama:„Bolje rat nego pakt”, „Bolje grob nego rob", zahtijevajućinarodnu vladu koja bi raskinula pakt sa silama Osovine,oslonila se na Sovjetski Savez, sprovodeći demokratizacijuzemlje i pripreme za odbranu. Rukovodioci KPJ izišli sutih dana iz ilegalnosti i predvodili desetine hiljada demon-stranata u gotovo svim gradovima i selima.

Usred ovog narodnog pokreta uslijedio je u zoru 27.marta vojni puč kojim je zbačena vlada Cvetković—Mačeki proglašena nova vlada, sa generalom Dušanom Simovićemna čelu. Iza nove vlade stajala je prozapadno orijentisana

ju goslovenska buržoazija . Već sam sastav nove vlade, kojusu činile mnoge ličnosti iz prethodne vlade i poznati kapitulanti, nije pružao garancije da će ona odlučno poći putemodbrane zemlje. U prvoj deklaraciji nove vlade general Simović nije objavio raskidanje protokola o pristupanju Ju-

goslavije Trojnom paktu, a promjenu vlade objasnio je po-trebom da se st iša „onespokojeno javno mnjenje” koje je„prijet i lo javnom poretku”. Nova vlada je pokušala da po-lovičnim mjerama i laviranjem između osovinskih sila, En-gleske i Sovjetskog Saveza nađe izlaz iz teške situacije ukojoj se zemlja nalazila. Da bi stišala val narodnog nezado-voljstva, donijela je odluku o amnestiji političkih krivaca iraspuštanju koncentracionih vojnih logora. To je bilo svešto je učinila na liniji demokratizacije zemlje. Hitleru je

upućivala izraze lojalnosti, uvjeravajući ga da protokol o p ristup an ju Jugosla vije T rojnom p ak tu o sta je na snazi . SaEngleskom je vodila tajne pregovore, tražeći od nje pomoć11 t rupama i ratnom materi jalu, a sa Sovjetskim Savezom povela je pregovore o zaključe nju p ak ta o p rija te ljs tv u iuzajamnoj pomoći. U isto vrijeme, pod izgovorom da ne iza-zove Njemačku, otezala je sa proglašenjem opšte mobiliza-cije, iako je bilo očevidno da će agresija ubrzo uslijediti.

N asuprot ovakvoj politic i nosilaca puča i buržoaskih

snaga koje su iza njega stajale, narodni pokret ovih martov-

92





pa rtija . U tom sm islu ona je preduzim ala raznovrsne m je re.Dala je direktivu komunistimavojnim obveznicima da idu11 vojsku i da rade na podizanju borbenog morala u svojim

jedin icam a. C entralni kom itet i d ruga rukovodstva KPJstupala su u kontakt sa štabovima armija i drugih jedinicai tražila od njih oružje za radnike i druge antifašiste, zahti-

jevala odlučn iju akciju pro tiv pete kolone, koja je gotovonesmetano djelovala, izazivajući nered, pa i oružane inciden-te. Komunisti su bili inicijatori otpora akcijama petokolonaša. Sa pa triotski ori jentisanim oficirima, ko m unisti suna više mjesta organizovali otpor jedinica jugoslovenskevojske fašist ičkim trupama.

U Zagrebu je 10. aprila, na dan ulaska njemačkih trupai proglašenja kvislinške Nezavisne Države Hrvatske, Central-ni komitet KPJ održao sjednicu na kojoj je odlučeno da sei dalje preduzimaju mjere u cil ju pružanja otpora agresoru.U tom smislu je CKKPJ izdao 15. aprila i proglas. U progla-su je posebno objašnjen kvislinški karakter NDH i pozvanhrvatski narod u borbu protiv agresora i njegovih ustaškihslugu.

Ali nikakve mjere nisu mogle da zaustave katastrofuKraljevine Jugoslavije. Ona je bila neminovna posljedica

truleži državnog sistema i kapitulantske orijentacije državnihi vojnih vrhova. Vlada i kralj su već 15. aprila odlučili dazatraže primirje i istog dana pobjegli su iz zemlje. Akt o bezuslovnoj k apitu lac iji po tp isan je 17. aprila.

U duhu već ranije pripremljene Hitlerove odluke Jugo-slavija je bila razbijena i podijeljena između fašističkihagresora. Njemačka je prisvojila sjeverne oblasti Slovenije iBanat i okupirala Srbiju. I tal i j i su pripale južne oblastiSlovenije, Hrvatsko primorje, Dalmacija sa ostrvima, Crna

Gora, Kosovo i Metohija i manji, zapadni dio Makedonije.Mađarska je dobila Bačku, Baranju, Međumurje i Prekomur je, a B ugarska veći dio M akedonije i neke graničn e dijeloveSrbije. U sastav kvislinške NDH ušle su Bosna i Hercegovi-na. Kontrolu nad NDH zadržao je njemački okupator.

Rušenje vlade Cvetković—Maček i aprilski rat, uprkoskatastrofi Kraljevine Jugoslavije, bili su događaji izuzetnogmeđunarodnog i unutrašnjeg značaja. Hitler je bio prinuđenda početak napada na Sovjetski Savez odloži za pet nedelja,

Što je veoma negativno uticalo na razvoj njegovih operacija

94



pod Moskvom, koje su vođene u uslovim a velike ruske zi-me. Osim toga, otpor jedne male zemlje, čiji narod niježelio da mirno prihvati diktat fašističkih agresora, naišao je

na snažan odjek u svijetu. A u samoj zemlji, ovi događajisu konačno pokazali kuda je narode Jugoslavije odvela vla-davina buržoazije. Time je jaz, stvoren već ranije izmeđunarodnih masa i vladajuće buržoazije, postao nepremostiv.



V I


U PERIODU OSLOBODILAČKOG RATA I REVOLUCIJE (APR IL 1941 — MAJ 1945)

1. P R IPR E M E ZA USTANAK (APR IL—JUN 1941)

Okupacijom Jugoslavije i Grčke,

Situacija u Jugoslaviji osvajački pohod sila Osovine naposlije aprllskog rata Ba|kJanu bf0 je uspJešn0 2avr5en.

Time su fašistička Njemačka i Italija ostvarile svoje gospod-stvo na gotovo cijelom evropskom kontinentu. Pošto jenaišao na odlučan otpor u bici za Veliku Britaniju, Hitlerse odlučio da težište svojih osvajanja prebaci na SovjetskiSavez. Računajući na brojčano i tehničko preimućstvo svojevojske i na privredni i ratni potencijal zemalja porobljeneEvrope, on je smatrao da će se pohod na Sovjetski Savez

uspješno završiti za šest mjeseci. Pretpostavljao je da za tovrijeme Velika Britanija i SAD neće moći da se ozbiljnijeangažuju protiv Njemačke i da će tako izbjeći vođenje rat-nih operacija na dva fronta, što se smatralo osnovnim uz-rokom poraza Njemačke u prvom svjetskom ratu. Poredtoga, Njemačka je računala da će svojim antikomunizmomneutralisati zapadne sile za vrijeme svog pohoda protiv Sov-

jetskog Saveza. N jem ačk e p rip rem e za napad na Sovjets ki Savez im ale

su značajne reperkusije na situaciju u Jugoslaviji. Te pri- p rem e su bile najin tenzivnije neposredno posli je završetk aaprilskog rata. U periodu od aprila do juna 1941. njemačketrupe koje su učestvovale u aprilskom ratu bile su najvećimdijelom prebačene na istok, a u Jugoslaviji su, pored talijan-skih, bugarskih i mađarskih trupa, ostale njemačke posadnedivizije.

Položaj naroda Jugoslavije pod okupacijom postao jeizvanredno težak. Još u toku operacija trupe agresora vršile

su m jestim ično m asovne progone i zločine nad stanov-

96



ništvom. Više od 300.000 pripadnika jugoslovenske vojske bilo je odvedeno u zarobljeništv o. Privreda zemlje stavljena je u službu jačan ja ratnog potencija la fašističkih sila. Oku-

pa to r je uzeo u svoje ruke sva značajnija preduzeća. Njemač-ki okupator je odmah počeo da mobiliše radnu snagu zasvoju privredu. Okupaciona vlast je uvela sistem rekvizicija poljoprivrednih proizvoda.

U želji da osiguraju svoje gospodstvo u Jugoslaviji, okupatori su tražil i oslonce u snagam a domaće reakcije. Pritome su se, kao i u nekim drugim okupiranim zemljama,naročito koristili ranijim nacionalnim i vjerskim suprotno-stima. Ova nastojanja donijela su okupatoru značajne re-zultate.

Aprilska katastrofa Kraljevine Jugoslavije i njeno ko-madanje od strane okupatora bili su novi faktori koji suodlučujuće uticali na grupisanje unutrašnjih društvenopolitičkih snaga i na njihove političke koncepcije pod okupa-cijom.

Iako su jugoslovensku buržoaziju činile mnogobrojnegrupe sa različitim interesima i nijansama u političkim kon-cepcijama, s obzirom na odnos prema stanju stvorenom oku-

pacijom , ona se polarizovala u dvije osnovne grupacije.

Prvu grupaciju činile su one buržoaske garniture kojesu se otvoreno stavile u službu okupatora. To su bile razneseparatističke grupe i političke organizacije sa izrazito profašističkom orijentacijom. Tu je prvo mjesto zauzimalaustaška teroristička organizacija, sa Antom Pavelićem načelu. Tu grupu, čije je jezgro činilo nekoliko stotina emigra-nata, koji su u toku posljednje decenije bili organizovani uvojne terorističke formacije u Mađarskoj i Italiji i bili uslužbi fašističkih sila, okupatori su doveli na vlast u tako-

zvanoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Hitlerova odluka da seobrazuje ova kvislinška državna tvorevina bila je motivisanatežnjom da se iskoristi nezadovoljstvo hrvatskog narodazbog neriješenog nacionalnog pitanja u Kraljevini Jugosla-viji radi produbljenja jaza među jugoslovenskim narodima,stabilizovanja okupacionog sistema i što efikasnijeg korišćenja ljudskog i materijalnog potencijala za dalje vođenjerata.

Slične ciljeve pokušao je da postigne talijanski okupatoridejom o stvaranju ,»Nezavisne Crne Gore”, koristeći se





cije i da vjeruje u pobjedu saveznika, koja će mu donijetioslobođenje. Ovakva koncepcija vlade u izbjeglištvu imala je najjači oslo nac u srpskoj buržoazij i, zatim u dijelu slo

venačke buržoazije. Iako u mnogo čemu specifične, u ovugrupu spadale su i one buržoaske snage koje se nisu afirmisale svojim prozapadnim stavovima, koje su pozivale na lo-

jalnost prem a okupato ru i kvislinzim a i zauzele stav čekanjana dalji razvoj događaja. Najjača grupa među njima bila jeokupljena oko Mačekovog vodstva Hrvatske seljačke stranke.

Uslijed ovakvog razvitka u Kraljevini Jugoslaviji, i po-gotovu poslije martovskih događaja i aprilske katastrofe,uticaj političkih snaga buržoazije u cjelini veoma je opao.Buržoaske političke partije gotovo su se potpuno raspale.Međutim, neposredno poslije aprilskog rata, na račun prozapadno orijentisane buržoazije i onog dijela koji je ostao pasivan, rastao je u ticaj onih snaga koje su stupile u otvo-renu saradnju s okupatorom. Ovo je najviše došlo do izra-žaja u NDH, gdje je porastao ustaški uticaj, prije svega uredovima hrvatske buržoazije i malograđanskog elementa.Izvjesne iluzije u ovu kvislinšku tvorevinu pojačao je stavvodstva Hrvatske seljačke stranke, čiji je predsjednik Vla-dimir Maček pozvao narod da ostane lojalan prema okupa-

toru i Pavelićevoj državi. Takve iluzije razvijao je i katoličkikler podržavajući kvislinšku Nezavisnu Državu Hrvatsku.Zahvaljujući svemu tome, ustaše su uspjele da stvore držav-nu administraciju i da organizuju svoju vojsku.

Orijentacija buržoazije na tobožnju normalizaciju prili-ka u okupiranoj zemlji i njeno uključivanje u okupacionisistem, u privredni, kulturni i javni život pod okupacijom ta-kođe je u početku podgrijevala izvjesne iluzije u to da oku-

pacija nije takvo zlo da se ne bi mogla m irno preživ je ti.

Međutim, jačanje uticaja kvislinga bilo je privremeno, je r se okupacioni sistem ubrzo prik azao u pravom svjetlu.Okupatorska pljačka privrednih bogatstava zemlje izazvala je nesta šic u osnovnih živ otn ih potreba i osobito pogoršala položaj radn ih slo jeva sta novništv a. I tam o gdje je okupa-tor nastupao s oslobodilačkim parolama, mnoge njegovemjere brzo su pokazale pravu suštinu okupacije. Iako jeokupator proglasio stvaranje „Nezavisne Države Hrvatske ,Italija je anektirala Dalmaciju i Hrvatsko primorje, a njen p rinc bio je proglašen za hrvatskog k ralja. Zabranom ma-



kedonskog jezika i proglašenjem Makedonaca Bugarima, fa-šistička Bugarska je pokazala prave ciljeve svoje „oslobodi-lačke misije" u Makedoniji, Fašistička Italija je u svomokupiranom dijelu Slovenije i Hrvatske pristupila sprovođenju politike denacionalizacije. Najzad, okupatori i kvislin-zi su u nekim oblastima odmah počeli sa masovnim progo-nima i ubistvima. Njemačka okupaciona uprava pristupila jeiseljavanju sveg slovenačkog stanovništva iz sjeverne oblastiSlovenije. Fašistička Mađarska je iz Bačke protjerala svekoloniz.irano srpsko stanovništvo. Ustaše su odmah započelesprovođenje svoga plana uništenja srpskog življa na teri to-riji Nezavisne Države Hrvatske. Time je stotine hiljada ljudi

bilo s tavljeno van zakona. Pod u d a r te ro ra i p rogona došli

su svi jugoslovenski komunisti i antifašisti.Pod uticajem okupatorske i kvisl inške pljačke, terora i

uništavanja nestajale su i luzije o okupacionom sistemu inarastalo je antifašist ičko i antiokupatorsko raspoloženje uširokim narodnim masama. Oblici pasivne rezistencije po-stepeno su se ispreplital: sa aktivnim otporom. Da bi spasle od uništenja, mase srpskog naroda u Bosni i Hercegovini j u H rvatsko j nap uštale su svoje dom ove i sk lanjale se ušume, odakle su počele pružati oružani otpor ustaškim ko-

ljačima. Taj otpor je u istočnoj Hercegovini u junu 1941.uzeo razmjere ustanka.

N asu pro t izlo ženoj o rijen tac iji i gruPolltlka KPJ pod oku p isa n ju snaga jugo sloven ske buržo pac‘l° m l , prip rem an i. azije pod okUpacjjo m , K om unistička

p a rtija Jugosla vije se odm ah deklarisala kao nepomirlj ivi protivnik okupatora i njegovih do-maćih saradnika. Mogućnost otpora agresoru, odnosno mo-

gućnost borbe protiv fašist ičkih okupatora, ona nije vezivalaza sudbinu Kraljevine Jugoslavije niti za stavove ove ili onegrupacije domaće buržoazije. Za nju prodori fašist ičkih trupa, rasp ad an je jugoslovenske vojske i stva ran je kvislinškihdržavnih tvorevina nisu značili kraj rata, kraj borbe protivfašizma. U proglasu od 15. aprila Centralni komitet KPJ je

jasn o istakao da će K PJ i radn ička k lasa nastav iti b o rb u p ro tiv ag resora i pod uslovom da država bude razbijena, b o rb u u kojoj će kom unisti i rad n ičk a klasa Jugosla vije

is t ra ja t i „do konačne po bjede" i u kojoj će se „rađat i novi

100



svijet" i stvoriti „na istinskoj nezavisnosti svih naroda Ju-goslavije slobodna, bratska zajednica". Već tada je u duhustavova sa sjednice CKKPJ od 10. aprila, pri Centralnom

komitetu obrazovan Vojni komitet pod rukovodstvom gene-ralnog sekretara Partije Josipa Broza Tita. Formiranje ovogkomiteta označilo je kurs KPJ na oružanu borbu protivfašističkih okupatora. Pristupilo se odmah formiranju takvihkomiteta i pri drugim partijskim rukovodstvima. Prve nji-hove akcije bile su sakrivanje oružja jedinica jugoslovenskevojske koje su se raspadale i drugi oblici pripremanja zaoružanu borbu.

Zahvaljujući takvim stavovima, aprilski rat, rasulo i ko-

madanje Kraljevine Jugoslavije nisu imali ozbiljne negativne posljedice po organizacio no s tan je i akcio nu sposobnostKPJ. Ona je, uprkos mnogim granicama kojima su okupato-ri prošarali teritoriju Jugoslavije, očuvala svoje organizaci-ono jedinstvo i nastavila da djeluje kao jedina opštejugoslovenska politička partija.

Prihvatajući izložene stavove CKKPJ, partijska rukovod-stva i organizacije nastavile su gotovo bez zastoja aktivnost jo š u danim a aprilskog ra ta i neposredno posli je njega.

Objašnjavali su uzroke aprilskog sloma, smisao okupatorskograzbijanja Jugoslavije i stvaranje kvislinških režima, ukazi-vali da krah Jugoslavije ne znači i kapitulaciju naroda, otva-rali perspektivu oslobodilačke borbe. Oni su se obraćali ci-

je lom narodu i tražil i kontakte sa svim onim grupam a i po- jedincim a, uk ljuču jući i one iz bivših građanskih p artija ,koji se nisu mirili sa okupacijom i koji su bili spremni zaotpor. Takva aktivnost u danima aprilskog rata i neposredno poslije njega još je više podizala ugled KPJ u širokim narod-

nim masama i jačala njen uticaj. Svi oni koji se nisu mi-rili sa okupacijom i koji su izražavali spremnost za aktivnu borbu, prih vatil i su stavove KPJ. Na to j osnovi je već 27.aprila 1941. došlo do stvaranja Osvobodilne fronte slovenačkog naroda, kojoj su, pored Komunističke partije Slovenije,

pristupil i h rišća nski socijalisti , dio Sokola i neke druge ma-nje političke grupe i organizacije.

Prvih dana maja održano je istorijsko savjetovanje KPJu Zagrebu. Na t o m savjetovanju, koje j e održano nekoliko

d a n a p o s l ij e s l o m a K r a l j e v i n e J u g o s la v i je , K o m u n is t ič k a par-

101



t i ja je razradila svoju poli t ičku platformu u uslovima okupacije zem lje.

Na savje tovan ju je, p rije svega, konstatovano da je Ko-

munistička partija Jugoslavije sačuvala svoje organizaciono jed instvo i da je nastav ila da d jelu je kao opšte jugoslo venska politička snaga i da je njen uticaj, usljed njenih stavovai držanja u sudbonosnim danima koji su protekli , izvanredno p orastao , da su n jene pozic ije u širokim n arodnim m asam aiz dana u dan sve jače. Na temelju analize martovskih iaprilskih događaja i držanja svih društvenopolitičkih snagau t im događajima, Savjetovanje je utvrdilo da je rad-nička klasa sa svojom avangardom ostala jedina društvenopoli t ička snaga sposobna da u svoje ruke preuzme sudbinu

jugoslovenskih naroda. O cjenju jući s tan je stvoreno okupa-cijom zemlje, poli t iku okupatora i njene posljedice, grupi-ranje snaga jugoslovenske buržoazije i njihove stavove i

b orbeno an tifašističk o raspoloženje osnovnih n arodnih m asa,savjetovanje je zauzelo stav da postoje svi bitni objektivniuslovi za organizovanje i vođenje borbe protiv okupatorai njegovih domaćih saradnika, za oslobođenje i bolju buduć-nost svih jugoslovenskih naroda. U postojanju velike socija-lističke zemlje, Sovjetskog Saveza i u antifašističkim sna-gama u svijetu, KPJ je vidjela povoljne međunarodne fak-tore za uspješno vođenje oslobodilačke borbe.

Polazeći od toga da je borba protiv okupatora i svihnjegovih domaćih saradnika stvar najšir ih narodnih slojevai svih jugoslovenskih naroda, na ovom savjetovanju sudetal jno razrađeni zadaci KPJ u s tvaranju š i rokog oslobo-dilačkog antifašističkog fronta.

U duhu t ih osnovnih stavova, na Savjetovanju su razra-

đeni neposredni zadaci KPJ u pogledu priprema za oružanu borbu. Pri svim p a rtijsk im rukovodstv im a treba lo je organizovati vojne komitete koji će preuzeti prikupljanje oružjai ratnog materi jala, obrazovanje borbenih grupa i njihovu

p rip rem u za oružane akcije, o rganizovanje obavještajne slu -žbe itd.

Odluke Majskog savjetovanja i njegova razrada poli t i-čke linije KPJ u uslovima okupacije dala je nov impuls političk im i vojnim prip rem am a za oružanu borbu . M ate ri-

ja li toga sav je to van ja bili su još so lidn ija osnovic a za raz-

102



vijanje političkog rada u narodu i za stvaranje jedinstvenogoslobodilačkog fronta.

Intenzivnija politička aktivnost Partije još je više uti-

cala na podizanje borbenog raspoloženja u narodu i na nje-govu odlučnost da na pljačku, teror i zločine odgovara otpo-rom. Narastanje otpora u praksi je potvrdilo da je kursKomunističke partije Jugoslavije na organizovanje oslobo-dilačke borbe bio izraz objektivnih kretanja u zemlji. Ubrzo

je bila izgrađena m reža vojnih kom iteta pri svim rukovod-stvima KPJ koji su radili užurbano na pripremama za oru-žanu borbu.

O porastu uticaja KPJ u narodu u ovom kratkom peri-

odu i o razmjerama njene političke aktivnosti, uprkosnevjerovatno teškim uslovima stvorenim okupacijom, najbolje svjedoči p o rast b ro ja njenih članova. Od apri lskograta do odluke o početku ustanka u KPJ je primljeno 4.000novih članova, tako da je ona u borbu ušla sa 12.000članova.

Ovakva aktivnost KPJ i kretanja koja je ona podstaklau širokim narodnim masama doveli su i do pomjeranja udržanju svih političkih grupacija jugoslovenske buržoazije i

naročito njenih prozapadno orijentisanih snaga. Dok suokupator i kvislinzi pojačavali progone komunista, ovesnage su pojačale propagandu svoga stava da za oružanu

borbu p ro tiv ok upato ra još n ije vrijem e, da bi ta borbadovela do neizmjernih žrtava naroda, da bi značila avantu-rizam. Na takve odgovore nailazili su predstavnici KPJ, kojisu ulagali velike napore da se u duhu stavova Majskog sav-

jetovanja povežu sa rukovodstvim a, odnosno rukovodećimljudima iz bivših buržoaskih partija i da ih pozovu na saradnju na liniji oslobodilačke borbe. Do takvih razgovora je i dolazilo, ali oni n isu donosil i rezulta te. Pojedinci su seizjašnjavali protiv okupatora, isticali su da su i oni za

borbu, ali od to ga dalje nisu išli. Takvo njih ovo držanje uuslovima sve žešćeg okupatorskog terora i progona i sveintenzivnijih priprema za oslobodilačku borbu koje je spro-vodila KPJ produbljivalo je proces diferenciranja među pri-stalicama buržoaskih parti ja.

U toku priprema za oružanu borbu CKKPJ je saznaoza negativne pojave u makedonskoj partijskoj organizaciji.

103



U njenom rukovodstvu preovladao je uticaj onih l judi kojisu smatrali da bugarska okupacija Makedonije povlači i p rik lju če n je m akedonske p a rtijsk e organizacije Bugarskojradničkoj partiji . Takav je stav zauzeo i Centralni komitetBugarske radničke partije, pa je priključenje izvršeno bezznanja CKKPJ. Pokrajinski komitet KP za Makedoniju pre-kinuo je vezu sa Centralnim komitetom KPJ i odbio dasprovodi njegove stavove o pripremama za oružanu borbu.To je izazvalo duboku krizu u makedonskoj parti jskoj orga-nizacij i , podstaklo aktivnost oportunističkih elemenata uorganizacijama i imalo negativne posljedice za razvitak oslo-

bodilačk e borbe u M akedoniji. C entralni kom itet KPJ jeodmah preduzeo mjere da okonča takvo stanje, al i usljed

slabih veza i otpora u Pokrajinskom komitetu KPJ za Ma-kedoniju do pozit ivnih rješenja u toku priprema nije došlo.Aktivnost pojedinih rukovodećih kadrova i lokalnih partij-skih organizacija u Makedoniji u duhu političke linije KPJu ovom periodu bila je rezultat njihovog otpora antiparli jskim stavovima u pokraj inskom rukovodstvu.

2 . K O M U N I S T IČ K A P A R T I JA J U G O S L A V IJ E U P O K R E -

TANJU I RAZVIJANJU USTANKA 1941. GODINE

Na dan napada N jem ačk e na SoPoCetak ustanka 1 raz v jetsk i Savez, 22. ju n a 1941, Cen

voj vojnih djejstava ^ komitet KpJ jzdao je proglas

narodima Jugoslavije, pozivajući ih u oružanu oslobodilačku borbu . K om unističk a p a rti ja Jugosla vije shvati la je napad N jem ačk e na Sovjets ki Savez kao događaj koji će dovestido preloma u odnosu snaga u svjetskom ratnom sukobu i

uticati na društvenopolitički karakter toga sukoba. Ona jeu Sovjetskom Savezu vidjela garanciju pobjede nad silamaOsovine. Za narode Jugoslavije, koji su pod uticajem KPJgledali na Sovjetski Savez sa najvećim povjerenjem, prvazemlja socijalizma bila je ne samo garancija pobjede nadfašističkim osvajačima već i garancija da će u oslobodila-čkoj borbi osigurati ostvarenje svojih socijalnih i nacional-nih težnji. Za jugoslovenski revolucionarni radnički pokreti KPJ borba protiv fašističkog osvajača sada se postavljala

i kao njihov internacionalist ički dug prema prvoj zemlji

104



socijalizma. Oni su napad na Sovjetski Savez shvatili kaosignal za početak odlučne bitke svih revolucionarnih i antilašističkih snaga svijeta protiv mračnih fašističkih sila.

Zbog svega toga je prirodno da je odbrambeni rat Sov- jetskog Saveza u vrijem e kada su u Jugoslaviji privođenekraju pripreme za ustanak izvršio snažan uticaj na podi-zanje borbenog raspoloženja narodnih masa Jugoslavije iuopšte na sazrijevanje uslova za pokretanje oružane borbe protiv okupato ra i dom aćih izdajn ika. Najzad, angažovanjem glavnine njemačkih oružanih snaga u napadu na Sov-

jetski Savez bili su stv oreni mnogo povoljn iji uslovi za raz-vijanje oružane borbe u svim porobljenim zemljama Evrope,

pa i u Jugoslaviji. Napadom Nje m ačke na Sovjetski Savez oživjela je i

aktivnost Kominteme na liniji antifašističke borbe. Ona je pozvala kom unis tičk e pa rtije porobljenih zem alja da, organizujući borbu protiv okupatora, pruže podršku SovjetskomSavezu.

Poslije 22. juna Komunistička partija Jugoslavije jeužurbano sprovodila posljednje pripreme za organizovanjeoružane borbe. Odlukom Centralnog komiteta KPJ od 27. juna, um je sto ranijeg Vojnog kom iteta, obrazovan je Glavni

štab narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije,u kome je funkciju komandanta primio generalni sekretarPartije Tito. Ubrzo zatim, 4. jula, održana je u Beogradusjednica Politbiroa CKKPJ, na kojoj je odlučeno da se odranije pripremljenog ljudstva organizuju partizanski odredii počnu sa oružanim akcijama. Na sjednici je riješeno dase u pojedine pokrajine upute delegati Centralnog Komitetakoji će obezbijediti sprovođenje ove odluke. Odlučeno je daGlavni štab pokrene svoj bilten. U duhu odluka ove sjed-

nice, CKKPJ je 12. jula objavio novi proglas, u kome je pozvao narode Jugoslavije na oružanu oslobodilačku borbu.Tih dana su u Glavnom štabu narodnooslobodilačkih parti-zanskih odreda Jugoslavije razrađene osnovne smjernice otaktici oružane borbe i o organizovanju oružanih snaga ustan-ka. Ove smjernice su objavljene u prvom broju Biltena Glav-nog štaba koji je izašao u Beogradu 10. avgusta 1941. godine.

Uskoro poslije ovih odluka došlo je do prvih oružanih borbi u m nogim krajevim a Jugoslavije. U nekim oblastim a

Jugoslavije prve oružane akcije partizanskih odreda ubrzo

105



su primile karakter ustanka. U Crnoj Gori je već sredinom ju la izbio o p šti u stanak . Za nekoliko dana bili su uništen italijanski garnizoni i oslobođena teritorija Crne Gore izuzevCetinja, Podgorice (Titograda), Nikšića i nekih mjesta uPrimorju. Nekoliko hil jada tal i janskih vojnika bilo je zarob-ljeno, a oružane snage ustanka izrasle su u krupne i rela-tivno dobro naoružane formacije. Krajem jula i u tokuavgusta akci je par t izanskih odreda prerasle su u ustanak unajvećem dijelu Bosne i Hercegovine. Ustaničke snage oslobodile su p ro stran e te rito rije , razbile znatne ustaške i do-mobranske jedinice i oslobodile mnoga mjesta, među ko-

jim a i više gradova. U isto vrijem e izbio je ustanak u Lici,na Kordunu i u Baniji, i znatan dio ovih oblasti bio ie

oslobođen.U Srbiji je do oružanih borbi došlo već u prvoj polovini

ju la. U toku avgusta i sep tem bra borbe su p rim ale sve k ru- pn ije razm jere , da bi u sep tem b ru u zapadnoj S rb iji iSumadiji izrasle u narodni ustanak. Partizanske snage oslobodile su m noga m jesta u ovim ob lastim a i stv orile pro-stranu oslobođenu ter i tor i ju . Njemačke okupacione t rupe p re trp je le su znatne gubitke i bile p rim o rane na odbran u unekoliko utvrđenih garnizona u najvećim gradovima. Nešto

kasnije partizanske borbe u istočnoj i naročito u južnojSrbi j i pr imile su takođe karakter ustaničkog pokreta .

Do prvih oružanih akcija partizanskih odreda došlo jeu julu u Sloveniji, gdje su nešto kasnije formirani prvi p artizansk i b ata ljo n i, koji su izvodili p artizanske akcije utoku jeseni i do kraja 1941. godine. Ubrzo su počele i prve

partizanske akcije u Dalm aciji, Gorskom k o taru i P rim orju ,Slavoniji i drugim oblastima Hrvatske. U julu su stvoreni prvi partizansk i odredi u Vojv odin i, naroči to u B anatu , gdjesu pod veoma nepovoljnim terenskim uslovima vođene iveće oružane akcije.

Tek kada je na intervenci ju CKKPJ Komintema saopšti la svoj stav da parti jska organizacija u Makedoniji ostaneu sastavu KPJ i kada je odlukom CKKPJ obrazovan počet-kom septembra nov pokraj inski komitet KPJ za Makedo-niju, započele su organizovane pripreme za oružanu borbuu ovoj pokrajini , a prve akcije partizanskih odreda izvedene

su u prvoj polovini oktobra.

106



Uporedo sa oružanim akcijama partizanskih odreda, partijske organizacije u okupiranim gradovim a i industrij-skim centrima organizovale su i izvodile mnoge sabotaže,

diverzije i druge akcije. Naročito široku borbenu aktivnostrazvijale su organizacije u Beogradu, Ljubljani, Zagrebu,Splitu, Mostaru, Kragujevcu, Sarajevu i drugim mjestima!Ta aktivnost je podizala borbeno raspoloženje naroda i sve

je više bilo onih koji su se odazivali pozivim a Parti je iodlazili u partizane ili se uključivali u borbene grupe zaizvođenje akcija u okupiranim mjestima.

Tako se, uprkos svim neravnomjernostima i teškoćama, pod veoma nepovoljnim uslo vim a počeo razvijati oružani

ustanak u Jugoslaviji. Desetine hiljada ljudi našlo se u ustaničkim partizanskim formacijama, koje su u mnogim obla-stima zemlje nanosile ozbiljne udarce okupatorskoj i kvislinškoj živoj sili, otežavale saobraćaj, zakočile privredu.Stvorene su bile prostrane oslobođene teritorije na kojimase počeo razvijati novi život.

Bio je to prvi ustanak u okupiranoj Evropi u vrijemekada su fašističke sile ostvarile svoje najveće pobjede naIstočnom frontu. Crvena armija se pod udarcima fašističkih

trupa povlačila uz velike gubitke, napuštajući znatni dioteritorije Sovjetskog Saveza. Već početkom oktobra njema-čke trupe započele su pripreme za ofanzivu čiji je nepo-sredni cilj bio osvajanje Moskve. Sovjetski narod ulagao jekrajnje napore i podnosio teške žrtve da bi zaustavio napre-dovanje njemačkih oružanih snaga. Uprkos prvim porazimai velikim gubicima, sve je više rastao otpor Crvene armije.

Upravo zbog takvog razvitka događaja na glavnom, isto-čnom ratištu, okupatori su bili iznenađeni razmjerama par-

tizanske borbe i narastanjem ustanka u Jugoslaviji, čija sevojska svega nekoliko mjeseci ranije raspala pod prvimudarcima. Njihovih osamnaest divizija, koliko ih je bilo uJugoslaviji uoči ustanka, uz pomoć oružanih snaga kvislinga,nije bilo sposobno da spriječe njegov razvitak. Okupacionisistem bio je ozbiljno ugrožen, i Jugoslavija se, umjesto baze za vođenje osvaja čkog rata , pretvorila u novo ratište,neočekivano za sile Osovine. Uspjesi ustanka ugrožavali su

prestiž okupacio nih sila i dovodili u sum nju sta bilnost „no-

vog evropskog poretka".

107



Međutim, okupacione sile bile su u mogućnosti da poja-čaju svoje snage u Jugoslaviji prebacivanjem jedinica izdrugih okupiranih zemalja i sa drugih frontova. Talijanskavrhovna komanda je u ofanzivi protiv ustanka u Crnoj Goriveć krajem jula angažovala snage iz svoje armije u Albaniji.U drugoj polovini avgusta talijanske trupe preduzele suofanzivu protiv ustaničkih žarišta na teritorij: NDH. Zabri-nut stanjem u njemačkoj okupacionoj zoni Jugoslavije, Hit-ler je 16. septembra izdao naredbu za uništenje ustanka. Utom cilju prebačene su u Srbiju iz Grčke, Francuske i saIstočnog fronta tri njemačke divizije. U septembru je počelanjemačka ofanziva u zapadnoj Srbij i i Sumadiji , koja je s p rekid im a tra ja la sve do poče tka decem bra. Više operacija

p ro tiv partizanskih odreda izvele su okupacio ne i kvislin škesnage u Banatu, Slavoniji, Sremu, Sloveniji, Gorskom ko-taru, Dalmacij i i u drugim oblastima.

Brojčano i tehnički neuporedivo nadmoćnije, okupator-ske i kvislinške trupe obično su uspijevale da potpuno ilidjelimično okupiraju oslobođene teritorije. One su, pri tom,

po nalogu svojih kom andi srpovodile nad narodom n a jb ru-talnije represalije. Palile su čitava naselja, masovno uništa-vale stanovništvo, ne štedeći ni djecu, žene i starce; dese-

tine hil jada l judi bile su deportovane u koncentracione lo-gore u zemlji ili u poznate logore smrti u raznim evropskimzemljama. Najmasovnije zločine počinile su njemačke trupeu vrijeme ofanzive u Srbiji. Samo u Mačvi ubile su 6.000,u Kraljevu 2.000 u Kragujevcu 7.000 ljudi, žena i djece.

U isto vri jeme okupator je nastojao da ojača kvislingei da u zemlji nađe nove saveznike u borbi protiv ustanka.Ustaše su činile sve da još više raspire bratoubilačku borbuizmeđu srpskog, hrvatskog i muslimanskog stanovništva, da

pom oću o k up ato ra učv rste dom obranstvo i da stv ore noveustaške formacije. U talijanskoj okupacionoj zoni Slovenijereakcionarne snage slovenačke buržoazije pojačale su akciju p ro tiv ustan ka i ostvarile čv ršću sa rad n ju sa okupato rom . N jem ačk a okupaciona uprava u S rb iji orbazovala je 29.avgusta, mjesto komesarske vlade, tzv. vladu srpskog spasa,na čelu sa generalom bivše jugoslovenske vojske Milanom Nedićem . Oko ove vlade okupile su se na jreakcionarn ijesnage srpske buržoazije pod krilat icom „borbe protiv komu-

nist ičke opasnost i koja srpskom narodu pr i je t i od ustanka”.

108



Nedićeva vlada je odm ah počela stv arati svoje oružane od-rede, čiji su komandni sastav najvećim dijelom činili ofi-ciri bivše jugoslovenske vojske. Saradnju s njemačkim oku-

pato rom u borbi protiv usta nka prih vatio je i četničk i voj-voda Košta Milovanović Pećanac. Okupator je pojačao mobi-lizaciju pripadnika nacionalnih manjina u svoje formacije.U jesen 1941, poslije neuspjeha s taktikom odlaganja oru-žane borbe, stupili su u oružanu akciju protiv ustanka čet-nički odredi pukovnika Draže Mihailovića.

Ofanzivama, masovnim represalijama nad narodom i angažovanjem snaga domaće buržoazije, okupatoru je pošloza rukom da mjestimično zakoči buran razvitak ustanka, a

u nekim oblastima da mu nanese i ozbiljne udarce. Međutim,te uspjehe okupator i njegovi domaći saradnici platili suvisokom cijenom. Oni su bili primorani da vode pravi ratu jednom dijelu okupirane Evrope. To je za sile Osovine bilo prvo ratište koje same nisu p lanirale i koje im je već1941. god ine nepre dv iđeno vezalo de setin u novih divizijanamijenjenih za druge frontove i druge okupirane zemlje.

U tim teškim i neravnim borbama pokazala se vitalnosti neuništivost ustanka. Velika talijanska ofanziva u julu iavgustu u Crnoj Gori izazvala je oseku ustanka, ali je veću oktobru 1941. došlo do krupnih partizanskih akcija, kojesu ubrzo ponovo izrasle do stepena narodnog ustanka. Ve-liki dio teritorije Crne Gore opet je bio oslobođen. To se

ponovilo u Hercegovin i, zapadnoj Bosni, Lici, na Kordunu iu nekim drugim ustaničkim oblastima u kojima su u peri-odu avgust—septembar okupatorske i domaće buržoaskesnage vodile svoje ofanzivne operacije. Borbe u zapadnojSrbiji i Sumadiji nastavile su se i u toku zime 1941/1942.godine. Ojačane okupatorske oružane snage nanijele su ozbiljne udarce partizanskim odredim a u Sloveniji, ali je većkrajem 1941. došlo u nekim mjestima do ustaničkog poletakoji je nagovještavao nov uspon oružane borbe slovenačkognaroda. Krajem 1941. pojavila su se nova ustanička žarišta.U to vrijeme partizanske borbe u južnoj Srbiji, Sandžaku,Sremu, Dalmaciji, Gorskom kotaru, Hrvatskom primorju,Slavoniji primale su sve masovniji karakter. Tada je u

p artizansk im odredim a Jugosla vije bilo 80.000 naoružanih boraca.

109



Krajem 1941. godine u svijetu su se zbili veoma zna-čajni događaji. U bici za Moskvu koja je počela sredinomoktobra 1941. Hitler je doživio prvi veliki neuspjeh. Svi napori n jem ačk e arm ije da zauzm e M oskvu osta li su bezrezultata. Početkom decembra Crvena armija je prešla u protivofanzivu, nanije la teške gubitk e njem ačk im trupam ai povratila znatan dio sovjetske teritorije. Bitka za Moskvuoznačila je poraz Hitlerove strategije „munjevitog rata".Krajem 1941. godine došlo je do proširenja svjetskog rata.Japanski iznenadni napad na američku pomorsku bazu PerlHarbur 7. decembra označio je početak rata na Dalekomistoku. Tada su Sjedinjene Američke Države objavile ratJapanu. Godine 1941. obrazovan je moćni ratni savez između

SSSR, Velike Britanije i SAD. To je otvorilo perspektivu pobjede porobljenim i ugroženim narodim a i dalo snažan podsticaj jačanju an tifašističk og raspo ložen ja i sprem nostidemokratskih i progresivnih snaga u svijetu za borbu protivfašizma.

U vrijeme priprema, a zatim u peKPJ u borbi za šlrold riodu po kr etan ja i razv ijanja ustanoslobodllački front 1 za ka< KP J j e oslo bo đenje ze m lje i

bratstvo ^naro ugo ;Sp Unjenje dem okratsk ih socijaln ihi nacionalnih težnji najširih narod-nih slojeva i svih jugoslovenskih naroda isticala kao osnovu polit ičkog program a ustanka. To je b ila polazna tačk a zastvaranje jedinstva najširih narodnih slojeva i za zbliža-vanje i ujedinjavnje svih jugoslovenskih naroda. To je jedin-stvo narodnih masa i bratstvo naroda Jugoslavije u oruža-noj borbi protiv okupatora i njegovih domaćih saradnikaizražavalo se u Narodnooslobodilačkom frontu.

Dalekosežni oslobodilački ciljevi ustanka i perspektivaostvarenja socijalnih i nacionalnih težnji koju je otvaralaKPJ odgovarali su stvarnim uslovima i političkim odnosimau zemlji. Mase stanovništva kojima je neposredno zaprije-tilo uništenje, kao i pojedini jugoslovenski narodi koji suse suočili sa okrutnim mjerama denacionalizacije, vidjeli suu oružanoj borbii jedini put nacionalnog opstanka i oslobo-đenja. Tamo gdje su narodne mase prihvatile poziv KPJ i pošle u oružanu borbu, odm ah su ispolji le svoje dem okrat-

ske težnje. U svijesti naroda na prvim oslobođenim terito

110



rijama vladalo je shvatanje da kraj okupatorskog i kvislinŠkog ropstva znači ujedno i početak novog društvenopolitičkog sistema, u čijem će izgrađivanju odlučnu ulogu imati

interesi osnovnih narodnih masa. Politički oblici i akcije p reko kojih su se te težnje ispoljavale bili su, prije svega,rezultat uticaja oštrih klasnih i nacionalnih protivrječnostikoje su djelovale na tlu Kraljevine Jugoslavije. Tamo gdje

je usljed razoča ran ja u K raljevin u Jugoslaviju došlo unarodnim masama do pojava demoralizacije i besperspektiv-nosti, jačanje Narodnooslobodilačkog fronta bilo je uslovljeno razvijanjem svijesti naroda o oslobodilačkim ciljevimaustanka. Na taj način su težnje narodnih masa za oslobo-đenjem i za društvenopolitičkim promjenama postale po-kretačka snaga oružane oslobodilačke borbe i osnova nakojoj se proširivalo i jačalo jedinstvo i bratstvo narodaJugoslavije u toku te borbe.

U isto vrijeme su takva politička kretanja u ustanku b ila nov fak to r koji je u tic ao na držanje prozapadnih idrugih političkih grupa buržoazije. Ispoljene težnje ustaničkih masa za demokratskim društvenopolitičkim promje-nama podstakle su sve snage reakcionarne buržoazije na jošodlučniji otpor pokretanju i razvijanju oružane borbe. Nasu-

p ro t KPJ, one su pozivale narod na m ir, opom in jale ga dane izaziva okupatora i da vjeruje u oslobođenje od stranesaveznika, tvrdile da je oružana borba avanturizam i da ćedonijeti samo nova stradanja i žrtve.

Zbog toga, iako je oslobodilačka platforma KPJ otva-rala široke mogućnosti obrazovanja koalicija, iako je Par-tija bila inicijator saradnje na toj platformi, sve snage bur-žoazije, uključujući tu i izbjegličku vladu, bile su i ostaleodlučno protiv ustanka. Otuda je pitanje za oslobodilačku

borbu ili pro tiv nje, za lojalnost prem a okupato ru i kvisl in-zima ili za borbu protiv njih — imalo od samog početka odre-đenu klasnu sadržinu. Međutim, KPJ je ostala dosljedno na

pozic iji oslobodila čke borbe i s te pozic ije vršila je pritis akna one buržoaske snage koje su se na riječima izjašnjavale pro tiv ok up ato ra ili su se držale pasivno, ističući da je usta-nak preuranjen, da treba čekati i pripremati se za akcijuonda kada glavne snage sila Osovine budu odsudno tučenena velikim svjetskim frontovima, ili su propagirale Pasiv-nost pod izgovorom da mali narodi ne mogu sami odluči-

111



vati o svojoj sudbini, da će njihova budućnost biti riješenaishodom rata između velikih sila.

Tako je KPJ u naporima za stvaranje jedinstva širokihnarodnih slojeva u ustanku vodila borbu na dva fronta —otkrivala je pravu suštinu politike okupatora i ulogu kvi-slinga i u isto vrijeme tjerala načistac one buržoaske snagekoje su se držale pasivno ili se izjašnjavale protiv okupa-tora, ali i protiv aktivne, oružane oslobodilačke borbe. Madasu ponegdje okupator i kvislinzi imali i znatniji uticaj, ipakto nije bila ozbiljna prepreka pokretanju sve širih slojevanaroda u oružanu borbu. Tim prije što je samim objektiv-nim razvitkom njihov uticaj slabio, što su se narodne maseu praksi uvjeravale u pravi smisao poli t ike okupatora i

kvislinga. Prozapadno orijentisane buržoaske grupacije nesamo što su imale, u cjelini posmatrano, znatniji uticaj unarodu već su svojom politikom „odlaganja borbe" ili poli-tikom „čekanja na rješenje spolja", u uslovima kakvi su

bili 1941. godin e, objektivno mogle i jača ti svoje pozic ije.Posli je aprilskog rata i velikih uspjeha Hitlerovih armija uEvropi i, posebno, na Istočnom frontu, takvi stavovi su bili

p rihvatljiv iji za dio narod n ih m asa. Propaganda o „odla-ganju borbe" nailazila je na povoljno tlo osobito u vrijeme

okupatorskih i kvisl inških ofanziva i represali ja nad na-rodom.Takvi su bili opšti uslovi pod kojima je KPJ vodila

borbu za jed instveni oslo bodila čk i fron t i b rats tvo jugoslo-venskih naroda. U pojedinim pokrajinama ta se borba raz-vijala u često veoma specifičnim oblicima.

Već prvi uspjesi partizanskih odreda u Srbiji naišli suna masovne simpatije i sve snažniju aktivnu podršku srp-skog naroda. To se manifestovalo i u brzom porastu bora-

čkog sastava partizanskih odreda i u aktiviranju narodnihmasa na oslobođenim i neoslobođenim teri tori jama na plat-formi oslobodilačke borbe. Na inicijativu lokalnih rukovod-stava KPJ brzo se razvijala mreža organizacija i odbora N arodnooslo bodila čk og fronta .

Pod uticajem ustaničkog poleta i proširivanja oslobodi-lačkog fronta, pojedini lokalni rukovodioci bivših buržoa-skih stranaka prihvatili su pozive KPJ, izjašnjavali se za

borbu i za podršk u partizanim a. U nekim m jestim a su ula-

zili i u odbore Narodnooslobodilačkog fronta. Međutim, ovi

112



uspjesi pali su ubrzo u sjenku sve intenzivnije akcije protivustan ka, koja je bila usm jerav an a iz nekoliko organizovanihcentara. Pored vlade generala Milana Nedića, zatim četni-čkog vojvode Koste Milovanovića Pećanca u južnoj Srbiji idrugih, najjači centar formirao se oko pukovnika bivše ju-goslovenske vojske Draže Mihaiilovića, koji se sa grupomoficira sklonio poslije aprilskog rata na planinu Ravnu gorui tu ostao do početka ustanka. Mihailović se izjašnjavao protiv okupatora , ali je u prvim kontaktim a sa partizanim azastupao stav o preuranjenosti ustanka i odbijao učešće uoružanoj borbi. U isto vrijeme je u ime kralja i vlade uizbjeglištvu, počeo stvarati četničku organizaciju i mobilisati vojne obveznike u četničke formacije. Pored propagande

0 preuranjenosti ustanka i tobožnjeg pripremanja „za po-voljnije uslove", Mihailovićeva akcija protiv ustanka nosila

je sve izrazit ije pečat antikom unis tičk e propagande.Sve ono što se u narodu kolebalo, što nije bilo spremno

za oružanu borbu, okretalo se Mihailovićevom pokretu. Bilo je očevidno da će takva aktivnost srpske reakcije uticati nasužavanje političke osnove ustanka, naročito u uslovima ve-ćih ofanzivnih operacija okupatora, sa kojima se u najsko-rije vrijeme moralo računati.

Zbog toga je Partiji predstojala teška borba za otkri-vanje prave suštine četničkog pokreta. Računajući s onimdijelom naroda koji je još imao iluzija o monarhiji i bio pod u ticajem trad icija če tn ištv a, a koji je u osnovi bio pat-riotski orijentisan, ona je tu borbu vodila sa najvećom poli-tičkom gipkošću i širinom. Isticala je da nema nikakve pre«

preke saradn ji če tničk ih i partizanskih odreda u borbi pro-tiv okupatora, koja je bila prvenstveni zadatak svih patri-otskih snaga. Na inicijativu Vrhovnog štaba partizanskih

odreda održana su u jesen 1941. dva sastanka između Tita1 Draže Mihailovića. Mihailović je oba p uta odbio predlogeo zajedničkim operacijama protiv okupatora.

Mihailovićevu odlučnost da se bori protiv ustanka učvr-stila je p oru ka jugoslaven ske izbjegličke vlade, koju je prim io preko prve m is ij e upuće ne u njegov štab iz b ritanske ko-mande za Bliski istok u oktobru 1941. Vlada je od njegazahtijevala da spriječi ustanak kojim rukovodi Komunisti-čka partija. Kao povoljan trenutak za uništenje ustanka,Mihailović je izabrao završnu etapu njemačke ofanzive i



poče tk om novem bra prešao je u napad na oslobođenu teri-toriju. Taj napad partizanske snage su razbile. Mihailovićse tada obratio izbjegličkoj vladi sa zahtjevom da savezni-čke vlade intervenišu kako bi se partizani prinudili da obu-stave tobožnje napade na četničke odrede i da priznajunjegovu komandu. Do takve intervencije jugoslovenske vlade je i došlo , pa su se to m pril ik om vlade Velike B ritan ije iSovjetskog Saveza složile da pozovu partizane i četnike uzajedničku borbu, pod komandom Draže Mihailovića, protivokupatora. Pored toga, izbjeglička vlada je organizovala p reko štam pe i rad ija savezničkih zem alja propagandu ukojoj je veličala tobožnju borbu četnika Draže Mihailovićai optuživala partizane kao saradnike okupatora. Već u de-

cembru Mihailović je proizveden u čin generala, a u januaru1942. im eno van je u novoj izbjeg ličkoj vladi za m ini stra voj-ske i mornarice.

Tako je četnički pokret D. Mihailovića izrastao u organizovanu snagu u zemlji na koju se oslanjala velikosrpska buržoazija u borbi za res ta u ra c iju svoje hegem onističk evladavine poslije rata. Polazeći od toga da će pobjedomantihitlerovske koalicije biti osigurana obnova Jugoslavije istarog društvenopolitičkog sistema, jugoslovenska vlada u

izbjeglištvu je u oslobodilačkom i demokratskorevolucionamom programu i praksi ustanka vidjela glavnu opasnostza ostvarenje tih svojih ciljeva. Stoga je ona cjelokupnuaktivnost četničkog pokreta usmjerila na razbijanje ustanka.

U uslovima njemačke ofanzive koja je dovela do povla-čenja partizanskih odreda i gubitaka oslobođenih teri tori jai najbrutalnij ih represali ja nad narodom, četnička akcija za„odlaganje ustanka” naišla je na plodno t lo. četnički pokret

je znatno doprineo kriz i u kojoj se krajem 1941. godin enašao ustanak u zapadnoj Srbij i i Šumadiji .

Za razliku od Srbije, u Crnoj Gori se borba za jedin-stvo naroda, za platformu Narodnooslobodilačkog frontarazvila tek poslije velike ofanzive talijanskih trupa, koja jeveć početkom avgusta dovela do oseke 13julskog ustanka.Još u toku ofanzive buržoaske snage razvile su propagandu pro tiv K PJ, op tužu jući je za avan tu rizam i sup rotstav lja jućise njenim nastojanjima da sačuva partizanske snage i pro-

duži sa oružanom borbom.

114





b ratoub ilačk e b orb e ko ju su izazivali o ku pa to r, kvislin škaustaška država i srpska buržoazija.

Koristeći se naslijeđenim vjerskim i nacionalnim anta-gonizmom, ustaše su stvorile veoma snažan uticaj u hrvat-skim i muslimanskim masama u Bosni i Hercegovini i jedannjihov dio mobilisale za aktivnu borbu protiv ustanka imasovne zločine nad srpskim stanovništvom. Uslijed toga,Parti j i je predstojala duga i uporna borba za razbijanjeustaškog uticaja u t im masama i za njihovo okupljanje oko p latfo rm e N arodnooslobodila čk og fronta.

S druge strane, odmah po izbijanju ustanka, u koji suse uključile progonjene srpske mase, javila se opasnost odakcije velikosrpskih snaga. Ove snage su nastojale da svoja

shvatanja o c i l jevima ustanka nametnu propagandom da susrpske mase ustale samo protiv ustaške „Nezavisne DržaveHrvatske”, pa su slale peticije okupacionim upravama dazaštite srpski narod od ustaških zločina i da Bosnu i Herce-govinu izdvoje iz sastava ustaške države. Velikosrbi su zaustaške zločine nad srpskim stanovništvom krivicu bacalina hrvatsko i muslimansko stanovništvo i bil i protagonistii podstrekači bratoubilačke borbe. Oni su se suprotstavljalinaporima KPJ da stabil izuje ustanak u duhu svoje oslobo-

dilačke platforme.Ovakve koncepcije ubrzo su velikosrpske snage doveledo kolaboracije sa okupatorom. Njihova otvorena akcija pro tiv ustank a započela je već u avgustu paralelno sa ofanzivom tali janskih okupacionih trupa protiv partizanskih sna-ga i oslobođenih teritorija u Hercegovini, zapadnoj i sred-njoj Bosni. Tada su velikosrpski elementi razvili propa-gandu o zaštitničkoj ulozi talijanskog okupatora i pozvaliustanike da ne pružaju otpor njegovim trupama. Tali janske

trupe su vršile masovne represalije svuda gdje su nailazilena otpor, a prihvatale saradnju sa svima koji su se izjašnja-vali za obustavljanje borbe protiv okupatora. To je izazvaloznatna kolebanja u narodu i među ustanicima. Odmah ža-lim, velikosrpski elementi su, oslanjajući se neposredno natali janskog okupatora, pristupil i obrazovanju četničkih oru-žanih odreda. U istočnoj Bosni se akcija velikosrpskih ele-menata razvijala slično kao i u Srbiji i bila usmjeravananeposredno od Draže Mihailovića. I u ovoj oblasti je krajem

1941. godine došlo do oseke us tank a.

116



Iako su udružene snage okupatora, kvislinške ustaškedržave i četnika postigle značajne rezultate, što se, prijesvega, manifestovalo u pojavama kolebanja i pasivizacije u

ustaničkim srpskim masama, njima nije pošlo za rukom darazbiju ustanak. U teškim borbama sa okupacionim i kvislinškim trupama i u otvorenom političkom i oružanom su-kobu sa četničkim pokretom, Partija je sačuvala i učvrstila

jezgro partizanskih snaga i svoj uticaj u narodu, što jeotvorilo perspektivu razvitka oslobodilačke borbe u novimuslovima, kada su velikosrpske snage ostvarile saradnju saokupatorom u borbi protiv ustanka. U isto vrijeme takavrazvitak pospješio je proces ograđivanja hrvatskih i musli-manskih masa od ustaške države i njihovu orijentaciju kanarodnooslobodilačkom pokretu. Sama kretanja u toku us-tanka i, naročito, ujedinjavanje oko okupatora ustaških ičetničkih snaga, s jedne, i odlučna borba partizanskih snaga protiv okupato ra i svih njegovih dom aćih saradnika, s drugestrane, uticali su na razvijanje svijesti tih masa o ciljevimaoslobodilačke borbe. Time su bili položeni solidni temelji zaafirmaciju politike jedinstva i bratstva naroda u borbi zaoslobođenje i društvenopolitički preobražaj.

Borba Partije za stvaranje jedinstvenog oslobodilačkog

fronta u raznim oblastima Hrvatske razvijala se sa mnogimspecifičnostima.

Kao i u Bosni i Hercegovini, mase srpskog stanovništvau Lici, Baniji i Kordunu prihvatile su poziv Partije na oru-žanu borbu i već u ljeto su u tim oblastima stvorena snažnaustanička žarišta. Partija je i tu morala voditi odlučnu borbu pro tiv pokušaja velikosrpskih ele m enata da usta nakskrenu na kolosijek bratoubilačke borbe. Do snažnijih pre-viranja i oseke ustanka došlo je u Lici, ali je krajem 1941.

kriza ustanka u toj oblasti bila savladana. Jedinstvo narodau oslobodilačkoj borbi neprekidno je jačalo i ispoljilo se uaktivnosti organizacija Narodnooslobodilačkog fronta kojesu okupljale najšire srpske mase. Među hrvatskim stanov-ništvom ovih oblasti postepeno je jačao uticaj oslobodila-čkog pokreta.

U naporima za okupljanje hrvatskih narodnih masa uoslobodilački front, KPJ je morala da savladava uticaj poli-tike lojalnosti Mačekovog vodstva Hrvatske seljačke stranke

prem a o k upatoru i ustaškoj državi. Zahvaljujući, p rije svega,

117



takvoj politici, ustaše su naišle na aktivnu podršku znatnogdijela krupne hrvatske buržoazije, malograđanskih slojeva ikulačkog elementa. Pod uticajem Mačekove politike raspo-loženje znatnog dijela seljačkih masa u Hrvatskoj premaustaškoj državi kretalo se od lojalnosti do pasivne rezisten-cije. Zbog toga je Partiji predstojala uporna borba za raz- b ijan je u tica ja vodstva te stranke , za o tk rivan je suštinenjegove politike lojalnosti prema okupatoru i Paveliću.

Parti ja je u početku nastojala da utiče na poli t iku vod-stva te stranke, pokušavajući da s njim postigne saglasnostna platformi oslobodilačke borbe. Međutim, Maček je ostaoodlučno pri svom stavu i od organizacija Stranke zahtijevao

je da o db iju svaku sa radn ju s kom unistim a na lin iji pokre-tanja oružane borbe. Zbog toga je Partija, nored organizovanja i vođenja oružanih akcija, težište svojih napora ba-cila na neposrednu poli t ičku aktivnost u narodu, na stva-ranje partizanskih odreda i organizacija Narodnooslobodila-čkog fronta u koje su se postepeno uključivale i političkinaprednije i borbenije pristalice Hrvatske seljačke stranke.To je već krajem 1941. godine donijelo značajne rezultateu Dalmacij i , Hrvatskom primorju i Gorskom kotaru, gdje

je došlo do m asovnije g uk ljučivan ja hrvatskog naroda u

oružanu borbu. Porast borbenog raspoloženja u cijeloj Hr-vatskoj manifestovao se u širenju partizanskih akcija i urazličit im oblicima otpora okupatoru i ustaškoj državi. Hr-vatske narodne mase su sa sve većim simpatijama prati leodlučnu akciju komunista u borbi protiv zločinačkog i plja-čkaškog ustaškog režima. Od posebnog značaja za podizanje borbenog raspo ložen ja u h rvatskom narodu b ila je borbenaaktivnost koju je Parti ja organizovala u okupiranim grado-vima, naročito u Zagrebu, oslanjajući se na radničku klasu

i omladinu.Za razliku od drugih nacionalnih pokrajina, u Sloveniji

je proces stv aran ja organizacija oslobodila čk og fronta po-čeo posli je obrazovanja Osvobodilne fronte krajem aprila1941. Nak on poziva na oru žan u borb u, P artija je ulagala ve-like napore da bi savladala pojave neodlučnosti u redovimasvojih saveznika i u pokretanju masa okupljenih u oslobo-dilački front na oružane akcije. Otud su u 1941. godini sa-

stav prvih partizanskih odreda u Slovenij i činil i pretežno

118



komunisti i klasno svjesni radnici. Oružana borba 1941. go-dine nije dobila masovni karakter, ali su akcije partizanskihodreda presudno uticale na porast spremnosti slovenačkih

masa za oružanu borbu, na jačanje borbene orijentacijeoslobodilačkog fronta, na njegovo proširivanje i organizaci-ono jačanje stvaranjem terenskih odbora koji su se svojomaktivnom podrškom partizanskim odredima afirmisali kaomasovna politička osnova oružane borbe slovenačkog na-roda. Isto tako, od posebnog značaja za podizanje borbenograspoloženja naroda i za stvaranje jedinstvenog Narodno-oslobodilačkog fronta bila je široko zasnovana politička i borbena aktivnost u gradovim a i industrijskim centrim aSlovenije. U tom periodu u Ljubljani se obrazovalo najjačeuporište oslobodilačke borbe. Ona je bila poprište mnogihuspjelih oružanih akcija i masovnih antiokupatorskih politi-čkih demonstracija.

Jačanje Osvobodilne fronte i širenje oružanih partizan-skih akcija pratila je sve življa aktivnost slovenačke buržo-azije na liniji razbijanja jedinstva slovenačkog naroda uoslobodilačkoj borbi. Reakcionarne snage klerikalne i libe-ralne stranke sve su organizovanije istupale s propagandomo preuranjenosti oružane borbe. Krajem 1941. godine tesnage su počele stvarati svoje oružane formacije, povezuju ći se sa štabom Draže M ihailovića i s izbjegličkom ju go-slavenskom vladom.

Iako je politika denacionalizacije koju je sprovodio bu-garski okupator u Makedoniji uticala na razvijanje svijestiu masama makedonskog naroda o pravoj suštini „oslobodi-lačke misije" Borisove Bugarske, razvitak događaja u 1941.godini je pokazao da su bili učinjeni tek prvi koraci u oku-

p ljan ju m akedonskog naroda u oslo bodilački front. Potre- bna je b ila duga i uporna aktivnost KPJ da bi se m akedon-skom narodu, koji je bio izložen najgrubljem nacionalnomugnjetavanju u Kraljevini Jugoslaviji otvorila perspektivaoslobođenja i nacionalne afirmacije u zajedničkoj oslobodi-lačkoj borbi jugoslovenskih naroda. Da bi se to ostvarilo,trebalo je prethodno idejnopolitički i organizacijski konsolidovati pokrajinsku organizaciju KPJ u Makedoniji. Taj proces je započeo stvaran jem novog pokrajinskog rukovod-stva septembra 1941, ali je ubrzo bio prekinut poslije razbi

119



jan ja toga rukovodstva od s tran e okupato ra . U obnovlje nomrukovodstvu krajem 1941. prevladale su ponovo one snagekoje su pružale otpor sprovođenju poli t ike KPJ, što je zako-čilo organizovanu akciju na stvaranju oslobodilačkog frontai razvijanju oružane oslobodilačke borbe.

Uprkos svim izloženim specifičnostima, proces stvaranja N arodnooslo bodila čk og fron ta imao je u cijelo j zemljiosnovne zajedničke karakterist ike. Najvažnija od svih je utome da je Komunistička parti ja Jugoslavije bila i ostala jed ina rukovodeća snaga oslo bodila čk e borbe. Druga karak-terist ika je u tome da su njeni napori za ostvarivanje sa-radnje s raznim buržoaskim poli t ičkim snagama na plat-formi oslobodilačke borbe nailazili na sve odlučniji otporkoji je širenjem ustanka doveo već 1941. godine do otvo-rene kolaboracije t ih snaga sa okupatorom il i do njihovog

prib ližavan ja kvislin zim a. To je tren u tn o im alo negativne poslj ed ic e po razvoj u stank a, ali je u isto v rijem e pospješilo proces d ife renc iran ja u redovim a p ris ta lica buržoask ih s tra -naka i okupljanja u jedinstveni oslobodilački front svegaonoga što je bilo patriotski i borbeno raspoloženo. Kako sunapori Par t i je da ostvar i saradnju s pojedinim buržoaskimgrupama sve jasnije dobivali karakter otvorene borbe za

mase na pitanju za i l i protiv oslobodilačke borbe, to je pri-stupanje pr is ta l ica i pojedinih prvaka t ih s t ranaka oslobo-dilačkom frontu u suštini sve više značilo njihovo prela-ženje na pozicije Komunističke partije. Otud i nije biloozbil jnij ih pokušaja t ih snaga da očuvaju i izgrađuju orga-nizacije svojih stranaka u sklopu oslobodilačkog fronta. Na-rodne mase su se okupljale oko odbora i organizacija Na-rodnooslobodilačkog fronta, koje su izrastale u sve širu istabilniju poli t ičku osnovicu ustanka i u dominantnu snagu

društvenopoli t ičkih kretanja u zemlji . Jedini kri teri jum pri- p adnosti tom e fro n tu b ila je ak tivnost na lin iji oslo bodila -čke borbe. Tako se postepeno odozdo, u vatri borbe, počelastvarati jedna i po programu i po oblicima nova poli t ičkaorganizacija — Narodnooslobodilački front.

Posebno mjesto u borbi za stvaranje i proširivanje oslo- bodilačk og fro n ta im ala je ak tivnost m eđu om la dinom iženama. Savez komunističke omladine Jugoslavije, sa više

od 30.000 svojih članova i znatnim uticajem na omladinu,

120



bio je u vrijem e po kretan ja i razvitk a ustanka jedan odnajznačajnijih oslonaca Partije. Mobilišući omladinu u oslo-

bodilačku borbu, Skoj je rukovodio stvaranjem anti fašisti-

čkih omladinskih aktiva, koji su se postepeno povezivali ulokalne i nacionalne antifašističke omladinske saveze. Oveorganizacije su na neoslobođenoj teritoriji pružale najsna-žniju podršku svim akcijama Partije. Hiljade omladinacastupale su u partizanske odrede. Oslobodilačka borba jeubrzo istakla veliki značaj učešća žena u mnogostranoj akti-vnosti na oslobođenim i neoslobođenim teritorijama j uvojnim jedinicama. Na inicijativu Partije, već 1941. godine počeo je proces stvaranja ženskih organizacija antifašisti-

čkog fronta kao dijela jedinstvenog narodnooslobodilačkogfronta. Nacionalna politika KPJ i n jeno sprovođenje bili su ta-

kođe značajan faktor u stvaranju i jačanju oslobodilačkogfronta jugoslavenskih naroda. Rukovodeći se već ranije formulisanim nacionalnim programom, Partija je oslobodilačku borbu posta vila kao stvar sv ih jugoslovenskih naroda, is ti-čući da samo zajednička borba protiv istog neprijateljamože biti zaloga konačne pobjede, nacionalne afirmacije i prava svakog naroda da sam odluču je o svojoj sudbin i.Tako postavljeno nacionalno pitanje bilo je osnova za raz-vijanje bratstva i jedinstva naroda Jugoslavije, što je isti-cano kao jedno od najvažnijih načela oslobodilačke borbe.

Zajednička borba protiv okupatora i domaćih izdajnikazbližavala je jugoslovenske narode i razvijala povjerenjemeđu njima, koje je bilo poljuljano u Kraljevini Jugoslaviji,a pogotovo aprilskom nacionalnom katastrofom i okupator-skom i kvislinškom politikom raspirivanja bratoubilačke

borbe. Postepeno se u svijesti naroda vraća la vjera u ideiu jugoslavenskog jed instva, u zaje dnicu ravnopravnih narodai narodnosti.

Komunistička partija je sprovođenjem načela svoie na-cionalne politike u praksi razvijala te pozitivne tendencije.Krupan značaj u tom pogledu imalo je stvaranje nacional-nih vojnih i političkih rukovodstava ustanka. Odluka oobrazovanju nacionalnih i pokrajinskih glavnih štabova par-tizanskih odreda donesena je na Savjetovanju u Stolicama

26. septembra 1941. Nastojanjem Slovenačkog narodnooslo

121



bodila čkog odbora i Glavnog narodnooslobodilačk og odboraSrbije, već 1941. godine je počeo proces stvaranja nacional-nih političkih rukovodstava. Dosljedno sprovođenje nacio-nalne politike Partije ogledalo se u poštovanju nacionalnih posebnosti i nacio nalne k u ltu re sv akog naroda. Poseban zna-čaj imala je odlučna i uporna borba Parti je protiv raspiri-vanja šovinističkih strasti i izazivanja bratoubilačke borbe odstrane okupatora i kvisl inga i raznih drugih grupacija do-maće buržoazije.

Na drugoj s tran i, napori jugoslavenske buržoazije daspriječi razvoj oružane borbe i okupljanje narodnih masa uoslobodilačku borbu doveli su do njene otvorene kolabora-cije sa okupatorom protiv ustanka. Time je ona svoju sud- b inu i sudb inu kap ita lističk og p oretk a u Jugosla viji vezalaza sudbinu okupatora. U takvim uslovima, borba za oslobo-đenje neminovno se razvijala i kao borba za korjeniti, soci-

jalistički društven i preobraža j. To ne znači da je KPJ mo-rala mijenjati osnove svoje dotadašnje platforme. Obrnuto,ostati još dosljednije na platformi borbe protiv okupatoraznačilo je pospješiti proces diferenciranja političkih snaga,koji se razvijao još od početka priprema ustanka na pitanjuza okupatora i l i protiv njega. Još značajnije je nastojanjeParti je na stvaranju, proširivanju i učvršćivanju jedinstvanarodnih masa u borbi protiv okupatora i svih njegovih do-maćih saradnika i njen stav da samo aktivno učešće u toj borb i može b iti k rite riju m p atrio tizm a i prip adn osti Narodnooslobodilačkom frontu.

Na p rvim oslo bođenim terito rijam a javili su se ubrzo i prvi organi vla-

sti naoružanog naroda. U julskomustanku u Crnoj Gori bili su obra-zovani odbori narodnog oslobođe-nja, u Bosni i Hrvatskoj narodno

oslobo dilačka i revo lucion arna vijeća, a u Srb iji narodnooslobodilački komiteti i odbori. Gotovo svuda su ovi organivršili i funkcije vlasti i funkcije prvih političkih organaustanka, odnosno funkcije odbora NarodnooslobodilačkogIronta koji su rukovodili političkom i borbenom aktivnošću

na o s l o b o đ e n i m teritorijama. U Sloveniji, u kojoj 1941. go

Prvi organi narodne vlasti 1 stavovi KPJ u pitanju stvaranja 1 izgradnje narodnooslobodilač

kih odbora

122



dine nije došlo do stvaranja stalnijih oslobođenih teritorijaterenski odbori oslobodilačkog fronta primali su i prvefunkcije narodne vlasti.

U stvaranju ovih organa vlasti izražavala se, s jednestrane, organizovanost oružane borbe i, s druge, dalekosežnost njenih ciljeva. Izvršavajući zadatke koji su se name-tali u procesu razvitka ustanka, kako u pogledu podmiri-vanja potreba fronta, tako i u pogledu rješavanja raznih p rivrednih i drugih p itan ja na oslo bođenim terito rijam a, oviorgani vlasti osigurali su da se prve oslobođene teritorijeorganizuju kao baza za vođenje borbe protiv okupatora injegovih saradnika. U isto vrijeme prvi organi vlasti jav-

ljali su se kao najsnažniji izraz društvenopolitičke orijen-tacije ustanka. Već zbog toga što su nicali na ruševinamastare vlasti, što ih je stvarao naoružani narod i što su seu svom radu rukovodili interesima oslobodilačke borbe, oviorgani su u očima narodnih masa bili ne samo garancijauspješne borbe protiv okupatora već i garancija da će seu procesu te borbe stvoriti nov, pravedniji društveni sistem.Ustaničke mase su u stvaranju novih organa vlasti vidjele

poče ta k rask ida sa svim onim što je u sta ro j Jugoslaviji bilo nedem okratsko i protivnarodno.

Prihvatajući i usmjeravajući ta demokratskorevolucionama kretanja u vri jeme razvijanja ustanka, Parti ja je nasvojoj oslobodilačkoj platformi izgrađivala stavove o stva-ranju i izgrađivanju vlasti i usmjeravanju njene aktivnosti.Ona je isticala da je organizacija vlasti na oslobođenim teri-torijama neophodan uslov za mobilizaciju svih ljudskih imaterijalnih snaga naroda u borbi protiv okupatora i kvi-slinga, da je sistem vlasti naoružanog naroda jedan od pre-

sudnih činilaca izrastanja ustanka u svenarodni rat za oslo- bođen je zem lje . Uopštavajući iskustva iz same prakse i,naročito, iskustva iz Srbije, Centralni komitet KPJ zauzeo

je sta v da se na oslobođenim terito rijam a s tvaraju naro dnooslobodilački odbori, čiji će osnovni zadatak biti da mobilišu sve snage u oslobodilačku borbu. Time je Partija i ime-nom i sadržinom rada odredila opštenarodni i oslobodilačkikarakter vlasti koja se stvarala u ustanku. Taj stav je pri-hvaćen kao jedna od najvažnijih odluka Savjetovanja u Sto-

licama 26. septembra 1941. godine.

123



Najviš i stepen u s tv aran ju narodne v lasti i razvije nostinjenih funkcija 1941. godine dostignut je na oslobođenojteritoriji u zapadnoj Srbiji i Šumadiji. Oslobođeno Užice,u kojem je u oktobru i novembru bilo sjedište Centralnog

komiteta KPJ i Vrhovnog štaba, razvilo se u centar te teri-torije. Mreža narodnooslobodilačkih odbora bila je izgra-đena i na oslobođenim teritorijama u Crnoj Gori, Bosni iHercegovini i u Hrvatskoj. U Sloveniji se 16. septembraVrhovni plenum Osvobodilne fronte konstituisao u Slovenački narodnooslobodilački odbor, koji je, između ostalog,donio odluku o Zajmu slobode, o narodnom porezu i kažnja-vanju izdajnika.

Izvršavanjem zadataka koji su proizlazil i iz potreba vo-đenja oružane borbe, narodnooslobodilački odbori znatnosu povećali borbene mogućnosti oružanih snaga ustanka,okupljajući oko sebe sve šire mase naroda. Na taj način seizgrađivao u mnogo čemu specifičan mehanizam za vođenjeoslobodilačkog rata.

S druge strane, zalažući se za primjenu osnovnih demo-kratskih principa, Parti ja je osigurala da se učešćem u osni-vanju i radu narodnooslobodilačkih odbora na oslobođenimter i tor i jama razvi je interesovanje narodnih masa za uprav-ljanje, da njihova aktivnost postane škola vladavine naroda.Učešćem u stvaranju i radu ovih odbora široki slojevi na-roda stupali su u politički život i davali sve više svoj pečatdruštvenopoli t ičkim kretanjima u zemlji . Revolucionarnodemokratska praksa narodnooslobodi lačkih odbora ut icala

je na podizanje političk e sv ijesti n aro d a i njegove sprem no-sti za oružanu borbu.

Zbog svega toga stvaranje i aktivnost narodnooslobodi-

lačkih odbora naišl i su na odlučan otpor buržoaske reakcije.Iako je bila r i ječ o odborima koji su se u svome radu ruko-vodili isključivo interesima borbe protiv okupatora i kvi-slinga, iako oni nisu mijenjali svojinske odnose, okupatori sve buržoaske snage pozivali su na uzbunu zbog stvaranjako m un ističke vlasti. Č etnički po kr et Draže M ihailovića pre-uzimao je organe vlasti Kraljevine Jugoslavije koji su biliu službi okupatora. On je odlučno odbio prijedlog Vrhovnogštaba da se oružane snage ustanka oslone na organe vlasti

koje bi sam narod birao i u čijem bi radu učestvovao.

124



_ . ... . M Još u toku priprem anja za oružanu

v u ju o riL S h S S S b° rbw KPh, f orijentisala ”a Par,iustanka zanski oblik ratov an ja. To je u

uslovima okupacije zemlje, veomanepovoljnog odnosa snaga i stanja na svjetskim frontovima bio jed ino mogući p ut ostv arivanja dalekosežnih ciljevaoslobodilačke borbe. Samo razvijanjem partizanskog rata bilo je mogućno postepeno m obilisati sve ljudske i m aterijalne snage zem lje u oslobodilački ustanak i izg rađivati ta-kvu oružanu silu koja će biti sposobna da odnosi pobjedei pod uslovima veoma nepovoljnog odnosa snaga.

Osnovna načela partizanske taktike i organizacije u kon-kretnim jugoslavenskim uslovima postavio je PolitbiroCKKPJ na svojoj sjednici od 4. jula 1941. Ta načela jeuskoro razradio Vrhovni komandant partizanskih odredaJugoslavije Tito u prvom broju Biltena Glavnog štaba, koji

je objavljen 10. avgusta . Tu su posta vlje ni prin cipi organ i-zacije, taktike, borbenih zadataka, komandovanja, snabdije-vanja, zbrinjavanja ranjenika itd. Istaknuto je da su parti-zanski odredi borbeno jezgro za pokretanje ustanka i da ćese u povoljnim uslovima stvarati veće vojne jedinice radiizvođenja krupnijih operacija.

Prve partizanske odrede od desetine ili nekoliko dese-tina boraca, pretežno članova KPJ i Skoja, stvarala su poje-dina rukovodstva Partije na svojim teritorijama. Od pre-sudnog značaja bila je odlučna borba KPJ da partizanskiodredi postanu borbena jezgra ustanka i suprotstavljanje pojavam a njih ovog izolovanja od naroda i p retvaran ja uJcomitske družine”.

Tamo gdje su akcije partizanskih odreda ubrzo izrasleu masovni narodni ustanak rukovodstva i organizacije KPJ

odlučno su se borile protiv pojava stihije, radeći na stva-ranju čvršćih i disciplinovanih vojnih jedinica i na razvijan ju njih ovih borbenih i m oralnih kvaliteta. Vojn i kom iteti pri partijsk im rukovodstvim a poslužili su kao jezgro zaobrazovanje komandi i štabova. U tom pogledu su značajnuulogu imali članovi Partije — bivši borci internacionalnih brig ada u španskom građanskom ratu koji su se na pozivPartije vraćali u zemlju i svojim ratnim iskustvom znatnodoprinijeli organizovanju ustanka. Da bi se zadovoljile sve

veće potrebe u komandnom kadru, Parti ja je na mjestu ko-

125



mandira i komandanata uzdizala one borce — radnike, se-ljake, intelektualce — koji su se isticali ličnom hrabrošću ivojničkim sposobnostima. Radi organizovanja političkograda u vojnim jedinicama uspostavljena je u komandama ištabovima funkcija političkog komesara. U četama i bataljonima obrazovane su partijske i skojevske organizacije.One su bile snaga na koju su se oslanjali štabovi i komandeu izvršavanju borbenih zadataka, u podizanju discipline, uvaspitanju ustanika u duhu cil jeva narodnooslobodilaćke borbe, u razv ijan ju polit ičke aktivnosti u narodu. Kom u-nisti borci i starješine su svojim borbenim i moralnim kvali tet ima — ličnom hrabrošću i samoprijegorom, disciplinomi odgovornošću u izvršavanju borbenih zadataka, drugar

stvom i pravilnim odnosom prema narodu i njegovoj imo-vini — osigurali da se oružane snage ustanka izgrađuju na princ ip im a narodne, revolucionarne i oslo bodila čk e vojske.U avgustu je Glavni štab propisao zakletvu, amblem i po-zdrav u narodnooslobodilačkim odredima, što je takođe obi-lježilo regularni i organizovani karakter oružane borbe ju-goslovenskih naroda.

Par t i ja se bori la prot iv tendenci je pr ihvatanja f rontal-nih borbi i stvaranja glomaznih i nepokretnih jedinica, koje

su se javljale pod uticajem iluzija o brzoj pobjedi Sovjet-skog Saveza i pobjeda postignutih u toku pokretanja ustan-ka. Glavni štab partizanskih odreda Jugoslavije donio jeuputs tva za pr ipremanje par t izanskih snaga za dugotrajni j irat i za vođenje oružane borbe u toku predstojeće zime.

Snažan podsticaj razvitku ustanka i posebno izgrađi-vanja vojne organizacije dalo je Savjetovanje predstavnikarukovodstava ustanka iz svih pokrajina u Centralnom komi-

tetu KPJ i Glavnom štabu u Stolicama 26. septembra. Anali-zirajući dotadašnja iskustva, na ovom savjetovanju je odlu-čeno da se u sastavu partizanskih odreda obrazuju čete i bataljon i, zatim organi snabdijevanja , san ite tsk a slu žba itd.,da se pokrajinska vojna rukovodstva organizuju kao glavništabovi, a Glavni štab narodnooslobodilačkih partizanskihodreda Jugoslavije da dobije naziv Vrhovni štab. Izrađen je p lan s tv a ran ja i p roširiv an ja oslo bođenih te rito r ija , je r jeiskustvo pokazalo njihov ogroman značaj za vođenje rata i

za sprovođenje društvenopoli t ičkih cil jeva ustanka.

126



r. . --------------w w v j u u v u c a v d u i c L c r e e u

la™e A.1rev olu ciona rne vojske. To je omogućilo izvođenjesloženijih i uspješnijih operacija, a isto tako i nove mjereu izgrađivanju oružanih snaga, koje su obilježene odlukomVrhovnog štaba o formiranju 1. proleterske narodnooslobodilačke udarne brigade 21. decembra. Za razliku od parti-zanskih odreda, koji su i svojom unutrašnjom organizaci- jom i shvata njem boračk e m ase bili vezani za određenuteritoriju, brigade su bile pokretne jedinice osposobljene za

borbu na svakom terenu, za p rim jenu prin cipa ofanzivnemanevarske taktike i za krupnija dejstva. Sa stvaranjem prve brig ade počeo je proces objedin javanja teritorija ln ih partizanskih jedin ica u vojsku koja će u uslovim a još veomanepovoljnog odnosa snaga, primjenom partizanske taktike injenim kombinovanjem s frontalnim djejstvima, izgraditistrategiju i taktiku narodnooslobodilačkog rata.

skih kadrova bio je upućen iz gradova i industrijskih cen-tara na teren da organizuje i rukovodi stvaranjem partizan-skih odreda i radom na oslobođenim teritorijama. Ubrzo suu većim gradovima i industrijskim centrima ostala manjaoperativna rukovodstva i malobrajne organizacije sa zada-tkom da nastave borbenu i političku aktivnost u uslovimaokupacije. Centralni komitet Partije i većina nacionalnih, pokrajinsk ih i oblasnih rukovodstava ostavili su u svojim

dotadašnjim sjedištima povjereništva i punktove i prešla naoslobođenu teritoriju. Sve je to izazvalo ozbiljne problemeizbora novih organizacionih oblika i metoda partijskog rada,održavanja veza i partijske tehnike.

Ta nagla pomjeranja i promjene izvođene su u uslovimaveoma krupnih gubitaka u partijskim kadrovima. Za prvihosam mjeseci oružane borbe poginulo je više od 3.000 čla-nova KPJ, među kojima dvadeset članova Centralnog komi-teta KPJ i pokrajinskih rukovodstava. Velike gubitke pre-

trpio je i Skoj. Pojedina partijska i skojevska rukovodstva

Pripremanje, pokretanje i razvija

127



b ila su razbijena , a m noga je treb alo često popunjavati da bi s u sp jehom obavljala svoje funkcije. Teški gubici svje-doče o oštrini borbe i požrtvovanju komunista, ali i o spo-rosti u saobražavanju metoda i oblika rada uslovima kojisu nastali posli je pokretanja oružane borbe. U takvim uslo-vima nije bilo mogućno za duži period osigurati tajnostsastanaka i očuvati ilegalna skrovišta, kanale, veze, tehničkiaparat itd., a u isto vrijeme izvoditi svakodnevne akcije i po lit ički djelovati . Zbog to ga je, naročito u većim centrim a,dolazilo do čestih hapšenja komunista.

Izvanredno su se povećale teškoće u održavanju vezaizmeđu CKKPJ i pokrajinskih parti jskih komiteta. One suodržavane jedino preko kurira kroz sistem ilegalnih kanala.I takve veze su posli je gubitaka slobodne teri tori je u Srbij ii povlačenja CKKPJ u Sandžak bile velikim dijelom pore-mećene, i to baš u vri jeme kada je razvitak ustanka otva-rao mnoge probleme koji su zahtijevali blagovremena i je-dinstvena rješenja. Da bi uspostavio i osigurao što stalnijeveze i da bi, u slučaju da Centralni i Vrhovni štab dođu utešku si tuaciju, osigurao kontinuitet u rukovođenju, CKKPJ

je donio od luku o obrazovanju O rganizacio nog sek re ta rija taCentralnog komiteta za neoslobođene krajeve sa sjedištem

u Zagrebu, koji će početkom 1942. godine ponovo usposta-viti vezu CKKPJ s parti jskim rukovodstvima u Hrvatskoj,Sloveniji i Srbiji, a preko Srbije i s Makedonijom, Vojvodi-nom i Kosovom.

Razvitak oružane borbe otvorio je dotad neslućene mo-gućnosti omasovljavanja Parti je, naročito u partizanskim

jedin icam a i na oslo bođenim te r ito rijam a . Boreći se protivshvatanja da je nizak idejnoteorijski nivo prepreka za pri- jem u P a rtiju pro v jeren ih i odan ih boraca, P a rtija je u istovrijeme poklanjala veliku pažnju idejnoteorijskom radu ivaspitavanju mladih članova Parti je i njihovom osposoblja-vanju za rukovodeće funkcije. U i legalnim parti jskim štam-

p a rijam a i u onim a koje su organizovane na oslobođenimter i tor i jama š tampan je najpotrebni j i mater i ja l za idejno i

po litičk o vasp itan je.U vr i jeme pokretanja i rukovođenja oružanom borbom

p red KPJ su se postavila u novom sv je tlu i m noga p itan ja

idejnopoli t ičke prirode. Tu je, na prvom mjestu, bila borba

128



u Partiji za pravilno shvatanje i primjenu njene političkelinije.

Svoju misiju organizatora i predvodnika revolucionarne

borbe radničk e klase K om unistička p artija Jugoslavije ostva-rivala je u novim i veoma specifičnim istorijskim uslovimakako u pogledu međunarodnih odnosa i polažaja u Jugosla-viji tako i u pogledu stanja u međunarodnom komunisti-čkom pokretu. Jasna idejnopolitička pozicija oslobodila je jugoslovenske kom unis te od u ticaja sta ljin is tičk ih revolucio-narnih shema i dogmatizma. Otud je za njih oslobodilačka borba protiv ok upatora i njegovih dom aćih saradnika, pri-rodno, mogla biti okvir u kome će se u jugoslovenskim uslo-vima neminovno razvijati i borba za korjenite, revolucio-

narne promjene, za rušenje preživjelih kapitalističkih dru-štvenih odnosa. Oni su bili ne samo u teorijskom i apstrak-tnom smislu svjesni istine da različiti istorijski uslovi odre-đuju i različite oblike i puteve razvitka revolucije, već suumjeli da u samoj praksi oružane borbe nađu i odrede

puteve i oblik e razvitk a jugoslavenske revolu cije. Oni suduboko ovladali poznavanjem političke, ekonomske i nacio-nalne stvarnosti Jugoslavije i shvatanjem zadataka kojemora rješavati proleterska revolucija u njoj, i bila su im

strana dogmatska gledanja na ulogu raznih slojeva narodau revoluciji, na tobožnju neizbježnu kolebljivost seljačkihmasa, na to da se revolucija može izvoditi samo u indu-stri jskim centrima i td.

Za KPJ je u to vrijeme bilo karakteristično potpunoidejnopolitičko jedinstvo. Ona je u svojim redovima savla-đivala izvjesne pojave nesnalaženja do kojih je dolazilotamo gdje se oružana borba u početku razvila u ustanak,otvarajući time mnoge nove probleme, koje je trebalo brzo

rješavati, i pojave kolebanja, koje su, opet, bile karakteri-stične u nekim oblastima u kojima su uslovi za pokretanjei širenje oružane borbe bili nepovoljniji. Kao reakcija nakolaboraciju prozapadno orijentisane buržoazije sa okupa-torom u borbi protiv ustanka došlo je mjestimično do pojava „li jevog" sk re tan ja , odnosno do istic anja u prvi plan borbe pro tiv dom aće buržoazije . S tim u vezi javila su se ishvatanja po kojima je revolucija u Jugoslaviji tada ulazilau „drugu etapu". Međutim, takva shvatanja bila su ubrzo

likvidirana.



Parti ja je veliku pažnju poklanjala idejnopoli t ičkoraradu i, prije svega, tumačenju svoje političke linije u naj-širim slojevima naroda. Značajno mjesto u njenoj političkojaktivnosti zauzimalo je objašnjavanje međunarodne si tua-cije i posebno presudne uloge koju je za sudbinu čovječan-stva imalo stvaranje antihitlerovske koalicije. Partija je uvrijeme pokretanja i razvitka ustanka pojačala rad na popularisanju prve zemlje socijalizma — Sovjetskog Saveza. Ko-munisti su na široke narodne mase prenosil i vjeru u snagusocijalističkog društvenog sistema, u riješenost sovjetskognaroda da istraje uprkos svih žrtava u teškoj borbi protivnajvećih neprijatelja čovječanstva, u borbenu moć i nepo- bjedivost Crvene arm ije . Oni su na narodne m ase prenosili

svoje čvrsto uvjerenje u pobjedu u ratu u kome glavneterete nose narodi Sovjetskog Saveza.

Isto tako, KPJ je razvila široku aktivnost na prosvjet-nom i kulturnom polju. S obzirom na nasli jeđenu zaosta-lost, borba protiv nepismenosti i neprosvjećenosti bila jeuslov uspješnog rada na idejnopoli t ičkom vaspitanju boracai naroda. Razvijena je široka inicijativa u stvaranju analfa

be tsk ih teča jeva i organizovanju predavan ja u vojsci i unarodu, koja je bi la namijenjena borbi prot iv kul turne zao-stalosti, šovinizma, sujevjerja i mračnjaštva itd.

3. K O M U N I S T IČ K A P A R T I JA J U G O S L A V I JE U B O R B IZ A U C V R S C E N J E I P R O Š I R E N J E U S P J E H A

N A RO DN OOSLOB ODILA Č K OG PO K R E TA(1942. GODINA)

Iako je u moskovskoj bici pretrpioRazvitak na Jugosloven te §ke gu bitk e, H itle r je u lje to 1942.■kom ra ti « u 1942. g c p re d u z e 0 ofanzivu sa namjerom da

osvoji Kavkaz i bogate petrolejskeizvore u toj oblasti. Ta ofanziva bila je zaustavljena kodStalj ingrada gdje je slomljena udarna moć njemačke vojske,i ona je nepovratno izgubila inicijativu. Zato je staljingradska bitka obil ježila prekretnicu u drugom svjetskom ratu —strategijska inicijat iva posli je te bitke prešla je u ruke si la

antihitlerovske koalicije.

130



Godine 1942. armije zapadnih saveznika riješile su usvoju korist bitku za Afriku i time stvorile uslove za preno-šenje operacija na evropsko tlo. Zaustavivši 1942. godine ja-

pansku ofanzivu, oružane snage SAD prip rem ale su se za protivofa nzivu na Dalekom isto ku.

Takav razvitak događaja na velikim svjetskim frontovima uticao je i na situaciju u Jugoslaviji. Poslije moskov-ske bitke Hitler je naredio da se njemačke snage iz Jugo-slavije povuku i da ih zamijene kvislinške trupe i snageostalih okupatora, a Musolini je nastojao da povuče znat-nije djelove svoje okupacione armije iz Jugoslavije da biudovoljio obavezi pojačanja kontingenta svojih trupa na

Istočnom frontu. Međutim, uslijed razvitka operacija ni je-dno ni drugo nije moglo biti sprovedeno. Dok su još u de-cembru 1941. njemačke divizije završavale svoju ofanzivu uSrbiji, partizanske snage, koje su se sa Vrhovnim štabom povukle u Sandžak, stv orile su, sa m je snim snagama, već početk om jan u ara 1942, slo bodnu terito riju u dijelovim aCrne Gore, Sandžaka, Hercegovine i istočne Bosne. Zbogtoga je njemački okupator sredinom januara 1942. preduzeonovu ofanzivu u istočnoj Bosni. Njemačke trupe su izvršile prodore kroz oslobođenu terito riju i na tome se ova ofan

ziva završila. Već početkom marta 1. i 2. proleterska bri-gada s mjesnim partizanskim odredima ponovo su oslobo-dile veći dio ove oblasti. Sredinom marta 1942. partizanskesnage kontrolisale su najveći dio Crne Gore, Hercegovine,Sandžaka i istočne Bosne. Središte ove jedinstvene terito-rije bilo je sve do maja 1942. u Foči, u kojoj se nalazioCentralni komitet KPJ i Vrhovni štab.

Borbe u zapadnoj Srbiji i Sumadiji, započete velikomnjemačkom ofanzivom u septembru 1941, trajale su sve do pro ljeća 1942, kada je udruženim snagam a okupatora, Nedića i Mihailovića pošlo za rukom da razbiju partizanske jedinice. Teške borbe vođene su u južnoj Srbij i, u kojo j sekrajem 1941. i početkom 1942, formiralo značajno žarišteustanka i u kojoj je bila oslobođena prostrana teritorija.Tu je sve do proljeća 1942. jedan bugarski korpus s Nedićevim i četničkim formacijama vodio ofanzivne akcije, utoku kojih je oslobođena teritorija bila ponovo okupirana,a partizanske snage pretrpjele su ozbiljne gubitke.

9* 131



Godine 1942. u partijskoj organizaciji Makedonije nara-stao je otpor oportunističkoj poli t ici Pokrajinskog komiteta,što se izražavalo u obrazovanju partizanskih odreda i u nji-hovim oružanim akci jama prot iv bugarskog okupatora .

U ovom periodu u zapadnim oblastima zemlje ustanak je b io u poletu. N aroči to k rupne i u sp ješne borbe vodili su partizansk i odredi u Bosanskoj krajin i, Lici, K ordunu, uBaniji i Gorskom kotaru protiv udruženih tal i janskih, usta-ških i četničkih snaga. Proširene su i učvršćene postojećeslobodne teri tori je. Partizanske borbe u Dalmacij i , Primorjui Slavoniji uzele su šire razmjere i primile trajan karakter.Prva snažnija uporišta ustanka obrazovana su i na Kalniku,u Žumberku i Moslavini i na Bilogori. U to vrijeme formi-

rano jc jako ustaničko žarište u Sremu, u kome je, posli jevelikih gubitaka koje su partizanske snage i part i jske orga-nizacije Banata i Bačke pretrpjele u ljeto i jesen 1941, obra-zovano glavno žarište partizanske borbe u Vojvodini. Poslijeobimnih priprema u toku zime došlo je u proljeće 1942. doustanka u tal i janskoj okupacionoj zoni Slovenije. Velikaoslobođena teri tori ja obrazovana je u Notranjskoj i Dolenjskoj. Borbe su vođene na pri lazima Ljubljani. Partizan-ske borbe širile su se i u drugim oblastima Slovenije.

Teške borbe u Srbij i i polet oslobodilačke borbe u cen-tralnim i zapadnim oblast ima pr imoral i su okupatora dase još više angažuje na jugoslovenskom ratištu. Njemačkai tal i janska vrhovna komanda početkom marta 1942. su sesporazumjele da preduzmu više ofanzivnih operacija protivnajjačih žarišta ustanka u Jugoslavij i . Najkrupnije ofanzivneoperacije izvedene su protiv partizanskih snaga i jedin-stvene oslobođene teritorije u istočnoj Bosni, Hercegovini,Sandžaku i Crnoj Gori, u periodu mart—jun 1942, zatim na

Kozari u junu—julu i u Notranjskoj i Dolenjskoj u periodu ju n —o kto b ar 1942. U družene snage oku pato ra i njih ovihdomaćih saradnika uspijevale su, zahvaljujući brojčanoj itehničkoj nadmoćnosti , da u teškim borbama ponovo oku- p ira ju oslobođene te rito rije , ali nigdje im n ije pošlo za ru -kom da unište partizanske jedinice. Više lokalnih ofanzivaizvele su okupatorske i kvisl inške trupe i u drugim obla-stima Jugoslavije.

Svi ovi napori okupatora i domaćih izdajnika pali su u

zasjenak velike ofanzive partizanskih snaga, koja je počela

132



juna 1942. pohodom proletersk ih brig ada sa trom eđe Bosne,Hercegovine i Crne Gore ka zapadnoj Bosni i trajala sve do

početka 1943. godine. U toku ofanzive bile su razbijene zna-

tne neprijateljske, naročito ustaške i domobranske snage,oslobođeni mnogi gradovi u Bosni i Hrvatskoj i stvorena* jedinstv ena oslo bođena terito rija , koja se prostira la od pri-laza Rijeci, Karlovcu i Zagrebu, na jugoistok do rijeka Ne-retve i Bosne. U to vrijeme polet oružane borbe zahvatio jei mnoge druge oblasti u zemlji. Znatno su ojačale partizan-ske snage, što je Vrhovnom štabu omogućilo da u novem-

bru 1942. donese odluku o stv aran ju prvih div izija i korpusa N arodnooslo bodilačk e vojske, koja je krajem 1942. imalaoko 150.000 boraca.

Godina 1942. bila je ozbiljna probaRad KPJ na jačanju oru vitalno sti narodn oos lobo dilačkog po Narodnooslobodilačl«)g k re ta Okupacio ne i kvislinške tru

fronta pe, neup oredivo bro jčano i pogo-tovu tehnički nadmoćnije, uporno

su nastojale da ofanzivama protiv partizanskih snaga i ma-sovnim represali jama nad narodom slome ustanak. Ratneoperacije i okupatorskokvislinška pustošenja paralisali su

priv redni život zemlje. Prva ra tn a zim a donije la je gotovonerješive probleme u vezi sa snabdjevanjem vojske, ishra-nom stanovništva, zbrinjavanjem izbjeglica i onih koji suusljed okupatorskih pustošenja ostali bez krova nad glavomi sredstava za život, sa smještajem i njegom ranjenika čiji

je bro j naglo rastao itd.Sve te teškoće i žrtve, sa saznanjem da će rat još dugo

po tra ja ti izazivale su kolebanje u narodu između odlučnogkursa KPJ za nastavljanje borbe i propagande jugosloven-

ske vlade u izbjeglištvu i njenih snaga u zemlji o „odlaganju borbe za povoljn ije uslove”.U takvim uslovima KPJ je još više napora ulagala na

razvijanju oružane borbe i izgrađivanju vojne organizacije.Ona je tada našla rješenja za uspješno vođenje rata uprkosmjestimičnim porazima ustanka i svim teškoćama. Stvara-nje Prve proleterske brigade i njena uspješna djejstva uSandžaku i istočnoj Bosni potvrdili su mogućnost nastav-ljanja borbe uprkos gubitku ranije oslobođene teri tori je u

Srbiji. Njemačke divizije nisu još ni završile svoju ofanzivu

133



u Srbiji, a partizanske snage, čije su jezgro činili odredi povučeni iz Srb ije , stv orile su novo žarište ustan k a i ugro-zile mnoge značajne pozicije okupatora u tome dijelu ze-mlje. Praksa je pokazala da okupator i kvislinzi nisu imalidovoljno divizija da bi svuda i u svako doba mogli preduzimati ofanzive protiv oružanih snaga ustanka. Uopštavajućiiskustvo te prakse, jugoslovenski komunisti su došli do uvje-renja da višestruka brojčana i tehnička nadmoćnost okupa-torskih i kvislinških trupa, njihove ofanzive i gubitak oslo- bođenih te r ito r ija nisu p repreke za uspješno vođenje sve-narodnog oslobodilačkog rata. Na osnovu načela koje je posta vio vrhovni kom andan t Tito da gub itak jedne te rito rijetreba da znači dobitak druge, još prostranije teritorije, iz-

građivana je vojna organizacija i taktika partizanskih oru-žanih snaga. Godine 1942. pojavile su se na jugoslavenskomratištu desetine brigada koje su u svakom pogledu činiledio jedne mobilne i dobro organizovane vojske, a krajem godine i prve diviz ije i k orpusi N arodnooslo bodilačk evojske.

U isto vri jeme najveća pažnja je poklanjana organizaci-onom jačanju Par t i je i pravi lnom postavl janju njene ruko-vodeće uloge u vojsci. Partijske i skojevske organizacije

radile su neumorno na idejnom, moralnopoli t ičkom i kulturnoprosvjetnom vaspitanju boračkog i rukovodećeg sa-stava. Na taj način bilo je postignuto monolitno moralnopolitičko jedinstvo jedinica, koje nikakve teškoće, žrtve inapori nisu mogli da slome. Jedinice Narodnooslobodilačkevojske postale su škole revolucije, u kojima se izgrađivaonov lik revolucionarnog borca.

Poklanjajući veliku pažnju izgradnji Narodnooslobodi-lačke vojske, KPJ nije zanemarivala rad na razvijanju oru-

žane borbe u onim oblastima u kojima se ona sporije razvija la ili u kojim a su o k up a to r i kvis linzi usp jeli da nanesuozbiljne udarce ustanku. Bez obzira na žrtve i teškoće, onani u jednom slučaju nije dopusti la da njen rad na organizovanju oružane borbe prestane, nit i da i jedna oblast bude potpuno napuštena. U ob lastim a koje su p artizanske jed i-nice za vri jeme neprijateljskih ofanziva napuštale, kao što

je bio sluča j u Crnoj Gori, Sandžaku i Hercegovin i, o sta ja lasu parti jska rukovodstva i organizacije i manje partizanske

jedin ice, koji su po litičk om i bo rb eno m aktivnošću podiza li

134



borbeni duh m asa i razbijali neprijateljevu propagandu,stvarajući tako uslove za nov polet oružane borbe.

Aktivnost nije prestajala ni u okupiranim gradovima.

Poslije odlaska mnogih članova KPJ iz okupiranih gradovau partizanske jedinice i na oslobođenu teritoriju, tamo suostale manje partijske organizacije i manja operativna ruko-vodstva ili povjereništva koja su se oslanjala na mrežu orga-nizacija narodnooslobodilačkog pokreta, čiji se uticaj sveviše širio među gradskim stanovništvom.

N aposljetku je razvitak ratn ih događaja u Jugoslaviji1942. godine dao poz itivan bilan s u ko rist narodnooslob odi-lačkog pokreta. Okupatorske i kvislinške ofanzive, uprkosmjestimičnim uspjesima, nigdje nisu donijele trajnije rezul-tate. Oružane snage narodnooslobodilačkog pokreta zadržalesu inicijativu u svojim rukama, a okupator je, uprkos tomešto se broj njegovih divizija u Jugoslaviji popeo na trideset,

bio p rim oran da vodi defanziv ni ra t — da sve jačim snaga-ma brani pojedine rejone, centre, komunikacije itd., ili daofanzivnim operacijama preotima one koji su već bili iz-gubljeni. Premda broj kvislinških snaga nije bio mali, onesu po svojim borbenim kvalitetima bile sve slabije i na njihse sve manje moglo računati. Napori okupatora da učvrste

kvislinške vojne formacije nisu dali ozbiljnije rezultate. I pored toga što je n jem ačk i o kupato r svojom velikom jese-njom ofanzivom 1941. godine postigao značajne uspjehe uSrbiji, on se nije mogao osloniti na oružane snage generala Nedića i če tn ika, već je tam o zadrž ao znatn e svoje snage.Ofanzivom snaga narodnooslobodilačkog pokreta u drugoj polovini 1942. bio je ozbil jno ugrožen opsta nak kvislinške Nezavisne Države H rvatske. Veći dio njene terito rije bio je pod kontro lom N arodnooslobodila čk e vojske.

Politički procesi koji su se razvijali u vrijeme pokreta-nja i razvijanja ustanka, u uslovima sve žešćih borbi 1942.godine postali su još intenzivniji. Početkom 1942. godinetežište borbe za uticaj na narodne mase između narodno-oslobodilačkog i četničkog pokreta pomjereno je iz Srbijeu Crnu Goru i Bosnu i Hercegovinu. Dok je Draža Mihailo-vić u borbama protiv ustanka u Srbiji krajem 1941. nastojaoda prikrije saradnju sa njemačkim okupatorom, u Crnoj Go-ri je četničko rukovodstvo početkom 1942. potpisalo javni

sporazum sa tal i janskom okupacionom upravom za borbu

135



p ro tiv narodnooslobodilačk og pokreta . N ešto kasn ije su če t-ničke komande u Bosni i Hercegovini, pored otvorene sa-radnje s ta l i janskim i njemačkim okupatorom potpisale spo-razume sa ustaškom adminis t raci jom, koj ima su regul isale

međusobne odnose i prihvati le zajedničku borbu protivustanka. Slično je bilo i u Sloveniji, u kojoj su reakcionarnesnage oko vodstva klerikalne i liberalne stranke, koristećise velikom talijanskom ofanzivom, stvarale svoje oružaneodrede, tzv. Belu gardu, kao dio Mihailovićeve „Jugosloven-ske vojske u otadžbini”.

Time su se u osnovnom povezale i grupisale u borbi p ro tiv ustan k a sve one snage dom aće buržoazije koje su p rihva tile po litiku jugoslovenske izbjegličke vlade. Njihova

akcija u nekim oblastima (zapadna Srbija, Šumadija, CrnaGora, Hercegovina, istočna i srednja Bosna) donijela je zna-čajne iezultate. Došlo je do oseke ustanka, a četnici su osla-njajući se na okupatora i kvislinge stvarali svoju vlast isvoje oružane formacije koje su slali u borbu protiv parti-zanskih jedinica. Uprkos krupnim rezultatima ove snagenisu ostvarile konačni cil j — uništenje ustanka. Niti su partizansk im snagam a nanesen i poražavajući udarci, n iti suse ustaničke mase pasivizirale, a djelimično i priklonile čet-

ničkom pokretu zato š to su žel je le borbu prot iv narodno-oslobodilačkog pokreta. One su privremeno ustuknule uželj i da se spasu od uništenja, prihvatajući garancije oku- p a to ra i če tn ika da će im porodic e i im etak b iti pošteđeniako napuste oslobodilačku borbu, četnički pokret se korist ionastalom situacijom da bi ojačao svoj uticaj propagandom pro tiv u stank a , ko ja je im ala an tikom unističk i karakter.

Iako su u navedenim pokrajinama i oblastima bile iz-gubljene oslobođene teri tori je i razbijene mnoge partizanske

jedin ice, a m ase n aro da se pasiv izirale , svuda je sačuvano jezgro p a rtizansk ih snaga i polit ički u ticaj narodnooslobo-dilačkog pokreta. U uslovima kada su okupacione sile ulo-žile krajnje napore da slome ustanak i kada su se sve snage jugoslovenske buržoazije m obil is ale na s tran i okupato ra , na-stavljanje oslobodilačke borbe i uspjesi koje su partizanskesnage postizale u mnogim oblastima, označili su prvu prelomnu pobjedu narodnooslobodilačkog pokreta. Značaj ikarakter te pobjede proizlazio je otud što je ona izvojevana

ne samo u borbi prot iv brojčano i tehnički neuporedivo

136



nadmoćnijih okupacionih snaga već i u otvorenom politič-kom i oružanom sukobu s onim snagama domaće buržoazijena čijem se čelu nalazila kraljevska vlada u izbjeglištvu. Ti-

me je ishod bitke koja se vodila za oslobodilačku borbu ili protiv nje bio riješen u korist naro dnooslo bodilačkog pokre-ta. Pokušaj prozapadno orijentisane jugoslovenske buržoazi-

je, s vladom na čelu, da se u ra tu koji se vodio izmeđuokupatora i narodnooslobodilačkog pokreta afirmiše kao sa-mostalni faktor koji će odlučujuće uticati na razvitak uzemlji doživio je potpuni neuspjeh. Ona je postala samo po-moćna snaga okupatora u borbi protiv narodnooslobodilač-kog pokreta. To je bila i suviše visoka cijena kojom je pla-tila svoje privremene uspjehe.

Prolaznost uspjeha koje je u toku okupatorskih ofanzivaostvario četnički pokret krajem 1941. i u prvoj polovini 1942.godine ubrzo je potvrdio sam razvitak događaja, što je

propaganda o p reuran jen osti u stanka više ustupala m jestoangažovanju četničkih oružanih formacija u borbi protiv

partizanskih snaga i što je naro dnooslobodilačk i pokret više jačao, a perspektiva pobjede nad silam a Osovine postajala jasn ija i bliža, to su se ran ije pokolebane narodne mase ponovo o kretale narodnooslobodilačk om pokretu. To se već

do kraja 1942. godine manifestovalo u neuspjehu Draže Mi-hailovića da oživotvori svoj strategijski plan razbijanja glav-nine partizanskih snaga u Bosni i Hrvatskoj, u raspadanjučetničkih formacija u Bosni i Hrvatskoj, u oživljavanju par-tizanske borbe u Hercegovini, Crnoj Gori i pojedinim obla-stima Srbije, u neuspjehu Bele garde da u saradnji s tali-

janskim okupatorom razb ije slo venačke partizanske snage.Godine 1942. KPJ je postigla značajne uspjehe u stva-

ranju i proširivanju jedinstva hrvatskog naroda u oslobo-

dilačkoj borbi. Najjača manifestacija tih uspjeha bilo je jača nje oružanih snaga naro dnooslobodilačk og pokreta usvim oblastima Hrvatske, stvaranje oslobođenih teritorija iizgrađivanje mreže legalnih i ilegalnih narodnooslobodilačkihodbora i antifašističkih organizacija. Proces raspadanja Hrvat-ske seljačke stranke ulazio je u završnu etapu. U očimanarodnih masa ustaška vlast je izgubila gotovo svaki značaj.Pojačane ustaške represali je nad hrvatskim narodom još suviše uticale na njegovu orijentaciju ka narodnooslobodilač-

kom pokretu.

137



Stvaranje partizanskih odreda i organizacija Narodno-oslobodilačkog fronta u Makedoniji došli su kao rezultat po rasta borbenog antiokupatorskog raspoloženja narodn ihmasa. Sredinom 1942. godine imenovano je privremeno po-

krajinsko rukovodstvo Partije, koje je počelo sprovoditi po litiku KPJ. Od prelom nog znača ja za dalji razvoj m ake-donskog naroda bila je odluka Centralnog komiteta KPJ oobrazovanju Centralnog komiteta Komunističke parti je Ma-kedonije krajem 1942. godine. Tom odlukom CKKPJ je jasnoizrazio stav KPJ u makedonskom nacionalnom pitanju, že-leći t ime da podrži makedonsku parti jsku organizaciju u borbi protiv s tran ih asp iracija na M akedoniju i u naporim ada u narodnooslobodilačkom pokretu okupi široke slojeve

svoga naroda.

Koristeći se iskustvima iz 1941. goRad KPJ na izgrađlva dine, K PJ je na stavi la još intenzivnju i učvršćivanju na n jju ak tivn os t na stva ra n ju i izera

K đ iv an ju n ov e n a ro d n e v las ti. U vri jem e otvorene ko laboracije vodećih

snaga s tarog poretka sa okupatorom, s tvaranje organa novevlasti i učvršćivanje rukovodeće uloge Partije u njima bili

su značajni činioci okupljanja naroda oko oslobodilačke irevolucionarne platforme KPJ. Osim toga, izgrađivanje i

p roširivan je m ehanizm a narodne vlasti zahti je vale su sveveće potrebe oružanih snaga i sve veće obaveze naroda pre-ma vojsci.

N a in icija tivu CKKPJ poče tkom 1942, V rhovni štab jeizdao prve pisane propise o narodnooslobodilačkim odbori-ma. U njima su bili izloženi zadaci odbora u pogledu okup-

ljanja naroda u borbi, snabdijevanja vojske, rukovođenja priv redom , p rosv je tom i drugim po dru čj im a društvenog ži-vota, brige o socijalno ugroženom stanovništvu, borbe pro-tiv saradnika okupatora i td. U propisima je utvrđen demo-kratski način izbora i najšire učešće naroda u radu odbora. N arodnooslo bodilačk i odbori su tre tiran i kao organi privre-mene vlasti , što je odgovaralo stepenu razvitka narodnooslobodila čkog p ok reta i tak tici P a rtije u s tv aran ju jedinstvaširokih narodnih slojeva oko njene oslobodilačke i revolu-

cionarne platforme.

138



Tada je Vrhovni štab donio odluku i o stvaranju vojnevlasti u pozadini koja će biti oslonac već naraslim oružanimsnagama. Organi te vlasti — komande područja i komande

mjesta, imale su obimne zadatke: organizovanje vojnih bol-nica, magacina i radionica, organizovanje transporta trupai ratnog materijala, održavanje reda u pozadini, mobilizacijanovih boraca i njihova obuka itd. U izvršavanju ovih zada-taka organi vojne vlasti sarađivali su s narodnooslobodilačkim odborima.

Primjenom ovih propisa i uputstava bio je u toku 1942.godine izgrađen na svim oslobođenim teritorijama jedin-stven sistem narodne i vojne vlasti. Organizovanjem životana oslobođenim teritorijama, rukovođenjem privredom i

prosvjeto m , snabdijevanjem vojske, rje šavanjem socijalnih proble m a itd . organi narodne i vojne vlasti vršili su prvo-razrednu ulogu u razvijanju narodnooslobodilačkog pokre-ta. Oni su u borbi protiv okupatora i u otvorenom sukobusa snagama domaće reakcionarne buržoazije izdržali probui postali izraz nacionalnih i socijalnih težnji naroda i njego-ve borbe za korjenit društveni preobražaj. Ocjenjujući ste pen razvitk a narodne vlasti u jesen 1942, CKKPJ je isticaoda su se narodnooslobodilački odbori afirmisali kao osnova

buduće vlasti i nove državne organiz acije, koja je nasta jalau procesu borbe protiv okupatora i snaga starog poretka.Da bi se to jasnije manifestovalo i da bi se pospješio razvi-tak narodne vlasti, Vrhovni štab je u septembru 1942. izdaonova uputstva o organizaciji vlasti na oslobođenoj teritoriji. Na osnovu tih uputstava, krajem 1942. godine sprovedenisu izbori za narodnooslobodilačke odbore u 30 srezova je-dinstvene slobodne teritorije u Bosni i Hrvatskoj. Izbori su

bili velika m an ifestacija revolucio narnog, političkog jedin-

stva naroda i značajan korak u izgradnji sistema nove, na-rodne vlasti.Tako su krajem 1942. godine na oslobođenim teritorija-

ma bili postavljeni temelji nove državne organizacije. Orga-ni vlasti oslanjali su se u svojoj aktivnosti na masovne orga-nizacije Narodnooslobodilačkog fronta. Zahvaljujući aktivnoj podršci naroda, bili su savladani m nogobrojni izvanrednoteški problemi vođenja rata. Hiljade ljudi, žena i omladine,organizovanih u radne čete, bataljone i brigade, podizale su

ljetinu, izgrađivale vojne magacine, podizale bolnice i radio

139



nice, opravljale i održavale željeznice i drumove, transportovale ranjenike i ratni materijal, brinule se za porodice palih bo raca i ž rtava fašizm a, za sm ješta j izbjeglica itd . N arodno-oslobodilački odbori su organizovali politički i kulturno

prosvjetni rad, otvarali škole i analfabetske tečajeve, obra-zovali zdravstvenu službu, sprovodili akcije prikupljanjahrane i odjeće za vojsku, održavali političke konferencijei zborove.

Za godinu i po dana svoga razvitkaPrvo zasjedanje Antlfa- narodnooslobodilački pokret postišističkog vijeća narod- g a o j e značajne pobjede. Sprovedenog oslobođenja Jugo- ^ £ u ^ Jonêpcija*'KpJ 0

p o k re ta n ju i u sp ješnom razv ijan juoružane oslobodilačke borbe i njenom izrastanju od akcija p artizansk ih od red a preko u stank a do perm anentnog, sve-narodnog oslobodilačkog rata. Rezultati toga razvitka ogle-dali su se u stvaranju mnogobrojne i dobro organizovane N arodnooslobodilačk e vojske, u m ehanizm u nove narodnevlasti i u jedinstvu narodnih masa okupljenih u organizacijam a N arodnooslo bodilačk og fronta . P oče tn e organizacionei političke teškoće bile su savladane. Vrijeme ofanziva oku-

pacionih i kv islinških t ru p a koje su p rije tile razb ijan jemustanka bilo je prošlo, isto tako kao što se porazno posnage starog poretka završio pokušaj da se ustanak parališe p ropagandom o p reu ran jen o sti i zajedničk im oružanim akcijam a sa okup ato ro m pro tiv narodnooslobodilačk og pokreta .Politička kretanja u zemlji sve su očevidnije išla u prilog

jača n ju narodnooslobodilačk og pokreta , o tvarajući sve jasn i- je pe rspek tivu njegove pobjede. U tom e pravcu djelovao jei razvitak na glavnim svjetskim frontovima. Savezničke pob-

jede u Afric i otvorile su m ogućn ost invazije u Evropi, što je sam o po sebi istic alo značaj jugoslovenskog ra tiš ta u opštoj strategiji snaga antifašističke koalicije. To je bila realnaosnova za međunarodnu af i rmaci ju narodnooslobodi lačkog p okreta .

Ocjenjujući dotadašnji razvitak oslobodilačke borbe ivojnopolitičku situaciju u zemlji krajem 1942. godine,CKKPJ je zaključio da su sazreli uslovi za obrazovanje ju-goslovenskog opštepolitičkog tijela koje bi, sa prerogativima

najvišeg organa vlasti , izrazilo opštejugoslovenski karakter

140





Stvaranje Avnoja, kao opštejugoslovenskog političkog tijela, došlo je i kao rezu lta t b ra ts tv a i jed instva naroda Ju-goslavije ostvarenog u oružanoj oslobodilačkoj i revoluci-onarnoj borbi. To je bio krupan korak u oživotvorenju ideje

jugoslovenskog jed instva na novim osnovam a i preodoljevanja svega onoga što je sijalo razdor i pothranjivalo razbijač-ke i separatističke tendencije. U zajedničkoj borbi protivokupatora i njegovih domaćih saradnika, narodi Jugoslavijeudarili su čvrste temelje svoje nacionalne ravnopravnosti i

jed instva u sudbonosnoj borb i za oslo bođenje i društvenopolitički preporod. Stvaranje Avnoja i rezultati njegovog prvog zasjedan ja , sa in ic ija tivom za stvaran je nacio nalnihantifašističkih vijeća, koju je u to vrijeme dao CKKPJ, zna-

čilo je krupan korak u rješavanju nacionalnog pitanja uJugoslaviji i u izgrađivanju temelja nove zajednice jugoslo-venskih naroda.

Značajne manifestacije ostvarenog jedinstva narodnihmasa i bratstva naroda Jugoslavije u oslobodilačkoj borbi bil i su takođe osniv ačk a konferencija A ntifašis tičk og fron tažena Jugoslavije i osnivački kongres Ujedinjenog savezaantifašističke omladine Jugoslavije, koji su održani decembra1942. Ovi skup ovi kon statov ali su og rom no učešće i ulogu

žena i omladine u narodnooslobodilačkoj borbi. Omladina ječinila osnovnu masu boraca Narodnooslobodilačke vojske.I veliki broj žena borio se s puškom u ruci. Omladina ižene, okupljeni u svoje borbene antifašističke organizacije, b ili su n ajjači oslo nac narodne vlasti u r ješavan ju mnogo- b ro jn ih zadataka na oslo bođenim te rito rijam a i isto takoona snaga na koju su se oslanjala parti jska rukovodstva uorganizovanju borbene aktivnosti na okupiranoj teri tori j i .

Od početka ustanka KPJ je moralaKPJ 1 problemi među- p ok lan ja ti najveću pažn ju proble m inarodne afirmacije na m a m eđu narodno g položaja narodrodnooslotKuUlačkog po- no0slobodilačkog pokreta. Izbjeglič-

ka vlada Kraljevine Jugoslavije, koja je preko svog m in istra Draže M ih ailo vića vodila borbu pro tiv narodnooslobodil ačk og pokreta , u sp je la je, zahvalju- jući podršci zapadnih savezničkih sila, da zavede an tifa-šističku svjetsku javnost o stvarnim zbivanjima u zemlji.

Ona je sve uspjehe oslobodilačke borbe pripisivala sebi i

142



četničkom pokretu. Uslijed toga u svijetu je nastala lažnalegenda o Mihailovicu i njegovim četnicima kao herojima borbe protiv okupatora . Vlada je osig urala kod zapadnih

saveznika pomoć u novcu, kadrovima, naoružanju i ratnommaterijalu za četničke odrede Draže Mihailovića.Koristeći se svojom jedinom vezom sa svijetom — ra

diovezom sa Komintemom, Centralni komitet KPJ upozna-vao je Kominternu sa razvitkom i razmjerama oružane bor-

be u zemlji i sa pravom ulogom četn ičkog pokreta i drugihkolaboracionističkih snaga u zemlji. Međutim, to nije u po-četku uticalo na promjene u međunarodnom položaju na-rodnooslobodilačkog pokreta. Jugoslovenska vlada u izbjeg-lištvu i vlada Velike Britanije vršile su pritisak na vladuSovjetskog Saveza da podrži njihov stav o tobožnjem uje-dinjenju svih snaga otpora u Jugoslaviji pod vodstvomDraže Mihailovića. One su pri tome polazile od činjenice da

je KPJ sekcija K om intem e i da je S taljin u m ogućnosti dautiče na politiku i stavove KPJ.

Rukovodeći se težnjom da svoje savezničke odnose sazapadnim silama ne pogoršava zbog Jugoslavije, vlada Sov- jetskog Saveza se krajem 1941. godine izjasnila za kom pro -mis između partizana i četnika. Ona se zbog toga uzdržavala

u pogledu političke podrške i pomoći oslobodilačkom pokre-tu u ra tnom mater i ja lu .

S druge strane, poslije otvorenog sukoba između parti-zana i četnika Komintema je počela da izražava sumnju u pravilnost politik e KPJ, is tičući da je ste kla u tisak da pri-stalice jugoslovenske i engleske vlade sa izvjesnim pravomsumnjaju u karakter partizanskog pokreta, smatrajući gakomunističkim. U isto vrijeme je stavila do znanja Central-nom komitetu KPJ da njeni stavovi prema narodnooslobo-

dilačkom pokretu zavise od odnosa između sovjetske i ju-goslovenske vlade.Ostao je takođe bez rezultata pokušaj Vrhovnog štaba

da preko savezničkih misija, koje su dolazile u štab DražeMihailovića i koje su se na licu mjesta uvjerile u stvarnostanje u Jugoslaviji, upozna savezničke vlade sa pravom ulo-gom četničkog pokreta.

Bilo je očevidno da pitanje međunarodne afirmacijenarodnooslobodilačkog pokreta zavisi jedino od njegove sna-

ge i njegovih pobjeda, što je ubrzo potvrdila i praksa samog



razvitka. Pred činjenicom da se u Jugoslaviji, uprkos svimnaporima okupatora i njegovih domaćih saradnika da s lomeustanak, faktički stvorilo jedno novo ratište i da se četnički p o kre t kom prom itovao sarad n jom s okupato rom , vlade si la

antihitlerovske koalicije nisu mogle zatvoriti oči. Najpre je,u ljeto 1942, sovjetska vlada odbila zahtjev jugoslovenskevlade da kod rukovodstva narodnooslobodilačkog pokretamterveniše u korist Draže Mihailovića, obrazlažući to činje-nicom da se četnici Draže Mihailovića bore na strani okupa-tora protiv narodnooslobodilačkog pokreta. Krajem 1942.godine uporedo sa pripremanjem za invaziju u Evropi i p redstavnici b r itan sk e vlade počeli su da upozoravaju iz- bjegličk u jugoslovensku vladu na d ržan je snaga njenog mi-

nistra Draže Mihailovića, ukazujući da je njihovo angažovanje u borbi protiv okupatora jedini put da zadrže pozicijeu narodu, koje bi bile realan oslonac vladi za povratak uzemlju. Izbjeglička vlada je, međutim, odbila ovu sugestiju,svjesna da su njene snage u zemlji toliko zagazile u saradnju sa okupatorom da ne mogu nazad i da su i brojem iuticajem u narodu toliko slabe da ne bi mogle bit i ravno- pravni p a rtn e r snagam a narodnooslobodilačk og pokreta .

S druge strane, Njemačka i Italija su, već u drugoj po-

lovini 1942. godine, u svojim ratnim izvještajima sve više do-nosile vijesti o operacijama u Jugoslavij i , čime su posebno priznavale p o sto jan je jugoslavenskog ratišta .

Krajem 1942. godine počela je i življa aktivnost među jugoslovenskim iseljen icim a na lin iji podrške narodnooslo- bodilačk om po kretu , u k o ju će se uskoro uk lju či ti n ajširemase Jugoslovena, naročito u SAD, Kanadi i zemljama La-tinske Amerike, i mnogi ugledni kulturni i javni radnici jugoslovenskog porijekla.

Značajnu ulogu u širenju ist ine o događajima u Jugosla-viji i o razvitku narodnooslobodilačkog pokreta imale suemisije Radiostanice „Slobodna Jugoslavija”. Zalaganjem predstav n ik a K PJ u K om intern i V eljk a Vlahovića i ju goslo-venskih komunista koji su ih uređivali , emisije ove radio-stanice pružale su sve više podataka ne samo o razvitku

operacija na jugoslovenskom ratištu već i o tome ko organi-zuje i vodi narodnooslobodilačku borbu i kakvu ulogu ima-

ju u Jugosla viji če tničk i p o k re t i d ruge snage kolaboracio ni

stičke buržoazije.

144



U januaru 1943. godine Izvršni odbor Avnoja i Vrhovništab uputili su vladama SSSR, SAD i Velike Britanije svoju prvu notu, u kojoj su ukazali na saradnju Mihailovićevih

četnika sa okupatorom i postavili pred njih zahtjev da sezainteresuju za izdajničku aktivnost jugoslovenske izbjeg-ličke vlade. To je bio prvi spoljnopolitički istup rukovodstvanarodnooslobodilačkog pokreta i nove države koja se rađalau oslobodilačkom i revolucionarnom ratu.

4. KO M UN ISTIČ KA PARTIJA JUGOSLAVIJE U PER I-ODU ODLUČ UJUĆ IH VO JNIH I POLITIČ KIH POBJEDA

NARODNOOSLOBODILAČ KOG POKRETA(1943. GODINA)

Ratne operacije na sovjetskonjeEobJč!?? antlfaS,?tWke m ačkom fron tu razvijale su se 1943.sko ratište lM f°g S [S £ g° dine u znaku P o re d a Crvene ar-

mije. Hitlerov pokušaj u julu 1943.da preotme inicijativu bio je ubrzo slomljen. Godine 1943.Crvena armija je povratila gotovo svu teritoriju SovjetskogSaveza koju su njemačke trupe ranije okupirale.

Do početka maja, zajedničkim djejstvima britanskih iameričkih trupa u Tunisu, njemačke i talijanske snage suizbačene iz Afrike, a u julu je počela angloamerička invazijana Siciliju. Već 8 . septembra fašistička Italija je kapitulira-la, a odbranu talijanske teritorije preuzele su njemačke trupe. Godine 1943. uspješno se razvijala i ofanziva američkihsnaga na Pacifiku. Narastao je otpor Kine japanskim okupa-cionim trupama. Jačali su pokreti otpora u svim poroblje-nim evropskim zemljama.

U Teheranu je od 28. do 30. novembra održana prvakonferencija „Velike trojice” — Ruzvelta, Staljina i Cerčila.Glavno pitanje kojim se konferencija bavila bilo je otvara-nje drugog fronta. Zaključeno je, između ostalog, da se Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije pomogne u ratnom idrugom materijalu , ,u najvećoj mogućoj mjeri".

Godina 1943. na jugoslovenskom ratištu počela je veli-kim zimskim operacijama udruženih njemačkih, talijanskih,ustaškodomobranskih i četničkih snaga protiv glavnine Na-

rodnooslobodilačke vojske i oslobođene teritorije u Bosni



i Hrvatskoj. Njihovo izvođenje naredio je Hitler s motivaci- jom da se obezbijedi pozadin a n jem ačk ih snaga koje osigu-ravaju Balkansko poluostrvo od eventualnog savezničkogiskrcavanja, ističući da bi u tom slučaju Narodnooslobodi

lačka vojska Jugoslavije mogla svojim djejstvom dovesti „do p rekida d o tu ra za cijeli Balkan i K rit, a tim e i do slo m acjelokupnog položaja Osovine na jugoistoku”. Dok su naoslobođenoj teri tori j i vođene borbe sa devet okupatorskihi kvislinških divizija, grupa od pet divizija Narodnooslo-

bodila čk e vojske, pod neposrednom kom andom Vrhovnogštaba, prešla je u ofanzivu na jugoistok u pravcu Hercego-vine i Crne Gore. Poslije uspješne jednomjesečne bitke na N eretv i sa nekoliko puta nadm oćn ijim okupacionim i kvi

slinškim trupama, grupa divizija je nastavila ofanzivu i dosredine maja 1943. razbila glavninu Mihailovićeve .Jugoslo-venske vojske u otadžbini” i znatne talijanske snage i oslobodila veliki dio Hercegovin e, Crne Gore, istočn e Bosne iSandžaka.

Odbrambenim borbama jedinica Narodnooslobodi lačkevojske na ranije oslobođenoj teri tori j i i prodorom grupedivizija u pravcu jugoistoka, zimska ofanziva okupatorskih ikvislinških trupa doživjela je neuspjeh. U proljeće 1943.godine položaj okupatora na jugoslovenskom ratištu bio je još teži, a o pasnost od savezničkog isk rcavanja još neposre dnija. Zbog toga je njemačka kohianda sredinom maja počelanovu ofanzivu — poznatu pod nazivom bitka na Sutjesci —sa 120.000 vojnika protiv grupe divizija u Crnoj Gori i Her-cegovini, kojom je neposredno komandovao Vrhovni koman-dant Tito. Opkoljena na teškom planinskom zemljištu, bezhrane i dovoljnih količina municije i drugog ratnog mate-

rijala, iscrpena u prethodnim višemjesečnim borbama i op-terećena bolnicom sa više hiljada ranjenika, grupa divizija N arodnooslo bodila čk e vojske vodila je m jesec dana te ške,danonoćne borbe za proboj iz okruženja. To je bila najdra-matičnija bitka Narodnooslobodilačkog rata. Grupa divizijaizgubila je trećinu svoga sastava, ali je osujetila njemački

plan, pro b ila se iz ob ruča na S utjesc i i p rešla u nastu pan jekroz istočnu Bosnu, stvorivši tamo, početkom jula, u sadjejstvu s vojvođanskim i mjesnim jedinicama Narodnooslo-

bodila čke vojske, novu oslobođenu te rito riju .

146



Na taj način n isu se ostv arile nade okupatora da će svojim velikim ofanziv am a razbiti glavne snage i po/icije na-rodnooslobodilačkog pokreta i da će time zakočiti njegovrazvitak u cijeloj zemlji. U svim pokrajinama i oblastima Jugosavije u prvoj polovini 1943. godine jačale su snage Na-rodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda i zadavalesve teže udarce okupatoru i njegovim saradnicima. Godine1943. ustanički pokret zahvatio je centralne i južne oblastiSlovenije, a u Štajerskoj i Koruškoj su oživjele partizanskeakcije. Pored teških, ali uspješnih borbi u toku zimske oku pato rskokvislinške ofanzive i neposredno posli je nje u Lici,Dalmaciji, na Kordunu i Baniji i u svim drugim oblastimaHrvatske, zabilježen je polet oružane borbe. Oružane snage

jača le su u zagrebačkoj oblasti, u kojo j je obrazovano više brig ada. Borbe su se proširile i na Istru . U Hrvatskoj su postojala znatna oslo bođena područja. Pored uspje ha kojesu postigle jedinice Narodnooslobodilačke vojske u tokuokupatorske ofanzive u Bosanskoj krajini i poslije nje, do

poleta borbe došlo je i u srednjo j i istočnoj Bosni, u kojim asu stvorene oslobođene teritorije. Prodorom grupe divizija uHercegovinu, Crnu Goru i Sandžak došlo je do novog poletaoružane borbe u ovom dijelu zemlje. U Vojvodini, Srbiji,

Makedoniji i na Kosovu stvorena su nova žarišta narodno-oslobodilačkog pokreta. Naročito uspješne borbe vođene suu Sremu, zatim u južnoj Srbiji, čiji je znatan dio bio oslo- bođen. Ojačale su partizanske snage u Sum adiji i istočnojSrbiji, i svi pokušaji okupatora, Nedića i četnika da ih raz-

b iju osta li su bez uspjeha. Nekoliko m anjih partizanskihodreda djejstvovalo je u oblasti Kosova. Partizanske akcijeu ljeto 1943. godine zahvatile su gotovo sve oblasti Makedo-nije. Obrazovane su u cijeloj zemlji desetine novih brigada i

više divizija Narodnooslobodilačke vojske.Razvoj ratnih događaja u Jugoslaviji u prvoj polovini

1943. godine po tvrd io je vitaln ost narodno oslobodilačkog po-kreta i borbenu vrijednost njegovih oružanih snaga. Svjetska javnost je počela da saznaje o velikim borbam a, pobjedam ai žrtvama jugoslovenskih naroda, o ulozi izbjegličke jug0slovenske vlade i sa rad n ji njen e „vojske u otadžbini saokupatorom. Bitke koje je vodila Narodnooslobodilačka voj-ska na tlu Hitlerove „evropske tvrđave" pobudile su pažnju



cijeloga svijeta. U maju 1943. stigla je prva britanska vojnamisija u Vrhovni štab Narodnooslobodilačke vojske i part i-zanskih odreda.

Uoči kapitulacije Italije Narodnooslobodilačka vojska, sa

svojih 57 brigada i 70 partizanskih odreda, organizovanih u18 divizija i 4 korpusa, i sa aktivnom podrškom ogromnevećine naroda, izrasla je u snažnu oružanu silu. Ona je u tovrijeme vezivala za jugoslovensko ratište 15 talijanskih, 13njemačkih, 7 bugarskih i 2 mađarske divizije i okupatorske policijs ke, žan darm erijske i razne kvislin ške form acije.

U trenutku kapitulacije fašist ičke Ital i je izbio je opštinarodni ustanak u Slovenačkom primorju, Is t r i , Hrvatskom p rim o rju i D alm aciji , a u stan ičk i p olet zahvatio je Hercego-

vinu, Crnu Goru, Sandžak i Metohiju i zapadnu Makedoniju.Bila je razbijena i najvećim dijelom razoružana tali janskaokupaciona armija i zapli jenjeno naoružanje za oko 80.000novih boraca. Gotovo sve pomenute oblasti , sa jadranskomobalom i ostrvima i velikim brojem gradova, bile su oslo- bođene.

Kapitulacija I tal i je i velike pobjede Narodnooslobodilač-ke vojske uticale su na porast borbenog raspoloženja u svimdrugim oblastima Jugoslavije. Do kraja 1943. godine obrazo-

vane su desetine novih brigada i part izanskih odreda, osamdivizija i četiri korpusa. Krajem godine, poslije dovlačenjanovih snaga, njemački okupator je u Jugoslavij i imao pet ar-mijskih korpusa, koje je angažovao u operaci jama za preot i-manje izgubl jenih pozici ja na jugoslovenskom rat iš tu .

Godina 1943. obilježila je prekretniKPJ u borbi za učvršće cu u bo rb i P a rtije za stv ara n je jenje 1 razvijanje tekovi din stva na ro da u oslob od ilačko m i

“ " S f S S S ’* 1 ’ revo luc ionarnom ratu .Osvobodilna fronta slovenačkognaroda je 1943. godine izrasla u odlučujuću političku snagu.Bio je slomljen pokušaj snaga slovenačke buržoazije da usaradnji sa okupatorom i u duhu poli t ike izbjegličke jugo-slovenske vlade razbiju jedinstvo slovenačkog naroda uoslobodilačkoj borbi. Njihove oružane snage svele su se na beznača jne fo rm acije koje su se m ogle održati jed ino u neposrednom o s lan jan ju na okupacio ne tru pe . Nov pokušaj

sa takozvanom Plavom gardom nije više mogao dovesti do

148



značajnijih rezultata. Komunistička partija Slovenije afirmisala se kao rukovodeća snaga oslobodilačke borbe slovenač-kog naroda. To je bilo izraženo i u Izjavi osnivačkih grupa

Osvobodilne fronte od 1. marta 1943. godine, kojom su ovegrupe priznale Komunističkoj partiji rukovodeću ulogu uOsvobodilnoj fronti. U jesen 1943. godine na prostranimoslobođenim teritorijama Slovenije bili su sprovedeni izboriza „Zbor poslanika slovenačkog naroda”, koji se sastao po-četkom oktobra u Kočevju. Zbor je donio odluku o osniva-nju Slovenačkog narodnooslobodilačkog odbora kao najvišegorgana narodne vlasti.

Godina 1943. obilježila je konačnu prekretnicu u odno-sima političkih snaga u Hrvatskoj u korist narodnooslobo-dilačkog pokreta. Naposljetku su bili razbijeni napori vod-stva Hrvatske seljačke stranke da svojom politikom lojalno-sti prema okupatoru i ustaškoj državi parališe porast borbe-nog raspoloženja hrvatskih masa. Ta stranka bila je u pot- punom rasp adan ju , a neki njen i prvaci priš li su Narodno-oslobodilačkom frontu. Narodnooslobodilački pokret je stvo-rio trajna uporišta u Istri. Krupni uspjesi koje je hrvatskinarod postigao u dvogodišnjoj borbi omogućili su da se u

ju nu 1943. sazove osniv ačka skupština Zem aljskog anti fa-

šističkog vijeća narodnog oslobođenja Hrvatske, na kojoj je prih vaćena rezolucija sa I zasjedanja Avnoja, utvrđenesmjernice za proširivanje jedinstva naroda u oslobodilačkoj borbi i za oslo bođenje h rvatsk ih oblasti koje je posli je 1918.godine anektirala Italija. Skupština je izabrala svoj Izvršniodbor, koji je preuzeo i funkciju najvišeg organa vlasti uHrvatskoj.

U Bosni i Hercegovini razbijena su posljednja jača upo-rišta četničkog pokreta. Dio srpskih masa, koji se svojevre-

meno našao pod uticajem akcije četničkih snaga prišao jenarodnooslobodilačkom pokretu. Znatan dio hrvatskog i mu-slimanskog stanovništva stao je aktivno na stranu narodno-oslobodilačkog pokreta, čime su bili stvoreni solidni temelji b ratstva i jed instva srpskog, hrvatskog i m uslim anskogstanovništva u ovim pokrajinama. Takav razvitak narodno-oslobodilačkog pokreta omogućio je održavanje osnivačkeskupštine Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslo- bođenja Bosne i Hercegovine novem bra 1943. godine. Skup-

ština se izjasnila za federativno uređenje Jugoslavije, sa

149



Bosnom i Hercegovinom kao ravnopravnom jedinicom, Sto je bio p resud an korak u realiz acij i nacio nalne politik e KPJ.

Iako su se u Srbij i još osjećale posljedice teških udara-ca koje je narodnooslobodilački pokret pretrpio 1941. godi-ne, a okupator i kvislinzi činili i dalje sve da onemogućenjegov razvitak, 1943. godine ostvareni su krupni uspjesi. U

ju žnoj S rb iji se form ira lo snažno i tra jn o up oriš te pokreta.Ojačale su partizanske snage i organizacije oslobodilačkogfronta u Šumadiji i istočnoj Srbiji. Pojačan je proces obnav-ljanja organizacije KPJ u zapadnoj Srbij i , gdje je si tuacija po narodnooslobodilačk i p ok ret b ila najteža.

Godine 1943, pored krupnih vojnih formacija, sistemanarodne vlasti i ostvarenog jedinstva naroda u Sremu, došlo je do stv aran ja partizan sk ih o dreda i m reže organizacija na-rodnooslobodilačkog pokreta u Banatu, Bačkoj i Baranji .

N apori KPJ da albanske m ase oslo bodi od u tica ja okupa to ra i b alista i da ih pokrene u oslo bodilačk u b orb u donijeli su 1943. godin e prve znača jne usp jehe koji su se iz raža-vali u stvaranju prvih partizanskih odreda i organizacija N arodnooslo bodila čk og fro n ta na K osovu i M etohiji .

Poslije bitaka na Neretvi i Drini, u Crnoj Gori je došlo

do novog ustaničkog poleta. Pokazalo se da četnički pokreti pojedine frakcije crnogorskih federalista nisu stvoriletrajnij i uticaj u masama crnogorskog naroda za vri jeme nji-hove strahovlade u Crnoj Gori. U jesen 1943. godine u CrnojGori su obnovljene organizacije KPJ, razvijena mreža orga-nizacija Narodnooslobodilačkog fronta i narodne vlasti.Pobjede i rezultati ostvareni u jačanju narodnooslobodilač-kog pokreta manifestovali su se na osnivačkoj skupštini Ze-maljskog antifašist ičkog vijeća narodnog oslobođenja Crne

Gore i Boke, novembra 1943. u Kolašinu, koje se konstituisalo kao najviše političko tijelo, a njegov Izvršni odbor pre-uzeo rukovođenje organima narodne vlasti .

Posli je sprovođenja odluke CKKPJ o obrazovanju Cen-tralnog komiteta KPJ Makedonije marta 1943, započeo je brži proces konsolidacije po krajin ske organizacije KPJ i n je-na uspješnija aktivnost u razvijanju oslobodilačke borbe.Ubrzan je proces stvaranja partizanskih odreda, narodno-oslobodilačkih odbora i antifašističkih organizacija. Počet-

kom avgusta usli jedile su odluke o stvaranju viših organa

150



narodne vlasti i formiranju prvih brigada Narodnooslobodilacke vojske.

Znatno se proširio uticaj narodnooslobodilačkog pokreta

među nacionalnim manjinama. Godine 1943, u sastavu Na-rodnooslobodilačke vojske obrazovane su jedinice nacional-nih manjina — čehoslovačke, mađarske, talijanske i njemač-ke, a od antifašistički raspoloženih pripadnika razbijene ta-lijanske okupacione armije formirano je više bataljona i brigada. Slo bodna terito rija u južnoj Srbij i i isto čnoj Ma-kedoniji poslužila je kao oslonac za stvaranje bugarskih par-tizanskih jedinica. Komunistička partija Jugoslavije bila jeinicijator saradnje sa svim susjednim oslobodilačkim poKretima. Osobito plodna saradnja u borbi protiv okupatorarazvijala se sa albanskim, grčkim i talijanskim oslobodilač-kim pokretom.

Razmjere, karakter i pobjede narodOdluke II zasjedanja nooslobodilačkog pokreta u tokuAntifašltsičkog vijeća 1943. godine obilježili su osnovnuD a r ° J u g o s l a v i j e p rek retn icu u razvitk u rata i revo-

lucije u Jugoslaviji. N arodnooslo bodila čk a vojska, sa svojih 300.000 naoru ža-

nih boraca, raspoređena na svim teritorijama Jugoslavije, bila je izrasla u oružanu silu sposobnu da u okvirim a napo-ra antifašističkih snaga svijeta, osigura konačnu pobjedunad okupatorima i njihovim domaćim saradnicima. Velikeofanzivne operacije Crvene armije i njene pobjede nad nje-mačkim oružanim snagama i invazija angloameričkih trupau Italiji isticali su njen značaj u predstojećim borbama zakonačno uništenje fašističkih sila. Vezujući za sebe krupneokupatorske snage i razbijajući pozadinu hitlerovskog od

bram benog sis tem a u ovom dije lu Evrope, ona se, sa anti faši-stičkim snagama u susjednim zemljama, javlja kao značajnaspona savezničkih frontova i važan činilac u predstojećimoperacijama na Balkanu.

Drugi značajan faktor koji je karakterisao stepen raz-vitka rata i revolucije u Jugoslaviji bio je mehanizam narod-ne vlasti. Narodnooslobodilačke odbore prihvatila je ogrom-na većina naroda, dok su organi okupatorske i kvislinškevlasti, svedeni na uske pojaseve koje su držale okupatorske

i kvislinške trupe, bili izgubili svako značenje. Proces stva-

151



ranja narodnooslobodilačkih odbora, od lokalnih organa dozemaljskih antifašističkih vijeća, dostigao je bio takav stependa se već u ovo vrijeme može govoriti o jedinstvenom meha-nizmu narodne vlasti u cijeloj zemlji. Ona je to postala nesamo po razvijenosti svoje organizacije već i po zadacimakoje je izvršavala. Narodna vlast je s uspjehom rješavalaveoma složene privredne, zdravstvene, socijalne i druge problem e i posebno veom a složeni i teški zadatak snabd ijevan javelike armije. Po svom dubokom demokratizmu, po učešćunaroda u odlučivanju u svim aktivnostima organa vlasti , ponačinu izbora, po rukovodećoj ulozi Komunističke parti jeJugoslavije, narodna vlast je bila ist inski narodna i revolu-cionarna. Ona je svu svoju aktivnost zasnivala na interesima

oslobodilačke borbe, nastojeći ujedno da rješava mnogobroj-ne i teške socijalne probleme. Ukidala je najgrublje formeeksploatacije i ostatke feudalnih odnosa; proglašavala moratori jum seljačkih dugova, brinula se za porodice radnikai drugih siromašnih slojeva stanovništva, sprovodila na sveširem planu mjere kažnjavanja saradnika okupatora i td . Po-čivajući na razvijenom sistemu narodnooslobodilačkih od-

b o ra, zem aljska an tifaš is tičk a v ije ća i Avnoj postepeno suizrastali u najviše zakonodavne i izvršne organe narodne

vlasti.Razvi tak u pojedinim zemljama i pokraj inama Jugosla-

vije pokazao je da je narodnooslobodilački pokret okupio iujedinio ogromnu većinu naroda. Masovnost organizacija N arodnooslobodilačk og fron ta , rukovodeća uloga KPJ i ste - pen d em o kra tske svijesti snaga okupljen ih u n jim a pokazalisu da je narodnooslobodilački pokret r i ješio u svoju korist

b itk u za n aro dn e m ase koja se razvija la u okvirim a borbe p ro tiv o ku pa to ra . Jed instvo n aro d a koje se m anifestovalo u

ovim organizacijama, stvarano u otvorenom sukobu sa sna-gama starog poretka, pr imilo je karakter saveza radničkeklase sa ogromnom većinom naroda u borbi za oslobođenjei za korjeniti društvenopolitički preobražaj.

Zajednička borba jugoslovenskih naroda protiv istogneprijatelja za dalekosežne oslobodilačke i revolucionarneciljeve i ostvarene zajedničke tekovine u toj borbi nedvosmi-sleno su potvrđivali da su narodi Jugoslavije otklonili sveosnovne prepreke koje su ih u prošlosti razdvajale, da su

izgradili čvrste temelje bratstva i jedinstva i izrazili sprem

152



nost da ostanu u državnoj zajednici koja će biti izgrađena na prin cipim a istin ske v lasti radnog naroda i nacionalnoj ravnopravnosti .

Pobjede i snaga narodnooslobodilačkog pokreta su utoku 1943. godine sigurno utirali puteve njegovoj punojmeđunarodnoj afirmaciji. Velike bitke 1943. godine na jugoslovenskom ratištu bile su pri tome odlučujući faktor. Sa-vezničke komande nisu više mogle prelaziti preko činjeniceda u Jugoslaviji postoji moćna oslobodilačka armija, kojaza sebe vezuje desetine fašističkih divizija i koja kontrolišeznatna područja u ovom dijelu Hitlerove „evropske tvrđave".U vrijeme kada su zapadne savezničke sile počele težištesvojih operacija prenositi na evropsko kopno, komandaangloameričkih snaga u Sredozemlju uspostavila je maja1943. pre ko svoje m isije u Vrho vnom štab u prve kontakte sa

Narodnooslobodilačk om vojskom uoči iskrcavanja svojihsnaga u Italiji. Ubrzo su se razvili mnogi oblici veza i sa-radnje savezničkih snaga sa Narodnooslobodilačkom voj-skom: osnovane su njene vojne baze i bolnice u Italiji, organizovano je doturanje savezničke pomoći, uspostavljene sunjene misije u savezničkim komandama itd. Sve je to omo-gućilo da istina o onome što se događa u Jugoslaviji konač-

no prodre u svijet.Međutim, uprkos razgranatoj vojnoj saradnji, vlade za-

padnih sila n isu bile sklo ne da m ijen ja ju svoje odnose pre-ma jugoslovenskoj izbjegličkoj vladi, niti da narodnooslobo-dilački pokret priznaju i kao politički pokret. One su seoglušivale o duboke društvenopolitičke promjene do kojih je došlo u toku oslo bodila čk e borbe u Jugoslavij i i nisuuzimale u obzir kolaboraciju jugoslovenske izbjegličke vladesa okupatorom u borbi protiv vlastitog naroda. Zbog svega

toga bilo je očevidno da narodnooslobodilačkom pokretu p redsto ji žilava b orb a za m eđunarodno priz nanje tekovinakoje je ostvario. Mada je ta borba bila veoma složena, jer

je u suštin i b ila riječ o borbi za m eđunarodno priz nanje jedne nove države koja se stvarala ne samo u borbi protivokupatora već i u borbi protiv onih unutrašnjih snaga kojesu vodile rat za očuvanje jednog starog i preživjelog poret-ka, garancija za njen uspješan završetak bile su snage na-rodnooslobodilačkog pokreta i riješenost jugoslovenskih na-

roda da u njoj istraju do kraja.

153



Polazeći od stepena razvitka narodnooslobodilačkog po-kreta, krajem 1943. godine, Centralni komitet KPJ ocijenio

je da su sazreli uslovi da se izvojevane pobjede u oslobodi-

lačkom i revolucionarnom ratu izraze u posebnim odlukamaAvnoja.Svoje drugo zasjedanje Avnoj je održao noću između

29. i 30. novembra u Jajcu. Poslije izvještaja Izvršnog odbo-ra Avnoja, Josip Broz Tito podnio je referat u kojem je izlo-žio osnovne etape u razvitku narodnooslobodilačke borbe iobrazložio neophodnost stvaranja zakonodavnih i izvršnihorgana vlasti.

Prihvatajući analize i zaključke izložene u Titovom re-feratu, Zasjedanje je donijelo istori jske odl”ke, od kojih su

bile najznačajn ije : o vrhovnom , zakonodavnom i izvršnomnarodnom predstavničkom ti jelu Jugoslavije i Nacionalnomkomitetu oslobođenja Jugoslavije kao privremenim organimavrhovne narodne vlasti za vri jeme narodnooslobodilačkograta; o oduzimanju prava zakonite vlade Jugoslavije tzv. jugoslovenskoj vladi u inostranstvu i o zabrani povratka uzemlju kralju Petru II Karađorđeviću; o izgradnji Jugoslavi-

je na federativnom principu ; o p riznan ju i zahvalnosti Narodnooslobodilačkoj vojsci; o uvođenju naziva maršala Ju-

goslavije u Narodnooslobodilačkoj vojsci; o odobravanju izjava, odluka i n aredaba koje su u m eđuvrem enu donosil iIzvršni odbor Avnoja i Vrhovni štab.

Na tem elju ovih odluka, pod predsjedništvom Josip aBroza Tita, obrazovan je Nacionalni komitet oslobođenja Ju-goslavije kao privremena vlada, a Predsjedništvo Avnoja jeodlučilo da se zvanje maršala Jugoslavije dodijeli Vrhovnomkomandantu Narodnooslobodi lačke vojske.

Ove državotvorne odluke Avnoja označile su da je revo-

lucija u Jugoslaviji već odnijela osnovne pobjede, da su utoku oslobodilačkog rata položeni temelji nove zajednice ju-goslovenskih naroda — Demokratske Federativne Jugoslavi- je. N arodna, po svom obliku i učešću na jš irih narodnih slojeva, ta nova država im ala je osnovna obilježja d ik ta tu re p ro le ta rija ta , je r je n jeno s tv aran je značilo konačan prelazvlasti u ruke narodnih masa predvođenih isključivo Komuni-stičkom parti jom i radničkom klasom.

Odluke Drugog zasjedanja Avnoja naišle su na veliki od-

je k u zem lji i u svije tu . One su dale nove im pulse narodno

154



oslobodilačkom pokretu i učvrstile riješenost vojske i narodada u teškoj borbi idu do konačne pobjede. Za onaj dio narodakoji se još kolebao ili bio pod uticajem raznih reakcionarnih

struja, ove odluke su stvorile sigurnu perspektivu i uticaleda i taj dio naroda konačno priđe oslobodilačkom pokretu.Za poraženu jugoslovensku buržoaziju odluke Avnoja

bile su signal za zbijan je n jenih redova i za pružanje jošodlučnijeg otpora pobjedonosnoj revoluciji. To se manifestovalo u odlukama kongresa u selu Ba, krajem februara 1944,na kojem su se okupili predstavnici raznih bivših građan-skih partija iz Srbije, Crne Gore i Slovenije i socijalisti saživkom Topalovićem na čelu, predstavnici socijaldemokrat-

ske stranke Hrvatske i „jugoslovenski orijentisanih Hrvata".Tu su oni formirali sa Mihailovićevim Centralnim nacional-nim komitetom tzv. Jugoslovensku narodnu zajednicu, koja je ustala protiv odluka Avnoja, izrazila žaljenje saveznicim ašto pomažu NOVJ i izjasnila se za obnovu Jugoslavije kaoustavne monarhije na federativnom principu. U to vrijemeMačekova rukovodeća grupa Hrvatske seljačke stranke sporazumjela se sa Pavelićem da ustaše i domobrani na krajurata pomognu Mačeku u preuzimanju vlasti, pri čemu jeovaj računao i sa podrškom zapadnih saveznika. I ostacislovenačke reakcije, preko svog eksponenta generala Rupnika, još su se čvršće povezali sa njemačkim okupatorom.Oni su se zalagali za stvaranje slovenačkohrvatske katoličkedržave, pri čemu su računali sa podrškom Vatikana i zapad-nih saveznika. U ovo vrijeme jugoslovenska izbjeglička vlada pojača la je p ropagandu pro tiv narodnooslobodilačkog pokre-ta, posebno ističući da taj pokret nema uticaja u srpskomnarodu, koji je, tobože, okupljen oko četničkog pokretaDraže Mihailovića.

Odluke Avnoja naišle su na pozitivan odjek u svjetskojantifašističkoj javnosti i u savezničkim zemljama. Iako vladesavezničkih sila nisu bile spremne da prihvate odluke Avno-

ja, njih ovi zvanični predstavnic i su povodom zasjedanjaAvnoja dali pozitivne izjave. Posebno su odluke Avnoja ima-le uticaja na razvijanje aktivnosti na liniji narodnooslobo-dilačkog pokreta Jugoslovena koji su se našli u emigraciji,u zarobljeničkim i drugim logorima u inostranstvu. Mnogo- b ro jna ju goslovenska ekonom ska em igracija u zem lja m a

155



američkog kontinenta gotovo je u cijelosti bila na straninarodnooslobodilačkog pokreta, radila na njegovom popularisanju, otkrivala izdajničku ulogu izbjegličke vlade i DražeMihailovića, prikupljala pomoć Narodnooslobodilačkoj vojsciitd. Za desetine hiljada Jugoslovena koji su se našli u raz-nim zarobljeničkim i drugim logorima, u kojima su podteškim uslovima vodili borbu na strani narodnooslobodi-lačkog pokreta, odluke Avnoja značile su još veći podsticaj.

5. K O M U N IS T IČ K A P A R T IJ A J U G O S L A V IJ E U P E R I -O DU B O R B I ZA K O N A Č N O O S L O B O Đ E N J E I ZA M E -

Đ U N A R OD N O P R I Z N A N J E N O V E J U G O S L A V IJE

U prvoj polovini 1944. godine naPregled završnih ope jug oslov ensk om r at išt u vođe na su” Jugoslavije0 naizm enično m noga ofanzivna i de

fanzivna djejstva. Među njima bio je niz k ru p n ih o peracija koje su se sm jenjivale u jednoj zadrugom oblasti. Još krajem 1943. godine reorganizovanekrupne njemačke oružane snage pokušale su da preotmu

izgubljene pozicije, koje su bile od osobitog značaja i sastanovišta unutrašnjeg fronta i sa stanovišta mogućnostiodbrane Balkanskog poluostrva, održavanja veza sa tal i jan-skim frontom i obezbjeđenja južne Evrope od predstojećih

p ro d o ra lijevog k rila Crvene arm ije . N aroči to krupne opera-cije vođene su u graničnim oblastima Srbije — u istočnojBosni, Sandžaku i Crnoj Gori, u kojima su se u to vrijemekoncentrisale jake snage Narodnooslobodilačke vojske, vrše-ći pritisak i prodore u Srbiji. Nekoliko važnih operacija

njemačke grupe su izvele i protiv najjačih uporišta narodno-oslobodilačkog pokreta u zapadnoj Bosni i Hrvatskoj. Ve-likih razmjera bila je i proljećna ofanziva okupatorskihtrupa protiv jedinstvene oslobođene teri tori je u južnoj Srbi-

ji i istočn oj M akedoniji i jak ih srp sk ih i m akedonskih sna-ga Narodnooslobodilačke vojske koje su djejstvovale na tojteritoriji .

Okupatorima nigdje nije pošlo za rukom da nanesu oz-

b iljn ije ud arce jed in icam a N arodnooslobodilačk e vojske. Re-

156



zultati njihovih ofanzivnih operacija svodili su se na zauzi-manje nekih većih mjesta, na prodiranje duž komunikacija,koje su nastojali da osiguraju pojačavajući odbranu nekih

značajnih saobraćajnih i drugih čvorova. Jedinice Narodno-oslobodilačke vojske zadržale su pod svojom kontrolom naj-veći dio teritorije i svaki put su, primjenom elastične taktike,

brzo preotim ale inic ija tivu i prela zile na ofanzivna djejstv a.I ove operacije jasno su pokazale da njemačke snage nisuu mogućnosti da riješe situaciju u Jugoslaviji u svoju ko-rist i osiguraju toliko ugroženo zaleđe svoga fronta u Italijii svojih krupnih snaga u Grčkoj i na njenim otocima. Stogasu u njemačkoj vrhovnoj komandi odlučili da jednim izne-nadnim udarcem unište rukovodstvo narodnooslobodilačkog pokreta, računajući da bi na taj način paralisali obezglavlje-ne snage Narodnooslobodilačke vojske. Tako je 25. maja1944. godine došlo do pozna tog desanta na Drvar, u komesu, pored padobranskih jedinica, bile angažovane krupnenjemačke motorizovane i druge snage. Međutim, njemački planovi bili su osujeće ni, a rukovodstvo nove Jugoslavije prešlo je na ostrvo Vis, odakle je nasta vilo da rukovodi ope-racijama i političkim zbivanjima u zemlji.

Sredinom 1944. godine Crvena armija je počela ofanzivu

p rem a granicam a Rum unije. U avgustu je pod udarcim aCrvene armije i ustaničkog pokreta rumunskog naroda ka- p itu lirao fašističk i režim u R um uniji. U to vrijem e anglo-američke trupe, koje su se 6 . juna iskrcale u Normandiji,nastavile su sa prodiranjem kroz Francusku, Belgiju i Luksembrug. Prateći razvitak vojnih operacija na savezničkimfrontovima, Vrhovni štab je sredinom 1944. godine izdaodirektivu za opštu ofanzivu Narodnooslobodilačke vojske, stim što je njene glavne snage usmjerio prema Srbiji. Ope-

racije za prodor u Srbiju, koordinirane sa operacijama tadveć krupnih njenih snaga u južnoj Srbiji, počele su jula1944. K orp usi N arod noo slobo dilačke vojske, koji su bilikoncentrisani u istočnoj Bosni i Crnoj Gori za nastupanjeu Srbiju, vodili su u to vrijeme veoma teške borbe sa krup-nim njemačkim snagama koje su pokušavale da ofanzivnimoperacijama spriječe njihov prodor u Srbiju. Ovi njemački pokušaji bil i su oštrim borbam a osuje ćeni i jedinice Na-rodnooslobodilačke vojske su u avgustu 1944. godine izvršile

p ro d o r u zapadnu S rb iju i S um adiju, da b i početk om sep-

157



tem bra ovladale c en tralnom teritor ij om Srb ije, razbivši čet-ničke i nedićevske snage. U isto vrijeme, pod udarcimaCrvene armije i snaga Otačestvenog fronta, sa Bugarskomradničkom partijom (komunista) na čelu, uništena je faši-

stička Bugarska, a trupe Crvene armije izbile su na jugo-slovensku granicu.

U takvoj situaciji maršal Tito je otputovao 21. septem- b ra u M oskvu da bi postigao sagla snost o zaje dničk im djejstvima Crvene armije i Narodnooslobodilačke vojske na te-ritoriji Jugoslavije. Tada je sa vrhovnom komandom Crvenearmije postignut sporazum da jedinice Crvene armije uče-stvuju u operacijama za oslobođenje Srbije i Vojvodine,s tim da na jugoslovenskoj teritoriji djeluje civilna admini-

stracija Nacionalnog komiteta, tj . organi narodne vlasti. Uisto vrijeme sovjetska vlada je odlučila da Jugoslaviji ispo-ruči oružje i ratni materijal za 12 pješadijskih i dvije vazduhoplovne divizije. Nešto kasnije, 5. oktobra, došlo je dosporazuma između Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugo-slavije i nove otačestvenofrontovske vlade Bugarske o uče-šću bugarske vojske u borbama za oslobođenje Makedonijei južne Srbije.

Početkom oktobra počele su borbe za konačno oslobo-

đenje Srbije i Makedonije. Prva etapa t ih borbi završena jeoslobođenjem Beograda 20. oktobra. Do kraja godine oslo- bođene su te rito rije S rb ije , M akedonije, Crne Gore i Dalma-cije. Krajem godine Narodnooslobodilačka vojska je uspo-stavila svoj strategijski front od Dunava preko Srema, Bo-sne, južne Like do Jadranskog mora. Ispred toga fronta, uHrvatskoj i Sloveniji, djejstvovale su krupne jedinice Narod-nooslobodilačke vojske i postojala su prostrana oslobođena područja. Odlukom Vrhovnog štaba, 1. jan u a ra 1945, form i-

rane su Prva, Druga i Treća armija Narodnooslobodilačkevojske.Početkom 1945. godine, dok su Crvena a rm ija i arm ije

zapadnih saveznika stezale obruč oko Njemačke, pivođenesu kraju pripreme za konačno oslobođenje zemlje. U febru-aru 1945. između maršala Tita i savezničkih komandanatamaršala Tolbuhina i feldmaršala Aleksandera utvrđeni su planovi za koo rd in iran je o peracija izm eđu N arodnooslo - bodila čke vojske, s jedne, i snaga Crvene arm ije u M ađar-

skoj i angloameričkih armija u Ital i j i , s druge strane.

158



Prvog marta promijenjen je naziv Narodnooslobodilačkevojske u Jugoslovensku armiju, a Vrhovni štab je reorganizovan u Generalštab.

Završne operacije za konačno oslobođenje zemlje počelesu 20. marta. Najprije je na krajnjem lijevom krilu prešlau ofanzivu Č etvrta arm ija. Ona je do sredine aprila razbilakrupne njemačke snage i oslobodila Liku, Gorski kotar iHrvatsko primorje. Odmah zatim prešle su u ofanzivu Prva,Druga i Treća armija na frontu u Sremu, Slavoniji i Bosniu sadejstvu sa jedinicama koje su se nalazile na teritorijiHrvatske i Slovenije. Lomeći u teškim borbama otpor nje-mačkih i ustaških snaga, trupe Jugoslovenske armije su

početk om m aja izbile na zapadne granice Jugoslavije , oslo- bodiv ši Istru , T rst, Goricu i Trž ič. U njihovom obruču na-šle su se jedinice njemačke Grupe armija E i ostaci raznihkvislinških formacija. Njihov otpor slomljen je tek 15. maja,iako je Njemačka već 7. maja potpisala bezuslovnu kapitu-laciju, koja je stupila na snagu u noći između 8. i 9 . maja.

nisu priznale odluke Avnoja, stvarnost u Jugoslaviji bila jetakva da više nije bilo moguće prelaziti preko njih. Upravosu promjene do kojih je došlo u Jugoslaviji primorale save-zničke vlade da se zainteresuju, svaka sa stanovišta svojihinteresa, za ono što se događa u Jugoslaviji, jer je razvitaku njoj jasno pokazivao da približavanje kraja rata znači, uisto vrijeme, stabilizaciju pobjeda revolucije. Zbog toga jei došlo do promjena u stavovima savezničkih vlada.

Već krajem 1943. godine vlada Velike Britanije sma-trala je da bi u sporazumu između jugoslovenske vlade uizbjeglištvu i rukovodstva narodnooslobodilačkog pokretatrebalo tražiti mogućnosti za spašavanje kapitalističkog po-retka u Jugoslaviji. Svoju inicijativu u tom pravcu obrazlo-žila je potrebom ujedinjenja svih patriotskih snaga u Jugo-slaviji, što su prihvatile i vlade ostalih sila antifašističkekoalicije. Pripremajući teren za takav sporazum, predsjed-nik britanske vlade Cerčil zahtijevao je od kralja Petra daiz vlade izbaci Dražu Mihailovića, a nešto kasnije britanska

Borba za međunarodno priznanje nove Jugosla

vije

U ovom periodu rukovodstvo noveJugoslavije vodilo je složenu borbuza međunarodno priznanje. Iako

vlade sila antihitlerovske koalicije

159



vlada donijela je odluku da povuče svoje vojne misije izčetničkih štabova. Međutim, izbjeglička vlada odbila je dase odrekne Draže Mihailovića. Ona se izjasnila protiv spora-zuma sa rukovodstvom narodnooslobodilačkog pokreta, jer

je u tom e v idjela opasnost po svoje pozic ije i tražila je dasaveznici naprosto garantuju obnovu Kraljevine Jugoslavijeu onom obliku u kakvom je ona ušla u rat aprila 1941.godine.

U isto vrijeme čerčil je preduzeo slične korake i kodrukovodstva nove Jugoslavije. On je maršalu Titu poručioda je spreman da savjetuje kral ja Petra da se odrekne Dra-že Mihailovića, ako bi to omogućilo saradnju Nacionalnogkomiteta sa kraljem. Na to je Tito odgovorio da od savez-nika očekuje priznanje Nacionalnog komiteta, kao jedinestvarne vlade Jugoslavije, dodajući da Avnoj ne bi odbioda sarađuje s kraljem ukoliko bi on prihvatio odlukeAvnoja, s t im da pitanje monarhije r i ješi sam narod posli jeoslobođenja. Britanska vlada nije prihvati la ovakav stavmaršala Tita.

U međuvremenu se sve više pogoršavao položaj jugoslo-venske izbjegličke vlade. Uskoro se njena malobrojna voj-ska u inostranstvu raspala, a pojačano je i diferenciranjeu redovima izbjegličkih krugova. U vladi i oko nje javili suse različiti stavovi, pa i takvi koji su se zasnivali na stvar-nim promjenama do kojih je u Jugoslavij i došlo. Položaj iugled vlade naglo je opadao. Međutim, ipak se u stavovimasavezničkih vlada u odnosu na „jugoslovensko pitanje” nijeništa mijenjalo. One su ostale pri svome stavu o potrebikompromisa .

Kada je postalo jasno da savezničke vlade neće odstu-

p iti od svoga zahtjeva, rukovodstvo nove Jugoslavije izra-zilo je svoju saglasnost da stupi u kontakt sa rekonstruisanom izbjegličkom vladom, pod uslovom da ona osudičetnike Draže Mihailovića i da pokaže spremnost da podržinarodnooslobodilački pokret . Takav stav je bio motivisanisključivo težnjom da se osigura međunarodno priznanjenove Jugoslavije. Sa unutrašnje tačke gledišta takav privre-meni sporazum nije mogao dovesti u pitanje već izvojevane pobjede revolucije, koje su se iz ražavale u snažnoj arm iji ,

u sistemu narodne vlasti i u poli t ički monolitnoj milionskoj

160



organizaciji — N arod nooslobo dilačkom frontu. Buržoaske sna-ge u Jugoslaviji bile su već poražene i svele su se na ostatkekontrarevolucije. Centralni komitet KPJ smatrao je da bi

sporazum u takvim uslovima mogao dalje ojačati pozicijenarodnooslobodilačkog pokreta, jer bi još više podstakao proces rasp adan ja u redovim a reakcije u zemlji i u inostranstvu i okupio u narodnooslobodilački pokret i onesnage u narodu koje su se još kolebale.

Prvi pregovori između predsjednika Nacionalnog komi-teta Tita i mandatora za sastav nove izbjegličke vlade IvanaSubašića bili su sredinom juna 1944. godine na Visu. Ostva-reni sporazum od 16. juna 1944. predviđao je da se novakraljevska vlada obrazuje od elemenata koji se nisu kom prom ito vali sa radn jom sa okupatorom , s tim da njen osno-vni zadatak bude organizovanje pomoći narodu iz inostranstva i usklađivanje rada predstavništava Jugoslavije u inostranstvu sa potrebama narodnooslobodilačke borbe. Vladase obavezala da će izdati deklaraciju u kojoj će odati pri-znanje Narodnooslobodilačkoj vojsci, osuditi sve saradnikeokupatora i pozvati narod u oslobodilačku borbu. Sa svojestrane, Nacionalni komitet obavezao se da će objaviti dekla-raciju o saradnji sa novom kraljevskom vladom i da do

kraja rata neće pokretati pitanje konačnog uređenja zemlje.Uskoro poslije toga, početkom avgusta 1944, maršal Tito

je na poziv savezničkih kom andi posje tio Ita liju i s njim avodio razgovore o usaglašavanju planova vojnih operacija.Tada se sastao i sa britanskim premijerom Cerčilom, koji jenastojao da ojača pozicije kralja i izbjegličke vlade. Uprkostome, ovi razgovori bili su korisni jer je na njima riješenonekoliko značajnih pitanja. Cerčil se tada izjasnio za pravoJugoslavije na Istru.

Poslije razgovora između Nacionalnog komiteta i Subašića sredinom avgusta na Visu, kraljevska vlada je preduzela neke korake koji su objektivno išli u prilog jačanjanarodnooslobodilačkog pokreta: organizovanje pomoći Na-rodnooslobodilačkoj vojsci, javna osuda Draže Mihailovića,uvođenje u međunarodne organizacije predstavnika narodno-oslobodilačkog pokreta, čišćenje diplomatskog aparata odnajokorelijih reakcionara, blokiranje novčanih sredstavaKraljevine Jugoslavije u inostranstvu.

11 161



Za to vri jeme narastao je pri t isak vlada zapadnih savez-ničkih sila da čim prije dođe do obrazovanja zajedničke ju-goslovenske vlade. Taj pritisak se izražavao u uskraćivanju pom oći N arodnooslo bodila čk oj vojsci, u o tvorenom zastu-

pan ju če tnika Draže M ihailovića, u odlaganju rješavan jaraznih spornih pitanja u vezi sa imovinom Jugoslavije uinostranstvu itd. Staviše, vlada SAD je odbila da osudiDražu Mihailovića i ubrzo poslije povlačenja engleskih voj-nih misija iz njegovih štabova, sama je u njegov štab upu-tila svoju vojnu misiju. Tako su vlade Velike Britanije iSAD pokušavale i dalje da tzv. jugoslovenski problem rješa-vaju bez učešća jugoslovenskih naroda i na njihovu štetu.

Velike pobjede Narodnooslobodilačke vojske sredinom

i u jesen 1944. bile su snažna podrška Nacionalnom komi-tetu u borbi za međunarodno priznanje nove Jugoslavije.Posebno je ogroman značaj imalo konačno oslobođenje isto-čnih oblasti Jugoslavije i prelazak Nacionalnog komiteta uoslobođeni Beograd.

Pregovori između maršala Tita i šubašića nastavljeni suu Beogradu 2. novembra. Tada je postignut sporazum oobrazovanju jedinstvene jugoslovenske vlade i o imenovanjukraljevskog namjesništva koje će zastupati kralja dok narod

ne donese konačnu odluku o državnom uređenju. Na novoj konferenciji „Velike tro jic e” u Ja lti, feb ru a ra1945, Sta ljin, Ruzv elt i Ć erčil razm atra li su i tzv. jugoslo-venski problem. Tada su oni usvoji l i preporuku da spora-zum Tito—šubašić odmah stupi na snagu, da se čim prijeobrazuje jedinstvena jugoslovenska vlada i da se u Avnojuključe oni narodni poslanici posljednje Narodne skupštineiz 1938. godine koji nisu sarađivali sa okupatorom. Madasu ovi zaključci stvarno značili miješanje u unutrašnje stva-

ri jedne savezničke zemlje koja je dala veliki doprinoszajedničkoj borbi, Nacionalni komitet ih je prihvatio da bikonačno skinuo s dnevnog reda pi tanje međunarodnog pr i-znanja nove Jugoslavije.

Do stvaranja Privremene vlade Demokratske Federati-vne Jugoslavije došlo je 7. marta 1945. godine. U vladu pod p redsjedn ištvom m arša la T ita ušlo je i nekoliko predstav-nika emigrantskih krugova. Odmah zatim savezničke sile su priznale P rivrem enu vladu, a ubrzo su to učinile i ostale

savezničke i neutralne države.

162



Međunarodnoj afirmaciji nove Jugoslavije doprinijela ješiroko razvijena saradnja sa oslobodilačkim pokretima su-sjednih zemalja, što je naročito došlo do izražaja u završnoj

etapi rata. Ta je saradnja bila posebno plodna sa albanskimnarodnooslobodilačkim pokretom. Poslije pomoći koju jeKPJ pružila u stvaranju Komunističke partije Albanije, azatim u organizovanju narodnooslobodilačkog pokreta, u za-vršnoj fazi rata, na traženje albanskog rukovodstva, ta se pom oć iz ražavala u aktivnosti vojn ih i priv rednih m isijanove Jugoslavije u Albaniji. Odnosi saradnje i prijateljstvarazvili su se u završnoj fazi rata i sa otačestvenofrontovskom vladom Bugarske. Ta je saradnja došla do izražaja iu završnim operacijama i u političkoj podršci koju je novaJugoslavija u raznim prilikama pružila novoj Bugarskoj. Uto vrijeme pokrenuti su bili i razgovori o stvaranju federa-cije između dvije države. Isto tako plodna saradnja razvilase između oslobodilačkih pokreta Grčke i Jugoslavije i Ita-lije i Jugoslavije u zajedničkoj borbi protiv njemačkogokupatora.

Odmah poslije obrazovanja Privremene vlade preduzetesu mjere za uspostavljanje prijateljskih odnosa i saradnjesa Sovjetskim Savezom i sa tek obrazovanim državama na-

rodne demokratije. Već 11. aprila 1945. u Moskvi je delega-cija Privremene vlade, sa Titom na čelu, potpisala sa sovjet-skom vladom ugovor o prijateljstvu, uzajamnoj pomoći i

poslijeratnoj saradnji. Uskoro zatim usposta vlje ni su diplo-matski odnosi sa Albanijom, Bugarskom i Rumunijom.

Unutrašnji politički razvitak u oPartlja u Izgrađivanju vom periodu obilježen je velikimnove državne organize- naporima narodne vlasti i organi-

zacija Narodnooslobodilačkog fron-ta u rješavanju složenih problema vođenja rata i onih kojisu se nametali u opustošenoj i razorenoj zemlji. Bila je totreća ratna zima, u kojoj su došle do izražaja sve one izvan-redne teškoće izazvane ratom, okupatorskim pustošenjem izvjerstvima, nestašicom hrane i drugih osnovnih životnih potreba, opštom iscrpenošću io nako tankih m aterijaln ih re-zervi zemlje. Sve te teškoće uspješno je rješavala nova na-rodna vlast, prije svega zbog toga što se oslanjala na samo-

prijegor i n a jš iru ak tivnost goto vo cijelo g naroda. Rješava-

li* 163



jući ove prob lem e i usm jerava jući u tom pravcu aktivnostnarodne vlasti i svih organizacija narodnooslobodilačkog po-kreta, Komunistička parti ja Jugoslavije postavljala je nadnevni red rješavanje i onih problema koji su proizlazili izzahtjeva za razvijanjem nove državne organizacije. U tomcilju Nacionalni komitet je izdao više odluka, uredaba iuputstava koji su se odnosili na obnovu zemlje, na organi-zaciju privrede i prosvjete, narodnih sudova i td. Ustano-vljene su komisije za utvrđivanje ratnih zločina i obrazo-vano Odjeljenje za zašti tu naroda sa zadatkom kažnjavanjaratnih zločinaca i borbe protiv ostataka poražene buržoazije.

Učinjeni su i prvi koraci u daljoj realizaciji principafederativnog uređenja nove države. Do sredine 1944. godine

sva zemljska antifašistička vijeća (osim u Srbiji) održala suzasjedanja, na kojima su usvojene odluke o stvaranju vrho-vnih i zakonodavnih tijela.

Značajne mjere sprovedene su u ovo vrijeme u izgradnjii organizacionom jačan ju Narodn ooslobodilačkog fronta. Ste

pen razvitka nove državne organizacije istic ao je p o treb u jasn ijeg razgraniče n ja izm eđu organizacija F ron ta i organanarodne vlasti . Sve do tada u najvećem dijelu zemlje na-rodnooslobodilački odbori bil i su ujedno i organi Narodno-

oslobodilačkog fronta. Međutim, sve širi djelokrug njihovograda kao organa vlast i nametao je potrebu za s tvaranjem posebnih organa N arodnooslobodila čk og fron ta . Proces orga-nizacione izgradnje počeo je stvaranjem izvršnih odbora N arodnooslo bodila čk og fro n ta u pojedin im pokrajinam a,zatim se pristupilo stvaranju njegovih oblasnih, okružnihi nižih odbora.

Značajna poli t ička manifestacija u ovom periodu bio jeII kongres Ujedinjenog saveza antifašist ičke omladine Jugo-

slavije, održan u Drvaru maja 1944. godine. Kongres je pred-stavljao oko pola miliona organizovanih omladinaca i omladinki — boraca na frontu i aktivista u pozadini i bio jesnažan izraz njihovog jedinstva i riješenosti da ulože svesvoje snage za konačnu pobjedu.

Konačnim oslobođenjem velikog dijela Jugoslavije u jesen 1944. stv oreni su, s jed ne s trane, m nogo povoljn ijiuslovi za mobilizaciju svih ljudskih i materijalnih rezerviza uspješno okončanje rata, a, s druge strane, pred novu

narodnu vlast iskrsli su u svoj svojoj oštrini mnogi novi

164



problem i. Na prvom m jestu bilo je konsolidovanje i razvijan je organa narodne vlasti i njihovo osposobljavanje da preuzm u izvršavanje zadataka u tek oslobođenim pokraji-

nama. Prvo zasjedanje Antifašističke skupštine Srbije odr-žano je 11. novembra u Beogradu. Na ovom zasjedanju pri-hvaćene su odluke Avnoja i obrazovani vrhovni, zakonodavnii izvršni organi federalne Srbije. Uskoro je narodna vlast

pokrenule sve snage naroda u obnovu ratom razorene ze-mlje. Za kratko vrijeme obnovljen je rad najvažnijih rud-nika, fabrika i električnih centrala, osposobljene željezničke pruge i drum ovi, norm alizovan život u oslobođenim grado-vima itd. Uporedo sa obnovom, počeo je i širi zahvat u obla-sti privrednih odnosa. Već krajem 1944. godine sudsko ka-žnjavanje saradnika okupatora konfiskacijom njihove imo-vine uzelo je takve razmjere da je već tada dobilo karakterosnovne mjere u izmjeni svojinskih odnosa. Jedan dio krupne buržoazije već je bio lišen vlasništv a nad sredstv im a za proiz vodnju. Taj proces omogućile su i odlu ke predsjedni-štva Avnoja o prelasku u društvenu svojinu imovine neprijate lja , o sekvestru nad im ovin om koju su okupacione ikvislinške vlasti prisilno otuđile 1 o državnoj upravi nadimovinom odsutnih lica.

Veiike pobjede koje su otvarale perspektivu konačnogoslobođenja uticale su na proces jačanja jedinstva širokihnarodnih slojeva oko KPJ. Razvitak je ubrzo pokazao dasporazum Tito—Subašić nije išao u prilog jačanju snagakontrarevolucije, već, obrnuto, u prilog rastrojavanju i no-vim porazima tih snaga. Pokazalo se da legalna pozicijakoju su te snage stvorile preko sporazuma Tito—Subašićnije pružila neke šire mogućnosti za okupljanje preostalihsnaga reakcije i za razvijanje takve aktivnosti koja bi dovo-

dila u pitanje tekovine revolucije. Pokušaji uvlačenja u or-gane vlasti i Narodnooslobodilački front, kao i pokušaj oku- p ljan ja p reosta lih p ristalica razbijen ih buržoaskih partija , pored propagande da je stan je stv oreno u toku oslobodilalačkog ra ta privrem eno , da će doći do intervencije zapadnihsaveznika itd. nisu davali rezultate koji bi otvarali bilo ka-kvu perspektivu poraženim snagama buržoazije. Dalji procesraspadanja u njenim redovima izazvan novim pobjedamana frontu i posljedicama sporazuma Tito—Subašić išao je

u prilog jačanju Narodnooslobodilačkog fronta. To je izra-

165



ženo i u stvaranju rukovodstva nekih bivših buržoaskihstranaka u okviru nacionalnih glavnih odbora Narodnooslo- bodila čkog fro n ta (izvršni odbori H rvatske republikanskeseljačke, Zemljoradničke, Demokratske i nekih drugih stra-naka), u koji su ušli oni lideri tih stranaka koji su prihvatali program Narodnooslobodilačkog fronta.

N apori za konsolidaciju narodne vlasti, za obnovu ze-mlje, organizaciju proizvodnje i osvajanje ključnih pozicijau privredi još su više pojačani u završnoj fazi rata. Daljese razvijala unutrašnja organizacija narodnooslobodilačkihodbora jer su je nametali zadaci obnove i organizacije pri-vrede, školstva i prosvjete, zdravstvene službe, komunalnihdjelatnosti itd. U mnogim pokrajinama su od početka 1945.

godine sprovedeni izbori za narodnooslobodilačke odbore. N arodna vlast je ulagala ogrom ne n apore da obezbijedi a r-miju najprečim potrebama i da ublaži vel iku oskudicu unamirnicama i drugim životnim potrebama u pozadini. Utom pogledu značajan faktor bila je i pomoć od međuna-rodne organizacije za pomoć i obnovu (Unra), čiju je ras-

p odjelu i tra n sp o rt, uprk o s velikim teškoćam a, naro dn avlast sa uspjehom obavljala.

Završne operacije za oslobođenje zemlje konačno su

sahranile sve planove ostataka unutrašnje reakcije, koja jeračunala da će u završnoj fazi rata ipak doći do interven-cije zapadnih sila i da će se one angažovati u „sređivanju p rilik a ” u Jugosla viji. Takve nade podgrijavao je kod n jih p r im je r engleske in tervencije u G rčk oj, a zatim i nesla ganjai razmirice do kojih je dolazilo u odnosima između silaantifašist ičke koalicije na pitanjima posli jeratnog uređenjai r ješavanja raznovrsnih problema koje je kraj rata ist icao.Propao je pokušaj reakcionarnih grupa i osta taka vodstva

raznih buržoaskih stranaka u Hrvatskoj i Slovenij i da seujedine i, oslanjajući se na ostatke kvislinških snaga i vezu- jući se za zapadne saveznik e, pokušaju , „sp asiti” ove dvijezemlje u završnoj fazi rata. Njihovim vođama preostalo je jed ino to da blagovrem eno pobjegnu isp red Jugoslovenskearmije i da potraže zašti tu kod zapadnih saveznika.

Pobjedonosna ofanziva Jugoslovenske armije i efikasnemjere na konsolidaciji nove države, koje su izražavale de-mokratski i revolucionarni karakter narodne vlasti , još su

više uticale na zbijanje narodnih masa u Narodnooslobodi

166



lačkom frontu. Početkom 1945. godine organizovani su Jedin-stveni radnički sindikati i započelo stvaranje sindikalnihorganizacija po strukama i u preduzećima. Sindikati su

pokrenuli radničk u klasu na obnovu porušenih industrijskihi drugih preduzeća i na razvoj proizvodnje. Tako je Na-rodnooslobodilački front, koji je objedinjavao i masovneantifašističke organizacije žena, omladine i sindikata, iz rataizašao kao monolitna, masovna politička organizacija, čiji

je program davao dovoljno prostora ogromnoj većini narodaza razvijanje njihove političke aktivnosti i borbe za obez bjeđenje i produbljiv anje tekovin a narodnooslobodilačkograta, koje su garantovale zadovoljenje njihovih osnovnih so-cijalnih i nacionalnih težnji.

Odmah poslije obrazovanja Privremene vlade Demokrat-ske Federativne Jugoslavije obrazovane su prve federalnevlade Srbije, Hrvatske, Makedonije, Crne Gore, Bosne i Her-cegovine i Slovenije. U skladu s principima izraženim na IIzasjedanju Avnoja, Antifašističko vijeće Sandžaka odlučilo

je, 25. m arta 1945, da se šest srezova Sandžaka pripoji Srbi- ji, a preostala dva sreza i nekoliko opština Crnoj Gori. Navanrednom zasjedanju Antifašističke skupštine Srbije, 17.aprila 1945, delegati iz Vojvodine i sa Kosova i Metohije

izrazili su želju naroda koji su predstavljali da se uključeu federalnu jedinicu Srbiju. Njihovi zahtjevi bili su prihva-ćeni na III zasjedanju Avnoja.

U toku četvorogodišnjeg rata Jugoslavija je podnijelateške ljudske i materijalne žrtve. U ratu je poginulo 305.000i ranjeno oko 425.000 boraca Narodnooslobodilačke vojske.Ogromne žrtve podnijelo je civilno stanovništvo koje je utoku cijelog rata bilo izloženo zvjerskim represalijama oku-

pato ra i njegovih dom aćih saradnika. Stotine hiljada Jugo

slovena bilo je masakrirano od okupatorskih i kvislinškihtrupa u toku operacija ili je odvedeno u logore smrti u ze-mlji i inostranstvu. Zato su ukupne žrtve jugoslovenskihnaroda — više od 1,700.000 — bile tako velike i teške. Jugo-slavija je doživjela u toku rata i izuzetno velika razaranja.

Komunistička partija Jugoslavije izišla je iz rata kaorukovodeća politička i idejna snaga cjelokupnog kretanja jugoslo venskog društva, sa ogrom nim ugledom i bezrezer-vnim povjerenjem naroda. Ona je imala neospornu rukovo-

deću ulogu u armiji, u organima nove vlasti, u masovnim

167



političk im i d ruštv en im organizacijam a. U tok u oslobodila-čkog rata i revolucije ona je izrasla u ist insku narodnu inacionalnu političku snagu. Ona je u ratu izgubila dvije tre-ćine svoga doratnog članstva i oko 50.000 članova primljenihu toku borbe, a l i je pr i jemom provjerenih boraca u svojeredove na kraju rata imala više od 140.000 članova.

Revolucionarne tekovine ostvarene u toku četvorogodišnjeg narodnooslobodilačkog rata bile su solidna osnova zasocijalist ički pravac razvitka u etapi koja je nastupala.




U RAZDOBLJU REVOLUCIONARNOG DRŽAVNO- -CENTRALISTIČKOG SISTEMA (1945— 1950)

I

N akon dvadeset i šest godina revolucio narne borbe, ukojoj je izrasla u najjaču politički organiziranu društvenusnagu zemlje, povela i pobjedonosno završila oslobodilačkirat i socijalističku revoluciju 1941—1945. godine, Komuni-stička partija Jugoslavije držala je 1945. godine vlast u svo-

jim rukam a čv rsto i nepodijeljeno. Dolazak Komunističke partije Jugoslavije na vlast značilo je za kom unis te samoetapu u ostvarenju njezine historijske misije, njezina osnov-nog cilja — izgradnje novog, socijalističkog društva. Ključno pita n je nove eta pe u h isto riji SKJ nakon potpunog preuzi-manja političke vlasti 1945. godine bilo je: kakvu je strate-giju i taktiku Partija imala na samom početku izgrađivanjasocijalističkog društvenog uređenja u Jugoslaviji, pod ka-kvim konkretnohistorijskim okolnostima je nastala njenakoncepcija društvenog razvoja i kakve je ona rezultate dalau rješavanju glavnih društvenih problema naroda i narod-nosti Jugoslavije.

U odgovoru na ova pitanja želimo poći od općepoznatehistorijske činjenice: u Jugoslaviji je, kao i u svim drugimzemljama gdje je pobjeđivala socijalistička revolucija, biouspostavljen sistem „državnog socijalizma”, iako u mnogo blažoj form i, ipak s gotovo neograničenom vlašću države ivladajuće komunističke partije. Uspostavljen je, dakle, državnocentralistički sistem, čija je suština da bude oruđeradnih masa i svih nacija Jugoslavije, oblik diktature prole-tarijata. Zato ga možemo kvalificirati kao revolucionarni, ane birokratski etatizam. Ovakav društveni poredak nastao je

pod u tjeca jem m nogih h isto rijsk ih okolnosti.

169



Principi, orijentacija i praksa vanjMeđunarodnl položaj 1 ske politike Federativne Narod nevanjska politika Fede R ep ub like Jug oslavije (FN RJ) na

» ‘° k“ oslobodilačkog rasredno nakon drugog ta i soc ijalističke revo lucije 1941—

svjetskog ra ta 1945. god ine. Kao i svak a revolucija,tako se i socijalistička revolucija u

Jugoslaviji sukobila s konzervativnim snagama i njihovimciljevima i kombinacijama posli jeratnog uređenja svijetanakon sloma fašističkih sila. Iako je Narodnooslobodilačkavojska Jugoslavije vodila četvorogodišnji rat protiv zajedni-čkog neprijatelja antihitlerovske koalicije i bila saveznik sa-vezničkih armija, Sjedinjene Države i Velika Britanija po-

magale su i četnički pokret Draže Mihailovića s ciljem ob-nove kapitalističke monarhističke Jugoslavije, sve dok ih

NOP nije snagom svog o ru žja pris ilio da ga priznaju , azatim i materi jalno pomažu kao svog saveznika u borbi pro-tiv nacističke Njemačke. Rukovodstvo NOP se i pored togaodnosilo prema Velikoj Britaniji i SAD kao prema savezni-cima, ali je neprekidno i javno raskrinkavalo reakcionarnekrugove t ih zemalja, optužujući ih da podrškom izdajničke polit ik e k raljevske izbjegličke jugoslavenske vlade i njih ove

„vojske u otadžbini" četnika Draže Mihailovića potpomažuokupatore u Jugoslaviji i time se bore protiv zajedničkestvari. Narodnooslobodilački pokret oslanjao se prije svegana SSSR, uvijek ističući da je on ne samo preuzeo glavniteret borbe protiv fašist ičkih armija već je i garant da

b orba n aro da Jugosla vije neće b iti izigrana od im perija li-stičkih krugova zapadnih saveznika. Drugim riječima, kaosocijalistička zemlja SSSR će dati punu moralnu, političkui materi jalnu podršku za pobjedu revolucije u Jugoslavij i .

Zbog toga je nova Jugoslavija nastojala da se u svemuosloni na SSSR. Međutim, u politici sovjetske vlade prema NOPu Jugosla vije , od poče tka u stan k a 1941. godine, bilo jei pokušaja potčinjavanja tog pokreta interesima svoje vanj-ske politike. S vremenom, a naročito pri kraju i neposredno

poslije ra ta , sovjetska vlada je počela da koristi svog v jer-nog saveznika FNRJ za proširenje svoje interesne sfere naBalkanu i u Srednjoj Evropi u konfrontacijama sa zapad-nim silama, do kojih je dolazilo i u toku rata, a koje su se

umnogome razvile u prvom posli jeratnom razdoblju.

170



Tako je nova Jugoslavija morala da se bori i protivotvorenog pritiska sa Zapada i protiv prikrivenih tendencijaza dominaciju s Istoka. Jugoslavija je u borbi protiv faši-

stičkih država žrtvovala 1,700.000 svojih stanovnika, što jeu svjetskoj demokratskoj javnosti priznato kao najveći mo-gući doprinos zajedničkoj pobjedi, ali vladajući krugovivelikih savezničkih sila, usprkos tome, ugrožavali su njenunezavisnost, slobodu i tekovine revolucije. U tome je bilaosnovna karakteristika međunarodnog položaja Jugoslavijeu toku i neposredno poslije II svjetskog rata.

Još dok su se vodile posljednje borbe s njemačkim okupatorom , krajem aprila i poče tk om m aja 1945. godine, Jugo-slavija se našla u centru međunarodne krize zbog Trsta iJulijske Krajine. Zapadni saveznici, SAD i Velika Britanija,ultimativno su zahtijevali povlačenje jedinica Jugoslavenskearmije iz sjeverozapadnih krajeva koje su one krajem rata1945. godine oslobodile. Zapadni saveznici su primili ostatke

poraženih ustaša , če tn ika i drugih suradnika okupatora. Bilo je dovoljno znakova koji su pokazivali da će sa zapadnimsaveznicima biti nemalo teškoća.

U namjeri da ometu učvršćivanje novoga društvenog poretka u Jugosla viji , zapadni saveznici vrše pritisak na

Jugoslaviju i organiziraju svestranu propagandu protiv nje-nih opravdanih zahtjeva za priključenje novooslobođenihkrajeva. Odgovarajući na direktan pritisak sa Zapada, Tito

je već 19. m aja 1945. godin e iz javio da je Jugoslavija spremna surađivati sa savezničkim snagama, ali u isto vrijeme

Jugoslavija ne m o le dopu stiti da bude poniie na i da se izigravaju njena prava.

N eposredan ju goslavenski vanjs kopolitički problem , začije rješenje su bile zainteresirane SAD i Velika Britanija,

bio je T rst i jugoslavenska granica prem a Ita liji i Austrij i.I ranije, naročito polovinom maja 1945. godine, SAD i Ve-lika Britanija poduzimaju neprijateljske mjere protiv Jugo-slavije i vrše niz provokacija vojnog i političkog karakterana jugoslavenskim granicama. U tim akcijama angažirali suse lično predsjednik SAD Truman i predsjednik britanskevlade Cerčil. Truman je već 21. maja 1945. godine predložiočerčilu da njihove vojne jedinice poduzmu demonstrativneakcije u predjelima Istre i Slovenačkog primorja, i to u

vrijeme dok general Morgan i ambasadori njihovih vlada

171



budu vodili pregovore s Privrem enom vladom D em okratskeFederativne Jugoslavije o neriješenim problemima u vezi sTrstom, Istrom i Slovenačkim primorjem.

Zapadne sile su, maja 1945. godine, zaprijetile oružanom

intervencijom ako se jedinice Jugoslavenske armije ne po-vuku iz Trsta i Pule koji su bile oslobodile. U interesu oču-vanja mira, Jugoslavenska armija se povukla iz Trsta, azatim su jula 1946. godine velike sile, bez učešća Jugoslavije, postigle sporazum o s tv a ran ju Slobodne te rito rije T rsta podelivši je na dvije zone: Zonu A — k oju su zaposjeleangloameričke trupe i Zonu B — koju su zaposjele jediniceJugoslavenske armije. Zapadne sile su se borile da se cijelaSlobodna teri tori ja Trsta — obje zone — pripoje I tal i j i .

Vršeni su i drugi pritisci. Sjedinjene Američke Države upo-rno su zadržavale zlatne rezerve Narodne banke Jugoslavije,naša podunavska flota bila je dugo blokirana u Zapadnoj

N jem ačk oj, am eričk i avio ni su p rovokativno n ad lijeta li jugo-slavenski teri tori j , pružana je pomoć odbjeglim ustašama ičetnicima, u zapadnim zemljama su s tvarani špi junskicentri itd.

Dok su pritisci sa Zapada vršeni manjeviše otvoreno,dotle su napori Stalj ina da poli t ički i ekonomski potčini

Jugoslaviju bili prikriveni, pa čak i pod plaštom velikog p rija te ljs tv a i nesebičn e pom oći velike socijalističk e zem ljemaloj socijalističkoj zemlji.

N akon II svjetskog rata , n asu p ro t oče kivanju da će semeđusaveznički odnosi nastaviti i održavati, oni su se sveviše zaoštravali , gotovo o svim pitanjima posli jeratnog ure-đenja svijeta, pri čemu su se sve više ispoljavali protivrječni interesi saveznika.

U toku sve većeg zaoštravanja međunarodnih odnosa,

u posli jeratnoj konfrontacij i SSSR i zapadnih si la, Jugosla-vija je čvrsto stajala na strani SSSR i narodnodemokratskih zemalja, uvjerena da jedinstvo svih miroljubivih snagasvijeta može suzbit i ratnu opasnost . Komunistička parti jaJugoslavije iskreno se zalagala za jedinstvo i čvrsto politi-čko i ekonomsko povezivanje istočnoevropskih zemalja podutjecajem SSSR. Ona je t ime jačala svoju poziciju u kon-frontaciji sa Zapadom. Rukovodstvo Jugoslavije je davalo i p rihv a talo in icija tive za čv rsto povezivanje novih socija listi-

čkih zemalja i SSSR.

172



Jugoslavija je zbog svoga položaja mogla politički po-magati zemljama narodne demokracije. Od posebnog zna-čaja bila je takva pomoć Jugoslavije Mađarskoj i Bugarskoj

na Mirovnoj konferenciji u Parizu. Mada je i sama imalamaterijalnih teškoća, Jugoslavija je 1945—1946. i 1947. go-dine uveliko pomagala Albaniji, Rumunjskoj, Cehoslovačkoji Poljskoj. Učinila je humani gest prema Bugarskoj koja je

— kao H itlerov saveznik i neprijatelj Jugoslavije u to ku IIsvjetskog rata — bila obavezna da plati reparacije od 25miliona dolara. Opraštajući plaćanje reparacija koje su bileveliko opterećenje za bugarsku privredu, Jugoslavija je uči-nila najviše što je mogla da pomogne svom susjedu i novomsavezniku.

S namjerom da ojača suradnju komunističkih pokretau svijetu, Jugoslavija je bila pobornik osnivanja Informacionog biroa nekih komunističkih i radničkih partija. Odluka0 stvaranju toga tijela donesena je septembra 1947. godine uPoljskoj. Za sjedište toga zajedničkog tijela određen jeBeograd.

Dck je Jugoslavija pružala otpor pritiscima sa Zapada1 istovreme no jačala svoje odnose sa SSSR i svim ostalimsocijalističkim zemljama — rukovodeći se principima rav-

nopravnosti, inspirirana miroljubivim ciljevima — dotle jeStaljin, spremajući se za eventualni rat između istočnog izapadnog bloka, razvijao svestranu idejnu, vojnu, ekonom-sku i političku aktivnost da stvori tzv. lager socijalističkihzemalja na osnovi dominacije SSSR.

Rukovodstvo Jugoslavije inspirirano idealima i princi- pim a revolucije i socijalizm a pružalo je otpor nekim pote-zima vlade SSSR, težeći, naravno, ne samo da ne izazoveotvoreni sukob već da ojača prijateljstvo i savezništvo sa

SSSR. Naime, mlado revolucionarno rukovodstvo Jugosla-vije, puno vjere, a i iluzija u pogledu pravih namjera Sta-ljina, smatralo je da ima pravo, u ime principa koji trebada vladaju među komunistima, da slobodno „ispravlja gre-ške” i da suzbija tendencije koje ne odgovaraju odnosimameđu socijalističkim zemljama. U tom smislu ono je odbilo prijedlo g vlade SSSR o stv aran ju zaje dničkih mješovitih poduzeća u Jugosla viji zato što su dovodila našu zemlju uneravnopravan položaj. Do nesuglasica je došlo i zbog sov-

jetskog nam etan ja povlaštenog položaja za sovje tske civilne

173



i vojne stručnjake koji su se nalazili u Jugoslaviji. Rukovod-stvo KPJ je odbijalo sve učestalije napore rukovodstvaSSSR da uvede kontrolu nad unutarnjim razvitkom Jugo-slavije. Staljin se usprotivio da Jugoslavija mimo SSSR

utvrđuje karakter i oblike suradnje s Bugarskom, Alba-nijom itd.

Tako se mlada socijalistička Jugoslavija morala boritiza očuvanje nezavisnosti ne samo protiv Zapada već i pro-tiv miješanja Istoka u njen razvitak. Svi ti napori i borbaza međunarodno priznanje nove Jugoslavije, za odbranu nje-nih granica i nezavisnosti uspješno je završena zahvaljujućiostvarenom jedinstvu naroda Jugoslavije u NOB. Nema su-mnje da je takav međunarodni položaj nove Jugoslavije

doprinosio jačanju državnog centralizma, podupirući druge,m nogo pres udn i je izvore i faktore.

žoazije i okupatora. Od presudnog značaja bilo je slamanje

velikosrpskih hegemonističkih i velikohrvatskih separatist i-čkih vojnopolitičkih snaga; time je bilo omogućeno izgra-đivanje nove Jugoslavije na federativnoj osnovi. Međutim,usprkos izgubljenog rata, kontrarevolucionarne snage nisu seodrekle pokušaja da povrate svoje pozicije. Uoči konačnogoslobođenja zemlje i neposredno po oslobođenju, političarigrađanskih parti ja su pokušavali da obnove svoje parti je,s ci l jem da onemuguče narodnu vlast i federativno uređenjeJugoslavije, ali u tome nisu uspjeli jer nisu imali pristaža

u narodu, jer je KPJ imala potpunu vlast u svojim rukama.Izgubivši bitku u zemlji, sve reakcionarne snage, od kraljai četnika, preko grupe buržoaskih ministara u Titovoj vladi1945. godine, do nek ih crk ve nih poglava ra, križ ara, u staš a —sve su tražile, pa i dobijale, oslonac i podršku reakcionarnihsnaga zapadnih zemalja.

Mogućnost za kratkotrajno legalno djelovanje buržo-askih snaga u Jugoslavij i stvorena je sporazumom Tito—Subašić. Riječ je, naime, o tome da su na osnovu zahtjeva

p redstavn ika velikih sila na Ja ltsko j konferenciji (o d 4. do

Borba protiv buržoaske kontrarevolucije neposredno po završetku

rata

Oružane snage revolucije u tokuoslobodilačkog rata razbile su kontrarevolucioname ustaške, četničke, b jelogardejske, balističk e i sve d ru-ge oružane formacije domaće bur

174



11. febru ar a 1945), Cerčila, S ta ljina i Ruzvelta, u vladu Demo-kratske Federativne Jugoslavije ušli Milan Grol, kao pot-

predsjednik vlade, Ivan Subašić, kao m inistar vanjskih po-

slova, Josip Sutej, kao ministar bez portfelja. Tim ustup-kom nova Jugoslavija je postigla međunarodno priznanje(7. marta 1945), a time još više učvršćen poredak stvorenu revoluciji. Usamljena u Titovoj vladi, ta grupa starih bur-žoaskih političara bila je sasvim onemogućena i gotovo potpuno b lok irana u akcij i.

Na Trećem zasjedanju AVNOJa, od 7. do 10. augusta1945. u Beograd u, u to tijelo ušao je i određeni broj posla-nika Narodne skupštine Kraljevine Jugoslavije, izabran na

skupštinskim izborima 1938, i neki stari građanski političari,na osnovi modificirane Krimske preporuke velikih savezni-čkih sila od februara 1945. godine. Od tih novih poslanikaAVNOJa, uglavnom pripadnika Grolove Demokratske stran-ke, organizirala se parlamentarna opozicija. Ta grupa posla-nika Demokratske stranke postala je kontrarevolucionamicentar oko kojega su se počele okupljati stare buržoaskesnage u zemlji. Milan Grol je shvaćao sporazum Tito—Su-

bašić kao podjelu vlasti izm eđu buržoaskih stranaka i KPJ.On je ustao protiv federativnog uređenja Jugoslavije, negi-rao nacionalnu posebnost Makedonaca i Crnogoraca, ospo-ravao zakonitost organa narodne vlasti stvorenih u revolu-ciji, izražavao nepovjerenje u mogućnost privredne obnove bez pom oći Zapada, tražio „sm irivanje ” pril ik a u zemlji iobustavljanje kažnjavanja ratnih zločinaca i suradnika ne- p rija te lja itd . N asupro t vodećoj ulozi KPJ, dem okratskaopozicija zalagala se za uspostavljanje višepartijskog siste-ma i borila se za velikosrpsku koncepciju izgradnje Jugo-slavije. Osim Demokratske stranke na antikomunističkim

pozic ijam a bile su i grupe iz H rvats ke seljačke stranke okoIvana Subašića, Josipa Suteja i frakcije nekih građanskihstranaka koje su prišle Narodnom frontu (dio radikala, sa-mostalnih demokrata, zemljoradnika). Njih je s velikosrp-skom grupom Milana Grola ujedinila njihova antikomuni-stička platforma.

Snažan otpor učvršćivanju novoga poretka pružili su? dijelovi rimo katoličke hijerarh ije na čelu s n a d b i s k u p o m

Alojzijem Stepincem, kome je zbog suradnje s kvislinškim

175



ustaškim režimom kasnije bilo suđeno. Rimokatolička crkvaustala je augusta 1945. godine protiv agrarne reforme nanjenim posjedima, a u vr i jeme razmatranja Nacrta ustava p ro tiv o dvajanja crkve od države i škola od crk ve.

Uporedo s tom političkom aktivnošću buržoaskih poli-tičara, pokušavale su da ožive svoju djelatnost i brojnegrupe četnika, ustaša i drugih suradnika okupatora koje suostale u zemlji nakon rata. Prema naknadnim procjenama,računa se da je u zemlji bilo najmanje oko 800 raspršenihgrupa, ili oko 12.000 suradnika okupatora, koji su prvih mje-seci, pa i godina, kao odmetnici terorizirali i pljačkali gra-đane, naročito u planinskim krajevima. Sve te snage sma-trale su da će dobiti pomoć i podršku velikih zapadnih sila,

računale su na privremenost novog uređenja i na izbijanjenovoga svjetskog rata između velikih savezničkih zemalja:SAD i Engleske, s jedne, i SSSRa, s druge strane.

Reakcionarne buržoaske snage su poduzele niz akcija daspriječe održavanje izbora za Ustavotvornu skupštinu 11.novembra 1945. godine. Sutradan po otvaranju Trećeg zasje-danja AVNOJa, 8. augusta 1945, Petar Karađorđević opo-zvao je Namjesništvo, ali taj akt nije izazvao nikakve poli-tičke posljedice. Grupa buržoaskih političara u emigraciji

(Slobodan Jovanović, Milan Gavrilović, V. Vilder i drugi)uputila je 10. septembra memorandum konferencij i savez-ničkih ministara vanjskih poslova u Londonu, zahtijevajućida se sastavi vlada od svih demokratskih parti ja koja bi provela izbore. Nem oćn a da izađe na izbore, D em okratskastranka Milana Grola, u zajednici s još nekim političkimgrupama, proglašava apstinenciju u povodu izbora. Rimo-katolički biskupi donijeli su 20. septembra 1945. godine uZagrebu poslanicu punu napada na društveni sistem i vla

dajuće snage. Milan Grol, Ivan Subašić, Josip Šutej i T.Jančiković daju krajem augusta, tokom septembra i poče-tkom oktobra 1945. godine ostavke na ministarske položajeda bi izazvali političku krizu u zemlji. Pokušaji teroristi-čkih četničkih i ustaških grupa u zabačenim krajevima Bo-sne i Hercegovine, Srbije i Hrvatske, u jesen 1945. godine,da dijelu građana spriječe dolazak na izbore ili glasanje zalistu Narodnog fronta Jugoslavije ostali su bez uspjeha. Na-rodni front je na izborima od 11. novembra slavio apsolu-

tnu pobjedu. Nakon te izborne pobjede sastala se novoiza-

176



b ran a skupština i 29. novem bra 1945. progla sila Republiku.U deklaraciji o proglašenju Jugoslavije republikom kaže seda je FNRJ savezna narodna država republikanskog oblika,

zajednica ravnopravnih naroda koji su slobodno izrazili svoju volju da ostanu ujedinjeni u Jugoslaviji. Deklaracijadonosi odluku Ustavotvorne skupštine, kojom se u ime svih naroda Jugoslavije ukida monarhija u Jugoslaviji, a Petar II Karadorđević, sa cijelom dinastijom Karađorđevića, lišava svih prava koja su njemu i dinastiji Karađorđevića pripadala.

Ustavotvorna skupština je 30. januara 1946. godine donijela prvi Ustav FNRJ koji je ozakonio sve dotadašnje revo-lucionarne promjene i dao ustavnu osnovu za daljnje pro-

vođenje revolucije, prije svega u pogledu eksproprijacije buržoazije i iz gradnje državnosocijalističkog društvenoekonomskog uređenja. Ustavni sistem Jugoslavije dovršen jedonošenjem republičkih ustava, i to Crne Gore, Bosne iHercegovine i Makedonije 31. decembra 1946, Slovenije 16.

jan u ara 1947, S rb ije 17. jan u a ra 1947. i H rvatske 18. januara1947. godine.

U borbi protiv pokušaja restauracije građanskih partija1 višep artijsko g s istema, po ku šaja koji su sa sobom nosiliopasnost novog razdora među narodima Jugoslavije, pa iopasnost građanskog rata, KPJ je radila na tome da tesnage što prije razbije i da učvrsti jedinstveni Narodnifront, ojača moć i autoritet države.

U toku ljeta i jeseni 1945. godine provedeni su izboriza narodne odbore. U izbornim pripremama vršeno je i po-litičko „čišćenje” — otpadali su oni koji su bili protiv revo-lucionarnih mjera, a ulazili u organe vlasti oni koji će temjere dosljednije ostvarivati. Na osnovi revolucionarnih za-kona, na masovnim sastancima se raspravljalo o političkomdržanju pojedinaca u toku NORa u vezi sa oduzimanjemneopravdano stečene imovine. Svi prihodi koji su — poodbitku troškova života — iznosili više od 25.000 dinara, a

bil i su stečeni od 1941. do 1945. oduzim ani su kao ratn a dobit. Isto tako, oduzim an je posto tak novca svakome ko je p ri zam jeni okupatorsk ih i kvislin ških novčanica im ao višeod 5.000 dinara. Učešće širokih radnih slojeva u provođenjurevolucionarnih zakona stvaralo je novu političku bazu vla-sti. Tome treba dodati i masovni dobrovoljni rad na obnovi

12 177



zemlje i rad građana na obnovi svoje imovine — 5to je svezajedno pridonosilo bržem sređivanju političke situacije.

Poslije oslobođenja zemlje pokrenuti su brojni politički procesi pro tiv su radnika okupatora , što je prid onosilo ras-krinkavanju politike bivših režima. Viši vojni sud Jugoslo-venske armije, u ljeto 1945. godine, javno je sudio članovima Nacio naln og kom iteta Draže Mihailovića . Vojn i sud Drugearmije u Zagrebu sudio je juna 1945. godine ustaškim prva-cima Mili Budaku. Nikoli Mandiću, Josi Rukavini i drugima;Vrhovni sud Hrvatske sudio je grupi prvaka NDH: SlavkuKvatemiku, Vladimiru Košaku, Ivanu Perčeviću, MehmeduAlajbegoviću, Osmanu Kulenoviću. Jula 1946. godine osuđen je Draža Mihailović. Vojni sud Č etvrte arm ije u L jubljani

sudio je generalu Rupniku i biskupu Rožmanu. Zapadni sa-veznici su ekstradirali Milana Nedića. Početkom 1947. godineu Skoplju je suđeno organizatorima VMRO. Sva ta i slična

javna suđen ja korištena su kao polit ički ob raču n s osta cim astarih režima.

U toku višemjesečnih izbornih priprema za Ustavotvornuskupštinu glavni predmet poli t ičke propagande je raskrin-kavanje monarhije i agitacija za Republiku, za bratstvo i

je d instvo naroda Jugoslavije . Na osnovi revolucio narnih za-

kona, iz biračkih spiskova brisano je 194.158 lica zbog aktiv-ne suradnje s okupatorima. Narodni sudovi su pokrenuli po-stupak protiv onih koji su se suprotstavljali novom režimu.Samo u toku 1947. godine osuđeno je 10.211 lica zbog kri-vičnih djela protiv naroda i države, a zbog krivičnih djela protiv narodne priv rede 47.126 lica, uglavnom zbog djelašpekulacije, crne berze i neizvršenja otkupnih obaveza.

Od 5. do 7. augusta 1945. godine održan je Prvi kongresJNOF za cijelu Jugoslaviju, na kome su organizacije Narod-

nog fronta u federalnim jedinicama ujedinjene u jedinstvenu političku organizaciju Narodnog fron ta Jugoslavije.Osim KPJ, kao rukovodeće snage NFJ, organizaciji su

priš le i druge polit ičke grupe: Sam ostalna dem okratskastranka (SDS), Zemljoradnička stranka ili Savez zemljorad-nika (SZ), Narodna seljačka stranka (NSS), Hrvatska re-

publikanska seljačk a s tran ka (H RSS), Jugosla venska re- publik anska s tran k a (JR S), N arodna radika lna s trank a idruge. Te stranke i grupe priznavale su rukovodeću ulogu

KPJ i NFJ. Nezavisno od učešća tih stranaka u njemu, NFJ

178



nije imao klasičnu koalicionu strukturu, iako su te strankeu vrhovima imale svoje predstavnike, a statut dozvoljavaoda unutar NF mogu da zadrže svoju individualnost. Jedin-

stvo NF izražavalo se u obavezi članstva da pripada osnov-nim organizacijama NFJ, prihvata i primjenjuje program NF, priz naje rukovodeću ulogu KPJ u organizacij i. Glavnu snagu NFJ činile su m asovne organizacije (kolektivni članovi):JSRNJ, USAOJ, AF2. Primivši neke građanske stranke u

NFJ, P artija je izazvala rascjep među sta rim snagama, za-dovoljila neke stranačke tradicije u narodu i suzbijala —širenjem političke osnove narodne vlasti — sektaške tenden-cije u vlastitim redovima. Osim toga, djelovanjem tih parti-

ja u NFJ, inače organizacio no neučvršćenih i m alobrojn ih po članstvu, KPJ je u okviru organizacije NFJ ispunjavalai odredbe sporazuma Tito — Subašić koji je po Krimskoj

preporuci imao i međunarodnu potvrdu.Iako je u revoluciji porazila velikosrpske četničke snage

Draže Mihailovića, i velikohrvatske separatističke snageustašku NDH, slovenačku Belu gardu, crnogorske zelenaše,makedonske separatiste, muslimanske autonomiste, baliste isve ostale snage kontrarevolucije, KPJ je i dalje smatralada je bo rba p rotiv tih ko ntrarev olucion arnih hegemonistiČ

kih i šovinističkih snaga jedan od njenih glavnih zadataka.Zakonom je zabranjeno širenje nacionalne, rasne i vjerskemržnje i razdora. Partija se borila za proporcionalnu nacio-nalnu zastupljenost u organima vlasti, predstavničkim tije-lima i društvenopolitičkim organizacijama. Zalažući se zanacionalnu ravnopravnost, KPJ je ujedno onemogućavalastare snage da iskoriste šovinizam kao sredstvo za razbijanjenove društvene zajednice. Zadaci Partije naročito su bilisloženi u nacionalno mješovitim krajevima: Bosni i Herce-

govini, Vojvodini, Kosmetu, Sandžaku. Stare snage su prven-stveno pokušavale da ožive nacionalne suprotnosti iz vreme-na rata, prodube vjerske razlike, poistovete Srbe s četnici-ma, Hrvate s ustašama, Albance s balistima.

Konačno, hvatanjem Draže Mihailovića početkom 1946. injegovom osudom na smrt u ljeto iste godine, zadan jesnažan udarac snagama starog društva koje je očekivaloŠirenje masovnog otpora i ustanak u proljeće 1946. godine.Desetkovanjem odmetničkih grupa — četnika i „križara” —u toku 1946, taj oblik otpora starih snaga sveden je na mali

12* 179



b ro j su radnika n eprija te lja : po teško prohodnom terenu izabačenim selima, u borbi za goli život, nastojali su da seodrže, čekajući spas iz inozemstva. Otpor Jugoslavije poku-šajima miješanja zapadnih si la u unutrašnje poslove zemljei otpor pritisku u ljeto 1946. godine u obliku povreda zrač-nog suvereniteta, uvjerio je stare snage u uzaludnost izmjene poretk a pom oću strane intervencije.

Tako su svi pokušaji restauriranja građanskih parti ja bili razbijen i. Iako oni nisu mogli ni usporiti, a još m anje p rom jen iti revolucio narni tok u Jugosla viji, KPJ je ener-gično razbijala snage bivšeg društva jer su nosile klice opa-snosti razdora u zemlji, prije svega u šovinističkoj ideologi-

ji koje se nikada nisu m ogle oslo boditi. G rupe buržoaskih

političa ra i njih ove organizacije raspale su se poslije izborai proglašenja Republike, a do 1948. godine održale su sesamo HRSS, Jugoslavenska republikanska stranka i Ujedi-njena zemljoradnička s t ranka.

Prirodno je što je obračun s antikomunističkim, kontrarevolucionarnim snagama, iako one poslije revolucije nisu b ile jake, stim ulirao državni i p a rtijsk i centralizam i podsticao autoritarnost poli t ičke vlasti .

„ . Obnova katastrofalno razorene zemB Orb* , .“ . " S U ' M a ja U toku četiri godine rata

i revolucije izgubila oko 11% sta-novništva zahti jevala je jaku poli t ičku vlast koju podržavaogromna većina naroda. Svu težinu situacije nije moguće niopisati. Izginulo je 1,706.000 ljudi; poginulo je oko 90.000stručnih radnika i oko 40.000 intelektualaca. Okupatori sucpalili, srušili ili teško oštetili 822.237 zgrada. Spaljivanjemcijelih područja i sela uništen je inventar 289.000 seoskih do-

maćinstava. Proizvodnja se mogla realizirati sa svega 30%kapaciteta. U ratu je uništeno 36,5% industrije, 52% pruga,a ostalo je svega 23,5% lokomotiva i 16,1% vagona. Potoplje-no je ili odneseno 61,5% brodova duge i 66% brodova obal-ske plovidbe. Na dan oslobođenja bilo je 3,5 miliona ljudi bezkrova nad glavom. S am o u H rvatsk oj pop aljeno je i oštećenoviše od 260.000 zgrada, u industriji i rudarstvu uništeno ioštećeno je 1.787 objekata, stradalo više od dva i po milionastoke, razoreno više od 80% željezničkih pruga. Ovako velika

razaranja Jugoslavi ja je pretrpjela i zbog pr i rode par t izan-

180



skog rata. Zemlja je četiri godine neprekidno bila poprištevojnih operacija u kojima je okupatorska vojska nemilosrd-no palila i uništavala narodna bogatstva, a i partizanske je-

dinice su sistematski uništavale one privredne potencijalekoji su koristili okupatorima zemlje.I nakon oslobođenja, kao i za vrijeme rata, avet gladi

nadvila se nad narodom. Teškoće su izgledale gotovo nesa-vladive. Oporavljanje od rata bilo je otežano i time što jezemlja morala držati pod oružjem veliku vojsku, jer sugranice Jugoslavije bile ugrožene — zapadne sile su vršile pritisak da se naša a rm ija povuče iz naših novooslobođenihkrajeva oko Trsta i Julijske Krajine. Unutar zemlje buržoaska kontrarevolucija je pokušavala da omete normaliziranje

prilika i obnovu zemlje. S priječi ti p rije teću glad, špekulaci- ju , crnu berzu, haos i nered, organizirati s taran je o milionima žrtava rata i što prije obnoviti razorenu zemlju — bio je to veliki nacio nalni podvig. Ali ne samo da su spriječeneglad, špekulacija, crna berza, što uvijek poslije svakog rata pada na leđa radn ih m asa, već je zem lja, koju je četvorogodišnji rat gotovo potpuno razorio, uglavnom obnovljena zasvega dvijetri godine. Treba naglasiti da je teret u ovimgodinama bio ravnomjerno raspoređen na sve društvene slo-

jeve, što je bilo od ogrom nog m oralnop olit ičkog značaja .Jugoslavija je postigla rekord u obnovi zemlje samozahvaljujući učešću cijelog naroda u radu na obnovi. Godi-ne 1945. bilo je u radnom odnosu samo 461.000 lica, a 1946.godine već 721.000, tj. 260.000 više nego 1945, ali 199.000 ma-nje nego što je bilo zaposleno 1939. godine.

U prvim posli jeratnim godinama u

J Vf°?lavlJ'i ie bi.° izSrađen c?",rali-

stički sistem, kojeg smo označili kaosistem revolucionarnog etatizma. Ta historijska činjenicaotvara važno pitanje: kako je i zašto je KPJ izgradila sistemcentralizma, imajući u vidu da je upravo ona bila najdosljed-niji borac protiv velikodržavnog centralizma, velikosrpske buržoazije u Kraljevin i Jugosla viji? A već početk om pedese-tih godina, dakle, za svega 4 — 5 godina, kada je upravodovršila izgradnju takvog centralističkog sistema, objavljuje poče tak transfo rm acije tek stvorenog centrali stičk og ure-đenja zemlje.

181



Po logici historijske nužnosti, temelj centralističkog si-stema već je bio postavljen u prethodnom revolucionarnom periodu života i borbe KPJ. Naim e, progonjena KPJ nije semogla održati u teškim ilegalnim uslovima bez demokrat-skog centralizma. Pripremiti i izvesti revoluciju u borbi pro-tiv ujedinjenih snaga kontrarevolucije, protiv oružanih sna-ga okupatora i izdajnika, slomiti cjelokupan aparat buržoa-ske vlasti, moglo se samo organiziranjem revolucionarnihsnaga miliona ljudi, objedinjenih u vojnorevolucioname i po-litičke formacije pod jedinstvenim rukovodstvom uz čvrstudisciplinu. Ujedinjenom frontu kontrarevolucije morao sesuprotstaviti još ujedinjeniji front revolucije. Front kontrarevolucionarnih snaga koje su se, pod okriljem okupatorskih

sila, borile za obnovu monarhističke Jugoslavije, mogao seslomiti samo ujedinjenim i centralno vođenim snagama svih naroda Jugoslavije. Slomiti pokušaje restauracije 1945. go-dine, obnoviti zemlju, spriječiti glad i haos, osujetiti imperi-

ja lističk e n am jere prem a zem lji — ni to se nije moglo bez jake države. Ali pored ovih fak tora i d rugih h isto rijsk ihokolnosti, formiranje državnocentralističkog sistema dikti-rao je tadašnji idejni koncept KPJ o izgradnji socijalističkogdruštva u Jugoslaviji.

N ajh itn ija karak teris tika polit ičke s ituacije i političkihodnosa u Jugoslaviji 1945. godine jeste postojanje izrazitogrevolucionarnog raspoloženja masa. Ono se materijaliziralou rušenju stare društvene strukture i u spremnosti za iz-gradnju novoga društvenog uređenja. Radnička klasa je posvom društvenom položaju bila upućena, od samog početkasvoga formiranja, na revolucionarno mijenjanje kapitalistič-kog načina proizvodnje. Seljaštvo u staroj Jugoslaviji gotovou cjelini nije imalo nikakvu perspektivu. Način proizvodnje

— ralom , m otikom i zapre gom — nije obećavao izlaz iz b ije de i sirom aštva. Golem dio seljaštva, osim u bogatimžitnim krajevima zemlje, nije mogao, čak ni na nivou natu-ralnog načina privređivanja, osigurati prehranu od jedne dodruge žetve. Živjelo se na nivou fiziološkog minimuma, naro-čito milioni seoskog stanovništva u pasivnim krajevima.

Veoma spor, gotovo neznatan napredak kapitalističkeindustrijalizacije Jugoslavije nije otvarao mogućnost postepenog transfera viška seljačke radne snage u industriju i

uslužne djelatnosti. Naprotiv, broj seoskog stanovništva stal-

182



no je narastao, od 9,200.000 u 1921. do 11,500.000 u 1938.godini.

1 ostali društveni slojevi, naročito mlađe generacije inte-

ligencije, bile su dovedene na pozicije revolucionarnog raz-rješavanja društvenih suprotnosti jer im stari društveni od-nosi nisu mogli osigurati nikakvu svjetliju perspektivu stva-ranja.

N eriješeno nacio nalno p itan je bilo je jedno od odluču- jućih fak tora revolu cije. Ne treba zaboraviti da su če tiri od pet nacija u Jugosla viji bile nacio nalno nera vnopravne. Tak-vo stanje se nije moglo dugo održali. Historijski, revolucio-narno rušenje kapitalističke društvene strukture bilo je je-dini način rješenja nacionalnog pitanja u Jugoslaviji.

Prema tome, egzistencija kapitalističke Jugoslavije, ikao autokratske monarhije i kao društvenoekonomskoguređenja, bila je dovedena u pitanje zbog socijalne bijede,nacionalnog ugnjetavanja, polukolonijalnog položaja itd. Za-to se i raspala u aprilskom ratu 1941. godine.

N ajsnažniji čin ilac društvenog razvoja bila je Komuni-stička partija Jugoslavije, koja se u osnovnim karakteristi-kama znatno razlikovala od drugih komunističkih partija uEvropi. Za razliku od komunističkih partija koje su došle

na vlast zahvaljujući, uglavnom, pobjedi sovjetske armijenad fašizmom. Komunistička partija Jugoslavije postala jevladajuća partija kroz četvorogodišnju revolucionarnu bor-

bu. Ta čin jenica im ala je presudan utjecaj na form iranjenovih društvenih odnosa. Partija, sa izvanredno visokomdisciplinom, izgrađenom u teškim ratnim uvjetima, s velikim

povjerenjem m asa, kakva je bila KPJ, m ogla je raču nati, sgotovo bezuvjetnom podrškom i striktnim izvršavanjemnjezinih ideja, i na cjelokupno članstvo i na većinu narodnih

masa. Državna vlast, vojska, organi državne sigurnosti, mili-cija, potpuno su bili u rukama Komunističke partije.Držeći u rukama nepodijeljenu, mogli bismo reći ne-

ograničenu vlast, imajući i veliku podršku masa, KPJ je pred narodom i h istorijom preuzela i nepodijeljenu odgo-vornost. Međutim, njen vladajući položaj mogao bi je lakoodvesti na put subjektivizma, voluntarizma, autokratizma,na put negiranja objektivnih, naročito ekonomskih zakoni-tosti i drugih ograničenja, koja će se javljati, u procesu

p rak tičn e realiz acije idejne koncepcije o izgradnji novoga

183



društvenog uređenja. Ali, s druge strane, takvi uvjeti pružalisu Komunističkoj partiji mogućnost da, gotovo neometanaod organiziranih protivnika, stvara takve optimalne odnoseu društvu koji bi osigurali veoma brz i svestran razvojzemlje.

Na kakvoj je koncepciji d ruštvenog razvoja KPJ zapo-čela izgradnju socijalističkog društvenog sistema u Jugo-slaviji?

Teorijskoznanstveni pogledi KPJ o putovima izgradnjesocijalističkih društvenih odnosa u periodu neposredno po-slije oslobođenja bili su veoma oskudni. Postojala je po

jednostavljena predodtba o putovim a, način u i te škoćam a koje će se pojaviti u procesu stvaranja novoga društvenog

sistema. Nije bilo gotovo nikakvih teorijskih rasprava o mogućim alternativnim putovima i metodama socijalist ičke izgradnje.

Kao i svaka marksističkolenjinistička partija, KPJ je polazila od to ga da je eksp rop rijacija kapita lističk e klase prvi i poče tn i ak t d ik ta tu re p ro le tarija ta . Nacionalizacijasredstava za proizvodnju i stvaranje državne svojine je,dakle, bio glavni programski cilj KPJ. Ostvarivanje tog ci-lja započeto je čim se pružila realna mogućnost — čim je

faktički srušena stara, a uspostavljena nova državna vlasti njezina kontrola nad zemljom.

Presudan idejnoteorijski utjecaj na koncepciju izgrad-nje društvenih odnosa vršila je sovjetska teorija i praksa.Međutim, kada je riječ o tom utjecaju, valja uočiti da nijetoliko bilo u pitanju neposredno i sl i jepo kopiranje tuđe prakse — čega je bilo u svim sferam a društvenog života —niti utjecaj kada je riječ o nacionalizaciji sredstava za pro-izvodnju i uspostavljanje državne svojine, jer je taj čin

glavni element programa svake marksističkolenjinističke p artije , bez obzira na ove ili one u tjecaje . Bilo bi h isto rijsk inepravilno, a ljudski nepravedno kada ne bismo istakli dasu borci jugoslavenskog komunističkog pokreta shvataliSSSR kao zemlju radnika i seljaka. SSSR je za njih sinonimsocijalizma. Oni nisu znali niti su mogli znati da li su i kojedeformacije nastale u sovjetskom društvu; kada su govorilio primjeni sovjetskog iskustva u izgradnji socijalističke Ju-goslavije, najmanje su mislili da zaista ostvare sve ono što

je u SSSR ostvareno, naročito ne u istim oblic im a i istim

184



metodama. Oni su govorili SSSR, a mislili socijalizam.Komunistička partija Jugoslavije je kroz čitavu svoju

historiju suzbijala kritičan odnos prema prvoj zemlji soci-

jalizm a, je r je to bilo u in te resu revolucio narnih pokreta iu Jugoslaviji i u svijetu. Ona je duboko u svijest svojih čla-nova usadila ljubav i povjerenje u ispravnost unutrašnje ivanjske politike SSSR. Razumije se, takav odnos nije ipakspriječio KPJ da nalazi i specifična rješenja za društvenirazvitak u vlastitoj zemlji — što je, ne jedanput, izazivalosukobe s rukovodstvom SKP(b) i SSSR.

U prvim godinama izgradnje socijalizma u Jugoslavijirukovodeće snage, u nedostatku bilo kakvog vlastitog isku-stva i stjecanjem već pomenutih historijskih okolnosti, nužnosu polazile od sovjetskog društvenog sistema kao „modela"za izgradnju novoga društvenog uređenja u Jugoslaviji.

Suština koncepcije KPJ o socijalističkom razvitku uJugoslaviji do sukoba sa staljinizmom sastojala se udržavnoj svojini nad sredstvima za proizvodnju, državno- -centralističko-administrativnom planiranju proizvodnje i raspodjele kao osnovnom zakonu socijalističkog razvitka, postepenom ograničavanju i potpunoj, ali što skorijoj likvidaciji gotovo svakog oblika privatnog vlasništva . — Političku

strukturu izgrađenu u narodnooslobodilačkom ratu i revoluciji, i učvršćenu poslije oslobođenja, KPJ nije dovodila u

p ita nje. Idejno-teorijsko stanje u m eđunarodnom radničkom pokretu toga vrem ena spriječilo je da se iz m arksis tič koga teorijskog arsenala izvuče na diskusiju teza o „eksproprija ̂ciji eksproprijatora kao prvom i poslednjem činu države" (Engels). Ideje o radničkom upravljanju privredom nisu se,dakle, u tom periodu mogle pojaviti. Naprotiv, u teoriji jezauzeto mišljenje da aparatu socijalističke države pripada

vodeća pozicija organizatora i kontrolora društvenih procesa,a naročito procesa materijalne proizvodnje i raspodjele —što je kamen temeljac etatističkog pogleda na društvenirazvitak.

I opća privredna struktura zemlje je pogodovala formi-ranju centralizma. Smatralo se da su državna svojina i cen-tralizam u upravljanju društvenim poslovima efikasan puti metoda da se u prvim poslijeratnim godinama izbjegne pri-vredni slom koji bi mogao nastupiti zbog ogromnih ratnihrazaranja i opće nestašice potrebnih sredstava za život. Isto

185



tako, polazilo se od uvjerenja da je bez državne svojine iadministrativnog upravljanja nemoguće akumulirati velikasredstva — materijalne i ljudske snage — za privrednu iz-gradnju, što je bio prvi uvjet brzog privrednog razvoja. Sva-ka nerazvijena zemlja — a Jugoslavija je bila jedna od najnerazvijenijih zemalja Evrope — ima velike potrebe za viso-kim stupnjem akumulacije, bez koje je nemoguć brz početni

privredni razvoj.Principi političkog sistema koji je nastao u ratu, u revo-

luciji, i koji je sankoioniran Ustavom i općim zakonom onarodnim odborima 1946. godine, apsolutno se ne dovode u

p itan je. Drugim riječim a, politički sis tem s odluču jućo mulogom države i partije smatra se „trajnim" i „konačnim

modelom", u kome neće biti promjena. Sva pažnja bila jeusredsređena na izgradnju privrednog sistema.

Državnom aparatu data je, i u teoriji i u praksi, mono polna uloga u u prav ljan ju društvenim poslo vim a. Isk ljuče na je m ogućn ost p o s to jan ja bilo kakvog drugog oblik a svojineosim državnog, pod čijom dominacijom i upravljanjem sto-

je i zadružna i p riva tn a svojina. Ovakva koncepcija supsti-tuira robnu proizvodnju sistemom centraliziranog planiranja

proizvodnje i sistem om planske d istribu cije robe, novca i

radne snage. Niz h isto rijsk ih okolnosti ko je sm o naveli — b orba za

odbranu nezavisnosti nove države FNRJ, borba protiv kon-trarevolucije, veoma teška privredna situacija, s jedne, i

p rogram ska koncepcija KPJ o izgradnji socijali stičkog d ru-štva na bazi državnosvojinskog monopola, ambiciozni plano-vi industrijalizacije zemlje, s druge strane — uvjetovali suda se, u ratu i revoluciji formiran, sistem upravljanja razvije u izrazito centralistički globalni društveni sis tem . U stv a-

ri, štab za upravljanje ratom i revolucijom, koji je imaoneograničena ovlašćenja, nastavio je da upravlja društvom iu poslijeratnom razdoblju, ne smanjujući svoja ovlašćenja.

Globalni društveni sistem sa svojim podsistemima — po-litičkim sistemom, privrednim sistemom itd. — bio je ne-odjeljivi monolit organiziran na principu stroge revolucionarnodemokratske hijerarhije, u kome se niži stepen vlastiu potpunosti pokorava direktivi i odluci višeg stepena.

Na če lu glo balnog sistem a sto ji Politb iro Centra lnog

komiteta KPJ, koga čini desetak l judi. To je bio štab rata

186



i revolucije, a sada je u njegovim rukama upravljanje cjelo-kupnim društvom i zemljom.

U duhu pomenute koncepcije, poslije revolucije je izvr-

šena eksproprijacija kapitalističke svojine i njeno pretvara-nje u državnu svojinu. Pravna osnova za stvaranje državnesvojine u prvom periodu nisu bili akti nacionalizacije sred-stava za proizvodnju kao svojine kapitalističke klase, većkonfiskacija imovine onih osoba koje su surađivale s okupa-torom. Međutim, po logici historijske nužnosti, kapitalističkaklasa u Jugoslaviji našla se, kao klasa, u savezu s okupacio-nim silama u borbi protiv NOPa, pa je zbog toga njezinaimovina došla pod udar spomenutih mjera. Društvenopolitička bit, opseg i značenje formiranja državne svojine pu-tem konfiskacije bili su po posljedicama gotovo identičninacionalizaciji, razlike su bile uglavnom formalnopravne prirode.

Po različitim osnovama, kao što su konfiskacija, oduzi-manje ratne dobiti, sekvestar i razne mjere državne kontro-le, država je stekla u svojinu, pored saobraćaja i većegdijela bankovnog sistema, oko 80% industrije, odnosno go-tovo svu krupnu industriju, gotovo cjelokupan bankovni si-stem, trgovinu na veliko i vanjsku trgovinu. Tako je nova

država već u prvim mjesecima poslije rata postala odlučuju-ća privredna snaga. Ako se tome doda da je Zakonom oagrarnoj reformi i kolonizaciji od 23. augusta 1945. svim

posje dnicim a oduzeta zem lja iznad 30 hektara , onda se mo-že reći da je tim mjerama najveći dio kapitalističke privatne svojine prešao u driavne ruke prije formalnog akta o nacionalizaciji.

Pošto su bile iscrpene mogućnosti za eksproprijaciju preostalo g dije la buržoazije zbog suradnje s okupato rom ,

pristupilo se ek sproprijaciji kapitalističk e svojine na tem eljuZakona o nacionalizaciji. Nepunu godinu dana poslije donoSenja Ustava stupio je na snagu prvi Zakon o nacionalizaciji privatnih privrednih poduzeća, koji je objavljen 6. januara1946. godine.

U čl. 1. toga zakona poim ence su n ab ro jane od 1 — 42 priv redne grane koje su zahvaćene nacionalizacijom.

I, na kraju, 28. aprila 1948. godine, Narodna skupština je donije la dopunu Zakona kojo m su nacio naliz irana sva p reostala priva tna priv redna poduzeća koja po svom karak-

187



te m ili po svom kapacitetu ima ju opšti značaj za saveznu, odnosno republičku privredu, za zaštitu narodnog zdravlja ili za kulturni razvoj narodnih masa.

Poslije izvršenja spomenutih dviju nacionalizacija za-vršena je eksproprijacija svih slojeva buržoazije, a u sferi p rivatnog vlasništva ostala su sam o seljačk a im anja, zanat-ske radnje i stambene zgrade. Tako je gotovo cjelokupnanarodna privreda (izuzevši poljoprivredu i zanatstvo) prešlau društvenu, odnosno državnu svojinu.

Ali stvarni domašaj državne svojine prelazio je formalnopravne okvire na taj način što je državni aparat zanatli- jam a i seljacim a određivao proiz vodne zadatke — i poasortimanu i po opsegu — i cijene, tako da se njihova svo-

jin a počela svodit i na „golo” pravo.U procesu stvaranja državnog sektora privrede formirao

se i umnožavao državni aparat za rukovođenje, izgrađivaose etatističkocentralistički sistem upravljanja proizvodnjom,raspodjelom i razmjenom. Organizacija državnog aparata zaupravljanje i rukovođenje privredom zemlje izgrađivala sena načelima koja su odgovarala karakteru svojine. Naime,

pošto je goto vo cije la privreda b ila podržavlje na, organidržavnog aparata su preuzeli upravljanje privredom.

Svaki resorni ministar bio je, u stvari, generalni direk-to r za rukovo đen je „svojim tru sto m ”, koji čini „njegova”grana i l i grupacija privrede koja mu je povjerena naupravljanje i rukovođenje. To više nije vlada u klasičnom p ojm u toga polit ičkog term ina.

Svako privredno ministarstvo formiralo je u svom sa-stavu nekoliko glavnih i generalnih direkcija za neposrednoadministrativnooperativno rukovođenje grupom istorodnih

poduzeća (AOR). Uloga i organizacija ovih d irekcija u sis te-mu upravljanja privredom bila je gotovo identična ulozi iorganizaciji uprave bilo kojeg industrijskog trusta ili mo-nopola. Te su direkcije bile neposredni i vrlo autoritativniorgani svih poduzeća kojima su rukovodili. Poduzeća su,faktički, bila samo nesamostalni pogon, iako su formalno-

p ra v n o bila pravna lica.Po modelu organizacije saveznih ministarstava i njihovih

direkcija formirani su analogni organi i u republikama, kao

AORi za rukovođenje poduzećima republičkog značaja i



slični organi pri narodnim odborima za rukovođenje lokal-nom privredom.

Država je „podijelila" svoje vlasništvo nad sredstvima

za proizvodnju. Naime, formirana je savezna, republička iiokalna privreda. Sva poduzeća su podijeljena na poduzećasaveznog, republičkog i lokalnog značaja. Međutim, saveznicentraini organi su dominirali cjelokupnim mehanizmomupravljanja privredom, a neposredno su rukovodili najvaž-nijim poduzećima na cijeloj teritoriji zemlje.

Radom poduzeća neposredno je upravljao direktor. On je prim ao, o tpuštao i prem ještao radnike i službenike. Di-rektora je postavljao odgovarajući AOR.

Očito je, dakle, da su privredne organizacije poprimalesve bitne karakteristike bilo kojeg drugog klasičnog organaili institucije državne uprave koja ostvaruje prihode i rasho-de po budžetskom sistemu. Doduše, svaka je privredna orga-nizacija poslovala na principima privrednog računa. Ona jevodila pregled svih svojih prihoda i rashoda. Međutim,formiranje prihoda i rashoda nije rezultat samostalnog

poslo vanja i s tjecanja dohotka na bazi djelovanja objektiv-nih ekonomskih odnosa, već uglavnom rezultat knjigovod-stvenih podataka koje poduzeće dobija od državnog organa

koji njime upravlja. U pogledu metoda privređivanja, sva su privredna poduzeća im ala položaj pogona jedin stv enogdržavnog privrednog monopola. Metode upravljanja, sistemformiranja i raspodjele prihoda, međusobni odnosi itd.sličili su kapitalističkim trustovima.

Pravo raspodjele društvenog proizvoda na potreban radi višak rada, pravo zahvaćanja i raspolaganja viškom rada — kao glavno p itan je kojim se određuje društvenoekonomski i politički položaj ljudi — pripadalo je samo centralnim

organima državne vlasti. Savezni organi vlasti i uprave pre-cizno su količinski utvrđivali raspodjelu nacionalnog dohot-ka na sve oblike potrošnje — ličnu, opću i investicionu —

pom oću m ehanizm a centralizir anog budžetskog sis tema.Centraliziranim mehanizmom budžetiranja svi učesnici

u raspodjeli nacionalnog dohotka uklopljeni su u jedan sve-obuhvatni državni račun tako što su se prihodi i rashodisvih učesnika u formiranju i raspodjeli nacionalnog dohotkaslijevali u jedinstvenu državnu blagajnu. Sve ljudske djelat-nosti, od privrede do državnih ustanova i organa, povezane

189



su u budžetski sistem financiranja, u kojem privreda poslu- je kao jedno divovsko poduzeće.

Visina platnog fonda poduzeća nije neposredno zavisila

od poslovnog uspjeha i od realizacije proizvoda poduzeća.Za količinu određenih proizvoda predviđenih planom podu-zeću su dodijeljena i određena novčana sredstva za plate.Radna snaga distribuirala se u obliku kvote po sličnomsistemu kao i sredstva za rad. U sistemu naturalnih prima-nja — tačkice, bonovi itd. — izdaci poduzeća za radnu sna-gu bili su još više zamagljeni, jer su naturalna primanja,davana iz centralnih fondova države, često iznosila više od

polovine p latnog fonda poduzeća.

Prema tome, s obzirom na način formiranja zarada, plat-ni sistem usvojio je i preuzeo davno poznatu praksu. Budu-ći da su svi radnici i službenici bili zaposleni u uvjetima jed instvene i nepodije ljene državne svojine, plate su zaisto radno vrijeme i istu formalnu stručnu kvalifikaciju ilinormu rada bile podjednake u svim krajevima zemlje i usvim radnim organizacijama.

Ako se platni sistem nije po formi izmijenio u odnosuna svoj formalni uzor, on je, u sklopu ostalih revolucionar-

nih mjera, izmijenio društvenoekonomski položaj i odnosmeđu kategorijama zaposlenih. Tako, na primjer, po činov-ničkom zakonu iz 1931. godine, činovničke plate kretale suse u rasponu od 600 do 7.000 — 8.000 dinara, dakle, urasp o nu od 1 : 12 do 1 : 16 puta. Po novoj uredb i raspon je

bio određen u iznosim a 1.800 : 6.000 d inara , tj. 1 : 3,5 puta(ovaj nominalan odnos je, ne računajući naturalna primanjai razne privilegije, uglavnom, zadržan sve do 1952. godine).

Najv eći raspo n u p rivredi bio je 1 : 2,1.

Ostvarujući generalnu liniju izgradnje etatističkog si-stema, mlada revolucionarna društvena struktura se već utakvoj mjeri transformirala u etatist ičko društveno uređe-nje da nakon tričetiri godine nije bilo gotovo nijednog pod-ručja društvenog života — od privrede do kulture i umjet-ničkog stvaralaštva — koje nije pokrivalo državno upravlja-nje i rukovođenje. U razdoblju od 1945. do 1949. godine re-volucionarni etatistički sistem je, uglavnom, bio izgrađen.Ali će, upravo tada, kad je bilo manjeviše dovršeno konsti-

tuiranje administrativnog sistema, otpočeti novi revolucio-

190



narni proces njegove dugotrajne postepene transformacijeu samoupravni sistem.

Stvaralaštvo revolucije izrazilo se u toj hitsorijskoj si-

tuaciji u mijenjanju tek stvorene društvene strukture, što je spriječilo pe trifikaciju upravo stvorenih društvenih odno-sa i institucija.

Ocjenjujući funkciju administrativ-nog sistema socijalističke izgradnje,moramo postupati krajnje oprezno

je r je tra jao veoma kratko — svegatričetiri godine. Inicirani društveni

procesi na osnovi državnog .vlasništva i centralističkoadmin istrativnog sistema upravljanja nisu mogli dovoljno širokoda se razviju i pokažu sve svoje bitne pozitivne i negativneosobine. Osim toga, treba uzeti u obzir i neposredni konti-nuitet toga perioda s oružanom fazom revolucije iz koje jeiznikla „administrativna” faza, tako da se, naročito u pogle-du sudjelovanja masa u upravljanju, nužno isprepliću revolucionamodemokratske s birokratskim formama u uprav-ljanju društvenim poslovima, u ekonomskom i političkomživotu zemlje. Zato se, zapravo, više može govoriti o poka-

zanim tendencijama, a manje o jasno izraženim objektivnimdruštvenim oblicima administrativnog perioda.

Svi osnovni pokazatelji privredne razvijenosti Jugosla-vije uoči II svjetskog rata govore da je Jugoslavija pripada-la najzaostalijim zemljama Evrope. Glavna privredna grana bila je poljopriv reda. U ukupnom stanovništv u 1938. godineseljaštvo sudjeluje sa oko 15%. To Jugoslaviji daje pečattipično zaostale agrarne zemlje. Industrija, po kojoj se mje-ri stupanj privredne razvijenosti jednog društva, malo je

značila u stvaranju narodnog dohotka. Neke najvažnije gra-ne industrije nisu ni postojale ili su bile vrlo slabo razvijene(metalurgija, mašinska industrija, energetika). U granamaindustrije koje su bile relativno značajnije (tekstilna, pre-hrambena) tehnika je bila zastarjela.

Produktivnost rada u industriji bila je niska: tako, na p rim jer, u Jugoslaviji je 1938. godine u proizvodnji jednetone cementa utrošeno 16 radnih sati, a u Francuskoj 3 satai 43 minuta; u Jugoslaviji je jedan rudar 1938. godine isko-

Krttiikl osvrt na histo-rijsku ulogu državno•centralističkog sistema

u Jugoslaviji

191



pao 205 ton a ugljena, u R u ru 453 tone, u K anadi 751 to-nu itd.

Dok je proizvodnja električne energije po jednom sta-novniku 1938. godine iznosila svega 71 kWh, evropski prosjek po jednom stanovniku bio je viši od 400 kWh. Znači, Jugo-slavija je zaostajala oko 6 puta. U proizvodnji čelika Jugo-slavija je zaostajala za Njemačkom 22 puta, za Velikom Bri-tanijom 16 puta, a u proizvodnji strojeva za Švedskom jezaostajala 50 puta, za Francuskom 32 puta, za Belgijom 19 p u ta itd.

N acionalni dohodak po glavi stanovnika 1938. godin e iz-nosio je 60 dolara. U istoj godini nacionalni dohodak poglavi stanovnika iznosio je u SAD 521 dolar, u Njemačkoj

337 dolara, u Francuskoj 236 dolara, u Norveškoj 255 dolara.Očigledno je da na tako niskoj materijalnoj osnovi nije

bilo m oguće n a ro du osigurati bolji život, a jo š m anje savla-dati histori jsko zaostajanje za razvijenim zemljama Evropei svijeta. Izlaz iz takve ekonomske zaostalosti postavio sekao glavni historijski zadatak novostvorene Jugoslavije.

Opći materijalnoekonomski nivo Jugoslavije bio je —zbog strahovitog razaranja i uništavanja proizvodnog i ljud-skog potencijala u toku rata — znatno niži nego što pokazu-

ju navedeni podaci.Cetvorogodišnja ratna razaranja i okupatorska eksploa-

tacija teško su unazadil i privredu. Ratna materi jalna štetaiznosila je 46,9 milijardi američkih dolara (po kursu 44 din.za dolar). Naravno, najteži su bili gubici u ljudstvu. Izginulo je 10,8°/o stanovništva, preživje lo 170.000 ra tn ih zaroblje nika,320.000 in te rn ira ca , 130.000 ra se ljen ih lica, 270.000 na prin ud-nom radu, 320.000 prisilno mobilisanih — što sa poginulimaiznosi blizu 3 miliona uglavnom aktivnog stanovništva izbače-

nog iz stroja.Imajući, s jedne strane, pravno neograničenu vlast dasve podredi planu industrijalizacije, a, s druge strane, široku

p od ršku m asa, KPJ je usp je la da ostv ari takvu m obil iz acijurada i sredstava kakvu nikada, prije ni poslije tog razdoblja,Jugoslavija nije ostvarila. To se jasno vidi iz podataka okretanju investicija i radne snage. Brutoinvesticije iznosilesu 1947, 1948, 1949. godine 32% nacionalnog dohotka, štoznači da je gotovo svaki treći dinar ulagan u proširenu

reprodukciju. Koliko je to opterećenje može se donekle shva-

192



titi kada se usporedi s investicijama u SAD od 1869. do 1938.godine: u tom su razdoblju iznosile oko 13%, a u KraljeviniJugoslaviji oko 5%.

Izgradnja zemlje na tako širokom frontu i na takavekstenzivan način — a drugačije nije u tom historijskomtrenutku i pod takvim uvjetima ni moglo biti — zahtijevala

je veliko povećanje radne snage. K raje m 1945. godine bilo je zaposleno 461.000 radnika, u 1946. godin i 721.000, dakle,novih 280.000, u 1947. godini 1,167.000, dakle, novih 440.000,u 1948. godini 1,517.000, — novih 550.000 a u 1949. godini1,990.000, dakle, 473.000 novih radnika i službenika.

Komunistička partija Jugoslavije podigla je industrija-lizaciju i elektrifikaciju zemlje na nivo odlučujućeg svena-rodnog zadatka. Svoju organizatorsku sposobnost, revolucio-narni zanos i disciplinu posvetila je izvršavanju Prvog peto-godišnjeg plana industrijalizacije i elektrifikacije zemlje(1947—1951). Revolucionarna etika radničkog pokreta stva-rala je u tim danima svoju radnu etiku, razvijao se kult proiz vodnog rada , ku lt radne disc ipline pojedinaca i ko-lektiva.

Rezultati su bili izvanredni:

Već 1947. godine fizički obim industrijske proizvodnjedostigao je 121°/o, a 1948. godine 150% u usporedbi s 1939.godinom, pri tome sredstva rada 1947. godine 241%, a 1948.godine 352%. Nacionalni dohodak zemlje počeo je brzorasti. Od 264,2 milijarde 1939. godine 1947. godine je već

porastao na 319,6 m ilijard i, a 1948. godine na 441,1 m ilijardu.Ovoliku stopu rasta Jugoslavija više neće ostvariti čak nišezdesetih godina, kada će nekoliko godina biti prva u svi-

je tu po visin i godišnje sto pe ras ta in dustrijske proizvodnje .Koji su faktori omogućili tako brzu obnovu i značajne

rezultate u privrednoj izgradnji zemlje u prvim poslijerat-nim godinama? Revolucionarno raspoloženje bilo je glavnasadržina moralnopolitičkog stanja, glavni faktor uspjeha uobnovi zemlje. Veoma značajan podsticaj zalaganju narod-nih masa u izgradnji zemlje dolazio je iz uvjerenja da pla-novi industrijalizacije zemlje donose svima bogatiji i boljiživot. U tim revolucionarnim godinama u tome su svi radniljudi vidjeli jedini izlaz iz teške situacije u koju je zemljudoveo rat i raniji režimi.



Iako je central izam bio dominantan u s is temu upravl ja-nja, on, u početku, nije gušio inicijativu radnih masa injihovih organizacija. Takav je centralizam bio veoma dje-lotvoran jer su svi dijelovi, sve ćelije društva vrlo dosljednoizvršavale ideje centra uz najveći stupanj samoinicijative.

Svijest o blagostanju sutrašnjice postala je materi jalnasila: ne sam o rukov od eće kadrov e i članove KPJ nego iširoke mase naroda zahvatili su zanos i vjera da će dvatri pe togodišn ja p lana privrednog razvoja nadoknad iti h isto rij-sko zakašnjenje Jugoslavije za ekonomski razvijenim zemlja-ma svijeta. Iz toga zanosa, vjere i želje rodio se i masovniradni entuzijazam.

Međutim, neposredna budućnost i iskustvo drugih revo-lucionarnih pokreta pokazaće da se revolucionarni zanos po-stepeno gasi, a u društvenim odnosima se počinju razvijatinova protivrječnost i novi konflikti. Zato, možemo reći darevolucionarni etatizam ima ogromnu inicijalnu moć, moćda pokrene ogromnu energiju miliona l judi, naravno ukontekstu ukupne revolucionarne situacije, ali, dugoročno,etatizam nije u stanju da osigura optimalan razvoj proizvod-nih snaga. Već na samom početku etatizam je pokazivao danije u stanju trajno osigurati efikasnost i racionalnost u

pro iz vodnji i razm jeni dobara. Zašto ?Dohoci radnika i rukovodilaca u administrativnom si-

stemu upravljanja privredom nisu zavisil i od poslovnoguspjeha poduzeća u kome rade, jer su oni bil i plaćeni pre-ma radnom vremenu i kvalif ikacijama. Dohodak poduzeća

bio je o tuđen, n jim e je raspolagala država.U centralist ičkom sistemu raspodjele radni kolektiv po-

duzeća nije mogao bitno utjecati na svoj materijalni položaj.

S gledišta svojih užih interesa, on je mogao poboljšati svoj polo žaj uglavnom tako da u troši što m an je živog rada u p ro-cesu materijalne proizvodnje. Da bi lakše izvršavala planskezadatke, poduzeća su težila da — uz nesmanjenu količinusredstava za rad, reprodukcionog materi jala i mase živograda, t j . broja radnika — dobiju što manje planskih zada-taka, kako bi ih što lakše izvršili, ili, što je isto, samo udrugačijem obliku, da „uvjere” državne organe da im za

p lanske zadatke dodije le što više sredstava za proiz vodnju,

što više sirovina i energije, što više radne snage.

194



Rukovodeći kadrovi poduzeća „trebovali” su što većumasu rada — kako minulog, u obliku sredstava rada i pred-meta rada, tako i živog, u obliku radne snage — jer niko

nije snosio gotovo nikakve posljedice za prekomjerno tro-šenje ljudskog rada, ali je zato postojala odgovornost akose plan ne izvrši po kvantiteti. Etatistički uvjeti privređi-vanja su, dakle, zahtijevali takav način privređivanja kojinije prisiljavao proizvođače da ekonomiziraju ljudskim ra-dom. Takvi odnosi isključivali su mogućnost da radni kolek-tiv snosi pozitivne i negativne posljedice svoga poslovanja.Takav se sistem, naprotiv, nužno morao sve više oslanjatina administrativnobirokratsku disciplinu i različite oblikemoralnopolitičkog pritiska radi efikasnijeg privređivanja.

Administrativnocentralistički sistem nije odmah poka-zao svoje negativne posljedice. Bio je kompenziran, kao,uostalom, i mnoge druge slabosti (nerentabilno poslovanje,nestručnost i neiskustvo u rukovođenju privredom i dr.),revolucionarnom energijom masa i zaista monolitnim jedin-stvom vodećih snaga društva. Ali kako je sve više, i nužno,opadao revolucionarni žar radnih masa — između ostalogi zbog takvih odnosa u proizvodnji — posljedice su se po-čele pojavljivati od destimuliranja radnih ljudi i najproduk-

tivnijih radnih kolektiva, sve do parazitskih tendencija onihkoji zaostaju i teže za raznim sanacijama, dotacijama itd.Administrativni privredni sistem, gušeći djelovanje ob-

jek tivn ih ekonom skih zakonitosti, već je na prvom korakuodbacio princip prirodnog odabiranja robnih proizvođača. Svaka privredna ćelija, svako poduzeće, — bila je manjeviše„predodređena” na relativno trajnu egzistenciju iz dva raz-loga: s jedne strane, svako poduzeće bilo je na državnom

budžetu , a, s druge strane, trž ište je bilo tako sirom ašno, a

proizvodni kapaciteti tako nedovoljni da se i najn erenta bilnija robna proizvodnja mogla održati na tržištu.Umjesto prirodnih tržišnih veza između proizvođača,

između ponude i potražnje, između industrije i trgovine,odnosi su uspostavljani upravnim aktima. Trgovačke radnjedobivale su robu po nalozima organa vlasti. Savezno mini-starstvo trgovine i snabdijevanja distribuiralo je robu nanarodne republike, organi snabdijevanja republika dalje naorgane narodnih odbora, a ovi na trgovačka poduzeća kojasu robu dijelila potrošaču po kuponima (bonovi i tačkice).



Pismene „dozvole" (kuponi i tačkice) za kupovinu robedobivali su građani prema vrsti i težini posla. Takav sistem

počeo je potkopavati ekonom sku vezu selo — grad. Jednomriječju, umjesto ekonomskih veza između privrednih su- b jeka ta došle su ad m in istrativne veze koje su usposta vlja liorgani države. Takav privredni sistem, u kome se sve, iligotovo sve, regulira odlukom državne uprave, sve je više postajao ekonom ski neracionalan za uv jete i prilike Jugo-slavije.

Izuzetno veliko značenje za funkcioniranje procesa dru-štvene reprodukcije u administrativnom periodu imao je

privatni sekto r. Oko 80% stanovništva činilo je seljaštvo,zanatlije i ostala privatna zanimanja. Da li je administra-

tivni sistem privređivanja uspio da „iskoristi” radni poten-cijal koji se krio u masi od preko deset miliona poljopri-vrednog stanovništva? U osnovi politike prema sitnim pri-vatnim vlasnicima postojali su, dakle, težnja i cilj da senakon likvidacije buržoazije, kao ekonomski i politički vladajuće klase, izvrši što brža transformacija svih vlasnika —seljaka i zanatlija — u socijalističke proizvođače, što semoglo postići njihovim „pretvaranjem” u radnike državnogsektora ili uključivanjem u zadruge, a do toga „kvalitetnog

skoka” različit im administrativnim mjerama uključit i ih uetatistički privredni sistem.

Ali problem nije bio tako jednostavan kako se to zami-šljalo. Prije svega, riječ je o brojnom stanovništvu. Osimtoga, pojedina stočarskoratarska područja, naročito planin-ska, spadala su u najzaostalije i najprimitivnije oblike društvenoekonomskog života u Evropi. S druge strane, državnisektor privrede nije bio ni trenutno ni dugoročnije sposobanda brojnom sitnoseljačkom stanovništvu i zanatl i jama pruži

b olju a lte rnativu od one ko ju su im ali na svom sitnomimanju, usprkos mukotrpnom nastojanju da održe golu egzi-stenciju (na primjer, siromašni seljaci). Ubrzani proces „so-cijalizacije” sela zahtijeva veliku akumulaciju kapitala istandard koji bez primjene si le može seljaka privući udruštveni sektor.

Slijedeći važan element je držanje seljaštva u revoluciji.Seljaštvo je u NORu bilo ne samo izvanredan „saveznik” negoi osnovna masovna snaga revolucije. Politika poslijeratne iz-

grad nje m orala je vo diti račun a da se taj „saveznik” ne „ozlo-

196



jed i” i ne okrene leđa radničk oj klasi. Tako je došlo dosvojevrsnog protivrječja između teorijskodoktrinarnog kon-cepta o odnosu prema sitnim vlasnicima sredstava za proiz-

vodnju, s jedne, i realnog društvenoekonomskog života i političkog s tan ja i m ogućnosti, s druge str ane. U skladu skoncepcijom planske privrede i u težnji da se cjelokupandruštveni život stavi pod administrativnu kontrolu državnihorgana, svakom privatnom vlasniku propisivalo se šta će ikoliko će proizvoditi na svojoj zemlji. Sankcije za prekršajte uredbe bile su veoma oštre. Nezasijanu zemlju zasijavalisu državni organi uz preuzimanje cijelog prihoda.

„Stezanje” privatnog sektora u poljoprivredi ojačalo jenaročito prelaskom na planski sistem. Dok su 1945. i 1946.godine propisi o otkupu vrijedili samo za jednu ekonomskugodinu, uredba o otkupu žitarica od 11. marta 1947. godineuvodi otkup kao relativno trajan sistem. Na taj način seljak je, u stvari, bio odvojen od zem lje i proizvoda svoga rada, štonije moglo ostati bez posljedica po proizvodnju. Seljak je počeo sm anjivati p roiz vodnju na na tu ra ln i nivo. Godine1949. u čitavoj zemlji zasijano je (...) manje nego 1948. godine za oko pola miliona hektara (...), nije bilo ni dovoljno interesa za sijanje.

Seljak sa dohotkom iznad 50.000 dinara plaćao je 18.000dinara poreza, a seljak s dohotkom ispod 16.000 din. plaćao je 435 dinara. O štrim progresiv nim porezom relativno boga-tiji seljak destimuliran je za proizvodnju, a siromašni,

p rak tičn o oslo bođen poreza i d rugih obaveza, znatn o je poboljšao svoj m aterijaln i polo žaj, pa se zato u većini nijehtio, usprkos svim apelima i prisilama, zaposliti u industriji. Negativan odnos i o tpor seljaka prem a planskim m je ram avlasti izazivali su povećanje prisile, a ova još veću pasiviza

ciju seljaka u proizvodnji — krug se, dakle, počeo zatvarati. Na selu je sve više rastao o tpor prem a vlasti.Svi problemi u vezi sa poljoprivredom i selom zaoštrili

su se poslije Rezolucije Informbiroa. Vidjeli smo da je u1948. i 1949. god ini došlo do prave eksplozije u zapo šlja-vanju — u 1948. godini zaposlilo se u društvenom sektorunovih 450.000 ljudi, a u 1949. godini 473.000. Armija je bilasnatno povećana. Industrija je zahtijevala od poljoprivredeviše sirovina. Tako je poljoprivreda sve više postajala glavniekonomski, a seljaštvo glavni politički problem Partije. Već

197



je rečeno u čem u je selj aštvo bilo „ do k trinarn i” proble m .Tome još dodajmo da je ne mali dio rukovodstva KPJ sma-trao da je kolektivizacija jedino trajno rješenje i da bitakvo rješenje, pored ostalog, bilo i veliki prilog opovrgavanju kleveta, laži i optužbi CK SKP (b).

Treći plenum CKKPJ, nakon analize postojeće situa-cije, januara 1949. godine donio je direktivu Partije da se

p ris tu p i kolektiviz acij i sela . Do tad a se b ro j seljačk ih rad-nih zadruga (SRZ) kretao ovako: 1945. godine 14; 1946. go-dine 280; 1947. godine 638; 1948. godine 1.217. Nakon direk-tive CKKPJ da se pokrene kolektivizacija, već u 1949. go-dini broj seljačkih radnih zadruga povećao se na 6238, a u1950. go dini na 6.913.

Međutim, tehnička baza kolektivizacije bila je mini-malna. Traktora je ukupno bilo 4.530. Da je to malo, vidise, na primjer, iz usporedbe sa 1964. godinom kada ih je bilo40.284. Kolektivizacija sela 1949. godine ilustracija je protivurječnih akcija toga razdoblja. Naime, odluka o kolekti-vizaciji je izraz etatističke koncepcije, a već polovinom 1949.doći će do prvih znakova napuštanja etatizma — kao putadruštvenog razvitka. Već potkraj 1949. i tokom 1950. godine,CK KPJ počinje da zau stavlja kam pa nju kolektivizacija.

Broj seljačkih radnih zadruga 1951. godine nešto opada(6.804), dok 1952. godine naglo se smanjuje na 4.225, a 1953.godine na svega 1.165. Ostatak se postepeno, uglavnom,transformira u pr ivredna poduzeća na s is temu radničkog sa-moupravl janja .

Pokušaj kolektivizacije seljaštva u Jugoslaviji, dakle,nije uspio, usprkos ogromnoj energij i i velikim sredstvimakoja su uložena. Seljaštvo je nekoliko godina plaćalo „da-nak” industri jal izacij i zemlje u obliku makaza cijena, natu-

ralnih obaveza i si. i dosta brzo je reagiralo pasivnim otpo-rom i smanjenjem proizvodnje. Poslije 7—8 godina politi-čkih napora Komunističke parti je da „ovlada” seljaštvom(1945—1952), da ga kao „ostatak kapitalizma” likvidira, digla

je od te nam jere ruke i sve se vratilo na prvob itno sta nje.Prema tome, administrativnobirokratski , pa ni bilo kojidrugi sistem, nije bio sposoban da za svega nekoliko godinalikvidira primitivnu, rascjepkanu sitnu poljoprivrednu pro-izvodnju i da većinu seljaštva „prebaci” u industriju i druge

vanpoljoprivredne djelatnosti .

198



Iako historijski neminovan, a društveno progresivan,velikodržavni centralizam nije odgovarao karakteru više^nacionalne strukture Jugoslavije. On je, zapravo, izraz oči-

glednih proturječnosti kada su u pitanju međunacionalniodnosi. Naime, KPJ izgradila je Jugoslaviju na principimafederalizma, a istovremeno je ostvarila totalni centralizam,kakav kapitalistička društvena struktura nije u stanju daizgradi. Odmah treba dodati da ovaj centralizam nije bioostvaren na štetu bilo koje nacije, što je potpuno razum-ljivo kada se ima u vidu historijska činjenica da je KPJ,zapravo „rođena” u borbi protiv velikosrpskog hegemonizma i velikohrvatskog separatizma, pa zato nije ni moglavoditi prosrpsku ili prohrvatsku politiku. Naprotiv, ona jesvim sredstvima vodila i nastavila tradicionalnu borbu zaravnopravne međunacionalne odnose u Jugoslaviji.

Objašnjenje za ovu „nelogičnost” nalazi se u tome što je centralizam h isto rijsk i bio neizbježan. On je bio conditio sine qua non odbrane novostvorene vlasti i tekovina revolu-cije, on je bio neophodno sredstvo u borbi protiv klasnogneprijatelja, sredstvo odbrane ugrožene nacionalne nezavi-snosti. Zato je nacionalna afirmacija bila podređena pomenutim ciljevima, klasno je imalo primat pred nacionalnim.

Potiskivanje nacionalnog pitanja, tačnije, nacionalneafirmacije, posljedica je i veoma teških iskustava u tekzavršenom ratu. Međunacionalni sukobi u Jugoslaviji imajunajtragičniji bilans, kakav nije poznat u novijoj historijiEvrope. Svako javno pokretanje takve diskusije nužno bise negativno odrazilo na tek teško stvorene odnose povje-renja između naroda i narodnosti u Jugoslaviji u toku revo-lucije. Diskusiju je mogla tada pokretati samo poraženakontrarevolucija.

Totalni centralistički sistem zasnovan na principu hije-rarhijske subordinacije, stvorio je federalnu državu, politi-čku, kulturnu i prosvjetnu organizaciju, formirana su cen-tralna rukovodeća savezna tijela za sve oblasti društvenogživota, počev od nekoliko stotina generalnih direkcija zarukovođenje privredom, prekobrojnih političkih rukovodsta-va, do saveznih foruma za sport i zabavu.

U pogledu daljeg rješavanja nacionalnog pitanja, Tev& lucionami etatizam je bio protivrječan. Naime, revolucija je

199



p rinc ip ije lno i ustavno rješavala i r iješila nacionalno p itanjeu Jugoslaviji. Taj „neriješivi” jugoslavenski problem je nesamo respektirala nego je i izgrađivala nacionalni suvereni-tet (nacionalne oružane snage, nacionalna politička tijelaitd.) u okvirima federativnog državnog uređenja. Ali su cen-tralistički društvenopolitički sistem i etatistička ekonomskastruktura stvorili izrazito centraliziranu saveznu državu, ukojoj su republički organi bili manjeviše izvršioci odlukavrha federacije, formiranog od predstavnika svih narodaJugoslavije. Centralizam je u to doba bio uglavnom progre-sivno i nužno rješenje. Valja dodati i to da su nacije sasvojim kadrom i u tom razdoblju, iako donekle ograniča-vane i sputavane centralist ičkom polit ičkom strukturom, u

svojim okvirima ostvarivale mnoge samostalne političke,socijalne, ekonomske i kulturne funkcije. Usprkos tome,administrativni period nosio je u sebi i mnoge opasnosti zameđunacionalne odnose koji su se očitovali u slijedećem:

a) u ekonomici, među republikama, počela se otvarati b o rb a za red is tr ib u c iju centraliz iranog nacio nalnog dohotka;

b) cen tra liz iran i višak rada u federaciji bio je podlo žansubjektivist ičkim kriteri j ima alokacije;

c) stalno je bila prisutna realna mogućnost favoriziranja jed n ih na raču n drug ih nacija;

d) nacionalna politička tijela svođena su često na razinu p uk ih izvršilaca odluka cen tra .

Iz navedenog se lako može zaključiti da je centralističkaetatistička političkoekonomska struktura u svojoj biti bilanespojiva s nacionalnom ravnopravnošću, osobito ako bi duljetrajala.

I , konačno, u procesu etatizacije društva, kada je for-

miran sveopći državnosvojinski monopol nad sredstvima za proizvodnju, kada je cije la priv reda Jugoslavije b ila organi-zirana u jedan ogromni poslovni sistem, stvorena je osnova za p retv a ran je uprav ljačke s tru k tu re u otuđeni slo j upravljačakoji bi s vremenom isključio radne mase iz upravljanjadruštvenim poslovima.

Rukovodeći, odnosno upravljački sloj društva — mini-stri, načelnici, direktori, šefovi, oficiri itd. — sloj koji je,

po pril ic i, m ogao im ati s to tin jak h iljada lju di, tek se form i-

rao i izišao iz redova radnika i seljaka i drugih siromašnih

200



i srednjih slojeva i „nije imao vremena” da se odvoji odnaroda. On još nije izgradio svoj poseban stil života, nijerazvio sistem materijalnih i sličnih privilegija, upravljanje

mu još nije postalo poziv, već revolucionarna funkcija. Ustvari, na svojim zadacima više se žrtvovao od širih narod-nih masa. Poznato je da mnogi rukovodioci godinama nakonoslobođenja nisu imali ni dnevni, ni nedeljni, ni godišnjiodmor. To, međutim, nije bio slučaj sa radnicima. Po zala-ganju, revolucionarnom žaru i entuzijazmu, rukovodeći sloj je više „odskakao” od m asa i više se žrtvovao, više je dopri-nosio. Zato je samo formalno rukovodeći sloj bio ono štodanas nazivamo birokracijom. Faktički, on to nije bio. Bio

je glavna revolucio narna snaga jugoslavenskog društva —žrtvovao je svoje lične interese, prije svega, društvenimciljevima, onako kako je KPJ odredila te ciljeve. To je stva-ralo čvrstu društvenu povezanost te u tom smislu i u tomodnosu nije ni bilo jačih konfliktnih situacija. Dodajmo dase radnička klasa tek oslobodila vlasti kapitalistaposlodavaca i da se u tom trenutku nalazila u revolucionarnom raspolo ženju. Pa i seljaštvo, pritisnu to otkupom , i daju ći čaki oštar otpor, smatralo je to privremenom mjerom. Inteli-gencija je bila malobrojna i manjeviše je prihvatila ideje

revolucije. Tako je bio stvoren visoki stupanj političke homo-genizacije u obliku Narodnog fronta.

Međutim, ova teza nije tačna u dinamičnohistorijskomsmislu riječi. Naime, postojala je, i već se ispoljila tendencijanastajanja protivrječnih interesa i razvijanja novog društve-nog konflikta — i ta tendencija bila je zakonitog značaja.

Etatistički produkcioni odnosi, dakle, stvaraju autokratskobirokratski upravljački sistem, čiji je stub snažna, operativnorukovodeća uloga partije integrirana s državnim apa-ratom. Upravljački aparat bdije nad svakim čovjekom, po-dučava ga, kritizira, kažnjava, vrši moralnopolitički pritisakna njega.

Organi države i paradržavni organi koje je stvorila revo-lucija postepeno i sve više monopoliziraju pravo na uprav-ljanje društvenim poslovima i na kraju se uspostavlja autokratskobirokratski duh, princip, stil i metod rada. To je,u izvjesnom smislu, ponavljanje historijskog procesa na-stanka države, izvedeno „preko noći”. Taj proces se zavr-

201



šava pretvaranjem revolucionarnog rukovodećeg sloja t iupravljački birokratski sloj , dominantnu društvenu si lu, od-vojenu od masa. Jednom rječju, revolucionarni etatizam uJugoslavij i odigrao je progresivnu društvenu ulogu jer jeosigurao sve tekovine revolucije. Ali, izrazio je i zakonitutendenciju da se pretvori u potpuni birokratski sistem, koji bi doveo do novih i ozbil jnih pro tiv rječn osti u jugoslaven-skom društvu.



I I


U RAZDOBLJU IZGRAĐIVANJA OSNOVA SAMOUPRAVNOG SOCIJALIZMA U

JUGOSLAVIJI (1948— 1953)

U jeku danonoćnog rada na ob-novi zemlje i izvršavanju zadatakaPetogodišnjeg plana, u vrijeme kadsu se za stotine objekata privredneizgradnje (tvornice, elektrane) gra-dila naručena postrojenja u SSSR,CSSR, Poljskoj, Mađarskoj, iznena-da je došlo do napada komunistič-

kih partija Informbiroa na Komunističku partiju Jugosla-vije. Taj napad je, na prvi pogled, bio neočekivan, za mnoge

i nemoguć: cijeli svijet je znao da je Jugoslavija bila naj-iskreniji i najodaniji saveznik SSSRa. Ali pokazat će se dasukob nije ni apsurdan ni neočekivan — sazrijevao je višegodina. Klicu je začeo još prije i stalno je razvijao u tokui poslije revolucije.

U sklopu pripremanja hladnog rata s obje strane, Sta-ljin i vrhovno rukovodstvo sovjetske države riješili su, kra-

jem 1947, da učine odlučan korak ka dom in acij i nad Jugo-slavijom. To se dogodilo u vrijeme opasnog zaoštravanja

odnosa između SSSRa i Zapada, što će ubrzo dovesti doformiranja dva antagonistička bloka i do veoma zategnutogstanja punog opasnosti od izbijanja novog svjetskog rata. Uokviru svega toga su i Staljinova nastojanja da stvori lagersocijalističkih zemalja i obezbijedi potpunu kontrolu nadvanjskom politikom i unutarnjim razvitkom socijalističkihzemalja.

Kurs dominacije nad Jugoslavijom nije se mogao spro-vesti. Naišao je — to je razumljivo — već prvog dana na

203

Napad komunističkih partija (članica Informbiroa) na KPJ, ekonomska blokada, politička Izolacija, pritisak SSSR-a i ostalih zemalja socijalističkog lagera na

Jugoslaviju



otpor. Na čelu Jugoslavije stajalo je rukovodstvo revolucije,rukovodstvo Komunističke partije, inspirisano komunistič-kom etikom, nepomirlj ivom sa dominacijom kao odnosommeđu komunistima. Među parti jama mora vladati duh otvo-renosti, jednakosti, internacionalističke solidarnosti, dobro-namjernosti. Za rukovodstvo KPJ, podozrivost, zlonamjernost, dom inacija m eđu kom unistima je nezamisliva. To su od-nosi klasnog društva. Po toj etici, i odnosi među zemljamana čijem su čelu komunisti mogu biti samo bratski i ravno- pravni. Osim toga, če tv orogodiš nja borba i oslobođenje zem-lje vlastitim snagama rodili su opravdan ponos. Voljeti svojnarod — prva je dužnost komunista. U ime takve revolu-cionarne etike, rukovodstvo KPJ je, manjeviše, otvorenoiznosilo sovjetskom rukovodstvu sve što je ometalo bratskei ravnopravne odnose. Zbog toga, već augusta 1946. godine,Jugoslavija nije pristala na osnivanje mješovitih sovjetskojugoslavenskih društava jer bi to dovelo jugoslavenskustranu u neravnopravan položaj. Iz istih razloga Jugoslavija

je odbila stvaran je m je šovite banke. Do nesla ganja je došloi u vezi sa položajem i radom sovjetskih vojnih i civilnihstručnjaka sa službom u Jugoslaviji. Sve u svemu, bilo jedovoljno znakova da jugoslavensko rukovodstvo neće prih-

vatiti nikakve druge odnose sa SSSR osim ravnopravnih.Kada se uvjerio da mu mirnim putem dominacija nad

Jugoslavijom neće uspjeti, Staljin se odlučio na moralnopolitički, ekonomski i državni pritisak. Vjerovao je da će brzo slo m it i o tpo r jugoslavenskog rukovodstva, raču najućina autoritet sovjetske i drugih parti ja u svjetskom komu-nističkom pokretu. Treba samo podići optužnicu protiv ru-kovodstva KPJ i FNRJ i okrivljeni će priznati, a zatimustupiti vlast novom rukovodstvu koje će biti poslušno —tako je predviđao Staljin. Akciju je započela vlada SSSR:18. marta povukla je sve sovjetske vojne, a sutradan, 19.marta 1948. godine, i sve civilne stručnjake, uz objašnjenjeda su oni u Jugoslaviji „okruženi neprijateljstvom”. U svoj-stvu predsjednika vlade FNRJ, Josip Broz Tito je odmah, 20.m arta 1948. godine, sov jetskoj v ladi pismo m ukazao na neosnovanost i tražio razjašnjenje stvarnih razloga za povlačenjesovjetskih stručnjaka, upozoravajući na štetnost takvih po-

stu pa ka sovjetske vlade. Kao odgovor, 27. m arta 1948.godine,

204



došla je u pismu CKSKP(b) Centralnom komitetu KPJ novaoptužba sovjetske vlade. Centralni komitet KPJ se optužujeda skriveno od naroda i Partije vodi antisovjetsku politiku,

a Komunistička partija Jugoslavije da se uljuljkuje trulom oportunističkom teorijom mirnog urastanja kapitalističkih elemenata u socijalizam, da se rasplinjava u Narod-nom frontu itd. Centralni komitet KPJ je na plenarnoj sjed-nici od 12. i 13. aprila 1948. godine odbio optužbe CKSKP(b). U ime CKSKP(b) Sta ljin d Molotov su, 4. m aja 1948,uputili drugo pismo, u kome se optužba proširuje i prijetidržavnom akcijom. Centralni komitet KPJ je 9. maja 1948.godine odbio i taj napad, nakon čega su sve komunističke p artije Inform biroa, 28. juna 1948, donijele Rezolu ciju ostanju u Komunističkoj partiji Jugoslavije. U njoj se ističeda koncepcija KPJ vodi Jugoslaviju u običnu burloasku re

publiku i poziv aju zdravi članovi KPJ da prinude rukovodstvo da napusti politiku koju je do sada vodilo. Već sutradan, CKKPJ je objavio zajedno sa ovom Rezolucijomi izjavu u kojoj odbija napad Kominforma kao neosnovan,netačan i nepravedan. Donesena je odluka o sazivanju Petog

kongresa Partije za 21. jul 1948. godine.Povodom Rezolucije Informbiroa održane su stotine

hiljada partijskih, frontovskih, sindikalnih, omladinskih idrugih sastanaka i narodnih zborova. Zemlja se, moglo bise reći, digla na noge. Otpor lažima i klevetama shvaćao sekao pitanje lične i nacionalne časti građama Jugoslavije.

Peti kongres KPJ održan je od 21. do 28. jula 1948.godine u Beogradu. Na Kongresu je 2.344 delegata zastupalo

468.175 članova KPJ. Sedam dana trajala je rasprava o priprem i i izvođenju , au tentičn osti i originaln osti socijali-stičke revolucije u Jugoslaviji, o borbi za stvaranje i izgrad-nju narodne vlasti, o prvim godinama poslijeratnog razvitka.U raspravama je preovlađivala misao o autentičnosti jugo-slavenskog puta u socijalizam, ali i o tome da je on diosvjetskog komunističkog pokreta na čelu s Komunističkom

p artijom SSSRa. Na Kongresu je, p rvi p u t posli je Vukovarskog kongresa, donijet novi Program. Delegati su jedno-

205



dušno odbili Rezoluciju Informbiroa kao netočnu, nepravilnu i neopravdanu.

N akon Peto g kongresa održani su u toku 1948. i u počet-

ku 1949. godine republički partijski kongresi; svi su jedno-dušno pružil i otpor pri t isku parti ja Informbiroa. Time je prvi napad S ta ljina na Jugoslaviju p retrp io neuspje h. Ko-munistička parti ja Jugoslavije dala mu je otpor — ujedinilase oko Josipa Broza Tita i Centralnog komiteta.

Prvi Staljinov pokušaj da obori rukovodstvo KPJ iFNRJ nije uspio. Zato se odlučio za totalnu ekonomsku blo-kadu Jugoslavije, za demonstracije vojnom silom, za poli-tičku izolaciju. Sovjetsko vrhovno rukovodstvo, na čelu

sa Staljinom, računalo je da će na taj način izazvati priv-redni slom Jugoslavije i time praktično potvrditi teoriju da

je izgradnja socijalizm a bez čv rstog oslo nca na SSSR ne-moguća. Ali KPJ je uspjela da ostvari veliko jedinstvo na-roda i dobije njegovu podršku u toj zaista teškoj situaciji. N apori naroda Jugoslavije bili su izvanredni. Nivo akum ula-cije nije se smio smanjivati. Investicije u osnovna sredstvaiznosile su 1949. godine 32% društvenog proizvoda, 1950 —

33%, 1951 — 33%, 1952 — 32%. Izdaci za armiju narasli su na23% nacionalnog dohotka. Petogodišnji plan se morao sma-njiti i produžiti na još jednu, 1952. godinu.

Poslije totalne blokade koju je zaveo blok socijalističkihzemalja, jugoslavenska privreda počela je izlaziti na zapadnai druga tržišta. Naravno, to je uzrokovalo usporavanje tem-

pa p rivrednog razvoja: treba lo je vrem ena za nove ekonom -ske aranžmane. Zapadne zemlje su uspostavile ekonomskesporazume sa Jugoslavijom, ali su ih uvjetovale otplatom

dugova, plaćanjem odštete za svoju nacionaliziranu imovinuitd. U tom kritičnom vremenu zadesile su zemlju dvije veli-ke suše, 1950. i 1952. godine. To je još više otežalo i onakokritičnu situaciju zemlje.

U borbi protiv pritiska, ekonomske blokade i političkeizolacije, KPJ je u svjetskim razmjerama ostala potpunousamljena. Jedinu moralnu podršku dalo joj je nekolikousamljenih l ičnosti iz međunarodnog radničkog pokreta.

206



Kao m eđaš dvaju histo rijskih peI S io k ‘S * r ioda socijal is tičke izgradnje u

slavlji nas u2™3 se 1948. godina: perioda

administrativnog upravljanja i pe-rioda radničkog samoupravljanja. Ta podjela je tačna uto-liko što je 1948. godine odbijen idejnopolitički napadSK P(b ) na KPJ i velikodržavni p ritisak vlade SSSRa na su-verenitet Jugoslavije. Time je ostvarena najhitnija pretpo-stavka za daljnji razvoj Jugoslavije kao samostalne i neza-visne socijalističke zemlje, slobodne u traženju i pronalaže-nju puteva socijalističkog razvitka koji joj odgovaraju.

U vrijeme kad je Staljin, a zatim Kominform, započeonapad na KPJ i na našu zemlju, Jugoslavija je bila u jekuobnove i u drugoj godini borbe za izvršenje Prvog petogo-dišnjeg plana. Preko noći je nastalo potpuno novo stanje.Prva rezolucija Informbiroa „istjerala” je KPJ iz svjetskogkomunističkog pokreta, a druga, objavljena novembra 1949,otišla je još dalje, objavivši u svom naslovu da je Jugoslavenska kompartija u rukama ubica i špijuna, tvrdeći da jeJugoslavija postala privjesak zapadnokapitalističkih zema-lja. Kako je zapadni blok država već otprije bio neraspoložen prema Jugoslaviji kao komunističkoj zemlji, a sada i

čitav blok istočnih zemalja na čelu sa SSSRom poduzeototalni i neviđeni ekonomskopolitički pritisak, Jugoslavijase našla u teškom položaju.

Umjesto očekivane svestrane pomoći, stigla je najtežaosuda i prijetnje. Otvoreni napad Informbiroa u junu 1948.godine na Komunističku partiju Jugoslavije bio je iznena-dan, snažan i brutalan. Za svega nekoliko mjeseci dobio jeogromne razmjere i pretvorio se u hegemonistički napad grupe socijali stičk ih zem alja na socijalističku Jugoslaviju. Upu-

ćen je i poziv narodima Jugoslavije da ustanu protiv svogadržavnog i partijskog rukovodstva. Poduzete su veoma ši-roke akcije — od totalne ekonomske blokade do ubacivanjadiverzantskih grupa u zemlju — s ciljem da se slomi otporkoji je Jugoslavija pružala staljinizmu.

Do sukoba sa Staljinom, KPJ nije mogla tako slobodnorazvijati svoju političku misao. „Viši interesi" svjetskog ko-munističkog pokreta nisu priznavali slobodu traženja vla-stitog puta u socijalizam u pojedinim zemljama. Od svakenacionalne partije tražila se poslušnost centru na čelu sa

207



Staljinom. Komunistički pokret Jugoslavije uvijek je manjeviše dolazio u sukobe stakvim odnosima u međunarodnomradničkom pokretu, ali takve odnose nije mogao da nadvla-da, što se odražavalo na njegovu političku strategiju, po-sebno u jakom prisustvu sovjetske doktrine u prvom po-sli jeratnom razdoblju kada je KPJ koncipirala kurs dru-štvenog razvitka u pravcu državnog socijalizma. Sukob saStalj inom skinuo je taj tabu, a to je ubrzalo proces tra-ženja novih putova socijalističke izgradnje u Jugoslaviji.

Što se više očitovao hegemonistički karakter staljini-stičkog nasrtaja na Jugoslaviju, sve više je u rukovodstvu KPJ sazrijevala spoznaja da se korijeni i uzroci staljinističke vanjske politike, odnosno nasrtaja na Jugoslaviju, nala

ze u deform iranim unu tra šn jim d ru štvenim odnosim a u SSSR-u. Zato je rukovodstvo KPJ počelo još kritičnije isvestranije, u duhu klasika marksizma, preispit ivati ne sa-mo sovjetsko već i vlastito društvo. Tako se postepeno po-čela izgrađivati nova idejnopolitička koncepcija o daljojizgradnji socijalističkih društvenih odnosa u Jugoslaviji.

Sukob sa stalj inizmom snažno je potakao parti jske kad-rove na razmišljanja o svim problemima socijalističke teorije i p rakse. N astalo je veliko in teresovanje za djela M ark sa,

Engelsa i Lenjina. Njihovo učenje je prihvaćeno kao jedinikriteri j koji može verificirati sovjetsku i jugoslavensku prak-su u izgradnji novoga društva. Gotovo iz dana u dan po-stavljalo se pitanje za pitanjem i tražili se odgovori.

Ubrzo je zavladalo uvjerenje da konačni uspjeh otporastaljinizmu zavisi od negacije staljinističkog sistema dru-štvenih odnosa, i to ne samo na riječima već putem prak-tične izgradnje drugačijih društvenih odnosa u Jugoslaviji.Vlasti ta praksa pokazivala je deformacije u društvenim od-

nosima, deformacije koje su samo sjena svog matičnog mo-dela. I kada su kadrovi, na temelju vlastitih iskustava,uočili šta staljinizam može donijeti, lakše je bilo pružatiefikasni otpor. Do tada se borba uglavnom kretala u okvi-rima moralnih principa: Oni nas klevetaju, ali će jednogdana uvidjeti da nemaju pravo.

Otvoreni su horizonti borbe protiv staljinizma, kaomeđunarodne deformacije radničkog pokreta, i borbe protivstaljinizacije na tlu vlastite zemlje i vlastitog društvenog

uređenja .

208



U radovima koji su govorili o opasnosti od birokratizmamoglo je biti, i bilo je, pretjerivanja, ali su u datoj situacijiimali veliku ulogu, jer je idejnoteorijska misao širokog član-

stva KPJ do tada bila prilično siromašna. Nove radove ru-kovodilaca KPJ, koji su smjelo pokretali stvarne društvene proble m e i davali na njih odgovore, kadrovi i partijs ko član-stvo prim ali su kao novi pu t u izg radn ji socijalizma.Ti su radovi naročito otvarali perspektivu mlađim partij-skim kadrovima.

Za nešto više od godinu dana rukovodstvo KPJ je, procjenivši tendencije društvenog razvitka, došlo do odluke da prom jeni generalnu lin iju Partije u socijalističkoj izgradnji.Ukratko, odlučeno je da se zaokrene na put borbe za sa-moupravni socijalizam.

Sukob KPJ — SKP(b) ruši formirani sklop ideja, orijen-tacija. shvatanja, ocjena, i pomaljaju se, otvorenije pokazujuneriješene protivrječnosti društvenog sistema, prikriveneu njegovoj prvoj fazi. U ovom razdoblju iskazani su mnogivažni problemi: odnos partije i klase, odnos robne proiz-vodnje i socijalističkog razvoja, odnosi političke i ekonom-ske sfere društva, pitanje države, ideologije i načina ideo-loškog utjecaja na društvo.

U traženju novih putova KPJ se idejno i teorijski vraćaizvornom marksizmulenjinizmu, oslanjajući se na klasikemarksizmalenjinizma, pod njihovom ideološkom zastavom,KPJ prelazi iz odbrane u kontranapad, optužujući Stalji-na za napuštanje tog učenja. Komunistička partija Jugo-slavije optužila je rukovodstvo SKP(b) da je za vrijemeStaljinove vlade Sovjetski Savez odveden u driavni kapitalizam, da se socijalistička vlast izrodila u vlast birokratske kaste.

Intenzivna razmišljanja rukovodstva KPJ o novim pu-tovima društvenog razvitka bila su kako omogućiti samimradnicima da upravljaju poduzećima. Krajem 1949. godineBoris K idrič i Đ uro Salaj, preds tavnici vlade i sindikata,

po tpisali su Uputstvo o osnivanju i radu radničkih savjeta državnih privrednih poduzeća koje je 23. decembra 1949.upućeno svim glavnim odborima sindikata u republikama iu 215 izabranih poduzeća u kojima je trebalo osnovati prveorgane radničkog samoupravljanja.

14 209



Već je 27>>juna 1950. godine Savezna skupština donijelaOsnovni zakon o upravljanju državnim privrednim poduze-ćima i višim privrednim udruženjima od strane radnih ko-lektiva, popularno nazvan Zakon o predaji tvornica na up-ravljanje radnicima.

Pril ikom usvajanja Osnovnog zakona o upravljanju dr-žavnim privrednim poduzećima i višim privrednim udruže-njima od strane radnih kolektiva, Josip Broz Tito je podnioekspoze na zasjedanju Savezne narodne skupštine, izloživšitom prilikom novu generalnu liniju i koncepciju KPJ o iz-gradnji socijalist ičkih društvenih odnosa. Ona je predstav-ljala negaciju etatističke koncepcije. Titov ekspoze sadržistavove rukovodstva KPJ o osnovnim pitanjima izgradnjesocijalizma u Jugoslaviji. Josip Broz Tito je istakao da ćese KPJ u izgradnji socijalističkog društva u Jugoslaviji stro-go pridržavati principa marksizmalenjinizma. On naglašavada je KPJ na osnovu učenja klasika marksizma razradilaosnovne stavove o tr i bitna aktuelna problema jugoslaven-skog socijalističkog društva:

• Donesena je odluka da proces odum iranja države počne odm ah.

Govoreći u trenutku donošenja Osnovnog zakona o up-ravljanju državnim privrednim poduzećima i višim privred-nim udruženjima od strane radnih kolektiva, Tito je istakaoda njegovo donošenje ne samo da nije preuranjeno već je došlo i sa izvjesnim zakašnjenjem. A razloge za to zakašnjenje treba objasniti time što je naša partija do donošenja

fam ozne Rezolucije In form biroa gajila suvišne iluzije i suviše nekritički primala i presađivala kod nas sve što se radilo i kako se radilo u Sovjetskom Savezu, pa i ono što nije bilo u skladu s našim specifičnim uslovima, ni u duhu nauke marksizma-lenj inizma ( . . . ) Al i mi smo u poslednjem času

p reduzeli na sv im linijam a m jere da se prestane s takvom p ra k so m .. .

• Budući da KPJ pr ijet i opa snost da se integrira s dr-žavnim aparatom i tako transformira iz parti je radničke kla-se u aparat za prisi lu ( jer spajanjem s državnim aparatom p ostepeno počin je d jelovati kao njegov dio — služi se p ri-silom), rukovodstvo KPJ odlučilo je da se Partija distanciraod aparata vlasti i ojača kao poli t ička parti ja svoje klase.

210



• Državni oblik dru štvene svojine samo je privremeni, početn i i najn iži oblik socijali stičke svojine. Državna svojina m ora se transfo rm ira ti u društvenu pod upravom ne-

posrednih proizvođača.Ekspozeom Josipa Broza Tita o radničkom samouprav-ljanju privredom završavaju se gotovo dvogodišnja razma-tranja o napuštanju etatističke koncepcije i određivanjakoncep cija društvenog sam oup ravljanja. Time su konturedugoročne idejnopolitičke orijentacije KPJ uglavnom od-ređene.

Prvi korad transforml- Osnovni kurs promjena u pnivranja državno-centrali- rednom sistemu je bio sve veća sa

3 T mos ta lnost poduzeda kao robnih pro izvođača.

Krajem 1950. godine, nakon što je rukovodstvo KPJutvrdilo kurs daljeg društvenog razvitka na bazi postepenognapuštanja državne svojine i na bazi radničkog samouprav-ljanja, Boris Kidrič je izložio „model” društvenoekonomskihodnosa i privrednog sistema. Boris Kidrič smatra nužnimoslobađanje djelovanja zakonitosti robne proizvodnje, što jeu duhu koncepcije samoupravljanja. Međutim, smatralo se

da bi bez čvrstih planskih proporcija i zahvaćanja gotovočitave akumulacije iz poduzeća neizbježno nastupila anar-hija u proizvodnji. Zato se poduzeću ostavlja dio akumula-cije, ali samo za društveni standard, za nagrađivanje radnikaiznad plaća i za unapređenje proizvodnje u manjem opsegu.

Na osnovi takvih teza o položaju privrednih poduzeća proiz ašli su i stavovi o m akroorganizacij i priv rede i o to-kovima ukupne društvene reprodukcije. Za rukovođenje

priv redom zadržava se s ta ri državni mehanizam , ali se on

namjerava demokratizirati i deetatizirati. Kao što se u po-duzećima, naime, uz direkciju, konstituiraju i organi rad-ničkog samoupravljanja, — radnički savjeti i upravni odbori — tako se i u državnim organim a konstitu ira ju dru-štveni organi. U AORima (generalne i glavne direkcije kaodržavni organi) stvaraju se radnički savjeti za viša privred-na udruženja i za čitave grupacije i grane privrede. Priv-redn o poduzeće, dakle, pod upravo m radničkog savjeta, priv-redne grupacije, odnosno viša privredna udruženja pod up-ravom svojih radničkih savjeta i upravnih odbora i sa di-

14* 211



rekcijom kao izvršnim organom, zatim radnički savjeti pogranama privrede za cijelu Jugoslaviju — skica je „modela”nove organizacije za rukovođenje privredom.

Is tovremeno s prvim promjenama u pr ivrednom, zapo-čele su izmjene i u političkom sistemu. Prvi praktični vje-snik nove koncepcije o razvitku društvenopolitičkog sistema bio je Zakon o narodnim odborim a, izglasan 28. m aja 1949.godine. Taj zakon je presjekao birokratskocentralističke ten-dencije koje su težile da Upravu narodnih odbora pretvoreu eksp ozituru ap arata cen tralnih organa vlasti, a narodni od- b o r u tijelo za sankcioniran je odluka centra ln ih organa up-rave, fiksirajući narodne odbore kao jedine i najviše organedržavne vlasti na svome području.

Potpuna samouprava u pokrajini , srezu i opštini putem službenika koji se biraju na osnovu opšteg prava glasa. Ukidanje svih mesnih i pokrajinskih organa vlasti koje imenu je država, taj Engelsov stav o lokalnoj samoupravi je postaoideja vodil ja izmjena u sistemu lokalne samouprave.

Na osnovi idejnoteorijskih pogleda o nužnosti p rocesaodumiranja države u pr i je laznom periodu poduzete su u to-ku 1949, 1950. godine, i kasnije, praktične mjere na svimsektorima društvenog života, označene kao demokratizacija,

decentralizacija i debirokratizacija.Mjere demokratizacije bile su podržane organiziranomidejnopoli t ičkom diskusijom i širokom „kampanjom” zaiskorjenjivanje birokratskih shvaćanja i pojava u svim pod-ručjima društvenog života: državnom aparatu, društvenopo-litičkim organizacijama, pravosuđu, kulturi, prosvjeti, rad-nim odnosima i td. Poduzete su opsežne mjere protiv birok-ratskih privilegija — ukinuto je privilegirano snabdijevanje,ekonomije, vile, odmarališta — koje su uživale neke katego-

rije rukovodećih kadrova i službenika. Sve su te mjere bile p raće ne veom a širokim i m asovnim idejnopropagandnimradom, koji je izložio birokratizam snažnoj moralnoj, poli-tičkoj i idejnoj kritici.

Paralelno s moralnopoli t ičkom kampanjom protiv biro-kratizma vršila se reorganizacija mehanizma upravljanjadruštvenim poslovima. Pod „udar” je najprije došla saveznadržavna uprava. Praktičan zadatak bio je da se kvanti ta-tivno smanji državna uprava na najpotrebnij i opseg i da

se, paralelno s tom akcijom, razvijaju oblici demokratskog

212



sudjelovanja građana u organima vlasti. U početku 1950.zaustavljen je dalji porast činovničkog aparata, a zatim jeu organima vlasti i rukovodstvima društvenopolitičkih or-

ganizacija broj ljudi smanjen za oko 100.000. Ukinuta suneka ministarstva, ili je smanjen aparat u njima, a neki poslovi iz njihove nadle žnosti preneseni su na niže državneorgane.

Prva reorganizacija centralističke savezne državne upra-ve, izgrađene u administrativnom periodu, izvršena je ukazi-ma Prezidijuma Narodne skupštine od 7. i 11. aprila 1950. Nešto p rije te reorganiz acije (po tkra j 1949. i u početk u 1950.godine) savezna vlada predala je niz privrednih grana lakeindustrije (tekstilna industrija, industrija kože i gume i si.)

pod republičk u upravu, a već 1950. je učinila to i sa rud-nicima ugljena i sa elektroprivredom. Istovremeno su repub-ličke vlade prenijele niz republičkih poduzeća pod upravulokalnih organa vlasti. Napušten je princip podjele privredena saveznu, republičku i lokalnu. Na osnovi tih mjera uki-nuta su sva ona resorna ministarstva koja su do tada ruko-vodila poduzećima — ministarstva elektroprivrede, rudar-stva, poljoprivrede, šumarstva, lake industrije, građevinar-stva, trgovine i snabdijevanja — a njihovi poslovi su prene-

seni u nadležnost republika.Ovom reorganizacijom znatno je smanjena operativnauloga centralne (savezne) administracije. Unutar saveznevlade osnovani su savezni savjeti za koordinaciju privrednih poslova.

U aprilu 1951. godine izvršena je nova reorganizacija sa-vezne i republičkih vlada i još više je smanjena operativnafunkcija državne uprave, naročito njezinih centralnih orga-na. Savezna vlada je posljednjih 108 poduzeća kojima je

neposredno rukovodila, prenijela u nadležnost republika,ukinuvši sve četiri direkcije koje je zadržala prilikom prvereorganizacije. Organi savezne vlade nisu više operativnorukovodili ni jednim poduzećem u zemlji. Na saveznom ni-vou ostale su, za operativno rukovođenje, samo Glavna di-rekcija željeznica, Glavna direkcija pošta, Glavna direkcijarječnog saobraćaja i Glavna direkcija aerotransporta, ali nekao integralni dio vladinog upravnog aparata, već kao visokocentralizirane ekonomske organizacije, u stvari, privrednaudruženja sa svojim radničkim savjetima i upravnim od-

213



borim a. Ovom reorganiz acijo m a p ara t cen tra ln ih organa dr-žavne uprave smanjen je za 40—60%.

Reorganizacija vlada narodnih republika izvršena je ta-kođe u aprilu 1951. godine. Pošto je cjelokupna privredasaveznog značaja u toku 1950. i u aprilu 1951. godine prene-sena u nadležnost republika, organi uprave republika po-stali su najvažnija tijela za rukovođenje privredom.

U skladu s radikalno izmijenjenim shvaćanjem o državi,koja se u to vri jeme tretira samo kao sredstvo, pa i nužnozlo, u čijem se monopolnom položaju vidi glavna i gotovo jed ina opasnost po radničku klasu, kao i po društvo u cje -lini, poduzete su mjere da se izmijeni položaj organa držav-ne vlasti . Tako je Zakon o narodnim odborima znatno pro-

širio autonomiju lokalnih organa. Oni su dobili šira pravau poslovima od neposrednog značaja za komunalni, socijal-ni, kulturni razvitak lokalne zajednice, kao i u drugim po-slovima koje vrše. Ukinuta je hijerarhijska pretpostavljenostcentralnih lokalnim organima. Jača uloga savjeta i komisijanarodnih odbora, ukidaju se izvršni odbori narodnih odborada bi ojačala uloga plenuma, tj . izabranih odbornika, uvodise insti tucija lokalnog referenduma, afirmiraju se zborovi b irača i si.

U ovom razdoblju KPJ je, u sklopu akcija protiv birok-ratske samovolje, vodila borbu za učvršćenje zakonitosti.U tom sm islu, na Č etvrtom plenu m u CK KPJ 1951. godine,

potvrđena je zakonitost rada i sam ostalnost pravosudnih or-gana. Plenum je istakao da se Parti ja mora borit i za jačanjeličnih prava i sloboda građana. U duhu takvih pogleda do-nesen je Krivični zakonik i uvedena sudska kontrola akatadržavne uprave.

I , na kraju, dijelom kao rezultat svih promjena u po-

litičkom i privrednom sistemu od 1949. do 1953. godine, koji je trebalo i pravno sankcionirati, a dijelom i rad i podsticajadaljnjim promjenama u duhu nove koncepcije KPJ o izgrad-nji socijalističkog društva, Narodna skupština je 13. januara1953. do nijela Ustavni zako n o osno vam a društven og i po-litičkog uređenja FNRJ, koji je, u stvari, zamijenio Ustav iz1946. godine.

Za osnovu društvenog uređenja Ustavni zakon je pro-glasio društvenu svojinu i samoupravljanje proizvođača. Po

ovom zakonu, mijenja se struktura Savezne i republičkih

214



skupština. Ustanovljena su u njima vijeća proizvođača. Sa-vezno vijeće sastavljeno je od dvije vrste poslanika, onihkoje biraju neposredno birači i onih koje iz redova svojih

članova biraju republičke skupštine i skupštine autonomnih jedinica (Vojvodine i K osm eta ) i koji predstavljaju te republike i au to nom ne jedinice. Tako je sačuvano jezgro ra-nijeg Vijeća naroda u okviru Saveznog vijeća. Vijeće pro-izvođača birali su posredno birači zaposleni u proizvodnji,transportu, trgovini. Uvedena je funkcija šefa države u licuPredsjednika Republike i za prvog Predsjednika izabran jeJosip Broz Tito. Kao izvršni politički organ Skupštine uve-deno je Izvršno vijeće umjesto ranije vlade, da bi se jačeistakao radni karakter i princip skupštinske vladavine. Sveove promjene u političkom sistemu imale su za cilj prevazilaženje tradicionalnih odnosa, kategorija i ustanova državnevlasti, i sprečavanje tendencija ka staljinističkom despotizmu i liberalnoj građanskoj demokraciji.

U sklopu koncepcije o izgradnji samoupravnog društvarukovodstvo KPJ je i o ulozi Partije u prelaznom periodudošlo do novih pogleda. Umjesto kadrovske partije — kaoorganizacije stvorene u teškim ilegalnim i ratnim prilikama,organizacije čiji članovi i ubjeđuju, ali i dirigiraju, nose i

sami veliki teret, ali i od drugih zahtijevaju da tako čine —došlo se do uvjerenja o nužnosti transformacije KPJ u or-ganizaciju koja bi bila ideološka i politička avangarda rad-ničke klase i društva u cjelini.

Djelomično pod utjecajem takvih pogleda o ulozi Par-tije u prelaznom periodu, a djelomično u želji da omasovisvoje redove u borbi protiv staljinizma, vrata Partije su ši-roko otvorena svima koji su prihvatili novi kurs KPJ. Od

polo vine do k raja 1948. godin e, dakle za prvih 5—6 mjeseci

sukoba sa Informbiroom, u Parti ju je primljeno više od80.000 no vih članova. K ra jem 1948. godine imala je 530.812članova, već krajem 1950. taj broj je povećan na 607.443,krajem 1951. na 704.617, a 30. juna 1952. godine — na779.382 člana. To znači da je za če tir i godine (1948— 1952)KPJ povećala svoje članstvo za oko 63%. Očigledno je u

p itan ju proces koji poste peno m ijen ja k a ra tk e r naše Par-tije.

N eznata n bro j članova P artije davao je o tpor novomkursu iako je zaokret 1948—1950. bio veoma oštar. U tom

215



razdoblju otpadali su oni koji su se solidarizirali s Kominformom. Prema njima nije bilo nikakvog kolebanja jer je bila u p itan ju sudbina zem lje . N ajm anje nesla ganje sa poli-tikom otpora KPJ protiv Informbiroa i svaka krit ička prim-

jedba u to m pogledu kažnjavala se isk ljuče njem iz P arti je . Novu koncepciju o P artiji p rihvatio je Šesti kongres

KPJ, održan u Zagrebu od 2. do 7. novembra 1952. godine, prom ijenivši ime P a rtija u Savez kom unista da bi se i for-malno distancirao od klasične političke organizacije, poseb-no staljinističkog tipa, a što više identificirao s MarksovimSavezom komunista. Na Šestom kongresu odobrena je i pre-ciznije definirana nova koncepcija KPJ: odbačen je put koji

je vodio u državni socijalizam , a prihvaće na borba za izgrad-

nju samoupravnog društva u Jugoslavij i .Kurs mijenjanja društvene uloge KPJ bio je centralna

tačka u pravcu promjena poli t ičkog sistema. IstovremenoKPJ razvija samostalnost svih društvenopolitičkih organiza-cija. U skladu s novim idejnoteorijskim pogledima na dru-štveni razvitak u prelaznom periodu, posebna uloga namije-njena je Narodnom frontu. Ova masovna višemilionska or-ganizacija želi da se aktivira kao javna politička tribina, nakojoj bi se mogli ispoljavati i različiti ideološkopolitički

pogledi, naravno, sam o u okviru široko shvaćenog socijali-zma, čime bi se građanima proširile političke slobode. Uskladu s ovim pogledima, na Č etvrtom ko ngresu Narodnogfronta februara 1953. godine. Narodni front mijenja nazivu Socijalist ički savez radnog naroda Jugoslavije (SSRNJ).

Prvi oblik privrednog si U tok u 1949. i 1951. go dine defini

Idejno-politi čka koncepcija o procesu odumiranja dr-žave nalagala je bitne izmjene u društvenoekonomskim od-nosima. Analiza stavova najviših foruma i rukovodećih lič-nosti KPJ pokazuje da je shvaćena prijeka potreba za izmje-nom etatist ičke ekonomske strukture.

Ideja o radnič kom upravljan ju tvornicam a značila jenegaciju postojećeg administrativnocentralističkog sistema

upravljanja privredom od strane države: taj sistem je is-

stema na osnovama radničkog samoupravljanja (sistem stopa akumula

cije 1 fondova)

rana je generalna l inija društvenogsamoupravl janja , a napuštena eta-

tistička koncepcija razvitka socija-lizma u Jugoslaviji.

216



ključivao mogućnost da poduzećima upravljaju radnici. Po-litička i ekonomska afirmacija organa radničkog samouprav-ljanja bila bi nemoguća bez mijenjanja postojeće etatističke

ekonomske strukture u kojoj, u toku 1950. i 1951. godine,nisu nastale promjene principijelnog karaktera.Uz ove i slične elemente društvene situacije, a naročito

uz očiti sukob i protivurječnost idejnih principa radničkogsamoupravljanja i postojećeg ekonomskog etatističkog si-stema, na potrebu mijenjanja privrednog sistema utjecali sui krupni nedostaci u privrednom iivotu zemlje, pripisivanistarom, postojećem sistemu privređivanja. Razvijala se sveviše ideološka svijest da neposredni proizvođači, odnosno

priv redna poduzeća, posta vlje ni u adm inistrativnobirokratski položaj, nisu motivirani na potrebnu inicijativu za što bolje poslovanje i što bogati je snabdijevanje tržišta. Na- protiv, dovedeni na sta tus usta nova državnog aparata, is polja vaju sve one klasične karak teristike koje prate svaku, pa i „socijalističku" državnu slu žbu: sporost, neodgovorn ost prem a društvenim potrebam a, nezain teresiranost, neefika-snost itd.

Promjene u privrednom sistemu bile su, s jedne strane,od interesa po ozdravljenje privredne situacije, a s druge

strane — bile su uvjet za političku afirmaciju novog kursadruštvenog razvitka zemlje.

Centralni problem bio je raspodjela viška rada, raspo-djela dohotka, mehanizam proširene reprodukcije. Jugosla-venska iskustva radničkog samoupravljanja pokazala su tona prvom koraku. Korelaciju između sistema raspodjele iradničkog samoupravljanja bila je veoma uska i čvrsta.Upravo na tom polju ležao je i osnovni problem realizacijenovog puta u izgradnji socijalizma. O tom problemu, kao

i o obliku u kojem se pojavio u našim uvjetima, klasicimarksizma vrlo malo su pisali, a dotadašnja praksa nijedala gotovo nikakva korjenita rješenja.

Cvor svih problema i odnosa u mijenjanju političke iekonomske strukture i provođenja novog kursa razvoja dru-štvenih odnosa u zemlji, nalazio se u definiranju principi-

je lnog odnosa prem a djelovanju objektivnih ekonom skih za-konitosti. Ni jedan krupan korak u razvoju novog kursa, a

pogotovu njegova tra jn ija afirm acija , n ije bila m oguća bez p opuštanja a d m i n i s t r a t i v n i h stega u poslovanju poduzeća a

217



u smislu njihova slobodnijeg privređivanja. Ali svaki korak prem a slobodnije m d jelovanju poduzeća na trž ištu lako sei često proglašavao restauracijom odnosa tipičnih za kapita-lizam, za kapitalističke robnonovčane odnose. Jak otporu tome govori da je oslobođ enje svijesti ljudi od etatističkekoncepcije centralističkog planiranja proizvodnje i distri-

bucije bio veom a slo žen i težak proces. N ije bilo lako pronaći k o nk retna rješen ja u stvaran ju

priv rednog sistem a adekvatnog tek stv orenom institucional-nom sistemu samoupravljanja. Idejnopoli t ička koncepcijazahtijevala je da se što prije počne sa napuštanjem etatistič-ke ekonomske strukture. Međutim, u toj fazi društvenograzvitka Jugoslavije i dalje se smatralo da akumulacija tre-

ba da bude u ruk am a cen tra ln ih organa države. Što se tiče p laniran ja , sm atralo se da će proizvodnju roba p otrebnihza tržište bolje planirati poduzeća nego državni organi. Alida bi se pri takvim uvjetima spriječila anarhija u proizvod-nji, koja se a priori pretpostavljala, odlučeno je da državamora i dalje čvrsto držati u svojim rukama privredna kre-tanja određujući osnovne proporcije u proizvodnji , raspo-djeli i razmjeni, zatim visinu platnog fonda, akumulaciju idruštvene fondove za sva poduzeća.

Od ukupne mase akumulacije poduzeće je raspolagalomanjim iznosom, koji se kretao od 2,8 do 16,8%, zavisno od

priv redne grane.Ocjenjujući iz današnje retrospektive novi privredni

sistem uveden 1952. godine, može se lako zaključiti da u pogledu prava i sam ostalnosti p riv rednih poduzeća pri od-ređivanju proizvodnje i raspodjele dohotka, nije učinjenomnogo. Umjesto zadatka u naturalnom obliku koji su do1952. godine postavljani poduzeću, novi privredni sistem,

umjesto distr ibucije roba, uvodi distr ibuciju novčanih masa.Poduzeće je i dalje imalo tačne okvire u kojima se moralarazvijati njegova privredna aktivnost. Veće ili manje zala-ganje kolektiva nije još uvijek bitno i neposredno utjecalona njegov materijalni položaj — država je zahvaćala gotovočitav prihod iznad centralno propisanih plata. Prostor zazamah samoupravljanja i poslovne inicijative još nije biostvoren. Tek ga je trebalo stvarati.

Privredni sistem, osnovan na bazi detaljnog određivanja

svim poduzećima svih elemenata dohotka (visina platnog

218



fonda, visina akumulacije i drugo), u biti je etatistički pri-vredni sistem. Prije svega, osnovna i obrtna sredstva, cijeli poslovni fond, još uvije k se tre tirao kao državna svojina.

To praktično znači da poduzeće, ako je htjelo u uvjetimakonjunkture povećati proizvodnju pošto tržište traži robu — a sirovina na trž ištu im a, radna snaga i kapaciteti posto je — to nije moglo učiniti bez sugla snosti državnog upravnoprivrednog aparata. On mu je dodijeljivao obrtna sredstva bez kojih n ije moguće p roširiti proiz vodnju je r svaka po-većana proizvodnja zahtijeva dodatna sredstva. Investiciona polit ika ostala je gotovo potpuno izvan dom ašaja radnih ko-lektiva — i dalje u rukama državnog privrednog aparata.

Velike prednosti novoga prema starom sistemu su, me-đutim, neosporne. Već sama činjenica da poduzeće, svojim prihodim a i rashodim a, n ije bilo uklopljeno u državni bu-džet, već je moralo podmiriti društvene obaveze realizaci-

jom na tržištu , „p rim orala” je radne kolektive da proizvodeza potrebe tržišta i ono je počelo naglo oživljavati. Pokaza-lo se da i u uvjetima još uvijek krutog državnog planiranjaosnovne proporcije poduzeća mogu bolje zadovoljiti potrebestanovništva nego bilo kakvi planovi proizvodnje koje su posta vlja li državni organi. Iako je država garan tira la podu-zeću 90% platnog fonda kad zbog poslovnog neuspjeha ne bude moglo podm iriti plaće svojih radnika, ipak je ono mo-ralo „zaraditi” svoj dohodak borbom za tržište.

Zarada je počela zavisiti i od uspjeha poduzeća, pa jerizik realizacije na tržištu počeo padati ne samo na državuveć i na neposredne proizvođače. Taj trenutak je nastupiouvođenjem novog privrednog sistema 1952. godine kada po-činje proces oslobađanja proizvođača od najamnog položaja

prem a državi.Idejnopolitička koncepcija KPJ o radničkom samo-upravljanju podsticala je da se početne promjene u društvenoekonomskim odnosima, izvršene početkom 1952. go-dine, nastave brže, smjelije i dosljednije. Kritički duhrukovodstva KPJ procjenio je da su početne promjenesamo načele administrativnocentralistički sistem upravlja-nja društvenim poslovima. Polazeći od te ocjene, rukovod-stvo KPJ je ubrzalo procese daljih transformacija u društve-nom sistemu.

219



Već se početkom 1953. godine u privredi Jugoslavijezavršava četvorogodišnja stagnacija, izazvana ponajviše to-talnom ekonomskom blokadom, i započinje poletnija indu-stri jska proizvodnja, upravo zahvaljujući uvođenju samo-upravljanja. U raspravama vođenim 1953. godine o putovi-ma daljeg razvijanja društvenoekonomskih odnosa, traženasu rješenja za neka osnovna pitanja. Jedno takvo pitanjeodnosilo se na tretman osnovnih sredstava za proizvodnjukojima je i dalje država raspolagala i koja su bila isključe-na iz robnonovčanog prometa tako da radni kolektivi nisuimali nikakvih prava da raspolažu osnovnim sredstvima.Ovo je bio izraz tada još vladajućeg gledišta u SKJ da susredstva za proizvodnju svojina cijele društvene zajednice.

Međutim, postajalo je sve očitije da je uređenje držav-nog upravljanja osnovnim sredstvima u suprotnosti s prin-cipima radničkog samoupravljanja i da je ekonomski ne-racionalno, a i nemoguće, stvoriti iole slobodno tržište iistovremeno isključiti osnovna sredstva iz slobodnog pro-meta, iz kupoprodaje, kao i ostalih vrsta roba.

Polazeći od tih saznanja, u 1953. godini odlučeno je dase sredstva za proizvodnju prenesu na slobodno raspola-ganje radnim kolektivima. Poduzeća su ih mogla slobodno

prodavati i kupovati , čim e je priv redn i život postao dina-mičniji, fleksibilniji, racionalniji.

Drugo važno pitanje, sistem proširene reprodukcije,zauzima centralno mjesto jer se njime, zapravo, determini-raju stvarna prava proizvođača u upravljanju privredom.

Diskusije o izmjenama u proširenoj reprodukcij i , o ban-kama i si., pokazale su da postoje velike dileme, što je ome-talo smjelije prelaženje sa sistema distribucije i budžetira-nja na sistem slobodnijeg kretanja društvenog „kapitala"

po robnonovčanim i k red itnom onetam im zakonitostim a.Pristaše slobodnijih tržišnih odnosa zastupale su gle-dište da treba dopusti t i slobodno kretanje društvenog „ka-

p ita la" na bazi p retv a ra n ja banaka, kao ustanova za raspo-djelu kredita, u privredne organizacije koje prikupljaju slo-

bodna sredstva i p lasira ju ih prem a potreb am a priv rede,živeći od uspjeha u svom poslovanju. Karakteristično jeda su ti stavovi slični koncepciji o reformi bankovnog si-stema, koja će biti izvršena tek početkom 1965. godine. Ali

takva su gledišta 1954. godine odbačena s obrazloženjem da

220



bi njih ovo provođenje bilo korak nazad. Zar to ne bi značilo početak delovanja zakona prosečnog profita, početak delovanja zakona kapitalizma — rekao je Milentije Popović,

jedan od tvoraca priv rednog sistem a 1953. godine. Problem je riješen kom prom isno.Po novim propisima, koji su stupili na snagu u početku

1954. godine, sredstv a prik up ljena kam atam a na osnovnasredstva, kao i sredstva drugih izvora, slijevala su se u tzv.opći jugoslavenski investicioni fond, a služila su za kredi-tiranje investicija fiksiranih društvenim planovima. Sličniinvesticioni fondovi formirani su u republikama i lokalnimorganima. Sredstva iz investicionih fondova davala su sekao krediti onim investitorima koji su nudili najbolje uvjete.

Formiranjem saveznih, republičkih i lokalnih investicio-nih fondova — koji će egzistirati punih jedanaest godina —spretno je pronađena forma kroz koju je društvo, država,zahvaćalo oko tri četvrtine svih sredstava za investicije.Tako se formirao relativno moćan društveni „kapital” urukama organa države.

Obračun s liberallstlč Nakon sve novijih ideja 1 pro m jena

moglo ga je ukočiti, otežati i privremeno zadržati. U tomveoma intenzivnom procesu demokratizacije, debirokratizacije i deetatizacije, sve veće slobode rada, misli, shvaćanjai govora, postepeno su na površinu isplivavala različita, pai dijametralno suprotna gledišta, od birokratskih do anar-hističkih gledišta, koja su tražila i napuštanje tzv. jedno-

partijskog sistem a, u stv ari — raspuštan je KPJ. Na čelo novog talasa koji je ustao protiv kom unis tičke

orije nta cije u Jugo slaviji izbio je Milovan Đ ilas, jedan odsekretara Komunističke partije Jugoslavije. On se istakaou idejnoj, moralnopolitičkoj i propagandnoj borbi protivstaljinizma, ali je u vatri te borbe postao protivnik ideolo-gije m arksizm alenjinizma. Đ ilas je propagirao slobodu po-litičkog organizovanja. U tom historijskom trenutku takvasloboda bi pružala mogućnost obnove tek srušenog klasnog

kim tendencijama u

SKJ 1954. godine 1 pri-vremeno zaustavljanje procesa deetatizacije

društve nih odnosa u periodu od1949. do kr aja 1953. godine, kursdemokratizacije društva ušao je uodlučujuću fazu i svako zalijetanje

221



društva. Nastupio je trenutak u kome se morala, u ime od- b rane društvenog uređenja , voditi b o rb a pro tiv prenagljivanja u mijenjanju društvenih odnosa.

Samo godinu dana poslije VI kongresa KPJ moralo jedoći do snažne intervencije CKKPJ: na III izvanrednom plenum u u povodu rasp rav ljan ja o Đ ilasovom sluča ju, 16.i 17. januara 1954. godine, pozvao je Partiju da se suprot-stavi antisocijalističkim pojavama i shvaćanjima da sumarksizam i naučni socijalizam zastarjeli, da ih treba re-vidirati itd., itd.

Nekolik o dana posli je I I I plenum a CKSKJ, na prvomzasjedanju novoizabrane Savezne skupštine, podnoseći 29.

jan u a ra 1954. godin e izvještaj o radu Saveznog izv ršnogvijeća u protekle četiri godine, Josip Broz Tito upozorio jeda bi bilo ( . . . ) reakcionarno i štetno zaostajati u tom mijenjanju i razvitku, kao što bi bilo reakcionarno i štetno za- lijetati se u nepoznato, u nekakve doktrinarne i neživotne konstrukcije, koje su kao takve ne samo osuđene da se razbiju o društvenu praksu, već mogu da nanesu ozbil jne štete normalnom razvoju.

Fiksirajući tačku do koje se u početku 1954. godinedošlo u razvoju društvenih odnosa u Jugoslaviji, u izvještajuse kaže: ( . . . ) H istorijska je č in jenic a da su se sve prom jene ( . . . ) povezale u jedan u osnovi postavljen i dovršen društveni i politički sistem, koji je izražen i učvršćen novim Ustavom i drugim zakonima i privrednim propisima donije- tim neposredno poslije njega. Nije potrebno posebno isticati da će se taj sistem ( . . . ) usavršavati i upo tpun javati, a u nekim svojim manje i l i više važnim tačkama djelimično i mijenjati. Ali taj novi ustavni poredak dat je u svojim društvenim i poli t ičkim osnovama koje se ne mogu mijenjati , osim u pravcu svog ostvarivanja i usavršavanja. Te osnove čine temelj izgradnje socijalizma i daljeg učvršćenja i razvitka jedne stvarne, socijalističke demokratije u Jugoslaviju

Očigledno je, dakle, da rukovdostvo KPJ, posebno JosipBroz Tito, insistira na tome da se burni proces društvenihreformi, započet 1949. godine privremeno uspori, rezultatistabiliziraju i učvrste prije svega putem obračuna s libera-lističkim tendencijama u kojima je bila klica kontrarevolu

cionarnog djelovanja.

222



žna etapa u društvenom razvoju,suprotan je duhu istinske narodne revolucije, a posebnoneprihvatljiv za Jugoslaviju kao višenacionalnu zajednicu.Složenosti Jugoslavije odgovara samoupravni društveni si-stem, jer on i po definiciji, a ne samo po implikacijama,

pretpostav lja i razvija polit ički i ekonom ski plura lizam uobliku veoma široke autonomije svih ekonomskih i politič-kih subjekata, što će reći radnih, lokalnih i regionalnih za-

jednica, a posebno m aksim alno m oguću polit ičkoekonomskusamostalnost nacija, naroda i narodnosti.

U razdoblju od Petog kongresa KPJ, 1948, do Šestogkongresa, 1952, rukovodstvo KPJ je stvorilo takvu idejnukoncepciju izgradnje samoupravnog socijalističkog dru-štva koja bi mogla odgovarati pomenutoj složenosti Jugosla-vije. Osloncem na svoju samoupravnu orijentaciju, KPJ jeizvršila historijsku prekretnicu s puta koji je objektivnovodio u sveopći državnosvojinski i birokratski monopol na

p u t borbe za sam oupravni dem okratsk i socijalizam .Usvajanjem takve koncepcije nastala je ogromna ne

skladnost između realno postojećeg sistema društvenih od-nosa koji su bili sagrađeni na autokratskocentralističkimosnovama i te nove idejnopolitičke koncepcije KPJ u čijojosnovi je radničko samoupravljanje i narodna demokracija.Ova nesrazmjernost je razumljiva s obzirom na to da je bila u p itan ju rad ika lna k ritik a svega postojećeg, izvršenagotovo preko noći.

Usvajanjem koncepta antietatist ičke, antibirokratske re-volucije 1950. godine, otvoren je problem teorijskog i prak-

tičnog značaja: kako preokretati pravce društvenog razvoja,kakve su mogućnosti za ostvarivanje samoupravljanja.Mislimo da se složenost historijske dileme pred kojom

je sta ja lo rukovodstvo KPJ, je r ono je donosilo odlu ke, mo-že izraziti slijedećom formulacijom: idejnim i teorijskimopredjeljenjem KPJ je zapriječila puteve restauraciji kapita liz m a i državnog socijalizm a kao dvama dom in antnim ,i gotovo jedinim sistemima našeg vremena. Treći put za kojise opredijelila bio je potpuno nepoznat, u svijetu nazvan

„jugoslovenskim eksperimentom".

223



Osnovna protivrječnost bila je u tome 5to su krupni problem i i nasli je đene, ali jo š žive p ro tiv rječnosti d ruštva podsticale centralizam , sis tem dom in acije i d ik ta tu ru u d ru-štvu, a KPJ se opredijelila za visoko humane ciljeve i najvišedemokratske vri jednosti suvremenog svijeta, za samouprav-ljanje slobodnih radnih l judi u zemlji koja je bila jedna odnajzaostali j ih u Evropi, s malobrojnom radničkom klasom,a dominantnom većinom seljaštva.

Upornost i istrajnost rukovodstva bila je moguća za-hvaljujući histori jskoj činjenici da je Komunistička parti ja b ila zais ta m onolitna i da su generalnu s tra teg iju KPJ izrazdoblja 1948—1952. godine prihvatili svi društveni slojevi,nacije i narodnosti .



I I I

SAVEZ KOMUNISTA JUGOSLAVIJE U BORBI ZA

N E SV R STA N O ST U M EĐ UNARODNIM ODNOSIM A,ZA STABILIZACIJU I RAZVIJANJESAMOUPRAVLJANJA I ZA POBOLJŠANJE ŽIVOTNOG

STANDARDA RADNIH MASA (1954—1960)

N akon sukoba sa sta ljin izm om i

isključenja KPJ iz svjetskog komu-nističkog pokreta, javlja se pitanjesa kojim revolucionarnim snagamau svijetu SKJ treba da se čvršće

povezuje na m eđunarodnom planui kakav je strateški cilj državne vanjske politike. Iskrslo

je p itan je da li se Jugosla vija može uklju či ti u svje tske toko-ve društvenog razvitka, da li SKJ treba, i da li može, izaćiiz relativno uskih okvira sektaštva međunarodnog komuni-

stičkog pokreta.U jednom kratkom razdoblju dok su trajali sukobi sa

Informbiroom, u jeku „hladnog rata", kada se Jugoslavijakretala na ivici ratnog sukoba očekujući oružanu interven-ciju sa Istok a, ostva ren o je savezništvo Jugoslavije sa Grčkomi Turskom (Balkanski pakt, 1953). Istovremeno je KPJ us-

posta vila političke kon takte sa socijald em okratskim parti- jam a Zapada. M eđutim , ova o rijen tac ija i praktičn a politikanastale su iz odbrambenih motiva Jugoslavije i obostrano

naglašene interesima historijskog trenutka. Komunističkom pokretu Jugosla vije m orala je izgledati neprirodna — zbogveoma velikih ideoloških razlika. Osim toga, iskustvo sanekim zemljama Zapada stvorilo je veliko podozrenje (po-drška kontrarevoluciji u ratu i poslije oslobođenja, držanjezapadnih zemalja u krizi oko Trsta od 1945. do 1953. go-dine).

Očigledno, dakle, Jugoslaviji nije odgovaralo savezni-štvo ni sa Istokom ni sa Zapadom. Trebalo je izaći iz okvi

Jugoslavlja — Inicijator 1 pionir pokreta za miroljubivu koegzistenciju u svjetskoj zajedni

ci naroda 1 država

15 225



ra tih dilema i zasnovati dugoročnu stratešku orijentacijuvanjske politike. Takav pristup je podrazumijevao svestranoistraživanje tendencija dugoročnog razvitka suvremenog svije ta . Na rješen je ove dilem e u tjecala je ne samo hladnaanaliza već i revolucionarna smjelost rukovodstva SKJ injeni kriteriji .

U toku idejnoteorijskog obračuna sa staljinizmom 1948 — 1953. godine, KPJ je izgradila i svoje poglede na osnovnetendencije razvitka suvremene epohe, a posebno na revo-lucionarne pokrete u svijetu, napustivši ranije prihvaćenedogme stalj inizma o karakteru suvremene borbe za demokraciju, čvrsti mir i socijalizam, kao što su jednoobrazni karak-ter revolucije, faze buržoaskodemokratske i socijalističkerevolucije, tumačenje proleterskog internacionalizma, deko-lonizacija i si.

Već na VI kongresu KPJ (2—7. novembra 1952) datisu glavni elementi novog pogleda na međunarodne odnosel utvrđeni principi vanjske politike Jugoslavije. Kongressmatra da je podjela svijeta na dva antagonistička bloka(zapadni na čelu sa SAD i istočni na čelu sa SSSR) izvorneprekidnog pogoršanja si tuacije u svijetu, hladnog rata itrke u naoružavanju, što vodi opasnostima izbijanja novogsvjetskog rata. Komunistička parti ja Jugoslavije suprotstav-lja se blokovskoj politici platformom miroljubive koegzi-stencije: N asuprot po tčinjavanju kom u nis tičkih i drugih nap rednih pok reta u sv ijetu i pretvaran ju tih pok reta u agenture i instrument ekspanzionist ičke poli t ike, mi uspostavljamo ravnopravne odnose i suradnju s naprednim pokretima u svijetu, ne namećući im svoju volju i svoje recepte (Tito).

Staljin je prema svim oslobodilačkim pokretima, koji sukolonijalni sistem razarali ogromnom revolucionarnom ener-gijom stotina miliona ljudi u kolonijama i u porobljenimzemljama, imao sektaški, potcjenjivački stav; dok je svedruge s t ruje u međunarodnom radničkom pokretu smatraomanjeviše oportunističkim, izdajničkim i poburžoaziranim, a KPJ je, već na VI kongresu, na sve te pokrete gleda-la kao na široki svjetski pokret koji je, po snazi i po cilje-vima socijalistički demokratski pokret. Takva vizija je do-vela KPJ do njene glavne teze: biti za potpunu autonomiju

226



i samostalnost svakog radničkog i revolucionarnog pokretai svakog naroda i svake zemlje, biti protiv blokova, a zane svrstano st, m ir i m iroljubivu koeg zistenciju, a protiv mje

šanja u unutarnje poslove drugih zemalja, biti za pravosvakog naroda na slobodu i nezavistan razvoj.Poslije S taljinov e s m rti 1953. godine u SSSR 1 u o sta-

lim istočnoevropskim zemljama, u međunarodnom komu-nističkom pokretu počeli su se javljati znaci napuštanjanajgrubljih staljinističkih deformacija socijalizma i nerav-nopravnih međusobnih odnosa, socijalističkih zemalja jer je staljin ističk a praksa bila dovela te zem lje i m eđunarodnikomunistički pokret uopšte u veoma teško stanje. Aprila1956. godine raspušten je i Kominform. U komunističkom

pokretu počele su rasprave o različitim putovim a i oblic im a borbe za socijalizam . Dvadeseti kongres KPSS 1956. godine prihvatio je upravo tu o rijen taciju . Na liniji takvih prom je-na došlo je i do normalizacije odnosa između SSSR i Jugo-slavije, na inicijativu novog sovjetskog rukovodstva.

Dvadeset šestog maja 1955. godine u Beograd je stiglasovjetska državnopartijska delegacija, na čelu s prvim se-kretarom CKKPSS Hruščovom, da normalizira odnose saJugoslavijom. Time je završena jedna od najtežih bitaka ju-goslavenskih komunista.

Sovjetska delegacija, na čelu s Hruščovom i Bulganjinom , i jugoslaven ska, na čelu s Titom, po tpisale su Beogradsku deklaraciju, po kojoj treba da se odnosi među dvjemazemljama razvijaju na principima poštovanja suvereniteta,nezavisnosti i ravnopravnosti. Godinu dana kasnije, prili-kom Titove posjete SSSR, potpisana je 20. juna 1956. godine

M oskovska dekla racija o partijskim odnosima između Save-za komunista Jugoslavije i Komunističke partije Sovjetskog

Saveza. U Deklaraciji se ističe stanovište o različitim puto-vima socijalističkog razvitka u raznim zemljama i utvrđujeda se suradnja između socijalističkih zemalja i radničkih

p a rtija m ora zasnivati na dobrovoljnosti i ravnopravnosti . Na istim princip im a obnovljeni su, osim sa Albanijom, odnosii sa istočnoevropskim zemljama i partijama.

Iako je nakon Staljinove smrti započela normalizacijaodnosa sa socijalističkim lagerom, a i ranije bili uspostav-ljeni dobri odnosi sa zapadnim zemljama, rukovodstvo SKJ

15* 227



se nije dalo impresionirati ovim poli t ičkim uspjehom i re-lativnom stabilnošću svoje međunarodne pozicije u datomhistori jskom trenutku. Savez komunista Jugoslavije odbijao je i pom is ao na povratak u Istočn i blok kao vojn op olitičkisavez. Naprotiv, SKJ je zasnovao novu strategiju s ciljemda dopre na sve kontinente svojim političkim, ekonomskimi kulturnim vezama. U tome se uglavnom i uspjelo za vrlokratko vrijeme (za 5—6 godina) iako je u času zasnivanjatakva politika mogla izgledati nerealna, pa čak i utopistička.Upravo je nova koncepcija vanjske politike najviše dopri-nijela da Jugoslavija steče ugled koji nikad ranije nije imala.

Moralni i politički ugled Jugoslavije u svijetu omogućio jo j je da, u su radn ji prvenstveno sa Indijom , UAR i Indone-zijom, stane na čelo zemalja angažiranih u razradi i borbiza usvajanje politike koegzistencije i rješavanja svih među-narodnih problema mirn im putem.

Razvijena ekonomska i poli t ička suradnja dovela je ido susreta najviših predstavnika Jugoslavije i nekih zemaljaAzije i Afrike. Sredinom 1954. godine sastali su se Tito i carHaile Selasije. Krajem 1954. i početkom 1955. godine Tito

je posjetio B urm u, Ind iju , a sastao se i sa predsjedn ikomEgipta Gamalom Abdelom Naserom. U susretima Tita i dr-žavnika Azije i Afrike, posebno Nehrua, tokom 1954. i 1955.godine stvorena je doktrina miroljubive i aktivne koegzisten-cije i nesvrstanosti.

Da bi Što više prid on ijela un ap ređ en ju m ira u svijetu 1afirmirala principe miroljubive koegzistencije, Jugoslavija jeu odnosima sa socijalist ičkim zemljama težila da u praksiostvari te principe.

Odnosi sa zapadnim kapitalist ičkim zemljama znatno su

poboljšani za v rijem e sukoba sa sta ljiniz m om . Ekonom ska pom oć i isporuke vojne oprem e nastavljeni su i posli je nor-malizacije odnosa sa SSSR. Ali, usprkos poboljšanim odno-sima, vlade SAD i Velike Britanije su 8. oktobra 1953. saop-ćile svoju odluku da Zonu A slobodne teritorije Trsta preda-

ju pod civ ilnu upravu Ita lije . Tito je iz javio da će Jugoslavi- ja ulazak talijansk ih tru p a u Zonu A sm atra ti ak to m agre-sije. Jugoslavija je mobilizirala oružane snage i uputila ih

p rem a talijanskoj granici. S ituacija je postala veoma kritič-na. Ali potkraj godine dolazi do sporazumnog povlačenja

228



trupa sa granica. Na prijedlog Jugoslavije došlo je do neposrednih razgovora sa Ita lij om . Pregovori su uspje šno zavr-šeni 5. oktobra 1954. podjelom Slobodne teritorije Trsta.

Poslije toga odnosi s Italijom su se poboljšali i zajedničkagranica je postala jedna od najotvorenijih u Evropi.Već sredinom pedesetih godina (1955—1956) Jugoslavija

je im ala p rija te ljske i norm alne m eđudržavne, ekonom ske i političke odnose sa gotovo svim zem lja m a svijeta . M eđutim,SKJ je ponovo došao u konflikt sa većinom komunističkih p a rtija svijeta , na savjetovanju 64 kom unističk e i radnič-ke partije 1957. godine u Moskvi. Savez komunista Jugoslavi-

je tada je potpisao zaje dničk u deklaraciju , M anifest mira, ali nije potpisao Dekla raciju dvanaest partija , jer se u njoj

posebno insistira na priz navanju općih osnovnih zakonitostirazvitka socijalizma, a svako odstupanje proglašava opor-tunizmom i revizionizmom koji žele paralizirati revolucionar-nu energiju radničke klase i sačuvati ili obnoviti kapitali-zam. Trebalo je da deklaracija oživi prevaziđenu koncepcijulagera rukovodećom ulogom jedne partije, a u stvari bila je uperena protiv polit ik e SKJ. K onkretn i povod za prošire-nje drugarske kritike jugoslavenskog revizionizma bio je N acrt program a SKJ u proljeće 1958. godin e. U tim kriti-

kama napada se jugoslavensko određenje suvremenog dru-štvenog razvitka, ocjena blokovske politike, pravo na vlastiti

pu t u socijalizam , stav o ulozi socijalističk e države, o od-nosima među socijalističkim zemljama i si., a sve to jedošlo do izražaja i u osudi „jugoslavenskog revizionizma"na savjetovanju komunističkih partija 1960. godine.

Ideološka polemika nije bila praćena raskidom svihdrugih veza, iako su se čule i takve prijetnje. Ali se razvojekonomskih odnosa zaustavio, a došlo je i do storniranja

nekih trgovačkih ugovora i sličnih akcija. Ne popuštajućiničijim pritiscima, Jugoslavija je istrajala u organiziranjusvjetskog pokreta nesvrstanih zemalja. Udružene akcije no-vooslobođenih i neangažiranih država dovele su, konačno,do konferencije neangažiranih, održane od 1. do 6. septem-

bra 1961. godine u Beogradu. Na njoj su kao aktivni učesni-ci sudjelovali šefovi država i vlada iz 25 zemalja svijeta, a predstavnic i t ri ju zem alja iz Latin ske Am erike kao prom a-trači.

229



U toku petogodišnje društvene reStabillzadja Izvršenih form e 1948— 1953. god ine ko ja predpromjena u društve- stavlja veliku prekretnicu SKJ iz

menoSziusteUvljTnjPe veo Je najve ću idejnopolitičku precesa deetatizacije orijentaciju u svojoj historiji . Tajdramatični raskid s dogmatizmom

i usvajanje nove idejne, teorijske i političke koncepcije nijese mogao izvesti bez potresa u Partiji.

Borba protiv đilasovštine p redsta vlja p rvu ozb iljniju 1 jaču in te rvenciju protiv buržoaske id eologije, koja se pojavila u KPJ prvi put od njene konsolidacije još u međuratnom razdoblju. Ovom oštrom intervencijom zaprečen jedirektni otvoreni malograđanskoburžoaski utjecaj za nared-

nih desetak i više godina. Tim povodom rukovodstvo KPJ je ocijenilo da je sam oupravni sis tem uglavnom manjevišekonzistentno izgrađen i dograđen za datu historijsku etapu.

Na osnovu takve ocje ne i direk tiv e p artijskog rukovodstvazamrle su rasprave o potrebi radikalnij ih promjena u dru-štvenom sistemu od početka 1954. do kraja 1956. godine. Utom razdoblju izvršiće se samo minimalne izmjene u društvenoekonomskim odnosima, iako je i poslije uvođenjanovog privrednog sistema, 1952. godine, u produkcionim

odnosima i dalje dominirao državnosvojinski monopol. Novo je bilo uglavnom to da su radni kolektivi m orali reali-zirati dohodak na tržištu, ukinuti su državni planski nalozi,ali država je i dalje određivala platni fond svakom radnomkolektivu i čitavim viškom rada suvereno raspolagala. Tako

je , uglavnom, bilo sve do prvog pokuša ja reform e priv rednogsistema 1961. godine.

Glavni razlog zastoja u daljoj reformi je u tome što jeidejnopolitički stav rukovodstva KPJ bio da višak rada prin-

cipijelno pripada društvu, a ne proizvođačima, poduzećima,i da ga država raspodjeljuje.Iako državni organi, od 1952. godine, nisu mogli odre-

đivati privrednim organizacijama proizvodne planove, prikup-ljali su raznim instrumentima najveći dio viška rada od

proizvođača i njim e raspolagali i alo cirali ga po granam a priv rede.

Da bi se ostvarili društveni planovi, država (organi vla-sti i društvenog samoupravljanja federacije, republike i ko-

mune) imala je vrlo veliku ingerenciju i zakonska prava da

230



raznim ekonomskim, pa i administrativnim mjerama usmje-ri sve privredne organizacije da svojim radom realizira kon-cepciju privrednog razvitka koju je utvrdila federacija, re-

publika ili kom una.Dominantnu poziciju u raspolaganju dijelom nacional-nog dohotka Jugoslavije, koji se izdvajao za investicije, ima-li su državni organi federacije. Oni su snažno utjecali nato kako će se upotrijebiti investiciona sredstva privrednihorganizacija, komuna i republika: raspolagali su s najmanje1/3 svih sredstava za investicije koje su dijelom neposrednodistribuirali, a dijelom upotrijebili za usmjeravanje inve-sticionih sredstava radnih organizacija, komuna i republika.

Jačinu toga utjecaja i stupanj etatizacije društvenoekonomskih odnosa pokazuje kretanje udjela pojedinih subjeka-ta u financiranju investicija od 1952. do 1958. godine.

U d i o

G o

d i n a

p r i v r e d n i h

o r g a n i z a c i j a

o p

ć i n a

k o

t a r a

r e p u b l i k a

f e d e r a c i j e

o s

t a l i h

o r g a n i z a c i j a

fs1!1952. 21,7 _ _ _ 77,9 0.4 _

1953. 315 — 1.5 48.2 16.1 2.7 —

1954. 31.1 — 8.5 14.7 41.0 4,7 —

1955. 36.0 0,9 72 9,3 37,5 82 0,91956. 38,7 4,6 9,4 8.8 30.6 6,7 121957. 31,0 10,8 8.2 7.8 30.0 5.4 6,81958. 30,6 11,6 5,0 7,0 38,5 6,4 0,9

Iz podataka se vidi da su organi federacije raspolagalinajvećom masom sredstava za investicije. Svi drugi inve-stitori — republike, kotari, komune i deseci hiljada privred-nih organizacija — konkurirali su za dobivanje sredstavaod federacije, dajući svoj udio iz fondova kojima su raspolagali. Takvim sis tem om investiran ja federacija je moglautjecati na investiciona kretanja u zemlji jer je raspolaga-la najmoćnijim sredstvima, kojima je mogla utjecati na

politiku svih drugih investitora.

231



Upotreba sredstava općeg investicionog fonda federacije određivala se saveznim društvenim planom koji je utvrđ i-vao koliki se krediti mogu dodijeliti pojedinim privrednim

granama ili za pojedine namjene. Na taj način sredstva suse planirala tamo i u tolikom opsegu kako su to planiraliorgani federacije.

a) Državni organi su držali u svojim rukama politikulične potrošnje odgovarajućim sistemom nagrađivanja u

p rivredi i izvanpriv rednim djelatnostim a. b) U čitavom periodu od uvođenja radničk og sam ouprav-

ljan ja s istem i politika cijena bili su u ruk am a države. Njeniorgani su propisivali cijene za gotovo sve proizvode.

c) Č itav sistem van jske trgovine, deviznog poslovanjai svih ostalih transakcija sa inozemstvom (međunarodnizajmovi, međunarodni ugovori o poslovnoj suradnji, koope-raciji itd.) bili su potpuno u rukama državnih organa.

Ukazivanjem samo na neke metode zahvaćanja najvećegdijela viška rada od strane državnih organa i na kvantitativ-ne odnose u raspodjeli nacionalnog dohotka ne iscrpljujese odgovor na pitanje o karakteru promjena društvenoekono m skih od no sa u p erio du 1954— 1958. godine. Pa ipak, i natemelju tih djelomičnih podataka, vidi se da su u tom perio-

du razvitka organi državne vlasti držali u rukama ključne pozic ije u u p rav ljan ju privredom i da je tem po procesadeetatizacije društvenih odnosa bio, u odnosu na period1952—1954. godine, usporen. Zato se nameće pitanje kojisu uzroci tog usporavanja.

Izvjesno privremeno usporavanje procesa demokratizacije i deetatizacije društvenih odnosa 1954— 1958. godine, iz ra-ženo naročito na području raspolaganja sredstvima za in-vesticije, nastupilo je kao rezultat brojnih i različitih fak-

tora: delikatnost formiranja potpuno nove, do tada nepo-znate ekonomske s t rukture (provjeravanje novih r ješenja usistemu zahti jeva vri jeme), otpor organa državne uprave(ona, po svojoj priro di, teži da se stalno repro du cira), zaosta-la, nerazvijena i disproporcionalna privreda (stihijno je vuk-la na koncentraciju akumulacije u rukama centralnih organadruštvene zajednice) i si. Jednom riječju, proces preobražavanja centralist ičke ekonomske strukture u samoupravnu,nužno je morao proći i kroz naizmjenične faze ubrzanja i

zastoja.

232



Osim ovih faktora, još uvijek je bilo i nevjerice u mo-gućnost i spremnost radnih kolektiva da na račun lične potrošnje osig uraju visok stepen akum ulacije i investiranja

u nove proizvodne kapacitete. Ta nevjerica bila je čak i po- jača na izvjesnim pojavam a koje su implicira le m ogućnosttakvog slobodnog ponašanja proizvođača. Pošto još nisu bilistvoreni takvi ekonomski odnosi u proizvodnji u kojima bimaterijalna egzistencija radnih kolektiva u budućnosti zavi-sila od toga kako posluju, kako i koliko investiraju, bilo jeslučajeva lošeg odnosa prema investicionim fondovima. To

je pobuđivalo sum nju u dobre nam jere jednog dijela radni-ka i rukovodećeg kadra u poduzećima u pogledu proširenereprodukcije. Bilo je neizvjesnosti da li će radnici „pojesti"akumulaciju toliko potrebnu za razvoj zaostale privrede.

Na p odručju političkog sis tem a u razdoblju od 1953.do 1962. sva pažnja je koncentrirana na samo jedan njegovdio — na komunalni sistem.

Izmjenama u privrednom sistemu 1954. godine date suodređene funkcije lokalnim organima vlasti u reguliranju priv rede. Takva rje šen ja bila su iz raz idejnopoli tičke kon-cepcije o izgradnji novog komunalnog sistema i od samog poče tk a sam ouprav ljan ja to je bio stra teg ijsk i cilj KPJ uglobalnoj koncepciji izgradnje samoupravnog socijalističkogsistema.

Nakon niza prenesenih ovlašće nja sa organa vlasti fede-racije i republika na lokalne organe vlasti — mjesne, kotar-ske i gradske narodne odbore — nastao je problem formi-ranja jakih osnovnih jedinica lokalne vlasti, stvaranjem tak-vog lokalnog centra vlasti koji će moći vršiti privredne,kultumoprosvjetne, socijalnozdravstvene i političke funkci-

je . To je, naravno, dovelo do radikaln og sm anjenja brojalokalnih organa vlasti. Već 1952. godine umjesto 7.104 mjesnanarodna odbora formirano je 3.881 općinskih, 241 gradskii 327 kotarskih narodnih odbora.

Po novom sistemu raspodjele dohotka između poduzećai države, uvedenom 1953. i 1954, organi lokalnih vlasti „uba-cili” su se u raspodjelu dobiti poduzeća. Na osnovi propisakoji su u početku 1954. godine uveli sistem „obračunska plaća — dob it”, lokaln i organi vlasti dobili su pravo zahvaćanja gotovo cijele dobiti poduzeća.

233



Stvarao ci ek ono m skog 1 po litičkog sistema, ka da su seodlučili da organima komune daju takvu vlast nad poduze-ćem, polazili su od idejnopolitičkog gledišta da je komunatakva zajednica proizvođača i potrošača u kojoj se njihoviodnosi najbolje usklađuju. Zato je komunama namijenjenauloga jednog od nosioca proširene reprodukcije. Komunesu formirale svoje investicione fondove.

Sve to — jačanje materijalne osnove općina, prenoše-nje poslova s kotara na općine — predstavlja proces koji je priprem ao prijelaz na kom unalni sis tem započet septe m bra1955. godine. Tad a je broj lokalnih org an a vlasti sman jen:općina — od 3.912 u 1954. godini na 1.479 u 1955. godini,kotara — od 329 na 107.

Ukratko, organi komune su u procesu decentralizacije up-ravljanja privredom postepeno zauzimali dio prava koja suu rukovođenju poduzećima pripadala saveznim i republič-kim organima vlasti. Razumije se, u neusporedivo blažimoblicima nego što su bila prava ranijih AOR, ali sa politič-kim utjecajem koji se naročito očitovao u imenovanju ruko-vodilaca poduzeća i u pravu uplitanja u raspodjelu dohotka.O stupnju operativne decentralizacije govori i podatak da

je savezna u prava 1948. im ala 47.300, a 1956. godine 10.328službenika.

U svim radnim kolektivima, i u privredi i izvan priv-rede postojali su, dakle, organi samoupravljanja, a na nivoukomune konsti tuiran je insti tucionalni mehanizam društve-nog samoupravljanja. Osnovne partijske, sindikalne i drugeorganizacije bile su također aktivni faktori samoupravljanja.S druge strane, politički vrhovi društva su zadržali u ruka-ma ključeve upravljanja globalnim društvenim procesima,

naročito u donošenju najznačajnij ih društvenih odluka. Ne-ka područja (na primjer, služba državne bezbjednosti) bilasu potpuno van kontrole predstavničkih i part i jskih foruma.

Krajem 1952. godine okončanPromjena ekonomske ;e gotovo četvorogo dišnji period1,0 pJSdJa ogrom nih privredn ih teškoda koje

su izazvale stagnaciju. U toku tog perioda stopa ras ta p rivrede i zaposlenih k retala se oko

nule. Međutim, sredinom pedesetih godina izvršena je kva

234



litetna izmjena strukture industrijske proizvodnje po namje-ni potrošnje.

Kategorija 1939. godine 1947. godine 1955. godine

Sredstva rada 5,1 7,8 18,5Materijal zareprodukciju 61.1 57,7 54,4Potrošna roba 33,8 34,5 27,1

Struktura industrijske proizvodnje mijenjala se u smje-ru izrade proizvoda suvremenijeg tipa i višeg stupnja obra-de, a posebno u smjeru izgradnje „industrije koja gradi industriju”.

Od 1947. do 1955. godine trostruko se povećala proiz-vodnja strojeva za industriju, oko 70 puta se povećala pro-izvodnja strojeva za građevinarstvo, nastala je nova proiz-vodnja vozila, električnih strojeva, složenijih poljoprivrednihstrojeva itd. Ali je zato vrlo sporo rasla proizvodnja za po-trebe društvenog standarda. Privredni razvitak se ostvariouz izvanredno velike napore cjelokupnog naroda i uz vrlonizak standard radnika. Uzevši u obzir i rat i poslijeratnuizgradnju, iste generacije su već petnaest godina podnosile

velike napore i žrtve.Promjena ekonomske politike u pravcu jačanja životnog

standarda postala je nužna iz dva razloga. Bilo je nemogućevoditi do krajnosti napetu ekonomsku politiku koja tražinajveće napore i odricanja ljudi od elementarnih potrebai ujedno osigurati napredak demokratizma. S druge strane,nije se mogla dalje iscrpljivati jedna ista generacija koja je podnije la s traho te rata , izvršila obnovu razorene zemlje1 odoljela teškoj ekonomskoj blokadi.

Centraini komitet SKJ je 1955. godine donio odluku dase mora mijenjati ekonomska politika zemlje u pravcu bržeg povećanja životnog standarda. U narednom periodu dolazido velike privredne ekspanzije. Industrijski rast, od 1953.godine, počevši po godinama, iznosio je 11%, 14%, 16%,10%, 17% itd., odnosno 1952 — 100%, 1953 — 111%, 1954

— 126%, 1955 — 147%, 1956. godine — 162%, što spada unajveće stope rasta u svijetu. Ekspanzija privrede praćena

je još većom ekspanzijo m zaposlenosti ; 1953. godine bilo jeukupno 1,846.000, 1954 — 2,050.000, 1955 — 2,215.000, 1956 —

235



2,216.000, 1957 — 2,392.000 zaposlenih. Koliko je to bila re-lativno snažna ekspanzija vidi se iz poređenja s razdobljem1949—1952. godine: industrijska proizvodnja 1952. bila jeniža za 2% u odnosu na nivo u 1949. godini.

Tako dobar razvoj privrede bio je realna osnova za po-stavljanje velikih zadataka za Drugi petogodišnji plan raz-vitka privrede 1957—1961. godine. Predviđeno je da se nacio-nalni dohodak poveća za oko 54,5% ili za više od 9% go-dišnje, da se društveni brutoproizvod u industriji povećaza oko 70% ili 11% godišnje, u poljoprivredi za više od 42%ili 7,5% godišnje.

Privreda je svojom snagom, i pod utjecajem snažnih im- p ulsa koje je dobivala u tom periodu, bila k ad ra da p rije

roka realizira bitne ciljeve plana. Već 1960. godine ostvaren je nacio nalni dohodak koji je planom bio predviđen za 1961.godinu. Umjesto stope od 9%, rast je tekao po stopi od oko12% godišnje. U skladu sa tim kretanjima, ostvarena jevisoka stopa porasta lične potrošnje — više od 10% godiš-nje; učešće troškova ishrane u strukturi l ične potrošnje sma-njeno je od 48,5% na 43% već 1960. godine; broj putničkihautomobila povećan je za oko tri puta, frižidera za 8 pu taitd. I na polju stambene izgradnje ostvaren je, u osnovi,

p rogram da se u gradovim a izgradi oko 200.000 stanova.Tako veliki uspjesi u privrednom razvitku rezultat sumnogih faktora. Promjene u privrednom sistemu znatno su

p roširile okvir inic ijative kolektiva, privreda je p roširila vezesa međunarodnim tržištem, razbijena je ekonomska blokada,otvoreno je novo tržište u zemljama socijalističkog lagera.Osim toga, vođena je politika ekstenzivnog razvoja i čas ja-če, čas slabije inflacije.

Obnavljanje procesa de Sedam osam godina nflkon pre

nju ideje samoupravljanja nije se mogla dugo održati. So-cijalna i nacionalna struktura jugoslavenskog društva repro-ducirala je snage koje su sve jače pritiskale u pravcu prev-ladavanja etatističkog „monolitnog” sistema. Pri tome je

ulogu „motora” promjena imala ideja samoupravl janja .

etatlzacije. Izrada idej-ne koncepcije dugoroč-nog društvenog razvoja

(Program SKJ)

daje fabrika na upravljanje radnici-ma, krajem pedesetih godina, dru-štveni odnosi se još nisu bitno iz-mijenili. Ali stagnacija u ostvariva

236



Komunistički pokret Jugoslavije tako je korjenito do-živio sukob sa staljinizmom da je idejni i moralnopolitičkiobračun s doktrinom i koncepcijom državnog socijalizma bio

potpun, tem elj it — povratak na te pozic ije i koncepcije bio je objektivno gotovo nemoguć. Povrata k na prokapitalističk eodnose građanskog društva, s druge strane, takođe je imaomalo mogućnosti: u revoluciji je i obračun s tim društvom bio tem elj it , a takav bi ob rt izbjegao opasnosti građanskograta. Revolucionarna opredijeljenost za samoupravni put raz-vitka, s treće strane, bila je snažna i svestrano prihvaćenaideja, a njeno ostvarenje tek započeto, pa je stagnacija bilagotovo nemoguća. Drugog puta osim ostvarivanja samoup-ravljanja, dakle, nije bilo. Poslije opisane stagnacije mora-la je opet oživjeti inicijativa za nove društvene reforme.

I, zaista, već krajem 1956, tri godine nakon zastoja idejnopolitičke misli, obnovljena je diskusija o problemima da-ljeg razvitka socijalističke demokracije Jugoslavije. Na za-sjedanju Savezne narodne skupštine u decembru 1956.godine, Edvard Kardelj, jedan od najistaknutijih tvo-raca samoupravnog sistema, afirmirajući generalnu linijuizgradnje društvenog sistema, u svom govoru, izmeđuostalog ističe: N edavni m ađarski događaji (riječ je o pobu-

ni u Mađarskoj 1956. godine — D. B.) ponovno dokazuju koliko smo bili u pravu kada smo se odlučno suprotstavili kako pritisku staljinističkih koncepcija tako i pokušajima da se ( . . . ) restauriraju političke forme klasične burloaske države. Ukazujući na međunarodno značenje jugoslavenskog pu ta, Kardelj nastav lja : ( . . . ) Za taj p u t m oram o se uporno boriti ne samo zbog sebe nego i zbog socijalizma uopšte. Uspesi na tom putu biće naš doprinos rešavanju prelazne krize u kojoj se međunarodni socijalizam nalazi. A on se

u toj prelaznoj krizi ne nalazi zato što je nesposoban da opstane ili što ga društvene snage vuku nazad, nego zato što je sazreo da ide napred, a naišao je na kočnice koje sputavaju njegovo dalje kretanje. U svom izlaganju drug Kardeljdalje ističe (. . .) u toku poslednje godinu-dve dana ( . . . )naše intervencije imaju tendenciju da se (. . .) direktno

pretv ore u b irokra tsko-adm inistrativne m etode rukovođenja.Rukovodstvo KPJ je, kao i ranije, smatralo da uspjeh

ju goslavenskog pu ta u socijalizam može biti velik prilog prebrođavanju kriz e m eđunarodnog radničkog, posebno ko

237



m unlstičkog po kreta — krup ni porem ećaji u to vri jem e po- javili su se u gotovo svim socij ali stičk im zem lja m a (p osebnou Mađarskoj, Poljskoj, SSSR).

Kongres radničkih savjeta, čije je sazivanje predloženo jo š 1954, ali je sta lno odgađano, da bi se održao tek od 25.do 27. juna 1957. godine, značio je politički podsticaj u

pravcu tem eljitih izm jena privrednog sis tem a koje su bileuvjet razvitka radničkog samoupravljanja. Kongres je zahti-

jevao da se što slobodnije form ira i raspo d je lju je ukupan p rihod poduzeća, da se objektiv izira iu obaveze radnih kolek-tiva prema zajednici, a da se, nakon izvršenja tih obaveza,dalja raspodjela dohotka poduzeća na ličnu potrošnju i aku-mulaciju prepusti slobodnoj volji radnih kolektiva. Takvi su

stavovi značili zahtjev proizvođača za oslobođenjem od si-stematske svakodnevne kontrole države, zahtjev da se radnimorganizacijama pruži više slobode u privređivanju i raspo-laganju dohotkom.

Međutim, rasprave o izmjenama u privrednom sistemunisu odmakle dalje od problematike raspodjele društvenog proiz voda izm eđu preduzeća i kom une i drugih terito rija l-nih zajednica (republika i federacija). Mnoga pitanja siste-ma (proširena reprodukcija, planiranje, tržište i cijene, de-

vizni sistem itd.) ne samo da su ostala neraščišćena već senisu ni tražile radikalne promjene na t im područjima. Ra-sprave su još bile daleko od koherentne koncepcije.

Diskusije vođene u toku 1957. godine o daljem razvitkusocijalističkih društvenoekonomskih odnosa nisu donijeleneke nove princip ijelne stavove, uglavnom su reafirm irale onuosnovnu koncepciju društvenog samoupravljanja nastalu u periodu od 1949. do 1954. godin e. Ali te diskusije ukazale suna jaz koji postoji izm eđu ideja i društvene realnosti, i to

je bio neophodan korak da se pokrene proces novih prom jenau društvenom sistemu.Zato su krajem 1957. godine doneseni novi zakonski pro-

pis i ko jim a su izvršene izvje sne prom jene u privrednom si-stemu s važnošću od 1. januara 1958. godine.

Novi Zakon o radnim odnosim a proširio je sam ostalnostkolektiva u reguliranju njegovih međusobnih odnosa.

Ostvarujući ustavno pravo na samoupravljanju, kaže seu Zakonu radnici neposredno i preko organa samoupravljanja odlučuju o svojim međusobnim odnosima koji proizi la-

238



ze iz zaje dničkog rada u privrednoj organizaciji; radni kole ktiv kaže se u članu 125. pošto podm iri obaveze prema društvenoj zajednici, samostalno odlučuje o upotrebi ostvare

nog dohotka i utvrđuje lične dohotke svojih članova na osnovu uspjeh a u radu svakog od njih i cijelog radnog kolektiva. Učl. 126. se utvrđuje da radni kolektivi samostalno odlučuju o zasnivanju i prestanku radnog odnosa kao i o drugim

p itan jim a ličnog sta tusa radnika.U toku 1957. i početkom 1958. godine rukovodstvo SKJ

razmatralo je cjelokupnu problematiku izgradnje socijaliz-ma u Jugoslaviji, u okviru priprema VII kongresa SKJ, kojiće do nijeti Program SKJ. U stvara nju Program a angažiran je širok krug najv iših p a rtijsk ih i državnih rukovodilaca,kao i naučnih radnika. Bila je to prilika da se formulirajuiskustva prošlosti i utvrde pravci društvenog razvitka. Uči-njeni su veliki napori da se, na temelju iskustava svjetskogsocijalističkog pokreta, i naročito vlastitih pouka društvene

prakse, na naučn oj osnovi form uliraju zakonitosti d ruštve-nog razvitka i utvrde ciljevi i metode društvenog razvoja.Rukovodstvo SKJ Programom ponovno upozorava da ( . . . )država ima tendenciju da privredu liši njenog unutrašnjeg

pokretača, kako bi sam u sebe postavila i predstavila kao

društvenu neophodnost (. . .) Posle učvršćenja vlasti radničke klase i radnih ljudi uopšte, pitanje postepenog odumiranja drtave javlja se kao osnovno i odsudno pitanje socijalističkog društvenog sistema. U sferi ekonomskih odnosa taj

proces istovrem eno znači i proces savla điv anja ostataka dr žavnog ka p ita lizm a . . .

U Programu SKJ govori se da su proizvođači, radni ko-lektivi, komune, socijalističke društvene organizacije i dr-žava osnovni nosioci socijalističkog društvenog razvitka, da

( . . . ) socijalistička država ( . . . ) izrasta iz potrebe tih socijalističkih faktora ( . . . ) , da omogućuje njihovu slobodnu akci ju u okviru opšte g društv enog plana i jed instv enog privrednog sistema . . .

Osnovni cilj navedenog socijalističkog razvitka je stvara-nje slobodne zajednice proizvođača, zajednice (. . .) u kojoj, u kr ajn joj liniji, sva ki od njih — bilo u pro izvod no j organizaci ji ili izvan nje — ima svoje m esto kao ak tivan činilac u borbi za dalji razvitak proizvodnih snaga i za podm irenje živ otnih potreba čoveka. Tu se gubi razlika izm eđu neposrednog pro-

239



izvođača i radnog čoveka izvan neposrednog materijalnog proizvodnog procesa, a čitava društv ena zajednica posta je zajednica proizvođača. Taj proces društvenih preobražaja biće osnovna korakteristika društvenog razvitka cele epohe socijalizma ka punom ostvarenju osnovnih društvenih i ekonomskih ciljeva radnih ljudi — ka komunizmu.

U skladu sa takvim shvaćanjima Program SKJ definirasocijalizam kao ( . . . ) društveno uređenje zasnovano na pod- ruštvljenim sredstvima za proizvodnju, u kome društvenom

proiz vodnjom upravlja ju udruženi neposredni proizvođači (podvukao D. B.).

Program naglašava da se mora osigurati proces osloba-đanja rada i proces stalnog širenja slobode ljudske ličnosti:

Socijalizam ne može ličnu sreću čovekovu podređivati nekakvim „višim ciljevima”, jer je najviši cilj socijalizma lična sreća čoveka.

Usvajanjem Programa SKJ 1958, opšta društvenopolitička klima postajala je sve povoljnija za izražavanje slobod-nijih gledišta i za slobodniju aktivnost pojedinaca i organi-zacija u njihovim težnjama da se društveni odnosi što radi-kalnije mijenjaju. Završna rečenica Programa SKJ glasi:

N išta što je stv oreno ne srne za nas biti toliko sveto da ne

bi moglo biti prevaziđeno i da ne bi ustupilo mesto onome što je još naprednije, još slobodnije, još Ijudskije. Ona jeizraz takvog političkog koncepta i raspoloženja.

U vrijeme kada je stvaran Program SKJ, 1957. i počet-kom 1958, državna moć, posebno u društvenoj i ekonomskojstrukturi, dominantna je. Znači da su se mogle očekivatirelativno brze promjene u društvenoekonomskim odnosima posli je usvajan ja Program a. Ali prošlo je godinu dana odusvajanja Programa SKJ na VII kongresu 1958. godine dok

se sazvao Drugi plenum CKSKJ (18. i 19. maja 1959) i to je prva radna sje dnica C entralnog kom iteta poslije kongresa, pošto je p rije toga bila osniv ačka. Na tom plenum u raspravljalo se o proble m im a ekonom ske politik e zem lje, i bi-la je prilika da se konkretiziraju postavke Programa SKJ odaljem usavršavanju društvenoekonomskih odnosa, o deeta-tizaciji tih odnosa i o njihovu usklađivanju sa principimasamoupravljanja.

Na sje dnici C entralnog kom iteta SK J izraženi su op-timizam i zadovoljstvo zbog jugoslavenskog privrednog buma

240



koji je nastao u posljednjih 6—7 godina. Na sjednici su obje-lodanjeni podaci da je za posljednjih sedam godina nacional-ni dohodak Jugoslavije povećan dva puta, da je u periodu

1957—1959. godine rastao po stopi od 13,3% godišnje. S ve-likim ponosom izneseno je da je ( . . . ) naš razvoj bio brli tri do četiri puta od najrazvijenijih zapadnoevropskih zemalja, dva puta od najslabije razvijenih, a takođe je brli nego u istočnoevropskim zemljama.

Takvi su uspjesi pogodovali nastojanjima da se joSsmjelije razvijaju samoupravni društvenoekonomski odnosi,

je r su ovi veliki rezulta ti p rip isiv ani sam oupravljan ju. Uistom je pravcu djelovala i želja da se, pred licem međuna-rodnog radničkog pokreta, pokaže nadmoćnost jugoslaven-skog puta u socijalizam. Međutim, transformacija postojećegsistema u praksi bila je relativno spora i neodlučna.

Zastoj u očekivanim promjenama sistema posli je VIIkongresa i usvajanja Programa izraz je početka predstojećihkonfrontacija u borbi za deetatizaciju društvenih odnosai protiv nje, za dalju demokratizaciju društva i protiv nje.

14



SAVEZ KOMUNISTA JUGOSLAVIJE

U BORBI ZA RAVNOPRAVNE ODNOSE U MEĐUNARODNOM RADNIČKOM POKRETU

IV

Posle normalizacije odnosa (1955) između Jugoslavije isocijalističkih zemalja nisu trajno otklonjeni svi nesporazu-mi. Uzrok tome bio je u prvom redu u rezervama koje suzadržavane u socijalist ičkim zemljama prema osobenom jugoslovenskom unutrašnjem razvitku i međunarodnoj poli-tici Jugoslavije: prema radničkom samoupravljanju i uloziParti je koju je ona podrazumevala, prema vanblokovskomopredeljenju Jugoslavije u međunarodnim odnosima. Kaosocijalističkoj zemlji, Jugoslaviji je osporavana vanblokovska pozicija koja, navodno, dovodi u pitanje mogućnost za-

je dničk og istu p an ja socija lističk ih zem alja u m eđunarodnimodnosima; kri t ikovan je njen privredni sistem, radničko sa-moupravljanje, komunalni sistem, a Jugoslavija optuživanada želi nametnuti svoj sistem drugima.

Do oštrih javnih kritika upućenih SKJ i Jugoslaviji izsocijalističkih zemalja doći će naročito posle Savetovanja12 komunističkih partija socijalističkih zemalja, održanog uMoskvi novembra 1957, odnosno posle objavljivanja Nacrta program a SK J, poče tk om 1958. godin e, u okviru p rip rem a

za Sedmi kongres SKJ.Tako će socijalistička Jugoslavija, odnosno SKJ, tokom

pedesetih i kasnijih godin a im ati nestabilne odnose sa so-cijalist ičkim zemljama, odnosno komunističkim parti jamaovih zemalja — zbog svog (samoupravnog) političkog si-stema i nezavisne međunarodne politike koju je taj sistem pretpostav ljao . Dolaziće do če stih prom ena u tim odnosim a:do normalizacije (1955), „zahlađenja” u vezi s mađarskimdogađajima (1956); do vidnog poboljšanja odnosa u toku

242



1957, da bi krajem te i početkom sledeće godine — povodomSavetovanja 12 komunističkih i radničkih partija socijalistič-kih zemalja, kome je SKJ odbio da prisustvuje, odnosno po-

vodom objavljenog Nacrta programa SKJ (početkom 1958) — došlo do oštrih javnih k ritika upuće nih SKJ i Jugoslavij i.Posle usvajanja novog Programa SKJ aprila 1958, godine ido prve političke kampanje protiv „jugoslovenskog revizio-nizma”, koja će kulminirati na Savetovanju 81 komunističkei radničke partije, održanom u Moskvi novembra 1960. go-dine, SKJ bio je jedina komunistička partija u svetu kojanije bila ni pozvana na ovo savetovanje, ali je na njemunajoštrije napadnuta. U glavnom dokumentu Savetovanja(Izjava), u okviru najavljene borbe na dva fronta — protiv

dogmatizma i sektaštva, sadržana je oštra osuda jugoslovenske varijante međunarodnog oportunizma. Savez komu-nista Jugoslavije optužen je za navodnu izdaju marksizmalenjinizma i za suprotstavljanje svog „antilenjinističkog, revizionističkog” Programa moskovskoj Deklaraciji iz 1957.godine. Izražena je zabrinutost za revolucionarne tekovinenaroda Jugoslavije i njeno dovođenje u zavisnost od tzv. pom oći am eričkih i drugih im perijali sta. Jugoslavija je optu-žena za podriv ačku dela tnost protiv socijalističkog lagera i

osuđena je njena vanblokovska poli t ika (pod izgovorom vanblokovske politike razvija aktivnost koja nanosi štetu jed instvu svih m iro ljub ivih snaga i drla va). Borbu protiv„jugoslovenskog revizionizma" ovaj dokument je proglasiointernacionalnom obavezom komunističkih i radničkih par-tija.

Na prošireno j sednic i Izvršnog kom iteta CKSKJ 10. fe- b ru ara 1961. godin e, SKJ izrazio je prin cip ijeln o neslaganjes ovom grubom ideološkopolitičkom ekskomunikacijom i

mešanjem u unutrašnje poslove socijalističke Jugoslavije.Istaknuto je da neprincipijelni i za socijalizam štetni napadina Jugoslaviju teško kompromituju Izjavu. Cilj tih napada

je da se netačn o prik ažu odnosi iz prošlosti između Jugoslavi- je i d rugih socijali stičk ih zem alja , da se i dalje šire dezin-formacije o njoj, da se omalovaže i prikriju uspesi socijali-stičke izgradnje Jugoslavije i njen doprinos razvitku socijali-zma u svetu, da se diskredituje njena osvedočena politikaaktivne miroljubive koegzistencije, politika odlučne borbe

pro tiv im perijalizm a, a za pravo n aroda n a sam oopredeljenje,

16* 243



nezavisan razvitak i demokratsku saradnju. Tim napadimase, u stvari, čini još jedan pokušaj da se jednoj socijalističkoj ze m lji pri t iskom spol ja na m etnu m etodi u odnosima između socijalističkih zemalja koji ne odgovaraju ni elementarnim principima socijalizma ni interesima naroda Jugoslavije. Ocenjeno je da je Savetovanje pošlo linijom traženjakom prom isa između različitih stavova i tenden cija, tako dasu se u jedinstvenom dokumentu stavovi i gledišta koja ob-

jek tivno odražavaju savrem ena društvena k re tan ja u sve-tu našli zajedno sa birokratskodogmatskim shvatanjima,čiji najočigledniji primer predstavlja stav prema Jugoslaviji.

Kasniji razvoj potvrdio je ove ocene. Verbalna potvrda„monolitnosti” međunarodnog komunističkog pokreta i „ge-

neralna linija" koju je Savetovanje usvojilo nisu mogli sprečiti produbljivanje postojećih razmimoilaženja. Uskoro suta razmimoilaženja još više zaoštrena i prerasla u javni su-kob između nekih potpisnika Izjave (u prvom redu izmeđuKPSS i KP Kine) o mnogim bitnim pitanjim a savrem ene borbe za socijalizam koja su u n jo j razm atrana. Pri tom jesvaka strana nalazila potvrdu svojih stavova u odgovaraju-ćim delovima ovog dokumenta, što je omogućavala divergentnost m nogih njegovih form ulacija. Jedn u od najdalekosežnijih

pojava koje su karak terisale odnose u m eđunarodnom rad-ničkom pokretu tokom šezdesetih godina predstavljao je,naime, ideološkopolitički, odnosno međudržavni sukob iz-među dveju socijalističkih zemalja — SSSR i Kine i dife-renci jaci ja u međunarodnom komunist ičkom pokretu koju

je taj sukob izazvao. P rita jene ideološkop olitičke razlik e iz-među KPSS i KP Kine u odnosu na neke ideje i teze stal j inizma (na neka bitna pitanja razvoja savremenog socija-lizma, koje su se pojavile u drugoj polovini pedesetih godi-

na), postepeno su prerasle u javni ideološkopolitički sporo staljinizmu u celini, (tj . o svim bitnim pitanjima razvitkasavremenog socijalizma), uprkos pokušajima da se sporna

p itan ja reše čak i po cenu id eoloških kom prom is a poputonog na Savetovanju 81 komunističke i radničke partije1960. godine. Ideološk i m eđ up artijsk i suk ob oko reh ab ilita-cije, odnosno odbacivanja staljinizma, već početkom šezdese-tih godina postaje javni međudržavni sukob koji se proširu-

je na sve sfere m eđudržavnih odnosa i koji će im ati veomaoštre oblike, a započeti proces destalj inizacije u međunarod-

244



nom komunističkom pokretu se komplikuje još jednomkrupnom međunarodnom diferencijacijom toga pokreta.

Zbog prirode pitanja koja je pokrenuo i oko kojih se

vodio (svi ključni problemi društvenog razvitka sveta, od-nosno razvitka savremenog socijalizma), ovaj sukob nije os-tao, niti je mogao ostati samo kineskosovjetski sukob. On

je bio povod i za diferencijaciju u m eđunarodnom kom uni-stičkom pokretu u celini, i za značajne promene naročito u pogledu odnosa izm eđu jed instva i au to nom ije kom unis tič-kih i radničkih partija. U središtu pažnje našla su se mnogaotvorena pitanja i dileme, kao što su: potreba jedinstva inužnost samostalnosti komunističkih i radničkih partija injihove afirm ac ije prv enstve no kao n acionalnih političkih

snaga, mogućnosti formulisanja „generalne političke linije”u savremenim uslovima ili neizbežnost niza (užih) nacional-nih strategija i taktika, način i forme uspostavljanja mogu-ćeg akcionog jedinstva komunističkih i radničkih partija. I povodom ovog sukoba različitih polit ičkih koncepcija na in-ternacionalnom nivou sazrevale su u komunističkim parti-

jam a i šir ile se ideje o nužnosti sam ostalne političke pozi-cije u borbi za socijalizam i u njegovoj izgradnji. Zbog pri-rode pokrenutih problema i zbog činjenice da je i sam deo

međunarodnog komunističkog pokreta i svetskih socijalistič-kih snaga, ali isto tako i zbog konkretnog odnosa KPSS iKP Kine prema Jugoslaviji, SKJ je od samog početka kineskosovjetskog spora bio uključivan i stalno uključen u tajspor.

U vreme dok kineska kritika destaljinizacije još nije bila javna (druga polovin a pedesetih godina), kineski napadina „jugoslovenski revizionizam” nisu korišćeni samo kao iz-raz tadašnje opšte političkoideološke formule u socija-

lističkim zemljama za borbu protiv koncepcija o razvitkusavremenog socijalizma nastalih u jugoslovenskoj teoriji i p raksi posle sukoba KPJ sa Staljinom 1948. godine. U kine-skoj upotrebi to je bila i ideološka formula za posrednu kri-tiku unutrašnjeg razvitka i spoljne politike SSSR posle Sta-ljina (destaljinizacija). Zbog toga se i prerastanje kineskosovjetskog ideološkog spora u javni sukob ponovo ticalo iodnosa KPSS i KP Kine prema SKJ i jedna od stalnih tačaka kineske kritike KPSS odnosila se na sovjetsku politiku p rem a Jugoslaviji .

245



O ideološkopolitičkim razmimoilaženjima u međunarod-nom komunističkom pokretu, posebno o neprihvatl j ivimkineskim shvatanjima o miroljubivoj koegzistenciji i per-spektivama savremenog socijalizma (podrobna jugoslovenskakritika ovih shvatanja data je u knjizi E. Kardelja Socijali

zam i rat još pre nego što je kineskosovjetski spor postao javan), rasp rav ljano je na Petom plenum u CKSKJ, održa-nom 18. maja 1963, na kome je referat podneo Josip BrozTito. Tada je konstatovano da ova razmimoilaženja, koja seodnose na pitanja od sudbonosnog značaja za celo čovečanstvo (rat i mir, način rešavanja spornih međunarodnih prob-lema, aktivna miroljubiva koegzistencija i dr.), kao i narazvoj revolucionarnog radničkog pokreta i socijalizma u

svetu, o draža van ju razlike izm eđu dog m atskih i progresivnihsnaga. Naglašeno je da je svojim aktivnim učešćem i dopri-nosom u rešavanju najhitnij ih pitanja borbe za mir i soci-

jalizam SKJ uvek predstav ljao sastavni deo m eđunarodnogradničkog pokreta, bez obzira na to da 1: je njegova politika

b ila odobravana ili negirana. Kao deo toga pokreta ,SKJ je svoje internacionalne obaveze video u podršci antidogmatskim snagama koje se bore za likvidaciju dogmatizmai stalj inist ičkih metoda u komunističkom pokretu, za mir

i mirno rešavanje međunarodnih problema. Stoga je potreb-no principijelno i najaktivnije učestvovati u raščišćavanjunesuglasica između komunističkih partija; bilo bi od velikeštete za radnički pokret svako kompromisno i neprincipijel-no saglašavanje na račun bilo koga ili nauštrb osnovnih prin-cipa na kojima počiva savremena borba za socijalizam. Utom smislu odbačeni su kineski napadi na socijalističku Ju-goslaviju i ocenjeno da se kinesko rukovodstvo bori protivdestaljinizacije.

U odgovoru na kineske optužbe, precizirano je da je politik a koegzis tencije — u in te resu jačan ja snaga socija-lizma, da miroljubiva koegzistencija država ne znači ideološ-ki kompromis, konzerviranje klasnih suprotnosti i klasne b orbe u kapita lističk im zem lja m a; da SKJ ne negira klasnu b orbu u pojedin im zem lja m a, uk ljučujući i n jene n a jo štrijeoblike.

Na Osmom kongresu SK J (decem bra 1964) — u refera-tu Josipa Broza Tita i u drugim dokumentima Kongresa —ocenjeno je da sukob u međunarodnom komunist ičkom po-

246



kretu nije nastao samo zbog internih promena u ovom po-kretu, niti samo zbog sukoba SSSR i Kine, nego je posledicarazličitih shvatanja o dubokim promenama u savremenomsvetu i različitog pristupa razrešavanju oštrih protivrečnostikoje potresaju svet, tj. različitih odgovora pojedinih partijana najkrupnija pitanja savremene epohe. Nova polarizacijau međunarodnom radničkom pokretu izražava ove osnovne protivrečn osti: izm eđu novih k re tan ja u pravcu socijalizmamnogih novooslobođenih zemalja i skučenih dogmatskihshvatanja o tom kretanju; između shvatanja o objektivnomogućem daljem širenju socijalizma u uslovima mira i ko-egzistencije i gledišta da je potpunu pobedu socijalizma usvetu moguće postići samo silom, ratom s kapitalističkim

državama; između gledišta o potrebi veće autonomije komu-nističkih partija i socijalističkih pokreta i pokušaja konzer-viranja starih formi jedinstva, opterećenih hegemonizmomi neravnopravnošću. Velika preorijentacija međunarodnogkomunističkog pokreta, koja se sastoji u napuštanju nede-mokratskih metoda u ostvarivanju jedinstva akcije, karakte-rističnih za doba Staljina i Informbiroa, i u afirmaciji sa-mostalnosti pojedinih pokreta u preduzimanju akcija usvojim zemljama kao opštevažećem načelu i preduslovu sva-

kog jedinstva i saradnje, odvija se u sukobu s dogmatskimtendencijama i sektaškim metodima u ovom pokretu. Kon-gres je odbacio iluzije o mogućnosti prevazilaženja sukobaformalnim kompromisima i popuštanjem dogmatskim isličnim tendencijama i snagama. Zbog toga se nova akciona

baza jed instv a m eđunarodnog kom unističk og pokreta možestvarno i trajno formirati samo ukoliko doslednije bude utvr-đena i u praksi sprovođena antidogmatska platforma spoljne politike i odnosa između socijalističkih zemalja i komu-

nističkih partija.Bitni elementi takve platforme, prema shvatanju SKJ,morali bi biti, pre svega, u: priznavanju različitih puteva usocijalizam i prava svake partije da svoje zadatke određuje prem a sopstv enim uslovim a i u skla du s principom puneodgovornosti svakog pokreta za progresivni društveni raz-voj u svojoj zemlji i u svetu; u odbacivanju postojanja i na-metanja bilo kakvog međunarodnog centra za rukovođenjeradničkim pokretom, jer bi ono bilo u suprotnosti sa stvar-nim potrebama pokreta u celini , sa stvarnom autonomijom

247



i nezavisnošću svake partije i zemlje. Razlike u međunarod-nom radničkom pok retu, koje odražavaju neravnom erni raz-vitak socijalizma, predstavljaju normalnu pojavu. Iznošenje

različitih gledišta, diskusija i konstruktivna kritika između pojedin ih p a rtija — u b ila teraln im i m ultila teraln im susre-tima — neizbežni su i mogu samo koristiti ravnopravnoj saradnji i zajedničkom rešavanju složenih i raznovrsnih prob-lema sa kojima se suočava radnički pokret — pod uslovomda su otvoreni, objektivni i principijelni, da ne sadrže ele-mente mešanja u unutrašnje poslove drugih pokreta i danisu inspirisani namerom da se drugima nameću svoja gle-dišta, tj . pod uslovom da su zasnovani na punoj ravnopravno-sti. Internacionalizam ne protivreči razlikama koje proističuiz specifičnih unutrašnjih uslova u kojima deluje svaka par-tija. On ne počinje tamo gde se završavaju autonomija inezavisnost, nego se jedino na njima može zasnivati. Me-đunarodnom radničkom pokretu ni je potrebno jedinstvo koje prikriva, nego koje uvažava razlike.

U tom smislu SKJ razvija ravnopravnu saradnju sasvim delovima radničkog, ali i drugih progresivnih, miro-ljubivih i oslobodilačkih pokreta koji takvu saradnju prihvataju, bez obzira na razlike u nekim političkim i ideolo-

škim pogledima, i podržava svaku formu razmene mišljenjai iskustva i zajedničkog delovanja — kada to doprinosi stvar-nom jačanju miroljubivih i naprednih snaga u svetu.

Povodom priprema Savetovanja komunističkih i radnič-kih partija (kojima se pristupilo, između ostalog, naročitou vezi s agresijom u Vijetnamu, događajima u Kini i aktiv-nošću KP Kine u međunarodnom komunističkom pokretu),ova idejnopolitička pozicija SKJ biće na Šestom plenumuCKSKJ 1966. potvrđena i u konkretnijem preciziranju od-

nosa SKJ prema ovakvim oblicima saradnje u komunistič-kom pokretu.Smatrajući multi lateralne dogovore jednim od mogućih

i korisnih oblika saradnje među zainteresovanim komuni-stičkim parti jama, SKJ je svoj odnos prema pojedinim tak-vim skupovima određivao, pre svega, prema sadržaju, karak-teru, ciljevima i neposrednim rezultatima koji bi iz njih pro iz lazil i. S um njajući u korisnost m ultila te raln ih susretakomunističkih partija koji imaju za svrhu donošenje zajed-ničkih ocena i odluka obaveznih za sve komunističke partije

248



ii uslovima velike različitosti celokupnih društvenih situacija u kojim a one deluju, je r to objektivno sužava šir inu fron-ta borbe za mir i miroljubivu saradnju, kritičan prema na-

činu i metodu priprema savetovanja i njegovih dokumenata,kao i prema nekim ocenama koje su oni sadržali, SKJ nijeučestvovao na Savetovanju evropskih komunističkih i rad-ničkih partija u Karlovim Varima 1967. (o evropskoj bezbednosti) niti na Savetovanju komunističkih i radničkih partijau Moskvi 1969. godine. Međutim, i pored ozbiljnih primeda ba koje je im ao, zadrž ao je aktivan odnos prem a proble m i-ma koji su pokrenuti u vezi s ovim savetovanjima. Podrža-vao je one stavove i aktivnosti koje je ocenjivao kao dopri-nos jačanju ravnopravne saradnje među komunističkim i

radničkim partijama, jačanju i povezivanju svih socijali-stičkih, progresivnih, demokratskih i oslobodilačkih snaga u

borb i pro tiv agresivne im perijalističk e polit ik e, za m ir i mi-roljubivu koegzistenciju, za progres i socijalizam. Ali je,istovremeno, ukazivano i na stavove koji nisu u skladu s

potrebam a savrem ene revolucio narne i an tiim perijalističk e borbe.

Ova shvatanja potvrdiće i Deveti kongres SKJ, održan11— 15. m arta 1969, ko ji će istaći da se sna ga socija lizm a

sastoji u — uvažavanju i demokratskom povezivanju raz-ličitih i protivrečnih interesa, koji izviru iz raznovrsnih uslova i bogatstva nacionalnih puteva i oblika socijalističke prakse i p rocesa u pojedin im zem lja m a i svetskim regionima.

Ovakva koncepcija odnosa u međunarodnom radničkom pok retu p redstav lja la je tokom šezdesetih godin a i jednuod osnovnih tema u veoma intenzivnoj, prvenstveno bilate-ralnoj, međunarodnoj saradnji SKJ s komunističkim parti-

jam a socij alističk ih i drugih zem alja , s drugim socijali stič-kim i progresivnim pokretima. Ona je našla mesta i u nizumeđupart i jskih dokumenata .

Ukratko, SKJ se zalagao za prevazilaženje svih vidovaužih interesa i pogleda, za uvažavanje različitih mišljenja itraženje zajedničkih interesa u borbi protiv imperijalizma,za mir, društveni progres i socijalizam u svetu. Izraz ovakve princip ije lne id eološkopolitičke pozicije p redstavljala je nesamo krit ičnost SKJ prema pojedinim oblicima međunarod-nog povezivanja i l i pojedinim aktivnostima u radničkom

249



pokretu nego i njegova sprem nost d a uče stvuje u odgova-rajućim vidovima multilateralnog povezivanja, kao što je

bilo akciono jed instv o s osta lim socijalističk im zem lja m a

povodom ra ta na Bliskom istoku u toku 1967, učešće nasastanku predstavnika komunističkih i radničkih parti jaevropskih zemalja januara 1970. i dr.

Nastojeći da shvati i dublje proučava raznovrsne nove pojave koje su ukazivale na jača n je socijalističk ih snaga ina proširivanje antiimperijalističkog i antiratnog fronta,SKJ je — neposredno ili preko ostalih društvenopolitičkihorganizacija Jugoslavije — uspostavljao i proširivao sarad-nju sa svim radničkim i drugim progresivnim pokretima usvetu koji su prihvati l i saradnju na principima pune ravno-

pravnosti.Široku međunarodnu aktivnost razvijale su u ovom duhu

sve društvenopolitičke organizacije — u okviru Socijalistič-kog saveza radn og na rod a Jugo slavije i sam ostalno. Socijali-stički savez radnog naroda Jugoslavije razvio je razne vidovesaradnje s mnogim narodnooslobodilačkim, narodnim i dru-gim progresivnim pokretima, sa socijalističkim i socijal-demokratskim par t i jama i drugim demokratskim organiza-cijama u svetu. Povezivanje s narodnooslobodilačkim i dru-gim progresivnim pokretima — naročito u Aziji i Africi — predstavlj alo je jednu od osnovnih kom ponenata m eđunarod-ne aktivnosti SSRNJ u drugoj polovini pedesetih godina ikasnije.

S najvećim brojem novih pokreta i part i ja saradnja jeuspostavljena još u vreme njihove borbe za nezavisnost, pasu se — sa širenjem oslobodilačke bo rbe i raspad om svetskogkolonijalnog sistema — proširivale i jačale i veze SSRNJs narodnooslobodilačkim pokretima novooslobođenih i jošneoslobođenih zemalja. Savez ko m un ista Jugoslavije, SSRNJi druge društvenopolitičke organizacije pružale su moralnopolitičku podršku i materijalnu pomoć borbi tih naroda —kroz različite oblike neposredne pomoći i saradnje, kao iučešćem u međunarodnim akcijama koje su vodile jačanju

podrške i solidarnosti svih progresivnih snaga u svetu satom borbom. To je bila osnova za nastavljanje plodne sa-radnje sa tim pokretima i posle sticanja nezavisnosti ovihzemalja, što je predstavljalo i široku političku osnovu za

250



uspešan razvoj međudržavnih odnosa Jugoslavije s novo-oslobođenim zemljama.

Već početkom šezdesetih godina SSRNJ je uspešno sa

rađivao sa oko 45 progresivnih partija i pokreta u novo-oslobođenim zemljama. Petom kongresu SSRNJ, održanomu aprilu 1960, prisustvovali su predstavnici 41 partije, po-kreta i organizacije iz 35 zemalja Evrope, Azije, Afrike iLatinske Amerike.

Slična je bila i bilateralna i druga saradnja jugosloven-skih sindikata, koji su se zalagali za prevazilaženje postoje-će podeljenosti međunarodnog sindikalnog pokreta, za rav-nopravnu međunarodnu sindikalnu saradnju bez obzira na

idejne razlike i organizacionu pripadnost, i pomagali borbu porobljen ih naroda za nacio nalnu nezavisnost itd. Na ovakvim princip im a već u prvoj polo vin i šezdesetih

godina razvili su se vrlo dinamični odnosi SKJ i s velikim bro jem kom unističk ih i radničk ih pa rtija , p re svega u soci- jalističk im zem lja m a Evrope, u evropskim kapitali stičk imi u drugim zemljama. Delegacija SKJ prisustvovala je Še-stom kongresu Jedinstvene socijalističke partije Nemačke

janu a ra 1963 — prvi pu t posle 1948. kongresu p artije jednesocijalističke zemlje, a zatim u toku te i kasnijih godinai kongresima komunističkih partija ostalih socijalističkih ze-malja. Osmom kongresu SKJ (1964) prvi put posle 1948.

pris ustv ovale su dele gacije KPSS i drugih kom unističk ih p a rtija socija li stičk ih zem alja .

Razvijana je i saradnja s mnogim komunističkim parti- jam a u Zapadnoj Evropi — s KP Ita lije, KP Francuske, KPAustrije, KP Belgije i dr. Pored zajedničke saradnje SKJ iSSRNJ s progresivnim pokretima novooslobođenih zemaljai nacionalnooslobodilačkim pokretima, uspostavljena je sa-radnja s komunističkim i radničkim parti jama vanevropskihzemalja. U okviru SSRNJ, ali krajem šezdesetih godina ineposredno razvijala se i korisna saradnja s pojedinim so-cijalist ičkim i socijaldemokratskim parti jama Zapadne Ev-rope — SR Nemačke, Belgije i dr.

Ostvarujući se u kontekstu velike diferencijacije u me-đunarodnom komunističkom pokretu između dogmatskih iantidogm atskih snaga, bilateralna m eđunarod na saradnjaSKJ — a ona je predstavljala osnovni vid saradnje — bila

251



je to kom ove decenije uslo vljena opredeljen jem jugoslo ven-skih komunista za borbu protiv dogmatizma i sektaštva umeđunarodnom komunističkom pokretu ali, u vezi s tim,

često i stavom pojedinih komunističkih parti ja prema unu-trašnjem društvenopoli t ičkom razvitku i međunarodnoj po-litici Jugoslavije.

Međutim, i kad je bio kritikovan s raznih strana, SKJ je osta o deo m eđunarodnog radničk og pokreta . Njegova bi-lateralna saradnja se permanentno proširivala i intenzivira-la. Samo u toku 1968. godine, na primer, SKJ i SSRNJ uraznim susretima razmenili su mišljenja s predstavnicima113 partija i pokreta. Učestvovali su i na mnogim međuna-rodnim sastancima organizovanim radi pružanja konkretne podrške i pomoći borbi an tiim perijalističk ih i antikolonijal-nih pokreta, borbi za mir, ravnopravnu međunarodnu sarad-nju i društveni progres. Izraz te širine predstavljalo je, iz-među ostalog, i prisustvo na Devetom kongresu SKJ (marta1969) predstavnika 66 partija i pokreta: 18 komunističkih iradničkih partija (13 iz Evrope, 3 iz Afrike i Azije i 2 izLatinske Amerike), zatim 25 socijalističkih i socijaldemo-kratskih partija i 23 narodna i nacionalnooslobodilačka po-kreta (prvi kongres jedne komunističke parti je kome su

prisustv ovali i predstavnici n ek ih socija ldem okratsk ih p ar-tija).

SOCIJALISTIČ KA JUGOSLAVIJA IDEMO KRATIZACIJA MEĐ UNA RODN IH ODNOSA

(POLITIKA NESVRSTAVANJA)

Praktična primena aktivne miroljubive koegzistencije uodnosima između zemalja izvan blokova dovela je s vre-menom do politike neangažovanja, kasnije nazvane politi-kom nesvrstavanja. Ideja o potrebi kolektivne akcije van blokovskih zem alja sazrevala je postepeno to kom druge po-lovine pedesetih godina (Bandunška konferencija 1955, sa-stanak Nehrua, Nasera i Tita na Brionima 1956. i dr.). Na-stojanje da principi koegzistencije postanu osnova među-narodnih odnosa vodilo je distanciranju od vojnopolitičkih blokova, čije je po sto jan je p redstav lja lo p rep reku za ostv a-

252





šanja spolja i time ubrzavaju progresivne društvene promene. Bitni elementi te politike su: nezavisnost stava svakezemlje u međunarodnim odnosima i ulaganje napora nastvaranju uslova koji će omogućavati ostvarivanje interesasvake zemlje u međunarodnoj zajednici. Ona se razlikuje od

blokovskog svrstavanja, je r je negacija blo kova (n ezavisanstav svake zemlje), ali i od neutralnosti, jer ne označava pa-sivnost, nego, naprotiv, visok stepen angažovanosti u među-narodnim odnosima („neangažovanost” samo u smislu ne- p rip ad an ja vojnop olit ičkim blokovim a).

Prvu zajedničku akciju vanblokovskih zemalja usmerenu na očuvanje svetskog mira predstavljala je „inicijativa peto rice" (Tita, N asera, N ehrua, N krum aha i S uk am a) nazasedanju Generalne skupštine UN 1960, kojom se zahtevalo pregovaranje između vodećih sila vojnopolitičkih bloko-va. Uskoro posle toga, na putu jugoslovenskog Predsednika po zem lja m a zapadne i severne Afrike ( februarapril 1961),započeta je konkretna akcija za sazivanje jedne šire konfe-rencije vanblokovskih država na kojoj bi bila definisanazajednička platforma za intenziviranje aktivnosti u borbi zamir u uslovima oživljavanja hladnog rata između Istoka iZapada. Na pripremnom sastanku predstavnika 21 zemlje,

održanom od 5. do 12. juna 1961. u Kairu, precizirani sukriterijumi statusa vanblokovske zemlje, kao preduslov zaučešće na konferenciji (nezavisna politika na načelima ak-tivne koegzistencije i neangažovanost u blokovima, podržava-nje nacionalnooslobodilačkih pokreta, nepripadanje multilateralnim vojnim savezima koji su izraz konfrontacije ve-likih sila, nepripadanje bilateralnim vojnim savezima s ne-kom od velikih sila, neprihvatanje stranih vojnih baza nasvojoj teritoriji). Prva konferencija šefova država i vlada

vanblokovskih zemalja održana je u Beogradu od 1. do 6 .septembra 1961, okupivši predstavnike 28 zemalja (10 izAzije, 12 iz Afrike, 4 iz Latinske Amerike i 2 iz Evrope).

Radom i dokumentima Konferencije dominirala je te-matika rata i mira, borbe protiv kolonijalizma, demokrati-zacije međunarodnih odnosa i razvoja nerazvijenih zemalja. N je ni osnovni zadaci istaknu ti u diskusiji svodili su se na:a) predu zim anje odlučne akcije za očuvanje m ira ugroženogzaoštrenim odnosima između glavnih blokovskih sila i b)

definisanje platforme za buduću zajedničku aktivnost van

254





Tako je tokom šezdesetih godina aktivnost vanblokov-skih zemalja, u njihovim međusobnim odnosima, kao i šire(Beogradska i Kairska konferencija, Ujedinjene nacije), ima-

la uticaja na rad mnogih međunarodnih organizacija, naro-čito Organizacije ujedinjenih nacija. Ona je doprinela po-rastu svesti da su vojnopolitički blokovi izvor ratnih opas-nosti, a ne garantija bezbednosti naroda. Ta aktivnost jedoprinosila i popuštanju unutarblokovske discipline, kojese javljalo uporedo s jenjavanjem hladnog rata između blo-kova. Ona nije bila bez uticaja i na menjanje odnosa veli-kih sila prema miroljubivoj koegzistenciji, stimulišući nji-hovu spremnost na sporazumevanje, koje je posle karipskekrize 1962. (povodom instaliranja sovjetskih raketa na Kubi)

postalo perm anentno.Ukratko, između ostalog, i pod uticajem aktivnosti van-

blokovskih zem alja, posle velikih kriz a poče tk om šezdesetihgodina, međunarodna situacija se u prvoj polovini te dece-nije znatno poboljšala. Ali, i u vreme kada je hladni rat počeo jen java ti, rasli su ulo ga i uticaj polit ik e nesvrstava-nja, stičući priznanje i kod onih snaga koje same ne sledetu politiku.

Na in ic ija tivu T ita , N asera i S. B andaranaike p rip rem lje-

na je i održana 5—10. oktobra 1964. godine u Kairu drugakonferencija šefova država i vlada nesvrstanih zemalja, savećim brojem učesnika nego Beogradska konferencija (57,od kojih 10 u svojstvu p os m atrača). Ona je imala zadatakda redefiniše platformu neangažovanosti u svetlu postignu-te afirmacije ove politike i izmenjenih okolnosti za njenu

prim enu. U njenom završnom dokum entu „Program za m iri međunarodnu saradnju” istaknuto je da su glavni uzrocimeđunarodnih sukoba i najopasni j ih pretnj i svetskom miru

u: imperijalizmu, kolonijalizmu i neokolonijalizmu; zatimu — ekonom skom prit isku , m ešanju u u nu trašn je poslove,rasnoj diskriminaciji, subverzivnim intervencijama u koristnenarodnih režima. Snažno je istaknuta legit imnost oru-žane borbe naroda pod kolonijalnom upravom za sopstvenunezavisnost. Zahtevao je sazivanje jedne svetske konferencijeo razoružanju pod okriljem UN, na kojoj bi učestvovalesve zemlje sveta; podržao je Moskovski sporazum o delimičnoj zabrani nuklearnih proba, kao i inicijative za stvaranje

denuklearnih zona u Aziji, Africi, Latinskoj Americi, Evro

256



pi, za uk idan je vojnih baza na tuđim teritorijam a. Veliku pažnju ovaj dokum ent je posvetio ulozi polit ike koegzisten-cije u međunarodnim odnosima i razmatranju principa ak-

tivne miroljubive koegzistencije, predlažući njihovu kodi-fikaciju u okviru Ujedinjenih nacija.Privržena ovoj politici, Jugoslavija će i u periodima ka-

da su se iz različitih razloga (između ostalog, i u vezi s jenjavanjem hladnog rata i procesom pregovaranja između blo kova) jav ljale izvesne dileme oko karak tera i stv arne po-trebe za politikom nesvrstavanja u savremenom svetu i je-njavala politička akcija nesvrstanih zemalja (sredinomšezdesetih godina), ulagati nesmanjene napore na njenomoživljavanju.

U 1968. od Jugoslavije je potekla inicijativa da se održikonferencija nesvrstanih zemalja na najvišem nivou, ali ćeakc ija za njeno ostvarivanje biti zaustavljena teškoćam a kojesu nastale usled prob lema izazvanih ratom na Bliskom istoku,intervencije u CSSR avgusta 1968. i dr., da bi tek tokom1969. ponovo oživela. U Beogradu od 8 do 12. jula 1969. odr-žan je „konsultativni sastanak”, pbtom sastanak predstavni-ka 59 nesvrstanih zemalja, prisutnih na zasedanju Generalneskupštine Ujedinjenih nacija u Njujorku i pripremni sasta-

nak u Dar Es Salamu (Tanzanija) u proleće 1970. Trećakonferencija šefova država i vlada nesvrstanih zemalja odr-žana je 8 — 10. sep tem bra 1970. u Lusaki (Zam bija ). Na njoj

je učestvovao veći b roj zem alja nego ran ije — punopravno64 zemlje.

Konferencija je usvojila dva osnovna dokumenta. U De-klaraciji o miru, nezavisnosti, razvoju, saradnji i demokra-tizaciji međunarodnih odnosa izloženi su principi i osnovniciljevi nesvrstanosti i mere koje treba preduzeti za njihovo

ostvarivanje. Konstatovano je da se smanjila opasnost posvetski mir koju su izazvali sukobi među supersilama, ali je ukazano na opasnost da interesi i težnje trećih, naročitomalih i srednjih zemalja budu zanemareni ili čak žrtvovaniu interesu mira među supersilama; da mir u odnosima veli-kih sila predstavlja neophodnu pretpostavku svetskog mira,ali ne može zameniti svetski mir, jer ovaj podrazumeva mirza sve na osnovu poštovanja načela Povelje Ujedinjenih na-cija. I u Deklaraciji o nesvrstanosti i privrednom napretku,koja je predstavljala konkretizaciju stavova o privrednom

17 257



razvoju iz prve deklaracije, istaknuta je naročito potrebaoslanjanja na sopstvene snage i uzajamnu saradnju samihnerazvijenih zemalja, iako je sadržan i zahtev za neuslovlje

nom pomoći iz razvijenih zemalja na multilateralnoj osnovi.U njoj je izložen akcioni program nesvrstanih zemalja u pogledu m eđunarodne s tra teg ije razvoja .

četvrta Konferencija šefova država ili vlada nesvrsta-nih zemalja (Alžir, 5. do 9. septembra 1973. godine) održa-na je u vreme krupnih promena u opštoj ravnoteži snagau svetu (jenjavanje hladnog rata i značajni koraci u sporazumevanju velikih sila). Ona je u punoj meri potvrdilaživotvomost i trajnu vrednost ciljeva, načela i prakse poli-tike nesvrstavanja. Snaga ove politike izražena je i u sa-mom porastu broja nesvrstanih zemalja: na ovoj konferen-ciji broj država učesnica se više nego utrostručio u odnosuna Beogradsku konferenciju (1961). Politika nesvrstavanja je postala Č inilac ok up ljan ja sve šir ih snaga u borbi za ne-zavisnost i ravnopravnost, protiv kolonijalizma i rasne dis-kriminacije, protiv svake vrste dominacije i mešanja u unu-trašnje poslove drugih zemalja, u borbi za rešavanje akut-nih m eđuna rodnih problema, za razvijanje m eđunarodn e sa-radnje, za mir i progres u svetu. Ona je potvrdila da ta po-

litika za nesvrstane zemlje nije samo sredstvo zaštite nji-hovih interesa i otpor blokovskom grupisanju, odnosno putza prevazilaženje blokova, nego politika usmerena ka demo-kratizacij i međunarodnih odnosa uopšte.

Konferencija je imala karakter demokratske tr ibine nakojoj su slobodno iznošena mišljenja i ispoljavane razlike,ali istovremeno i veliki smisao za usaglašavanje stavova idonošenje zajedničkih odluka. Na njoj su ispoljena različi-ta shvatanja o nekim pitanjima. Međutim, razumljive, pa i

neizbežne razlike ispoljene na velikom skupu zemalja sarazličitim društvenopolitičkim sistemima i specifičnim us-lovima razvoja, suočenih sa različitim problemima, nisu bilesmetnja za veliko jedinstvo pogleda i interesa u odnosu naosnovne ciljeve koji čine suštinu politike nesvrstavanja.

Konferencija je usvojila Političku i Ekonomsku deklara-ciju, Akcioni program i veći broj drugih dokumenata u ko-

jim a su određeni osnovni pravci aktivnosti nesvrstanih ze-malja i utvrđeni zajednički stavovi ovih zemalja prema nizu

258



konkretnih međunarodnih problema. Na njoj je veoma jasnosagledana međuzavisnost političkog i ekonomskog aspekta polit ik e nesvrstavanja. Više nego ranije, na ovoj konferen-

ciji sagledane su potrebe i mogućnosti konkretnije političkei ekonomske saradnje među samim nesvrstanim zemljamakao osnove jačanja njihovog položaja u međunarodnim po-litičkim i ekonomskim odnosima. Ali nesvrstane zemlje senisu time opredelile za konfrontaciju s razvijenim svetom,nego za napore da se i taj deo sveta uključi u rešavanje eko-nomski inferiornog položaja zemalja u razvoju.

One su, isto tako, pozdravile popuštanje zategnutostiu međunarodnim odnosima, tj . pregovaranje između velikihsila i napredak u rešavanju evropskih problema nasleđenihiz drugog svetskog rata, čemu su i bile usmerene već prvekolektivne akcije nes vrstan ih zem alja. Ali istovrem eno su in-sistirale na nedeljivosti mira, koji će biti ograničen i u na-čelu i u obimu, a to znači biti nesiguran sve dok bude ko-lonijalnih ratova, apartheida, imperijalističke agresije, po-litike sile i ekonomske eksploatacije, tj. dok se ne uzmu uobzir interesi zemalja u razvoju.

Na K onferenciji je donesena i odluka o osniv anju fondasolidarnosti za ekonomski i socijalni razvoj nesvrstanih ze-malja kao instrumenta za očuvanje ekonomske bezbednostimalih, nerazvijenih nesvrstanih zemalja. Iz tog fonda će sefinansirati kredit i nesvrstanim državama koje dospeju uekonomske teškoće zbog inostranih ekonomskih pritisaka,sankcija ili ekonomske blokade (usvojena je i posebna re-zolucija kojom se predlaže takva pomoć).

Osnovan je i Komitet za pripremu sledećeg sastankanesvrstanih zemalja, koji će biti održan 1976. godine u Kolombu. Ovaj komitet ima i ulogu koordinacionog biroa ak-tivnosti nesvrstanih zemalja između dve konferencije, a sa-stavljen je od predstavnika 15 zemalja (Alžira, Jugoslavije,Sri Lanke, Kube, Tanzanije, Nepala, Somalije, Kuvajta, Zai-ra, Perua, Senegala, Malezije, Liberije, Sirije i Gvajane).

Sa svoje strane, Jugoslavija je odmah po završetku ovekonferencije — u zaključcima Predsedništva SFRJ od 21.septembra 1973. godine — odlučila da odgovarajući organifederacije pripreme sveobuhvatan program akcije u dalj imaktivnostima ne svrstanih zem alja, sarad nji Jugoslavije s

17* 259



njima, u ostvarivanju stavova nesvrstanih zemalja na me-đunarodnim zasedanjima. Preporučeno je da se u okviru fe-deracije osnuje poseban fond solidarnosti i ocenjeno da je

neophodno formirati poseban savezni organ u okviru federa-cije za stalno i efikasno koordiniranje svih naših spoljnopolitičkih i ekonomskih aktivnosti u vezi s ostvarivanjem odlu-ka Alžirske konferencije.

Ukratko, rezultatima Alžirske konferencije nesvrstanost je poprim ila izvesne ele m ente m eđunarodnog pokreta koji je postao tako znača jan čin ilac u m eđunarodnim odnosim ada ga ne mogu ignorisati ni velike sile (SSSR i Kina su pozdravili ovu konferenciju ). S upro tno nekim ocenam a koje

su se javile posle ove konferencije (SAD), ovo, međutim,nije značilo oformljavanje nesvrstanih zemalja u nekakavtreći blok, jer je suština poli t ike nesvrstavanja ostala dubo-ko antiblokovska.

Od luke ove ko nfere nc ije poslužile su 1 kao osnova zaSpecijalno zasedanje OUN (april 1974) i njegovu deklaraci-

ju o u spostavljan ju novog sistem a m eđunarodnih ekonom -skih odnosa zasnovanih na punoj ravnopravnosti i suvere-nom pravu svih zemalja da raspolažu sopstvenim prirodnim bogats tvim a. One su inspiris ale i niz d rugih m eđunarodnihakcija nesvrstanih zemalja u njihovoj borbi za punu eko-nomsku dekolonizaciju, kao jedini konstruktivni izlaz iz duboke krize posto jećih m eđunarodnih ekonom skih odnosa.U svim tim aktivnostima Jugoslavija ima značajnu ulogu isvojom dinamičkom spoljnom politikom daje svoj doprinosovim istorijskim procesima. Ovakva uloga Jugoslavije u borbi za novi svetski po redak logičan je izraz borbe SK J zaizgradnju samoupravnog socijalističkog društva u sopstvenoj zemlji, borbi koja će se veoma snažno intenzivirati od

poče tka šezdesetih godina nadalje.



V

SAVEZ KOMUNISTA JUGOSLAVIJE U BORBI

ZA TRANSFORMACIJU DR2AVNO- -CENTRALISTIČKOG SISTEMA U

SAMOUPRAVNU ORGANIZACIJU DRUŠTVA (1961— 1971)

Krajem pedesetih i početkom šezPokušaj privredne re de setih godina, kad a se u Jugosla

orme . g e viji slavila deseto go dišn jica preda- je tv ornica na uprav ljan je radnicim a, ovlašćenja države uupravljanju privredom bila su još vrlo velika. Državni orga-ni raspolagali su gotovo cijelim viškom rada, uglavnom ne-

posredno, centraliz iranjem u fondovim a za in vesticije i zaintervencije u privredi. Drugim riječima, politička vlast još

je bila glavna ekonom ska sila koja je regulirala gotovo sva privredna kretan ja . N asuprot tom e, postojao je zakon o

radničkom up ravljanju , dok um enti Šestog kongresa, do-kumenti Kongresa radničkih savjeta, Program SKJ i mno-štvo drugih dokumenata i rasprava koje su koncipirale dru-štveno uređenje drukčije od postojećeg. Riječ je, dakle, ooštrom jazu između realnog i normativnog, odnosno programiziranog. Takvo se stanje nije moglo dugo održati. Trebalo je m ijen jati ili društvene odnose ili P rogram P artije . Kon-stelacija društvenopolitičkih snaga u tom je historijskomtrenutku bila takva da rješenju tog problema nije mogla

pom oći „spontana” akcija radničk e klase. Savez kom unis ta ,usprkos svojoj sporosti, bio je glavna revolucionarna snagadruštva. Unutar njega morali su se ukloniti otpori.

U tom se razdoblju nije mogla pokrenuti radikalna akcija za m ijenjan je društvenih odnosa istovrem eno i u priv red-nom i u političkom sistemu. Uglavnom su u obzir dolazilesamo promjene u privrednom sistemu, u pravcu osamosta-ljivanja poduzeća i razvitka tržišne privrede. Bez „prodora”u tom pravcu nisu bile moguće ni ostale društvene promje

261



ne. Osim toga, stari privredni sistem mogao se lakše „napa-dati” u ime racionalnosti i ekonomičnosti privređivanja.Stjecajem lih i sličnih okolnosti, rasprave o neprestanim

prom jenam a u privrednom sis tem u nikad nisu ni p restaja le,ali su uglavnom ograničene na raspodjelu dohotka između poduzeća i države. O staja li su, uglavnom , ne tak nu ti prin cip iglobalnog sistema.

Neke izm jene u priv rednom sis tem u nisu se više mogleodgađati. Pritisak je dolazio sa više strana. Novi probleminisu se, dakle, mogli rješavati starim metodama. Da bi seublažili, a uz to proširile mogućnosti inicijative radnih kolek-tiva i razvitka samoupravljanja u poduzećima, 1961. godine

pokušalo se s priv rednom reform om . Savezna skupština us-vojila je 1. marta 1961. godine zakonske prijedloge o izmje-nama u privrednom sistemu.

U referatu Politički i idejni problemi u vezi s razvojem priv rednog sis tem a i d ruštvenih odnosa, na II plenumu Sa-veznog odbora SSRNJ jedan od začetnika promjena, Milenti

je Popović, dao je širu analizu razvitk a društvenih odnosa iizložio bit zakona dohotka. U referatu se ističe da novi pri-vredni sistem, uveden 1961. godine, stavlja proizvođače ukvalitetno nove društvenoekonomske odnose, u kojima onislobodno odlučuju o raspo djeli doh otka za svoje lične po tre-

be, za proširen je proiz vodnje, za svoje potrebe kao građanakomune i za potrebe cijelog društva.

Revolucionarna dubina društvenoekonomskrh promjena,koje implicira zakon dohotka, uspoređivana je s najkrupni-

jim revolucionarnim prom jenam a društvenog razvitka Jugo-slavije — sa nacionalizacijom 1946. godine, uvođenjem rad-ničkog samoupravljanja 1950. godine i si.

Gotovo sve izmjene izvršene u početku 1961. godine od-nose se uglavnom na sistem raspodjele društvenog proizvo-da između privrednih organizacija i društvenopolitičkih zajednica. N ajk rupnija p rom jena koju je donio novi sis temodnosi se na raspodjelu čistog prihoda. Radni kolektivi dobili su po tpunu autonom iju u raspodjeli čistog prihoda nafondove. Propisi ne određuju kvantitativne odnose u raspo-djeli čistog prihoda na fondove, izuzevši obavezu za izdvaja-nje u rezervni fond. To, u stvari, znači da su radni kolekti-vi, teorijski govoreći, mogli „pojesti” cjelokupan čist prihod.

262



a mogli su u cjelini i investirati — slobodni su da samostal-no određuju proporciju raspodjele čistog prihoda.

S obzirom n a položaj radnog čovjeka i na položaj rad-

nog kolektiva privre dn ih poduzeća, ovaj sistem je donionovu kvalitetu u osamostaljenju privrednih organizacija, na-ročito u dva pravca:

• društvo, odnosno država, tek sada je prvi pu t oduvođenja radničkog samoupravljanja odustala od prava daodređuje kvantitativne odnose u raspodjeli čistog prihoda privrednih organizacija;

• radne zajednice poduzeća dobile su pravo da samo-stalno donose svoja samoupravna akta o reguliranju unu-

trašnjih odnosa, o mjerilima i osnovama za raspodjelu či-stog prihoda, kao i o drugim važnim pitanjima međusobnogodnosa u proizvodnji i raspodjeli.

Pri konstituiranju ovih relativno širokih prava pošlose od uvjerenja da će materijalni, politički i moralni intere-si radnika sami po sebi osigurati racionalne odluke o raspodjeli dohotka u radnoj organizaciji. V je ro valo se da ćese time osigurati i uži interesi poduzeća i širi društveni in-teresi. Razumije se da se računalo i na utjecaj organizacija

SKJ i sindikata koje će spriječavati eventualne deformaciješto bi mogle nastati u toku provođenja novih samouprav-nih prava.

Priprema, uvođenje i provođenje promjena u privred-nom sistemu 1961. godine imali su pečat vrlo široke, masov-ne političke akcije. Ta akcija bila je usmjerena protiv bi-rokratskih shvaćanja i birokratske prakse, protiv ograniča-vanja prava odlučivanja na uzak krug rukovodilaca u rad-nim zajednicama, a za proširenje prava neposrednih proiz-

vođača. Stvoreni su novi i oživljeni stari organizacioni obli-ci sudjelovanja radnika u samoupravljanju — zborovi eko-nomskih jedinica, odjeljenja i pogona, na primjer. Na nji-ma su radnici sudjelovali u upravljanju poslovima ekonom-skih jedinica, pogona i poduzeća. U širokim krugovima pro-izvođača stvoreno je uvjerenje da će novi privredni sistemvisoko „nagradit i" radne zajednice koje budu dobro poslo-vale, a da će „propadati” one koje budu zaostajale u pro-izvodnj i

263



Istovremeno je, međutim, rastao otpor najavljenim iz-mjenama u društvenoekonomskim odnosima. Nosioce otpo-ra vrlo je teško identificirati jer su se nalazili u svim sredi-

nama. Svakako su bil i najbrojnij i u onim društvenim sredi-nama koje su privredno zaostajale, zatim u rukovodstvimaod poduzeća do najviših organa SKJ i države. Neki visokidržavni i partijskopolitički funkcioneri nisu smjeli, ni mog-li, otvoreno istupiti protiv prenošenja prava na radne orga-nizacije, protiv liberalizacije tržišta, pa su u borbu ubacilineke stručnjake, političke ekonomiste. Oni su javnost upozo-ravali da se Jugoslavija svojom decentralizacijom privredevraća na period liberalnog kapitalizma dok se u čitavom svi-

je tu zbiva proces centralizacije i k oncen tracije kapita la kao p retpostavke i osnove za razvitak m aterijaln ih proizvodnihsnaga i suvremene tehnološke revolucije. Tako su stvorenadva neformalna fronta, za daljnju deetatizaciju društvenihodnosa protiv nje, za liberalizaciju tržišta i protiv nje.

Još u toku rada na izradi novoga privrednog sistema pojavljiv ala su se različi ta gledišta . N ajistak nu tije p ristašesistema dohotka tražile su smjeli ja r ješenja i zahti jevale dase odmah nakon novih ekonomskih zakona, usvojenih u po-četku 1961, nastavi s promjenama, dok je, na drugoj strani,rastao otpor prema već usvojenim izmjenama, a pogotovu

p rem a idejam a dohotka.U takvoj društvenopolitičkoj situaciji dolazi do privre-

menog usporavanja procesa deetatizacije, čiji su povod, adjelomično i uzrok, iznenadne privredne teškoće u drugoj

polovin i 1961. i 1962. godine.O čemu je, zapravo, bila riječ?U početku 1961. godine privredna situacija bila je nepo-

voljna za velike promjene u privrednom sistemu. Gotovo go-dinu dana prije nego što je novi privredni sistem i formal-no stupio na snagu, počeli su se, naime, pojavljivati znaciusporavanja proizvodnje. Još sredinom 1960. godine zaustav-ljen je uobičajeni višegodišnji vrlo visok ritam rasta privre-de. Savezni državni organi — Zavod za plan i drugi — nisute simptome uzimali ozbiljnije. Smatrali su da su u okviri-m a tole ran tn ih o scilacija. Č ak i na p očetku 1961. godine, ka-da je „depresija" bila u punom jeku, nije se vjerovalo uneke ozbiljnije poremećaje — mislilo se da se u 1961. go

264



dini može osigurati stopa privrednog uspona za oko 14—15 %kao i u prijašnjim godinama. Međutim, opadanje ritma senastavilo, pa je 1961. godine došlo do osjetnijeg pada stope

privrednog rasta , do nesta bilnosti i po rasta cijena. Usporava-nje i opadanje ritma proizvodnje u 1961. godini vidi se izusporedbe s prijašnjim godinama: stopa rasta industrijske

proizvodnje prem a prethodnoj godini bila je: 1959/58 —17,6%, 1960/59 — 15,6% a 1961/60 — 4,1%. U poljoprivredi

je plan predviđao porast od 16,2<>/0, a podbacilo se za 3,3%ispod ostvarenja u 1960. godini, što znači da podbačaj iznosi19,4%, u odnosu na plan za 1961. godinu.

Uporedo sa padom stope privrednog rasta u 1961. go-dini nastupile su i veće deformacije u kretanju ličnih doho-daka. To je još više pogoršalo situaciju i otežalo uvjete za

p rim jen u sis tem a dohotka i nasta vak procesa deeta tizacije.Kao rezultat tih i sličnih deformacija u privrednom

životu došlo je do „najgoreg" što se moglo desiti i što je poslužilo kritičarim a sistem a dohotka kao jak argum ent. Naim e, dinam ika ličnih dohodaka k retala se mim o dinam i-ke produktivnosti. U 1961. godini lični dohoci u društvenoj priv redi porasli su za 23% , a p roduktivnost, na prim jer,u industriji, porasla je za svega 3,4%. Takvim stanjem bilisu nezadovoljni i „pristaše” i „protivnici” sistema dohotka.

Stagnacija i opadanje proizvodnje, porast ličnih doho-daka iznad produktivnosti rada i druge teškoće u privred-nim zbivanjima izazvale su polemiku o njihovim uzrocima.

Ukazujući na pad ritma proizvodnje u 1961. godini, naosjetan porast ličnih dohodaka iznad porasta produktivnostirada, protivnici daljnjih promjena u privrednom sistemuisticali su da su spomenute „deformacije” posljedica pro-

mjena izvršenih u početku 1961. godine i da je nužno vratitise na stari sistem raspodjele dohotka i neposrednijeg usmje-ravanja privrednog razvitka pomoću državnih organa. Zago-vornici administrativnih intervencija isticali su da je principdohotka prouzrokovao tešku situaciju u privredi, a zagovor-nici sistema dohotka isticali su da nove mjere još nisu nidošle do izražaja, da su nepotpune i da su upravo zbogslabosti starih birokratskih odnosa u privredi i nastale teš-koće u 1961. i 1962. godini.

265



Pod utjecajem kratkotrajnog opadanja stope privrednograsta i porasta ličnih dohodaka iznad produktivnosti, i dru-gih problema i dilema koje je sa sobom donio razvitak do

kra ja 1961. godine, došlo se do odlu ke d a se m ora interve-nirati na području raspodjele čistog prihoda u privrednimorganizacijama. U decembru 1961. godine Savezna narodnaskupština donijela je preporuku o raspodjeli čistog prihodau radnim kolektivima, u kojoj je utvrdila principe te raspo-djele. Uskoro poslije toga pojavilo se Pismo Izvršnog komi-teta CKSKJ, koje je pokrenulo masovnu političku akciju

pro tiv bogaćenja privatnika, protiv b irok ra tsk ih zlou po treb aPartijske organizacije su dobile zadatak da se zaustavi dalj-nji porast ličnih dohodaka, da se smanje rasponi u ličnimdohocima. Cijela ta koncepcija privremeno je zaustavila ak-tivnost na razradi sistema dohotka. U aprilu 1962. godinedonesen je Zakon o formiranju komisija za provođenje propisa o raspodjeli čistog prihoda i Uputstv o Saveznog izvršnogveća o načelima i mjerilima raspodjele čistog prihoda. Svimtim mjerama praktično je ponovo uveden stari sistem ra-spodjele čistog prihoda u privrednim organizacijama.

Za vrijem e te političke i administra

Krtza društvenoeko tivne interve nc ije u au ton om na i sa — S S nJ m oupravna p rava radn ih kolektiva

1961. i 1962. godine,nutku je izgledalo da će proces deetatizacije, samoupravlja-nja i demokratizacije biti blokiran na neizvjesno vrijeme,makar bila u pitanju i trenutačna pobjeda snaga za po-vratak na stari administrativni sistem.

Društvene snage koje su bile za promjene u sistemu bile su jače. C entralni kom itet SKJ imao je veću moć, naro-

čito na idejnoteorijskom frontu, imao je u rukama posloveizgrađivanja privrednog i političkog sistema, i u svojojdominantnoj orijentaciji se izborio za nastavak društvenih prom jena na općem k u rsu deeta tiz acije i na platform i sa-moupravl janja .

Međutim, sukob u rukovodstvu SKJ i FNRJ o putovimadaljeg društvenog razvitka rezult irao je usporavanjem tempa prom jena i kom prom is nim program skim odlukam a i doku-

mentima u tom razdoblju kolebanja, naročito 1962. i 1963.

266



godine. To se, posebno, odnosi na najznačajniji akt togavremena — na Ustav SFRJ.

U osnovnim načelima (uvodni dio) Ustav SFRJ iz 1963.

godine ističe da se Socijalistički sistem u Jugoslaviji zasniva na odnosima među ljudima kao slobodnim i ravnopravnim proizvođačim a i stvaraocim a ( . . .) i da (. . .) sve oblike upravljanja, uključujući i političku vlast, stvara radnička klasa i čitav radni narod za sebe u cilju organizovanja društva kao slobodne zajednice proizvođača ( . . . ) Ovakve ustavne de-klaracije bile su osnova da se Ustav 1963. godine „proglasi”Poveljom samoupravljanja. S druge strane, međutim, u svomnormativnom dijelu Ustav nije osigurao ustavnopravne pret-

postavke za realiz aciju svojih Osnovnih načela.

Ustav SFRJ 1963. je materiju društvenoekonomskoguređenja formulirao kompromisno. Naime, u vri jeme raspra-ve o Prednacrtu Novog ustava, u ekonomskoj strukturidruštva dominantna je bila etatistička komponenta, i to iz-razito. Ekonomski tokovi su regulirani administrativnimsredstvima. Volumen propisanih cijena u industriji iznosio

je 1962. godine 67%. Privredne organizacije su raspolagaleoko jednom trećinom akumulacije, približno drugom treći-nom je raspolagala federacija, a trećom trećinom sve ko-mune i sve republike zajedno. Približno isti odnosi perma-nentno su postojali od 1953. godine. Sva ostala ekonomskaregulacija (proširena reprodukcija, kreditni, bankarski, de-vizni sistem planiranja itd.) bila je pretežno etatistička. Ustav je uglavnom prihvatio etatičku ekonomsku strukturui uglavnom sankcionirao postojeće stanje, davši društvenopolitičkim zajednicama odlučujuća prava i sredstva za raz-voj privrede. U ovom razdoblju, dakle, još nije sazrela idejao radikalnoj izmjeni u osnovi etatističke ekonomske struk-

ture društva.U ustavnim raspravama, i u samom Ustavu, društveno

politički sistem je centralna tema. Tvorci Ustava još jed-nom su pokušali ustavnopravnim jezikom normirati poli-tički sistem na bazi marksističke koncepcije da se radnička klasa organizuje kao drtava. Polazeći od činjenice da je uJugoslaviji likvidirana klasa kapitalističkih vlasnika, društve-nu strukturu označili su kao strukturu koja se sastoji samood radnih slojeva. Na osnovu te premise, stalo se na stano-

267



vište da način upravljanja društvenim poslovima na nivoi-ma društvenopolitičkih zajednica (komune, republike, po-krajine i federacije) treba da u strukturi skupština izrazi

društvenu podjelu rada. Velika pažnja je posvećena ustavnopravnim sredstvima koja bi spriječavala zakonitu tendencijustvaranja otuđenog profesionalnog upravljačkog sloja kojiteži monopoliziranju upravljanja društvom, uvođenjem prin-cipa rotacije i ograničenja izbornosti i reizbomosti.

Društvena podjela rada u poli t ičkom sistemu, i daljezasnovanom uglavnom na predstavničkom principu, našla je svoj izraz u izm jenam a u skupštinskom sis tem u. U svimskupšt inama ojačana je samoupravna komponenta u obl ikuformiranja više vijeća radnih zajednica (privredno vijeće,kulturnoprosvjetno vijeće, socijalnozdravstveno vijeće).

Transformacija etatist ičke u samoupravnoplansku rob-nu privredu bila je jedan od glavnih cil jeva SKJ od prelaskana put radničkog samoupravljanja, a posebno od VI kongre-sa SKJ 1952. godine. Međutim, rezultati stvaranja takvestrukture privrede u protekloj decenij i bil i su doista skrom-ni. Ali radikalne promjene se nisu mogle odlagati unedogled.Sredinom šezdesetih godina započela je odsudna društvena

akcija Saveza komunista Jugoslavije. Neposrednu idejnopoli t ičku pripremu radikalnih promjena u društvenoekonomskim odnosima predstavljala su tr i značajna poli t ičkadogađaja 1964. godine. Prvi je Peti kongres SSJ, aprila 1964.godine, drugi je Rezolucija Savezne skupštine o daljem raz-voju privrednog sistema, maja 1964. godine, a treći je Osmikongres SKJ, decembra 1964. godine. U svim ovim doku-mentima, prvi put od uvođenja radničkog samoupravljanja,definiran je cil j da se društvena akumulacija prenese na ne-

posredne proizvođače kako bi radn i kolektivi postali nosioci p roširene reprodukcije .

Dva su faktora odigrala odlučujuću ulogu u slamanjuetatističke ekonomske strukture: idejnopolitička antietatistička koncepcija SKJ, i višenacionalna struktura Jugoslavi-

je. N acionalni fak to r se ističe ovdje sam o u k o ntekstu re-forme privrednog sistema. Naime, na VIII kongresu SKJ1964. godine, prvi put nakon revolucije, istaknuta je teza da

je cen tra listička ekonom ska s tru k tu ra nespojiva s prin cipom

268



ravnopravnosti nacija i da nacija mora biti suverena u ra-spolaganju svojim nacionalnim dohotkom.

U toku 1963. i 1964. godine u gotovo svim dokumentima

političkih centara odlučivanja , i u znatn om dije lu naučne public istike, sve više se razvija la m isao da je posto jeći priv-redni sistem u krizi i da se mora radikalno mijenjati. Usprkos relativno visokoj stopi rasta, privreda je zapala ukronično stanje disproporcija (deficit u bilansu plaćanja,disproporcija između bazične i prerađivačke industrije, ne-racionalna ekspanzija investicija s nizom pogrešnih investi-cionih odluka — izgradnja tzv. političkih tvornica — ne-uspjeh da se razbije tendencija autarhičnosti jugoslavenske priv rede i da se ona sm jelije uključi u m eđunarodnu podjelu rada, adm inistrativno određivanje cijena, odvajanje ve-likog dijela nacionalnog dohotka radi državne novčane po-moći, dotacija, premija, regresa određenih grana privrede iizvoza, itd.). Prevagnula je teza da se te disproporcije u priv redi ne m ogu uk lan jati adm inistrativnim m etodam a,već da je potrebno mijenjati sistem privređivanja koji rađatakve deformacije.

U raspravama o promjenama privrednog sistema central-no mjesto je zauzelo pitanje sistema i politike cijena. U či-tavom tom razdoblju od 1945. godine država je određivalacijene gotovo svim vrstama roba. Takav sistem neizbježno

je m orao deform irati cijene. D eform irane cijene donosile su ,na bazi različite stope rentabiliteta, različite dohotke podu-zećima, komunama, regijama i republikama, što je izazivalo p erm anen tna nezadovoljstva. Odnosi u c ijenam a dovodili suneke grane privrede u situaciju da nisu mogle vršiti proši-renu reprodukciju, a druge su imale visoke fondove za raz-vitak. Radne organizacije metaloprerađivačke industrije, bro-

dogradnje i elektroindustrije, na primjer, mogle su po završ-nim računima, nakon podmirenja svih ovih i drugih obaveza,uključujući tu i kamate na kredite takođe izdiferencirane p rem a ekonom skoj snazi pojedin ih d jelatnosti, izdvajati usvoje poslovne fondove, fondove zajedničke potrošnje i re-zerve 87 milijardi dinara, trgovinske organizacije 108 mi-lijardi, dok su, na primjer, organizacije u proizvodnji elek-trične energije, ugljena, nafte, u crnoj i obojenoj metalur-giji i proizvodnji nemetala sve zajedno izdvojile 84 mili

269



Jarde dinara, sve poljoprivredne organizacije 39 milijardi,a organizacije u svim granama saobraćaja oko 42 milijarde.

Nije teško uočiti veom a osjetne razlik e u sposobnosti

nekih grana da vrše proširenu reprodukciju, bilo na osnovivlastite akumulacije, bilo na osnovi svoje kreditne sposob-nosti. Zato je moralo doći i do velikih intervencija države ufinanciranju proširene reprodukcije u djelatnostima koje naosnovi takvih odnosa nemaju uvjete da je same osiguraju. Ne treb a posebno istic ati da je zbog toga bila prijeko pot-rebna snažna intervencija države u privrednom razvitkuzemlje. Uz takve odnose nisu ni prednosti samoupravnogodlučivanja radnih organizacija o proširenoj reprodukcijimogle doći do izražaja, pa su postali stvarna smetnja raz-vijanju sistema samoupravljanja.

Osim disproporcija cijena, etatistički privredni sistem je izazvao kriz u na podru čju platnog bilansa i spriječavaoda se jugoslavenska privreda svestranije i šire uključi umeđunarodnu podjelu rada.

Nije potrebno posebno dokaziv ati da su takvi odnosiodrtavali sistem administrativnih intervencija. U vanjsko-trgovinskoj razmjeni opseg subvencija pri izvozu dostigao jeu 1964. godini sumu od oko 270 milijardi dinara. Ta sumase u najrazličitijim odnosima raspoređivala na pojedinevrste proizvodnje. Carine su, pak, utvrđene po veoma izdiferenciranim stopama i dostigle su sumu od oko 225 mili-

ja rd i dinara.Etatist ički privredni sistem je odražavao prenapregnutu

raspodjelu društvenog proizvoda i to je bio stalan izvor porem eća ja u priv redi. P rirodna poslj ed ic a načina form ira-nja sistema i politike cijena je deformirana raspodjela do-hotka između države i privrede (poduzeća, tj. radničke kla-se). Još 1953—1954. godine odnosi na području proširenereprodukcije počeli su se okamenjivati. Privredne organiza-cije raspolagale su sa oko 30°/o, a država sa oko 70% in-vesticija. Tako visoka koncentracija sredstava u rukama dr-žave služila je i kao sredstvo prelijevanja među pojedinimgranama privrede da bi se, kolikotoliko, uspostavili normal-niji odnosi poremećeni cijenama.

Prema proračunu Sekretari jata za financije, ako se ne bi izm ijenio p arite t i odnosi u cijenam a, 1965. godin e tre-

270



balo je za subvencioniranje izvoza još oko 100 milijardidinara. Pritisak na uvoz bio bi još veći, a s a m i m tim i teš-koće u platnom bilansu.

To su, ukratko, samo neki ekonomskopolitički problemikoji su se nagomilali. Prema tome, produžiti život starom si-stemu značilo bi izložiti se još težim ekonomskim i poli-tičkim posljedicama.

Izlaz iz situacije nije više bio moguć bez neposrednijeguključenja u svjetsku privredu. Zato je postojao jednosta-van razlog: u okvirima nacionalne privrede nije se moglaformirati „normalna” struktura cijena, normalni odnosi po-nude i potražnje, prosječno društveno potrebno radno vrije-me za proizvodnju jer za niz proizvoda u nacionalnoj priv-redi postoje po jedandva proizvođača (automobili, televizorii si.). Da i ne govorimo o drugim razlozima. Sve je to išlou prilog neizbježnoj ali smjeloj odluci da se preuzme odgo-vornost za sve implikacije prelaska na mnogo slobodnijetržišne odnose.

Pod sve većim pritiskom idejnopolitičke koncepcije osamoupravljanju, nužnosti obnove robne proizvodnje i prin-cipa dohotka, i sve većim zahtjevom za racionalnijim privre-đivanjem još prije početka privredne reforme u toku 1964.godine, nastavljene su promjene u privrednom sistemu.

Ukinuti su doprinosi društvenim investicionim fondovivima. Svi investicioni fondovi (savezni, republički i lokalni)rasformirani su. Ta odluka je izraz koncepcije da se osnovnamasa akumulacije prenc?e sa države na privredne organi-zacije. Međutim, „državni kapitali” iz investicionih fondovanisu predati proizvodnim privrednim organizacijama, već sa-veznim, republičkim i komunalnim bankama. Time je zapo-čet proces uspona moći banaka.

Istovremeno, u toku 1964, donesen je Osnovni zakon ofinanciranju državnopolitičkih zajednica. Njegovo značenje

je u tom e što je u odnose izm eđu polit ičkoteritorijalnihzajednica uveo ekonomski princip da građani svake zajed-nice sami snose izdatke za obavljanje svih vrsta društvenihslužbi: zdravstva, prosvjete, kulture, državne uprave, priv-rednih intervencija itd. Federacija izuzetno osigurava do-

punska sredstva onoj republici čiji p rihodi ne osig uravaju podm iren je m in im a lnih potreba.

271



Sa 1965. godinom nastupila je prijelomna faza u razvit-ku društvenoekonomskih odnosa u Jugoslaviji. Na području

privrednog sis tem a zagaz ilo se u n a jdublje prom jene. Tre- balo je da one rad ikalno likvidiraju naslj eđe iz adm in istra-tivnog perioda i usmjere privredu na slobodnije društvenoekonomske odnose u smislu mnogo jačeg djelovanja objek-tivnih ekonomskih zakonitosti robne proizvodnje u režimudruštvene svojine i radničkog samoupravljanja.

Iako bi platforma koju je izgradio VIII kongres SKJ,i slične platforme Saveza sindikata i Savezne skupštine,mogle upućivati na široko zasnovano prestrojavanje privredes etatističkih osnova na razvijenije samoupravne odnose,

uz istovremeni razvoj tržišne privrede i nov kvalitet u raz-voju samoupravljanja, plan početne faze reforme više jefinancijskoekonomska operacija, a manje radikalna refor-ma. Cilj i sredstva koja su upotrebljena u prvoj fazi reformeviše su slična operacijama nekih drugih zemalja nego dru-štvu opredjeljenom za duboku transformaciju s etatist ičkihna samoupravne oblike društvenog života.

Ipak, nove privredne mjere donesene jula 1965, zajednos izmjenama u privrednom sistemu 1964, predstavljaju po-

četak najradikalnije reforme privrednog sistema od uvođe-nja radničkog samoupravljanja 1950. godine. Na šir em društvenom planu progresiv ne snage u SKJ

(nova kategorija, koja se pojavila u političkom žargonu po-lovinom šezdeset:h godina) očekivale su, pored ostalog, odradikalnih promjena pr ivrednog s is tema:

a) oslobađanje inicijative i stvaralaštva proizvođača — je r će radnici, stavljen i u slo bodnije trž išne ekonom ske od-nose po kojima potpunije dijele sudbinu svojih proizvoda,

b rže razvija ti m aterija ln e proiz vodne snage i socijalističkedruštvene odnose; b) o tvaran je m ogućnosti da se ubrza proces integracije

privredne i tzv. vanprivredne sfere tako što će se ekonom -skim vezama i materi jalnim interesom radnih l judi direktni

je uk ljuči ti u stv a ran je dohotka, što će stvoriti p retpostavkeza dosledno ostvarenje ustavne koncepcije komune;

c) potiskivanje i radikalno smanjenje moći federalnogcentral izma, a to je moguće samo radikalnom promjenom

272



postojećeg eta tističk og priv rednog sis tem a, osig uravši afir-maciju nacionalnog faktora i jačajući jedinstvo zemlje.

Međutim, izmjene u privrednom sistemu 1965. godine

nisu obuhvatile niz bitnih dijelova sistema. Napušten je sta-ri, a nije izgrađen novi sistem planiranja; u sistemu proši-rene reprodukcije sredstva su prešla na banke, a zadržan jei stari devizni režim i režim vanjske trgovine. Ipak, uvo-đenjem prvih mjera privredne reforme nastala je kvalitetnonova situacija za privređivanje. Najvećim dijelom presječenisu mnogi kanali kojima je država neprekidno ubrizgavalasredstva u privredu, najviše iz emisije novca. Izmjenom cijenanaglo se promijenila tražnja roba i usluga, naročito su nag-lo smanjene investicije koje su i bile najveće žarište pore-mećaja u privredi.

Ostvarivanje privredne reforme postalo je prvi zadatakcijelog društva. Radni kolektivi su se dosledno mobiliziralida iskoriste sve svoje „unutrašnje rezerve”.

Pod prit iskom znatno otežanih uvjeta plasmana robai usluga, a da ne bi došlo do smanjenja ličnih dohodaka,

prva reakcija radn ih kolektiva, i u privredi i van priv rede, bila je gotovo potpuno obustavljan je prim an ja novih radni-ka. Zatim je došlo i do otpuštanja s posla. Prvi put od 1952.godine došlo je do stagnacije, pa i opadanja broja zaposle-nih. Dok je, na primjer, broj zaposlenih od 1962. do 1964.godine porastao za oko 566.000, u razdoblju od 1964. do 1967.godine opao je za 47.000. Problem je postao još teži i zatošto su baš tih godina pristigle mlade generacije rođene po-slije rata, znatno brojnije od starijih generacija. Trogodišnjezatvaranje kapija za zapošljavanje neće ostati bez značajnih polit ičkih posljedic a. Proble m će biti sam o privrem eno ubla-žen odlaskom dijela radne snage na rad u Zapadnu Evropu

i zadržavanjem na selu. To, naravno, neće biti rješenje.U procesu prestrojavanja privrede došlo je do stabiliza-

cije cijena i troškova života. Dinar je počeo da se u nekim bankam a na Zapadu m ijenja po slu žbenom kursu. Ali sta bi-lizacija je ostvarena na bazi oštrih restriktivnih mjera i naračun stagnacije privrede.

Izložena naglom prekidu inflacije, odnosno prestankufinanciranja proizvodnje dijelom iz emisija, izložena priti-sku uvezenih roba, a prethodnim razvitkom nedovoljno ori-

18 273



jen tiran a na izvoz, privreda je nakon reform e nužno preki-nula sa već tradicionalno visokom stopom rasta.

Industrijska proizvodnja je počela naglo stagnirati. Sto-

pa rasta prem a prethodnoj godin i (lančani indeks) iznosila je 1963. godin e 116°/o, 1964 — 116%, 1965 — 108%, 1966 —104% i 1967 — 100%. Takav zastoj in du str ijsk e proizvod njenije se dogodio poslije 1952. godine.

Poljoprivreda je stagnirala više od industrije. Stopa ra-sta prema prethodnoj godini (lančani indeks) iznosila je1963. godine 110%, 1964 — 106%, 1965 — 91%, 1966 —116%, 1967 — 99%, 1968 — 96%.

G od išnja s top a r as ta 1964— 1967. god ine iznosila je svega

2,9%. Međutim, da bi održala korak s razvijenim zemljama,da se jaz ne bi produbljivao, Jugoslavija je morala poveća-vati društveni proizvod po godišnjoj stopi od najmanje 9%.

Iz navedenih podataka proizlazi da je jugoslavenska priv-reda poslije reforme zapala u fazu stagnacije. Ta će stag-nacija zaoštriti mnoge njene slabosti koje su postale očigled-nije kada se ona otvorila prema razvijenij im privredama.

Glavni uzrok duge stagnacije je u tome što privredinisu ostavljena potrebna sredstva za njeno prestrojavanje.

Tome, uglavnom treba dodati i neke druge uzroke. Rukovod-stva na svim nivoima — od centralnih organa državne upravedo rukovo dećih ka drova pod uzeća — poslovala su i privređiva-la više od dvad eset godina u uv jetima m anjeviše ad m inistra-tivnog sistema. Znatan dio njih nije bio dovoljno osposob-ljen za privređivanje u novim situacijama tržišne privrede.Rukovođenje procesom tržišne privrede pokazalo se veomasloženim. U praksi je dolazilo do grubih metoda rukovo-đenja. Tako je, na primjer, mašinogradnja, koja je već ra-

nije bila pri l ično prodrla na strana tržišta, dobrim dijelomse s njih povukla. Sama nije mogla kreditirati svoj izvoz, asistem državnih kredita gotovo se sasvim ugasio. U trenutkukada se Jugoslavija najviše otvorila konkurenciji strane

proiz vodnje, došlo je do jače g za tvaranja trž išta drugih ze-malja, posebno zemalja EEZ. Protumjere Jugoslavije su izo-stale. Država se sustezala od niza nužnih akcija usmjerava-nja i organiziranja privrede, a samoupravna organizacija jošnije bila dovoljno izgrađena da zamijeni neke funkcije

države.

274



Situaciju su dalje komplicirale one djelatnosti čiji do-hodak nije u svemu zavisio od rada. Dok su cijela proizvod-nja, uslužne djelatnosti i promet zavisili od realiziranog do-

hotka i zaposleni se ponašali uglavnom kao dobri privredni-ci, dotle su kolektivi banaka, osiguravajućih društava, elek-troprivrede i si., nesrazmjerno povećavali svoj dohodak, anaročito lični dohodak. Ukratko, izostao je uporan rad nadaljnjim promjenama privrednog sistema, na organiziranju

priv rede i u tvrđ ivanju ekonom ske polit ike. To je otežavaloi usporavalo reformu.

Zbog sporosti i kolebanja u ostvarivanju politike refor-me, i zbog deformacija u privredi i društvenim odnosima,

reformom nisu bili zadovoljni ni njeni najodlučniji borci,ni oni koji su bili protiv strukturalnih društvenih promjenašto ih je reforma zacrtala. O tome dr Vladimir Bakarić naVI kongresu SKH, decembra 1968. godine, kaže: (...) Usli

jed stagnacije, odnosno nerada na raspli tanju veza starog sistema i otvaranju šireg procesa novoga došlo je i do neke vrste društvene i političke stagnacije. Počela se gubiti vjera u napredak samoupravljanja i jačati strah pred povratkom natrag. Zbog nerazrađenosti sistema rasli su ekscesi. Gubila se perspektiva zapošljavanja, javljale se opće konzervativne i reakcionarne tendence. Ovo naročito u pogledu omladine, njene budućnosti, zapošljavanja i primanja u politički Život i Savez kom unista ( . . . )

Već 1968. godine pritisak nezaposlenih postao je tako jak da nije m ogao a da ne izazove i političke porem ećaje .U 1967. godini broj zaposlenih bio je za 1% manji od brojazaposlenih u 1964. godini. Broj nezaposlenih bio je 1968.godine veći za 47% nego 1964. godine.

Specifičnost zapošljavanja je u tome što su sve više posao tražil i školo vani kadrovi. Naim e, u dvije godine refor-me (1965 — 1967) broj učenika koji su završili srednje škole

povećao se za 42%, a onih koji su završ ili više škole za 31%,u odnosu na prethodne dvije godine, (1962 — 1964). U raz-doblju 1965 — 1967. godine osmogodišnje škole je završilo716.400 učenika, srednje 376.200 učenika, a više i visoke85.900. To su godine najvećeg priliva novih kadrova, i naj-manjih mogućnosti za njihovo zapošljavanje u posli jeratnomrazdoblju.

18* 275



Stagnacija privrede, teškoće zapošljavanja i relativnoniski dohoci, prouzrokovali su masovan odlazak radnika uinozemstvo. Polovinom 1968. godine u Zapadnoj Evropi je

blizu 400.000 naših radnika.Sve u svemu, „odjednom” su se nagomilale brojne teš-koće. Raskorak između programiranih ciljeva reforme, nje-nih težnji i mogućnosti njene realizacije postajao je sve veći.Slabi rezultati reforme jedan su od uzroka i povoda poli-tičke krize nastale u toku reforme.

U jeku provođenja privredne reforPolltlčka kriza Id em o . m e došlo je 1966. godine do jačekratizacija^polltlčkog A- političke krize u obliku sukoba s dr.

žavnocentralističkim snagama i ten-dencijama, posebno u državnim i part i jskim organima fede-racije. One su težile da zaustave proces transformacije izetatist ičke u samoupravnu društvenu strukturu, ako već nemogu povratiti stare odnose. Te snage nisu mogle bez od-sudne bitke dozvolit i prevagu demokratske samoupravneorijentacije. Društvene snage koje su se borile za deetatiza-ciju društvenih odnosa i koje su bile dominantne, nisu mog-le dozvoliti otpor svome kursu, a ni pasivnost — posebnoljudi na visokim i najvišim društvenim funkcijama. Otvorenakonfrontacija je, dakle, bila neizbježna i izbila je 1966. go-dine, kada su s vlasti smijenjeni najviši rukovodioci Upravedržavne bezbjednosti (UDB) Jugoslavije.

Služba državne bezbjednosti je u čitavom poslijeratnomrazdobiju imala vrlo snažan utjecaj na gotovo sva zbivanjau društvu. Porijeklo moći te službe nalazilo se u njenojizuzetnoj funkciji u revoluciji i za prvih desetak godina

posli je revolucije. Na brio nskom , Č etvrtom plenum u CKSKJ, prilikom smjenjivanja Aleksandra Rankovića, o tome

je rečeno: Državna bezbednost se rodila u jednom revolu cionarnom periodu, kada je borba protiv okupatora i njegovih slugu, a kasnije protiv ostataka starog i novog klasnog ne prijate lja i oružanih kv islinšk ih bandi bila od odlučujućeg značaja za konsolidaciju nove narodne vlasti. Organi državne bezbednosti, izvršavajući svoju ulogu zaštite socijalističkog poretka, nezavisnosti i bezbednosti zemlje, rukovođeni idejama Partije, dali su značajan doprinos u borbi protiv

276



Staljinovog nasrtaja na nezavisnost naše zemlje i samostalnost naše revolucionarne partije. Kadrovi u njoj su ispotjili

požrtv ovan je , hrabrost i odanost delu Partije i socija

lizma ( . . .)Značajna uloga državne bezbjednosti u revoluciji i po-slije revolucije utjecala je da se u njenim pripadnicima for-mira svijest o njihovoj izuzetnoj društvenoj ulozi. Smatralisu se najodanijim borcima za socijalizam. Na čelu te službe,od njenog osnivanja 1944, sve do 1966. godine, nalazili su senajviši funkcioneri Partije i države. S vremenom je uprav-ljanje cjelokupnom službom postalo skoro isključivo mono

pol pojedin aca ( . . . ) Glavnu reč za čitav protekli period

više od dve decenije (. . .) imali su ( . . . ) R anković i S tefanović . Kadrovi su se u drtavnoj bezbednosti na rukovodećim me- stima stalno uzdizali iz same ustanove, a nikako iz redova van nje, što je još više jačalo tendenciju izolovanosti i

zatv orenosti ove organizacije ( . . . ) Ti funkcioneri su, koristeći svoje pozicije, zloupotrebljavali organe drtavne bezbednosti sa tendencijom da uspostave kontrolu u čitavom društvu, od preduzeća do najviših vrhova. Oni su sebi prisvo jil i i pra vo da drže pod kontro lom i odgovorne državne i politič ke funkcionere ( . . . ) (Referat sa IV sjednice CKSKJ).

Tako je služba državne bezbjednosti sve više dolazilau sukob sa društvom. Naime, neki njeni najodgovorniji ru-kovodioci ostali su na pozicijama „čvrste ruke", protivili sedemokratizaciji društvenih odnosa i razvitku samouprav-ljanja, kočeći ostvarivanje generalne koncepcije Saveza ko-munista Jugoslavije. A mogućnosti za djelovanje službe bilesu velike, zahvaljujući ne samo njenoj mreži već i njenimznačajnij im funkcijama u poli t ičkim forumima i u držav-

nim organima.Riječ je, dakle, o dva različita koncepta društvenog raz-

vitka. Na svojo j IV sjednici od 1. ju la 1966. godine, održanoj

na Brionima, Centralni komitet je jednoglasno usvojio iz-vještaj komisije i osudio deformacije u radu organa bez-

bjednosti. Centralni kom itet je zaključio da ni jedna službane smije biti izvan javne kontrole samoupravnog društva.Centralni komitet je zaključio da partijskopolitička odgovor-

277



nost za deformacije u UDBi pada na Aleksandra Rankovićai Svetislava Stefanovića.

Ob račun s tim snagam a bio je nuža n ne sam o zbog njihovog

suprotstavljanja privrednoj i društvenoj reformi već i zbogopasnosti po razvoj zdravih međunacionalnih odnosa. Velikodržavni centralizam, za koji se borila pomenuta grupa,dijametralno je suprotan federativnom ustrojstvu zemlje.A svaka politika koja na bilo kakav način remeti ravnoprav-ne odnose između naroda i narodnosti ugrožava samo po-stojanje Jugoslavije.

Na Č etvrtoj sje dnici CKSKJ, pored odluke o reform i službedržavne bezbjednosti, istog dana odlučeno je da se započnei sa reformom Saveza komunista Jugoslavije. Nije bilo ri-

ječi o novoj koncepciji Saveza. To p itan je je riješeno još1952. godine na VI kongresu KPJ. Tada je odlučeno da Savezkomunista bude faktor idejnopoli t ičkog usmjeravanja, a nefaktor vlasti. Takvo stanovište potvrdio je i VII kongresSKJ 1958. godine. Ono je ušlo i u Program i Statut. Osmikongres SKJ, 1964, potencirao je vodeću idejnopolitičku ulo-gu SKJ u društvu. Riječ je, dakle, o mijenjanju prakse.

Č etvrti plenum CKSKJ ocjenio je da Savez kom unista,

radi uspješnog ostvarivanja svoje revolucionarne uloge,mora znatno izmijeniti način svoga djelovanja. Plenum jeizabrao komisiju za reorganizaciju i daljnji razvoj SKJ,stavivši joj u zadatak da organizira javnu diskusiju o ulozi Saveza komunista u uvjetima društvenog samoupravljanja i predloži konkretne mjere za njegovu reorganizaciju.

Diskusija je trajala gotovo tri godine — sve do IXkongresa SKJ, na kome je donijet novi dokument o ulozii razvoju Saveza komunista u samoupravnom društvu. U

toku gotovo trogodišnje diskusije o reformi SKJ prevladalo je m išljen je da je dem okratizacija odnosa u Savezu kom u-nista osnovna komponenta njegove transformacije u skladusa zahtjevima samoupravnog društva. Ona je i unutarnji

proble m Saveza i u v jet njegovog pravilnog odnosa prem aradničkoj klasi i samoupravljanju. Centralni komitet SKJ je, na svojo j Sedm oj sje dnici od 1. ju la 1967. godine, u tvrdioda je pretvaranje članova u aktivan fa tk o r kreiranja politike SK J na svim nivoima njegove organizacione stru ktu re ( . . . ) centralno pitanje demokratizacije ( . . . )

278



U diskusijama o reorganizaciji i u Tezama o daljemrazvoju i reorganizaciji SKJ, utvrđeno je da je jedan oduzroka nezadovoljavajućeg idejnog stanja u Savezu komu-

nista i neskladnost između njegova socijalnog sastava idruštvene uloge u uvjetima samoupravljanja. Prema zak-ljučcima Šeste sjednice CKSKJ, 10. i 11. januara 1967. go-dine, struktura SKJ je u mnogo čemu prevaziđena dem okratskim i samoupravnim razvitkom društva. Zato se ona mora brzo saobraiavati korenito izmenjenoj i kvalitetno novoj strukturi društva na osnovama samoupravljanja.

Neadekvatn ost socijalnog sastava SKJ ogledala se, prijesvega, u nedovoljnoj zastupljenosti proizvođača koji su, posvom objekitvnom položaju, nosioci samoupravnih socijali-stičkih tendencija u društvu. Uz to, u Savezu komunista sunesrazmjerno malo zastupljene i mlade generacije — staro-sna struktura članova veoma je nepovoljna. Struktura ru-kovodstva je, i u jednom i u drugom pogledu, još nepovolj-ni ja od stru ktu re članstva.

Utvrđeno je da su uzroci nedovoljnog interesiranja pro-izvođača i omladine za ulazak u Savez komunista, prije sve-ga, njegova nedovoljna angažiranost u razvijanju samouprav-ljanja, zam rzavanje organizacionih oblika rada, subje ktiv i-

zam u kadrovskoj polit ic i i gom ilanje činovničkih odnosa i mentaliteta u SK.

Na sam om poče tku reorganiz acije izvršene su prom jeneu tzv. kadrovskoj politici. O tome se u Političkom izvještajuza IX kongres SKJ 1969. godine kaže: Do Četvrtog plenum a odlučujući uticaj na kadrovsku poli t iku u Savezu komunista imale su konzervativne birokratske snage koje su se na razne načine suprotstavljale proklamovanim principima.

U toku redovnih izbora u partijskim organizacijama, na

svim republičkim kongresima održanim 1968. godine i, ko-načno, na IX kongresu SKJ 1969. godine, izvršena je smjenamnogih starih kadrova. Na mnoga rukovodeća mjesta stupil isu pripadnici novih generacija.

Reorganizacijom su demokratizirani izbori u Savezu ko-munista. Za razliku od ranije prakse, kada su viši forumiimenovali kandidate, u izborima 1968. godine je pokušano dato čine bazične organizacije SK, koje su birale delegate zarepubličke kongrese i kongres SKJ. U nekim organizacijama

279



se išlo i dalje: bazične organizacije su predlagale kandidateza članove izvršnih organa općinske konferencije, a općinskekonferencije su isticale kandidate za članove republičkih

rukovodstava i organe u Savezu komunista Jugoslavije.Reorganizacija je uticala na radikalnije obnavljanje ru-kovodstva Saveza ko m unista. Do Č etvrtog plenum a CKSKJrotacija je primjenjivana uglavnom u izboru općinskih ru-kovodstava, dok su republička rukovodstva i organi SKJobično obnavljani proširivanjem njihovog sastava. U tokureorganizacije radikalno je izmijenjen sastav organa općin-skih organizacija. U njih su birani neposredni proizvođačiu znatno većem broju nego ranije.

Pripreme i tok republičkih kongresa Saveza komunista,održanih potkraj 1968. godine, već su unijeli nove elementeu odnose Saveza komunista. Prvi put poslije oslobođenja,republički kongresi su održani prije saveznog kongresa, do- biv ši tim e priliku da u tječu na odluke saveznog kongresa. Ra-nije su republički kongresi uvijek održavani poslije saveznog iuglavnom „razrađivali” njegove odluke. Sada su, zaista sa-mostalno, republički kongresi utvrdili prijedloge sastavasaveznih foruma Saveza komunista. Deveti kongres SKJ je,u stvari, samo potvrdio te prijedloge. Republički kongresisu, prvi put u poslijeratnom razvitku, izvršili vrlo radikalne

personalne prom jene. Oko 90% delegata na tim kongresima b iran o je prvi p u t na kongres. U nove cen tralne kom iteteušlo je 69% novih članova. U toku 1969. godine u SKJ je prim ljeno oko 100.000 m la dih. Sve to govori da je u Savezukomunista ubrzan proces njegovog preinačavanja.

Rezultat svih promjena od VI kongresa KPJ novembra1952. do IX kongresa SKJ 1969. godine uglavnom je u tomešto su rukovodstva, a još više organizacije i članstvo, povu-čeni s pozicija neposrednog uticaja na zbivanja u društvu.Time se htjela osigurati njegova glavna d ruštve na fun kcija —idejno djelovanje i općepolitičko usmjeravanje društvenograzvitka.

U procesu razvijanja privredne reforme, a naročito pa-dom autoritarne grupe oko Aleksandra Rankovića, pojačan je proces polit ičke dem okrati zacije u Jugoslaviji . Jugoslaven-sko društvo se sve više otvaralo i prema sebi i prema svi-

je tu oko sebe. K rajem šezdesetih godina Jugosla vija se srna

280



trala jednom od najotvorenijih zemalja u svijetu. Slobodaizlaska građana Jugoslavije u sve zemlje svijeta bila je pot-

puna. Milioni Jugoslavena godišnje p u tu ju u sve zemlje. Dr-

žavna granica praktično nije postojala s gledišta slobodekretanja građana. U 1969. godini bilo je dvadeset dva i pomiliona noćenja stranih turista u Jugoslaviji.

U Jugoslaviji se potpuno slobodno prodavala sva svjet-ska štampa, časopisi i knjige. Jugoslaveni su išli na školo-vanje i specijalizaciju u mnoge zemlje svijeta. Oko milionJugoslavena bilo je na radu u evropskim i vanevropskimzemljama.

Demokratizacija društvenog života je omogućila sve slo- bodniji polit ički život. S vrem enom je stvoreno više centa radruštvene moći. Svi društveni faktori — državni i političkiorgani republika, pokrajina i komuna, rukovodstva društvenopolitičkih organizacija i svi drugi subjekti u društvu — posta li su sam ostalniji .

N akon pada grupe oko Aleksandra Rankovića počeo semijenjati metod rukovođenja na nivou federacije. Razvila seoštra kritika centralizma, birokratizma, samovolje i autoritarizma. To je imalo ogromnog utjecaja na smanjenje moćifederalne političke strukture i na jačanje moći organa re- publik e, a i osam ostaljiv alo je osta le cen tre federacije: vla-du, Saveznu skupštinu i druge.

Velike promjene u federaciji nastale su u odnosima iz-među parti jskog rukovodstva SKJ i republičkih parti jskihrukovod stava. Naime, do brionskog, Č etvrtog plenumaCKSKJ, imeno vanja, p ostav ljanja i sm jenjivanja viših i sred-njih kadrova često je vršio Centralni komitet SKJ. Takva p rak sa je stvara la b iro kra tsk u poslu šnost rukovodilaca ono-me tko ih postavlja i smjenjuje. To znači: poslušnost or-ganima federacije. N akon Č etvrtog plenum a CKSKJ to pravo

je, u potpunosti, prešlo na organe republika. Ojačalo jemoć republičkih faktora, okrenuvši organe federacije premarepublikama jer javna rukovodeća funkcija najčešće pred-stavlja jedini izvor lične (privatne) egzistencije javnog funkcionera.

Daljnja posljedica redistribucije moći s federalnih narepubličke organe je u tome što se sada važne odluke nisuviše donosile u federalnom vrhu, već su se jačali direktni

281



kontakti među predstavnicima republika — u obliku bila-teralnih i multilateralnih posjeta republičkih, državnih i

p a rtijsk ih delegacija. Pri tom e je znača jnu ulogu odigra oJosip Broz Tito. Sve češće je primao na političke razgovoredelegacije republika i na taj način stvarao osnove za poli-tičke odluke.

U svakodnevnom političkom životu sve više se parola je dinstva zam jenjivala parolom ravnopravnosti , pregovara-nja i dogovaranja među republikama.

Proces političke demokratizacije, sve intenzivniji od1966. godine, stvarao je novi front protiv sebe. Nije bio u pi-tanju samo otpor protiv reforme federacije već i otpor

opštem kursu demokratizacije. Neke socijalnopolitičke sre-dine počele su dramatično i tragično doživljavati burne prom jene s lab ljen ja vlasti i moći p a rtijsk ih organizacija, ja-čanja tržišta i robne proizvodnje, otvaranja zemlje raznimutjecajima sa svih strana, posebno sa Zapada, prodora men-taliteta, ideologije i sistema vrijednosti tzv. potrošačkog dru-štva. Najdublje i najdramatičnije su to doživljavale ratnegeneracije, dobrim dijelom još u zenitu svoje generacijskemoći, veoma brojne (KPJ je organizovala armiju partizana

koja je krajem rata brojila više od 800.000 boraca). Mnogi su p rom jene doživ ljavali kao nestanak jednog konkretnog m a-terijalnog svijeta, dijelom i svijeta monolitnih iluzija, iz-građenog u njihovoj svijesti. Taj svijet se počeo „raspadati"

p red očim a onih koji su ga u revolucij i i posli je stv arali .Bol mnogih od njih bio je iskren i ljudski — tim prije štosu demokratizaciju iskoristili i njihovi stvarni idejni i poli-tički protivnici.

Naravno, uz ovu v rstu o tpo ra javio se stvarn i i najjači

otpor u sredinama čije je interese pogodila reforma, pri jesvega u federalnoj administraciji čiji je kvalitet upravljanjasve više opadao. Istaknute ličnosti su nerado odlazile na radu saveznu administraciju. Okretale su se ka centrima nove političke m oći, a ona je vid no rasla u republikam a. Postalo je čak teško sastaviti saveznu vladu u koju su republikeslale, po pravilu, ličnosti drugog ranga.

Usprkos otporima, proces se nije mogao zaustaviti. Sna-

ge koje su ga nosile bile su nadmoćne.

282



U toku procesa demokratizacije iz dana u dan se poja-čavala društvenopolitička kritika koja se razvila u svim sre-dinama. Aktivirale su se gotovo sve političke snage — od

boraca za sam oupravljan je do konzervativnodogm atskih ianarholiberalističkih snaga, od radnika i studenata do po-litičkih i državnih funkcionera. Analiza sadržaja političkihsastanaka, štampe i časopisa pokazala bi da u čitavom po-slijeratnom razvitku nije došlo do tako oštre i slobodnekritike kao u periodu 1967 — 1971. godine. Studenti su s kri-tike prešli u akciju — 1968. godine izbile su i studentskedemonstracije.

Izvori sveopće društvene kritike u spomenutom razdob-lju su višestruki. Pored navedenih, spomenućemo još neke.Demokralizacija i sloboda kritičke misli omogućila je na-stupanje gotovo svih tajnih i otvorenih idejnopolitičkihorijentacija.

U 1968. godini oko 40°/o radničke klase ostvarivalo jeispod 600 n. din. dohotka. Nasuprot tome, dio različitih ka-tegorija iz redova privrednih rukovodilaca, državnopolitičkogaparata, slobodnih profesija i si. ostvarivao je visoke dohot-ke. Razlike su dostizale odnos 1 : 10, pa i više. Samo desetgod ina ran ije razlike su iznosile 1 : 3. Socijalne razlike nisu

tako osjetljive kad vlada puna zaposlenost i privredna ko-njunktura. Međutim, pri nezaposlenosti, a u pitanju je soci-

ja lističk a zem lja , te razlik e su posta le i p rovokativne zanajslabije plaćene i za nezaposlene.

Drugi oblik socijalnih razlika proizlazio je iz specifično-sti samoupravne prirode. Riječ je, naime, o neopravdanimrazlikama ličnih dohodaka, zavisno od toga gdje se zaposle-ni našao: u kojoj grani, grupaciji, djelatnosti, vrsti podu-zeća i si.

U procesu zaoštravanja političke situacije izbile su imeđunacionalne suprotnosti, kao i sukobi sa saveznom ad-ministracijom, jer svaka njena odluka objektivno ima svojnacionalni aspekt. U konfrontaciji s centralističkim tenden-cijama došlo je do snažne afirmacije nacionalnih interesa,ali i do ispoljavanja nacionalizma u redovima svih nacija.

Ne mogu se ovde iscrpst: svi uzro ci porasta konflikatau društvu, ali treba još reći da je došlo i do porasta neza-dovoljstva, nerješavanja sistemskih pitanja, spore reforme,

283



p repu štan ja m nogo čega sam om tak u zbog trom osti, pa inesposobnosti različitih društvenih službi i organa koji nisu

bili kadri da obavlja ju brzo i korek tno društvene poslove,što je izazivalo neraspoloženje građana.

Sve intenzivniji talasi kritičnosti, nastup različitih snagai stepen zaoštrenosti političke situacije su od 1968. godinei dalje pred rukovodstvo SKJ postavili krupnu dilemu: ka-kav stav zauzeti. Reagirati se moglo na dva načina: „čvr-stom rukom" il i rešavanjem otvorenih društvenih problemada bi se iščupali korijeni koji su izazivali nezadovoljstvo,društvene deformacije i političke krize. Treba reći da su nesamo antisamoupravne snage tražile povratak na „čvrsturuku" već i mnogi dobronamemi građani, da bi se povratio„red" u društvu.

Rukovodstvo SKJ se oduprlo zahtjevima za „čvrstomrukom”, a odlučilo se za drugi kurs. Dokument takvog kursa

bile su „Sm jernic e o najvažnijim zadacim a Saveza kom uni-sta u razvijanju sistema društvenoekonomskih i političkihodnosa”, donesene na sjednici Predsjedništva i IK CKSKJ ju n a 1968. godin e i dokum enti 9. kongresa SK J 1969. godine.

Polovinom 1968. godine, opća situacija — i ekonomska i

politička — počela se poboljš avati . Tom e su, uglavnom , pri-donijela tri osnovna faktora: oživljavanje i porast proizvod-nje, politička aktivnost SKJ, samoupravnih i državnih or-gana na rješavanju aktuelnih problema, i pogoršavanje me-đunarodne si tuacije u Evropi povodom upada trupa Varšavskog pakta u CSSR, avgusta 1968. godine.

D E V E T I K O N G R E S S K J 1 9 6 9 . G O D I N E —

K O M P R O M I S I D E J N O P O L I T I C K I H O R I J E N T A C I J ADruštvene okolnosti u kojima je održan IX kongres

SK J, od 11. do 15. m ar ta 1969. god ine, b itn o su se razlikova leod okolnosti V, VI, VII i VIII kongresa KPJ (SKJ). Prošlo je gotovo če tv rt stolje ća od k ra ja ra ta i „preuzim anja vla-sti" od strane KPJ, bilo je četiri puta više zaposlenih 1969.nego 1946. godine, seljaštvo se smanjilo od oko 75% naispod 40% aktivnog stanovništva, Jugoslavija je sa oko

800 $ nacionanlog d oho tka po stanov niku p ristizala u don ju

284



grupu srednje razvijenih zemalja, u zemljam a zapadne Evropezaposlilo se oko pola miliona radnika i stručnjaka, u društvusu glavnu ulogu sve više preuzimale generacije koje nisu

učestvovale u ratu i revoluciji itd. Na prijelazu šezdesetih u sedam desete godine, u Jugo-slaviji se odvijao intenzivan proces preobražaja naslijeđenecentralističkoadministrativne u decentraliziranu samouprav-nu društvenu strukturu — i to je glavna karakteristika toghistorijskog trenutka. Ovaj proces je, zajedno sa nizom dru-gih pratećih procesa, podijelio i međusobno suprotstaviodruštvenopolitičke snage u gotovo svim sredinama. Dvadesetgodišnji razvoj ideje i prakse samoupravljanja — s jedne

strane, i politika KPJ — SKJ o nacionalnoj ravnopravnosti,s druge strane — potkopavali su idejnu i političku osnovu partijs kodržavnog centralizm a, koji više n ije im ao dovoljnoideološkog niti političkog legitimiteta da se dalje održava.Rukovodstvo SKJ, naročito od tzv. Brionskog plenumaCKSKJ, intenziviralo je kurs napuštanja naslijeđenog cen-tralističkog sistema. Taj proces zahvatio je sve sfere dru-štvenih odnosa, a nije se mogao potpuno i sigurno držati urukama centra, kao, uostalom, ni bilo koji radikalniji dru-štveni preobražaj. Društvo koje se odlučilo na radikalne

p rom jene sis tem a m oralo se pom iriti sa nepredvidivim te š-koćama, novim fenomenima, neželjenim rezultatima, pa ikrizama, jer svaka krupnija promjena mijenja poziciju go-tovo svih dijelova društva.

Generalna ori jentacija u društvenom razvoju bila jekonkretizirana privrednom i društvenom reformom. U eko-nomskoj strukturi društva, kao bazičnom odnosu, kurs re-forme bio je označen stalnim širenjem društvenih okviraza razvoj robnonovčanog instrumentarija, težeči da on bude prim je ren radničk om sam oupravljan ju i društvenom vla-sništvu, što su sve političke struje naglašavale, ali različitotumačile. Po jednima, potrebno je, nakon što su rasformira-ni razni državni investicioni fondovi, i dalje osigurati vrlovisoku centralizaciju i koncentraciju fin ancijskog kapitala što se osigurava pomoću banaka, u koje su preneseni dr-žavni kapitali. Protagonisti ove orijentacije smatraju da je prijenos državnog kapitala u banke potpuno „racionalan" potez, je r d a b i p rijeno s toga k apita la u proiz vodna podu-

285



zeća bio neodrživ, pošto bi to blokiralo cirkulaciju kapitalakoju o siguravju upravo ban ke. Ova stru ja je, međ utim, sma-trala da je prijenos kapitala iz državnih u bankarske kase

prvi korak na pu tu ka uvođenju kom ple tnog instru m en tarija robnon ovčanih odnosa u priv redi. Oblici ekonomske regulacije razvijenog kapitalističkog tržišta — to je vrhunac ekonomskog savršenstva — tvrdili su neki protagonisti oveorijentacije. Nužno je radikalno uvećati cirkulaciju kapitalakoju je do privredne reforme ostvarivala država, a poslijetoga banke. Novi kvalitet u racionalnoj cirkulaciji kapitalaostvariće se primjenom oblika kretanja kapitala kojeg jerazvio kapitalizam. Prosto rasterećenje privrede u korist poduzeća, bez takvog sis tem a c irkulacije kapita la koji će„uhvati t i” slobodna sredstva i plasirati u proširenu repro-dukciju, neodrživo je. Odgovarajući na pitanje koji su tooblici ekonomske regulacije, protagonisti ove orijentacije su ponudili da to budu vrijednosni papiri: m jenice, obveznice, b lagajnički zapis i, beneficir ane kam ate i, na kraju , kao k ru-na svega, akcije poduzeća, ekonomskih jedinica i građana.

Suprotna idejnopolitička orijentacija je ukazivala da je to p u t u kapita l — odnos sup ro tan princip im a sam ouprav-ljanja. Treba reći da je bila prisutna i tendencija restaura-cije ekonomskih odnosa državnog socijalizma, adi su se naraznim skupovima glasno čule, uglavnom, prve dvije tenden-cije, jer je u razdoblju o kome govorimo državnocentralistička orijentacija snažno prigušena.

Što se tiče političkog sistema u njegovom institucional-nom aspektu, gotovo sve rasprave su se odnosile uglavnomna reformu Federacije i na tom pitanju se stvarao veomaoštar sukob pristalica jačanja uloge republika i pokrajina i p r istalica un ita rizm a i centr ali zm a, koji su svoj polit ičkilegitimitet tražili u čuvanju jedinstva zemlje i prisvajali se-

bi ulogu boraca za radničk oklasne inte rese. Istovrem eno je u polit ičkom živ otu nastao sukob izm eđu onih koji suzastupali koncepciju da svaki interes mora naći mogućnostsvoje artikulacije i pravo na političku borbu i onih koji susmatrali da je to buržoaska orijentacija, koja potkopava te-kovine i razvoj samoupravnog socijalizma. U razdoblju o ko-me je riječ (prijelaz šezdesetih na sedamdesete godine) po-

litički život je postajao sve dinamičniji, divergentniji i slo-

286



ženiji. Njegovu složenost na ovom mjestu nije moguće Sireeksplicirati. Ipak treba dodati da je započela i borba za po-zicije u centrima političke i ekonomske moći. Raniji način

imenovanja rukovodilaca sve više je napuštan, što je podsticalo formiranje neformalnih grupa u borbi za vlast, za-tim smjena generacija „na vlasti”, borba različitih orijenta-cija u društvenom razvoju, slabljenje autoriteta itd. — sve

je to dinam iziralo politički život, koji je sve više stih ijnotražio pravo legaliteta političkog grupiranja.

Detaljniji pregled situacije uoči IX kongresa prelazi na-še okvire. Htjeli smo samo ilustrirati osnovnu tezu.

Možemo, dakle, zaključiti: od naročitog značaja su oveokolnosti u kojima je održan IX kongres:

Prvo, u punom zamahu bio je proces prevođenja privre-de iz centralističkoetatističkog sistema u sistem sve slobod-nijeg djelovanja tržišta u zemlji i sve slobodnijeg poveziva-nja sa svjetskom privredom.

Drugo, SKJ se u procesu tzv. reorganizacije već tolikoizmijenio da je postao prilično slobodna politička tribinai unutar njega se vodila borba gotovo svih političkih strujau zemlji.

Treće, IX kongres se održavao u vrijeme punog zamahademokratizacije političkog života, koja se naročito intenzivi-rala od 1966.

Č etvrto, proces d em ok ratizacije je već bio ispoljio razli-čite idejnopolitičke orijentacije, počeo je formirati suprot-stavljene društvenopolitičke snage i razvijati borbu za ra-zličite orijentacije u društvenom razvoju Jugoslavije.

Sve te okolnosti čine IX kongres veoma značajnim i naizvjestan način autentičnim izrazom trenutka društvenog ži-

vota Jugoslavije. Iako Kongres nije imao neku izrazito spe-cifičnu historijsku karakteristiku kao prethodni kongresi, onima svoju fizionomiju, prije svega u tome što je svojim pro-gramskim dokumentima dao okvire za nastavak procesa de-mokratizacije, ali samim tim i mogućnost izraza gotovo svihlatentnih tendencija u društvenom razvoju Jugoslavije. Kon-gres je razrad io poglede i stavove SKJ o svim b itnim pita nji-ma društvenog života i razvoja Jugoslavije. Mi ćemo se os-vrnuti samo na neka najhitnija, samo u svrhu i lustracije pro-gramske orijentacije SKJ.

287



Prvo mjesto u kongresnim dokumentima već tradicio-nalno zauzimala je oblast razvoja samoupravljanja. Kongre-sna rezolucija ističe: Savez komunista zalaže se za odlučujuću ulogu udruženih proizvođača u celokupnoj društvenoj re

prod ukciji . . .Kongres uočava tendencije nastajanja kapitalodnosa

i zato ističe: Potrebno je putem efikasnih mera i samoupravnim povezivanjem otklanjati i druge (pored etati-stičkih — D. B.) oblike i načine otuđenja sredstava od proizvođača do kojih dolazi i u poslovanju spoljno-trgovinskih i reeksportnih organizacija, osiguravajućih zavoda, banaka, stambenih preduzeća i drugih sličnih organizacija . . . I dalje:Ceo proces reprodukcije treba da bude pod samoupravnom ingerencijom radnih kolektiva koji su sredstva stvorili , akumulirali i udružili. U nastavku Rezolucije se ističe da se to,

p rije svega, odnosi na kapita l u bankam a. Naravno, jed an od centraln ih proble m a je na IX kon-

gresu, kao i na svim drugim kongresima — počev od VI — bio i odnos p rem a robnoj proiz vodnji. U Rezolu cij i se afir-mira ranija koncepcija SKJ sledećim stavom: Savez komunista polazi od činjenice da je socijalistička robna proizvodnja . . . jedin i m ogući oblik racionaln e društvene reprodukci

je i o b jek tivna p re tpostavka razvitka sam oupravljan ja i neposredne soci jal is t ičke demokrat i je . . .

Uz ovaj stav ističe se i značaj planiranja, koje treba daostvaruju organizacije udruženog rada.

Kongres je podržao tendencije transformacije klasičnog poduzeća u organizaciju tzv. rad n ih jed in ica i iz rađiv anjenjihovih odnosa: Potrebno je odlučnije raditi na tome da se unutrašnji ekonomski odnosi i samoupravno odlučivanje sve doslednije zasnivaju na ekonomskim kategorijama (cena,

kredit, zajednička ulaganja), odnosno na objektivnim merili- ma rada radnika, radne jedinice i svih radnih zajednica.. .

Na prvi pogled, nam eću se dva zaključk a:Prvi, SKJ se zalaže za deetatizaciju i što šire djelovanje

zakona vrijednosti i drugih ekonomskih zakonitosti imanent-nih robnoj proizvodnji.

Drugo, očigledna je insuficijentnost u pronalaženju in-strumentarija, posebno privrednosistemskog, kojim bi se osi-

gurala želja za ostvarivanje dominantne pozicije radnika u

288



proiz vodnji i raspodjeli , 5to je otvorilo m ogućnost različitih pravaca u razvoju društvenoekonom skih odnosa, uključiv idominaciju otuđenih centara ekonomske i financijske moći.

Po neposrednim implikacijama i posljedicama mnogoznačajniji dokumenti Devetog kongresa su oni koji se odno-se na probleme uloge i mjesta Saveza komunista u društve-nom razvoju Jugoslavije.

Priznajući revolucionarnu svrsishodnost državnovlasničkog monopola i njemu adekvatnu ulogu države i Partije, alisamo u početnoj fazi socijalističke izgradnje Jugoslavije,Rezolucija Devetog kongresa o daljem razvoju SKJ ističe: M eđutim , državno-svojinski m o n o p o l... vođi osam ostaljenju

upravljačkog sloja, usređsređivanju monopola upravljanja svim društvenim aktivnostima i raspolaganju viškom rada u njegovim rukama, njegovom povoljnijem društvenom i ekonomskom položaju, vodi ekonomskoj neracionalnosti i autar- hičnom privrednom razvoju.

Taj proces pretvaranja države u silu iznad društva, ne-zaobilazno razara i Partiju kao radničkoklasnu organizaciju . Jer, P artija trpi dubok povratni utjecaj svoje stopljeno- sti sa aparatom vlasti. . . koji počinje da nagriza njene re

volucionarne osobine. U njenom životu preovlađujući uticaj zadobijaju nosio ci i sprovodioci vlasti, organizato ri privrede i administracije. Članstvo nije u položaju da bitno utiče na

fo rm iran je po litike Partije, a m oć odlučivanja usredsređuje se u rukama uskih partijskih vrhova, što sadrži opasne tendencije monopola, nekontrolisane vlasti.

Rezolucija s ponosom ističe da KPJ nije postala zarob-ljenik tih dogmatskih tendencija, već naprotiv da je, naro-čito u procesu reorganizacije od 1966. godine razvila demo-

kr atsk i način života u sebi i u d ruštvu i da tim putem trebada nastavi, pa u tom smislu kaže: Savez komun i s ta ( . . . ) v eć deluje kao živa i demokratska organizacija. U njemu snažni je bije puls po lit ič kog i id ejn og života , razvija se slo bodnija debata, razmena i suočavanje mišljenja kao put do zajedničkih stavova i odluka . . .

Rezolucija se zalaže za još svestraniju demokratizacijuSKJ. Karakteristični su slijedeći stavovi: Odsustvo demokra ti je zatvara žive izvore stvaralaštva i progresa. Un utrašnja demokrat i ja u Savezu komunis ta jes t pretpostavka da se

19 289



Savez javlja kao faktor sinteze naučnog saznanja o zakonitostima društvenog razvoja, zasnovanog na marksističkoj teoriji , i ivog interesa radničke klase i samoupravne društvene

p rakse. I dalje: D em okra tski odnosi su uslo v da Savez komunista usvoji najprogresivniju misao i da se bori za preo- vladavanje najprogresivnijih tendencija u društvu.

U skladu s takvim pogledima, na Devetom kongresu jedonesen nov statut SKJ koji je uklonio niz odredaba koje

je KPJ u svim ranijim sta tu tim a im ala. Tako, na prim jer,Statut ne formulira osnovnu parti jsku organizaciju (ćeli ju)kao organizaciju moći i utjecaja, prava i odgovornosti, većkao organizaciono sredstvo okupljanja članstva, a težište

p renosi na ulo gu člana P artije i na forum e, čim e se SKJ

počeo prib liž avati tipu m asovne partije .Deveti kongres je protekao u znaku snažne afirmacije

nacionalnog faktora u društvenom razvoju.Izražavajući već prisutnu tendenciju pretvaranja repu-

b lika u države Federacije , Rezolucija Devetog kongresa is ti-č e : . . . treba osigurati pravo nacija, odnosno radnih ljudi u socijalističkim republikama da raspolažu rezultatima svoga rada. . . U okviru jedinstvenog jugoslavenskog tržišta sve instrumente privrednog sistema treba raspodeli t i tako da

obezbeđuju ostvarivanje ovog principa. Ukoliko se merama ekonomske politike narušava ovaj princip, potrebno je razradi t i s i s tem kompenzac i ja . . .

Očigledno, ovaj citat izražava shvatanja o republici kaoo suverenoj društvenopolitičkoj zajednici.

I u sam Savez komunista Jugoslavije Deveti kongresuvodi značajne elemente federalizacije. U rezoluciji o daljem razvoju SKJ kaže se: Jedan od značajn ih vidova reform e Saveza komunista Jugoslavije izražava se u potrebi daljeg ja čanja uloge, u tic aja i odgovornosti Saveza kom unista socijalističkih republika kao samostalnih organizacija u jedins tvenom SKJ.

U Rezoluciji se dalje govori da političku koheziju jugo-slavenske višenacionalne zajednice, SKJ ne m ož e. . . ostvariti kao nekakva nadnacionalna organizacija, koja pretvara republičke organizacije u svoje transmisije. Umesto njegovog centralističkog povezivanja, Savez komunista Jugoslavije ostvaruje stvaralačku idejno-političku sintezu pogleda, stavova

290



aktivnosti i inicijativa Saveza komunista socijalističkih re publik a.

Analiza sadržaja dokumenata Devetog kongresa SKJ

upućuje na slijedeći najopćenitiji zaključak: Savez komuni-sta Jugoslavije, ostvarujući od 1950. godine svoje osnovnoopredjeljenje, ušao je u odlučujuću transformaciju državnopartijske centralističke strukture u samoupravnodemokratsku strukturu u svim sferama društvenog života. Opredje-ljujući se za demokratizaciju po svaku cijenu, on je, među-tim, otkrio mogućnost izlaska na političku scenu gotovo svihlatentnih društvenih snaga koje će se uhvatiti ukoštac koće nametnuti svoju platformu i pravac društvenog razvojaJugoslavije.

Republički (nacionalni) kongresi Saveza komunista i IXkongres zaključuju buma politička previranja od 1966. do1969. godine.

Prvi put u historiji komunističkog pokreta Jugoslavijeodržani su republički (nacionalni) kongresi prije „Saveznog"kongresa. Time su se manifestirali novi politički odnosi; za-

jedničk i in te resi i zaje dničk a polit ička orijen tac ija treba da proiz laze iz utv rđen ih sta vova republičk ih i pokrajinskih or-ganizacija Saveza komunista. Rukovodstvo Saveza komunista

Jugoslavije izabrali su republički kongresi, a „Savezni” kon-gres je samo potvrdio predstavničke delegacije republičkihorganizacija.

Josip Broz Tito je predložio, a kongres izabrao Izvršni b iro od 14 članova, koji je dobio ulogu kolektivnog izvršioca, ali i krea tora p artijs ke politike i koji je treb ao biti kolek-tivni autoritet. Delegati kongresa, naviknuti na monolitizam pa rtijsk ih redova oduševljeno su pozdravili odluku Josip aBroza Tita da iz svih republika dovede u Izvršni biro lično-

sti najvećeg ugleda. Mnogi su u tome vidjeli riješenost dase obnovi staro monolitno jedinstvo partijskih redova i osi-gura ostvarivanje parti jske poli t ike.

Nakon IX kongresa SKJ intenzitetPolitička borba poslije polit ičke borbe i idejn opolitičkih

IX kongresa SKJ konfrontacija ne samo da nije splašnjavao već se i povećavao. Politički procesi su praćeni čas

jačim , čas sla bijim konflik tim a, čas u ovoj, čas u onoj dru-štvenoj sredini, čas povodom jednog, čas povodom drugog

19* 291



slučaja. Sve više se Sirilo uv jere nje da društve ni razvitak ulaziu razdoblje borbe za nove, ali različite historijske pravcerazvoja društvenog uređenja. Deveti kongres SKJ ne samoda nije osudio već je svojim duhom, pa i eksplicitnim stavo-vima pružio legitimitet za sve slobodnije artikuliranje intere-sa i ciljeva raznih društvenih sredina. On je pružio idejnopoli t ički legit imitet republikama i pokrajinama da utvrđujusvoje interese i da ih međusobno usaglašavaju na bazi rav-nopravnosti. Republike su se počele ponašati kao suverenedruštvenopolitičke zajednice koje slobodno definiraju svojenacionalne (republičke) interese i bore se za njihovo ostva-rivanje. Prva javna manifestacija takvog ponašanja je tzv.cestna afera u Sloveniji, avgusta 1969, koja je izazvala krizu

savezne vlade prvi put od oslobođenja 1945, jer je ona, poocjeni vlade SR Slovenije, povrijedila nacionalni interes SRSlovenije u vezi s raspodjelom međunarodnih zajmova za iz-radu autoputova u SFRJ. Taj događaj bio je povod za ras-

p ravu u rukovodstvu SK J o p roblem atici odnosa i u ređenjaFederacije .1

Povodom „cestne afere" u parti jskim rukovodstvima suse ispoljili različiti politički pogledi. Po jednima, pritisak re-

publika, koji se izražavao u oblik u defin iran ja svojih in te re-

sa, a zatim m obiliziranje javnog m njen ja za pod upiranje ar-tikuliranih interesa, dovodi do ugrožavanja jedinstva Jugo-

1 (...) Na dnevni red je zaoštreno postavljeno pitanje uto- ge i položaja Slovenije u Jugoslaviji i definisanje uloge Federacije, raščišćavanje odnosa između razvijenih i nerazvijenih, problem nelikvidnosti, problem proširene reprodukcije i državnog kapitala, pitanje javnog dogovaranja i političkih pritisaka, problem društvene uloge radničke klase i vodeće idejno-političke uloge SK, i Saveza komunista i konfrontacije s etatističkim,

centralističkim i nacionalističkim tendencijama, problem koordinacije i saradnje između vodećih slovenačkih komunista, itd (.. .)

(...) Putna afera, kao oblik političkog pritiska, bila je, između ostalog, i izraz jačanja republičkog etatizma, birokratskih tendencija u rukovodstvima privrednih organizacija, a naročito u bankarstvu i veletrgovini, a za svoje ciljeve su je iskorišćavalii strana propaganda i belogardistička politička emigracija, oživljavanjem ideja o nacionalnom poravnanju. SKS se efikasno dohvatio ukoštac s pobornicima takve politike, osobito na proširenoj sednici Sekretarijata CKSKS i na Osmoj sednici f'KSKS.

(Izvještaj za VII kongres Saveza komunista Slovenije 1974).

292



slavije. Sto treba spriječiti protuakcijom i autoritetom Save-za komunista. Po drugima, ovaj slučaj govori u prilog tezeda je centralistički način odlučivanja u Federaciji nespojiv

s federativnim principom uređenja Jugoslavije. Zato se onizalažu za radikalnu reformu Federacije. Iako je konkretan pritisak osuđen, prevladalo je uvjerenje o neophodnosti de-mokratskog usaglašavanja interesa bez majorizacije i nad-glasavanja, ali i bez prava veta pojedinih republika, odnosno

pokrajina.„Cestna afera” imala je određene reperkusije na politič-

ke odnose i u samoj Sloveniji jer je zbog nje i povodomnje došlo do diferencijacije u SK i u društvu.

Pet mjeseci nakon tzv. cestne afere, januara 1970, Cen-tralni Komitet Saveza komunista Hrvatske stavio je na tro-dnevnu raspravu analizu unitarizma i nacionalizma kao ideo-logije i prakse u suvremenom društvenom razvoju Jugoslavi-

je i zaključio da glavna opasnost po razvoj samoupravnogsocijalizma i ravnopravnosti naroda i narodnosti Jugoslavijedolazi od unitarističke ideologije čiji izraz je velikodržavni(savezni) birokratski centralizam. Takvu ocjenu Savez ko-munista Hrvatske nije prethodno usaglasio sa savezima ko-

munista drugih republika niti s rukovodstvom Saveza ko-munista Jugoslavije, što je sve više postajala praksa i dru-gih. To je prvi put u historiji SKJ da se na nivou republič-ke (nacionalne) organizacije razmatraju glavni problemi i

pravci dugoročnog razvoja Jugoslavije.Tako su dvije republike izrazile svoje opredjeljenje za

reformu Federacije. Platforma Desete sjednice stavila je ru-kovodstvo SKJ i rukovodstva ostalih republičkih i pokrajin-skih organizacija pred problem definiranja svojih stavova ounitarizmu. U početku je Deseta sjednica CKSKH primljenas velikim nepovjerenjem u drugim jugoslavenskim sredina-ma. Međutim, tokom 1970. godine i sve ostale federalne je-dinice prihvatiće gledište o potrebi borbe protiv unitarizma,nakon čega će se prihvatiti ideja Josipa Broza Tita o refor-mi Federacije.

293



V I

SAVEZ KOMUNISTA JUGOSLAVIJE

U BORBI PROTIV OBNAVLJANJA KAPITALr -DRUŠTVENOG ODNOSA I PLATFORMA

OTVARANJA NOVIH PUTEVA ZA RAZVOJ SAMOUPRAVLJANJA (197 1— 1975)

U prethodnim tekstovima više puta

Ustavna reforma fede j e isticana principijelna nepomirljirac * vost izm eđu višenacionalne jugosla-

venske zajednice i centralističke državne strukture federa-cije.

Centralistička politička i ekonomska struktura je od po-četka šezdesetih godina počela da prouzrokuje međunacio-nalne sukobe. Glavni ekonomski osnov međunacionalnihsporova u Jugoslaviji je u tome što je federalna država pri-kupljala ogromna materi jalna sredstva i ponovo ih raspore-

đivala po republikama. Samo u domenu investicija ta sred-stva su iznosila više od 1/3 za cijelo razdoblje od 1952. do1965, a prije toga i oko 100%. Federalna vlada je propisivalai način upotrebe i onih sredstava koja su ostajala na raspo-laganju drugih subjekata, privrednih poduzeća, republika ikomuna.

Intenzitet republičkih konfrontacija je pojačan prela-skom na privrednu reformu, jer, u principu, radnici dijelesudbinu dohotka svoga poduzeća. Njihov lični dohodak za-visi od boljih ili lošijih uslova koje mu određuje savezna dr-žava. Drugim riječima, primjenu tih uslova svaki radnik osjeća na svom džepu. 2Lato nije bilo teško pokrenuti ljude ukonfrontacije.

I sveobuhvatna zakonodavna funkcija federacije gotovo je ugušila republičk u državnost. Kao što je poznato , u pri-rodi je nacionalnog bića svake nacije da sama regulira štoveći broj društvenih odnosa i da se izrazi u obliku držav-nog suvereniteta. Centralistička organizacija federacije bila

294



je p retjesan okvir za taj izraz. Sveobuhvatn o savezno zako-nodavstvo nailazilo je na otpor, čak i tada kada su zakonii akti u interesu nacije na koju se oni odnose.

Na doktrinarnom planu očigledan je sukob sam ouprav-ne ideološkopolitičke doktrine i monopola upravljanja dr-žavne strukture federacije.

N ajja či legalitet „ razb ijan ja” centralizir ane s truk tu re fe-deracije je sadržan u doktrini i teoriji odumiranja države,koju je KPJ razvijala od 1950. godine. Naime, po slovu iduhu te doktrine, socijalizam se može razvijati samo u pret-

postavci o dum iranja države, pri čemu na jp rije m ora odum i-rati njena ekonomska funkcija, a ona je gotovo u cjelini

bila koncentrirana u rukam a federaln og državnog vrha.Poslije 1950. godine razvijala se doktrina da svaka radna or-ganizacija, svaka komuna i svaka republika mora raspolagatirezultatima svoga rada — što je conditro sine qua non sa-moupravnog socijalističkog društva.

Koncept samoupravljanja je, naime, istovremeno i kon-cept antibirokratske revolucije, a njen objekt je morao biti,

p rije svega, centralističk a organizacija. Zato je svaki koraku ostvarenju samoupravljanja bio istovremeno i korak u

slabljenju federalne centralističke organizacije, a korak u jačan ju autonom ije republika i svih ostalih subjekata, koji-ma je decentralizacija donosila nova prava i nove obaveze. To

je vodilo jačan ju društvenopolitičk e moći republičk ih po-litičkih centara, koji se više nisu mirili s ulogom transmisionih poluga saveznog političkog centra. Na osnovu različitihekonomskih interesa sve više je dolazilo do sukobljavanjameđu republikama i pokrajinama, pri čemu su svi imaliračuna po kojima svaka manje ili više ekonomski gubi u

federaciji. Zbog tih konfrontacija, savezni centar nije višemogao držati u rukama naslijeđene funkcije i sve češće jedolazilo do krize rukovođenja i upravljanja u centru države.

I pritisak nacionalizma bio je jedan od faktora reformefederacije. U čitavom razdoblju do početka šezdesetih godina

— oko dvije decenije — u Jugosla viji nije zabil je žen krup-niji međunacionalni sukob ni masovniji protest. Uzrok tomenije samo poraz šovinističkih koncepata u revoluciji, već,

p rije svega, m jera ravnopravnih odnosa m eđu nacijam a.

295



Ali prekomjerno zadržavanje birokratskog centralizmasve više je stimuliralo obnovu historijski poraženih koncepata. To s tan je je, s jedne strane , podgrijavalo un ita rističkei velikodržavne tendencije, čije su pristalice počele vjerova-ti da je „socijalistički" jugoslavenski unitarizam vječno sta-nje stvari, a, s druge strane, budilo i obnavljalo separati-stičke tendencije. Sredinom šezdesetih godina bilo je dovolj-no indikatora koji su govorili o sve intenzivnijem prisustvuobe ove osnovne tendencije. Širu argumentaciju ove tvrdnjenije moguće izložiti u radu ove vrste.

Ne raspolažem o gotovo nikakvim indika to rim a o šir in ii intenzitetu šovinističkih pojava, jer se nisu mogle slobod-no ispoljavati. Isto tako, veoma teško je mjerljiv utjecajnacionalizma kao si le pri t iska na ustavnu reformu federa-cije. Oba fenomena su neispitana.

Nakon izvršenih p rom jena u razdob lju 1966— 1969. go-dine stvorilo se kvalitetno novo političko stanje. U praktič-nom političkom životu je definitivno priznat legalitet borberepublika i pokrajina za njihove svakodnevne i dugoročneinterese.

Postojanje različitih uz zajedničke interese, kao i većosamostaljena moć republika i pokrajina, sve više je dola-

zila u sukobe sa gotovo nadnacionalnim kompetencijama fe-deracije. Nastale su krize u funkcioniranju odnosa međurepublikama, koje su se očitovale u radu saveznih organa.To je naročito došlo do izražaja u 1969. i 1970. godini.

Još jača napetost u federaciji nastala je poslije X sjed-nice CKSKH, koja je održana januara 1970. godine.

Sve u svemu, krajem šezdesetih godina steklo se mnogofaktora koji su nacionalne odnose postavili na nivo prvogi gotovo jedinog političkog problema u Jugoslaviji.

Da bi se suzbio nepovoljan društveni razvitak, JosipBroz Tito je u toku 1970. godine više puta isticao da se od-nosi među republikama moraju urediti na nov način, često podvlačeći princip tzv. čistih ekonom skih raču na. K onkret-nu inicijativu dao je u ljeto 1970. godine i naložio da seizradi n ac rt ustav ne reform e fede racije. O kto bra 1970. za- počela je rad zaje dničk a kom is ija svih vijeća Savezne skup-štine za ustavna pitanja, pod rukovodstvom Edvarda Karde-lj a.

296



Konferencija SKJ u Beogradu, od 29. do 31. oktobra1970, saglasila se sa reformom federacije. U zaključcima0 tome se kaže: (...) Federaciju i dalje treba razvijati tako

da se u njoj što potpunije obezbeđuje direktna odgovornost 1 utica j udruženo g rada, samoupravn o-po litičkih i predstavničkih organa republika i pokrajina. Nužno je učiniti korak dalje u pravcu izgrađivanja federacije kao funkcije državnosti i suverenosti svake republike i autonomnosti pokrajina ,kao uporišta ravnopravnosti naroda i narodnosti Jugoslavije.

Sredinom 1971. godine doneseni su amandmani (amand-mani XX—XLII) na Savezni ustav, čime je bitno izmijenjenkarakter federacije.

Za razliku od Ustava 1946, Ustavnog zakona 1953. i Us-tava 1963. godine ustavni amandmani se zasnivaju na principu po kom e se suverena prava ostvaru ju u republikam a,odnosno pokrajinama, a u federaciji samo ona suverena pra-va koja se Ustavom izričito utvrde, i to uz prethodnu saglasnost svih republika i autonomnih pokrajina.

Nova usta vna definicija federacije, po XX am andm anu,čini jugoslavensku federaciju posebnim tipom u poređenju sdrugim federacijama. Jugoslavensku federaciju je teško svr-

stati u klasične tipove federacija ili konfederacija. Ono štonju čini specifičnom tvorevinom jesu praksa i teorija, idejei stvarnost koje nju oblikuju: jugoslavenski federalizam iz-rastao je na teoriji i praksi samoupravnog društva. Kaoideološki i politički koncept, samoupravljanje znači kolek-tivno donošenje značajnih odluka. To je princip sistemasamoupravljanja u kome je nosilac vlasti kolektiv, a ne po-

je dinac. Doduše, kolektivna odluka n ije specifičnost samo-upravnog koncepta društva. I drugi sistemi imaju kolektivneorgane koji donose kolektivne odluke. Ono što samouprav-ljanje razlikuje od drugih jeste to da ono teži da se odlukene donose na zakonu većine, već metodom usaglašavanjarazličitih interesa i ciljeva. Preglasavanju i nadglasavanju pribjegava se izuzetn o i tek onda kada se ne može postićiusaglašavanje i kada priroda problema ne dopušta procedu-ru dogovaranja. Ovakav princip je jaka obrana od nadgla-savanja, koje je moguće u organizacijama po većinskom

prin cipu. U gotovo svim slu ča jevim a donošenja odluka nanivou federacije — u Saveznom izvršnom vijeću. Saveznoj

297



skupštini , Predsjedništvu SFRJ i drugim organima — oba-vezna je procedura usaglašavanja stavova da bi odluka po-stala punovažna. Ovaj princip, međutim, nije uveden sa-

mo zahvaljujući idejnom konceptu samoupravljanja, već iodnosu snaga u federaciji i poukama iz prošlosti. Treba,naime, imati u vidu da u slučaju višenacionalne jugoslaven-ske zajednice nijedna nacija nije toliko velika u odnosu naostale da bi mogla ostvariti trajnu dominaciju u federaciji.

Sto se tiče ekonomskih odnosa, ustavni amandmani suukinuli pravo federacije da vrši investicije. Federacija je us-tavom određena da osigura funkcioniranje jedinstvenog ju-goslavenskog tržišta.

Ustavni amandmani , posebno amandman XXXIII , utvr-đu ju način dono šenja odluka saveznih organa. Ovi am andm a-ni poimenično nabrajaju oblasti u kojima federacija ne mo-že donijeti odluku bez saglasnosti svih republika i pokraji-na. U te oblasti naročito spadaju: monetarni sistem i emisi-

ja novca, devizni sis tem , vanjskotrgovinski p rom et i k redit-ni odnosi s inozemstvom, carinska zaštita, kontrola cijena, pom oć nedovoljno razvijenim , financiran je federacije i udrugim tačno određenim oblastima.

Republike i pokrajine utvrde svoju politiku, a zatim,međusobno svoje stavove, preko međurepubličkih komitetaili na drugi način, usaglase i dogovor tek tada može postatifederalna odluka, dakle, to je zajednička odluka svih repu- blik a i pokrajina, a sam o form alno to je odluka federacije.Ovaj karakter odluka je pojačan i činjenicom da su sviorgani federacije formirani na principu pariteta.

Usprkos otporima ustavnoj reformi federacije indikativ-na je pouka i sama činjenica što su se republike i pokrajine

dogovorile da se ona izvrši. Time su stvoreni uvjeti za popu-štanje ranij ih tenzija među njima s obzirom na to da iznadsebe nemaju supranacionalnu državnu s t rukturu.

Jugoslavenska revolucija je razbilaTehnokratskl Izazov sa j un ištila k ap italis tički po redak , a

mouprav janju sam ou prav ljanje je uglavnom raz-gradilo državnosocijalistički sistem u toku dvije decenije.Društveni razvoj Jugoslavije dvadeset pet godina probijao

je svoj p u t izm eđu ta dva sistem a.

298



Sve do sredine šezdesetih godina samoupravni pokretse razvijao u okviru etatističke organizacije društva, a zatimsu započele korjenite izmjene društvene strukture, koje se

naročito očituju u privrednoj reformi 1965, reorganizacijiUprave državne bezbjednosti 1966, reorganizaciji SKJ 1966 — 1969, usta vnoj reform i federacije 1971. godine i inic iranim prom jenam a u proizvodnim odnosim a.

Kraj šezdesetih i početak sedamdesetih godina je kri-tično razdoblje za samoupravljanje u Jugoslaviji. Naime,sticajem okolnosti, kao što su: obnavljanje tržišne ekonomi-

je, o tvaranje jugosla venskog društva, viši nivo m aterijalnogi kulturnog razvoja, politička demokratizacija, decentraliza-cija upravljanja, slabljenje neposredne i interventne funkcije Saveza kom unis ta itd., što su sve pretpostavke izgradnje ot-vorenog demokratskog samoupravnog sistema, u društvenimodnosima počele su da se javljaju tendencije jačanja i osa-mostaljivanja tehnokratskomenadžerskih društvenih snaga,na bazi jačanja utjecaja jakih ekonomskih i financijskihcentara. Jugoslavensko društvo je više od dvije deceniježivjelo u prejakim etatističkim okvirima, koji su se za svevrijeme svakodnevno mijenjali, izgrađujući samoupravnesocijalističke odnose, a zatim je počelo klizati u suprotnom

pravcu, u pravcu jačan ja onih d ruštvenih snaga koje uprav-ljaju osamostaljenim ekonomskim snagama. Na pomolu serađao nov izazov radničkom samoupravljanju. Izazov ovakvevrste SKJ nije očekivao sve do IX kongresa SKJ 1969. go-dine.

Međutim, do tada se smatralo da su etatizam i vlast po-litičke birokracije gotovo jedine opasnosti koje ugrožava- ju vlast radničk e klase. Nije se poklanjala naroči ta pažnjatendencijama, kao što su jačanje grupne svojine, prevlast

jak ih fin ancijskih i sličnih ekonom skih centara, koji mogu povući društvo u drugom pravcu i slično. No takvo „sli jepi-lo” politike potpuno je razumljivo, jer ona nije mogla nitismjela mahati avetima robne proizvodnje dok je svom teži-nom društvo još uvijek pritiskivala sila etatizma.

Za vrijeme kada je i dok je, po ocjeni SKJ, etatizam bio glavna opasnost po razvoj sam oupravljan ja , dok jeglavna pažnja rukovodstva SKJ usmjerena na razgrađivanje državnosvojinske dominacije, na demantiranje njene

pravnoinstitucionalne osnove, zatim dok je tra jao proces

299



ustavne reforme federacije, odvijao se tihi proces promjenau temeljima društva, u njegovim produkcionim odnosima.Ispod površine bučne političke demokratizacije, liberalizaci-

je i bu rn ih rasp rava o m eđunacionalnim odnosim a probija-la se jaka tendencija obnavljanja kapital društvenog odnosau sferi ekonomije izražena usponom društvene i ekonomskemoći banaka, krupne vanjske i unutarnje trgovine, u njiho-vim rukama koncentrirao se jak kapital koji je počeo dalomi društvenu moć samoupravljanja, i to u uslovima doketatizam još nije bio savladan kao jaka tendencija i opas-nost po razvoj samoupravljanja.

Ove tendencije za obnavljanjem moći kapitala počele suveć početkom šezdesetih godina, ojačane privrednom refor-mom 1965, zatim se snažno razvijale iz dana u dan sve do1972, kada je na njih izvršen idejnopolitički pritisak.

Moglo bi se reći da je jedna „pogrešna" odluka otvorilavrata polaganog uspona moći osamostaljenog kapitala.

Naim e, u okviru koncepta priv redne reform e 1965. go-dine, vjerovalo se da prenos državnog kapitala u banke zna-či, u stvari, njegov prenos na privredu, čiji dio je i bankar-ski sistem. A pošto je privreda u rukama radnika, kako se

tada govorilo — i banke će kao servis privrede doći podkontrolu proizvođača. Međutim, praksa će pokazati da jeto bila zabluda jer banke neće postati instrument proizvod-nih radnih organizacija, već će se okrenuti izvlačenju aku-mulacije iz proizvodnje. One neće htjeti da preuzimaju od-govornost i rizik za plasman kapitala — to će prebaciti naradničke kolektive i na fondove komune i republike tako dau svakom slučaju osiguraju svoj profit. One će po raznoraz-nim osnovama nametnuti vrlo skupu prodaju kapitala, koja je dostizala i 20 do 30 pa i 50% kam ata, što je jugoslaven-ska štampa zabil ježila, a banke nisu demantirale.

Iako su imali svoje glasove u bankama — predstavniciradnih kolektiva neće moći da suzbiju, tu profitersku ten-denciju, pored ostalog i zato što su kreditni odbori banaka,oni koji su donosili odluke o plasmanu kapitala, bili sastav-ljeni isključivo od bankarskih činovnika, tj . rukovodilaca

banaka.U trenutku kada su ukinuti državni investicioni fondovi,

a najveći dio je bio savezni fond, njihovi kapitali su predati

300



na upravljanje bankama. Preko noći ove institucije su oddržavnih transformirane u samostalne privredne organiza-cije sa statusom koji je gotovo identičan statusu drugih rad-

nih organizacija u privredi. Tako je stvorena društveno ne- prih vatlj iv a situacija. N ajiz razitij i p rim jer su savezne bankei slične institucije koje je stvarala ranija federalna državno•politička struktura.

Rukovodeće ekipe banaka, velikih trgovačkih firmi idrugih institucija gdje se našao kapital, više ili manje ispre-

pletene s lo kalnim i republičkim polit ičkim snagam a, dobile su dom in antnu pozic iju na ju goslavenskom tržištu imonopol u povezivanju jugoslavenske privrede sa svjetskom

priv redom .Istovremeno je tekao i proces osamostaljivanja i svihostalih subjekata privređivanja: proizvodnih poduzeća, podu-zeća vanjske : unutarnje trgovine, osiguravajućih zavoda,raznih predstavništava stranih firmi, pri čemu zakonodav-stvo i praksa nisu pravili razliku između tih subjekata s ob-zirom na društveni značaj pojedinih djelatnosti. Formalnopravno kolektiv fabrike cipela, koji je često živio na mini-malnom dohotku imao je istu samoupravnu autonomiju

kao i kolektiv neke banke koji je raspolagao hiljadama mi-lijardi starih dinara. Pri takvim odnosima na nekontroli-ranom tržištu prvi je imao „perspektivu" da bude objekteksploatacije drugog. Ovako osamostaljeni subjekti privre-đivanja „ubačeni” su u tržište i bez društvene kontrole i

bez plana društvenog razvoja .Sve u svemu, krajem šezdesetih godina naglo i silovito

će se u društvenom životu pojaviti snažni centri otuđenogkapitala, koji će pokušati da povuku društveni sistem u

pravcu izgrađiv anja kapit al društvenog odnosa, i to će po-stati nov izazov teoriji i praksi radničkog samoupravljanjau Jugoslaviji.

O veoma krupnim promjenama u odnosima među no-siocima ekonomske moći govori i slijedeća tabela o strukturisredstava za financiranje investicija u osnovna sredstva:

301



£ £ r»«*> !2

OV •avO 3 o m

«L <» SnvO* $ 00

<=>. r-_ •o oofO oo t2

ts n. r-.

£

"i<o oo

OV “i |t— a

| •a-oa

r-. o |VO o> »

r~. Ol | r-'N B

1

MD3

o3

is

fl

!

A >o

o -r t 1 I8i rt ć2 w.3 C 4}ocrt

£ t i

«•§■S srt 60

m.a

>‘5I I

a 3

302

S t a t i s t i č k i

b i l t e n ,

S D K .

b r .

6 / 1 9 7 0 .

1 8 / 1 9 7 2 .



U kontekstu teze o snažnom usponu banaka u društvenoekonomskom životu zemlje govori podatak da su sred-stva svih proizvodnih organizacija u zemlji ućestvovala 1961.

sa 29,5%, 1966. sa 39,4%, a 1971. sa 26,8%, dok su sredstva banaka 1961. bila sam o 0,9%, a 1971. godine 50,9%. Država je sm anjila svoj udio sa 61,7% iz 1961. na 15,2% u 1971.Banke su, dakle, zamjenile državu iz vremena administra-tivnog centralizma, ali unijele i tendenciju za vladanjem naddruštvom. Ovakvi odnosi su doveli do toga da su proiz-vodne privredne organizacije skoro cijelu svoju akumulacijudavale na otplatu glavnice investicionih zajmova. U nekimgodinama su otplate bile veće i od čitave akumulacije priv-rede.

Učešće otplate glavnice za investicione zajmove u akumulaciju poslovnog fonda privrede

Tabela 2.

G o d i n a

Akumulacija poslovnog fon-da privrede u

milionima

Otplata glav-nice investi-

cionih zajmo-va u mil. di-

nara

Učešće u %(2 : 1)

1961. 1.413 1.166 82,51962. 1.102 1.189 107,91963. 1.319 2.437 184,81964. 3.480 2.357 67,71965. 6.519 2.917 44,81966. 7.725 4.123 53,41967. 5.846 4.764 8131968. 5.861 6.478 110,51969. 8295 7.862 95,91970. 10.868 10.182 93,71971. 18.229 12.778 70,1

Izvor: Zavrinl račun privreda.

Da zuključimo: u konceptu izgradnje samoupravnog dru-štva u Jugoslaviji, centralni problem je bio i ostao u oblasti

produkcionog odnosa u njegovoj cje lin i, a u to m e se isticalo p itan je sis tem a proširene rep rodukcije kao glavnog čvorakoji je trebalo riješiti .

303



U pogledu razvoja sistema proširene reprodukcije ispoljila se jedna začuđujuća „zakonitost”. Naime, od 1953. do1965 — dvije trećine akumulacije bilo je u rukama državnih

investicionih fondova, a od 1965. do danas uglavnom u ru-kama banaka, a u rukama poduzeća permanentno do jednetrećine.

Proizlazi, dakle, da su proizvodne radne organizacije učitavom razdoblju bile, a i danas jesu, u podređenom eko-nomskom položaju. U prvom periodu pretežno su pod vlaš-ću države, a kasnije pretežno pod dominacijom društvenihsnaga i institucija koje vrše posredničke funkcije u društve-noj reprodukciji, prije svega onih koji prometuju novcem,robama i interesima (banke, osiguravajući zavodi, razna ud-ruženja u privredi, državni organi itd.).

N eorganiz irane u svoje jake asocijacije , nedovoljno pove-zane i integrirane, proizvodne radne organizacije našle su sekrajem šezdesetih godina pod pritiskom „financijskog kapi-tala”, koji će ukočiti porast društvene moći udruženih pro-izvođača.

U vrijeme prelaska na privrednu reformu očekivalo seda će novi sistem proširene reprodukcije s novim položajem

i ulogom banaka ubrzati stabilan privredni razvoj. Međutim, proces jačan ja o tuđenih cen tara ekonom ske moći bio je p ra-ćen sve većim poremećajima u ekonomskom životu zemlje.

Ne sam o da je u sporen tem po in dustrija lizac ije već ju -goslavensku privredu stalno prate različiti poremećaji, kaošto su nelikvidnost, inflacija, neusklađenost i slično. Trebanaglasit i da robna privreda i s manjim strujanjem konku-rencije, selekcija itd. mora ispoljavati određena oscilatorskakretanja. Međutim, ovde nije riječ o tome, već o nekim po-

remećajima koji govore da čitav sistem nije ušao u stanje p otreb ne stab ilizacije pa ne može dati adekvatne rezulta te.Velikog maha je zauzela praksa anticipiranog trošenja sred-stava i neplaćanja roba i usluga. Inflacija je dostizala idostiže velike razmjere — porast cijena je dostizao i višeod 20% godišnje. Općepoznato je da se od sredine šezdese-tih godina planske proporcije nisu ostvarivale. Isto tako, op-ćepoznato je da su stalno jačale strukturalne disproporcije:zaostajali su energetika, sirovinska i poljoprivredna proiz-

vodnja i saobraćaj, razvijali su se sekundarni i tercijarni

304



sektor, a zaostajao primami. Atraktivne su postale djelat*nosti koje donose veliku dobit, a to su, prije svega, djelatno-sti u sferi prometa. Zato se nacionalni dohodak sve više

prelivao i otuđiv ao u trgovinu, banke i razne tzv. društvenefondove. Proizvodni kapaciteti su se nedovoljno koristili,rasla je nezaposlenost, o čemu govori i podatak da se po-četkom 1970ih godina broj jugoslavenskih radnika zapo-slenih u stranim zemljama približio na jedan milion. To nisu

predviđale ni n a jcrn je p ro jekcije ekonom ske em igracije rad-nika iz Jugoslavije.

Promjenama u produkcionim odnosima slijedile su i p rom jene u socijaln oj s tru k tu ri jugoslavenskog društva. Kra- jem šezdesetih i početk om sedam desetih godin a i politika,a ne samo nauka, postavlja pitanje da li se jugoslavenskodruštvo sve više raslojava na bogatije i siromašne.

Krajem šezdesetih godina otvorilo se pitanje da li pro-izvodni odnosi stvaraju novi društveni sloj koji bi se poosnovnim obilježjima razlikovao od radničke klase po svommjestu u proizvodnim odnosima, po statusu i po ekonom-skom položaju.

Do početka šezdesetih godina dominantnu poziciju u

društvu imala je politička struktura, a zatim, naročito od privredne reform e 1965, društveni proces sve više je dovodiona vlast „menadžere" i „tehnokraciju”. Značajno je uočitida je taj proces dobio svoj „legalitet" u nerazvijenom kon-ceptu samoupravljanja. Naime, bitni princip i cilj radničkogsamoupravljanja je oduzimanje prava poli t ičkim struktu-rama da upravljaju privredom, i prenošenje upravljanja naradne kolektive. Međutim, prava koja su bila „prenašana"na radne kolektive, prelazila su više na rukovodeće garni-

ture u njima, a manje na neposredne proizvođače, kako jeto u prethodnom tekstu već analizirano. Paralelno s proce-som odvajanja „upravljačkog sloja” od radnih masa, tekao

je i proces n as ta jan ja socijalnih razlik a i bogaćenja. Stvara-la se neka vrsta tzv. srednje klase.

Istovremeno uz pomenute devijacije i očekivani porastsamoupravnog pokreta radnika nije se ostvario.

U tom pogledu, čini se, bitna su dva nova elementa kojaukupnu društvenu si tuaciju čine različitom u odnosu na raz

20 305



dobije pedesetih godina, t j . dvije decenije ranije kada jeuvedeno radničko upravljanje u tvornicama.

N ajp rije , izm ijenila se id ejnopolitičk a p riro da uprav-

ljačkog sloja, kao i partijskog članstva Saveza komunistaJugoslavije. U prvoj poslijeratnoj deceniji upravljanje, dru-štvene funkcije i društvenu djelatost, ove društvene snagesu smatrale svojim revolucionarnim pozivom. Međutim, udrugoj deceniji stvari nisu baš tako stajale. U dvadeseto-godišnjoj evoluciji upravljanje je — od revolucionarnog poziva sve više p osta ja lo i uglavnom postalo profesija , ko ja je izm ije nila d ruštveno biće upravljačk og slo ja . A od ru-kovodećih kadrova umnogome je zavisio razvoj revolucije usvim njenim fazama sve do danas.

Rukovodeća struktura, dakle, skoro čitav „upravljačkisloj” pedesetih godina je ne samo prihvatio ideju radničkogsamoupravljanja i koncept antibirokratske revolucije negosu upravo rukovodeći kadrovi izveli svojim opredjeljenjemi društvenim angažiranjem sve promjene od tog razdobljado danas. Protiv „rukovodećeg sloja” u prvih desetak godinane samo da nije trebalo nastupati nego je on, zapravo, vodio

b o rb u u sebi i p ro tiv sebe i svog p retva ran ja u silu o tuđenuod radništva i seljaštva. Ali njegova proturječna pozicija je počela da ga savla đuje u tom h isto rijskom pozivu i porivu.Dobar dio rukovodećih kadrova počeo se pretvarati u malo-građanski srednji sloj koji je sve više odbacivao radničkuideologiju, njenu vlast i samoupravljanje. Dalj i usp jeh revolucije počeo je sve više zavisiti od novih socijalnih sila, od autentične podrške radničke klase, koja bi regenerirala

pokret. U tom e je, čin i se , sadržan čvor situacije. Jedannosilac revolucionarne energije u biću rukovodećeg kadra postepeno se gasio , a drugi u b iću osnovne m ase radnikanije se još dovoljno razvio.

Drugi bitan element situacije je lagana, gotovo jedva p rim je tn a , ali vrlo tem eljna p rom jen a ulo ge društvenog bićau svijest članova Partije. Komunistička partija se za 25 go-dina bitno izmijenila. Neposredno poslije rata činilo se kaoda Parti je u javnom polit ičkom životu nema, kao da ne

posto ji. A baš u tom razdob lju ona je b ila p risu tna svugdai na svakom koraku. U njoj su bili radnici, seljaci, vojnici,intelektualci , nije bilo tehnokrata, birokrata, bogatih i tome

306



sličnih. Njen politički aktivizam je nemoguće izraziti. Po pravilu, osnovne p artijsk e organizacije imale su po 2 sastan-ka sedmično — jedan tzv. teorijski i jedan tzv. radni. Rad-

nici, seljaci i građani su u masovnim organizacijama također bili obuhvaćeni u veoma intenzivan politički život. Bilo je u to m stilu ne m alo form alizm a, ritualnosti i sličnog, alito je bio svojevrstan politički aktivizam ljudi. Od početka

pedesetih godin a p artijske organizacije su počele da izlazeiz životnog središta, ali na gotovo neprimjetan način.

Formalni indikator te pasivnosti je i u tome da su mno-ge organizacije održavale 2 —3 sastanka godišnje , i to s veo-ma nedefiniranim sadržajem. Najčešće su to informativnisastanci o odlukama foruma. Tako je postepeno Partija odrevolucionarne organizacije, koja je u ranijem razdoblju

pokreta la u dnevnu polit ičk u akciju milione, već sredin omšezdesetih godina praktično svedena na organizaciju koja

još u sebi ima ogrom an potencijal, ali izvan intenzivne dje-latne upotrebe.

Ni osnovne sin dikaln e organizacije nisu razvile svojufunkciju organizatora samoupravnog aktivizma radnika, nisuse dovoljno razvile u samoupravljača. Ako tome dodamo dasu radnički savjeti više poslovni nego revolucionarni organi,

očigledno je da su institucije masovnog političkog angažira-nja radnika prilično uske.

Sve u svemu, nagli uspon moći kapitala u ekonomskomživotu zemlje, uspon društvene moći tehnostrukture, izvla-čenje organizacija SKJ iz svakodnevnog života društva, kon-flikti između republika, usporavanje tempa ekonomskog raz-voja zemlje i drugi nerješeni problemi i protivrječnosti,s jedne, zatim odsustvo jasno razrađenog i široko dogovore-nog društvenog sporazuma o načinu rješavanja društvenih

problem a, s druge s trane, doveli su do oštre polit ičke borbe,koja je bila omogućena političkom demokratizacijom. Ra-splamsavala se borba između različitih snaga koje su se bo-rile gotovo svim sredstvima političke borbe za svoje interese.

Ta borba se razvila do nivoa prilično jasne polarizacije političk ih snaga, ali ne u tako jasno definiranim oblicim akao što je to slučaj s različitim partijama. Sve struje, iakodijametralno suprotne, nosile su samoupravnu oznaku i sim-

bole . To je prva k arak teristika . Politička borba se vodila u

20* 307



rukovodećim strukturama društva, pr i čemu su š i roke mase bile dje lom ično uključe ne u polit ičk a prev iranja , ali bez jače g u djela n a sam ishod polit ičk e borbe. To je druga ka-rakterist ika.

Iz prethodnog izlaganja o društvenom razvoju Jugosla-vije u poslednjoj deceniji (1961/62 — 1971/72) smatramoda je više nego očigledno da je osnovna karakteristika hi-storijskog trenutka Jugoslavije krajem tog perioda postoja-nje raskršća s kojeg su vodili različiti putevi daljnjeg dru-štvenog razvitka. Ako je ta procjena tačna, onda znači da

jugoslavensko d ruštvo nije još bilo sta b iliz irano na sig ur-nijim temeljima određenog t ipa društvene reprodukcije, većda se još uvijek nalazi u transformacijama pa je mogućeda ono klizi u pravcu jednog, drugog ili trećeg sistema, daduže ili kraće vrijeme ima u sebi elemente različitih društve-nih sistema („hibridni sistem”, „mixtum composti tum" si-stem i si.).

U Jugoslaviji je uglavnom razložen, dezagregiran bivši„monolitni" društveni sistem u mnoštvo relativno osamo-staljenih društvenih zajednica, subjekata, društvenih grupa, jed inica itd . Cilj je bio da se razb ije adm inistrativ nobirokratski oklop i da se oslobode energije, interesi i akcijeljudi koji će međusobno neposrednije i samoupravnije su-rađivati.

Društvo je oslobađalo samo sebe, svoje pripadnike, rad-ne zajednice, komune, republike, interese, ideje itd. tako da je nasta jao rela tivno b u ran društvenopolitičk i, ekonom ski,kulturni, idejni i duhovni život, ali s različitim i često sup-rotnim društvenim orijentacijama i idejnopoli t ičkim stru- jam a.

Politička bitka za različite orijentacije u društvenomrazvoju Jugoslavije razvila se sve do samih vrhova i ruko-vodećih tijela u SKJ i u društvu. Jedan dio istaknutih „li-dera” u SKJ u svim republikama smatrao je da su uspon i

p o rast uloge teh n o s tru k tu re nezaobilazan p u t društvenograzvoja na sadašnjoj etapi i dostignutom nivou materi jalnih proiz vodnih snaga. Oni su polazili od uv jeren ja da je stv a-ranje jakih privrednih sistema, velikih proizvodnih giganata,krupnih banaka, eksportera i reeksportera s dominantnomulogom stručnjaka i rukovodilaca koji će slomiti politički

308



birokratizam , razviti m odem u proizvodnju — jedino ispra-van put daljeg društvenog razvoja. Te velike koncentracijesu lokomotive ekonomskog progresa — tvrdili su zastupnici

te orijentacije. Oni su se zalagali da se to plati slamanjemsocijalnog otpora tzv. običnih radnika, čija je uloga, navod-no, minimalna u eri tehnološke revolucije pred kojom stoji

jugoslavenska priv reda. Po njim a je dom in acija org aniza-tora i stručnjaka nužnost ovog historijskog trenutka, a sa-moupravljanje je za budućnost. Na novostvorenim materi-

jaln im odnosim a i tendencija m a rađala se teorija elitizma,od tehnokratske elite se očekivala ekspanzija proizvodnihsnaga; uspjeh u naučnotehnološkoj revoluciji; propagirao sesavez tehničke i drugih vrsta inteligencije i visokokvalifici-ranih radnika. Sve je to bilo podignuto na rang nacionalnog

jed instva i p ropagirano kao nacio nalni cilj. Veliki sistem i i banke progla šavani su nacio nalnim svetinjam a i nije se pre-zalo ni od pritiska na radne ljude da za uspjeh tih tvorevinai kaiš stežu kada je to potrebno.

N asuprot tehnokratskoj koncepciji intenziv irala se idruga antisamoupravna tendencija, koja je na riječima veliki

borac za sam oupravljanje, a protiv državnog socijalizm a itehnokratizma. Ona je isticala da se u Jugoslaviji obnavljaklasna struktura; da pobjeđuje kapitaldruštveni odnos;da tehnokratska „kontraklasa" drži radnike u najamnom položaju itd., u čem u je bilo ne m alo korek tn ih dijagnoza.Ali u svojim zaključcima te snage traže potpun raskid s nasleđenim i postojećim društvenim sistemom i bore se za potpuno novo, idealno sam oupravno društvo. One vide urobnoj proizvodnji izvor svih zala društva, tvrdeći da robna proiz vodnja obnavlja kapitalističk e društvene odnose na os-novi društvenih zakonitosti koji su njoi imanentni. Revo-lucionarni radnički pokret koji prihvata robnu proizvodnjus vremenom će postati njen zarobljenik i instrument obnovekapitalističkih odnosa — to je suština njihova shvatanja.Kako je moguće uredit i društvenu reprodukciju, a da to ne

bude državna d istribuc ija radnika, roba i novca — što jelogična posljedica takve koncepcije, na to ta koncepcija ne-ma odgovora. Kada se ovakav koncept društvenog razvoja politički analizira, v jero jatn o n išta na kam enu ne može osta -ti osim velikodržavnog centralizma.

309



Sve u svemu, nastupio je trenutak da se moralo oštrointervenirati protiv onih snaga koje su se borile protiv sa-moupravne radničke orijentacije.

Rukovodstvo SKJ je krajem 1971. godine odlučilo da usvim sredinama razbije snage otpora daljem razvoju samo-upravljanja. Nacionalističke devijacije su prve došle podudar. Nacionalističke snage su istovremeno bile i tehnokratski orijentirane, čime su došle u otvoreni sukob sa snagamakoje su idejno i politički opredjeljene za samoupravni raz-vitak društva. Kako je po ocjeni Josipa Broza Tita i njego-vih najbližih suradnika sukob dostigao opasne razmjere irazbuktao se u gotovo svim društvenim sredinama, došlo jedo oštre političke intervencije, koja je započela odlukama21. sjednice Predsjedništva SKJ (1. i 2. decembra 1971) ikoja je politički slomila cijelu tu struju. Najprije je u de-cembru 1971. godine smijenjen dio rukovodeće garniture uHrvatskoj s obrazloženjem da nisu spriječili prodor naciona-lizma, a zatim je i u Sloveniji zamijenjena grupa istaknutihličnosti , koja je nametala svoj monopol na upravljanje dru-štvenim procesima u pravcu prevlasti tzv. tehnostrukture,zalažući se i za prava investiranja bogatih građana u druš-tvena poduzeća na akcionarskoj osnovi.

Septembra 1972. godine, Josip Broz Tito je upozorio dio p artijsk og rukovodstva SK S rbije da se n ije zalagao za ostv a-rivanje političke linije Saveza komunista Jugoslavije.

Poslije političkog sloma pomenutih političkih struja uHrvatskoj, Srbiji, Sloveniji, a zatim i Makedoniji u znatnomirnijoj političkoj atmosferi u Jugoslaviji su nastavljeneintenzivne rasprave o daljem razvoju i usavršavanju dru-štvenog sistema, a i vanjska nesvrstana politika Jugoslavije

se aktivirala jer su smijenjene snage i tu politiku dovodileu pitanje.

Decenija društvenog razvoja Jugoski" L i o ™ s lavije , ko ja počin je šezdesetih go-

dina, a završava 1971/72. godine bi-la je karakteristična po nizu kriznih situacija, konflikata,koje SKJ nije očekivao, a koji su, po ocjenama najvišihforuma i najistaknutij ih rukovodilaca SKJ, dovodili u opa-snost samoupravnu socijalist ičku orijentaciju Jugoslavije.

310



Jedna od takvih opasnosti je i tehnokratizam, naročito izra-žen usponom moći otuđenih ekonomskih i financijskih cen-tara krajem šezdesetih godina. Njegov pratilac i sastavni dio

je i liberalizam . Uz to p risu tna je i sta lna i nasli je dna opa-snost birokratskog velikodržavnog centralizma i svih oblikanacionalizama. Sve te opasnosti i izazovi tražili su odgovorod samoupravnosocijalistički orijentiranih snaga, koji semogao i morao dati razvojem naslijeđene teorije i praksesamoupravljanja koje su se razvijale proteklih decenija, asada su se tražila i nova rješenja za novu situaciju i za per-spektivni dugoročniji društveni razvoj.

Partijsko rukovodstvo je problemu tehnokratizma po-svetilo veću pažnju još 1969. godine kada su se pojavile ten-dencije da se amandman XV na Savezni ustav, kojim seznatno više prepušta normiranje samoupravnih odnosa ko-lektivima, iskoristi u pravcu jačanja društvene moći tzv.„vrhuška” u poduzećima. Drugi kongres samoupravljača Ju-goslavije, održan u Sarajevu maja 1971, razradio je niz mje-ra i donio određene odluke o promjenama u proizvodnimodnosima, kojima je cilj bio da radnici više ovladaju sred-stvima proširene reprodukcije.

U okviru amandmana na Savezni ustav 1971. godine, uzamandmane kojima se izvršila ustavna reforma federacije,doneseni su i tzv. radnički amandmani, kojima se utvrđujeradikalna promjena društvenoekonomskih odnosa. Tim amandmanima se zahtijeva radikalna transformacija naslije-đenog, još pretežno birokratskotehnokratskog tipa poduzećau slobodnu asocijaciju radnika. Amandmani propisuju dadržavna vlast — ni federalna, ni republička ni lokalna — nemože ni u kom obliku biti „vlasnik" društvenih sredstava ni„kapitala”, niti to mogu biti banke i slične institucije, već

samo organizacije udruženog rada. Prema Ustavu, čitav do-hodak, dakle, i lični dohoci i sredstva za proširenu repro-dukciju, kao i sredstva za društvene službe pripadaju osnov-nim organizacijama udruženog rada.

Međutim, sve do 21. sjednice Predsjedništva SKJ, zbogodnosa snaga o kojem smo detaljnije govorili, realizacija togkursa je nailazila na dosta efikasan otpor.

Nakon 21. sje dnice Predsjedniš tva SKJ, čije su odlukeodredile pravac društvenog razvoja u narednom razdoblju,

311



započela je višegodišnja aktivnost na veoma širokom fron-tu: isključivanje iz Saveza komunista više hiljada onih kojisu stajali na suprotnim pozicijama, smjenjivanje mnogih od-

govornih rukovodilaca u Savezu komunista, u državnim orga-nima, radnim kolektivima i drugim sektorima društvenogživota, oživljavanje marksističkog obrazovanja, jačanje ulogeSaveza komunista, jačanje funkcija državnih organa i insti-tucija, jačanje društvene odgovornosti i discipline, suzbija-nje tuđih ideologija, a posebno veliki napori na razradi plat-forme izmjena u društvenoekonomskim odnosima i društvenopolitičkom sistemu itd. Sve je to bilo praćeno moralnopolitičkom osudom suprotnih ideologija i političkihorijentacija.

Uskoro poslije 21. sjednice Predsjedništva SKJ 1. i 2.decembra 1971. godine, II konferencija SKJ, održana od 25.do 27. januara 1972, donijela je A kcio ni program, u komekonstat i ra da je : ( . . . ) U SKJ došlo do idejne krize koja se izralavala u oportunizmu ( . . . ) u idejnoj heterogenosti i sti- hijnim idejnim kretanjima u SKJ, u slabljenju borbe za samoupravljanje, u okretanju dijela komunista ka drugim sredstvima i snagama, koje tele konzerviranju datih odnosa ili vraćanju nazad ( . . . ) , pa se na osnovu takvih ocjena od-ređuje kurs jačanja organizacija SKJ kao pretpostavke zauspješan razvoj samoupravljanja u Jugoslavij i .

Da bi se održao i ojačao kurs političke akcije utvrđenna 21. sjednici SKJ, Josip Broz Tito i Izvršni biro SKJ obra-tili su se cjelokupnom partijskom članstvu. Dvadeset devetogseptembra 1972. godine upućeno je „Pismo PredsjednikaSKJ i Izvršnog biroa Predsjedništva SKJ” svim komunistimaJugoslavije, u kome se ističe: (. . .) Svjestan odgovornosti za tok i rezultate u ostvarivanju zaključaka usvojenih na Drugoj konferencij i i s jednicama Predsjedništva SKJ, Izvršni biro naglašava da postignuti rezultati mogu da budu ugro- ieni , a uspjeh poli t ike SKJ doveden u pitanje ako se Savez komunista ne preobratava u ( . . . ) organizaciju revolucionarne akcije ( . . . )

Zatim se u Pismu zahti jeva zaokret ka praksi ovim ri- ječim a: ( . . . ) neophodno je u svakoj organizacij i i forumima Saveza komunista ustali t i praksu redovnog poli t ičkog ocjenjivanja kako se provode usvojeni zaključci ( . . . )

312



U zaključku Pisma se kaže: (. . .) Sadašnja etapa revolucije ima odlučujući značaj za pravce razvoja i sudbinu soci

ja lizm a u Jugoslaviji. Suština pitanja je u tome da li će

radnička klasa zagospodariti cjelinom društvene reprodukci je i osigurati odlučujuću ulogu u polit ič kom i društv enom odlučivanju ili će jačati oni odnosi i snage koji su suprotni interesima radničke klase, socijalizma i samoupravljanja . . .

U fazi vrhunca političke krize u Ju-goslaviji 1971/72. godine stanje Sa-veza komunista — njegova organi-zaciona, idejnopolitička i kadrov-ska osposobljenost, te akciona spo-sobnost — bitno se razlikovala od

stanja desetak godina ranije. Osnovne karakteristike njegovastanja šezdesetih godina opisali smo u prethodnim poglav-ljima. Nastavljajući tu analizu, pozvaćemo se na ocjene koje

je izrekao izvješta j za X kongres o rad u Saveza kom unistaizmeđu IX i X kongresa (1969 — 1974).

Shvatanja o demokratskom centralizmu, kao temeljnom principu organiziranja , veoma su se prom ijenila od VI kon-gresa KPJ — SKJ 1952, a naročito od tzv. Brionskog (IV) plenum a CKSKJ 1966, posebno u pogledu prak tičn e prim je netog principa. U cijelom tom razdoblju, više od dvadeset go-dina, SKJ je težio jačanju demokratske komponente tog

principa, a s lab ljen ju i potisk ivanju centralizm a, što je bilou skladu s koncepcijom izgradnje demokratskog samouprav-nog socijalizma. Kako je Savez komunista kičma cjelokup-nog sistema upravljanja društvom, od promjena odnosa unjemu zavisile su i promjene u svim sferama društvenihodnosa.

N akon rasp leta polit ičke krize 1971/1972. godine ruko-vodstvo SKJ ocijenilo da je Savez komunista znatno osla- bio svoju akcio nu sposobnost, a da je za izvođenje prekret-nice u daljem društven om razvoju, obnov a njegove društvenemoći apsolutni uvjet uspjeha.

Među prvim akcijama na kursu obnove moći Saveza ko-munista bilo je obnavljanje čvršćih veza i odgovornosti uduhu demokratskog centralizma između rukovodstava Sa-veza komunista republika i pokrajina prema rukovodstvu Sa-

Jačanje društvene mo-ći organizacija 1 ruko-vodstava Saveza komu-nista poslije 21. sjed-

nice Predsjedništva SKJ

313



veza komunista Jugoslavije. O toj akciji u izvještaju za Xkongres kaže se: Pojave narušavanja demokratskog centralizma utjecale su i na odnose između republičkih, odnosno

po kra jinskih organizacija i SKJ. To se, m eđu osta lim , ogledalo: u pokušajima devalviranja političke uloge rukovodećih organa SKJ i svođenju njihove funkcije na međusobno in

fo rm iran je i koordin aciju ; u tendencijam a kopiranja načina odlučivanja u driavnim organima federacije; u zanemarivanju donesenih odluka i stavova; osporavanju prava organima SKJ da ostvaruju uvid i ut ječu na rad republičkih i pokrajinskih organizacija i dr.

To je, u suštini, vodilo federalizaciji i dezintegraciji SKJ.

U nastavku izvještaj konstatira:Porazom shvaćanja i prakse tzv. partijskog federalizma

na 21. sjednici Predsjedništva SKJ zadan je snatan udarac tendencijama idejne i poli t ičke dezintegracije SKJ . . .

Radi jačanja društvenopolitičke moći Saveza komunista,istovremeno je izvršena i reorganizacija osnovnih organiza-cija. Rasformirane su velike organizacije sa po nekoliko sto-tina članova Partije, u kojima nije bilo dovoljno mogućnostiza pojedinačnu akciju i odgovornost člana pojedinca, a for-mirane su brojno manje organizacije u kojima ima više mo-gućnosti da svaki član izrazi svoju aktivnost i dobije preciz-niji zadatak. Formirane su osnovne organizacije i rukovod-stva u organima državne uprave i drugim neprivrednim or-ganizacijama, što je pomoglo u obnavljanju uloge tih insti-tucija. Reorganizacijom osnovnih organizacija i znatno po-većanim radom članstva, Savez komunista u cjelini bio jeviše osposobljen da ostvaruje zadatke koji su bil i određeniza novu političku liniju SKJ.

Drugi pravac jačanja Saveza komunista je njegovo ideološkopolitičko i teorijsko osposobljavanje. Prema citiranomizvještaju za X kongres kaže se: U proteklom razdoblju otvorenije su se manifestirali i različiti oblici osporavanja marksizma: širenjem krilatice o „kraju ideologije” i o „zastarjelosti" marksizma; propagiranjem „teorija” o industrijskoj i postindustri jskoj civi l izacij i u kojoj „nestaju" klase i klasna borba, odnosno teze o konvergenciji društvenih sistema; pokušajima da se iz Marksove misli potisnu stavovi

314



0 historijskoj ulozi radničke klase kao subjekta revolucije1 o ulozi kom un ističke organizacije.

Rukovodstvo SKJ je sredinom 1972. organiziralo sav-

jetovanje o ideolo škom rad u u Savezu kom unis ta, a sredi-nom 1973. o teorijskom radu.Pri nekim centralnim i pokrajinskim komitetima i mno-

gim nižim rukovodstvima i velikim radnim organizacijamaformirani su marksistički centri sa zadatkom, kako se tokaže u izvještaju za X kongres, da: (...) sistematski prate

zbivanja u teoriji i društvenim znanostima i ostv aruju organiziran utjecaj Saveza komunista na pravce društvenih istraživanja, korištenjem njihovih rezultata u praksi SK,

program iranje ideolo škog rada, njegovo organiz iranje i u- smjeravanje.

Treći pravac jačanja Saveza komunista predstavljaju prom jene u njegovom socijalnom sastavu. Naim e, godin am a je sta lno opadalo relativno učešće radnika u Savezu kom u-nista. U 1971. godini ono je iznosilo svega 28,8% svih čla-nova Partije. Ta tendencija je zaustavljena 1972. kada je odsvih novoprimljenih u toj godini bilo 39,7% radnika.

Č etvrti pravac jačanja uloge SKJ u društvenom razvoju

bilo je obnavljan je vodeće uloge SK, naroči to rukovodstavau kadrovskoj politici. Pri rukovodstvima SK formirane sukadrovske komisije, čiji je zadatak da osiguraju da se naodgovorne i rukovodeće funkcije u društvu osiguraju onikoji daju najviše garancija da će najbolje ostvarivati novikurs Saveza komunista.

Pored pomenutih pravaca jačanja uloge Saveza komu-nista u društvu, poduzete su, poslije 21 . sjednice, i drugeakcije. Ojačan je utjecaj Saveza komunista na rad i djelo-

vanje društvenopolitičkih organizacija, u kojima je suzbi- jena tendencija u nekim sredinam a i grupam a za polit ičkim partnerstvom i polit ičkopartij sk im pluralizm om . O jačana jei uloga partijskih organizacija i rukovodstava i u državnimorganima, kao i uloga tih organa u suzbijanju tendencijakoje su osuđene na 21. sjednici i partijskom Pismu. AkcijomSaveza komunista izvršene su značajne kadrovske promjeneu štampi, na radiju i televiziji, te časopisima, izdavačkim

poduzećim a i k ulturn im institucijam a, tako da je u sis tem u javnog in fo rm iran ja u cje lin i ojača o u tjecaj SK.

315



Deseti kongres SKJ maja 1974. godine konstatirao je da je Savez kom unista jed instven i znatn o ojača n u idejnopolitičkom, organizacionom i kadrovskom pogledu.

vlasti, Sto je bilo praćeno koncipiranjem nacionalne politikei nacionalnom afirmacijom, ali i nacionalizmom u svim na-cionalnim zajednicama, što je dovelo do političke krize,koja se rješavala i ustavnom reformom federacije, 1971.godine. U takvoj konstelaciji odnosa postavio se problemobnove povjerenja i problem jedinstvene politike. Od kraja1971. i u toku 1972, 1973. i 1974. godine rukovodstvo SKJi rukovodstva Saveza komunista republika i pokrajina izlo-žila su veoma oštroj kritici politiku i praksu međunacional-nih odnosa, koju su vodile smjenjene rukovodeće grupeu pojedinim federalnim jedinicama.

Za ovu priliku i na ovom mjestu, a da bi bilo manjenesporazuma, citiraćemo dijelove dokumenata Saveza ko-munista republika i pokrajina o pomenutoj kri t ici .

Prema ocjenama Saveza komunis ta u SR Srbi j i speci-fičan oblik izražavanja nacionalizma bio je izražen u tenden-ciji formiranja otuđenih centara kapitala koji su potkopa-vali radničko samoupravljanje u produkcionim odnosima,i u l iberalizmu u poli t ičkim odnosima.

Sredinom oktobra 1972. godine Predsjednik SKJ JosipBroz Tito je o politici rukovodstva Saveza komunista Srbijevodio višednevni razgovor sa rukovodiocima SR Srbije i uzaključku te rasprave, pored ostalog, rekao: ( . . . ) jedno od

osnovnih pitanja koje se ovdje četiri dana ( . . . ) posta vljalo bilo je da li je linija SK Srbije u skladu s linijom SKJ. U osnovnim pi tanj ima ( . . . ) mislim da ne bismo mogli govoriti o različitoj liniji . Međutim, prihvatanje linije SKJ ( . . . )

pretpostavlja i odlučnu borbu za izvršen je te lin ije na svim fro n to v im a ( . . . ) Ponavljam, na svim frontovima . . .

U svom zaključku, Tito je naročito naglasio problemekoji su nastali zbog koncentracije i centralizacije kapitala.U tom kontekstu, govoreći da se ne ostvaruju intencije

amandmana na Savezni ustav, on je rekao: ( . . . ) izostalo je

U vrijeme borbe protiv velikodr

su preuzele najveći dio suverene

316



ono što bi značilo njihovo provođenje u iivot, a što bi se moralo ogledati prije svega u korjenitoj promjeni fizionomije banaka, reeksportera, spoljne trgovine i trgovine na

veliko i gdje praktički nije gotovo ništa učinjeno ( . . . ) Ondalje podvlači da zbog toga dolazi do (...) najdublje kritike koja se gotovo iz svih republika upućuje na koncentraciju kapitala i zadržavanje kapital-odnosa u ovim institucijama, što ima dalekosežne političke i ekonomske implikacije u ci

jeloj zem lji. . . Nekoliko dana posli je Titove kritike grupa najodgovor-

nijih partijskih rukovodilaca u SR Srbiji podnijela je ostav-ke na svoje rukovodeće funkcije.

U izvještaju koji je CKSK Srb ije podn io V II kongresu SRSrbije (marta 1974. godine) se kaže: (...) U reformi političkog sistema, naročito u reformi federacije, republika i pokrajina, Savez komunista Srbije je naišao na snažne nacionalističke konzervativno-etatističke i unitarističke otpore. U borbi protiv njih Savez komunista Srbije dao je veliki doprinos, mada je bilo i značajnih otpora i oportunizma. Pod uticajem liberalističkih tehnokratsko-menadžerskih i birokratskih snaga, Savez komunista Srbije pokazao je određenu neodlučnost i nedoslednost u eliminisanju ekonomskih

izvora nacionalizma i nacionalnog nepoverenja.( . . . ) Poslovne banke i velike prometne organizacije prisvojile su i otuđile od odlučivanja radničke klase veliki deo dohotka proizvodnih i drugih radnih organizacija. U poslovnoj praksi i u sistemu odnosa koji su postojali to stanje se stalno obnavljalo. Neodlučnost Saveza komunista Srbije da svojom energičnom idejno-političkom aktivnošću obezbedi

prevazila ženje takvog sta nja bržom i dosle dnijo m realizaci jom usta vnih am andm ana unosilo je nepoverenje u međuna

cionalne i međurepubličke odnose ( . . . )( . . . ) Do izraza je došao veom a liberalan odnos rukovodećih ljudi u Savezu komunista u oblasti kulturnog stvaralaštva i u sredstvima javnog komuniciranja. Ne samo nacionalistima nego i nosiocima drugih antisocijalističkih ideologija je odgovaralo tipično građansko shvatanje demokratije, koje je uticalo i na ponašanje sudova i drugih organa društvene zaštite.

( . . . ) U najužem rukovodstvu Saveza komunista Srbije pružan je snažan otpor svakoj krit ic i, naročito onoj koja je

317



dolazila iz organa Saveza komunista Jugoslavije. Ta kritika je bila m inim izirana i odbačena.

( . . . ) Time su bila narušena načela demokratskog cen

tralizma i otpor i nesprovođenje politike Saveza komunista Jugosla vije u suštin i je predstavljalo frakcionašku dela tnost. Neprihvatanje lin ije 21. sje dnice, ko je se izražavalo na različite načine, sve do tvrdnje da ta linija predstavlja povratak i vraćanje na etatizam, odricanje od demokratizacije, pobedu konzervativnih snaga itd., jasno je potvrdilo da se u Centralnom komitetu Saveza komunista Srbije nalaze snage koje

zastupaju tehnokratska i tehnokratsko-liberalistička shv u tanja i deluju mimo politike Saveza komunista Jugoslavije ( . . . )

( . . . )Pod nacionalističkom zastavom okupljale su se

sve reakcionarne snage: ostaci starog burioaskog društva, četnici, informbirovci, malograđani i anarho-liberalističke snage, birokratsko-etatističke i tehnokratske snage ( . . . )

( . . . ) Velikosrpski nacionalizam je u proteklom periodu pretendovao na to da posta ne nosilac nacionaln og interesa i zaštitnik jugoslavenske zajednice, za koju je bio posebno zabrin ut. Bez obzira na to, najviše se zauzim ao i izražavao za zaštitu nacionaln og in te resa i srpstva. Izražavao je veliki otpor ustavnim promenama, jer su one, kako se govorilo,

uperene protiv Srbije i srpskog naroda. Iz toga se najčešće izražavala neskrivena težnja da se pod vidom zajedničke borbe za. jedinstvo rehabilituju unitarističke koncepcije ( . . . )

( . . . ) Na 45. sednic i Centraln i ko m ite t je izvršio k ritičku analizu stanja u Savezu komunista Srbije i u celini prihvatio ocene i zadatke iz Pisma i govora druga Tita ( . . . )

U AP Vojvodini na 52. i 56. sastanku Pokrajinskog ko-miteta osuđena je poli t ika grupe najodgovornij ih rukovo-

dilaca zbog njihova opredjeljenja za tehnokratski konceptdruštvenog razvoja, zbog prodora liberalizma i nacionalizmau Savez komunista.

Sto se tiče politike koja je nastala u Socijalističkoj Autonomnoj Pokrajini Kosovo, u izvještaju za X kongres SKJse, pored ostalog kaže: U izvršavanju zaključaka 21. sjednice Predsjedništva SKJ, preduzet je niz konkretnih idejno- -političkih aktivnosti na svim nivoima i u svim sredinama u Pokrajini. To je doprinijelo uspješnijem potiskivanju i uklanjanju nacionalizma na Kosovu u svim njegovim obli

318



cima. Borba protiv nacionalizma vodila se uporedo s borbom za idejno-političko jačanje Saveza komunista, za razvoj socijalističkog samoupravljanja i ravnopravnih međuna

cionalnih odnosa, stabilizaciju i razvoj privrede itd.U razvijanju konkretne idejno-političke aktivnosti vršena je dalja diferencijacija u SK i izvan njega: jedan broj članova SK je isključen; izvršene su neke kadrovske prom

jene; preduzete su oštrije adm inistrativne m jere protiv jednog broja nacionalističkih elemenata iz sredstava informiranja i nekih kulturnih, obrazovnih i pravosudnih institucija, sportskih i drugih organizacija. Prišlo se svestranijoj borbi i radu za prevladavanje pojava nacionalne uskogrudnosti, romantizma i nacionalističke konfrontacije s drugima u tu

mačenju nacionalne istorije, potcjenjivanja proučavanja kulture i historije drugih naroda i narodnosti, primjesa nacionalizma i buržoaske istoriografije u pojedinim udžbenicima i priručnicima, slabosti u nekim nastavnim programima i

planovim a itd.U referatu za 11. izbornu konferenciju Saveza komunista

Kosova 1974. godine se kaže: (...) U proteklom periodu Savez komunista Kosova se nepokolebljivo otvoreno borio

p ro tiv alb anskog i srpskog nacionalizm a, ko ji su pokušali

da se nametnu političkom životu Pokrajine. U uspešnim borbama i obračunima sa svim pojavnim oblicima nacionalizma, SK Kosova je još produbio svoja saznanja o reakcionarnom i antirevolucionarnom karakteru nacionalizma, preko koga nastupaju kako balističke ili četničke ideologije i

po litičke pretenzije kla snog neprijate lja , tako i sve osta le snage koje se suprotstavljaju samoupravnom socijalizmu: birokratizam, tehnokratija, unitarizam, separatizam i dr. ( . . . )

Na k ra ju referata se kate goričk i zahtjeva: Svaki organ

i svako rukovodstvo na Kosovu, svaki rukovodilac i nosilac javne fun kc ije bilo ko je narodnosti mora u svom e radu izražavati i sprovoditi interese svih naroda i narodnosti u Pokrajini, mora imati njihovu podršku i biti podjednako odgovoran pred svima njima za svoj rad i ponašanje. Samo takvim delovanjem moći će SK Kosova i dalje efikasno da razbija sve antisamoupravne i nacionalističke tendencije. . .

O prodoru nacionalizma u redove Saveza komunista H rvatske, u izvještaju za VII kongres SK Hrvatske se kaže:

319



N acionalističke snage u H rvatsko j su čak na TV konfe renci ji Saveza kom unista H rvatske istupile s te zam a o nacionalnoj državnosti kao emanaciji nacionalnog duha, o čistoj i nedjeljivo] nacionalnoj suverenosti, o kontinuitetu Hrvatske državnosti, o svenacionalnoj misiji Hrvata i o hegemoniji nacija, o tome kako je Hrvatska izrabljivana, itd. ( . . . )

( . . . ) U okviru ustavne diskusije nacionalističke snage su se izuzetno snažno eksponirale i angažirale. Predlažu se ustavni tekstovi, zahteva se nedeljiv suverenitet, predstavništvo u Organizaciji ujedinjenih nacija, raspuštanje Sabora Socijalističke Republike Hrvatske itd., što sve ukazuje na kontrarevolucionarni karakter te delatnosti. Sve skupa je kumuliralo t dobilo svoj zaključni izraz u studenskom štraj

ku i u pokušaju organiziranja generalnog štrajka. (.. .)*( . . . ) L iderska grupa u rukovodećem vrhu C K SK Hrvat

ske nije se energično suprotstavila delovanju nacionalista, kako bi još na početku sprečila konstituiranje nacionalističkog pokreta i njegove ideologije. Govorilo se da je to samo

periferna poja va opće političke m obilizacije na progresivnom amandmanskom kursu, koja nije opasna po idejno-po- litičku liniju Saveza komunista. Nacionalizmu se na taj način otvorio prostor za delovanje i uticaj u društvu (.. .)2

Izv je šta j za X kongres SK J ovako je ocijenio a kciju SKH :Sastanak druga Tita sa Izvršnim komitetom i poli t ič

kim rukovodstvom Hrvatske i 21. sjednica Predsjedništva Saveza komunista Jugoslavije predstavljali su potvrdu i pot

pu n u a firm aciju borbe Saveza ko m unista H rvatske za po- bjdu samoupravnog Titovog puta. Na 23. sjednici Centralnog komiteta SK Hrvatske, koja je sazvana odmah posle 21. sjednice Predsjedništva, uz podršku članstva SK Hrvatske, odstranjeni su iz rukovodstva oni najodgovorniji poli

t ički funkcioneri koji su frakcionaškim delovanjem omogućili eskalaciju hrvatskog nacionalizma. Odlučnom i oštrom akci jom Saveza komunis ta Hrvatske u srazmerno kratkom vremenu odstranjeni su iz SK i iz rukovodstava ostalih dru- štveno-političkih organizacija svi oni koji su se povezivali sa nacionalističkom frakcionaškom politikom. To je bio i odlučujući obračun sa pojavama liberalizma, malogradanstva i oportunizma ( . . . )

1 Izvještaj za V II kongres SKH, str. 122.1 Isto , str. 163.

320



Najo dgovorn ije ličnosti m asovnog pokreta u SKH, onekoje su napravile kažnjiva djela, bile su izvedene pred sud ikažnjene vremenskim kaznama.

U toku borbe protiv nacionalizma u Hrvatskoj počela seformirati unitarističkocentralistička grupacija koja je teži-la obnovi velikodržavnog birokratskocentralističkog siste-ma u Jugoslaviji, protiv koje je pokrenuta politička akcija.

U Socijalističkoj Republici Sloveniji borba protiv tehnomenadžerske orijentacije i nacionalizma intenzivirala se odtzv. cestne afere u jesen 1969. godine.

Centralni komitet Saveza komunista Slovenije je na 29.sjednici, 4. novembra 1972. raspravljao o idejnopolitičkom

jedinstv u Saveza kom unis ta Slovenije. Na sjednic i su rezi-mirani rezultati i okončan period diferencijacije u SKSkoji je tekao još od VI kongresa SK Slovenije.

U uvodnom referatu Sekretarijata CKSK Slovenije, i udiskusiji bile su prihvaćene dublje ocjene idejnopolitičke

polarizacije i u Savezu kom unista Slovenije i u slovenačkomdruštvu. Centralni komitet je prihvatio ocjene, stavove izaključke referata, a diskusija je podržala te polazne osno-ve. Rezimiramo neke glavne misli:

Referat upozorava na činjenicu da su stavovi u forumi-ma SK Slovenije posljednjih godina praktično uvijek dono-šeni jednoglasno. No bile su prisutne koncepcione razlike,koje su poslije donošenja zaključaka utjecale na različitu praktičn u polit ičku aktivnost i ponašanje. Te razlike suželjeli da prevaziđu čestim razgovorima, a i suočavanjimau okviru Centralnog komiteta i drugde.

Savez komunista se kao cjelina, a i u nekim svojim dije lovim a, susreće s idejam a koje ne mogu biti prih vatljiv e

za samoupravnu socijalističku orijentaciju. „Prisutna ideja o samostalnoj Sloveniji, oslonjenoj na Srednju Evropu, ogleda se u idejno tuđem tumačenju pojedinih spoljno-poli- tičkih događaja, potcjenjivanju odnosa prema zemljama u razvoju u pogrešnom tretiranju nesvrstanog pokreta. Ogleda se u oportunističkoj politici prema nekim spoljno-političkim

pita n jim a u republičkoj nadležnosti, u politic i prema manjini i u pogledima na druge oblike povezanosti sa našim susjedima. Pri tome se, blago rečeno, pokazao nedostatak os

jećanja za klasnost." (R efera t) ( . . . ) Pri tome nije u pitanju

21 321



samo klasični separatizam koji zastupa dio političke emigracije i neki pojedinci u Sloveniji. Riječ je više o malograđanskom koketiranju sa srednjoevropskom demokraci jom i građanskim način om života, što je uzor nek im pojedincima i na svojevrstan način se ogleda u negiranju nacionalne samostalnosti. Riječ je o tome da se želi obezvrijediti

povezanost Slovenije sa osta lim narodim a i narodnostim a Jugoslavije. (Referat)

Partijsko rukovodstvo B osne i Hercegovine moglo je posli je 21. sjednic e P redsjedniš tva SKJ sa zadovoljstvom kon-statirati da Savez komunista BiH nema potrebe ni razlogaza korekciju svoje politike.

U refe ratu podn esenom n a VI kong resu SK BiH 1974. go-dine se kaže: Savez komunista Bosne i Hercegovine se ( . . . )suprotstavljao pokušajima pojedinaca, koji su sa pozicija osuđenih na IV plenumu CKSKJ nastojali da u politiku Saveza ko m un ista posiju nep ovjere nje i da sum njiče i kleveta-

ju politič ka rukovodstva u Republic i, kako bi razbili n jih ovo jedinstvo, onesposobili ih za akciju i izazvali rascep u SKBiH. Odbacio je sve političke špekulacije i ciljeve onih koji su hteli da izazovu aferu. Tim pitanjima su se strpljivo i uporno više godina bavili Centralni komitet i druga rukovodstva u Republici ( . . . )

( . . . ) Agresivno pojačanje nacionalseparatizm a i hegemonizma bilo je naročito usmereno protiv Bosne i Hercegovine. Nosioci te reakcionarne ideologije su napadali i državnost Socijalističke Republike BiH kao zajednice njenih naroda, a osobito nacionalnu individualnost Muslimana. Izra

žavali su tobožnju zabrin utost za Srbe ili H rvate u BiH . Otvoreno su zastupali teritorijalnu podjelu Republike, što se pokazalo i u raznim pamfletima i knjigama. Grubo su na

padali cje lokupnu po litiku i pokušali da se m ešaju u unutrašnji društveno-politički život i rad pojedinih državnih, kulturnih i drugih ustanova u Republici ( . . . )

( . . . ) Nacionalistički i šovin istički orijenti rani pojedinci i grupe iz redova hrvatskog, srpskog i muslimanskog naroda u BiH su isto tako podigli glave. Povezivali su se i među sobom a i sa istomišljenicima izvan Republike i sa drugim ostacima pobeđenog klasnog neprijatelja, sa ekstremnim kle- rikalcima, rankovićevcima, tehnokratama i drugim antisamo-

322



upravnim snagama i nastojali da obezbijede poloiaje u pojedinim ustanovama i na kulturno-prosvjetnim manifestacijama.

I u izvještaju sa X kongresa SKJ data je ova ocjenarada partijske organizacije BiH:U izvršavanju zaključaka 21. sjednice Predsjedništva

SKJ i Pisma, aktivnost organizacija i organa Saveza komuni-sta Bosne i Hercegovine u borbi protiv svih oblika naciona-lizma i hegemonizma, tehnokratske ideologije i prakse, neostaljinista, delovanja tzv. novih levičara i drugih antisocijalističkih i antisamoupravnih snaga i tendencija, postala je

još organizovanija, energičnija i uspješnija .

Forumi i organi, odosno Savez komunista Bosne i Hercegovine u celini, odlu čno su se suprots tavljali pokušajima negiranja samoupravne osnove razvoja i emancipacije svakog naroda i narodnosti u Bosni i Hercegovini i Bosne i Hercegovine kao samoupravne zajednice ravnopravnih naroda i narodnosti u jugoslavenskoj samoupravnoj socijalističkoj zajednici.

U Socijalističkoj Republici Crnoj Gori također je bilo pojava o kojim a govori 21. sjednica Predsjedniš tva SKJ.

Tako je 1969. godine došlo do tendencije političkog plura-lizma u rukovodstvu Socijalističkog saveza u obliku težnjeza po litičkom sam ostalno šću ove organizacije. U referatu saVI kongresa Crne Gore, 4. aprila 1974, kaže se:

Osnov političko-idejne diferencijacije u našem društvu i SK je danas odnos prema socijalističkom samoupravljanju, tj. odnos prema zadacima koje imamo u sprovođenju novih ustavnih rešenja. Ali tehnokratsko-birokratske snage nisu tek tako spremne da se odreknu svojih društvenih pozicija

i materijalnih interesa. A u tu borbu se mešaju i grupe i pojedinci čija je dela tnost u suštini drukčije političko-idejne prirode, mada i oni često upotrebljavaju parole SK i

pozivaju se na Pismo. Reč je o dogm atskim , eta tistič kim i unitarističkim snagama. U našoj Republici su i danas prilično raširena etatisličko -cen tralistička dogmatska shvatanja, i to

je deo društv ene svesti ko ji vuče unazad.U Crnoj Gori, kao ni u Bosni i Hercegovini ni Kosovu

nije bilo smjenjivanja među istaknutim rukovodiocima.

21* 323



Savez komunista Makedonije je u toku 1972. godine ikasnije držao pod oštrom kritikom tendencije omalovaža-vanja jedinstva u SKJ. U rukovodstvu Saveza komunista iRepublike izvršeno je i smjenjivanje nekih najistaknutijihrukovodilaca i izložen kritici nacionalizam.

U referatu za partijski kongres, aprila 1974, kaže se da je polit ička b itka vođena ne samo protiv otvorenih nacio na-lističkih istupa i protiv nacionalizma kao društvene svijestiu pojedinim sredinama i kod pojedinaca, nego je morala biti usm jerena i na javnu osudu snaga u sam om SK koje susvjesno ili podsvjesno potcjenjivale opasnost od nacionali-stičkih pojava u vlastitoj sredini, polazeći od toga da je ma-kedonski nacionalizam možda manje opasan od naciona-

lizma velikih i ekonomski snažnijih naroda.Smjenjivanjem pristalica političkog pluralizma, slobod-

nijeg djelovanja frakcija, artikuliranja separatnih republič-kih interesa i osudom njihove politike, koju je izreklo ru-kovodstvo SKJ i rukovodstva Saveza komunista republikai pokrajina, izvršen je krupan zaokret i ponovno uspostav-ljen demokratski centralizam, u najvećoj mogućoj mjeri,a ta mjera i granica određene su principom federativnoguređenja zemlje. Daljnje jačanje centralističke komponente

u okviru dvočlane dijalektike demokratskog centralizma,čemu su poslije 21. sjednice težile pristalice birokratskogcentralizma i neostaljinizma, potkopalo bi ne samo federa-tivno uređenje nego i samoupravljanje, pa je zato istovreme-no vođena politička akcija i protiv tih tendencija.

Težište političke akcije Saveza koDniga faza ustavnih pro m u nista ko je je 1971, a naro čito

« 72 godine bilo u b orb i protiv no

silaca tehnokratizma, liberalizma inacionalizma počelo se u 1973. prenositi na izradu dugoročnekoncepcije daljeg društvenopolitičkog i ekonomskog razvoja.Ova koncepcija trebalo je da da odgovor i na pomenutetendencije.

U odnosu na sva ranija razdoblja društvenog razvojaJugoslavije, kada je monolitna partija bila oslonac i reali-zator ranijih projekcija i programa društvenog razvoja, spe-cifičnost etape o kojoj govorimo je u tome što se rukovod-stvo SKJ znatno jače nego ranije oslonilo na pravne norme.

324



Naim e, polazeći od ran ijeg iskustva, došlo se do uvjerenjada u novoj etapi treba više i pravno regulirati odnosekoji su artikulirani u programskim dokumentima Saveza

komunista.Glavni kreator ustavne koncepcije i ustavnog tekstaEdvard Kardelj, u svom govoru političkom aktivu Ljubljane(26. marta 1974), kaže: (...) Ustav mnogo konkretnije nego do sada precizira ne samo prava radnika nego i njihove međusobne odgovornosti i dulnosti, ne samo unutar osnovne organizacije udruženog rada nego i između osnovnih organi

zacija udruženog rada i radnih organizacija u sis tem u društvene reprodukcije uopće. Zato je dobar dio ustavnih odredaba posvećen upravo odnosima koji nastaju u sistemu

proširene reprodukcije i u društv enom planiranju ( . . . )I dalje:( . . . ) Ustav predviđa i bogatije organizacione oblike u

samoj organizaciji udruženog rada i u neposrednoj razmjeni rada između materijalne proizvodnje i drugih društvenih djelatnosti, ( . . . )

Pored, dakle, državnog uređenja i političkog sistema ucjelini, Ustav detaljnije regulira društvenoekonomske od-nose, koji se u drugim sistemima daju samo globalno ili

vrlo posredno.Jugoslavija je zemlja koja je u svom poslijeratnom raz-vitku imala najviše ustavnih promjena. Jedan od uzrokatako čestih ustavnih promjena je i u tome što je samouprav-no socijalističko društvo tek na početku svoga formiranja pa još ni izdaleka n ije ušlo u „sis tem " svoje relativno sta bil-ne reprodukcije. Praksa je pokazala da su objektivne teškoćei su bjek tivni otp ori izgradnje samoupravljam ja mnogo jačinego što se očekivalo. Tendencije i izvori stalnog obnavlja-

nja odnosa dominacije, u starim i novim, otvorenim i pri-krivenim oblicima, mnogo su jače nego što je SKJ to ika-da predviđao. Poučen tim iskustvom, SKJ je, s jedne strane,

jo š dosljednije definirao dom in antnu ulogu radnog čovjekau društvenoekonomskim odnosima i društvenopolitičkomsistemu, ali je, s druge strane, dao i obnovio jaču moć or-ganiziranim političkim snagama i institucijama političkogživota, te pravnom sistemu, nego raniji programski i ustav-ni dokumenti, koji su nešto više računali i na tzv. samodjelatnost i političku akciju radnog čovjeka i građanina koji,

325



motivirani svojim političkim i moralnim interesima, kreira- ju društvene odnose.

Ustav, dakle, sadrži više akciju ka cilju nego što nor-

mira ostvareno stanje. Zato su društvenoekonomski i društvenopolitički oblici i sad ržaji u Ustavu SFRJ (i ustavim a re- publik a i pokrajina) is tovrem eno i dio stvarnih odnosa,odnosno sistema i začetak njegove promjene. Konačno,samoupravljanje kao koncepcija i doktrina društvenog raz-voja znači, prije svega, akciju ka cilju, a ne apologiju ostva-renog. To je i u skladu s marksističkim određenjem pojmakomunizam: „Komunizam za nas n ije s t a n j e koje trebada bude uspostavljeno, i d e a l prem a kome stvarnost t rebada se u prav lja. Mi nazivam o k om u nizam s t v a r n i p o k r e t

koji ukida sadašnje stanje" (K. Marks—F. Engels, N jem ačka ideologija, Rani radovi, „Naprijed", Zagreb, 1967, str. 381

— podvukao D. B.)Kao i u ranijim ustavnim promjenama, idejnopolitički

izvor Ustava 1974. godine jesu najvažniji dokumenti Savezakomunista, kojima je utvrđena teorija i ideologija izgradnjesamoupravnog socijalizma u Jugoslaviji. Ustav polazi, prijesvega, od Programa SKJ koji socijalizam definira kao: dru-štveno uređenje zasnovano na podruštvljenim sredstvima

za proizvodnju, u kome društvenom proizvodnjom upravljaju udruženi neposredni proizvođači, u kome se vrši raspo-djela prema principu „svakome prema radu" i u kome se, pod rukovodstvom radničk e klase, koja se kao i klasa sa-ma mijenja, svi društveni odnosi postepeno oslobađaju klas-nih suprotnostii svih elemenata iskorišćavanja čovjeka odstrane čovjeka".

U novom Ustavu SFRJ to se još detaljnije nego u Pro-gramu, definira, kad se kaže: Socijalističko društveno ure

đenje Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije temelji se na vlasti radničke klase svih radnih ljudi te na odnosima medu ljudima kao slobodnim i ravnopravnim proizvođačima i stvaraocima, čiji rad služi isključivo zadovoljavanju njihovih osobnih i zajedničkih potreba.

Osnovu tih odnosa čini dru štveno -ekon om ski položaj radnog čovjeka, koji mu osigurava da, radeći sredstvima u društvenom vlasništvu i odlučujući neposredno i ravnopravno s drugim ljudima u udruženom radu o svim poslovima društvene reprodukcije u uvjetima i odnosima međusobne ovi

326



snosti, odgovornosti i solidarnosti, ostvaruju svoj osobni materijalni i moralni interes i pravo da se koristi rezultatima svog tekućeg i minulog rada, te tekovinam a općeg materijalnog

i društvenog napretka, da na toj osnovi što potpunije zadovoljava svoje radne i druge stvaralačke sposobnosti. (Ustav:Osnovna načela).

Ustav SFRJ 1974. godine razrađuje ustavno novu etapurazvoja samoupravljanja.

Na području društveno-ekonomskog sistema Ustav trebada omogući i osigura dominantnu poziciju radničke klase udruštvenoj reprodukciji. Kao glavni instrument ostvarivanjate ideje treba da posluži formiranje i oživotvorenje osnovnihorganizacija udruženog rada, koje treba da ovladaju cjelo-

kupnim dohotkom. Ustav to normira ovim riječima:„ 0 cjelokupnom dohotku, kao rezultatu zajedničkog ra-

da radnika u osnovnoj organizaciji udruženog rada i ukup-nog društvenog rada ostvarenim u različitim oblicima udru-živanja rada i sredstava na osnovi djelovanja zakonitostitržišta i na samoupravnoj osnovi društveno utvrđenih uvjetastjecanja dohotka, radnici odlučuju u osnovnim organizaci-

jam a udruženog rada u skladu sa svojim usta vnim pravim ai odgovornostima prema drugim radnicima u udruženom ra-

du i prema društvenoj zajednici u cjelini.Dohodak koji zajednički ostvare udruživanjem rada isredstava osnovne organizacije udruženog rada raspoređujuu cjelini među sobom prema svom doprinosu ostvarivanjutog dohotka, a na osnovi mjerila koja utvrde samouprav-nim sporazumom.

Ostvareni dohodak u osnovnoj organizaciji udruženograda materijalna je osnova prava radnika da odlučuju ouvjetima svojega rada i raspodjeli dohotka te da stječu osob-

ni dohodak” (Ustav SFRJ, čl. 17). Citirali smo član 17. Usta-va SFRJ u cijelosti, jer njegov sadržaj izražava bit i temeljdruštvenoekonomskih odnosa u SFRJ.

Da bismo bili što autentičniji u tumačenju društveno■ekonomskih odnosa, navešćemo misli iz citiranog govoraE. Kardelja u Ljubljani. On kaže da ovim sistemom (.. .)

posta vljam o čvršće prepreke dosadašnjim tehnokratsko-mo- nopolističkim i sličnim centrima raspolaganja sredstvima akumulacije ( . . . ) i bes kom pro m isni je nego do sada osiguravamo da radnici u osnovnim organizacijama udrutenog

327



rada postanu odlučujući faktor u raspolaganju cjelokupnim dohotkom udruženog rada ( . . . )

( . . . ) Drugim riječim a, po novom Ustavu otuđiv anje dohotka od radnika i oticanje tog dohotka u razne centre koji mo no polis tički raspolažu sredstvim a društvene reprodukci je — što je u posljednje vrijeme pojava koja u našem društvu izaziva velike brige, u principu je zabranjeno, a u praksi prilično otežano, tako da će se takve pojave, ukoliko do njih bude uopće dolazilo, pojavljivati kao izrazita deformacija, a ne kao društveno priznata činjenica, što je u stvari danas ( . . . )

Usklađivanje društveno-političkog sistema s dominant-nim položajem radnika u društvenoekonomskim odnosimaUstav je izvršio tako što je u svojim načelima i odgovaraju-ćim n orm am a izgradio jedinstven delegatski sistem, kojem jecilj da ukida otuđene centre političke moći, jer, radni čovjekne može imati dominantni položaj u društvu ako su istodob-no od njega otuđene funkcije političke moći. Delegatski sisistem je snažna obrana od pritisaka da se u našem političkom sistemu nametnu metodi buržoaskog parlamentarizma ( . . . ) (E. Kardelj : ci t irani govor).

Kao što smo rekli, na osnovi iskustava posljednje dece-

nije društvenog razvoja Jugoslavije, rukovodstvo SKJ jedošlo do zaključka da ojača zaštitnu funkciju države u ob-lastima u kojima je ona nužna. U članu 129. Ustava SFRJutvrđuje se da zaštitu sam oupravnih prava ( . . . ) ostvaruju skupštine društveno-političkih zajednica te njima odgovorni organi, sudovi, ustavni sudovi, javni tužilac i društveni pra- vobranilac samoupravljanja. Način i uvjeti te zaštite datisu u članu 130. Ustava, kojeg ćemo zbog njegove dalekosežnosti integralno citirati:

Ako se u organizaciji udruženog rada ili drugoj samoupravnoj organizaciji, odnosno zajednici bitno poremete samoupravni odnosi ili teže oštete društveni interesi ili ako organizacija, odnosno zajednica ne izvršava zakonom utvrđene obaveze, skupština društveno-političke zajednice, pod uvjetima i po po stupku k oji su utvrđeni zakonom, ima

pravo da raspusti radnič ki savje t, odnosno drugi odgovara jući organ upravljanja organizacije udruženog rada i da raspiše izbore za članove tog organa te da u organizacijama

udruženog rada i drugim samoupravnim organizacijama i

328



za jednicama raspusti izvršne organe i sm jeni s dužnosti po- slovodne organe i radnike na rukovodećim radnim mjestima, da imenuje privremene organe sa zakonom utvrđenim

pravim a i dužnostima, da priv remeno ograniči ostvarivanje određenih samoupravnih prava radnih ljudi i organa samoupravljanja te da poduzme druge zakonom utvrđene mjere.

Skupština društveno-političke zajednice može, u skladu sa zakonom, obustaviti od izvršenja odluke, druge akte i radnje kojima se povređuju samoupravna prava radnih ljudi i društveno vlasništvo. Ako skupština obustavi od izvršenja takve akte ili radnje, dužna je pokrenuti postupak pred nadležnim sudom.

Ovako široka ovlašćenja državnih organa u odnosu na

samoupravne organe značajna su novina u odnosu na ustav-ni sistem iz 1963. godine i daju mogućnost široke i česte prim je ne in tervencije , što će, nara vno, zavis iti od ukupnogstanja u budućem društvenom razvoju.

Novi Ustav SFRJ je uglavnom prenio sve norm e ustav-nih amandmana kojima je 1971. izvršena ustavna reformafederacije. Pošto smo federativno uređenje obradili u po-glavlju o Ustavnoj refo rm i federac ije, ovdje ćemo citiratišire izvode iz govora J. B. Tita i E. Kardelja o iskustvima

funkcioniranja pomenute reforme.Podnoseći ekspoze na općem Saboru federacije 23. apri-la 1973. godine o novom Ustavu, Predsjednik Republike Jo-sip Broz Tito je istakao:

N ije slu čajn o što smo, u izg radnji novog sis tema, krenuli najprije od Federacije. Za stabilnost naše višenacionalne

zajednice bilo je od presudnog značaja da se ukin e stari centralistički način prelijevanja dohotka, što je, pored ostalog, izazivalo poremećaje u odnosima među narodima i

narodnostima naše zajednice. Ono što je u tom pogledu učinjeno u prvoj fazi ustavnih promjena, mislim da možemo danas ocijeniti veoma pozitivno. Učinjeni su, kao što sam to već istakao, krupni zahvati u produbljivanju ravnopravnosti naroda i narodnosti, a u vezi s tim ojačana je samostalnost republika i pokrajina i njihova odgovornost za sopstveni razvoj i razvoj zajednice u cjelini ( . . . )

( . . . ) In stituc ija m eđurepubličkog sporazum ijevanja i dogovaranja pokazala se kao vrlo uspješan način odlučivanja koji odgovara samoupravnoj višenacionalnoj zajednici. Tim

329



pu tem već se rješavaju mnoga značajna pita nja , uk lju ču jući i neka koja su dugo vremena opterećivala ekonomske odnose i političku situaciju u našem društvu. Smatram da je u svemu tome važnu ulogu odigralo novo ustrojstvo organa Federacije, pri čemu je doprinos Predsjedništva SFRJ bio značajan. To se ogleda u usp ješnom izvršavanju njegovih ustavnih funkcija, naročito u usaglašavanju stavova republika i pokrajina o najvažnijim političkim i ekonomskim pitanjima. Značajan doprinos Predsjedništva bio je u razmatranju i rješavanju pitanja bezbjednosti, narodne odbrane i spoljne politike. Zato je ovih dana u svim republikama i

pokrajinam a, pozit iv no ocijenje n dosadašnji rad Predsjedništva SFRJ koje se već afirmiralo kao najviši kolektivni

organ države ( . . . )( . . . ) M ožemo da kažem o da je prvom fazom ustavnih

prom jena ojačana stabiln ost i čvrstin a naše zajednice, i da smo zadovoljni novostvorenim odnosima u Federaciji. Time su ujedno demantovane špekulacije raznih neprijatelja u zem lji i in ozem stvu. Poznato je da su birokratske i unita rističke snage nastojale da prikažu amandmane kao rezultat nacionalističkog pritiska i da će njihova primjena dovesti do slabljenja, pa čak i rasparčavanja jugoslavenske zajedni

ce. Na drugoj strani, nacionalisti su potkopavali samoupravnu suštinu amandmana, očekujući da će se time stvoriti prostor za njihove ambicije. Te snage su poražene i činjenica je da se čak ni one ne usuđuju da ja vno osporavaju to što je postignuto.

E. Kardelj u pomenutom govoru o novom Ustavu kaže:( . . . ) Postavljajući čvršće društveno-ekonomske osnove

samoupravljanja a naročito samoupravnog sistema društvene reprodukcije, novi Ustav je bitno obogatio i realnu sušti

nu nacionalnog suvereniteta i ravnopravnosti. To je bio drugi glavni cilj ustavnih promjena ( . . . )( . . . ) Jer uvodeći prin cip da nikakve otuđene tehnokrat-

sko-monopolističke strukture i nikakvi birokratsko-centrali- stički ekonomski centri ne mogu raspolagati društvenom akumulacijom i biti jedini nosilac procesa proširene reprodukcije, nego da to mogu biti samo osnovne organizacije udruženog rada u odgovarajućim međusobnim društveno- -ekonomskim odnosima, novi Ustav je ekonomski, a ne samo

polit ič ki, zaja m čio svakom narodu njegovo puno samouprav

330



ljanje, tj. njegovo potpuno i slobodno raspolaganje uslovima, sredstvima i rezultatima svoga rada, a time i sredstvima koja su nulna u razvoju njegove socijalne i kulturne

nadgradnje ( . . . )( . . . ) Svim ovim je Ustav istovremeno ukinuo ekonomsku podlogu birokratskog centralizma u federaciji, osim ukoliko se takve deformacije stihijski obnavljaju regulativ- nim funkcijama federacije na području privrede. No i tu mogućnost Ustav na najbolji način je ograničio, jer je zabranio form irati je bilo kakvih državno-sopstveničkih privrednih fondova u federaciji. To, doduše, ne znači da u federaciji ne mogu postojati nikakvi fondovi. Naprotiv, uvjeren sam da zajednički interes naroda i narodnosti Jugoslavije

zahtjeva i određene zaje dničke fondove republika i pokra jina. Ali ti fondovi ne mogu biti nam etnuti odozgo, tj . na osnovi političke moći organa federacije, nego se moraju zasnivati na sporazum im a izm eđu republika i pokrajina, odnosno njihovih samoupravnih organizacija ( . . . )

( . . . ) Takvom sistemu Federacije sada je prilagođena i struktura i uloga i nadležnost oba vijeća Savezne skupštine, kao i položaj Izvršnog vijeća i Savezne uprave u odnosu

prem a oba vijeća.

DESETI KONGRES SKJ

N akon što su u oštrim konfrontacijam a od 1971. do1974. godine razrađeni politika i okviri daljeg društvenograzvoja, u Beogradu je od 27. do 30. maja 1974. održan Xkongres SKJ a prije njega u martu i aprilu iste godine odr-

žani su kongresi Saveza komunista republika i konferencijeSaveza komunista pokrajina. Svi ti skupovi su donijeli od-luke na polaznoj osnovi 21. sjednice Predsjedništva od 1. i2. dec em bra 1971. i na tem elju „Platforme za prim en u stavo-va i odluka X kongresa SKJ”, koja je 1973. godine donese-na kao idejnopolitički dokumenat za pripremu kako savez-nog tako i republičkih kongresa. Naravno, kongresi su ugotovo svemu polazili i od nacrta novih ustava, koji su ta-kođer donošeni u fazi pretkongresnih priprema.

Kongres je usvojio i izmjene i dopune Statuta SKJ.

331



Ko ngres je izabrao, odn osno po tvrdio izbor CKSKJugoslavije i drugih organa SK Jugoslavije, koji su bili iza-

bran i na republičk im kongresim a. Kongresi su posvetili ve-liku pažnju idejnopolitičkoj analizi događaja između IX iX kongresa, naročito u izvještajima centralnih komiteta priprem ljenih za kongrese.

U izvještaju za X kongres SKJ, o općim političkim karak-terist ikam a društvenog razvoja u proteklih pet godina(1969—1974) kaže se:

To je bio period intenzivnih idejnih i političkih previranja u društvu, novih revolucionarnih inicijativa SKJ i njegovog direktnijeg sučeljavanja sa svim otporima njegovom političkom kursu. Ta previranja, problemi i otpori sa

kojima se SK suočavao u proteklih 5 godina bili su jednim delom uslovljeni time što se na dostignutom stepenu razvoja naše zemlje dosta snažno prepliću elementi socijalističkog samoupravnog društva sa ostacima etatizma i naraslim uticajem tehnokratizma, elementi razvijenije privrede i još neprevaziđene tradicionalne ekonomske i socijalne strukture ( još je visok udeo poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu; naglašene regionalne razlike u privrednoj razvijenosti: problemi prelaska sa ekstenzivnog na intenzivniji

način privređivanja; zaoštrena pitanja zapošljavanja itd.)( . . . ) U neposrednoj vezi sa razvojem proizvodnih odnosa i kao sastavni deo reformisanja socijalističkog samoupravnog političkog sistema izvršene su takve promene u karakteru federacije i u odnosu u njoj koji obezbeđuju proširivanje osnove i postizanje novog kvaliteta ravnopravnosti re

publika i pokrajina i jačanje njih ove neposredne odgovornosti i za sopstveni socijalistički razvoj, a i za razvoj jugoslovenske zajednice kao celine. Produbljen je i obogaćen sa

držaj autonomnosti i povećana uloga i odgovornost pokra jin a ( . . . )( . . . ) Utirući put ostvarivanju odlučnijeg uticaja radnič

ke klase na sistem proširenja reprodukcije i na političko odlučivanje, politički kurs SKJ suočio se sa žilavim otporima snaga čije su pozicije njime bile ugrožene. Te snage su crple svoju moć iz državno-sopstveničkih i tehnokratsko- -upravljačkog monopola, iz elementa kapital-odnosa, iz sitno- sopstveničkih stihija; one su zasnivale svoju egzistenciju na dezintegraciji i privatizaciji društvene svojine, privilegijama

332



i iivotu na račun tuđeg rađa. Idejno-politiiki izrazi njihovog otpora kursu SKJ jesu nacionalizam, liberalizam i drugi oblici tehnokratske ideologije, malograđanština, pseudole-

va demagogija i pokušaji obnavljanja birokratsko-dogmatskih tendencija. U isto vreme one su atakovale i na sam Savez komunista, na njegovu ulogu idejno-političkog predvodnika radničke klase i radnih ljudi.

Na Kongresu je nagla šena uloga SK u razvoju samo*upravnog društva i dužnost komunista da svuda budu ak-tivisti samoupravnog socijalizma. Naglašena je potreba za

brzim razvojem proiz vodnih snaga i stvaranje m zajedničkeosnove materijalnog razvoja, zatim nastavljanje borbe pro-tiv neopravdanih socijalnih razlika.

Kongres je donio slijedeće rezolucije:

— B orba za da lju izgradnju socijalističkog sam oupravljanjai zadaci SKJ;

— Zadaci u id ejnom , organizacionom i kadrovskom jača n juSKJ;

— Aktu eln i id ejnopoli tički zadaci SKJ u ostvarivanju Usta-va SFRJ; — Zadaci Saveza kom unista Jugoslavije u općenarodnoj

obrani, bezbjednosti i društvenoj samozaštiti; — Neposredni zadaci SKJ u ostvarivanju polit ik e ekonom -

ske stabilizacije; — Socija lis tičko sam oupravno organiziran je i razvoj poljo -

priv rede i zadaci SKJ; — Zadaci SKJ u socijalnoj politic i;

— Zadaci SKJ u oblasti zaposlenosti i zapošljavanja; — Zadaci SKJ u razvoju društvenoekonom skih odnosa uoblasti stanovanja i u stambenoj politici;

— Zadaci SKJ u socijalističk om sam oupravnom preobražajuodgoja i obrazovanja;

— Zadaci SKJ u oblasti ku lture; — Zadaci SKJ u razvoju nauke; — Savez kom unista Jugoslavije u borbi za m ir, ravnopravnu

međunarodnu suradnju i socijalizam; — R ezolucija o B lis kom istoku;

333



— Rezolucija o V ijetnam u, K am bodži i Laosu; — Rezolucija o Č ileu; — Rezolucija o oslo bodilačk im pokretim a; — Rezolucija povodom terito rija ln ih pretenz ija p rem a SFRJ,

izraženih u notama talijanske vlade.Snažan naglasak na Desetom kongresu SKJ dat je pita-

njima socijalizma kao svetskog procesa i politici nesvrsta-vanja. Princip nezavisnosti, ravnopravnosti, uzajamnog po-štovanja interesa, nem ešanja, odg ovornosti p red svojomradničkom klasom i narodom potvrđeni su i na ovom kon-gresu kao temeljni principi odnosa između socijalističkih

po k reta i sis tem a.

Obimnost i intenzitet međunarodne saradnje SKJ idrugih naših društvenopolitičkih organizacija uslovljeni suupravo principima na kojima je ta saradnja zasnovana imotivima kojima je inspirisana; ali, isto tako, u velikoj meri i rastućim interesovanjem u svetu za samoupravni soci-

jalističk i razvoj Jugosla vije, za n jen nezavisan m eđunarod-ni položaj i nesvrstanu spoljnu politiku. Veoma plodnu iraznovrsnu saradnju i kontakte (političke i studijske delega-cije, drugi vidovi razmene mišljenja) SKJ ima sa više odsto komunističkih, socijalističkih, socijaldemokratskih, nacionalnooslobodilačkih i drugih progresivnih pokreta usvetu: s komunističkim partijama socijalističkih i drugihzemalja; sa Socijaldemokratskom partijom Nemačke, soci- jalističk im pa rtijam a Francuske, Ita lije , Belgije, Danske,Laburističkom partijom Velike Britanije, sa socijalističkim

p artijam a Skandinavije; s političkim pokretim a niza nesvr-stanih zemalja (ASU Egipta, FLN Alžira, Sudanska socija-listička unija, U jedinjena nacionalna p a rtija nezavisnostiZambije, Partija oslobođenja i nezavisnosti Maroka, mnogioslobodilački pokreti Azije i Afrike i dr.). Relativno je malosocijalističkih pokreta u svetu s kojima SKJ, ne zbog svojenespremnosti za to, ne sarađuje (na primer, KP Kine, Al- banska p a rtija rada ).

Izraz širine i intenziteta bilateralne međunarodne sa-radnje SKJ — kao osnovnog vida međunarodne saradnjeSKJ — predstavljala je, između ostalog, i činjenica da suDesetom kongresu SKJ (maja 1974) prisustvovali predstav-nici 95 partija i pokreta iz 70 zemalja: 42 komunističke

334



partije , 22 socijalističke i socijaldemokratske partije, 20nacionalnodemokratskih pokreta na vlasti i 11 nacionalno•oslobodilačkih pokreta iz zemalja koje se bore za sopstvenu

nezavisnost.Odlučno odbacivši izvesna kolebanja koja su se i u

pogledu polit ike nesvrstavanja javila u okviru SKJ početk omsedamdesetih godina, Deseti kongres je potvrdio ocenu da

je celovit izraz internacionalističke pozic ije socijalističkeJugoslavije u društvenopolitičkim procesima našeg vreme-na sadržan u njenom opredeljenju za politiku nesvrstava-nja. U politici nesvrstavanja interesi radničke klase, na-roda i narodnosti Jugoslavije prožimaju se s istorijskim in-

teresima radničke klase, naroda i uopšte progresivnih sna-ga savremenog sveta. Otuda je suština politike nesvrstava-nja — internacionalistička, a njena primena — univerzalna,tj. podjednako relevantna za sve geografske regione i svesfere međunarodnih odnosa socijalističke Jugoslavije. Ona

je izraz klasne suštine socijalističke revolu cije u Jugosla-viji, samoupravne i federativne prirode društvenopolitičkogsistema i nezavisnog međunarodnog položaja Jugoslavije.Ali, istovremeno, ona je i činilac unutrašnjeg jedinstvasamoupravne, višenacionalne Jugoslavije.

Početkom 1970ih godina pristupilose, prvi put, izradi zajedničke poli-tike dugoročnog razvoja Jugoslavijedo 1985. godine. Do tada Jugosla-vija nije imala koncepciju dugo-ročnog razvoja, već samo srednjo-

ročne godišnje planove.

Rukovodstva Saveza komunista na svim nivoima, držav-

ni organi i naučne institucije uložili su veliku energiju dase artikuliraju i usklade interesi organizacija udruženograda, komuna, regija, te republika i pokrajina u njihovomdruštvenom i ekonomskom razvoju.

Razrada „Osnova zajedničke politike dugoročnog raz-voja" počela je 1969. godine. Očekivalo se da se za 2—3 go-dine izradi koncepcija dugoročnog razvoja. Političko ruko-vodstvo SKJ nekoliko puta je određivalo i odlagalo rokovezavršetka ove akcije. Trebalo je paralelno s izradom pome

Problerrri usklađivanja ciljeva dugoročnog društvenog 1 ekonomskog

razvoja Jugoslavije

335



nute koncepcije izradit i i s istem planiranja koji bi bio pri-mjeren društvenom samoupravljanju. I pored velikih na-

pora, sve do poče tk a 1975. godin e n ije se uspjela izradit i i

formalno usvojiti koncepcija dugoročnog razvoja niti stvo-riti sistem planiranja na osnovama principa novog Ustava.Treba priznati da je izrada „Osnova zajedničke politike"

i sistema planiranja veoma težak poduhvat. U razdoblju do1971/72. godine jedna od glavnih prepreka tom poduhvatudolazila je od nesuglasica i konflikata među republikamai pokrajinama. Naime, pored istovjetnih, one imaju i raz-ličite interese, čije usaglašavanje nije uvijek lako. Poslije21. sjednice Predsjedništva SKJ ovaj vid teškoća je gotovosavladan, ali ne potpuno.

Drugi vid teškoća leži u prirodi privrednog sistema. Or-ganizacije udruženog rada, kao glavni akteri planiranja, pre-ma doktrini samoupravljanja žive od svoga dohotka kojističu borbom na tržištu, što znači da usaglašavanje interesameđu njima, u obliku dogovora o zajedničkim ciljevima

p red stav lja dug i složen proces. U privrednoj s tru k tu ri Ju-goslavije stvorili su se jaki ekonomski i financijski centri,i onim najjačim, planiranje kao dogovor ravnopravnih nijeu interesu. Jači više teže monopolu i diktatu, nego dogovo-

ru. Poslije političke borbe protiv otuđenih centara taj vidotpora je smanjen ali nije do kraja slomljen.

Treći problem je u tome da planiranje primjerno samo-up rav ljan ju ne m ože biti d iktat ni države ni financijskihcentara, već ono, kako je ponovljeno na X sjednici Pred-sjedništva CKSKJ, 22. aprila 1975, mora biti radni dogovororganizacija udruženog rada.

U pogledu planiranja dugoročnog društvenog razvoja javile su se tendencije koje je rukovodstvo SKJ odbilo :

— Javila se ideja da se jugoslavenski proizvođači obje-dine po privrednim granama i grupacijama ne samo u eko-nomskom već i u političkom organiziranju. Te bi grupacijedonosile svoje planove i zajednički plan. Ova ideja je odbi-

jena s obrazloženjem da je to novi oblik prerušenog unita-rizma, sa radničkoklasnom maskom.

— U oblik u p ritisk a nasljeđa javila se snažna tendencijada se privrednim subjektima (poduzećima, bankama, trgo-vini i td . ) dopust i puna autonomija u planiranju, a da se dr-

336



žavi, naravno, saveznoj, prepusti puno pravo reprezantazajedničkih interesa, tj. da samo ona planira društveni raz-voj, boreći se protiv negativnih efekata tržišnog ponašanja

poduzeća, i — treća tendencija koja se u općoj konste laciji oživlja-

vanja centralističkog dogmatizma pojavila da nametne sta-ri birokratskocentralistički metod planiranja.

Početkom 1975. godine rukov odstvo SKJ zauzelo je stano-vište da se, osloncem na višegodišnje napore i rezultate iz-rade „zajedničke politike društvenog razvoja Jugoslavije",što prije dovrši izrada plana na taj način što će se ubrzati

proces dogovora organizacija udruženog rada po republika-

ma, a zatim usaglasiti ciljeve među njima na razini federa-cije, poštujući tako oba glavna principa i interesa: klasni inacionalni.

U zaključku nužno je reći: robna proizvodnja, naravno, jako usložava p laniran je na tzv. m akro (n acio naln om ) ni-vou, ali robna proizvodnja se ne može jednostavno ukinuti, je r bi to moglo odvesti privredu u državnov lasnički monopol i u tem elju ugroziti sam oupravi jan je. I drugo: i višena-cionalni sastav zemlje također otežava proces planiranja.

Ali nepoštovanje nacionalnih interesa vodi velikodržavnomhegemonizmu i nesagledivim posljedicama, naročito u du-goročnom pogledu.

Završavajući pregled političke borbe, koja se vodila uvremenu od 21. sjednice Predsjedništva SKJ 1971. godine do p rogla šenja Ustava i X kongresa SKJ 1974. godine, moglo bise zaključiti ovim riječima: rukovodstvo SKJ stavilo je Par-tiji zadatak da na ovoj etapi društvenog razvoja težište bor-

be im a na suzbijanju tendencija nasta jan ja kapitalodnosa, je r se ta tzv. desna opasnost pokazala opasnijom. Istovre-meno ono je skretalo pažnju i na opasnost da se ne bi utoj borbi nametnuli nepoželjni i nepozvani saveznici, kojiteže obnovi sistema državnog socijalizma neostaljmističkogtipa.

22 337



Ova strategija borbe, koja je već postala tradicionalnaza Savez komunista Jugoslavije imala bi se ostvarivati reali-zacijom slijedećih glavnih ciljeva:

1. Ovladavanjem, od strane radnika, otuđenim centrimaekonomske i financijske moći, koja je nastajala prenosomdržavnog kapitala u ruke i na relativno slobodno raspola-ganje vrhuškama banaka, veletrgovine i raznih institucija,koje su se ispovezivale s nosiocima političke otuđene moći. Način ovog ovladavanja dat je norm am a Ustava. Suštin a jeu tome da radnici iz osnovnih organizacija udruženog radaiz materijalne proizvodnje postanu „vlasnici" cijelog viškarada.

2. Naslijeđeni predstavnički sistem, zamijeniti delegat-skim sistemom, po kome sve društvene organizacije birajuuvijek smjenjive i njima odgovorne delegacije. I ovaj sistem

je razrađen u Ustavu.

3. Obnoviti društvenu moć foruma i organizacija Savezakomunista, kao pretpostavke izvođenja prekretnice u dru-štvenom razvoju.

4. Slomiti divergentne tendencije, velikodržavni centra-

lizam, separatizam i nacionalizam, republički etatizam i ob-noviti odnose povjerenja među republikama i pokrajinamana bazi pune ravnopravnosti.

5. Suziti regulativnu moć države i stihijnost robne pro-izvodnje metodom društvenog dogovaranja i sporazumijeva-nja među organizacijama udruženog rada, isključujući takošto više ulogu naslijeđenih arbitara i posrednika kako uobliku državnih organa tako i u obliku stihijnog tržišnog

povezivanja.

6 . Radikalno ograničiti ulogu državnih i sličnih organa uupravljanju društvenim službama, povezujući neposredno

bazu i nadgradnju u oblik u tzv. slobodne razm je ne rada iz-među radnih ljudi iz materijalne proizvodnje i radnih ljudiiz područja prosvjete, kulture, nauke, zdravstva i drugihdjelatnosti.

7. Suzbiti proces klasnog raslojavanja društva borbom protiv svih oblika priv ilegija i dosljednom prim jenom prin-cipa raspodjele prema radu.

338



8. Suzb iti pro do r građa nsk e ideologije razvijanjem m ark-sističkog pogleda na svijet u čitavom društvu a posebno uobrazovanju.

Praktična realizacija ovakvog programa nailazi na veliketeškoće ne samo subjektivne prirode već i objektivnih pre-

preka, koje n astaju iz prirode društvenih odnosa i bića d ru-štva. Elaboracija ovih teškoća izlazi iz okvira ovog rada.





S A D R Ž A J

Pero Morača:Strana

UVOD ..................................................................................... 51. Nastanak i razvitak međunarodnog radničkog po-

kreta do prvog svjetskog r a t a .......................... 5

2. Razvoj kapitalizma i obrazovanje radničke klaseu jugoslovenskim z e m lja m a ................................. 7

3. Prve radničke organizacije, stvaranje i djelatnost socija ldemokratskih p a r t i j a ................................ 9

I. STVARANJE KOMUNISTIČ KE PARTIJE JUGOSLA-VIJE I NJENA AKTIVNOST U LEGALNOM PERI-ODU (1919 — AVGUST 1 9 2 1 ) ................................ 131. Ujedinjenje jugoslovenskog radničkog pokreta . 13

Društvene i političke prilike u Jugoslaviji na kraju prvog svjetskog r a t a ............................................. 13Kongres u j ed in jen ja ............................................. 15

2. Partija u periodu poleta revolucionarnog pokreta(april 1919—1 9 2 0 ) .................................................... 18Revolucionarne akcije i jačanje organizacija rad-ničkog pokreta ............................................................... 18Drugi kongres P a r t i j e ....................................... 21Učešće KPJ u izborima 1 obračunsa centrum ašima 23

3. Ofanziva buržoazije protiv radničkog pokreta i zabrana Komunističke partije Jugoslavije (decembar 1920—avgust 1921)KPJ pod udarcim a O b z n a n e ......................... 24Zakon o zaštiti države i prelaz KPJ u ilegalnost 26

341



II . KPJ U PERIODU LA2NOG PARLAMENTARIZMA(1921—1 9 2 8 ) ........................................................................ 29

1. Stvaran je i aktivnost ilegalne partije u periodu1921—1923 29Osnovne ekonomske i društvenopolitičke karakte-ristike Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca . . 29Prvi koraci u stvaranju ilegalne partije i u njenoj

političkoj a k t i v n o s t i .................................................... 31Idejni sukobi i početakfrakcijskih borbi u KPJ 33

2. Proces idejnog sazrijevanja KPJ i frakcijske borbeu njenim v r h o v i m a ..................................................... 38

Treća zemaljska konferencija KPJ . . . . 38Zaoštravanje frakcijske borbe i unutrašnja krizaP a r t i j e ............................................................................... 40

3. Otpor frakc ijama i IV kongres Par tije . . . 44Osma konferencija partijske organizacije Zagrebai Otvoreno pismo K o m in te r n e ................................. 44Č etvrti kongres KPJ ^ . 46

III. KPJ U PERIODU ŠESTOJANUARSKE DIKTATURE(1929—1 9 3 4 ) ........................................................................ 49

1. KPJ pod udarcim a dik tature (1929—1932) * . 49Uvođenje dik tatu re i otpor KPJ . . . . 49Kriza dik tatu re i počeci obnavljanja Pa rtije . . 52

2. Obnavljanje KPJ i IV zemaljska konferencija(1933—1934) 56Posljedice ekonomske krize. Oživljavanje poiltičkeaktivnosti Partije i njeno obnavljanje . . . . 56Č etvrta zemaljska konferencija KPJ . . . . 61

IV. KPJ U PERIODU POLETA REVOLUCIONARNOG PO-KRETA (1935—1937) 621. Nova politička linija KPJ i proces stvaranja narod-

nog fro nta .................................................................. 62Promjene u međunarodnim odnosima i u unutraš-n j e m r a z v i t k u u J u g o s l a v i j i ................................. 62F ront narodne s l o b o d e .............................................. 63Organizaciono stanje u Partiji i odluka o prelaskuCKKPJ u zemlju ..................................................... 69

Strana

342



2. Prve mjere za konsolidaciju KPJ i proširenje njene političke aktivnosti. Titova borba za Partiju . . 71

Titov rad na konsolidaciji P a r t i j e ..........................

71Razvitak i aktivnost narodnog fronta 1937. godine 72Titova borba za P a r t i j u ............................................. 75

V. KPJ U BORBI ZA DEMOKRATIZACIJU I ODBRANU NEZAVISNOSTI JUGOSLAVIJE (1938—1941) . . 771. Konsolidacija KPJ i pokret za odbranu zemlje uoči

izbijanja drugog svjetskog r a t a .......................... 77Formiranje rukovodstva KPJ u zemlji i rad naunutrašn jem jačan ju P a r t i j e ................................ 77

Međunarodna i unutrašnja situacija 1938. godine i pokret „Branićemo z e m l j u " ....................................... 81

2. KPJ i revolucionarnodemokratski pokret u Jugo-slaviji za vrijeme izbijanja drugog svjetskog rata . 84Početak drugog svjetskog rata. Akcije KPJ pod

parolom „Za hljeb, mir i slobodu!" • • • . 84Peta zemaljska konferencija K P J .......................... 87

3. KPJ uoči fašističke agresije na Jugoslaviju i uaprilskom ratu (novem bar 1940 — april 1941) . . 89

Uspon revolucionarnog pokreta u Jugoslaviji . . 89 Narodni pokret od 27. m arta 1941. godine • • . 91KPJ u aprilskom r a t u .............................................. 93

VI. KPJ U PERIODU OSLOBODILAČ KOG RATA I REVO-LUCIJE (APRIL 1941 — MAJ 1 9 4 5 ) .......................... 961. Pripreme za ustanak (april—jun 1941) . . . 96

Situacija u Jugoslaviji poslije aprilskog ra ta . . 96Politika KPJ pod okupacijom i pr iprem anje ustanka 100

2. KPJ u pokretanju i razvijan ju ustanka 1941. godine 104Početak ustanka i razvoj vojnih djejstava . . 104KPJ u borbi za široki oslobodilački front i za brat-s tvo naroda Jugos lavi je ..................................................... 110Prvi organi narodne vlasti i stavovi KPJ u pitanjustvaranja i izgradnje narodnooslobodilačkih odbora 122Rad Partije na izgrađivanju oružanih snaga ustanka 125Organizaciono pitanje Partije i idejnopolitički pro-

blemi u u s t a n k u ...................................................................127

Strana

343



3. KPJ u borbi za učvršćenje i proširenje uspjehanarodnooslobodilačkog pokreta (1942. godina) . . 130Razvitak na jugoslovenskom ratištu 1942.godine 130Rad KPJ na jačanju oružanih snaga u s t a n k a i Na*rodnooslobodilačkog f r o n t a .................................... 133Rad KPJ na izgrađivanju i učvršćivanju narodno-oslobodilačkih o d b o r a ...........................................138Prvo zasjedanje Antifašističkog vijeća narodnogos lobođenja Jugos lavi je ...........................................140KPJ i problemi međunarodne afirmacije narodno-oslobodilačkog p o k r e t a ...........................................142

4. KPJ u periodu odlučujućih vojnih i političkih pobjeda narodnooslobodilačkog pokreta (1943.godina) 145Pobjede antifašističke koalicije i jugoslovensko ra-tište 1943. g o d i n e ........................................................145KPJ u borbi za učvršćenje i razvijanje tekovinanarodnooslobodilačkog p o k r e t a ............................. 148Odluke II zasjedanja Antifašističkog vijeća narod-nog oslobođenja Jugoslavije ......................................... 151

5. KPJ u periodu borbi za konačno oslobođenje i za međunarodno priznanje nove Jugoslavije . . . 156

Pregled završnih operacija za oslobođenje Jugo-slavije ....................................................................................... 156Borba za međunarodno priznanje nove Jugoslavije 159Par tija u izgrađivanju nove državne organizacije 163

Dr Dušan Bllandilć:

I. KPJ U RAZDOBLJU REVOLUCIONARNOG DR2AV

NOCENTRALISTICKOG SISTEMA (1945—1950) . . 169Međunarodni položaj i vanjska politika Federativne Narodne Republike Jugoslavije neposredno nakondrugog svjetskog r a t a ................................................. 170Borba protiv buržoaske kontrarevolucije neposredno

po završetku r a t a ........................................................ 174Borba za obnovu razorene z e m l j e ..............................180Dovršavanje izgradnje centralističkog sistem a . . 181Kritički osvrt na historijsku ulogu državnocentralističkog sistema u J u g o s la v i j i ..................................... 191

Strana

344



II. KPJ U RAZDOBLJU IZGRAĐ IVANJA OSNOVASAMOUPRAVNOG SOCIJALIZMA U JUGOSLAVIJI

(19481953) . 203 Napad komunističkih partija (članica Informbiroa)na KPJ, ekonomska blokada, politička izolacija, pri-tisak SSSRa i ostalih zemalja socijalističkog lageran a J u g o s l a v i j u ............................................................. 203 Nova koncepcija društvenog razvoja u Jugoslaviji . 207Prvi koraci transformiranja državnocentralističkogsistema u pravcu sa m o u p ra v l j a n ja .......................211Prvi oblik privrednog sistema na osnovama radnič-kog samoupravljanja (sistem stopa akumulacije i

f o n d o v a ) .......................................................................... 216Obračun s liberalističkim tendencijama u SKJ 1954.godine i privremeno zaustavljanje procesa deetati-zacije ........................................................................................... 221IAibina historijske dileme i značaj prekretn ice 1948—

—1953.................................................................................. 223

II I. SKJ U BORBI ZA NESVRSTANOST U MEĐ UNAROD- NIM ODNOSIMA, ZA STABILIZACIJU I RAZVIJA- NJE SAMOUPRAVLJANJA I ZA POBOLJŠANJE ŽI-VOTNOG STANDARDA RADNIH MASA (1954—1960) 225Jugoslavija — inicijator i pionir pokreta za miroljubivu koegzistenciju u svjetskoj zajednici naroda id r ž a v a .................................................................................225Stabilizacija izvršenih promjena u društvenom siste-mu — privremeno zaustavljanje procesa deetati-zacije ...................................................................................... 230Prom jena ekonomske politike i privredna ekspanzija 234Obnavljanje procesa deetatizacije, izraaa idejne kon-

cepcije dugoročnog društvenog razvoja (ProgramS K J ) ................................................................................. 236

Strana

Dr Stanislav Stolanović:

IV. SKJ U BORBI ZA RAVNOPRAVNE ODNOSE U ME-Đ UNARODNOM RADNIČ KOM POKRETU . . . 242Socijalistička Jugoslavija i demokratizacija međuna-rodnih odnosa (politika nesvrstavanja) . • • ■ 252

345



V. SKJ U BORBI ZA TRANSFORMACIJU DRŽAVNOCENTRALISTICKOG SISTEMA U SAMOUPRAVNUORGANIZACIJU DRUŠTVA (1961—1971) . . . 261Pokušaj privredne reforme 1961. godine . . . . 261Kriza društvenoekonomskog sistema i njegova re-forma ............................................................................................. 266Politička kriza i demokratizacija političkog života 276Deveti kongres SKJ 1969. godine — kompromis idejno•političkih orijentacija ...................................................... 284Politička borba poslije IX kongresa SKJ . . . . 291

VI. SKJ U BORBI PROTIV OBNAVLJANJA KAPITALDRUŠTVENOG ODNOSA I PLATFORMA OTVARA- NJA NOVIH PUTEVA ZA RAZVOJ SAMOUPRAV-LJANJA (1971—1975) 294Ustavna reforma federacije 1971........................................ 294Tehnokratski izazov sam oupravljanju . . . . 298Odgovor na tehnokra tsk i i z a z o v .........................................310Jačanje društvene moći organizacija i rukovodstavaSaveza komunista poslije 21. sjednice Predsjedni-štva S K J .......................................................................................313Promjene u praksi međunacionalnih odnosa i fede-ralizma ....................................................................................... 316Druga faza ustavnih promjena i donošenje novogUstava 1974. godine ............................................................ 324Deseti kongres S K J .................................................................331Problemi usklađivanja ciljeva dugoročnog društvenogi ekonomskog razvoja J u g o s la v i j e ..................................335

Dr Dušan BUandžlć:Strana



RADBeograd

Moše Pijade 12

*

KorektorZorica Savić

Nacrt za koriceStevan Vujkov

Štampanou 20.000 primeraka

Štampa,3 udućnost”

Sumadijska 12 Novi Sad









Documents

Istorija Saveza Komunista Jugoslavije - Kratak Pregled