Crna GoraIstraživanje višestrukih pokazatelja o stanju prava žena i djece u Crnoj Gori

2006

Crna Gora

Stanje prava žena i djece u Crnoj Gori

Istraživanje višestrukih pokazatelja

2006

Crna G

ora 2006Istraživanje višestrukih pokazatelja o stanju prava žena i djece u C

rnoj Gori

MIC

S

AgencijaStrategic Marketing

MONSTAT

Republike Crne Gore

United Nations Children’s Fund

MICS

23 mm

Institutza javno zdravlje

Kancelarija za statistiku

STANJE PRAVA ŽENA I DJECE U CRNOJ GORI

ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA

STANJE PRAVA ŽENA I DJECE U CRNOJ GORI

ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA

IZVJEŠTAJ PRIPREMILI

Dragan Laušević, Boban Mugoša, Olivera Miljanović, Ljiljana Žižić, Anđa Backović

Ivana Petričević, Snežana Mijušković, Mirjana Đurić, Haris Kujundžić

CIP – Каталогизација у публикацијиЦентрална народна библиотека Црне Горе, Цетиње

STANJE PRAVA ŽENA I DJECE U CRNOJ GORIISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA

Izvještaj pripremili

Dragan Laušević, Boban Mugoša, Olivera Miljanović, Ljiljana Žižić, Anđa Backović

Ivana Petričević, Snežana Mijušković, Mirjana Đurić, Haris Kujundžić

Izdavač:

INSTITUT ZA JAVNO ZDRAVLJE

Za izdavača:

Doc. dr Boban Mugoša, direktor

Tehnička priprema:

Miško Škatarić, Institut za javno zdravlje

Štampa: IVPE Cetinje

Tiraž: 200 primjeraka

5

Izvještaj pripremili:

Dragan Laušević, Boban Mugoša, Olivera Miljanović, Ljiljana Žižić, Anđa Backović,

Ivana Petričević, Snežana Mijušković, Mirjana Đurić, Haris Kujundžić

ZahvalnicaOva publikacija pruža osnovne podatke o stanju žena i djece u Crnoj Gori u 2005. godini i njihovo pore-

đenje u odnosu na pojedine, dostupne podatke iz prethodnih godina. Naime, podaci iz publikacije zasnovanisu na podacima iz nekoliko istraživanja višestrukih pokazatelja stanja žena i djece (MICS) u Crnoj Gori, (1996,2000. i 2005), podacima dobijenih tokom periodičnih kontrola realizacije pojedinih aktivnosti koje redovnosprovodi Institut za javno zdravlje i pojedinih zdravstveno-statističkih pokazatelja koje prikuplja zdravstvenaslužba. Podaci iz publikacije omogućavaju, u određenom obimu, evaluaciju propisa i programa iz perioda iz-među ovog i prethodnih istraživanja, utvrđivanje prioritetnih problema i procjenu nivoa koji je Crna Gora do-stigla u ostvarivanju Deklaracije „Svijet po mjeri djeteta”, Ciljeva milenijumskog razvoja i drugihmeđunarodnih sporazuma.

Zahvaljujemo se UNICEF-ovom globalnom MICS timu koji je dizajnirao Istraživanje višestrukih pokaza-telja stanja žena i djece na globalnom planu, tadašnjoj predstavnici UNICEF-a za Srbiju, Hrvatsku i Crnu Goru,Ann-Lis Svensson koja je posljednjem MICS istraživanju obezbijedila finansijsku podršku kanadske Agencijeza međunarodni razvoj, švedske Agencije za međunarodni razvoj i UNICEF-a, kao i osoblju UNICEF-a izBeograda i Podgorice, Oliveru Petroviću, Branki Kovačević, Oliveri Miljanović i Itani Labović koji su pružiliznačajnu stručnu i organizacionu podršku u toku priprema za istraživanje.

Takođe, zahvaljujemo se i Zavodu za statistiku Crne Gore (MONSTAT) i istraživačkoj agenciji Strategicmarketing koji su sproveli terensko istraživanje i obradu podataka. Njihove timove predvodili su SnežanaRemiković, Dragiša Bjeloglav i Ivana Bjelić.

6

TABELA SA SAŽETIM PRIKAZOM POKAZATELJAIstraživanje višestrukih pokazatelja stanja žena i djece na uzorku domaćinstava (MICS) i indikatori Ciljeva

milenijumskog razvoja (MDG), Crna Gora, 2005. g.

7

1 Sedam slučajeva „Žene starosti 15 –19” nijesu prikazani

9

Tabela sa sažetim prikazom pokazatelja 6Sadržaj 9Sažetak 11

I Uvod 15

II Uzorak i metodologija istraživanja 17Dizajn uzorka 17Upitnici 17Obuka i rad na terenu 18Obrada podataka 18

III Obuhvat uzorka i karakteristike domaćinstava ispitanika 19Obuhvat uzorka 19 Karakteristike domaćinstava 19Karakteristike ispitanika 20

IV Ishrana 21Stanje uhranjenosti 21Dojenje 24Mala tjelesna masa na rođenju 31

V Zdravlje djeteta 33Imunizacija 33Liječenje i njega bolesne djece 36Liječenje akutne dijareje oralnom dehidratacijom 39Obraćanje ljekaru i liječenje antibioticima djece sa pneumonijom 40Upotreba čvrstih goriva 43

VI Okolina 44Voda i sanitarni uslovi 44Sigurnost stanovanja i postojanost stambenih objekata 46

VII Reproduktivno zdravlje 48Kontracepcija 48Antenatalna zaštita 53Stručna pomoć pri porođaju 57

Sadržaj

VIII Razvoj djeteta 59Podrška koju otac pruža učenju djeteta 60 Podrška učenju: dječije knjige 60 Podrška učenju: knjige koje nisu za djecu 61 Podrška učenju: materijali za igru djece 61 Čuvanje djece 62

IX Obrazovanje 64Pohađanje predškolskih programa 64Spremnost za školu 65Proporcija upisa u osnovnu školu 65Pohađanje osnovne škole 65Pohađanje srednje škole 65Djeca koja stignu do petog razreda 66Stopa djece koja su završila osnovnu školu 67Stopa upisa u srednju školu 67Stopa pismenosti odraslih 67Indeks rodne ravnopravnosti u osnovnom i srednjem obrazovanju 67

X Zaštita djeteta 70Registracija rođenja 70Dječiji rad 71Vaspitavanje djece 72Rani brak 73Nasilje u porodici 74Smetnje u razvoju djece 75

XI HIV/AIDS, seksualno ponašanje 77Znanje o načinima prenošenja HIV-a i upotrebi kondoma 77Seksualno ponašanje u vezi s prenošenjem HIV-a 81

Bibliografija 84

Dodatak A Spisak osoba uključenih u posljednje MICS istraživanje 85Dodatak B Tabele s rezultatima 86

10

Istraživanje višestrukih pokazatelja (MICS) u Crnoj Gori predstavlja istraživanje na reprezentativnom

uzorku domaćinstava na nacionalnom nivou zdravstvenog stanja i ponašanja žena i djece. Rezultati se

odnose na period kada je istraživanje sprovedeno, od oktobra 2005. do januara 2006. godine.

Stanje uhranjenosti

w Skoro tri procenta djece mlađe od pet godina umjereno je pothranjeno a blizu 5% je prenisko za svoj

uzrast (zaostajanje u rastu), dok ih je 3% premršavo za svoju visinu.

w 13% djece ispod pet godina ima prekomjernu tjelesnu masu.

Dojenje

w Istraživanje ukazuje da je 26% odnosno 19% djece u prvih tri odnosno šest mjeseci života hranjeno

isključivo prirodnom ishranom tj. dojenjem. Ova stopa je utrostručena od 1996, posebno tamo gdje je u

porodilištima primijenjena inicijativa „Porodilište po mjeri beba i majki” i strategija „Deset koraka do

uspješnog dojenja”.

w U uzrastu 6 – 9 mjeseci, 35% djece je dobijalo majčino mlijeko i polučvrstu/kašastu hranu. U uzrastu 20

– 23 mjeseca samo 13 procenata djece i dalje je hranjeno majčinim mlijekom.

Mala masa na rođenju

w Istraživanje je pokazalo da je na rođenju izmjereno 96% živorođene djece i da je 4% njih težilo manje od

2500g.

Imunizacija

w BCG vakcinu do navršenih 12 mjeseci starosti primilo je 97,2% djece uzrasta 18 – 29 mjeseci.

w Tri doze DTP vakcine do navršenih 12 mjeseci starosti primilo je 93,9% djece uzrasta 18 – 29 mjeseci.

w Tri doze OPV vakcine do navršenih 12 mjeseci starosti primilo je, takođe, 93,9% djece uzrasta 18 – 29

mjeseci.

w Vakcinu protiv malih boginja (u obliku MMR vakcine) do navršenih 18 mjeseci starosti primilo je 88,7%

djece uzrasta 18 – 29 mjeseci.

Oralna rehidratacija w Pet procenata djece mlađe od pet godina imalo je proliv tokom dvije sedmice prije istraživanja, a 98%

njih je bilo na oralnom rehidracionom tretmanu (ORS tečnosti).

w Kućno liječenje proliva (bez upliva zdravstvene službe) u Crnoj Gori registrovano je u samo 15%. Ipak,

64% djece koja su imala proliv tokom dvije sedmice prije istraživanja uzimala su oralnu rehidracionu

terapiju ili povećanu količinu tečnosti i nastavili su da uzimaju hranu.

11

Sažetak

Obraćanje ljekaru i liječenje pneumonije antibioticimaw Tri procenta djece mlađe od pet godina imalo je akutnu respiratornu infekciju dvije sedmice prije

istraživanja. Kod ljekara je bilo 89% djece sa suspektnom pneumonijom.

w Dvije sedmice prije istraživanja antibiotike je primalo 57% djece sa suspektnom pneumonijom.

Upotreba čvrstih gorivaw Skoro trećina domaćinstava u Crnoj Gori za kuvanje hrane koristi čvrsta goriva. Čvrsta goriva koristi 88%

domaćinstava na sjeveru i 56% u ruralnim oblastima.

Zdravstvena ispravnost vodew Istraživanje pokazuje da 98% populacije Crne Gore ima pristup poboljšanim (bezbjednim) izvorima pijaće

vode.

w Preko 99% populacije živi u domaćinstvima s odgovarajućim sanitarnim uslovima: 51% populacije ima toalet

na ispiranje povezan s kanalizacionim sistemom, a 40% toalet na ispiranje povezan sa septičkom jamom.

Sigurnost stanovanja i postojanost stambenih objekataw Istraživanje je pokazalo da skoro 22% domaćinstava nema sigurnost stanovanja. Zvaničnu dokumentaciju

za stanovanje nema 18% domaćinstava. U tom pogledu situacija je najlošija u sjevernom regionu gdje

19% populacije nema zvaničnu dokumentaciju za stano va nje.

w U pogledu uslova življenja, 30% domaćinstava se smatra prenatrpanim i neadekvatnim za život.

Kontracepcija

w Trenutnu upotrebu kontracepcije prijavilo je 39% udatih žena ili žena koje žive u zajednici. Tradicionalne

metode su popularnije od modernih, 22% u poređenju sa 17%.

Neostvarene potrebe

w Skoro trećina udatih žena ili žena u vanbračnoj zajednici u Crnoj Gori ima neostvarene potrebe za

kontracepcijom.

Antenatalna zaštitaw 97% trudnica je odlazilo kod ljekara jednom ili više puta tokom trudnoće.

Pomoć pri porođajuw U prethodne dvije godine gotovo 100% porođaja obavljeno je u zdravstvenoj ustanovi.

Razvoj djetetaw Za oko 89% djece mlađe od pet godina angažovana je odrasla osoba za četiri ili pet aktivnosti u cilju poboljšanja

učenja ili pripremanja za školu tokom tri dana prije istraživanja. Prosječan broj takvih aktivnosti je pet.

w 78 % očeva ispitivane djece je uključeno u takve aktivnosti, a prosječan broj tih aktivnosti je tri.

w Preko 79% djece uzrasta 0 – 59 mjeseci živi u domaćinstvima s tri ili više knjiga koje nijesu za djecu, a 77%

ih stanuje u domaćinstvima s tri ili više knjiga za djecu. Medijana broja oba navedena tipa knjiga je 10.

w 14% djece živi u domaćinstvima s tri ili više vrsta igračaka. Najčešće su zastupljene igračke kupljene u

prodavnicama (89%).

12

w Oko 6% djece mlađe od pet godina u Crnoj Gori ostavljeno je uz neadekvatnu brigu tokom sedmice prije

istraživanja, a 2,5% djece tog uzrasta ostajalo je samo kod kuće. Neadekvatna briga češće je prisutna u

najsiromašnijim porodicama (11%) u odnosu na najbogatije porodice (3%).

Pohađanje predškolskih vaspitno-obrazovnih programa i spremnost za školu

w Samo je 29% djece uzrasta 36 – 59 mjeseci pohađalo neki vid organizovanih vaspitno-obrazovnih

programa. U ove vidove aktivnosti uključena su značajno više gradska djeca (39%) od seoske (12%),

kao i djeca iz najbogatijih porodica (62 %) u odnosu na djecu iz najsiromašnijih porodica (6%).

Osnovno i srednje obrazovanje

w 98% djece osnovnoškolskog uzrasta u trenutku istraživanja pohađalo je osnovnu školu.

w U trenutku istraživanja, najmanje 84% djece srednjoškolskog uzrasta pohađalo je srednju školu, dok je

18 % djece uzrasta 15 – 16 godina još uvijek pohađalo osnovnu školu.

w Procjenjuje se da će 97% djece koja se upišu u prvi razred doći do petog razreda osnovne škole.

w Procenat onih koji poslije završene osnovne upišu srednju školu iznosi 98%.

w Indeks jednakosti polova u osnovnoj i srednjoj školi iznosio je 1,0, što ukazuje da nema razlike u stopi

pohađanja osnovne i srednje škole između dječaka i djevojčica.

Pismenost odraslih

w Stepen pismenosti žena, starosti 15 – 24 godine u Crnoj Gori je 93%. Za tri procenta žena nije bilo moguće

utvrditi da li su pismene ili ne. Postoje izvjesne razlike među regionima.

Registrovanje na rođenju

w Registrovano je rođenje 98% djece mlađe od pet godina. Nema bitnih razlika u odnosu na pol djece i po

regionima.

Dječiji rad

w 10% djece uzrasta 5 – 14 godina je uključeno u radne aktivnosti. Južni i centralni region imaju najniži

procenat djece uključene u rad, 4% odnosno 5%. Sjeverni region ima najveći procenat takve djece (20%).

Djeca koja žive na selu više su angažovana (17%) na radnim aktivnostima u odnosu na vršnjake u gradu

(6%). Djeca koja žive u najsiromašnijim porodicama (24%) češće su uključena u radne aktivnosti nego

djeca iz najbogatijih porodica (3%). Uglavnom se radi o djeci koja rade kod kuće.

w Od 88% djece uzrasta 5 – 14 godina koja pohađaju školu, njih 10% je uključeno u aktivnosti koje

predstavljaju dječiji rad. S druge strane, od 10% djece klasifikovane kao djeca radnici, većina njih, takođe,

pohađa školu (87%).

Vaspitavanje djece

w 61% djece u Crnoj Gori između 2 i 14 godina bilo je najmanje jedanput izloženo psihološkom ili fizičkom

kažnjavanju od strane majke/staratelja ili drugog člana domaćinstva. Teškom fizičkom kažnjavanju je bilo

izloženo 5% djece.

w Takođe, 5% majki/staratelja smatra da djecu treba fizički kažnjavati.

13

Rani brakoviw Istraživanje nije registrovalo žene starosti 15 – 49 godina koje su se udale prije navršene petnaeste go-

dine.

w Dva procenta ispitanica starosti 15 – 19 godina trenutno je u braku ili živi u vanbračnoj zajednici. Ovi

slučajevi su češći u centralnom i sjevernom regionu.

w 17% mladih udatih žena starosti 20 – 24 godina u Crnoj Gori udalo se za partnera koji je 10 i više godina

stariji.

Nasilje u porodici

w 11% žena smatra da njihov suprug/partner ima pravo da ih udari ili istuče iz najmanje jednog razloga.

Nasilje u porodici je prihvaćenije na jugu (14%) i na sjeveru (15%), nego u centralnom regionu (6%).

Smetnje u razvoju djeteta

w Na osnovu iskaza majke/staratelja jedan procenat djece uzrasta 2 – 9 godina ima poteškoća s vidom, bilo

po danu ili noći, jedan procenat ne uči da radi stvari kao ostala djeca istog uzrasta, tri procenta djece ne govori

ili se ne sporazumijeva riječima i jedan procenat djece je mentalno zaostalo, inertno ili usporeno.

Znanje o načinima prenošenja HIV-a i upotrebi kondoma

w 97% žena dobi 15 – 49 godina je čulo za HIV/AIDS.

w Polovina žena dobi 15 – 49 godina zna tri glavne metode u prevenciji HIV/AIDS prenosa (vjernost jednom

nezaraženom partneru, upotreba kondoma, seksualna apstinencija).

w Samo 26% žena ima potpuna znanja o načinima prenošenja HIV/AIDS-a. Žene iz centralnog (34%) i

južnog (23%) regiona pokazuju veći nivo razumijevanja problema HIV-a u odnosu na žene iz sjevernog

regiona (17%).

w 65% žena reproduktivnog doba zna tri načina na koja se HIV može prenijeti s majke na dijete.

w 70% žena zna mjesto gdje se može testirati na AIDS. Tri procenta ih se testiralo, od čega ih je 87% dobilo

rezultate.

w 69% žena je izrazilo diskriminatorski stav prema osobama koje žive s HIV/AIDS.

14

Ovaj izvještaj sastavljen je na osnovu podataka

dobijenih iz Istraživanja višestrukih pokazatelja u

Crnoj Gori (MICS3), koje su 2005. godine sproveli

UNICEF, Zavod za statistiku Crne Gore i Agencije za

strateška marketing istraživanja, prethodnih istraži-

vanja istog tipa (MICS1 i MICS2), koja je 1996.

odnosno 2000. godine u saradnji s UNICEF-om

sproveo tadašnji Zavod za zdravstvenu zaštitu

Podgorica, podataka dobijenih putem kontrolnih obi-

lazaka koje redovno sprovodi Institut za javno

zdravlje u cilju praćenja sprovođenja pojedinih plan-

skih aktivnosti i pojedinih zdravstveno statističkih

pokazatelja koje prikuplja zdravstvena služba.

Prethodna dva istraživanja proistekla su iz činjenice

da je 1990. godine tadašnja Socijalistička Federativna

Republika Jugoslavija (SFRJ) potpisala Deklaraciju

Svjetskog samita za djecu čime se obavezala ne

samo da će postaviti ciljeve za blagostanje djece za

2000. godinu i obezbijediti neophodna sredstva za

postizanje ovih ciljeva, već i pratiti napredovanje ka

postizanju ovih ciljeva tokom cijele decenije. Posljed-

nje istraživanje obezbjeđuje validne podatke o

situaciji u vezi s djecom i ženama u Crnoj Gori, i za-

snovan je najvećim dijelom na potrebi praćenja cilje -

va i zadataka koji proističu iz nedavnih međunarodnih

sporazuma: Milenijumske deklaracije, usvojene u

septembru 2000. godine od strane 191 članice Ujed-

injenih nacija i Akcionog plana Svijet po mjeri djeteta,

usvojenoj od strane 189 članica na Specijalnoj sjed-

nici Ujedinjenih nacija o djeci održane u maju 2002.

godine. Oba ova sporazuma su zasnovana na

obećanjima međunarodne zajednice s već pomenu-

tog Svjetskog samita o djeci 1990. godine.

Prilikom potpisivanja ovih međunarodnih ugovora,

Vlade su se obavezale da poboljšaju uslove za djecu

i da prate napredak ka tom cilju do kraja. UNICEF se

potpisom obavezao da daje podršku u ostvarenju

ovog cilja.

Obavezivanje na akciju: Nacionalne i međunaro-

dne obaveze u vezi s izvještavanjem

Vlade koje su potpisale Milenijumsku deklaraciju

i Deklaraciju Svijet po mjeri djeteta, kao i Akcioni plan,

takođe su se obavezale da prate napredak u ostvari-

vanju ciljeva i zadataka koje su utvrdile:

„Redovno ćemo pratiti na nacionalnom nivou, a

gdje je to potrebno i na regionalnom, i procjenjivati

napredak u ostvarivanju ciljeva i zadataka sadašnjeg

Akcionog plana na nacionalnom, regionalnom i

globalnom nivou. U skladu sa tim, osnažićemo naše

nacionalne statističke kapacitete u cilju prikupljanja,

analize i sortiranja podataka, prije svega po polu,

uzrastu ali i drugim relevantnim faktorima, koji mogu

uzrokovati razlike, te podržati različita istraživanja koja

se odnose na djecu. Ojačaćemo međunarodnu saradnju

u cilju podrške izgradnji statističkih kapaciteta i ka-

paciteta društva da prati, procjenjuje i planira.”

(Svijet po mjeri djeteta, paragraf 60)

15

I Uvod

16 Fotografija: UNICEF Crna Gora / Risto Božović

„Periodično ćemo sprovoditi praćenje napretka

na nacionalnom i subnacionalnim nivoima kako bi

efikasnije uočili smetnje i ubrzali aktivnosti...”

(Svijet po mjeri djeteta, paragraf 61)

Akcioni plan (paragraf 61) takođe se poziva na

specifičnu ulogu UNICEF-a u pripremi periodičnih

izvještaja o napretku:

„S obzirom na to da je vodeća svjetska agencija

za djecu, od UNICEF-a se zahtijeva da, u bliskoj

saradnji s vladama, relevantnim organizacijama, pro-

gramima i specijalizovanim agencijama UN-a, ali i

svim ostalim relevantnim faktorima, nastavi pripre-

manje i razmjenu informacija o napretku koji je učinjen

u implementaciji Deklaracije i Akcionog plana.”

Milenijumska deklaracija (paragraf 31) na sličan

način poziva na periodično izvještavanje o napretku:

„...Zahtijevamo od Generalne skupštine da re-

dovno pravi revizije napretka učinjenog na imple-

mentaciji Deklaracije, a od generalnog sekretara da

periodično objavljuje izvještaje koje će razmatrati

Generalna skupština, i koji će služiti kao osnova za

buduće akcije.”

Vlada RCG je usvojila Strateški plan za smanjenje

siromaštva 2003. godine, i Nacionalni akcioni plan za

djecu (NPA) 2004. godine. Preuzimanjem ovih

međunarodnih obaveza, Crna Gora se obavezala da

prati i procjenjuje napredak ka ostvarivanju ovih

međunarodno definisanih ciljeva i zadataka. MICS3

je treći krug istraživanja višestrukih pokazatelja

stanja žena i djece u uzorku domaćinstava širom

zemlje. Istraživanje obezbjeđuje najveći pojedinačni

izvor podataka za izvještavanje o napretku ka ostvarenju

već pomenutih ciljeva, i predstavlja značajnu bazu

uporednih podataka za sveobuhvatno istraživanje o

napretku.

MICS3 kao i prethodna dva MICS istraživanja

daje rezultate pojedinih pokazatelja obrađenih u istra -

živanju.

Ciljevi istraživanja:

Osnovni ciljevi istraživanja višestrukih pokaza-

telja u Crnoj Gori 2005. godine jesu:

w obezbijediti aktuelne informacije za procjenu

situacije u vezi sa djecom i ženama u Crnoj

Gori;

w obezbijediti podatke potrebne za praćenje

napretka u ostvarenju ciljeva utvrđenih u Cilje-

vima milenijumskog razvoja, Svijeta po mjeri

djeteta (WFFC), kao i drugih međunarodno

usaglašenih ciljeva kao osnove za buduće

aktivnosti;

w doprinijeti poboljšanju podataka i sistema za

monitoring u Crnoj Gori, te osnažiti tehničku

ekspertizu ovih sistema na polju dizajna, imple-

mentacije i analize podataka.

Uzorak za istraživanje višestrukih poka za telja u

Crnoj Gori (MICS) dizajniran je u cilju procjene ve-

likog broja indikatora o situ aciji u vezi s djecom i že-

nama na nacionalnom nivou, za gradska i seoska

područja i za tri regiona: južni, centralni i sjeverni.

Regioni su definisani kao glavna oblast za

uzorkovanje, a uzorak je odabran u dva koraka. U

svakom regionu, odabrano je po 141 numerisano po-

dručje iz Popisa s vje ro vatnoćom proporcionalnom

veličini. Na osnovu podataka iz aktuelnog Popisa

2003. godine, ove jedinice su podijeljene u grupe od

po 18 domaćinstava, u prosjeku. Važan faktor koji je

uticao na dizajniranje tipa uzo rkovanja bila je niska

stopa fertiliteta i mali broj članova domaćinstava. Na

osnovu ovih činjenica, stratifikovana su domaćinstva

u odabranim područjima u dva stratuma. Je dan stra-

tum sastojao se od domaćinstava s dje com, a drugi

od domaćinstava bez dje ce. Odgovarajuća veličina

uzorka u stratu mu do ma ćinstva s djecom bila je veća

nego veličina uzorka u stratumu domaćinstva bez

djece.

Nakon što je sastavljen spisak doma ćinstava u

odabranim numerisanim podru čji ma, formiran je

sistematski uzorak od 2575 domaćinstava. Svako

odabrano nume risano područje je posjećeno tokom

rada na terenu. Uzorak je stratifikovan prema regionima,

te u još dva stratuma: domaćinstva s dje com i do-

maćinstva bez djece koji nijesu bili samoponderisani.

Za rezultate na nacionalnom nivou, izvršeno je

ponderisanje uzorka.

U istraživanju su korišćena tri seta upi tni ka:

1) upitnik za domaćinstvo koji je korišćen za

prikupljanje informacija o svim de jure članovima

domaćinstva, domaćinstvu i kući;

2) upitnik za žene, podijeljen u svim doma -

ći nstvi ma svakoj ženi starosti 15 – 49 godina;

3) upitnik za mlađe od pet godina, podijeljen

majkama ili starateljima svakog djeteta u domaćinstvu

mlađeg od pet godina. Upitnici su sadržavali sljedeće

dijelove:

1. Upitnik za domaćinstvo:

w spisak članova domaćinstva (tačan da tum

rođenja svakog člana je dodat)

w obrazovanje (dodata su pitanja u vezi s puto-

vanjem do škole – udaljenost, tro škovi, način

putovanja i vrijeme potre bno da se dođe do

škole)

w voda i sanitarni uslovi

w karakteristike domaćinstva (dodate su do datne

karakteristike domaćinstva, kao i sigurnost

posjeda i postojanost sta mbenih objekata radi

izračunavanja in de ksa bogatstva)

w djeca i rad

w vaspitavanje djece

w smetnje u razvoju djece

2. Upitnik za svaku ženu ponaosob je podijeljen

svim ženama starosti 15 – 49 godina koje žive u

domaćinstvu a obuhvatio je sljedeće dijelove:

17

Dizajn uzorka Upitnici

Uzorak i metodologija istraživanjaII

18

w osnovni podaci o ženi

w zdravlje majke i novorođenčeta

w sigurnost stanovanja zbog iseljavanja žene

w brak/zajednica (poligamija je izostavljena iz

upitnika)

w kontracepcija

w stavovi u vezi s nasiljem u porodici

w seksualno ponašanje

w HIV/AIDS

3. Upitnik za mlađe od pet godina podijeljen

je majkama ili starateljima djece mlađe od pet godina,

a koji žive u domaćinstvu. Obično se upitnik daje

majci djeteta mlađeg od pet godina; ukoliko ona nije

na spisku članova domaćinstva, staratelj djeteta se

određuje intervjuisanjem. Upitnik je obuhvatio

sljedeće elemente:

w osnovni podaci o djetetu mlađem od pet godina

w registracija na rođenju

w razvoj djeteta

w dojenje

w liječenje bolesti

w imunizacija

w antropometrija.

Upitnici su zasnovani na MICS3 modelu upi -

tnika. Verzija MICS3 modela upitnika na engle skom

jeziku prevedena je na jezik koji je u zvaničnoj

upotrebi u Crnoj Gori, kao i na albanski jezik.

Pretestiranje upitnika je spro vedeno u oktobru 2005.

godine. Na osnovu rezultata pretestiranja napravljene

su izmjene u redosljedu riječi i u prevodu upitnika.

Pored popunjavaja upitnika, radnici na terenu

imali su zadatak da izmjere i izvagaju djecu mlađu od

pet godina. Detaljni podaci ovih mjerenja prikazani

su u odgovarajućim dijelovima izvještaja.

Obuka i rad na terenu

Obuka za rad na terenu sprovedena je tokom

tri dana u oktobru 2005. godine. Obuka se sastojala

od predavanja o te hnikama intervjuisanja i sadržaja

upitnika, te od oponašanja intervjua među po-

laznicima kako bi uvježbali postavljanje pitanja. Na

kraju obuke polaznici su proveli dva dana vje žbajući

intervjuisanje u Podgorici.

Podatke je prikupljalo šest timova, svaki se

sastojao od tri ili četiri intervjuera, jednog vozača,

jednog redaktora/osobe koja je mje rila djecu i super-

vizora. Rad na terenu po čeo je u oktobru 2005. go-

dine a završen je u januaru 2006. godine.

Obrada podataka

Podaci su uneseni pomoću CSPro softvera. U 14

kompjutera unijeli su ih 22 opera te ra i osam nadzornika.

Da bi se obe zbijedila kontrola kvaliteta, svi upitnici duplo

su unošeni i provjeravana je interna konzistencija. Ko-

rišćene su procedure i standardni programi koji su razvi-

jeni za MICS3 na globalnom nivou ali su prilagođeni za

crnogorski upitnik. Obrada podataka je počela istovre-

meno s prikupljanjem podataka u decembru 2005, a za-

vršena je u januaru 2006. godine. Podaci su analizirani

pomoću softverskog programa – Statističkog paketa za

dru štve ne nauke (SPSS), verzija 14, a planovi sinta kse

i formiranja tabela za ovu namjenu razrađeni su

posebno.

19

Od 2575 domaćinstava odabranih za uzorak,

pronađeno je 2494. Od ovog broja, 2358 je uspješno

intervjuisano, što je stopa odgovora domaćinstava od

približno 95%. Taj procenat je bio viši na sjeveru

(97%) nego u centralnom i južnom regionu (93%).

U intervjuisanim domaćinstvima, registova no je 2385

žena (dobi 15 – 49 godina). Od njih je 2258 uspješno

intervjuisano, što čini stepen odgovora od 95%. Ste-

pen odgovora žena bio je viši u centralnom i sjevernom

re gi onu (95%), nego u Južnom (93%). Uz to, na

spisku se nalazilo i 1072 djece mlađe od pet godina

za odgovarajući upitnik. Upitnik je kompletiran za njih

1061, što odgovara stepenu odgovora od 99%.

Stope odgovora bile su veoma slične po regionima.

Opšti stepen odgovora iznosio je 90%, a kod inte r -

vjua za žene i djecu mlađu od pet godina iznosio je

94% (Tabela HH.1).

Karakteristike domaćinstava

Uzrasna i polna distribucija istaživane populacije

data je u Tabeli HH.2. U 2358 uspješno intervjuisanih

domaćinstava u istraživanju, na spisku je bio 8991

član do ma ćinstva. Od tog broja, 4419 su bili muškarci,

a 4571 žene. Podaci ukazuju da je istraživanjem pro-

cijenjena prosječna veličina domaćinstva od 3,8

članova.

Skoro da nema razlike u distribuciji populacije

po dobnim grupama između poda ta ka iz Popisa i po-

dataka iz MICS3. Tabela HH.2 pokazuje da je 24%

populacije mlađe od 15 godina, da je najveća dobna

grupa 15 – 64 godine s udjelom od 65%, a 11% uku -

pne populacije je starije od 65 godina. Distribucija

populacije po polu je ista. Odnos muškarci – žene

pokazuje male varijacije u prvih 50 godina života

nakon čega broj žena raste i prevazilazi broj

muškaraca. Dobna i polna distribucija ispitivane

populacije u skladu je s Popisom iz 2003. godine i

uka zuje na pad porasta populacije tokom pre thodnih

pet godina. Važno je primijetiti da je 28% populacije

mlađe od 18 godina.

Prikupljeni su podaci o starosti skoro cijele ispi-

tivane populacije. Iako jedan procenat intervjuisanih

žena nije znalo kompletan (potpun) datum svog

rođenja (npr. dan, mje sec i godinu), i za ove žene su

prikupljeni po daci (godina rođenja i starost). Za svu

dje cu mlađu od pet godina, registrovan je potpun

datum rođenja (mjesec i godina). Su pe rvizorima na

terenu sugerisano je da ponove intervjue ukoliko ne-

dostaju informacije.

Tabela HH.3 pokazuje osnovne informacije o

domaćinstvima. Na tabeli su prikazani pol „glave” do-

maćinstva, region, gradsko/seosko područje, broj

članova domaćinstva. Ove polazne karakteristike

kori šćene su za naredne tabele u izvještaju, podaci

u tabeli treba da pokažu broj opse rva cija po glavnim

kategorijama koje su ana lizirane u izvještaju. U više

od dvije trećine domaćinstava glava domaćinstva je

Obuhvat uzorka

Obuhvat uzorka, karakteristikedomaćinstava i ispitanikaIII

20

muš ka rac, što je u jasnoj korelaciji s crnogorskom

tradicijom. Većina domaćinstava (43%) ima četiri i pet

članova.

Broj ponderisanih i neponderisanih domaćinstava

je isti, s obzirom na to da su ponderacije uzorka

normalizovane. Tabela ta kođe pokazuje proporciju

domaćinstava sa najmanje jednim djetetom mlađim

od 18, naj manje jednim djetetom mlađim od pet, i na-

jmanje jednom ženom odgovarajuće dobi 15 – 49 go-

dina. U 68% intervjuisanih doma ćinstava, ima

najmanje jedna žena dobi 15 – 49, a u 21% intervju -

isanih domaćinstava najmanje jedno dijete mlađe od

pet godina. U više od polovine intervjuisanih do-

maćinstava ima najmanje jedno dijete mlađe od 18

godina.

Karakteristike ispitanika

Tabele HH.4 i HH.5 obezbjeđuju osnovne

informa cije o karakteristikama ispitanica dobi 15 – 49

i djece mlađe od pet godina. U obje tabele, ukupan

broj ponde risanih i ne ponderisanih opservacija je jed-

nak, budući da su ponderacije uzoraka no rmalizovane

(sta ndardizovane). Osim što obezbjeđuje korisne in-

formacije o karakteristikama žena i djece, tabele

takođe imaju za cilj da pokažu broj opservacija u

svakoj osnovnoj kategoriji. Ove su kategorije isko-

rišćene za pravljenje ostalih tabela u izvještaju.

Tabela HH.4 daje osnovne karakteristike o ispi-

tanicama dobi 15 – 49. Tabela sa drži informacije o

distribuciji žena po re gionima, područjima, dobnim

grupama, bračnom sta nju, materinstvu, obrazovanju,

kvantilima indeksa bogatstva i etničkoj pripadnosti.

Sko ro polovina intervjuisanih žena živi u centralnom

regionu. Većina intervjuisanih žena (64%) živi u gra -

dskim područjima, a ostale (36%) u seoskim. Prema

bračnom statusu, 60% intervjuisanih žena trenutno

je u braku ili zajednici, 36% nije nikada bilo u braku

ili zajednici, dok su ostale (5%) ranije bile u braku ili

zajednici. U odnosu na materinski status, 61% žena

je rađalo u pore đenju s 39% njih koje nijesu rađale.

Oko dvije trećine intervjuisanih žena ima srednje

obrazovanje, dok je procenat žena s osnovnim i

nižim obrazovanjem i žena s fa ku lte tskom diplomom

skoro isti (oko 18%). Važno je primijetiti da su nivoi

obrazovanja kategorisani u skladu s nacionalnim

obrazovnim sistemom u tri kategorije: osnovno ili

niže, srednje i fakultetsko.

Neke osnovne karakteristike vezane za djecu

mlađu od pet godina predstavljene su na tabeli HH.5.

Ovo uključuje distribuciju djece po nekoliko kate-

gorija: pol, region i područje stanovanja, uzrast u

mjesecima, obra zovanje majke ili staratelja, indeksa

boga tstva domaćinstva i etničke pripadnosti.

Djevojčice i dječaci mlađi od pet godina imaju

skoro istu proporciju u uzorku. Skoro polovina

intervjui sanih mlađih od pet godina živi u centralnom

regionu, oko 20% u ju žnom i 30% u sjevernom. Pro-

porcije djece u gradskom i seoskom području iste su

kao i proporcije žena (64% u gradskim, a 36% u

seoskim područjima). Raste broj intervju isane djece

mlađe od pet godina s povećanjem uzrasta, od 7%

mlađih od šest mjeseci do 25% u grupi djece uzrasta

48 – 59 mje seci. Samo 15% majki iz istraživanja ima

uni verzitetsku diplomu u poređenju s brojem onih sa

srednjim obrazovanjem (62%). Oko 23% majki djece

mlađe od pet godina ima osnovno ili niže obrazo-

vanje.

Ishrana je faktor koji u velikoj mjeri utiče na rast

i razvoj dječijeg organizma, na njegovo normalno

funkcionisanje, imuni sistem, jednom riječju, na

zdravstveno stanje u cjelini. S jedne strane, dugotra-

jna hipoalimentacija dovodi do pothranjenosti različi-

tog stepena, koja je često praćena pojavom

određenih oboljenja vezanih za deficit mikronutritije-

nata (hipo ili avitaminoze i deficit pojedinih mineralnih

materija), a kao posljedica deficita makro nutritijenata

najčešće se javlja sindrom protei nskog deficita. On

rezultira znacima usporenog rasta i razvoja orga-

nizma ili povećanom osjetljivošću na infe ktivne

agense. Na prostorima Crne Gore najčešće su

zdravstvene posljedice nedovoljnog unosa gvožđa,

joda i kalcijuma. S druge strane, hiperlimentacija

udružena s nedovoljnom fizičkom aktivnošću postaje,

kao i svuda u svijetu, sve veći problem. Gojaznost

predstavlja važan predisponirajući faktor u nastanku

brojnih hroničnih nezaraznih bolesti, u prvom redu

kardiovaskularnih bolesti, oboljenja koštano-

zglobnog sistema, šećerne bolesti i drugih pore-

mećaja koja utiču na opšte zdravstveno stanje

pojedinca i njegovu radnu sposobnost. Zabrinjavajuća je

činjenica da se granica pojave ovih oboljenja u ci-

jelom svijetu sve više pomjera prema mlađim dobnim

grupama.

Cilj Milenijumskog razvoja jeste da smanji udio

ljudi koji pate od gladi za polovinu u periodu od 1990.

do 2015. godine. Cilj Svijeta po mjeri djeteta je da se

smanji prevalencija malnutricije među djecom

mlađom od pet godina najmanje za trećinu (između

2000. i 2010. godine) s posebnim akcentom na

uzrast ispod dvije godine. Smanjenje prevalencije

malnutricije pomoći će u postizanju cilja smanjenja

mortaliteta djece.

U dobro uhranjenim populacijama postoji referentni

standard distribucije visine i težine za djecu mlađu od

pet godina. Pothranjenost se tako može izmjeriti u

populaciji upoređenjem djece s tim referentnim

standardom. Referentna populacija korišćena u

ovom izvještaju je referentna sa SZO/CDC/NCHS, i

preporučena je od strane UNICEF-a i SZO u vrijeme

sprovođenja istraživanja. Svaki od tri indikatora nu-

tritivnog statusa može se izraziti u jedinicama

standardne devijacije (z-skor) od medijane referentna

populacije.

Težina za dati uzrast je mjera kako akutne tako

i hronične malnutricije. Djeca čija je težina za dati

uzrast više od dvije standardne devijacije ispod medi-

jane referentne populacije smatraju se umjereno ili

teško pothranjenim, dok se ona čija je težina za dati

uzrast tri standardne devijacije i više ispod medijane

smatraju teško pothranjenim.

Visina za dati uzrast je mjera linearnog rasta.

Djeca čija je visina u odnosu na uzrast više od dvije

standardne devijacije ispod medijane referentne popu-

lacije smatraju se niskim za svoj uzrast i klasifikuju se

kao umjereno ili teško zaostala u rastu. Ona djeca

21

Stanje uhranjenosti

IshranaIV

čija je visina za dati uzrast više od tri standardne de-

vijacije ispod medijane referentne populacije sma-

traju se teško zaostalom u rastu. Zaostajanje u rastu

je odraz hronične malnutricije kao rezultat grešaka u

ishrani tokom dužeg vremenskog perioda i često

ponavljanih ili hroničnih bolesti.

I na kraju, djeca čija je težina za datu visinu više

od dvije standardne devijacije ispod medijane referentne

populacije klasifikuju se kao umjereno ili teško

mršava, dok su ona kod kojih ovaj parametar pada

ispod tri standardne devijacije ispod medijane teško

mršava. Mršavost je obično posljedica nutritivne defi-

cijencije skorijeg datuma. Ovaj indikator može

pokazati značajne sezonske promjene povezane s

pro mjenama u dostupnosti hrane ili prevalencije

bolesti. S druge strane, djeca čija je težina za datu

visinu dvije ili više standardnih devijacija iznad medi-

jane referentne populacije smatraju se umjereno ili

teško gojaznim. Gojaznost je tipična posljedica loših

navika u ishrani (nizak unos proteina, voća i povrća,

visok unos zasićenih masti i šećera) i predstavlja fa -

ktor rizika za neke hronične bolesti u budućem životu,

kao što su kardiovaskularne bolesti i dijabetes.

U MICS, težina i visina sve djece mlađe od pet

godina mjerena je upotrebom antropometrijske opreme

preporučene od UNICEF-a (UNICEF-2006). Rezultati

u ovom odjeljku zasnivaju se na tim mjerenjima.

Tabela NU.1 prikazuje procente djece klasifiko-

vane u svaku od ovih kategorija, a na osnovu

antropometrijskih mjerenja, koja su urađena na terenu.

Uz to, tabela sadrži i procenat djece s prekomjernom

težinom, u koju se ubrajaju djeca čija je težina za datu

visinu iznad dvije standardne devijacije od medijane

referentne populacije.

U Tabeli NU.1, djeca čija visina i težina nijesu

izmjereni (približno 18,4% djece) i ona čije su mjere

nerealne isključena su (izuzeta). Pored toga, izuzet

je i mali broj djece s nepoznatim datumom rođenja.

Budući da je udio djece koja nijesu uključena u

analizu značajan, sve predstavljene rezultate treba

pažljivo razmatrati.

Manje od 3% djece mlađe od pet godina u Crnoj

Gori je umjereno pothranjeno, a manje od 1% se

klasifikuje kao teško pothranjeno (Tabela NU.1). Više

od 5% njih je umjereno ili teže zaostalo u rastu, a 3%

je umjereno ili teško mršavo za svoju visinu.

Djeca sa sjevera imaju više šanse da budu

pothranjena ili mršava u odnosu na djecu iz južnog i

centralnog regiona. Situacija sa zaostajanjem u rastu

je slična u sva tri regiona (oko 5%). Djeca majki koje

imaju srednje ili više obrazovanje imaju manje izgleda

da budu pothranjena ili zaostala u rastu u odnosu na

djecu majki s osnovnim obrazovanjem ili bez škole

uopšte. Za dječake je izglednije da budu pothranjeni,

zaostali u rastu i mršavi u poređenju s djevojčicama.

Učešće gojaznosti je veće u odnosu na

prethodne indikatore. Naime, oko 13% djece mlađe

od pet godina je gojazno. Ovaj indikator ima najvišu

vrijednost za uzrast 12 –23 mjeseca (21%).

ZaključakUzimajući u obzir značajan broj djece iz uzorka

kod kojeg nijesu izvršena planirana antropometrijska

mjerenja i kod kojih su dobijeni nerealni rezultati zbog

čega su isključena iz analize, s određenom rezervom

mogu se napraviti određeni zaključci.

Upoređujući indikatore stepena uhranjenosti

populacije djece do navršenih pet godina dobijenih u

istraživanju tokom 2005. godine (MICS3) s prethodnim

istraživanjem iz 2000. godine (MICS2) može se reći

da je:

a) procenat djece s umjerenom i težom pothra -

njenosti praktično nepromijenjen

b) registrovani procenat djece s umjerenim ili

značajnijim zaostajanjem u rastu u odnosu

na uzrast, niži je u odnosu na iste pokazatelje

iz 2000. godine

c) procenat djece sa znacima umjerenog ili težeg

stepena mršavosti je sličan vrijednostima

dobijenim u istraživanju iz 2000. godine.

Kod djece ovog uzrasta mnogo češći nutritivni

problem predstavlja prekomjerna tjelesna masa

odnosno gojaznost koja je konstatovana kod oko

13 % ispitanika. Ona je najviše izražena u uzrastu

12–23 mjeseca (oko 21%) i u uzrastu 6 – 11 mjeseci

(15,9%), ali je prisutna u značajnoj mjeri u uzrastu od

treće do pete godine (oko 10%). S obzirom na to da

je to period kada dijete s dojenja prelazi na mješovitu

ishranu, navike stvorene u tom periodu, posebno u

izboru hrane i ritmu uzimanja obroka ostaju praktično

za čitav život. Nepravilne navike stvorene u uzrastu

do pet godina mogu biti vrlo značajne za kasniju pre-

22

23

dispoziciju za gojaznost sa svim zdravstvenim

posljedicama.

PreporukeI dalje treba nastaviti s Programom podrške do-

jenju kao i sa širokom edukacijom o značaju pravilne

ishrane i komponenti hrane u očuvanju zdravlja i

pravilnom rastu i razvoju dječijeg organizma. Tu

posebno mjesto ima zdravstvena edukacija trudnica

koju pored edukacije putem elektronskih i štampanih

medija treba dalje unaprijediti kroz rad zdravstvenih

službi, naročito na primarnom nivou.

U formiranju pravilnih navika u ishrani djece,

korekciji nepravilnih navika stvorenih u porodici i

obezbjeđenju potrebnih dnevnih količina biološki

značajnih komponenti hrane, izuzetno je bitna dobro

organizovana ishrana djece u predškolskim ustanovama.

Stoga je neophodno objezbijediti sredstva za što

kvalitetniju ishranu u navedenim institucijama kao i

za sprovođenje sistematske kontrole nutritivnog

sastava obroka, kako u državnim tako i u privatnim

predškolskim ustanovama.

U daljoj posvećenosti očuvanju zdravlja djece

kroz pravilnu ishranu preporučuje se uvođenje

dopunskog školskog obroka sačinjenog po nutri-

cionističkim principima i pripremanog i distribuiranog

uz poštovanje uslova dobre higijenske prakse, kako

djeca ne bi taj značajan obrok samoinicijativno

zamjenjivala visokoenergetskim slatkišima, „gricka -

licama” i proizvodima „brze hrane”.

Fotografija: UNICEF Crna Gora / Duško Miljanić

Prirodna ishrana djeteta podrazumijeva ishranu

majčinim mlijekom i predstavlja idealan izvor svih

hranljivih materija koje su djetetu neophodne u prvim

godinama života. Prednosti dojenja za dojenčad i

majke su mnogobrojne.

Dojenje predstavlja idealan izbor zato što:

• obezbjeđuje zaštitu dojenčeta od infekcije

• stimuliše sazrijevanje i razvoj centralnog

nervnog sistema djeteta

• stimuliše sazrijevanje imunološkog sistema, štiti

dojenče od alergije, a imuni odgovor poslije

vakcinacije djeteta je bolji

• dojenčad na prirodnoj ishrani imaju nižu

učestalost iznenadne dojenačke smrti

• djeca koja su dojena, kasnije tokom života,

imaju nižu incidenciju infekcija srednjeg uha, di-

jabetesa, malignih oboljenja

• dojenčad na prirodnoj ishrani imaju bolji psiho-

motorni, emocionalni i socijalni razvoj, takođe

se uočava i povezanost dojenja s višim ste-

penom inteligencije.

Dojenje donosi i značajne prednosti i za zdravlje

majke, kao što su:

• brže zaustavljanje krvavljenja nakon porođaja

• odlaganje ponovne menstruacije i bolje plani-

ranje porodice odlaganjem naredne trudnoće

• smanjuje rizik od karcinoma dojke i jajnika

• ubrzava fizički oporavak nakon porođaja i

dovodi do bržeg smanjenja suvišne tjelesne

mase trudnice nakon trudnoće

• uspostavlja se bliža emocionalna veza između

majke i djeteta, zbog čega su rjeđe pojave

zanemarivanja i zlostavljanja djece.

Prirodna ishrana doprinosi i porodičnom budžetu,

a koristi i društvenoj zajednici u smislu manjih izdva-

janja za liječenje, jer su dojena djeca zdravija i rjeđe

obolijevaju.

Jedan od ciljeva Deklaracije „Svijet po mjeri

djeteta” je da se sva djeca isključivo hrane prirodnom

ishranom u prvih šest mjeseci života, a da se potom

uporedo sa dojenjem započne s uvođenjem adekvatne

dopunske ishrane. Sa dojenjem treba nastaviti sve

do kraja druge godine, pa i kasnije.

Preporuke Svjetske zdravstvene organizacije i

UNICEF-a o dojenju sadrže sljedeće stavove:

• Isključivo dojenje u prvih šest mjeseci života

• Nastavak dojenja do kraja druge godine pa i

dalje

• Uvođenje adekvatne dopunske ishrane nakon

navršenih šest mjeseci života

• Učestalost dopunske ishrane: dva puta dnevno

u uzrastu od šest do osam mjeseci, a tri puta

dnevno u uzrastu od devet do 11 mjeseci.

Takođe je preporučeno da se sa dojenjem otpo -

čne unutar prvog sata po rođenju.

Pored svih nabrojanih prednosti prirodne

ishrane, mnoge majke ipak suviše rano prestaju da

doje svoju djecu i često su pod pritiskom da prirodnu

ishranu zamijene mliječnim formulama životinjskog

porijekla. Ovi preparati ne sadrže idealan odnos

hranljivih materija, mogu doprinijeti poremećajima u

rastu i malnutriciji mikroelementima. Ukoliko ne postoji

sigurno snabdijevanje ispravnom pijaćom vodom, pri-

likom pripremanja zamjena za majčino mlijeko mogu

se prenijeti infekcije koje se šire putem vode.

Preporuke Svjetske zdravstvene organizacije i

UNICEF-a o dojenju u Crnoj Gori usvojile su, po-

državaju i promovišu Republička komisija za promo-

ciju i podršku dojenja Ministarstva zdravlja, rada i

socijalnog staranja i Komisija za sprovođenje

Nacionalnog plana akcija za djecu.

Programi unaprjeđenja zdravlja djece u Crnoj

Gori, koji se obavljaju pod pokroviteljstvom

Ministarstva zdravlja, rada i socijalnog staranja,

obuhvataju i promociju i podršku dojenju, kroz pri -

mjenu koncepta „Deset koraka do uspješnog dojenja”

i podršku inicijative formiranja „Bolnica po mjeri beba

i majki”. Od 1995. godine u Crnoj Gori se u saradnji

s UNICEF-om sprovodi niz aktivnosti koje podržavaju

i promovišu prirodnu ishranu. Od 2000. godine u

Crnoj Gori je intenzivirana programska promocija i

primjena programa „Deset koraka do uspješnog do-

jenja” i inicijative formiranja porodilišta po mjeri beba

24

Dojenje

i majki (BFHI) partnerskim aktivnostima UNICEF-a,

Ministarstva zdravlja i Kliničkog centra Crne Gore. U

ovom periodu sprovedene su sljedeće aktivnosti:

1. Unaprjeđenje profesionalnih kapaciteta

zdravstvenih radnika i usvajanje jedinstvenih

doktrina i treninga za implementaciju programa

podrške dojenja i BFHI.

2. Razvijanje promotivnog materijala i socijalna

mobilizacija za podršku i promociju dojenja.

3. Širenje mreže porodilišta koja su usvojila kon-

cept „Deset koraka do uspješnog dojenja” i ini-

cijative formiranja „Porodilišta po mjeri beba i

majki”.

4. Organizacija ocjenjivanja novih i reocjenjivanja

porodilišta sa statusom „Porodilište po mjeri

beba i majki”.

Novim programom unaprjeđenja profesionalnih

kapaciteta od 2000. godine obuhvaćeni su zdravstveni

radnici iz svih porodilišta, domova zdravlja i bolnica u

Crnoj Gori, sa ciljem da se među zdravstvenim

radnicima usvoje jedinstveni stavovi o ishrani do-

jenčadi i male djece i unaprijede vještine za davanje

savjeta majkama i uspješnu primjenu principa „Deset

koraka do uspješnog dojenja”. U istom periodu kreiran

je i distribuiran promotivni materijal za podršku pro-

grama u vidu brošura „Prirodna ishrana dojenčadi” i

„Bolnice po mjeri majke i djeteta“, promotivnih postera

i obrazovnog video materijala i TV spotova.

U Crnoj Gori, sedam od 11 porodilišta (64%)

ima status „Bolnica po mjeri beba i majki”, od kojih

su četiri stekla ovaj status 1996. i 1997. godine, a tri

2002. i 2003. godine. Preostala četiri porodilišta,

među kojima je i porodilište s najvećim brojem

porođaja u Kliničkom centru Crne Gore u Podgorici,

zbog tehnoloških ograničenja u prostoru nijesu uspjela

do prilagode svoju organizaciju rada strategiji „Deset

koraka do uspješnog dojenja”, iako su preduzeti

određeni koraci u ovom pravcu. Sada se u Crnoj Gori

oko 50% svih porođaja obavlja u institucijama koje

imaju status „Bolnica po mjeri beba i majki”. U peri-

odu kada je rađeno prethodno MICS istraživanje, oko

32% porođaja u Crnoj Gori bilo je u porodilištima s

ovim statusom.

U istraživanju su korišćeni sljedeći pokazatelji

(indikatori) za praćenje navika u ishrani djece:

1. Stopa isključivog dojenja: predstavlja procenat

odojčadi koja su hranjena samo majčinim mlijekom

Fotografija: UNICEF Crna Gora / Duško Miljanić 25

u prvih šest mjeseci, ili su uz majčino mlijeko

dobijala još vitamine, minerale ili lijekove.

2. Pravovremeno uvođenje dopunske ishrane:

odnosi se na dojenčad koja su u periodu od

šestog do devetog mjeseca dobijala adekvatnu

čvrstu ili polučvrstu hranu.

3. Stopa kontinuiranog dojenja: predstavlja proce-

nat djece koja su uz dopunsku ishranu nastavila

da doje i u drugoj, odnosno trećoj godini života.

4. Pravovremeno započinjanje dojenja: predstavlja

procenat žena koje su započele s dojenjem u

prvom satu poslije porođaja.

5. Učestalost dopunske ishrane: predstavlja stopu

dojenčadi koja su u uzrastu od šest do 11

mjeseci, uz dojenje, dobijala dopunsku ishranu i

to na sljedeći način: u uzrastu šest do osam

mjeseci najmanje dva puta dnevno i u uzrastu od

devet do 11 mjeseci, najmanje tri puta dnevno.

6. Pravilno hranjena dojenčad: predstavlja stopu

dojenčadi koja su pravilno hranjena, a to su do-

jenčad uzrasta od nula do pet mjeseci, koja su

isključivo dojena i dojenčad uzrasta od šest do

11 mjeseci koja su dojena i koja su dobijala

čvrstu i kašastu hranu u skladu s preporukama.

Cilj ovog modula bio je da se procijene posto-

jeće navike u ishrani dojenčadi i male djece u Crnoj

Gori. Nalazi dobijeni ovim istraživanjem predstavljaju

jedini reprezentativni i pouzdani izvor podataka o

ishrani djece u Crnoj Gori.

U tabeli NU.2 i grafikonu NU.2 prikazani su po-

daci o ženama koje su započele dojenje svoje

novorođenčadi unutar jednog sata po rođenju i po-

daci o ženama koje su započele dojenje unutar prvog

dana po rođenju (uključujući i one koje su započele

dojenje unutar prvog sata po rođenju svoje djece).

Svako četvrto novorođenče u Crnoj Gori (25%) dobije

prvi podoj pravovremeno, unutar prvog sata po

rođenju. Najveći broj žena koje realizuju ovaj ključni

korak u uspostavljanju laktacije, susrijeće se u sjevernom

regionu Crne Gore (58%), a najmanji na jugu Crne

Gore (samo 5%). Ove razlike zavise ne samo od re-

giona, već i od područja stanovanja, obrazovnog

nivoa žena i materijalnog statusa porodice. Uočava

se da procenat žena koje započnu dojenje unutar

prvog sata po rođenju, opada s višim nivoima obra-

zovanja žena, sa 42% u grupi žena s osnovim obra-

zovanjem ili bez njega, na 22% u grupi žena sa

srednjim obrazovanjem, do samo 15% u grupi žena

s najvišim stepenom obrazovanja. Isti indikator je na-

jniži u grupi najbogatijih porodica (8%), a onda poste-

peno raste do 40% u grupi najsiromašnijih. Pri analizi

drugog indikatora – broja žena koje započnu dojenje

unutar prvog dana po rođenju (uključujući i one koje

započnu dojenje unutar prvog sata po rođenju), za-

paža se visok procenat od 73%. Distribucija prema

regionu, mjestu stanovanja, obrazvnom statusu majki

i materijalnom statusu domaćinstva je veoma slična

kao i kod prethodnog indikatora. I u ovom slučaju, na-

jviši procenat je utvrđen kod žena na sjeveru Crne

Gore i iznosi 81%.

26

Grafikon NU.2 Procenat majki koje su započele dojenje tokom prvog sata i

prvog dana nakon rođenja novorođenčeta, Crna Gora, 2005. god.

Iako se oba indikatora sagledavaju u odnosu na

region, područje stanovanja, obrazovni status majke i

materijalni status domaćinstva, treba imati u vidu i činjenicu

da u sjevernom regionu svih pet porodilišta imaju sta-

tus „Bolnica po mjeri beba i majki” i primjenjuju strate-

giju „Deset koraka do uspješnog dojenja”, dok u južnom

i centralnom regionu samo dva od šest porodilišta imaju

ovaj status (po jedno u svakom regionu).

Ipak, procenat žena koje primjenjuju pravovre-

meno započinjanje dojenja (25%), nije u skladu s

brojem porođaja koji se obave u zdravstvenim usta -

novama sa statusom „Porodilište po mjeri beba i

majki”, kojih je oko 50% u Crnoj Gori. Poredeći

rezultate s prethodnim MICS istraživanjem iz 2000.

godine, uočava se opadajući trend, kada je 32%

djece rođeno u ustanovama sa statusom „Porodilište

po mjeri beba i majki” i kada je 35% žena podojilo

svoje dijete unutar prva dva sata po rođenju. U tu-

mačenju ovih razlika, treba ipak uzeti u obzir da je u

prethodnom MICS istraživanju kao pokazatelj

pravovremenog započinjanja dojenja uziman period

od prva dva sata po rođenju, a u sadašnjem istraži-

vanju period unutar prvog sata po rođenju.

Na tabeli NU.3 i grafikonu NU.3 prikazani su po-

daci o statusu dojenja, u svakoj uzrasnoj grupi

djeteta. Podaci su bazirani na odgovorima majki ili

drugih članova porodice koji brinu o djetetu, na pi-

tanje o unosu hrane i tečnosti unutar posljednjih 24

sata od trenutka intervjuisanja. Isključivo dojenje je

označavano kod dojenčeta koje je dobilo samo ma-

jčino mlijeko (uključujući vitamine, minerale i eve -

ntua lno lijekove koje je dijete dobijalo). Tabela

pokazuje podatke o isključivom dojenju za vrijeme

prvih šest mjeseci života (podijeljeno za period 0 – 3

mjeseca i 0 – 5 mjeseci), kao i podatke o dopunskoj

ishrani djece od 6 do 9 mjeseci i kontinuiranom do-

jenju djece u uzrastu 12 – 15 i 20 – 23 mjeseca.

Svako peto dijete (19%) uzrasta do šest

mjeseci, i svako četvrto uzrasta do tri mjeseca (26%)

u Crnoj Gori isključivo je dojeno, što je značajno

ispod preporučenog nivoa. Pravovremenu dopunsku

ishranu u uzrastu 6 – 9 mjeseci, uz prirodnu ishranu

dobijalo je tek 35% djece, što je nešto niže nego u

prethodnom MICS istraživanju (40%). Ova niska

stopa posljedica je činjenice da visoki procenat žena

prestaju da doje prije nego što dijete navrši šest

mjeseci života. Do uzrasta 12 – 15 mjeseci tek svako

četvrto dijete nastavlja da doji (25%), dok ovaj pro-

cenat opada na 13% u uzrastu 20 – 23 mjeseca

(Grafikon NU.3). Uzimajući u obzir mali broj djece u

svakoj podgrupi nije bilo moguće dati pouzdan za-

ključak o eventualnim razlikama u odnosu na pol, re-

gion i područje stanovanja, stepen obrazovanja

majki, materijalni status domaćinstva. Ipak, poredeći

rezultate prethodnog MICS istraživanja iz 1996. i

2000. godine uočava se trend porasta isključivog do-

jenja u prva tri mjeseca s 18% na 26% kao i porasta

produženog dojenja u prvoj i drugoj godini života

(Grafikon NU.4).

Za procjenu pravilne ishrane djece uzrasta do

12 mjeseci, korišćeni su različiti kriterijumi, zavisno

27

Grafikon NU.3 Osnovni pokazatelji dojenja prema uzrastu djeteta

od uzrasta djeteta. Za djecu uzrasta 0 – 5 mjeseci,

isključivo dojenje je uzeto kao kriterijum pravilne

ishrane. Djeca uzrasta 6 – 8 mjeseci, procijenjena su

kao pravilno hranjena ukoliko su bila na prirodnoj

ishrani i dobijala dopunsku čvrstu ili kašastu hranu

dva puta dnevno, odnosno tri puta dnevno prilikom

procjene djece uzrasta 9 – 11 mjeseci. U tabeli NU.4

i grafikonu NU.5 prikazani su podaci o procjeni

pravilne ishrane djece uzrasta do 12 mjeseci.

Kao što je već navedeno 19% djece se isključivo

doji u uzrastu do šest mjeseci. Oko 30% djece uzrasta

6 – 8 mjeseci dobijalo je majčino mlijeko i dopunsku

hranu najmanje dva puta u posljednjih 24 sata, u vri-

jeme kada je istraživanje sprovedeno na terenu

(intervju s majkom ili starateljem djeteta). Najveći proce-

nat adekvatno hranjene djece ovog uzrasta registrovan

je u centralnom regionu (35%), dok u ostala dva re-

giona ova vrijednost opada i najniži je u sjevernom re-

gionu (22%). Posmatrajući razlike između pojedinih

podgrupa uočava se značajna razlika između polova

i područja stanovanja.

U grupi djece uzrasta 9 – 11 mjeseci, 32%

adekvatno je hranjeno, što znači da su bila dojena i

dobijala su dopunsku ishranu najmanje tri puta

dnevno. I u ovom uzrasnom periodu najveći procenat

adekvatno hranjene djece, registrovan je u centralnom

regionu (37%), a takođe opada u ostala dva regiona

i najniži je u južnom (20%).

Kao rezultat ovih obrazaca ishrane, samo 30%

djece uzrasta 6 – 11 mjeseci bilo je adekvatno hranjeno,

dok u ukupnom uzorku ispitivane dojenčadi, uzrasta

0 – 11 mjeseci, tek svako četvrto dijete ovog uzrasta

je adekvatno hranjeno (25%). Posmatrajući regione,

36% i 31% dojenčadi uzrasta 6 – 11 mjeseci i 0 – 11

mjeseci u centralnom regionu Crne Gore hranjena su

adekvatno. U ostalim regionima ovi indikatori su niži.

Poredeći ishranu dojenčadi prema tipu naselja u

kome žive, veći broj djece je adekvatno hranjen u

urbanim nego u ruralnim oblastima.

ZaključakProgram podrške i promocije dojenja i uvođenje

inicijative „Bolnice po mjeri beba i majki, dali su u

Crnoj Gori pozitivne rezultate, posebno u primjeni

ranog započinjanja dojenja i produženja perioda

tokom koga se dijete hrani isključivo majčinim mli-

jekom. Ipak, osnovni zaključak ovog istraživanja je

da primjena principa pravilne ishrane dojenčadi i

male djece nije na zadovoljavajućem nivou. Rano

uvođenje vode, tečnosti i druge hrane u ishranu do-

jenčeta i dalje je duboko ukorijenjeno među ma-

jkama, a još uvijek to savjetuju i zdravstveni radnici.

28

Grafikon NU.4 praćenje osnovnih pokazatelja dojenja u

MISC istraživanjima u CG u periodu 1996-2005. god.

I dalje niske stope isključivog dojenja u odnosu na

druge zemlje u kojima je sprovedeno i objavljeno MICS

istraživanje, prerano uvođenje čvrste i kašaste hrane i

prerano prestajanje s dojenjem, ukazuju na to da se ne-

dopustivo mali broj djece pravilno hrani u Crnoj Gori.

Aktuelni status načina ishrane dojenčadi i male

djece u Crnoj Gori dijelom je i rezultat neujednačenih i

često zbunjujućih protivrječnih stavova i informacija koje

majke dobijaju od zdravstvenih radnika, a odnose se na

preporuke o prijevremenom uvođenju vode, tečnosti i

dopunske hrane u ishranu dojenčeta. Antenatalna pro-

mocija dojenja i priprema trudnice za dojenje takođe nije

u dovoljnoj mjeri zastupljena u okviru usluga koje se u

ovom periodu pružaju trudnicama. Još uvijek značajan

broj porodilišta ne primjenjuje principe „Deset koraka

do uspješnog dojenja” i nema status „Porodilište po mjeri

beba i majki”, što takođe negativno utiče na sticanje

ispra vnih navika o ishrani djeteta u prvim danima nakon

porođaja, koji su od izuzetnog značaja za uspostavljanje

laktacije i praktikovanja dojenja.

S druge strane, marketing programi bogatih

kompanija koje proizvode zamjene za majčino mli-

jeko i promovišu vještačku ishranu odlično su

razrađeni, ne pridržavajući se međunarodnog

Kodeksa reklamiranja zamjena za majčino mlijeko,

koji je usvojen u većini zemalja koje promovišu

prirodnu ishranu.

Pored svih nedostataka na koje treba usmjeriti

dalje aktivnosti u okviru unaprjeđenja zdravlja do-

jenčadi i male djece, u poređenju sa stanjem koje su

pokazala prethodna dva MICS istraživanja (1996. i

2000. godine) ostvaren je značajan napredak u

podizanju stope isključivog dojenja s 10% i 18% u

1996. i 2000. godini, na 26% u 2005. godini. Ovaj pozitivan

trend direktno se dovodi u vezu s unaprjeđenjem

zdravlja djece i majki i obaranjem stope smrtnosti u

Crnoj Gori (s 10 promila u 1996, na 7,8 promila u

2004. godini).

Trostruko veća učestalost isključivog dojenja u

gradskim sredinama može se dovesti u vezu s boljim

pristupom informacijama vezanim za ishranu i

roditeljstvo i boljim pristupom savjetovalištima za

trudnice i djecu u zdravstvenim institucijama.

Relativno niska stopa adekvatnog hranjenja djece

poslije šest mjeseci više je posljedica visokog procenta

majki koje prerano prekinu dojenje, nego nepravilnosti

u uvođenju dopunske ishrane, mada još uvijek nije ri-

jetka pojava preranog uvođenja vode, drugih tečnosti i

kašaste hrane, prije navršenih pet mjeseci života.

Pravovremeni početak dojenja (unutar prvog

sata po rođenju) značajno je ispod broja porođaja u

ustanovama koje imaju status “Porodilište po mjeri

beba i majki” i daleko ispod preporučenog, što

pokazuje da se ne poštuju svih “Deset koraka do

29

Grafikon NU.5 Osnovni pokazatelj pravilne ishrane djece

do godinu dana u Crnoj Gori u 2005. god.

uspješnog dojenja” čak i u ustanovama koje to

propagiraju kao standardnu uslugu.

PreporukeNeophodno je nastaviti i intezivirati sve aktivnosti

na promociji i podršci dojenju, zajedničkim programom

UNICEF-a, Republičke komisije za promociju dojenja

pri Ministarstvu zdravlja, rada i socijalnog staranja i

svih zdravstvenih ustanova u Crnoj Gori. U svijetlu

pozitivnog uticaja inicijative “Porodilišta po mjeri beba

i majki” neophodno je dalje širenje ovog programa do

potpunog obuhvata svih porodilišta u Crnoj Gori i primjene

svih “Deset koraka do uspješnog dojenja” kao doktri-

narnog standarda u zdravstvenim ustanovama.

Preporučuje se prethodna revizija primjene ove

inicijative u porodilištima sa statusom „Porodilište po

mjeri beba i majki” s evaluacijom dosadašnjih rezultata

i prijedlogom nove koncepcije, koja bi akcenat stavila

na slabosti u prethodnom periodu i eventualnim

uvođenjem koraka 11, koji bi više uključio oca djeteta

i ostale članove porodice i lokalne zajednice (na prim-

jer, „Porodilište po mjeri beba i roditelja”).

Ukorijenjene automatizme primjene „starih do-

brih načina” i predrasude o ishrani dojenčadi i male

djece u zajednici, treba prevazilaziti organizovanom

aktivnošću u koju treba da budu uključeni medicinski

radnici, zajednica i mediji. Promovisanje koncepta

isključivog dojenja je veliki izazov, s obzirom na činjenicu

da je u suprotnosti s kulturološkim normama i prak-

som. Ovaj vid socijalne mobilizacije treba sprovoditi

kroz organizovanu kampanju, koja će doprinijeti

promjeni stavova i navika u ishrani dojenčadi i male

djece, putem dosljednih informacija koje će do

porodice stizati putem različitih informacijskih kanala.

Najznačajniju ulogu u ovoj strategiji imaju zdravstveni

radnici koji treba da pruže tačne, pouzdane i jedinstvene

informacije o dojenju i ishrani uopšte.

Prioritetna ciljna grupa treba da budu prvorotke,

zbog njihove velike motivisanosti, ali i sticanja pozi-

tivnog iskustva, koje će opredijeliti primjenu pozitivnih

stavova i u narednim trudnoćama.

S oprezom treba posmatrati mogući uticaj

skraćenja porodiljskog odsustva na primjenju strate-

gije „Deset koraka do uspješnog dojenja” i u cilju pre-

vencije mogućih negativnih posljedica iznaći

mogućnosti da se majci obezbijedi da u toku radnog

vremena podoji svoje dojenče.

Potrebno je usvojiti Kodeks reklamiranja zamjena

za majčino mlijeko u Crnoj Gori i uspostaviti sistem

za praćenje, dokumentovanje i sankcionisanje svih

30 Fotografija: UNICEF Crna Gora / Zoran Jovanovic Maccak

koji krše Kodeks. Uključivanje udruženja roditelja i

nevladinih organizacija u tim za praćenje primjene

Kodeksa, doprinijelo bi obrazovanju roditelja i zajednice

i stvaranju klime u kojoj bi kršenje Kodeksa bilo

društveno neprihvatljivo, a prekršioci izloženi javnoj

kritici, sa sumnjom na korupciju.

Mala tjelesna masa na rođenjuTjelesna masa na rođenju predstavlja pouzdan

pokazatelj stanja uhranjenosti i zdravlja majke, ali i

pokazatelj šansi novorođenčeta za preživljavanje, rast,

a kasnije tokom djetinjstva pravilan psihomotorni razvoj

i dugoročno zdravlje. Mala tjelesna masa na rođenju

ozna čava se kao tjelesna masa manja od 2500g. Mala

tjelesna masa na rođenju povezuje se s povećanom sm-

rtnosti ove djece. Novorođenčad koja su bila pothra -

njena u intrauterinom periodu suočena su s povećanim

rizikom od umiranja u prvim mjesecima i godinama

života. Oni koji prežive imaju nedovoljno funkcionalan

imuni sistem i povećan rizik od bolesti, kao i rizik da osta -

nu pothranjeni, sa smanjenom mišićnom snagom,

tokom života. Kasnije tokom života, kod ove djece se

takođe zapaža i povećana incidencija dijabetesa i

kardiovaskularnih bolesti. Djeca rođena s malom

tjelesnom masom imaju sklonost ka nižem IQ, kogni-

tivnim smetnjama, što se može odraziti na njihov uspjeh

u školi i mogućnost zapošljavanja u odraslom dobu.

Pojava rađanja djece s malom tjelesnom

masom susreće se i u zemljama u razvoju i u razvi-

jenim zemljama.

U dijelu svijeta koji čine zemlje u razvoju,

vodeći uzrok male tjelesne mase na rođenju je loša

uhranjenost žena u periodu prije koncepcije i tokom

trudnoće, kao i nizak rast i nedovoljna razvijenosti

žena, koji su posljedica nedovoljne uhranjenosti i

ponavljanih infekcija u vrijeme djetinjstva. Siromašna

i neadekvatna ishrana tokom trudnoće takođe spada

u značajne faktore koji doprinose pojavi male tjelesne

mase na rođenju. Nedovoljno dobijanje u tjelesnoj

masi tokom trudnoće posebno je značajno, zato što

je povezano s velikim procentom fetalnog zastoja u

rastu. Osim toga, bolesti kao što su malarija i dijarea,

koje su rasprostranjene u mnogim zemljama u

razvoju, mogu značajno smanjiti fetalni rast ukoliko

majka oboli tokom trudnoće.

U industrijalizovanom svijetu vodeći faktor koji

uzrokuje malu tjelesnu masu na rođenju, predstavlja

konzumiranje cigareta duvana tokom trudnoće. U

razvijenim zemljama najčešći broj djece s malom tje-

lesnom masom na rođenju potiče od tinejdžerskih

trudnoća, a uzrokovan je nedovoljnom razvijenošću ti-

jela adolescentkinja i nepripremljenošću za trudnoću.

Procenat djece s porođajnom tjelesnom masom

ispod 2500 grama, dobijen je na osnovu dva podatka

iz upitnika: lične procjene majke o djetetovoj veličini

na rođenju (na primjer: vrlo malo, manje nego druga

djeca, veće nego druga djeca, veoma krupno) i po-

datka o djetetovoj tjelesnoj masi na rođenju na

osno vu sjećanja majke ili na osnovu podatka o upi -

31

Grafikon NU.6 Procenat novorođenčadi sa porođajnom težinom

manjom od 2500 grama, Crna Gora, 2005. god.

32

sanoj tjelesnoj masi na rođenju u neki od medicinskih

dokumenata djeteta, ukoliko je njegova tjelesna

masa izmjerena na rođenju.

Oko 96% ispitivane djece imalo je izmjerenu tje-

lesnu masu na rođenju. U Crnoj Gori nešto manje od

4% novorođene ove djece ima tjelesnu masu na

rođenju ispod 2500 grama (tabela NU.5). Analizira-

jući distribuciju djece s malom tjelesnom masom na

rođenju prema regionu, tipu naselja u kome porodica

živi, nivou obrazovanja majki i materijalnom statusu

porodice, uočava se prilična ujednačenost u svim

podgrupama, odnosno kod ovog indikatora nije bilo

značajnih varijacija između regiona (grafikon NU.6),

niti između urbanih i ruralnih oblasti ili između grupa

majki s različitim stepenom obrazovanja.

ZaključakSmanjenje broja živorođene djece s tjelesnom

masom ispod 2500 grama, predstavlja jedan od za-

dataka koje treba ostvariti u cilju smanjenja ukupne do-

jenačke smrtnosti i smrtnosti djece do pete godine života.

U Crnoj Gori se ne uočava zabrinjavajući broj

živorođenih novorođenčadi s malom tjelesnom masom

na rođenju. Mogu se pretpostaviti dvije osnovne

grupe uzroka koji doprinose ovoj pojavi. Među

porodicama s lošijim materijalnim statusom, nižim

stepenom obrazovanja majki i naseljenim u po-

dručjima udaljenim od zdravstvenih institucija, nije u

dovoljnoj mjeri obezbijeđeno prekoncepcijsko i ante-

natalno savjetovanje žena u reproduktivnom periodu,

kao ni redovno sprovođenje antenatalne zaštite

tokom trudnoće.

S druge strane, tranzicioni period je u većim

gradovima donio i loše stilove života u populaciji ado-

lescenata, kao što su konzumiranje cigareta i

narkotika, rano stupanje u seksualne odnose i čestu

promjenu partnera, s rizikom povećanja broja trudnoća

kod adolescentkinja. Ova pojava u Crnoj Gori za

sada nije značajno izražena, ali ima rastući trend,

stoga s oprezom treba pratiti dalji razvoj situacije,

zbog sve prisutnije pojave rizičnog ponašanja među

adolescentima.

Unaprjeđenjem zdravstvene zaštite djece i

mladih, djevojke s hroničnim bolestima, kao što su

dijabetes, nefrološka oboljenja, urođene srčane

mane, imaju sve više šansi da ostvare spostvenu

prokreaciju, ali s mnogobrojnim rizicima po majku i

fetus. Takođe, sve učestalija pojava primjene savre-

menih trendova u liječenju steriliteta, uključujući

metode vještačke oplodnje, povećava broj rizičnih

trudnoća, a indirektno i broj prijevremenih rođenja i

rađanja djece s malom tjelesnom masom.

PreporukeImajući u vidu ostvarenje milenijumskih razvo-

jnih ciljeva, kojima je propisano smanjenje smrtnosti

djece za dvije trećine do 2015. godine, kao i činjenicu

da djeca rođena s malom tjelesnom masom imaju

značajno veći rizik od umiranja u prvim mjesecima

života, neophodno je strateški planirati i sprovesti niz

mjera koje doprinose smanjenju rađanja djece s

malom tjelesnom masom.

Fokus stručnih aktivnosti unutar sistema

zdravstvene zaštite treba usmjeriti na objedinjavanje

svih nivoa zdravstvene zaštite od primarnog do terci -

jernog uključujući:

• unapređenje zaštite zdravlja adolescenata i pro-

mocija zdravih stilova života

• ostvarenje jednake dostupnosti prekoncepcijske

i antenatalne zdravstvene zaštite za sve trudnice

• rano otkrivanje i praćenje svih rizičnih trudnoća,

s pravovremenom prevencijom komplikacija i

preduzimanjem adekvatnih terapijskih postu-

paka u trudnoći.

Na nivou ukupnog društva i zajednice treba

nastaviti i intenzivirati sve intersektorske aktivnosti

sadržane u usvojenim strategijama i dokumentima

kao što su: Nacionalni plan akcije za djecu i Strategija

za smanjenje siromaštva.

Milenijumski razvojni cilj 4 odnosi se na smanje -

nje smrtnosti djece za dvije trećine u periodu između

1990. i 2015. Imunizacija protiv vakcino preventibilnih

oboljenja ima ključnu ulogu za ostvarenje ovog cilja

s obzirom na to da je spasila živote milionima djece

u protekle tri decenije od kada se u cijelom svijetu

sprovode nacionalni programi obaveznih imunizacija.

Pa ipak, širom svijeta još uvijek oko dvadeset sedam

miliona djece nije obuhvaćeno u potpunosti pro-

gramima obaveznih imunizacija zbog čega svake go-

dine umre oko dva miliona djece od vakcino

preventibilnih bolesti.

Cilj Svijeta po mjeri djeteta jeste obezbijediti da

u svakoj državi na nacionalnom nivou 90% djece

uzrasta do 12 mjeseci bude potpuno imunizovano,

odnosno da pokrivenost vakcinama ne iznosi manje

od 80 % na nivou svake oblasti odnosno njoj ekviva-

lentne jedinice u svakoj pojedinoj državi.

Prema preporukama UNICEF-a i WHO u vrijeme

kada su propisivani indikatori za praćenje obuhvata

djece u svijetu s imunizacijama, svako dijete u svi-

jetu, do uzrasta od 12 mjeseci, trebalo bi da primi bar

jednu BCG vakcinu da ga zaštiti od tuberkuloze, tri

doze DPT da se zaštiti od difterije, pertusisa (velikog

kašlja) i tetanusa, kao i tri doze vakcine protiv dječije

paralize. Pored toga, u uzrastu od 12 mjeseci trebalo

bi da primi i vakcinu protiv malih boginja. Savremeni

nacionalni kalendari vakcinacija u državama evrops kog

regiona pa i Crnoj Gori unekoliko se razlikuju. Po

našem programu vakcina protiv malih boginja se daje

u uzrastu od 12 –18 meseci u obliku MMR vakcine

(male boginje, zauške i rubeola), a djeca u uzrastu

do 12 mjecesi života primaju još i tri doze vakcine

protiv hepatitisa B i tri doze vakcine protiv Hemofilusa

influence B.

Cilj ovog modula o vakcinaciji jeste da se odredi

obuhvaćenost vakcinacijom protiv gore navedenih

antigena koji su predviđeni i našim nacionalnim pro-

gramom vakcinacije, kao i da se procijeni napre-

dovanje od prvog istraživanja višestrukih pokazatelja

na uzorku domaćinstava (MICS1) odnosno stekne

uvid u rezultate koji su ovim programom dostignuti.

Od posebnog značaja je da ovo istraživanje obezbi-

jedi dopunski izvor informacija o obuhvaćenosti

vakcinacijom koji je nezavisan od sistema rutinskog

statističkog izvještavanja.

U MICS3, od majki se tražilo da daju vakcinalne

kartone za svu svoju djecu mlađu od pet godina.

Ukupno 71% djece je posjedovao vakcinalni karton

(tabela CH.2). Za potrebe provjere obuhvata imu-

nizacija uzimani su podaci samo od djece koja su bila

uzrasta od 18 do 29 mjeseci tj. one djece koja su bila

dovoljno stara da bi mogla u potpunosti da budu pri-

movakcinisana tj. prime neophodan broj doza

vakcina koje se prate. Ispitivači koji su obavljali inter-

vjue prepisivali su informacije iz ovih kartona u MICS

upitnik. Od majki se tražilo i da navedu svako vakcini -

sanje kome su djeca podvrgnuta, a koje nije unijeto

33

Imunizacija

Zdravlje djeceV

u ovaj karton. Ako dijete nije imalo ovakav karton,

majci se čitao kraći opis svake vakcine i od nje se

tražilo da se prisjeti da li je dijete takvu vakcinu primilo

ili ne, za DPT i Polio, i koliko puta (istorija vakci-

nacije). Na ovakav način dobijeni su sljedeći rezultati:

do uzrasta od 12 mjeseci BCG je primilo 88% djece,

DTP1 i OPV1 je primilo 96,5%, odnosno 93,7%

djece, DTP2 i OPV2 je primilo 93,7%, odnosno

91,9% djece, a DTP3 i OPV3 je primilo 89%,

odnosno 86% djece. MMR je do uzrasta od 18

mjeseci primilo 78% djece.

U Crnoj Gori je tokom posljednjih nekoliko godina

došlo do promjene zdravstvenih knjižica u kojima se

nalazi i lični vakcinalni karton. Zbog toga se u velikom

broju slučajeva desilo da djeci u nove zdravstvene

knji žice nijesu prepisane vrste i datumi pojedinih

vakcina koje su djeca, inače, primila. Pored toga, veliki

broj djece nije imao vakcinalne kartone pa su podaci

dobijani na osnovu prisjećanja majki. Sve navedeno

moglo je da izazove značajne razlike u realnom obu -

hva tu obaveznim imunizacijama. Zbog toga su u ovoj

analizi razmatrani rezultati dobijeni kontrolnim pregle -

di ma vakcinalnih kartona koji se za svako registrovano

dijete u Crnoj Gori nalaze u zdravstvenim instituci-

jama. Naime, Institut za javno zdravlje – Centar za

kontrolu prevenciju bolesti, sprovodi redovnu aktivnost

obilaska svih zdravstvenih ustanova koje sprovode

Program obaveznih imunizacija pri čemu se obilaze

svi vakcinalni punktovi i pregledaju kompletne vakci-

nalne kartoteke svih obveznika za imunizaciju u Crnoj

Gori. Cilj ove aktivnosti jeste da se obezbijedi dopunski

izvor informacija o obuhvaćenosti vakcinacijom, koji je

uz to nezavisan a i mnogo kompleksniji od redovnih

godišnjih izvještaja koje zdravstvene ustanove dosta -

vljaju Institutu u skladu s odgovarajućim zakonskim

propisima. Rezultati navedenih kontrolnih pregleda

vakcinalnih kartoteka za djecu rođenu tokom 2001,

2002, 2003. i 2004. koji su bili predmet ispitivanja po

metodologiji MICS III su sljedeći:

a) Obuhvat za djeca uzrasta 18 – 29 mjeseci

starosti koja su vakcinisana do 12 mjeseci

starosti iznosi za BCG – 97,2%, za DTP3 93,9%

odnosno za OPV3 93,9%.

b) Ukoliko se u obuhvat uračunaju i djeca koja su

primovakcinaciju završila poslije 12 mjeseci

starosti, onda obuhvat vakcinacije iznosi: za

BCG 97,2% , za DTP3 98,6% i za OPV3 98,6%.

c) Za MMR vakcinu se tražio obuhvat djece

uzrasta 18 – 29 mjeseci koji je za brojilac imao

djecu koja su vakcinisana prije 18 mjeseci

starosti i on je iznosio 88,7%. Ukoliko se

posma tra obuhvat koji uključuje i djecu koja su

MMR primila poslije 18 mjeseci starosti, onda je

obuhvat iznosio 95,4%.

Visok obuhvat za BCG je posledica činjenice da

se praktično sva djeca rađaju u porodilištima, kao i da

je davanje BCG vakcine na rođenju obavezno. Realno,

obuhvat za BCG je i visočiji a razlog da taj podatak nije

dobijen i na terenu leži u činjenici da u pojedinim opšti-

nama pedijatrijske službe još uvijek ne upisuju u BCG

vakcinu u vakcinalni karton jer je to jedina vakcina koja

se daje u porodilištu a ne u domu zdravlja.

34

Foto

gra

fija:

UN

ICE

F C

rna G

ora

/ Z

ora

n J

ova

no

vic

Mac

cak

Obuhvat sa DTP3 i OPV3 je zadovoljavajući što

je rezultiralo i činjenicom da se, već dugi niz godina, u

Crnoj Gori ne registruju ni difterija ni dječija paraliza, a

broj oboljelih od velikog kašlja praktično je zanemariv.

Pravovremeni obuhvat sa MMR vakcinom (do

18 mjeseci starosti) još uvijek nije zadovoljavajući, ali

terenska istraživanja pokazuju da se djeca koja ni-

jesu vakcinisana do 18 mjeseci starosti stalno pozi-

vaju na vakcinacije što rezultuje da je više od 95,4%

obveznika iz pojedinih godišta ipak na kraju vakcini -

sano (Grafikon IM.1). S uvođenjem druge doze MMR

vakcine pred upis u školu, odnosno u toku prvog

razreda osnovne škole, postignut je značajan kole -

ktivni imunitet koji je znatno redukovao obolijevanje

od malih boginja, pa čak i doveo do situacije da

posljednje tri godine nije registrovan ni jedan slučaj

obolijevanja od malih boginja.

35

Grafikon IM.1

Grafikon IM.1

36

Grafikon IM.1 Procenat djece uzrasta 18 – 29

mjeseci koja su primila BCG, OPV3 i DPT3 prije

navršenih 12 mjeseci starosti i MMR prije navršenih

18 mjeseci starosti. Procenat obuhvata djecu istog

uzrasta (18 – 29 mjeseci) kada se u obuhvat uraču-

naju i djeca kod kojih je vakcinacija kompletirana

/sprovedena i poslije 12 mjeseci starosti (BCG, DTP3

i OPV3) odnosno poslije 18 mjeseci starosti (MMR).

Poređenje podataka o obuhvaćenosti vakcinaci-

jom u periodu između 1996, 2000. i 2005. govori da

su se visoke stope obuhvaćenosti uglavnom zadržale

(Grafikon IM.2).

Grafikon IM.2 Obuhvaćenost vakcinacijom 1996

(MICS 1), 2000 (MICS 2) i 2005 (MICS 3) za djecu koja

su primila BCG, DTP3 i OPV3 vakcine do uzrasta od

12 mjeseci i MMR vakcinu do uzrasta od 18 mjeseci

ZaključakRezultati MICS istraživanja uglavnom se pokla-

paju s podacima rutinske statistike. Redovne godišnje

supervizijske kontrole obuhvata vakcinacijama

pokazale su se izuzetno korisnim u dobijanju po-

dataka koje nije moguće dobiti rutinskim statističkim

izvještavanjem o pokrivenosti vakcinacijama i one će

biti nastavljene da se sprovode i narednih godina.

Milenijumski cilj je praktično dostignut kao i sam

cilj programa obaveznih imunizacija, tj. adekvatna

kontrola vakcino preventabilnih oboljenja u Cnoj Gori

je u najvećoj mjeri postignuta. Pravovremenost obu -

hva ta za MMR je nešto ispod propisanog cilja ali se

ukupni obuhvat nadoknađuje naknadnim pozivima i

vakcinacijom djece koja nijesu na vrijeme vakcinisana.

PreporukeNapori u budućnosti treba da se usmjere na

dalje unaprjeđivanje pedijatrijskih i epidemioloških

službi koje organizuju i sprovode programe vakci-

nacija kroz njihovo tehničko opremanje i stručno usa -

vršavanje koje će omogućiti da se postignuti rezultati

ne samo održe već i dalje poboljšaju kao i da se prate

savremeni svjetski trendovi na polju imunoprofilakse

koji će u narednom periodu zahtijevati uvođenje

novih vakcina u nacionalni program obaveznih imu-

nizacija.

Pored toga, neophodno je snažnije i organizo-

vanije promovisanje programa obaveznih imunizacija

putem sredstava javnog informisanja i širokom distri -

bu cijom zdravstveno-edukativnog materijala kao i

uvođenjem registra zdravlja i razvoja djeteta koji

pored podataka o primljenim vakcinama uključuje i

zdravstveno edukativni materijal vezan za vakcine

koje djeca primaju.

Takođe, pored pažnje opštoj populaciji,

neophodno je sprovesti dodatne aktivnosti u di-

jelovima populacije u kojima je obuvaćenost vakcina -

cijom niža nego u opštoj populaciji (tzv. margi nalizovane

populacije – prvenstveno populacija Roma i izbje -

glica).

Liječenje i njega bolesne djece

Unaprjeđenje zdravlja djece i smanjenje smrt-

nosti dojenčadi i male djece postiže se i obezbjeđi-

vanjem odgovarajućeg liječenja i njege bolesne

djece. Poseban interes u ostvarenju ovog cilja pre -

dstavljaju oboljenja koja se mogu prevenirati i obolje -

nja koja je moguće, ukoliko se blagovremeno

prepoznaju, jednostavno i bez posljedica po zdravlje

liječiti. Akutna dijareja i akutne respiratorne bolesti

predstavljaju najučestalije bolesti dječje dobi, mada

su u Crnoj Gori, s razvojem zdrastvene zaštite, izgu-

bile nekadašnji značaj vodećih uzročnika smrtnosti

dojenčadi i male djece.

Akutna dijareja, iako više nije značajna kao

uzrok umiranja, i dalje predstavlja važan uzročnik

morbiditeta među dojenčadima i malom djecom. Na-

jveči rizik po zdravlje kod dijareje nastaje zbog gu-

bitka tečnosti i soli i od pothranjenosti, kojima su mala

djeca sklonija od ostalih. Sprječavanje dehidracije

postiže se povećanjem unosa tečnosti i ova nado kna -

da tečnosti u slučaju blage (gubitak do 5% tjelesne

mase) i nerijetko umjerene dehidracije (5 – 10% tje-

lesne mase) može se postići unosom mješavine soli

i šećera za oralnu rehidraciju (ORS) ili preporučenim

rastvorom koji se pravi kod kuće. Česta komplikacija

učestalih dijareja je i pothranjenost djece. S druge

strane, pothranjenost znatno pogoršava dijareju i

tako se razvija začarani krug uzroka i posljedica koje

ozbiljno narušavaju zdravlje djeteta. U teškim sluča-

jevima dehidracije (više od 10% gubitka tjelesne

mase) nadoknada tečnosti i liječenje dijareje sprovodi

se intravenski u bolničkim uslovima.

Savremene preporuke za liječenje akutne di-

jareje u kućnim uslovima podrazumijevaju:

• unos veće količine tečnosti nego u normalnim

okolnostima i

• obavezni nastavak hranjenja kako bi se spri-

ječila dehidracija i pothranjenost.

Akutne respiratorne infekcije (ARI) su na-

jučestalija oboljenja u djetinjstvu. Ova oboljenja

danas rijetko nose rizik od umiranja, a u tim rijetkim

slučajevima ovaj rizik je uglavnom povezan s infekci -

jama donjih respiratornih puteva i razvoja pneu-

monije. Akutne infekcije donjih respiratornih puteva,

posebno pneumonija, predstavljaju vodeći uzrok

morbiditeta djece, dok je pneumonija vodeći uzrok

umiranja kod djece. Važnu ulogu u smanjenju

smrtno sti izazvane ARI donjih disajnih puteva ima

pravovremena medicinska zaštita i liječenje u odgo-

varajućoj medicinskoj ustanovi, primjenom antibiotika.

Cijeneći značaj ove grupe oboljenja u ukupnom

morbiditetu dječje dobi Svjetska zdravstvena organi-

zacija je razvila protokol za postupak s djetetom obo -

lje lim od ARI. U protokolu se fokus stavlja na

pravovremeno prepoznavanje dva klinička znaka koji

upućuju na postojanje pneumonije, a to su ubrzano i

otežano disanje. U terapiji ARI protokol nalaže da se

djeci sa sumnjom na pneumoniju daju antibiotici,

zbog toga što je empirijski dokazano da rano liječenje

antibioticima doprinosi smanjenju smrtnosti djece

uzrokovane pneumonijama.

Svjetska zdravstvena organizacija i UNICEF u

svojim preporukama navode da je prepoznavanje

dva ključna simptoma sumnje na pneumoniju

izuzetno važno, a obrazovanje majki doprinosi boljem

prepoznavanju i adekvatnom liječenju pneumonija

kod djece.

Zadaci koje, u cilju obaranja stope smrtnosti do-

jenčadi i male djece, postavljaju Milenijumski razvojni

ciljevi i deklaracija „Svijet po mjeri djeteta”, obuhvataju:

1) smanjenje za polovinu svih smrti uzrokovanih di-

jarejom, kod djece uzrasta do pet godina, do 2010.

godine, uzimajuči kao polaznu 2000. godinu

2) smanjenje za dvije tećine stope mortaliteta

djece do pet godina, do 2015. godine, uzimajući

kao polaznu 1990. godinu i dodatno smanjenje

incidencije dijareje za 25%

3) smanjenje smrtnosti dojenčadi i djece uzrasta

do pet godina, nastale kao posljedica akutnih

respiratornih infekcija, za jednu trećinu.

Imajući u vidu značaj optimalnog pristupa u za-

štiti zdravlja djece, Svjetska zdravstvena organizacija

i UNICEF pokrenuli su inicijativu sveobuhvatnog i

doktrinarno jedinstvenog strateškog zbrinjavanja

bolesti i unaprjeđenja zdravlja djece, koja se odnosi

na: akutne respiratorne infekcije, akutnu dijarealnu

bolest, vakcinaciju, ishranu, neurološke poremećaje,

akutne urinarne infekcije, bezbjedno materinstvo,

planiranje porodice, seksualno prenosive infekcije,

higijenu, zlostavljanje djece, savladavanje stresa i psi-

hosocijalni razvoj. Inicijativa je prvo prihvaćena i razvi-

jena na Institutu za zdravstvenu zaštitu majke i deteta

„Dr Vukan Čupić” u Beogradu, a potom, 2000. godine,

inicijativu je u Crnoj Gori preuzela zdravstvena institu-

cija tercijarnog nivoa, Institut za bolesti djece Kliničkog

centra Crne Gore u Podgorici, prihvatajući u cjelosti

metodologiju razvijenu na Institutu za zdravstvenu za-

štitu majke i deteta „Dr Vukan Čupić”.

U periodu od 2000. do 2004. godine Inicijativa

sveobuhvatnog zbrinjavanja bolesti i unaprjeđenja

zdravlja djece, pod pokroviteljstvom Ministarstva

zdravlja i u saradnji s UNICEF-om, proširila se na ci-

jelu Crnu Goru. Tim ljekara Instituta za bolesti djece

Kliničkog centra Crne Gore u četvorogodišnjem pe-

riodu obučio je i opremio priručnicima i opremom,

neophodnom za sprovođenje programske aktivnosti

u zdravstvenim ustanovama više od 160 ljekara

(obuhvat ciljne grupe oko 70%), kao i više od 170

medicinskih sestara (obuhvat oko 60%) koji rade na

zaštiti zdravlja djece i trudnica u ustanovama pri-

marne i sekundarne zdravstvene zaštite.

Slijedeći istovjetnu metodologiju, od 2002. go-

dine na isti način je prihvaćena i pokrenuta inicijativa

sveobuhvatnog i doktrinarno jedinstvenog zbrinjavanja

urgentnih stanja u pedijatriji, sa kardiopulmonalnom

reanimacijom, koja je takođe razvijena na Institutu za

zdravstvenu zaštitu majke i deteta „Dr Vukan Čupić” u

37

Beogradu. Tim ljekara Instituta za bolesti djece Kliničkog

centra Crne Gore, u saradnji s UNICEF-om, a pod

pokroviteljstvom Ministarstva zdravlja, u periodu od

2002. do 2004. godine obučio je i opremio

priručnicima više od 170 ljekara (obuhvat ciljne grupe

oko 75%), kao i oko 70 medicinskih sestara (obuhvat

oko 25%) koji rade na zaštiti zdravlja djece i u usta -

novama primarne i sekundarne zdravstvene zaštite.

Programi na sveobuhvatnom unaprjeđenju

zdravlja djece i žena u reproduktivnom periodu, za -

snovani su na međunarodnim strateškim dokume -

ntima i u potpunosti su posvećeni ostvarenju

fundamentalnih principa „Konvencije o pravima

djeteta”, „Konvencije o eliminaciji svih oblika diskri -

minacije žena”, ostvarenju „Milenijumskih razvojnih

ciljeva” i principa deklaracije „Svijet po mjeri djeteta”.

Istovjetni ciljevi zacrtani su i u Nacionalnom planu

akcije za prava djece u Crnoj Gori (NPA), koji pre -

dsta vlja dokument Vlade RCG, donesen 2004. godine.

Oba programa bila su usmjerena na poboljšanje

znanja i treniranje vještina zdravstvenih radnika,

neophodnih za liječenje oboljele djece, uključujući i

pružanje odgovarajuće zdravstvene zaštite kritično

oboljeloj i povrijeđenoj djeci na primarnom i sekunda -

rnom nivou zdravstvene zaštite.

U okviru ovog programa, na Institutu za bolesti

djece Kliničkog centra Crne Gore, razvijena je još

jedna inicijativa usmjerena na unaprjeđenje i

poboljšanje porodičnih i društvenih navika, stimulaciju

ranog razvoja djeteta, sprječavanje i rano liječenje

dečjih bolesti i prevenciju povređivanja i nesreća. Prva

komponenta Inicijative odnosila se na „školu

roditeljstva” i adekvatno liječenje bolesti u kućnim

uslovima s fokusom na podučavanje roditelja kako da

na odgovarajući način odgajaju, stimulišu, vaspitavaju,

liječe i njeguju svoje dijete. Druga komponenta

odnosila se na „kućne posjete” marginalizovanim

porodicama s malom djecom i njihovo podsticanje da

primjenjuju stečena znanja i vještine u odgoju i njezi

svoje djece. Treća komponenta inicijative odnosila se

na „lokalni akcioni plan” koji je podrazumijevao uključi-

vanje zajednice, lokalne uprave i medija u akciju za

38 Fotografija: UNICEF Crna Gora / Zoran Jovanović Maccak

„bolje roditeljstvo i sigurno djetinjstvo”. Inicijativa je

sprovedena kao Pilot projekat u tri opštine u Crnoj Gori

(Tivat, Herceg Novi i Rožaje), a obezbijedila je pre-

poruke i primjenu stečenih znanja o ranoj stimulaciji

rasta i razvoja i zaštiti zdravlja djece za preko 6000

roditelja s djecom uzrasta do pet godina, pretežno iz

marginalizovanih porodica.

Liječenje akutne dijareje oralnom dehidratacijom

U okviru MICS istraživanja ispitivano je obolije-

vanje od akutne dijareje djece do pet godina i metode

liječenja putem oralne rehidratacije.

U okviru MICS istraživanja ispitivano je obolije-

vanje djece do pet godina od akutne dijareje. Prilikom

ispitivanja na terenu, majke ili neko od ukućana koji

se brine o djetetu uzrasta do pet godina, odgovarali

su na pitanje da li je dijete imalo dijareju u periodu od

dvije nedjelje prije popunjavanja upitnika. Ukoliko je

dijete imalo akutnu epizodu dijareje, postavljana je

serija pitanja o tome šta je dijete dobijalo da pije i

jede za vrijeme trajanja dijareje i da li je količina

unosa tečnosti i hrane bila veća, ista ili manja od

onoga što dijete uobičajeno jede i pije.

U ispitivanju incidencije akutne dijareje i njenog tretmana

u MICS istraživanju su korišćeni sljedeći pokazatelji:

• Prevalencija diareje: podrazumijeva broj djece,

uzrasta do pet godina, koja su u posljednje dvije

nedjelje, koje su prethodile ispitivanju na terenu,

imala akutnu epizodu dijareje.

• Korišćenje oralne rehidracione terapije (ORT):

predstavlja odnos djece uzrasta do pet godina,

koja su imala epizodu dijareje u prethodne dvije

nedjelje, a dobijala su soli za ORT sa ili bez do-

davanja druge odgovarajuće tečnosti (majčino

mlijeko, supe, kaše, jogurt, kisjelo mlijeko, čaj,

rastvor šećera i soli, nezaslađeni voći sok) i

ukupnog broja djece istog uzrasta koja su imala

epizodu dijareje u istom vremenskom periodu.

• Kućno liječenje diareje: predstavlja odnos djece

uzrasta do 59 mjeseci, koja su imala epizodu di-

jareje u toku prethodne dvije nedjelje, a dobijala

su više tečnosti i nastavila da uzimaju nešto

manju ili istu i veću količinu hrane, i ukupnog

broja djece istog uzrasta, koja su imala epizodu

dijareje u istom vremenskom periodu.

• Dobijanje ORT ili povećanog unosa tečnosti za-

jedno s kontinuiranom ishranom: predstavlja

odnos djece uzrasta do pet godina, koja su

imala epizodu dijareje u toku prethodne dvije

nedjelje, a dobijala su ORT sa ili bez drugih

odgovarajućih tečnosti ili su dobijala ili su nasta -

vila da uzimaju nešto manju ili istu i veću

količinu hrane, i ukupnog broja djece istog

uzrasta koja su imala epizodu dijareje u istom

vremenskom periodu.

Istraživanje je pokazalo da je 5% djece uzrasta

do pet godina imalo dijareju u periodu dvije nedjelje

prije sprovođenja studije na terenu (tabela CH.3).

Posmatranjem ovog indikatora, prema regionalnoj

distribuciji, uočava se da je u južnom regionu bilo

znatno manje djece s dijarejom (2%), dok je u centra -

lnom regionu registrovano najviše djece do pet god-

ina sa dijarejom (8%).

39

Grafikon CH.3 Vrste tečnosti koje su dobijala djeca s dijarejom kao ORT

U tabeli CH.3 takođe su prikazani podaci o djeci

s dijarejom, koja su dobijala razne vrste preporučene

tečnosti za vrijeme trajanja epizode dijareje. Ko-

rišćenje oralne rehidracione terapije (ORT), osim

rastvora ORS, uključuje i druge preporučene

tečnosti. Grafikon CH.3 pokazije procenat djece s di-

jarejom, koja su dobijala različite vrste tečnosti. Od

preporučenih tečnosti, najčešće su korišćene: kaša,

supe, jogurt, kiselo mlijeko, čaj, rastvori soli i šećera

i nezaslađeni voćni sok.

Analiza korišćenja tečnosti za oralnu rehidraciju

pokazuje da je ukupno 98% djece s dijarejom dobijalo

rastvor ORS kesica ili neku drugu preporučenu

tečnost. Oko 16% djece je dobijalo gotovu ORS u kesi-

cama, 14% je dojilo, a 80% je dobijalo supu ili kašu (od

cerealija, povrća ili leguminoza). Najveći broj djece

(91%) dobijao je još neku tečnost (jogurt, kisjelo mli-

jeko, čaj, rastvore šećera ili soli, sok bez šećera), 43%

je dobijalo kravlje, ovčije, kozje ili adaptirano mlijeko za

bebe, dok je 73% dobijalo kombinovano i vodu i hranu.

Iako je registrovano samo 2% djece uzrasta do

pet godina, koja su bila bez ikakvog tretmana, znača-

jan broj djece je dobijao samo vodu (77%), ili samo

zaslađenu vodu, zaslađeni čaj ili zaslađeni voćni sok

(64%), što predstavlja faktor rizika za nastajanje

pothranjenosti kod ove djece.

Analiza trećeg indikatora koji definiše kako se

dijareja liječila u kućnim uslovima (tabela CH.4)

pokazuje da je 64% djece u toku epizode dijareje do-

bijalo soli za oralnu rehidraciju sa ili bez druge odgo-

varajuće tečnosti i takođe nastavilo da uzima nešto

manju, istu ili veću količinu hrane. Oko 18% djece

ispod pet godina s dijarejom, pilo je više nego uobiča-

jeno tečnosti, dok je 80% pilo isto ili manje tečnosti

za vrijeme trajanja dijareje (tabela CH.4). Dalje, 64%

djece jelo je nešto manje, isto ili više (nastavak

hranje nja), dok je 36% jelo znatno manje ili skoro ni-

malo.

Kombinujući podatke u tabeli CH.4 s onima u

tabeli CH.3 koji se odnose na oralnu rehidracionu

tera piju, uočava se da je 64% djece dobijalo ORT ili

povećane količine tečnosti i u isto vrijeme bilo hranje -

no, kao što je i preporučeno. Mali broj prikazanih

slučajeva u pojedinim podgrupama, nije dozvolilo

mogućnost za poređenje i diskusiju o razlikama

između regiona, stepena obrazovanja majki i drugih

karakteristika.

Upoređivanjem podataka s prethodnim MICS

istraživanjem, zapaža se opadanje učestalosti di-

jareje, koja je u 2000. godini iznosila 7%. Broj djece

koji je dobijao ORS kesice u 2000. godini je duplo

veći (36%), što bi se moglo povezati sa značajnim

aktivnostima u podjeli kesica soli za oralnu re-

hidraciju. Broj djece koja su dobijala majčino mlijeko

bio je niži (11%) u odnosu na broj djece koja su reg-

istrovana u 2005. godini (13%). U slučaju analize li-

ječenja u kućnim uslovima i korišćenju raznih vidova

preporučene oralne rehidracije i povećanog unosa

tečnosti i hrane, poređenje s prethodnim istraživa -

njem nije moguće zbog metodološke neujedna -

čenosti.

Obraćanje ljekaru i liječenje antibioticima djece s pneumonijom

U okviru MICS istraživanja ispitivano je prepo -

znavanje simptoma, liječenje i njega djece do pet go-

dina, oboljele od akutnih infekcija donjih respiratornih

puteva sa sumnjom na postojanje pneumoije.

U istraživanju majke su ispitivane da li je njihovo

dijete uzrasta do pet godina imalo u toku posljednje

dvije nedjelje bolest praćenu kašljem. U slučaju pozi -

tivnog odgovora, slijedio je niz pitanja kao što su: da

li je disanje bilo ubrzano i otežano, da li su simptomi

nastali zbog problema u grudima ili zbog zapušenog

nosa. Dalja ispitivanja su se odnosila na informacije

da li je tražena profesionalna medicinska pomoć, da

li je dijete dobilo lijek i koju vrstu lijeka je dobilo.

U sprovedenom MICS istraživanju, djeca kod

kojih se sumnja na akutnu infekciju donjih respira-

tornih puteva i upalu pluća, jesu ona koja imaju bolest

praćenu kašljem, ubrzanim i/ili otežanim disanjem i

čiji simptomi NIJESU povezani s problemima u

grudima ili zapušenim nosom. Indikatori za praćenje

upale pluća bili su:

• Prevalencija suspektnih upala pluća

• Mjere preduzete kod sumnje na upalu pluća,

odnosno traženje stručne medicinske pomoći:

predstavlja proporciju djece do pet godina, kod

koje je postojala sumnja na pneumoniju u toku

prethodne dvije nedjelje, a koja su odvedena

kod odgovarajućeg zdravstvenog radnika u

odnosu na svu djecu kod kojih je postojala su -

mnja na pneumoniju u istom periodu. Adek-

40

Fotografija: UNICEF Crna Gora / Zoran Jovanović Maccak 41

vatna medicinska pomoć podrazumijevala je

pomoć u domu zdravlja, bolnici, privatnoj ambu-

lanti.

• Tretman antibioticima kod sumnje na upalu

pluća: proporcija djece do pet godina kod koje

je postojala sumnja na pneumoniju u prethodne

dvije nedjelje, u vrijeme ispitivanja na terenu, a

dobijala su antibiotike, u odnosu na svu djecu

kod kojih je postojala sumnja na pneumoniju u

istom periodu.

Pored osnovnih indikatora, dodatno je ispitivano

u kojoj mjeri majke, odnosno ostali članovi porodice,

koji se brinu o djetetu, umiju da prepoznaju značajne

simptome teškog respiratornog oboljenja odnosno

pneumonije. Od majki drugih osoba koje se staraju o

djeci, traženo je da navedu simptome zbog kojih bi

dijete odmah odveli u zdravstvenu ustanovu. Izraču-

nat je procenat majki/staratelja koje znaju da navedu

dva simptoma koji ukazuju na moguće postojanje

upale pluća kod djeteta (ubrzano i otežano disanje).

U skladu s navedenim kriterijumima, istraživa -

njem je registrovano 3% djece uzrasta do pet godina

sa simptomima pneumonije, u periodu od dvije nedjelje

prije ispitivanja na terenu. Ovo je nešto veći procenat

u odnosu na prethodno MICS istraživanje iz 2000. go-

dine (2,1%), mada treba uzeti u obzir sezonsku vari-

jaciju akutnih respiratornih infekcija u toku godine.

Od sve djece sa simptomima pneumonije, kod

89% roditelji su zatražili odgovarajuću stručnu

pomoć. Oko 70% ove djece je potražilo medicinsku

stručnu pomoć u domovima zdravlja, 17% je posjetilo

bolnicu i 12% privatnog doktora. Zbog malog broja

ispitanika u ovom uzorku, nijesu priložene tabele s

rezultatima, niti je bilo moguće porediti razlike između

pojedinih podgrupa.

Analizirajući upotrebu antibiotika kod djece do

pet godina sa sumnjom na pneumoniju, uočava se

da je u Crnoj Gori 57% ove djece dobijalo antibiotike

u periodu od dvije nedjelje prije istraživanja na

terenu. Zbog malog broja registrovanih slučajeva,

takođe nije prikazana tabela koja bi pokazivala

upotrebu antibiotika u tretmanu suspektnih pneu-

monija kod djece uzrasta do pet godina.

Rezultati dobijeni na pitanja koja se odnose na

poznavanje opasnih znakova i simptoma pneumonije

prikazani su u tabeli CH.4A. Nesumnjivo je da je ma-

jčino poznavanje opasnih znakova, značajan pokaza-

telj dobre informisanosti o bolestima koje prijete djetetu

i odgovornog staranja o djeci. Alarmantan je podatak

o malom broju ispitivanih žena, koje su umjele da

nabroje dva opasna simptoma kod pneumonija –

ubrzano disanje i otežano disanje (5%). U poređenju s

istraživanjem iz 2000. godine, kada je 60% majki znalo

da navede dva opasna znaka kod sumnje na pneu-

moniju, sadašnji nivo znanja majki o prepoznavanju

ovih znakova krajnje je nezadovoljavajući. Međutim, na

osnovu ostalih pokazatelja zdravstvene zaštite i vitalne

statistike, ne može se naći objašnjenje za ovako

drastičan pad prepoznavanja opasnih znakova pneu-

monije u periodu od pet godina!!! Stoga bi bilo

neophodno uzeti u razmatranje moguću metodološku

neujednačenost prilikom anketiranja majki u istraživa -

nji ma sprovedenim 2000. i 2005. godine.

Među simptomima koji bi opredijelili majku da

dijete odmah odvede u zdravstvenu ustanovu, pre -

dnjači „povišena temperatura” (91%), potom „stanje

šoka” (17%), krv u stolici (15,5%), a tek na četvrtom

i petom mjestu ubrzano i otežano disanje (tabela

CH.4A). Naime, samo 12% majki zapaža i prepo -

znaje ubrzano disanje i 16% otežano disanje kao

opasne znakove koji ih opredjeljuju da hitno potraže

stručnu medicinsku pomoć. I ove vrijednosti su

značajno niže u odnosu na prethodno MICS istraži-

vanje, kada je 25% majki zapažalo i prepoznavalo

ubrzano disanje i 36% otežano disanje kao opasne

znake. Poredeći ove podatke prema regionu, uočava

se da najmanji broj majki prepoznaje znake za su -

spe ktnu pneumoniju u centralnom regionu (ubrzano

disanje 7%, otežano disanje 8%, oba znaka 1%), dok

su i u sjevernom i u južnom regionu vrijednosti

značajno više (ubrzano disanje 19% i 15%, otežano

disanje 33% i 16%, oba znaka 9%). Veći broj majki

koje prepoznaju simptome pneumonije, registrovan

je u gradskim područjima, među obrazovanijim ma-

jkama i u bogatijim porodicama, u poređenju s ma-

jkama iz seoskih područja, majkama s nižim

stepenom obrazovanja i iz siromašnijih porodica.

U 2004. godini u Crnoj Gori nijedno dijete

uzrasta do pet godina nije umrlo od bolesti organa za

disanje, a samo jedno dijete uzrasta 1 - 4 godine umrlo

je od bolesti organa za varenje. U 2000. godini umrlo

je šestoro djece uzrasta do pet godina od bolesti orga -

na za disanje, od kojih dvoje od pneumonije i četvoro

od „bolesti respiratornog sistema”, dok je u istoj godini

umrlo samo jedno dijete od dijareje.

Zaključak Dijareja i akutne respiratorne infekcije još uvijek

predstavljaju značajne uzročnike morbiditeta djece do

pet godina. Njihov negativan uticaj na zdravlje može

se u mnogome ublažiti ako se adekvatno liječe,

posebno u kučnim uslovima. Imajući u vidu sprove-

dene aktivnosti na sveobuhvatnom i doktrinarnom

zbrinjavanju ovih bolesti i postojanje preporuka za nji-

hovo liječenje, rezultati dobijeni istraživanjem ne

mogu se prihvatiti kao zadovoljavajući. Sprovedeno

MICS istraživanje pokazuje opadanje incidencije ovih

oboljenja, međutim, relativno mali broj djece dobija

odgovarajuću terapiju i njegu kod kuće i u slučajevima

akutne dijareje i u slučajevima sumnje na pneumoniju.

Prisutne su vidne razlike u zbrinjavanju djece s

ovim oboljenjima i uočava se da je situacija nepo-

voljnija u seoskim područjima i u porodicama u ko-

jima je obrazovni nivo majke i materijalni status

porodice niži. Djeca iz ovih porodica su u nepovoljni-

jem položaju zbog lošijih uslova stanovanja, oteža -

nog pristupa zdravstvenoj službi i niže obrazovne

strukture majke, koja se odražava na informisanost.

Postoji veliki prostor za djelovanje zdravstvenih

radnika, kako bi se povećalo znanje majki i drugih

članova porodice u prepoznavanju simptoma i pro -

mje ni navika u kućnim uslovima. Podatak da samo

5% majki zna bar dva simptoma koja nalažu da se

dijete odmah odvede ljekaru, morao bi da zabrine

sve relevantne stukture u sistemu organizacije

zdravstvene zaštite djece. Nadalje, manje od dvije

trećine ispravno liječi epizodu dijareje, ili, uopšteno,

epizodu ma koje bolesti.

S druge strane, rezultati MICS istraživanja

pokazuju pozitivan trend većine parametara koji

ukazuju na unaprjeđenje zaštite zdravlja djece do pet

godina, u poređenju s prethodnim istraživanjem iz

2000. godine. U svijetlu ove činjenice, a imajući u

vidu i sve aktivnosti na edukaciji ljekara i sestara, ne

može se naći stručno objašnjenje za drastičan pad

informisanosti majki o opasnim znacima koji upućuju

na pneumoniju sa 60% u 2000. na 5% u 2005. godini!

PreporukePrimjena i dalje širenje inicijative sveobuhva -

tnog i jedinstvenog doktrinarnog zbrinjavanja bo lesti

i unaprjeđenja zdravlja djece ima svoje mjesto u sistemu

zdravstvene zaštite djece u Crnoj Gori, podrža vajući

reformu, prvenstveno primarne zdr a vstve ne zaštite,

koja je u toku. Inicijativu treba nastaviti uz uvođenje

sistema evaluacije stečenih znanja i njihove primjene

u praksi. Dalje aktivnosti treba usmje riti na principe

ispravne ishrane i davanja tečnosti djeci tokom

42

bolesti, na bolje prepoznavanje simpto ma, zatim uz-

državanje od primjene neadekvatnih lijekova, kao i

unaprjeđenje dojenja kao efikasnog načina da se

savlada bolest kod male djece.

Potrebno je proširiti inicijativu za sveobuhvatno

unaprjeđenje odgoja, njege i liječenja djece u porodici,

koja je u vidu škola za roditelje, započeta kao pilot pro-

jekat u tri opštine u Crnoj Gori (Rožaje, Herceg Novi i

Tivat). Takođe je potrebno razvijati strategije za komu-

nikaciju s roditeljima i medijima, sa ciljem da se prih-

vate stavovi, navike i ponašanje, koji će povoljno uticati

na rast, razvoj i zdravlje djece. U sklopu ove strategije

treba razviti i pisane komunikacijske oblike u vidu up-

utstava i preporuka kako da roditelji postupaju s dje-

com u određenim situacijama značajnim po zdravlje

djeteta. U sve aktivnosti treba podjednako uključiti oba

roditelja i širu porodicu, kada je to moguće.

Bilo bi značajno definisati i indikatore na osnovu

kojih bi se pratila implementacija inicijative i efekti

koje je inicijativa proizvela u ciljnoj grupi. Posebnu

pažnju treba usmjeriti na marginalizovane grupe

stanovništva, čija su djeca u manje povoljnoj situaciji,

kada je u pitanju rast, razvoj i zaštita zdravlja.

Upotreba čvrstih goriva

Više od tri milijarde ljudi širom svijeta oslanja se

na čvrsta goriva (biomasa i ugalj) pri zadovoljenju

svojih osnovnih potreba za energijom, uključujući ku-

vanje i grijanje. Kuvanje i grijanje na čvrsta goriva

proizvodi u unutrašnjosti prostorija veliku količinu

dima koji predstavlja mješavinu po zdravlje štetnih

zagađivača. Glavni problem kod upotrebe čvrstog

goriva jesu produkti nepotpunog sagorijevanja,

uključujući CO, poliaromatične ugljovodonike, SO2 i

druge toksične elemente. Korišćenje čvrstih goriva

povećava rizik od akutnih respiratornih bolesti, pneu-

monije, hronične opstruktivne bolesti pluća, kancera,

trovanja gasovima nastalih nepotpunim sagorijeva -

njem, te vrlo vjerovatno i tuberkuloze, male porođa-

jne mase, katarakte i astme. Osnovni indikator je udio

populacije koji koristi čvrsta goriva kao primarni izvor

domaće energije za kuvanje.

Jedna trećina (32%) svih domaćinstava u Crnoj

Gori za kuvanje koristi čvrsta goriva. Upotreba

čvrstih goriva je manja u urbanim sredinama (18%)

nego u ruralnim područjima, gdje preko polovine do-

maćinstava (56%) koristi čvrsta goriva. Razlike u

odnosu na stepen bogatstva domaćinstva i stepen

obrazovanja „glave” domaćinstva su takođe znača-

jne. Rezultati pokazuju da je vrlo rijetko korišćenje

čvrstih goriva u domaćinstvima na jugu, kao i među

bogatim domaćinstvima. Nasuprot tome, 88% do-

maćinstava na sjeveru i 83% najsiromašnijih do-

maćinstava koristi čvrsta goriva za kuvanje. Tabela

CH.5 takođe jasno pokazuje da je ukupan procenat

visok zahvaljujući visokoj učestalosti upotrebe drveta

(28 %) za kuvanje. Važno je, takođe, naglasiti da

66% intervjuisanih domaćinstava koristi za kuvanje

električnu struju. Kuvanje pomoću struje najzastu-

pljenije je na jugu i u urbanim dijelovima, kao i u na-

jbogatijim domaćinstvima.

Upotreba samo čvrstog goriva je loše rješenje

zbog zagađenja vaduha u unutrašnjosti prostorija, s

obzirom na to da je koncentracija zagađivača različita

kada se isto gorivo sagorijeva u različitim pećima ili

ognjištima. Zatvorena peć s dimnjakom svodi za-

gađenje prostorija na minimum, dok otvorena peć ili

ognjište bez dimnjaka ili poklopca znači da nema za-

štite od štetnih efekata nastalih sagorijevanjem

čvrstih goriva. Vrsta peći koja se koristi za čvrsto

gorivo je prikazana na tabeli CH.6. Skoro sva do-

maćinstva (98%) koja koriste čvrsto gorivo za ku-

vanje imaju zatvorenu peć s dimnjakom. Procenat

ostalih vrsta peći iznosi oko jedan procenat ili manje.

Zaključak Značajan broj domaćinstava, naročito na

sjeveru i na seoskom području koristi čvrsta goriva

(drva i ugalj) kao izvore energije za kuvanje i grijanje.

To ugrožava kvalitet vazduha ne samo unutar

stambe nih prostorija, već i u širem okruženju, pogo-

tovu u sredinama gdje je to dominatan izvor energije.

Budući da je drvo među čvrstim gorivima zastupljeno

s 87 %, sigurno je da takva eksploatacija u određenoj

mjeri osiromašuje šumski fond, pogotovo ako se ne

radi samo o sanitarnoj sječi.

PreporukeU onim dijelovima Crne Gore gdje je grejna se-

zona duža, a naročito u urbanim sredinama, trebalo

bi koristiti tehnička rješenja koja bi smanjila broj po-

jedinačnih kućnih ložišta (npr. toplifikacija dijelova i

čitavih naselja).

43

Bezbjedna voda za piće jedan je od najznača-

jnijih faktora u očuvanju i obezbjeđenju zdravlja po-

jedinca i jedan od preduslova dobrog higijenskog

standarda stanovništva. Nebezbjedna voda za piće

može sadržati brojne mikrobiološke ili parazitarne

kontaminente koji su izazivači mnogih bolesti poput

kolere, tifusa, jedne forme zarazne žutice, dizenterije.

Takođe, voda za piće može biti zagađena hemijskim,

fizičkim i/ili radiološkim kontaminentima koji mogu

imati značajne efekte na zdravlje ljudi.

Osim povezanosti vode s pojedinim bolestima,

u očuvanju zdravlja veliki značaj imaju i raspoložive

količine vode za piće, s obzirom na činjenicu da u svi-

jetu čak 1,9 milijardi ljudi nema mogućnosti da

obezbijedi ni minimalne količine vode potrebne za

piće, pripremu hrane i za održavanje opšte i lične

higijene.

Na količinu vode za piće po glavi stanovnika

djelimično utiče i udaljenost izvora vodosnabdije-

vanja od mjesta stanovanja, što je posebno izraženo

na seoskom području.

Cilj MDG je da, u periodu od 1999. do 2015. go-

dine, smanji za polovinu procenat ljudi bez stalnog

pristupa bezbjednoj vodi za piće i osnovnoj sanita -

rciji. Cilj zdravlja za svu djecu upućuje na smanjenje

udjela domaćinstava bez sanitarija i bez sigurne vode

za piće za najmanje jednu trećinu.

Spisak indikatora korišćenih u MICS je sljedeći:

Voda korišćenje bezbjednih (poboljšanih) izvora pi-

jaće vode

primjena odgovarajućeg tretmana vode

vrijeme potrebno da se donese vode za piće

osoba koja donosi vodu

Sanitarni uslovi posjedovanje odgovarajućih sanitarnih uslova

sanitarno odlaganje dječijeg fecesa.

Distribucija populacije prema izvoru pijaće vode

data je u Tabeli EN.1 i Grafikonu EN.1. Populacija

koja koristi bezbjedne (poboljšane) izvore vode za

piće je ona koja koristi neki od sljedećih izvora: voda

iz česme (u stanu/kući, dvorištu, iz javnog ili lokalnog

vodovoda), javna česma, bušeni bunar ili kopani za-

štićeni bunar/bistijernu i izvor. Flaširana voda je

bezbje dan (poboljšan) izvor vode samo ako do-

maćinstvo koristi neki poboljšani izvor vode za ostale

potrebe, kakve su pranje ruku i kuvanje.

Sve u svemu, 98% populacije koristi bezbjedan

izvor vode za piće – 100% u urbanim dijelovima i

96% u ruralnim.

Izvor vode za piće zavisi od regiona (Tabela

EN.1). U Centralnom regionu 84% populacije koristi

vodu iz gradskih vodovoda i 10% iz bušenih bunara.

Na sjeveru, 64% populacije u domaćinstvima ima pri -

stup gradskom vodovodu, a 18% lokalnim (seoskim)

44

Okolina

Voda i sanitarni uslovi

VI

vodovodima. Na jugu, 80% populacije koristi vodu za

piće iz gradskih vodovoda. Drugi važan izvor pijaće

vo de na jugu je flaširana voda (9%), zaštićeni bunari

i izvori (5%).

Period vremena potreban da se obezbijedi voda

prikazan je u Tabeli EN.3, a osoba koja obično donosi

vodu u Tabeli EN.4. Tabela EN.3 pokazuje da je u

96% domaćinstava, izvor pijaće vode unutar prosto -

rija, dok u 4% domaćinstava moraju da izlaze vani za

vodu. U gradskim sredinama 99% domaćinstava ima

vodu u stambenom prostoru dok na seoskom po-

dručju taj procenta iznosi 90%. Za domaćinstva koja

moraju da donose vodu prosječno vrijeme potrebno

za donošenje vode je oko 15 minuta. Za 3% svih do-

maćinstava, potrebno je manje od 30 minuta da se

dođe do izvora i da se donese voda, dok samo 2%

domaćinstava troši više od 15 minuta u ovu svrhu.

Vrijeme utrošeno za donošenje vode u centralnom

regionu je nešto veće nego u drugim regionima.

Tabela EN.4 pokazuje da je u većini doma ćinsta -

va, kada voda nije u prostorijama gdje se stanuje,

osoba koja donosi vodu obično odrasla ženska osoba

(62%). Odrasli muškarac donosi vodu u 30% sluča-

jeva, dok u ostalim domaćinstvima, vodu sakuplja

muško ili žensko dijete mlađe od 15 godina (8%).

Neodgovarajuće odlaganje humanih ekskreta i

lična higijena povezani su s nekim brojem bolesti.

Odgovarajući sanitarni uslovi za odlaganje ekskreta

podrazumijevaju nužnik na ispiranje s priključkom na

kanalizacioni sistem ili septičku jamu, nužnik bez ispi-

ranja s priključkom na vodonepropusnu septičku

jamu i tradicionalni klozet s jamom (poljski WC).

Devedeset devet procenata populacije u Crnoj

Gori živi u domaćinstvima koja posjeduju odgovara-

juće sanitarne uslove (Tabela EN.5). Praktično, to

iznosi 100% u urbanim i 97% u seoskim područjima.

Stanovnici na sjeveru i u ruralnim oblastima nešto

rjeđe imaju odgovarajuće sanitarne uslove. U

seoskim područjima, populacija uglavnom koristi

nužnik na ispiranje s priključkom na septičku jamu

(54%). S druge strane, najčešći sanitarni sistem u

gradovima je nužnik na ispiranje s priključkom na

kanalizacioni sistem (67%). Preko 50% domaćinsta -

va u Crnoj Gori koristi nužnik na ispiranje s pri -

ključkom na kanalizacioni sistem, 40% nužnik na

ispiranje s priključkom na septičku jamu, a 8% tradi-

cionalni klozet sa jamom (poljski WC).

Bezbjedno odlaganje dječijeg fecesa posma-

trano je u kontekstu podatka o načinu na koji se od-

laže posljednja stolica djeteta tj. da li se posljednja

stolica djeteta odlaže uz upotrebu toaleta, ispiranjem

u toalet ili poljski WC. Odlaganje fecesa djece

uzrasta 0 – 2 godine prikazano je na Tabeli EN.6.

Prema ovim podacima, samo 37% domaćin-

stava s djecom uzrasta 0 – 2 godine odlaže stolicu

bezbjedno. U 12% domaćinstava djeca koriste toalet,

a u 26% slučajeva njihov feces je stavljen/ispran u

toalet ili poljski WC. U 57% domaćinstava u Crnoj

Gori koristi se nebezbjedan metod odlaganja (feces

se baca u smeće). Ovo je najvjerovatnije rezultat

češćeg korišćenja pelena za jednokratnu upotrebu.

Pregled procenata domaćinstava s bezbjednim

izvorima pijaće vode i uslovima za sanitarno odla-

ganje ekskreta predstavljen je na Tabeli EN.7. Pro-

45

Foto

gra

fija:

UN

ICE

F C

rna G

ora

/ Z

ora

n J

ova

no

vić

Mac

cak

cenat domaćinstava s bezbjednim izvorima pijaće

vode je veoma visok, kao i onih sa sanitarnim

uslovima za odlaganje ekskreta. Svi indikatori su

skoro 100%. U sjevernom regionu i seoskim po-

dručjima, oba indikatora su nešto niža.

ZaključakAko se posmatra u širem kontekstu definicija

„poboljšani izvor vodosabdijevanja”, moglo bi se za-

kjlučiti da praktično skoro kompletno stanovništvo

ima pristup bezbjednoj vodi za piće. Međutim, kada

bi se u obzir uzeli podaci o sanitarno-tehničkom

stanju vodnih objekata, starost razvodne mreže, ko -

nti nuiranom vodosnabdijevanju, redovnom postupku

dezinfekcije vode za piće i sl., onda bi procenat do-

maćinstava koja imaju pristup bezbjednom vo-

dosnabdijevanju vejerovatno bio niži.

Više od polovine stanovništva na seoskom po-

dručju koristi neki od lokalnih izvora vodosnabdijevanja

u kojima se voda ne dezinfikuje ili se to radi na nedo-

voljno kontrolisan način. Higijenska ispravnost vode s

tih objekata vodosnabdijevanja rjeđe se kontroliše.

Sanitarni uređaji su priključeni na kanalizacioni

sistem samo kod polovine domaćinstava. Taj proce-

nat za domaćinstva na gradskom području takođe je

nedovoljan jer iznosi 66%. Značajan broj doma ć i nstava

koristi različite vrste septičkih jama za koje ne postoje

podaci o sanitarno-tehničkoj ispravnosti.

PreporukeNeophodna su dalja ulaganja u izgradnju obje -

kata koji omogućavaju bezbjedno vodosnabdijevanje

na seoskom području.

Na gradskim područjima neophodno je doda -

tnim ulaganjima poboljšati higijensko-sanitarne uslo -

ve vodosnabdijevanja.

Zbog povećanja broja korisnika, posebno tokom

ljetnjeg perioda u turističkim područjima, neophodno

je obezbijediti nove izvore vodosnabdijevanja.

Korišćenje flaširane vode, posebno u ljetnjem

periodu predstavlja jednu od mogućnosti bezbjedni-

jeg načina snabdijevanja vodom za piće.

Neophodno je dalje ulaganje u izgradnju kana -

lizacionih sistema naročito u gradskim naseljima, kao

i izgradnju uređaja za prečišćavanje otpadnih voda.

Takođe, prilikom izgradnje septičkih jama propisani

sanitarno-građevinski uslovi moraju biti u potpunosti

ispoštovani.

Sigurnost stanovanja i postojanoststambenih objekata

Milenijumski razvojni Cilj 11 odnosi se na posti-

zanje značajnog poboljšanja života najmanje 100 mili -

ona stanovnika sirotinjskih objekata, a indikator

povezan sa ovim ciljem je proporcija članova gradskih

domaćinstava koji stanuju u takvim domovima. U MICS

su uvedena tri indikatora radi mjerenja problema

povezanih sa stanovanjem u sirotinjskim kućama:

sigurnost stanovanja, postojanost sta mbenih objekata

i proporcija onih koji žive u sirotinjskim domaćinstvima.

Urbano domaćinstvo se smatra sirotinjskim u MICS-u

ako ispunjava jedan od sljedećih uslova: ne koriste

bezbjedne izvore pijaće vode, nema odgovarajuće sani -

tarne uslove, nema dovoljno prostora za stanovanje,

dom nije postojan ili ne postoji sigurnost stanovanja.

Nedostatak sigurnosti stanovanja definiše se

kao nedostatak zvaničnih dokumenata za stanovanje

ili postoji realan rizik od protjerivanja/iseljenja. Tabela

EN.8 je povezana sa sigurnošću stanovanja. U gra -

dskim zonama Crne Gore obrađenim u MICS-u, 18%

domaćinstava nema zvaničnu dokumentaciju za

stanovanje, a 10% ispitanika u upitniku za domaći -

ns tva je naznačilo da postoji rizik od iseljenja. Kombi -

nacijom ovih podataka, zaključeno je da 22%

domaćinstava nema sigurnost stanovanja. Uz to,

tabela takođe pokazuje da je 14% članova domaći -

nstava tokom posljednjih 15 godina bilo primorano

da napusti stan u kojem je do tada živjelo.

Dok 20% domaćinstava u centralnom i u sjeve -

rnom regionu nema zvaničnu dokumentaciju, ovaj

procenat je niži na jugu (11%). Najveći stepen mi-

moilaženja je prema indeksu bogatstva. Situacija

među najsiromašnijom populacijom je sljedeća: 29%

najsiromašnijih domaćinstava nema zvaničnu doku-

mentaciju za svoju kuću, 35% zna da postoji rizik od

sudskog iseljavanja, i konačno 45% najsiromašnijih

domaćinstava nema sigurnost stanovanja. Svi iznijeti

indikatori mnogo su niži nego kada se posmatra 20%

najbogatijih domaćinstava. Jedanaest procenata naj -

46

Fotografija: UNICEF Crna Gora / Zoran Jovanović Maccak 47

bogatijih domaćinstava nema zvaničnu doku-

mentaciju za boravište, samo 3% osjeća da postoji °i

ukoliko postoje dva ili više loših uslova kao što su

pukotine ili otvori u zidovima; nedostatak prozora ili

prozori sa slomljenim staklima; vidljive rupe u zi-

dovima; nepotpun krov ili nesigurna vrata; ukoliko

postoje uslovi za izloženost akcidentima u neposre -

dnoj okolini, ili su objekti smješteni u ili blizu rizičnih

područja (na primjer, područje odrona, oblast izlo -

žena poplavama, obala rijeke, strma padina, otpad

(deponija), oblast industrijskog zagađenja, pruga,

elektrana, pista). Tabela EN.9 daje informacije o

rezultatima istraživanja. Sve u svemu, 2% domaći -

nstava i članova domaćinstava živi u objektima koji

se smatraju nepostojanim. Nema domaćinstava niti

članova koji žive u objektima sa zemljanim podom u

urbanim područjima, a nema ni objekata u kojima su

uslovi loši ili koji su smješteni na rizičnim lokacijama.

Na sjeveru 5% domaćinstava živi u objektima koji se

smatraju nepostojanim. U centralnom regionu 2%

takvih domaćinstava. Na jugu praktično nema do-

maćinstava koja žive u objektima koji se smatraju

nepostojanim. Preko 4% domaćinstava u kojima je

„glava” domaćinstva samo s osnovnim obrazovanjem

se smatra nepostojanim. Za najviši nivo obrazovanja,

taj procenat pada na 1%. Manje od 1% najbogatijih

domaćinstava i više od 8% najsiromašnijih živi u

obje ktima koji se smatraju nepostojanim.

Tabela EN.10 objedinjuje svih pet komponenata

stanovanja u sirotinjskim kućama (vidjeti niže). Dakle,

smatra se da 30% domaćinstava živi u sirotinjskim

kućama. Ovo odgovara 33% članova domaćinstva.

Struktura ovog kompleksnog indikatora je sljedeća: u

20% domaćinstava nedostaje sigurnost stano va nja;

kod 12% domaćinstava se nailazi na prenatrpanost sa

više od tri osobe po spavaćoj sobi i 2% do maćinstava

ima kuću koja se smatra nepostojanom. Procenat do-

maćinstava za koja se smatra da žive u sirotinjskim

objektima je 39% na sjeveru, u ce ntralnom regionu

31%, a u južnom 20%. Kako nivo obrazovanja „glave”

domaćinstva raste, tako procenat domaćinstava za

koja se smatra da žive u sirotinjskim objektima opada.

ZaključakU Crnoj Gori značajan broj domaćinstava nema

sigurnost stanovanja i živi u stanovima koji su prena-

trpani i neadekvatni za optimalan život.

Razvojem standarda življenja i komunikacija

među ljudima, savremeno društvo u značajnoj mjeri

mijenja obrasce seksualnog i reproduktivnog pona -

šanja. I u našoj sredini se susrećemo s pomjeranjem

granice započinjanja seksualnog života prema sve

mlađem uzrastu. S druge strane, donošenje odluke

o planiranju porodice kod pripadnika oba pola pom-

jera se prema zrelijem životnom dobu, sa sve

učestalijim trudnoćama u četvrtoj deceniji života,

uključujući i prve trudnoće. Obje navedene pojave

doprinose produžavanju seksualno aktivnog perioda

života, donoseći i povećane rizike od neželjenih tru -

dnoća, polno prenosivih bolesti i infekcija reprodu -

ktivnih organa s mogućim poljedicama po fertilitet i

stvaranje potomastva.

Trudnoće i rađanje djece u uznapredovaloj živo -

tnoj dobi žena i pribjegavanje abortusima u slučaju

neželjenih trudnoća, kao metodi za planiranje

porodice, nose mnogobrojne rizike po zdravlje žena

i njihovog potomstva. Suviše česte trudnoće tj. kratak

razmak između dva porođaja, začeće i rađanje djece

u suviše mladoj ili u uznapredovaloj životnoj dobi i

rađanje više od četvoro djece, značajno povećavaju

rizike po zdravlje i majke i djeteta.

Posljednjih godina sprovode se programi obra-

zovanja zdravstvenih radnika, kako bi oni na što bolji

način promovisali zdrave stilove života i očuvanja re-

produktivnog zdravlja i planiranja porodice među

opštom populacijom. Adolescenti i mladi ljudi pre -

dstavljaju posebnu ciljnu grupu, za čije potrebe se

sve više obezbjeđuju različiti oblici savjetovanja i

informi sanja kako kroz aktivnosti unutar stručnih

službi zdravstvenih ustanova tako i u školama putem

akti vnosti koje se realizuju kroz međusektorske akti -

vnosti sektora obrazovanja, zdravstva i socijalnog

staranja i u saradnji sa Svjetskom zdravstvenom

orga nizacijom, UNICEF-om, UNDP-om i nekoliko

nevladinih organizacija (CAZAS, JUVENTAS).

KontracepcijaPlaniranje porodice je slobodno, dobrovoljno i

odgovorno donošenje odluke parova i pojedinaca o

tome kada i koliko će imati djece. Idealnim modelom

planiranja porodice smatra se:

• kada žena rađa djecu u periodu između dvade-

sete i trideset pete godine života

• kada je razmak između dvije trudnoće najmanje

dvije godine

• kada se u porodici rađa do četvoro djece

• kada su žena i muškarac koji ulaze u

prokreaciju zdravi.

Program unaprjeđenja planiranja porodice za-

htijeva integrativni i multisektorski pristup, s obuhva -

ta njem mnogobrojnih socio-ekonomskih i zdra vstvenih

faktora. S medicinskog aspekta, planiranje porodice

podrazumijeva primjenu neke od mnogobrojnih

metoda kontracepcije.

48

Reproduktivno zdravljeVII

Prikladno planiraje porodice je važno za

zdravlje žena i djece zbog toga što:

1) sprječava preuranjene ili suviše kasne trudnoće

2) produžava period između rađanja

3) ograničava broj djece u porodici.

Metode kontracepcije obuhvataju skup mjera i

postupaka pomoću kojih se sprječava neplanirano i

neželjeno začeće. Upotreba kontraceptivnih metoda

i sredstava predstavlja jedini prihvatljiv metod plani-

ranja porodice. Postoji široki spektar metoda za spr-

ječavanje neželjene trudnoće koje su na

raspolaganju, od prirodnih ili tradicionalnih (laktaci-

jska amenoreja, prekid odnosa, izbjegavanje odnosa

za vrijeme plodnih dana), hormonskih kontraceptivnih

metoda, mehaničkih (spirala), hemijskih metoda do

sterilizacije kao krajnje metode. Svaka od ovih

metoda ima različite karakteristike u smislu

djelotvornosti, sprječavanja polno prenosivih bolesti,

neželjenih djejstava, dostupnosti i cijene. Pored

raspoloživosti raznih kontraceptivnih metoda, i dalje

se događa značajan broj neželjenih trudnoća. Procje -

njuje se da svake godine na zemaljskoj kugli dođe do

75 miliona neželjenih trudnoća.

Jedan od ciljeva Deklaracije „Svijet po mjeri

djeteta” jeste da se svim parovima, obezbijedi pristup

informacijama i uslugama koje pomažu u očuvanju

reproduktivnog zdravlja i planiranju porodice.

Ostvarenje ovog cilja prati se pomoću tri indika-

tora:

1. prevalencija korišćenja kontracepcije

2. prevalencija nezadovoljenih potreba za planira -

njem porodice

3. prevalencija zadovoljenih potreba za planira -

njem porodice.

Prevalencija korišćenja kontracepcije je indikator

koji pokazuje koji broj žena životne dobi od 15 do 49

godina, koje su u stalnoj vezi ili braku, dakle seksu-

alno aktivne, koriste kontracepciju u planiranju

porodice. Prilikom praćenja ovog indikatora, metode

kontracepcije se grupišu na tradicionalne i moderne.

U moderne metode spadaju hormonske pilule i inje -

kcije, intrauterusni ulošci (spirala i sl.), kondom, steri -

lizacija. U tradicionalne metode spadaju prekinut

odnos, periodična apstinencija tokom plodnih dana

kod žene i laktaciona amenoreja.

Prevalencija nezadovoljenih potreba za plani-

ranjem porodice je novi indikator u MICS istraživanju

49

Grafikon RH.1 Korišćenje tradicionalnih i modernih metoda kontracepcije prema regionu,

nivou obrazovanja i materijalnom statusu ispitivanih žena u Crnoj Gori

i ukazuje na prevalenciju seksualno aktivnih žena ži -

vo tne dobi od 15 do 49 godina, koje su u braku ili

stalnoj vezi, koje ne koriste nijedan metod kontrace -

pcije, a koje žele da odlože sljedeću trudnoću za na-

jmanje dvije godine (ODGAĐANJE) ili koje žele da

prekinu sa daljim rađanjem i ne žele više djece

(OGRANIČAVANJE). Nezadovoljena potreba za

planiranjem porodice je identifikovana pomoću seta

pitanja koja odražavaju ponašanje i prioritete koji se

odnose na upotrebu kontraceptiva, oplodnju, fertilitet.

Žene s potrebom za planiranjem porodice po

tipu ODGAĐANJA trudnoće predstavljaju žene koje

su trenutno udate ili žive u vanbračnoj zajednici

(trenutno trudne ili misle da su fizički spremne da za-

trudne), koje trenutno ne koriste kontracepciju i žele

da odlože rađanje djeteta za najmanje dvije godine.

Trudne žene su klasifikovane u ovu kategoriju, kao

one koje žele da odlože rađanje, ukoliko nijesu že -

ljele dijete u vrijeme kada su postale trudne. Žene

koje nisu trudne klasifikovane su u ovu kategoriju

ukoliko su željele sljedeće dijete, ali sa najmanje dvije

godine odlaganja, ili tek nakon vjenčanja (kada su u

pitanju bile žene koje žive u vanbračnoj zajednici).

Žene s potrebom za planiranjem porodice po

tipu OGRANIČAVANJA trudnoće predstavljaju one

žene koje su trenutno udate ili žive u vanbračnoj za-

jednici (trenutno trudne ili misle da su fizički spremne

da zatrudne), koje trenutno ne koriste kontracepciju

i žele da ograniče dalje rađanje (ne žele više djece).

Posljednju grupu čine trenutno trudne žene koje ne

žele tu trudnoću i žene koje nijesu trenutno trudne,

ali ne žele da imaju djecu ili ne žele više djece.

Srodan indikator je i zadovoljena potreba za

planiranjem porodice, a odnosi se na prevalenciju

žena koje su u braku ili žive u vanbračnoj zajednici,

koje trenutno koriste kontracepciju u planiranju

porodice, u odnosu na ukupnu potrebu za planira -

njem porodice. Ukupna potreba za planiranjem

porodice obuhvata sve žene koje trenutno imaju

nezadovoljenu potrebu za kontracepcijom i sve žene

koje trenutno koriste kontracepciju.

Svi navedeni parametri imaju veoma značajnu

ulogu u procjenjivanju karakteristika ciljne populacije

stanovništva koje ima potrebu za planiranjem porodice.

Istraživanjem je ustanovljeno da u Crnoj Gori

nešto više od jedne trećine, odnosno 39% žena koje

su udate ili žive u vanbračnoj zajednici, u planiranju

porodice koristi neku od metoda kontracepcije

(tabela RH.1). Najpopularniji način primjene kontra-

cepcije je prekinuti odnos, koji primjenuje 18% ispiti-

vanih žena. Sljedeći najčešće primjenjivani metod

kontracepcije je intrauterini uložak, spirala (IUD), koju

50

Grafikon RH.2 Primjena tradicionalnih i modernih metoda

kontracepcije u Crnoj Gori prema starosnoj strukturi

primjenjuje 10% žena. Treće i četvrto mjesto zauzi-

maju kondom i povremena apstinencija tokom plod-

nih dana (svaka metoda po 4%), dok samo 2% koristi

hormonsku kontracepciju (pilule). Manje od 1% žena

koristi sterilizaciju, ženski kondom, dijafragmu, pjene

i gelove ili laktacionu amenoreju (LAM).

U prevalenciji kontracepcije uočavaju se razlike

među regionima, dok se ne uočava značajna razlika

u odnosu na nivo obrazovanja žena, materijalni sta-

tus ili tip naselja u kojem žive. Kontracepcija se u

planiranju porodice najviše koristi u sjevernom (56%),

a najmanje u centralnom regionu Crne Gore, u kome

samo 27% udatih ispitanica koristi kontracepciju u

kontroli rađanja.

Izbor metode kontracepcije pokazuje značajne

razlike među regonima, kao i u odnosu na nivo obra-

zovanja i materijalni status ispitivanih žena (grafikon

RH.1). U sjevernom regionu je najveća prevalencija

kontracepcije, ali se ona uglavnom zasniva na izboru

manje pouzdanih tradicionalnih metoda (prekinuti

odnos), dok moderne metode primjenjuje oko jedne

trećine ispitivanih žena. U južnom regionu prevale -

ncija kontracepcije je niža, ali se uočava dominantna

primjena modernih metoda (IUD, pilule), dok oko

trećine žena primjenjuje tradicionalne metode. U ce -

ntra lnom regionu prevalencija kontracepcije je na-

jniža, s podjednakom primjenom tradicionalnih i

mode rnih metoda kontracepcije.

U poređenju s prethodnim MICS istraživanjem

iz 2000. godine uočava se opadanje prevalencije

ukupne kontracepcije s 53% u 2000. godini na 39%

u 2005. godini, i to isključivo na račun upotrebe mo -

de rnih metoda kontracepcije, dok je procenat žena

koje koriste tradicionalne metode kontracepcije ostao

nepromijenjen (grafikon RH.3).

Nešto više od jedne četvrtine seksualno aktivnih

žena (26%) u Crnoj Gori nema zadovoljene potrebe

za kontracepcijom (tabela RH.2). Posmatrajući re-

gionalnu raspodjelu uočava se da se u centralnom

regionu Crne Gore nalazi najveći broj žena koje ne-

maju zadovoljenu potrebu za kontracepcijom (35%),

a da se ova pojava smanjuje u južnom i u sjevernom

regionu Crne Gore (grafikon RH.4). Nije uočena

značajna razlika u zadovoljenju potreba za kontra-

cepcijom među ženama različitog obrazovnog nivoa,

materijalnog statusa i iz različitih tipova naselja.

Nezadovoljene potrebe u planiranju porodice

uglavnom se odnose na potrebu ograničavanja po-

tomstva, osim kod mlađih žena, životne dobi 15 – 24

godine, čije su potrebe vezane za odlaganje,

odnosno produženje razmaka između porođaja.

51

Grafikon RH.3 Poređenje prevalence kontracepcije i upotrebe modernih i tradicionalnih

metoda kontracepcije u MISC istraživanjima iz 2000. i 2005. god.

Zaključak Analizirajući upotrebu kontracepcije u Crnoj Gori

uočava se nezadovoljavajuća upotreba i značajan pad

upotrebe kontraceptivnih metoda u odnosu na 2000.

godinu, i to isključivo na račun upotrebe modernih

metoda kontracepcije. U isto vrijeme u Crnoj Gori se

uočava i značajan pad nataliteta, s 9184 živorođenih

u 2000. godini na 7352 živorođenih u 2005. godini.

Za izbor abortusa kao metoda kontrole rađanja,

u Crnoj Gori nema kulturnih ili tradicionalnih

prepreka. Osim toga mogućnost izbora abortusa

postala je široko dostupna otvaranjem velikog broja

privatnih zdravstvenih ustanova u periodu 2000 –

2005. godine. Praćenje izbora abortusa, kao metoda

planiranja porodice, nije pouzdano, zato što ne po -

sto je sveobuhvatni podaci o ovoj pojavi u privatnim

zdravstvenim ustanovama.

Zaštita reproduktivnog zdravlja žena u Crnoj

Gori zahtijeva ozbiljno razmatranje i ima pokazatelje

ugroženosti. Kontrola rađanja pokazuje regresivni

tok, s trendom povećanog oslanjanja na nedovoljno

pouzdane tradicionalne metode i na primjenu abo -

rtusa, kao krajnje metode kontrole rađanja. Oba izbo -

ra direktno ugrožavaju zdravlje žena. Ne može se

reći da je savremeni koncept planiranja porodice

razvijen u Crnoj Gori.

Niža prevalencija korišćenja kontracepcije,

naročito modernih metoda, uz istovremeno visok pro-

cenat nezadovoljenih potreba za kontracepcijom,

ukazuju na nedovoljan ili neadekvatan rad preve -

ntivnih službi za zaštitu reproduktivnog zdravlja

mladih ili nedovoljnu razvijenost mreže ovih službi.

Informisanje ciljne populacije o planiranju porodice

predviđeno je unutar službi zdravstvene zaštite, ali

su ove službe malo usmjerene na preventivni rad i

ne utiču bitnije na porast broja žena koje koriste

savremene metode za kontrolu rađanja.

Žene nijesu dovoljno informisane o metodama

planiranja porodice i kontrole rađanja. Uočava se po -

sto janje brojnih predrasuda o modernim metodama

kontracepcije i njihovom štetnom uticaju na zdravlje,

koje su dovele do pada njihove upotrebe i prevage

izbora tradicionalnih metoda u kontroli rađanja. Ne-

dovoljna primjena modernih sredstava kontracepcije

može biti uslovljena nedovoljnom dostupnošću, prve -

nstveno izazvanom cijenom ovih proizvoda.

Smanjivanje prevalencije kontracepcije prati i

problem smanjivanja broja porođaja, što bi trebalo

ozbiljno uzeti u razmatranje u daljim strateškim

planovima unaprjeđenja reproduktivnog zdravlja

stanovništva u Crnoj Gori.

Preporuke Jasno se uočava neophodnost razvijanja Strate-

gije za unaprjeđenje zaštite reproduktivnog zdravlja,

kojom bi se ostvario savremeni koncept planiranja

52

Grafikon RH.4 Nezadovoljena potreba žena za kontracepcijom prema regionalnoj raspodjeli

porodice u Crnoj Gori. Strategija bi trebalo da bude

fokusirana više na povećanje prevalencije zadovo -

ljenih potreba za kontracepcijom, nego na povećanje

prevalencije ukupne kontracepcije, u kojoj sada do-

miniraju tradicionalne, nedovoljno pouzdane metode.

Reforma primarne zdravstvene zaštite, koja je

u Crnoj Gori započela sredinom 2005. godine,

morala bi da sadrži, kao prioritet, unaprjeđenje repro-

duktivnog zdravlja, budući da u okviru svojih službi

predviđa obavezno postojanje Savjetovališta za re-

produktivno zdravlje i Savjetovališta za mlade u

okviru Centara za prevenciju.

Savjetovališta za reproduktivno zdravlje i Savje -

tovališta za mlade u primarnoj zdravstvenoj zaštiti

morala bi da budu kulturološki senzitivna i usmjerena

na one populacione grupe kojima je pomoć u plani-

ranju porodice najviše potrebna.

Istraživanja potreba najugroženijih populacionih

grupa i njihovo uključivanje u planiranje rada Savjeto-

vališta u okviru primarne zdravstvene zaštite, doprini-

jelo bi promjeni postojećeg statičnog koncepta

savjetovanja, koje je najdostupnije onima koji inače

imaju najviše informacija. Takođe je potrebno izgrađi-

vati sistem povjerljivog i kulturološki senzitivnog savje-

tovanja, posebno za populaciju adolescenata i mladih.

Zdravstveni radnici, osim stručne edukacije, tre-

balo bi da prihvate i savremen metodološki pristup,

koji podrazumijeva i sticanje znanja i vještina u ko-

munikaciji sa ciljnim grupama. Fokus aktivnosti

zdravstvenih radnika u primarnoj zdravstvenoj zaštiti

trebalo bi staviti na preventivni rad, savjetovanje,

prenošenje informacija i rad s isključenim popula-

cionim grupama u zajednici. Kao indikator praćenja

kvaliteta ostvarenih usluga u zaštiti reproduktivnog

zdravlja, treba uvesti obuhvat isključenih odnosno

marginalizovanih populacionih grupa.

Obavezna komponenta Strategije unaprjeđenja

reproduktivnog zdravlja morala bi biti i Strategija za

promjenu ponašanja, koja podrazumijeva i uspo stavlja -

nje bliske saradnje sa medijima i njihovo korišćenje kao

komunikacijskih kanala za promovisanje značaja plani-

ranja porodice i očuvanja reproduktivnog zdravlja.

Potrebno je u promovisanju očuvanja reprodu -

ktivnog zdravlja uključiti javne ličnosti koje su idoli

mladih, koji bi promovisali prednosti modernih kontra -

ceptivnih sredstava, ne samo u cilju planiranja

porodice, već i u cilju prevencije seksualno preno-

sivih bolesti, a na prvom mjestu prevecije HIV infe -

kcije i AIDS-a

Obrazovanje mladih o reproduktivnom zdravlju

i planiranju porodice treba započeti prije adolesce -

ncije, u periodu kada djeca aktivno počinju da pre-

poznaju seksualnost. Na ovaj način će se spriječiti

sticanje predrasuda i tabua, a mladi će na vrijeme

usvojiti znanja, ispravne stavove i vještine kojima će

zaštititi svoje reproduktivno zdravlje.

Uvođenje izbornog predmeta „Zdravi stilovi ži -

vo ta” u osmi i deveti razred osnovne škole, koji u

svom programu sadrži i poglavlje o reproduktivnom

zdravlju i seksualnom obrazovanju, trebalo bi da do-

prinese sticanju znanja i prihvatanju dobrih navika u

zaštiti reproduktivnog zdravlja mladih u Crnoj Gori.

Antenatalna zaštita

Antenatalni period predstavlja veoma važan pe-

riod u životu svake žene i njenog potomstva, i treba

ga iskoristiti da se sprovede optimalna zdravstvena

zaštita trudnih žena. Antenatalna zdravstvena zaštita

predstavlja skup zdravstvenih mjera koje se

sprovode prije i u toku trudnoće, sa ciljem da se za-

štiti zdravlje trudnice, spriječi nastanak bolesti prije i

u toku trudnoće i da se omogući rađanje donesenog

i zdravog djeteta.

Bolje razumijevanje fetalnog rasta i razvoja i

povezanosti sa zdravljem trudnice doprinijelo je

fokusiranju pažnje na antenatalnu zdravstvenu za-

štitu, kojoj je cilj da unaprijedi zdravlje i majke i

djeteta. Na primjer, ukoliko se antenatalni period

iskoristi za informisanje trudnice i njene porodice o

potencijalnim rizicima i opasnostima koji se mogu do-

goditi tokom trudnoće i porođaja, može se značajno

uticati na odluku trudnice da se opredijeli za redovno

praćenje trudnoće i za porođaj pod stručnim medi-

cinskim nadzorom, po mogućnosti, u porodilištu. An-

tenatalni period se takođe može iskoristiti za

obrazovanje trudnica o planiranju porodice i ko-

rišćenju kontraceptiva u cilju odlaganja naredne

trudno će, što je prepoznato kao jedan od značajnih

faktora za bolje preživljavanje odojčadi i male djece.

Prevencija i liječenje anemije prije i tokom trudnoće i

53

liječenje seksualno prenosivih bolesti prije i u toku

trudnoće, značajno može poboljšati i zdravlje majki i

zdravlje i pravilan razvoj novorođenčadi.

Nepovoljni ishodi trudnoće kao što je mala tje-

lesna masa na rođenju, mogu se redukovati

sprovođenjem niza intervencija koje će poboljšati nu-

tricioni status budućih majki i prevencijom infekcija

tokom trudnoće, naročito polno prenosivih bolesti. U

novije vrijeme fokus se stavlja i na prevenciju HIV

infekcije naročito u pogledu prevencije transmisije

HIV infekcije s majke na dijete u okviru inoviranih pro-

grama u službama za antenatalnu zaštitu.

Kvalitet antenatalne zdravstvene zaštite procje -

njuje se na osnovu relevantnih podataka zdravstvene

statistike kao i broja i kvaliteta preventivnih i dijagno -

stičko-terapijskih postupaka koji se sprovode prije

koncepcije, tokom trudnoće, porođaja i puerperijuma.

Neophodan preduslov za optimalnu antenatalnu

zaštitu predstavlja sprovođenje zaštite reprodu -

ktivnog zdravlja kroz rad Savjetovališta za reprodu -

ktivno zdravlje i Savjetovališta za mlade. Prateći

koncept savremene zaštite zdravlja majki i djece, pri-

hvatljivo je da se trudnoće realizuju između dvade-

sete i trideset pete godine života, da razmak između

trudnoća bude najmanje dvije godine i da žena ne

rađa više od četvoro djece.

Prema preporukama SZO trudnicama je

neophodno obezbijediti najmanje četiri posjete službi

za antenatalnu zaštitu. Obavezni sadržaj mjera i intervencija

koje treba obezbijediti u okviru ovih posjeta je:

mjerenje arterijske tenzije

analiza krvne slike i analiza krvi na određene

infe kcije

analiza urina na bakteriuriju i proteinuriju

mjerenje tjelesne mase trudnice (opcija)

Postpartalna zdravstvena zaštita namijenjena je

ženama u periodu poslije porođaja i u periodu puerpe -

rijuma. U okviru ove zaštite predviđen je obavezan pre-

gled porodilje kod ginekologa, šest nedjelja poslije

porođaja kao i kućne posjete porodilje i novorođenčeta,

koje obavlja patronažna medicinska sestra.

Za procjenu stanja zdravlja majki i novo -

rođenčadi, u okviru MICS istraživanja, korišćeni su

sljedeći indikatori:

Antenatalna zaštita, predstavlja procenat žena

koje je barem jednom u trudnoći, tokom prethodne

dvije godine, pregledao zdravstveni radnik.

54 Fotografija: UNICEF Crna Gora / Duško Miljanić

Sadržaj antenatalne zdravstvene zaštite predstavlja

sadržaj usluga koje su barem jednom u toku trudnoće, u

prethodne dvije godine, pružene trudnim ženama.

Prisustvo kvalifikovanog zdravstvenog radnika

pri porođaju predstavlja procenat žena koje su se

porodile u toku dvije prethodne godine u prisustvu i

uz pomoć kvalifikovanog zdravstvenog radnika.

Porođaj u zdravstvenoj ustanovi predstavlja

procenat žena koje su se porodile u toku dvije

prethodne godine u zdravstvenim ustanovama.

55

Grafikon RH.5 Procenat žena u Crnoj Gori, koje su jednom ili više puta

dobile adekvatnu antenatalnu žaštitu tokom trudnoće

Grafikon RH.6 Sadržaj usluga ostvarenih u okviru antenatalne zaštite kod trudnica u Crnoj Gori

Prilikom izračunavanja ovih indikatora uzete su

u obzir žene životne dobi 15 – 49 godina, koje su bile

trudne i koje su se porodile u prethodne dvije godine.

Obuhvat antenatalnom zaštitom je relativno

visok u Crnoj Gori, s 97% žena koje su jednom ili više

puta u toku trudnoće dobile antenatalnu zaštitu

(tabela RH.3). U Crnoj Gori antenatalnu zaštitu prve -

nstveno i isključivo pruža ljekar. Nijesu uočene sta-

tistički značajne razlike u pogledu distrubucije po

regionima i oblastima u Crnoj Gori.

Iako je obuhvat žena antenatalnom zaštitom u

Crnoj Gori zadovoljavajući, uočava se da su žene s

najnižim materijalnim statusom i najnižim nivoom

obrazovanja u nešto manjoj mjeri obuhvaćene ante-

natalnom zaštitom.

Sadržaj usluga koje su bile obezbijeđene tru -

dnicama u toku antenatalne zaštite prikazan je na

tabeli RH.4. Uočava se da sadržaj usluga u okviru an-

tenatalne zaštite ne prati pristup antenatalnoj zaštiti i

razlikuje se za oko 10% za prve tri usluge (uzet uzo-

rak krvi, izmjeren krvni pritisak i uzet uzorak urina) i

značajno većem procentu za preostale dvije usluge

(izmjerena tjelesna masa i uzet Papanicolau test).

Značajno niži nivo antenatalne zaštite prema sadržaju

usluga uočava se u sjevernom regionu Crne Gore,

kao i među trudnicama s nižim stepenom obrazovanja

i lošijim materijalnim statusom (grafikon RH.6).

Mjerenje tjelesne mase trudnice predstavlja

jedno stavnu i lako izvodljivu uslugu u okviru seta

uslu ga koje se pružaju u antenatalnoj zaštiti, stoga je

neo bjašnjiv, a još manje zadovoljavajući podatak da

je samo 69% trudnica ukupnog uzorka dobilo ovu

uslu gu. Procenat žena s ostvarenom ovom uslugom

još je niži među ženama sjevernog regiona, ženama

s nižim stepenom obrazovanja i s lošijim materijalnim

statusom (oko 50%). Iako je prema preporukama

Svje tske zdravstvene organizacije ova usluga

opisana kao „opcija”, s obzirom na jednostavnost

njenog sprovođenja i značaj koji ima u procjeni

zdravlja trudnice, bilo bi neophodno insistirati na sta -

n dardizaciji ove usluge u okviru antenatalne zaštite.

Posebno se izdvaja Papanikolau test, koji se

kod rutinski sprovodi kod malog broja trudnica u

okviru usluga antenatalne zaštite (svega 27%), a

naročito među najsiromašnijim trudnicama i onim s

nižim obrazovanjem, kao i u sjevernom regionu Crne

Gore (11 – 14%). Iako ova usluga nije uključena u

obavezni set, prema preporukama Svjetske

zdravstvene organizacije, pokazatelji vitalne statistike

i razvijenosti mreže zdravstvene zaštite u Crnoj Gori

56 Fotografija: UNICEF Crna Gora / Zoran Jovanović Maccak

trebalo bi da kao imperativ postave viši standard

ante natalne zdravstvene zaštite, koja uključuje i ruti-

nsko određivanje Papanicolau testa.

Stručna pomoć pri porođaju

Tri četvrtine maternalnih smrti događa se pri-

likom porođaja i u periodu neposredno poslije

porođaja. Najznačajnija mjera sigurnog materinstva

je obezbjeđenje kompetentne stručne pomoći ženi

prilikom svakog porođaja i obezbjeđenje adekvatnog

i efikasnog transporta u referentni centar u kome će

se obaviti porođaj u slučaju hitnih stanja.

Jedan od ciljeva De klaracije „Svijet po mjeri

djeteta” jeste da se za sve trudne žene obezbijedi

ade kvatna i dostupna zdra v stvena zaštita pri

porođaju, koju obezbjeđuje osoblje obu čeno za

pomoć pri po ro đaju. Indikatori koji su pra ćeni u MICS

istraživanju su:

• procenat porođaja koji su obavljeni u prisustvu

odgo varajuće stručne pomoći i

• procenat porođaja oba vljenih u zdravstvenim

institucijama.

Prisustvo stručne pomoći pri porođaju je takođe

indikator kojim se prati ostvarenje „milenijumskog ra -

zvo jnog cilja” za smanjenje stope maternalne smrtno -

sti za tri četvrtine između 1999. i 2015. godine.

Stručna pomoć pri porođaju podrazumijeva po -

rođaj u prisustvu i uz pomoć doktora, babice ili

medi cinske sestre obučene za pomoć pri porođaju.

Istraživanje je uključilo brojna pitanja kako bi se

utvrdio procenat porođaja s obezbijeđenom stru -

čnom pomoći.

Utvrđen je zadovoljavajući nivo porođaja koji se

obavljaju uz obezbijeđenu stručnu pomoć u Crnoj

Gori (prosječno 99%), unutar godinu dana od

sprovođenja MICS istraživanja. Ovaj procenat je go-

tovo izjednačen u svim regionima i u svim oblastima

stanovanja, a takođe je ujednačen i među ženama

različitih nivoa obrazovanja, materijalnog statusa i ra-

zličitog životnog doba (tabela RH.5).

Preko 85% novorođenčadi rođenih u godini prije

MICS istraživanja rođeno je uz stručnu pomoć

ljekara, babica je asistirala u porođaju kod 12%

porođaja a medicinska sestra kod samo 2% porođaja

u Crnoj Gori. Najveći broj porođaja uz ljekarsku

Fotografija: UNICEF Crna Gora / Duško Miljanić 57

58

asiste nciju obavljen je u centralnom regionu, oko

91% U drugim regionima procenat porođaja uz

stručnu pomoć ljekara je niži (oko 80%), ali su gotovo

svi preostali porođaji obavljeni uz stručnu pomoć

babice (tabela RH.5).

Zaključak Obuhvat žena antenatalnom zaštitom u Crnoj

Gori, uopšteno posmatrajući, na zadovoljavajućem je

nivou. Antenatalna zaštita je obezbijeđena uglavnom

u vidu specijalističke ginekološke usluge. Uočava se,

ipak, da su žene s najnižim materijalnim statusom i

najnižim nivoom obrazovanja u nešto manjoj mjeri

obuhvaćene antenatalnom zaštitom. Uzroke ovoj po-

javi treba tražiti u mogućoj nedostupnosti službi za

antenatalnu zaštitu ovoj populacionoj kategoriji i nji-

hovom nedovoljnom znanju o značaju zaštite sop-

stvenog zdravlja i zdravlja njihove djece.

Obim i kvalitet usluga u okviru antenatalne za-

štite ne prati pristup antenatalnoj zaštiti, sa značajnim

razlikama prema regionima Crne Gore, stepenom

obrazovanja i materijalnim statusom. Ne postoji

standa rdizovani set usluga koji se doktrinarno i u

jedna koj mjeri pruža ženama u antenatalnoj zdra -

vstvenoj zaštiti u cjelokupnoj mreži zdravstvenih

usta nova Crne Gore.

I broj porođaja koji se obavljaju uz obezbijeđenu

stručnu pomoć u Crnoj Gori je na zadovoljavajućem

nivou i gotovo izjednačen u svim regionima i u svim

oblastima stanovanja, a takođe je ujednačen i među

ženama različitih nivoa obrazovanja, materijalnog

statusa i različitog životnog doba.

PreporukeIstraživanje je pokazalo da je potrebno akcenat

antenatalne zdravstvene zaštite staviti na:

• ujednačenu primjenu standardnog seta usluga,

koje obuhvata antenatalna zaštita unutar mreže

zdravstvenih ustanova u Crnoj Gori;

• posvećivanje posebne pažnje ženama u repro-

duktivnom periodu koje pripadaju izo lo va -

nim/marginalizovanim populacionim grupama,

kao što su žene s nižim nivoom obrazovanja i

lošijim materijalnim statusom i trudnicama ado-

lescentkinjama;

• u okviru izolovanih/marginalizovanih popula-

cionih grupa, potrebno je istražiti ograničenja

koja ugrožavaju dostupnost antenatalnoj zaštiti

i mogućnosti kako da se ona prevaziđu;

• razlike u pristupu antenatalnoj zaštiti i obimu us-

luga koje se u okviru ove zaštite pružaju,

ukazuje na neophodnost ispitivanja standarda i

kvaliteta usluga koje se pružaju i otkloniti

eventua lne prepreke u njihovom ostvarenju;

• potrebno je uvesti standardni paket usluga u

okviru antenatalne zaštite žena u Crnoj Gori,

omogućiti implementaciju paketa i postaviti

vreme nski definisane ciljeve za ostvarenje ovih

standarda (na primjer: uraditi Papanikolau test

kod 90% trudnih žena u prvom trimestru do

2010. godine).

Različiti podsticaji za rani razvoj moždanih struktura

djeteta i kvalitet brige odraslih u prvih 3–4 godine ži -

vota djeteta, glavne su determinante razvoja u ovoj,

ali i u svim daljim fazama razvoja. U ovom kontekstu

posebno se ukazuje na značaj različitih aktivnosti

odraslih s djecom (igra, pričanje, čitanje, fizička akti -

vnost, crtanje, druženje, itd.) kojima se stimuliše psi-

hički, emocionalni i socijalni razvoj djeteta.

Podrška razvoju znanja, vještina i sposobnosti,

počev od najranijeg uzrasta, uslov je formiranja

zdrave i samostalne ličnosti, koja je sposobna da se

brine i odlučuje o sebi, ali i da učestvuje u svim

društvenim procesima u sredini u kojoj živi.

Oblast MICS 3 istraživanja u Crnoj Gori, koja se

odnosi na razvoj djeteta obuhvatila je indikatore koji

se tiču djece dobi 0 – 59 mjeseci, dok je dio pitanja u

upitniku bio je namijenjen samo djetetu koje će u toku

ili nakon istraživanja imati prvo rođendan.

Instrument za sakupljanje podataka bio je upi -

tnik na koji su odgovarali majka ili glava porodice.

Info rmacije koje su prikupljane upitnikom odnosile su

se na stepen u kojem su roditelji, odnosno staratelji

tokom tri dana neposredno prije intervjua: čitali knjige

ili prelistavali slikovnice, pričali priču, pjevali pjesme,

izvodili dijete u šetnju, dvorište ili park, igrali se s

djetetom ili proveli neko vrijeme s djetetom u nazi-

vanju predmeta, brojanju i/ili crtanju.

Rani razvoj djeteta ispitivan je preko šest indika-

tora:

- podrška učenju

- podrška koju otac pruža učenju djeteta

- podrška učenju: dječije knjige

- podrška učenju: knjige koje nijesu za djecu

- podrška učenju: materijali za igru djece

- čuvanje djece.

Cilj je identifikovanje oblika i nivoa podrške i

stimulacije ranog razvoja i učenja djeteta, kako bi se

uočili trendovi i identifikovale smjernice za oblikovanje

preporuka koje treba da obezbijede optimalni razvoj

svih potencijala djeteta.

U ovom istraživanju podrška ranom razvoju

djeteta procjenjivana je preko šest indikatora:

- Podrška učenju

- Ispitivana je kroz angažovanje odraslih članova

domaćinstva u različitim aktivnostima koje una -

prjeđuju učenje i pripremu djece za školu (či-

tanje knjiga i razgledanje slikovnica; pričanje

priča; pjevanje pjesama; izvođenje u šetnju,

dvorište ili park; igranje s djecom; imenovanje

predmeta, brojanje i/ili crtanje).

Indikator je definisan odnosom broja djece

uzrasta 0 – 59 mjeseci koja žive u domaćinstvima

gdje su se odrasli angažovali u četiri ili više aktivnosti

kako bi unaprijedili obrazovanje i pripremili djecu za

školu u posljednja tri dana i ukupnog broja ispitane

djece uzrasta 0 – 59 mjeseci.

Rezultati pokazuju da 89% djece dobija neki od

oblika ovakve podrške, a u prosjeku takvih aktivnosti

59

Razvoj detetaVIII

je pet (Tabela CD1). Kada se ovi oblici podrške

posma traju u odnosu na obrazovanje majke, uočava

se da se raspon podrške kreće od 81% od strane

ma jki s osnovnim obrazovanjem ili bez osnovnog

obra zovanja do 93% majki s visokim obrazovanjem.

Razlika u pogledu angažovanja odraslih

članova domaćinstva u ovim aktivnostima je statisti -

čki značajna kada je riječ o regionima (sjever – jug).

Djeca iz porodica koje žive u sjevernom regionu

ovakvu podršku dobijaju u 85% slučajeva, dok je na

jugu to situacija u 95% slučajeva (Tabela CD1).

Djeca u domaćinstvima s najvećim indeksom

bogatstva dobijaju ovakvu podršku u 96%, a djeca u

najsiromašnijim domaćinstvima u 79% slučajeva, što

je statistički značajna razlika (Tabela CD1).

Podrška koju otac pruža učenju djeteta

Podrška se odnosi na angažovanje oca u jednoj

ili više aktivnosti koje unaprjeđuju učenje i pripre -

mljenost djece mlađe od pet godina za školu.

Indikator je definisan odnosom broja djece

uzrasta 0 – 59 mjeseci čiji otac se angažovao u je -

dnoj ili više aktivnosti kako bi unaprijedio obrazovanje

i pripremu djece za školu u posljednja tri dana i

ukupnog broja djece uzrasta 0 – 59 mjeseci.

Ukupno 78% djece dobija ovakvu podršku od

oca, a prosječan broj aktivnosti u kojima se angažuje

otac je tri. Očevi s višim i visokim obrazovanjem

pružaju više podrške (82%), nego očevi sa samo

osno vnim obrazovanjem ili bez njega (75%). Gotovo

isti odnos uočava se i u pogledu indeksa bogatstva.

Očevi u porodicama s višim indeksom bogatstva se

češće angažuju u ovim aktivnostima, nego što je to

slučaj s očevima iz porodica s nižim indeksom boga -

tstva (Tabela CD1).

Očevi u domaćinstvima u centralnom dijelu

Crne Gore daju češću podršku učenju i pripremi

djece za školu (85%), nego očevi iz južnog (70%) i

sjevernog (72%) regiona (Tabela CD1) .

Podrška učenju: dječije knjige

Stimulacija ranog razvoja obuhvatila je istraži-

vanje prisutnosti dječijih knjiga u domaćinstvu. Indi -

60 Fotografija: UNICEF Crna Gora / Duško Miljanić

kator je definisan odnosom broja domaćinstava u ko-

jima postoji tri ili više dječijih knjiga i ukupnog broja

ispitanih domaćinstava.

Analizom rezultata utvrđeno je da 77% do-

maćinstava posjeduje tri ili više dječijih knjiga, pri

čemu više od polovine populacije ima 10 ili više

ovakvih knjiga. Manje od 10 ovakvih knjiga u do-

maćinstvu registrovano je u: domaćinstvima na

sjeveru (osam knjiga), zatim u seoskim domaći -

nstvima (šest knjiga), u do ma ćinstvima u kojima

majka ima samo osnovno obrazovanje ili je bez obra-

zovanja (3) i u domaćinstvima s najnižim indeksom

bogatstva (3) (Tabela CD2).

Podrška učenju: knjige koje nijesuza djecu

Indikator je definisan odnosom broja domaći -

nstava s tri ili više knjiga koje nijesu za djecu i ukunog

broja ispitanih domaćinstava.

Domaćinstva u kojima žive djeca uzrasta do pet

godina u 79% slučajeva posjeduju i druge knjige,

osim dječijih slikovnica, uključujući i školske knjige,

pri čemu više od polovine populacije ima 10 i više knji -

ga. Domaćinstva u kojima žive majke s najnižim

nivoom obrazovanja i čiji je indeks bogatstva najniži,

u prosjeku posjeduju pet ovakvih knjiga (Tabela CD2).

Značajna razlika uočava se u odnosu između

broja knjiga i stepena obrazovanja majke u domaći -

nstvu. U domaćinstvu koje posjeduje 10 i više knjiga

živi 95% visokoobrazovanih ispitanih majki, a više od

polovine majki bez obrazovanja ili samo s osnovnom

školom (54%) živi u domaćinstvu s pet ovakvih knjiga

(tabela CD2).

Značajne razlike postoje u pogledu regiona u

kojem se nalazi domaćinstvo, pa 91% domaćinstava

na jugu Crne Gore ili 81% u centralnom dijelu ima 10

i više ovih knjiga, dok je to slučaj u samo 68% do-

maćinstava na sjeveru Crne Gore. Ista je situacija i

kada se posmatra gradsko i seosko područje kojem

pripadaju domaćinstva, pa je broj ovakvih domaći -

nstava u gradskoj sredini (84%) značajno veći nego

u seoskim (70%) (Tabela CD2).

Indikator je definisan odnosom broja domaći -

nstava s tri ili više materijala za dječiju igru i ukupnog

broja ispitivanih domaćinstava.

Kao materijali s kojima se djeca mogu igrati

navedeni su: predmeti u domaćinstvu, živa bića ili

predmeti koji se mogu naći van kuće, igračke

izrađene kod kuće i kupljene igračke.

U ispitivanom uzorku ukupno je 5,8% djece

uzrasta do pet godina kojima nije dostupan niti jedan

od navedenih materijala za igru (Tabela CD2).

Među svim pomenutim izborima za igru 89%

djece se koristi kupljenim igračkama, 28% igračkama

koje su dostupne van kuće, 18% djece za igru koristi

predmete u domaćinstvu, a 14% igra se igračkama

izrađenim u kući. Samo 13% djece se igra s tri ili više

različitih materijala za igru (Tabela CD2).

U odnosu na pol predmetima dostupnim u do-

maćinstvu značajno više se igraju djevojčice (22%)

nego dječaci (14%). U pogledu ostalih materijala za

igru nema značajnih razlika (Tabela CD2).

Iako se svako treće dijete u uzorku igra živim

bićima i predmetima van kuće, procenat takve djece

na sjeveru (39%) mnogo je značajniji nego u centra -

lnoj (28%), a posebno u južnoj regiji (12%). Iste ma-

terijale značajno češće za igru koriste djeca u

seoskim (38%) nego djeca u gradskim područjima

(23%) (Tabela CD2).

Kada se materijali za igru djece posmatraju u

odnosu na njihov uzrast uočava se da je procenat

djece koji se ni sa čim ne igraju do uzrasta od dvije

godine značajno veći (16%), nego one koja su starija

od dvije godine (0,2%). Učestalost igre sa živim

bićima i materijalima van kuće ili s igračkama

izrađenim kod kuće značajno se povećava kod djece

starije od dvije godine. Takođe, ove dvije uzrasne

podgrupe značajno se razlikuju i po broju igračaka,

jer se djeca na ranijem uzrastu u samo 8% slučajeva

igraju s tri ili više igračaka dok je procenat starije

djece koja rade to isto dvostruko veći (16%) (Tabela

CD2).

Rezultati istraživanja pokazuju da su u do-

maćinstvima u kojima majka ima osnovno obrazo-

vanje ili nema obrazovanje djeci dostupniji materijali

za igru van kuće (43%), nego djeci visokoobrazo-

61

Podrška učenju: materijali za igru djece

vanih majki, što je statistički značajna razlika. Pored

toga, procenat djece iz prve grupe koja se igraju s tri

ili više tipova materijala za igru (20%) skoro je duplo

veći nego među djecom visokoobrazovanih majki

(Tabela CD2).

Iako se i djeca iz domaćinstava s najnižim inde -

ksom bogatstva najviše igraju kupljenim igračkama

(79%), kao i djeca iz domaćinstava u kojima je ovaj

indeks najviši (92%), učestalost ostalih oblika igre

varira. Najsiromašnija djeca se skoro trostruko više

(44%) igraju materijalima i živim bićima dostupnim

van kuće, nego djeca iz najbogatijih domaćinstava

(15%). Takođe, u 16% slučajeva djeca iz prve grupe

igraju se raznovrsnijim materijalima, dok je to slučaj

kod 12% djece iz najbogatijih porodica (Tabela CD2).

Čuvanje djece

Indikator je definisan odnosom broja djece

uzrasta 0-59 mjeseci koja su prepuštena sama sebi

ili povjerena na čuvanje drugom djetetu mlađem od

10 godina u toku protekle sedmice i ukupnog broja

ispitane djece uzrasta 0-59 mjeseci.

Ovaj indikator opisuje dva oblika čuvanja djece,

bez prisustva starije osobe: 1) situaciju u kojoj je di-

jete prepušteno samo sebi, ili je 2) povjereno na ču-

vanje drugom djetetu, mlađem od 10 godina.

U prosjeku 6% djece je u posljednjih nedjelju

dana bilo ostavljeno na čuvanje drugom djetetu

mlađem od 10 godina, a njih 2,5% su ostavljani sami.

Statistički značajna razlika identifikovana je između

djece u domaćinstvima s najvećim indeksom bogatstva

gdje je učestalost takve situacije 3%, a u najsiromašni-

jim domaćinstvima u 11% slučajeva (Tabela CD3).

ZaključciDjeca koja žive u domaćinstvima s najvećim

inde ksom bogatstva dobijaju značajno veću podršku

u učenju nego djeca u najsiromačnijim domaćin-

stvima. U nešto manjem stepenu razlike se uočavaju

u odnosu na obrazovanje majke (visokoobrazovane

majke i majke s osnovnim obrazovanjem ili bez

njega) i region u kojem porodica živi (sjever – jug)

Učenju djece podršku pruža 78% očeva. Očevi

s višim i visokim obrazovanjem češće pružaju ovu

vrstu podrške nego očevi s osnovnim obrazovanjem

ili bez njega. Očevi iz srednjeg regiona Crne Gore,

takođe, pružaju ovu vrstu podrške češće nego očevi

iz južnog i sjevernog regiona Crne Gore.

62

Grafikon CD1 - Materijali sa kojima se djeca igraju

63

Dječije knjige su manje dostupne djeci koja žive

u domaćinstvima na sjeveru Crne Gore i djeci u

seoskim domaćinstvima, a najmanje djeci čije majke

imaju samo osnovno obrazovanje i koja žive u do-

maćinstvima s najnižim indeksom bogatstva.

Uočena je povezanost stepena obrazovanja

majke i broja knjiga u domaćinstvu koje nijesu nami-

jenjene djeci, kao i povezanost regiona u kojem živi

domaćinstvo. U domaćinstvima na sjeveru i u

seoskim domaćinstvima ova vrsta knjiga je zastu-

pljena u znatno manjem procentu.

Skoro 6% djece uzrasta do pet godina u ispiti-

vanom uzorku nema dostup ni jednom od navedenih

materijala za igru. Samo 13% djece se igra s tri ili

više različitih materijala za igru, a djevojčice se

znatno češće nego dječaci igraju predmetima dostu -

pnim u domaćinstvu. U uzorku do uzrasta od dvije

godine ničim se ne igra 16% djece.

Procenat djece koja se povjeravaju na čuvanje

djetetu mlađem od 10 godina ili ostavljaju sama je

relativno nizak ali je značajno veći u siromašnim

nego u bogatim domaćinstvima.

Preporuke- Konitnuirano podizati svijesti javnosti o značaju

podsticaja ranog razvoja djeteta u porodici i o

aktivnostima u porodici koje podstiču rani

razvoj.

- Organizovati institucionalnu podršku porodi -

cama koje nemaju mogućnosti da pružaju ova -

kve oblike podrške djeci, posebno u naseljima,

dijelovima grada, selima u kojima je identifikovan

viši stepen siromaštva. Ovu podršku mogu

pružiti NVO, lokalne škole, zdravstvene usta -

nove i slično, u vidu kratkotrajne sedmične po-

drške u radu s djecom i savjetovanja za rodi telje.

- Organizovati kampanje za promovisanje prava

djece i obaveza i podjela odgovornosti roditelja.

- Organizovati predavanja i radionice posvećene

značaju podrške koju očevi daju ranom razvoju

djeteta u cilju smanjenja tradicionalnih predra-

suda o „većoj važnosti” majke za razvoj djeteta

u ovom periodu.

- Organizovati mobilne biblioteke i „časove či-

tanja” za djecu, posebno u ruralnim oblastima.

- Osmisliti TV emisiju koja bi bila posebno nami-

jenjena čitanju dječijih bajki, priča, basni i slično.

- Promovisati čitanje kao podsticaj ranom učenju.

- Obogatiti školske biblioteke knjigama za djecu,

slikovnicama i organizovati dodatne aktivnosti u

školi u okviru kojih bi učenici volonteri čitali djeci

mlađeg uzrasta priče za djecu.

- Promovisati vrijednost knjige i čitanja uopšte, na

primjer, kroz postojeće akcije novinskih kuća u

Crnoj Gori koje po pristupačnoj cijeni uz primje -

rak novina prodaju vrijedna književna djela.

- Obogatiti bibliotečki fond u svim gradovima

Crne Gore, kroz donacije, učešće lokalne zaje -

dnice, roditelja, djece i slično.

- Promovisati značaj igre za rani razvoj kao

najznačajnijeg posla kojim se djeca bave – ono

što je za odrasle rad, za djecu je igra.

- Edukovati roditelje o izboru igračaka koje odgo-

varaju uzrastu (podstiču kreativnost, psihomo-

torne i psihosenzorne sposobnosti) i koje su

napravljene od prirodnih materijala.

- Oformiti pokretne igračkoteke i organizovati ak-

cije doniranja igračaka kroz volonterske akcije

u školi.

- Preko sredstava informisanja edukovati roditelje

o rizicima od povrjeđivanja djece u kući i o

značaju prisustva odrasle osobe.

Pravo na obrazovanje jedno je od osnovnih lju -

dskih prava čije ostvarivanje treba da doprinese

adekva tnom razvoju potencijala svakog pojedinca i

kvalitetu njegovog života. Jednak pristup kvalitetnom

obrazovanju za sve jedan je od osnovnih pokazatelja

efikasnosti obrazovnog sistema zemlje. Adekvatan rani

razvoj djeteta i kvalitetno obrazovanje predsta vljaju

garanciju za puni razvoj svih potencijala pojedinca.

Rani ulazak djeteta u sistem obrazovanja

(predškolsko vaspitanje i obrazovanje) u svim razvi-

jenim obrazovnim sistemima danas se prepoznaje

kao jedan od prediktora bolje spremnosti za školu i

dužeg „opstanka” u sistemu obrazovanja i snažan

podsticaj za cjeloživotno učenje.

Oblast MICS 3 istraživanja u Crnoj Gori, koja se

odnosi na obrazovanje obuhvatila je indikatore koji

se tiču sljedećih uzrasnih grupa: djeca od 36 – 59

mjeseci starosti, djeca na osnovnoškolskom uzrastu,

djeca na srednjoškolskom uzrastu i žene starosti 15

– 24 godine.

Podaci za ovu oblast prikupljeni su putem

upitni ka i kartica s test pitanjima na albanskom ili

službenom jeziku (za utvrđivanje pismenosti).

Obrazovanje je ispitivano preko 10 indikatora:

- pohađanje predškolskih programa

- spremnost za školu

- proporcija upisa u osnovnu školu

- neto stopa pohađanja osnovne škole

- neto stopa pohađanja srednje škole

- djeca koja stignu do petog razreda

- stopa upisa u srednju školu

- stopa djece koja su završila osnovnu školu

- stopa pismenosti odraslih

- indeks rodne jednakosti u osnovnom i sre -

dnjem obrazovanju.

Cilj je sticanje sveobuhvatnog uvida u dostu -

pnost predškolskog, osnovnog i srednjeg obrazo-

vanja i obuhvat djece oba pola ovim nivoima

obrazovanja, kao i uvtrđivanje stope pismenosti žena

u dobi 15 – 24 godine.

Pohađanje predškolskih programa

Indikator je definisan odnosom broja djece

uzrasta 36 do 59 mjeseci koja su pohađala neku

vrstu programa za obrazovanje i vaspitanje djece u

ranom djetinjstvu i ukupnog broja ispitane djece

uzrasta od 36 do 59 mjeseci.

Jedna trećina djece su korisnici predškolskih

vaspitno-obrazovnih programa, među kojima je skoro

podjednak broj dječaka i djevojčica. Stopa pohađanja

je najveća u južnom regionu (44%), u centralnom

iznosi 33%, a u sjevernom 15% (Tabela ED1).

Statistički je značajan podatak da trostruko više

gradske djece (39%) koristi ove programe, u odnosu

na seosku djecu (12%). Tek svako peto dijete uzrasta

od 3 do 4 godine učestvuje u ovakvim programima,

dok se u periodu od 4 do 5 godina starosti u ove pro-

grame uključuje više od trećine djece (Tabela ED1).

64

ObrazovanjeIX

Kada majka ima više ili visoko obrazovanje

njena djeca su korisnici ovakvog programa u skoro

60% slučajeva, djeca majki sa srednjim obrazova -

njem u 31% slučajeva, a djeca majki s osnovnim

obrazo vanjem ili bez njega u svega 14%, što nijesu

statistički značajne razlike (Tabela ED1).

S porastom indeksa bogatstva domaćinstva

značajno raste i broj djece uključene u ove programe.

Djeca iz najsiromašnijih porodica koriste ove pro-

grame samo u 6% slučajeva, djeca iz porodice sa

srednjim indeksom u 26%, a djeca iz najbogatijih do-

maćinstava u 62% slučajeva (Tabela ED1).

Spremnost za školu

Indikator je definisan odnosom broja djece u

prvom razredu koja su prethodne godine pohađala

neki vid predškolskog programa i ukupnog broja ispi-

tane djece prvog razreda.

Iako je broj takve djece u našem uzorku rela-

tivno mali (89 djece) rezultat pokazuje da je ove pro-

grame pohađalo 64% učenika prvog razreda u

ispitivanoj godini.

Postoji statistički značajna razlika u procentu

djece iz najsiromašnijih domaćinstava (36%) i djece

iz domaćinstava s najvećim indeksom bogatstva

(81%), kada je riječ o pohađanju predškolskih pro-

grama prije ulaska u osnovnu školu (Tabela ED1).

Proporcija upisa u osnovnu školu

Indikator je definisan odnosom broja djece ško -

lskog uzrasta koja trenutno pohađaju prvi razred i

ukupnog broja ispitane djece u uzrastu za upis u

školu.2

Uzorak sedmogodišnjaka u istraživanju čini 141

dijete na uzrastu od sedam godina, a 94% njih je up-

isano u osnovnu školu u momentu istraživanja. Na-

jviše djece upisano je u centralnom dijelu 95%, u

južnoj regiji 91%, a u sjevernoj regiji 94%, što ne

predstavlja statistički značajne razlike (Tabela ED2).

Razlike nijesu statistički značajne ni kada je

riječ o razlikama među djecom iz gradskih i seoskih

sredina. U prvi razred upisuje se 80% djece majki

bez osnovnog obrazovanja, a 94% djece majki s vi-

sokim obrazovanjem, što statistički nije značajna ra-

zlika (Tabela ED2).

Pohađanje osnovne škole

Indikator je definisan odnosom broja djece

osno vnoškolskog uzrasta koja trenutno pohađaju

osno vnu školu i ukupnog broja ispitane djece osno -

vno školskog uzrasta.

Uočava se statistički značajna razlika između

stope pohađanja osnovnog obrazovanja djece čije

majke nemaju osnovno obrazovanje (60%) i djece

majki s visokim obrazovanjem (100%) (Tabela ED3).

Razlike u stopi pohađanja osnovne škole,

odnosno svih njenih razreda, uočavaju se u pogledu

indeksa bogatstva domaćinstva. Osnovnu školu po-

hađa 92% djece iz najsiromašnijih porodica (91%

dječaka i 92% djevojčica), a skoro 100% djece iz naj -

bogatijih porodica (99% dječaka i 100% djevojčica).

U ostalim grupama domaćinstava prema indeksu bo-

gatstva domaćinstva taj procenat se kreće od 98 do

100% (Tabela ED3).

Pohađanje srednje škole

Indikator je definisan odnosom broja djece srednjo -

školskog uzrasta koja trenutno pohađaju srednju školu i

ukupnog broja ispitane djece srednjoškolskog uzrasta.

U vrijeme ispitivanja 84% djece ovog uzrasta,

bez obzira na pol, pohađalo je srednju školu. U sjeve -

rnom i centralnom regionu skoro isti procenat djece

(po 83%) pohađao je srednje škole centralnog ili

sjeve rnog regiona, dok je u školama južnog regiona

bilo 87% djece iz uzorka koja su pohađala najmanje

srednju školu (Tabela ED4).

Prema mjestu življenja djece uočava se da 79%

njih živi u seoskim, a 88% djece u gradskim domaći -

nstvima. Srednju školu pohađa 10% više dječaka iz

gradske sredine u odnosu na njihove vršnjake iz

65

2 Istraživanje nije uzelo u obzir da je počev od školske 2004/05. godine u Crnoj Gori počela primjena novih obrazovnih programa

za osnovnu školu i da su u 20 osnovnih škola upisana 1533 šestogodišnjaka. U vrijeme istraživanja, koje se poklapa sa školskom 2005/06.

godinom, upisano je još 3793 šestogodišnjaka u 27 osnovnih škola. Istovremeno, broj djece koja su u toku ove dvije školske godine

upisana sa sedam godina iznosi 15 539.

seoske sredine, što nije statistički značajno. Ni u pop-

ulaciji djevojčica koje pohađaju srednju školu ne

uočava se razlika u odnosu na mjesto življenja

(Tabela ED4).

Kada se posmatra indeks bogatstva pokazuje

se da 68% djece iz najsiromašnijih porodica u mo-

mentu istraživanja pohađa najmanje srednju školu.

Taj procenat se u ostalim grupama s porastom in-

deksa bogatstva povećava, pa u domaćinstvima sa

srednjim indeksom dostiže 85%, a u onima s na-

jvećim indeksom 97%. Uočljiva je statistički značajna

razlika između stope pohađanja djece iz najsiro-

mašnijih i djece iz najbogatijih porodica (Tabela ED4).

Ovdje je važno napomenuti da je u uzorku ide -

ntifikovano skoro 18% djece uzrasta 15 – 16 godina

(14% dječaka i 4% djevojčica) koja još uvijek po-

hađaju osnovnu školu. Djevojčice ovog uzrasta koje

su još uvijek u osnovnoj školi potiču samo iz najsiro-

mašnijih domaćinstava (Tabela ED4).

Djeca koja stignu do petog razreda

Djeca koja stignu do petog razreda posmatrana

su kao proporcija djece koja upisuju prvi razred osno -

vne škole, a koja će vjerovatno stići do petog

razreda. Naime, polazi se od pretpostavke da će di-

jete prelaziti iz jednog razreda u drugi i da to stalno

povećava vjerovatnoću nastavka školovanja.

Takva procjena pokazuje da bi ukupno 97%

djece koja upišu prvi razred trebalo da dostigne i peti

razred osnovne škole. Nešto više djevojčica (98%)

nego dječaka (96%) moglo bi se naći u ovoj grupi

(Tabela ED5).

Takođe, procjenjuje se da će se ovaj trend kod

djece iz seoskih domaćinstava nastaviti u 100%

slučajeva, a iz gradskih u 95%. Procjenjuje se i da

oko 8% djece iz najsiromašnijih domaćinstava neće

ostvariti ovakvu prohodnost u toku osnovnog školo-

vanja (Tabela ED5).

Procjena je da će manje od trećine djece čije

majke nemaju osnovno obrazovanje dostići peti

razred, dok se kod majki s osnovnim, srednjim i vi-

sokim obrazovanjem ta vjerovatnoća procjenjuje u

rasponu od 98 do 100% (Tabela ED5).

Prema procjenama se može očekivati i da će

92% djece iz najsiromašnijih domaćinstava stići do

petog razreda, dok je u ostalim nivoim bogatstva do-

maćinstava taj procenat od 96 do 100% (Tabela

ED5).

66 Fotografija: UNICEF Crna Gora / Risto Božović

Indikator je definisan odnosom broja djece koja

su u prethodnoj školskoj godini bila u završnom

razredu osnovne škole, a koja pohađaju srdnju školu

i ukupnog broja ispitane djece koja su tokom

prethodne školske godine bila u završnom razredu

osnovne škole.

Prelaznost iz osnovne u srednju školu ostvaruje

se u 98% slučajeva. Stopa prolaznosti kod dječaka

je 100%, a kod djevojčica 96%. Stope prolaznosti u

centralnom i sjevernom dijelu su 2 – 3% niže od onih

u domaćinstvima u južnom regionu (100%) (Tabela

ED6).

U odnosu na obrazovanje majke stopa pro-

laznosti je ispod 50% kod djece čije majke nemaju

osnovno obrazovanje (u uzorku svega dvoje djece),

dok je stopa prolaznosti apsolutna u slučaju da majka

djeteta ima srednje, više odnosno visoko obrazo-

vanje (Tabela ED6).

Stopa djece koja su završila osnovnu školu

Indikator je definisan odnosom broja djece, bilo

kog uzrasta, koja pohađaju završni razred osnovne

škole (isključujući djecu koja su ponavljala razred) i

ukupnog broja ispitane djece uzrasta završnog

razreda osnovne škole (uzrast koji odgovara za-

vršnom razredu osnovne škole).

Podaci pokazuju da je stopa završetka osnovne

škole na uzorku ispitivane djece 91% (to su djeca

koja zadovoljavaju i kriterijum uzrasta i kriterijum

razreda). Kod djevojčica stopa je veća (94%) nego

kod dječaka (87%). Takođe, stopa je veća među dje-

com koja žive u centralnom, nego među onom koja

žive u južnom i sjevernom regionu. Istovremeno,

stopa je veća u selu nego u gradu (Tabela ED6).

U zavisnosti od indeksa bogatstva domaćinstva

stopa je najmanja kod djece koja žive u najsiromašni-

jim domaćinstvima (83%), a zatim raste i dostiže

maksimum (95%) kod djece koja žive u najbogatijim

domaćinstvima, što nije statistički značajna razlika

(Tabela ED6).

Nije uočena statistički značajna razlika između

visine ove stope u odnosu na stepen obrazovanja

majke.

Stopa pismenosti odraslih

Indikator je definisan odnosom broja žena

starosti 15 – 24 godine koje umiju da pročitaju kratku,

prostu rečenicu iz svakodnevnog života i ukupnog

broja ispitanih žena 15 – 24 godine.

Od ispitivanih žena se tražilo da pročitaju

rečenicu napisanu na kartici, štampanim slovima i na

njima razumljivom jeziku (službenom ili albanskom).

Ukupna stopa pozitivnog odgovora na ovo pi-

tanje je 93%, a kod žena s osnovnim obrazovanjem

ili nižim od toga 67% (Tabela ED8).

Značajnom se pokazuje statistička razlika

između 82% žena ovog uzrasta koje potiču iz najsiro-

mašnijih porodica, a koje su ispunile ovaj zadatak, i

onih ispitanica koje potiču iz najbogatijih porodica

(96%) (Tabela ED8).

Ukupan broj nepoznatih odgovora je 3%, pri

čemu treba uzeti u obzir da je izvjestan broj ispitanica

odbio da pročita rečenicu, što može ukazivati na či -

nje nicu da ove žene ne znaju da čitaju (Tabela ED8).

Indeks rodne jednakosti u osnovnom i srednjem obrazovanju

Indikator je definisan odnosom proporcije djevo-

jčica u osnovnoj i srednjoj školi i proporcije dječaka

u osnovnoj i srednjoj školi.

Indeks jednakosti dječaka i djevojčica u osno -

vnom obrazovanju je 1,01, što znači da 98% djevo-

jčica, odnosno 97% dječaka pohađa osnovno

obrazovanje (Tabela ED7).3

Indeks jednakosti dječaka i djevojčica u sre -

dnjem obrazovanju takođe je 1,01, što znači da 85%

djevojčica, odnosno 84% dječaka pohađa srednje

obrazovanje (Tabela ED7).

Oba indeksa su prilično stabilna prema svim

ispitivanim obilježjima (region i mjesto stanovanja,

obrazovanje majke, indeks bogatstva) (Tabela ED7).

67

3 Uzet je u obzir pravi odnos u populaciji

Stopa upisa u srednju školu

U predškolske vaspitno-obrazovne programe

nije uključeno dvije trećine djece iz ispitivanog

uzorka. Među djecom koja su uključena u ove

vaspitno-obrazovne programe tri puta više je

uključeno djece iz gradskih nego iz seoskih sredina.

S porastom indeksa bogatstva domaćinstva znača-

jno raste i broj djece koja koriste ove programe.

Samo 64% učenika koji su u vrijeme ispitivanja

pohađali prvi razred, prethodno je pohađalo neki vid

predškolskog programa. Takve programe najrjeđe

koriste djeca iz najsiromašnijih domaćinstava.

Procenat upisa u osnovnu školu kreće se od 61

do 95% zavisno od regije, ali bez statističke znača-

jnosti ovih razlika. Takođe, ne postoji ni statistički

značajna razlika kada je riječ o obrazovanju majki

djece koja se upisuju u osnovnu školu.

Stopa pohađanja osnovne škole povezana je

s obrazovanjem majke. Iako je stopa pohađanja re -

lativno visoka kod svih ispitivanih podgrupa, ona

raste s porastom indeksa bogatstva domaćinstva

(98-100%).

Najmanje srednju školu pohađa 84% petna e -

stogodišnjaka, a među njima je skoro 10% više djece

iz gradskih nego iz seoskih domaćinstava. U pogledu

stope pohađanja ne uočavaju se razlike između

dječaka i djevojčica u odnosu na mjesto življenja,

ali one postoje kada je u pitanju indeks bogatstva do-

maćinstva.

Procjenjuje se da će ukupno 97% djece koja

upišu prvi razred dostići i peti razred osnovne škole,

od čega 98% djevojčica i 96% dječaka. Ovaj je trend

vjerovatniji u grupi djece koja žive u seoskim do-

maćinstvima (100%), nego u gradskim (95%), dok

oko 8% djece iz najsiromašnijih domaćinstava

vjerovanto neće ostvariti ovakvu prohodnost.

Iz osnovne u srednju školu prelazi 98% djece iz

uzorka, pri čemu je stopa prelaznosti dječaka apsolutna u

odnosu na djevojčice (96%). Oko 9% djece iz najsiro-

mašnijih domaćinstava ne ostvaruje ovu stopu prelaznosti.

Osnovnu školu ne završi 9% djece , s nešto

manjim učešćem djevojčica nego dječaka. Ova stopa

je najniža kod djece iz najsiromašnijih domaćinstava

(17%), ali nije statistički značajna u odnosu na djecu

iz najbogatijih domaćinstava.

68 Fotografija: UNICEF Crna Gora / Risto Božović

Zaključci

69

Ispitivane žene od 15 do 24 godine starosti u

93% slučajeva davale su tačne odgovore, dok je

stopa tačnih odgovora kod žena bez osnovnog obra-

zovanja ili s osnovnim obrazovanjem niža i iznosi

67%. Značajnosti razlika pokazuju se u odnosu na

indeks bogatstva porodice. Procenat od 3% nepo -

znatih odgovora može ukazivati na činjenicu da ispi-

tivane žene ne znaju da čitaju.

Rezultati pokazuju da ne postoje značajne razli -

ke u indeksu jednakosti dječaka i djevojčica ni u

osno vnom ni u srednjem obrazovanju (1,01) i da je

ovaj indeks prilično stabilan prema svim ispitivanim

obilježjima.

Preporuke- Promovisati značaj obrazovanja za obe zbje -

đi vanje visokog kvaliteta života svakog pojedinca u

socijalnom, ekonomskom i psihološkom smislu.

- Kontinuirano podizati svijest roditelja i zaje dni -

ce o značaju organizovanih oblika predškolskog vaspi-

tanja i obrazovanja za bolju spremnost za školu, a kasnije

kretanje kroz obrazovanje i uspjeh u obrazovanju.

- Obezbijediti prostorne uslove za veću dostu -

pnost predškolskih programa svoj djeci u Crnoj Gori,

posebno u seoskim sredinama.

- Ojačati veze između predškolskih ustanova,

osnovnih i srednjih škola i nevladinog sektora na

lokalnom nivou, kako bi se iskoristili kapaciteti i

resursi za realizaciju programa predškolskog vaspi-

tanja i obrazovanja, posebno u seoskim sredinama.

- Uspostaviti adekvatnu pravnu regulativu u

cilju podizanja standarda kvaliteta u privatnim usta -

novama koje nude programe predškolskog vaspi-

tanja i obrazovanja i osiguranja kvaliteta ovih usluga.

- Osnažiti veze između škola i lokalnih

zajedni ca, kako bi se pravovremeno identifikovala

djeca kojoj nijesu dostupni ovi programi, kao i djeca

koja se ne upisuju u osnovnu školu.

- Dosljedno primjenjivati zakonsku regulativu

koja se odnosi na obaveznost osnovnog obrazovanja

i odgovornost roditelja u vezi s ovim pitanjem.

- Oblikovati programe za ekonomsko osnaži-

vanje najsiromašnijih porodica, koji bi uključivali i

obavezu roditelja da upišu dijete u školu i osiguraju

njegovo redovno pohađanje škole.

- Kontinuirano stvarati uslove (mjere obra-

zovne politike, resursi, prostor) kako bi u budućnosti

srednja škola postala obavezna.

- Obezbijediti finansijske podsticaje (stipendi-

ranje, smještaj u dom) za djecu iz siromašnih poro -

dica, u cilju stimulisanja upisa i nastavka srednjeg

obrazovanja.

- Uspostaviti adekvatnu bazu podataka koja bi

obezbijedila praćenje pojedinačnog učenika, sa ci -

ljem osiguranja nastavka i završetka obrazovanja

učenika.

- Promovisati značaj pismenosti kod žena za

poboljšanje njene uloge u porodici, na tržištu rada i

u društvu.

- Organizovati programe opismenjavanja

namijenjene nepismenim ženama uzrasta 15 – 24

godine.

Konvencijom o pravima djeteta svako dijete ima

pravo na ime i nacionalnost i pravo na zaštitu od liša-

vanja njegovog identiteta. Registrovanje rođenja je

osno vno sredstvo obezbjeđenja ovih prava djece. Svi-

jet po mjeri djeteta ima za cilj razvijanje sistema za

obezbjeđivanje registrovanja svakog djeteta na

rođenju ili ubrzo poslije rođenja i ispunjavanje nje-

govog prava na sticanje imena i nacionalnosti u skladu

s nacionalnim zakonima i relevantnim međunarodnim

dokumentima. Pokazatelj za to je procenat djece

mlađe od pet godina čije je rođenje regi strovano.

Nacionalnim planom akcije za prava djeteta u

Crnoj Gori postavljen je cilj da do 2010. godine, sva

djeca budu upisana u Matičnu knjigu rođenih i imaju

uvjerenje o državljanstvu.

Ovo pravo se ostvaruje prijavom djeteta po

rođenju i upisom u matičnu knjigu rođenih a potom i

u knjigu državljana.

Prema Zakonu o matičnim knjigama RCG (član

6) „Rođenje djeteta u porodilištu ili drugoj

zdravstvenoj ustanovi dužna je da prijavi zdravstvena

ustanova. Rođenje djeteta van zdravstvene ustanove

dužni su da prijave: otac djeteta ili lice u čijem je stanu

dijete rođeno, ili majka čim za to bude sposobna, ili

babica ili ljekar koji su sudjelovali pri porođaju, a kad

ovih lica nema ili su u nemogućnosti da rođenje pri-

jave – lice koje je saznalo za rođenje djeteta“.

Ovim Zakonom predviđeno je da se rođenje

djeteta prijavljuje u roku od 15 dana od dana rođenja,

dok su lica koja su ovlašćena da određuju lično ime

djeteta, dužna da prijave nadležnom matičaru lično

ime djeteta najkasnije u roku od dva mjeseca od

dana rođenja djeteta.

Zakonom o crnogorskom državljanstvu kao

jedan od uslova za sticanje državljanstva predviđeno

je i rođenje na teritoriji Crne Gore.

U Crnoj Gori je registrovano 98% djece mlađe

od pet godina (tabela CP.1). Nema značajnih vari-

jacija u registrovanju rođenja prema polnim, staros-

nim ili obrazovnim kategorijama. Samo jedan

procenat majki/staratelja ne zna da li je rođenje nji-

hovog djeteta registrovano.

ZaključakCilj da sva djeca budu registrovana odmah po

rođenju, u Crnoj Gori je skoro dostignut čemu dopri-

nosi veliki procenat porođaja u zdravstvenim usta -

novama. Zahvaljujući pozitivnoj zakonskoj regulativi

omogućeno je i sticanje prava na državljanstvo

rođenjem na teritoriji Crne Gore.

PreporukePromjena zakonske regulative u ovoj oblasti

kojom bi se postigla usklađenost termina određenih

za prijavu rođenja i davanje imena djetetu, uz

povećanje informisanosti javnog mnjenja o potrebi

registracije rođenja, doprinijelo bi potpunom ostvari-

vanju prava djeteta na ime i državljanstvo.

70

Zaštita djeteta

Registracija rođenja

X

Imajući u vidu činjenicu da se najveći broj

porođaja obavlja u zdravstvenim ustanovama, ostva -

renje ovog cilja, moguće je postići uvođenjem

obaveze dobijanja Izvoda iz knjige rođenih pri izlasku

novorođenčeta s majkom iz porodilišta. Pozitivan

primjer iz prakse za ovo imamo u opštini Cetinje.

Dječiji rad

Član 32. Konvencije o pravima djeteta precizira:

„Države potpisnice priznaju da prava djeteta treba

zaštititi od ekonomske eksploatacije i obavljanja

svakog posla koji je rizičan ili ometa obrazovanje

djeteta ili je štetan za zdravlje djeteta odnosno njegov

fizički, mentalni, duhovni, moralni i društveni razvoj”.

Deklaracija „Svijet po mjeri djeteta” (2002) navodi

devet strategija za borbu protiv dječijeg rada, a MRC-i

usmjereni na zaštitu djeteta od eksploatacije.

Ustavom Crne Gore (član 64) propisano je da

omladina uživa posebnu zaštitu na radu.

Zakonom o radu Crne Gore predviđeno je da

ugovor o radu može da zaključi lice koje je navršilo 15

godina života i ima opštu zdravstvenu sposo bnost. Za-

posleni mlađi od 18 godina imaju pravo na posebnu

zaštitu (član 74). Propisano je da ne mogu da rade na

radnom mjestu na kojem se pretežno obavljaju

naročito teški fizički poslovi, radovi pod zemljom ili pod

vodom, niti na poslovima koji bi mogli štetno ili s

povećanim rizikom da utiču na njihovo zdravlje i život.

Takođe je propisano da osoba mlađa od 18 godina ne

može da radi duže od punog radnog vremena, niti

noću, kao i to da ne mogu biti raspo ređeni na rad van

mjesta prebivališta, odnosno boravišta.

Zakon o zapošljavanju nezaposlenim licem

smatra lice od 15 do 65 godina života koje se nalazi

na evidenciji Zavoda za zapošljavanje Crne Gore i

aktivno traži zaposlenje. Redovni učenici i studenti u

smislu propisa o penzijskom i invalidskom osiguranju

ne smatraju se nezaposlenim licima. Ovim Zakonom

nezaposlena lica od 15 do 18 godina imaju sva prava

kao i ostali nezaposleni.

U MICS upitniku, veliki broj pitanja odnosi se na

dječiji rad, tj. djecu od 5 do 14 godina koja su

uključena u radne aktivnosti. Dijete se smatra

uključenim u radne aktivnosti u trenutku istraživanja

ako je tokom sedmice koja je prethodila istraživanju:

• za uzrast 5 – 11 godina: u toku jedne nedjelje

obavljalo privrednu djelatnost barem jedan

sat ili je 28 sati obavljalo kućne poslove

• za uzrast 12 – 14 godina: u toku jedne nedje -

lje obavljalo privrednu djelatnost najmanje 14

sati ili je 28 sati obavljalo kućne poslove.

Ova definicija omogućava razlikovanje dječijeg

rada od dječijeg posla, kako bi se identifikovala vrsta

posla koju treba eliminisati. Procjena koja je data ovdje

predstavlja minimum zastupljenosti dječijeg rada, s

obzirom na to da neka djeca mogu biti uključena u rizi -

čne radne aktivnosti izvjestan broj sati koji bi mogao biti

manji od broja sati definisanih u gore objašnjenim kriter-

ijumima. Tabela CP2 prikazuje rezultate dječijeg rada

prema vrsti zadatka. Skoro 10 % djece uzrasta od 5 do

14 godina uključeno je u dječiji rad, uglavnom u formi

neplaćenog dječijeg rada ili porodičnog biznisa. Postoje

određene razlike prema regionu i tipu naselja. Na

sjeveru je najveći broj djece koja su uključena u radne

aktivnosti, skoro 20% od ukupnog broja djece ove

starosne grupe, dok je u južnom i centralnom regionu

ovaj procenat niži i iznosi 4% odnosno 5%. Dječaci

(12%) su nešto više uključeni u dječije radne aktivnosti

od djevojčica (8%). Takođe, više djece iz ruralnih oblasti

(17%) uključeno je u dječije radne aktivnosti od djece iz

urba nih oblasti (6%). Prema indeksu bogatstva po stoji

suprotna korelacija. Povećanjem indeksa boga tstva,

procenat djece uključene u dječije radne aktivnosti se

smanjuje. Naime, 24% djece koja pripadaju najsiro-

mašnijim domaćinstvima i samo 3% djece iz najbogatijih

domaćinstava uključeno je u radne aktivnosti.

Prema istraživanju, 5% djece koja rade van do-

maćinstva za to nijesu plaćena, dok plaćeni rad go-

tovo da i ne postoji u Crnoj Gori. Isti procenat djece

radi poslove koji se karakterišu kao porodični biznis.

Tabela CP.3 predstavlja procenat djece klasi-

fikovane kao učenici-radnici ili radnici-učenici.

Učenici-radnici su djeca koja pohađaju školu koja su

bila uključena u dječije radne aktivnosti u momentu

istraživanja. Tačnije, istraživanje je pokazalo da od

88% djece uzrasta od 5 do 14 godina koja pohađaju

školu, njih 10% je uključeno u aktivnosti koje pre -

dstavljaju dječiji rad. S druge strane, od 10% djece

71

klasifikovane kao učenici-radnici, većina njih, takođe,

pohađaju školu (87%).

ZaključakU Crnoj Gori u odnosu na dječji rad najviše su

pogođena djeca iz siromašnih porodica, porodica sa

sjevera i iz ruralnih oblasti, što je uglavnom poslje -

dica tradicionalnog načina života i zaduženja koja

djeca imaju u svojim domaćinstvima (čuvanje stoke,

lakši poljoprivredni radovi, skupljanje i prodaja šu -

mskih plodova i ljekovitog bilja i sl.).

Od djece koja rade vrlo mali procenat ne po-

hađa školu, ali i to svakako može predstavljati

prepreku njihovom pravilnom razvoju i napredovanju.

PreporukeU narednom periodu naročitu pažnju treba

posvetiti programima koji doprinose smanjenju siro-

maštva, a naročito porodica sa djecom. Pored različi-

tih oblika finansijske podrške porodicama u stanju

socijalne potrebe naročito treba podsticati školovanje

djece da bi se na taj način omogućilo da izađu iz

kruga siromaštva.

Posebno je potrebno razvijati programe inkluzije

romske populacije uz naglasak na uključivanja u re-

dovne programe školovanja.

Vaspitavanje djece

Kako je rečeno u deklaraciji Svijet po mjeri

djeteta, „…djeca se moraju zaštititi od svakog vida

nasilja…” a Milenijumska deklaracija poziva na za-

štitu djece od zlostavljanja, eksploatacije i nasilja.

Ustavom Crne Gore (član 74) propisano je da se

djetetu jemči posebna zaštita od psihičkog, fizi čkog, ekono -

mskog i svakog drugog iskorišćavanja ili zloupotrebe.

Porodičnim zakonom (član 70) propisano je da

roditelji ne smiju podvrgavati dijete ponižavajućim

postupcima i kaznama koje vrijeđaju ljudsko dosto-

janstvo djeteta i dužni su da dijete štite od takvih po -

stupaka drugih lica.

U MICS istraživanju za Crnu Goru,

majkama/starateljima djece uzrasta 2 – 14 godina

postavljano je niz pitanja o načinima vaspitavanja nji-

hove djece kada se ona ne ponašaju kako treba. Za

modul dječijeg vaspitavanja, jedno dijete uzrasta

2 – 14 godina slučajno je birano iz svakog domaći -

nstva tokom terenskog rada. Od ovih pitanja, tri indi -

katora korišćena su za objašnjavanje aspekata

dječije discipline kao što su:

- broj djece uzrasta 2 – 14 godina koja su doži -

vje la psihološku agresiju kao kaznu ili manju

fizičku kaznu ili ozbiljnu fizičku kaznu; i

- broj roditelja/staratelja djece uzrasta 2 – 14

godina vjeruje da djecu treba fizički kažnja-

vati u cilju adekvatnog vaspitanja.

U Crnoj Gori, 61% djece uzrasta 2 – 14 godina

bilo je podvrgnuto makar jednom vidu psihološke ili

fizičke kazne od strane njihovih majki/staratelja ili

drugih članova domaćinstva. Što je još važnije, 6%

djece bilo je podvrgnuto ozbiljnoj fizičkoj kazni. S

druge strane, 5% majki/staratelja vjeruje da dijete

treba fizički kažnjavati, što podrazumijeva interesa -

ntan kontrast stvarnom prisustvu fizičke discipline

(tabela CP.4).

Muška djeca bila su više podvrgnuta kako ma -

njoj tako i ozbiljnoj fizičkoj kazni (46% i 7%) nego že -

nska djeca (38% i 4%). Veoma je interesantno da su

razlike u pogledu mnogih pozadinskih varijabli bile

rela tivno male. Fizička kazna se smanjuje odrasta -

njem djeteta. Obrazovanje majki je u jakoj uzajamnoj

vezi s metodama koje koristi u vaspitavanju djeteta –

manje obrazovane majke manje koriste nenasi lničke

metode, a više nasilničke metode u vaspitavanju

djeteta. Isti model se može vidjeti ako se posmatra

inde ks bogatsva – upotreba nasilničkih metoda se

smanjue, a upotreba nenasilničkih metoda se

povećava u skladu s porastom stepena bogatstva.

ZaključakU Crnoj Gori je evidentan porast svijesti o

potrebi primjenjivanja nenasilnih metoda vaspitanja.

Međutim, praksa još uvijek govori suprotno. Ovo

svakako ukazuje na potrebu dodatnog angažovanja

državnog i nevladinog sektora u kreiranju meha-

nizama koji bi trebalo da dovedu do apsolutne zaštite

djece od svih vrsta nasilja.

PreporukeNovom zakonskom regulativom potrebno je

uvesti zabranu fizičkog i psihološkog kažnjavanja

djeteta uz odgovarajuće sankcije.

72

Podsticati i razvijati programe obuke za zdravo

roditeljstvo i nenasilno vaspitavanje djece kao i pro-

grame nenasilne komunikacije kod školske djece.

Rani brak

Brak prije 18 godina je stvarnost za mnoge

mlade djevojke. Prema UNICEF-ovim procjenama,

preko 60 miliona žena starosti 20 – 24 godina koje

su udate ili žive u vanbračnoj zajednici učinilo je to

prije 18. godine. Faktori koji utiču na stope dječijeg

braka uključuju: stanje državnog sistema za regi -

straciju koji obezbjeđuje dokaz o starosti djeteta;

posto janje adekvatnog zakonskog okvira uz prateće

važeće mehanizme koji se tiču slučajeva dječijeg

braka i postojanje običajnog i vjerskog prava koji po-

državaju takvu praksu.

U mnogim dijelovima svijeta roditelji podržavaju

brak svojih ćerki dok su još uvijek djeca u nadi da će

im brak doprinijeti boljoj finansijskoj i socijalnoj situaciji,

ali i zbog oslobađanja porodice finansijkog tereta.

Činje nica je da dječiji brak predstavlja povredu ljudskih

prava, kompromitujući razvoj djevojaka i da često

rezultira ranom trudnoćom i socijalnom izolacijom,

niskim nivoom obrazovanja i stučnog usa vršavanja što

ojačava rodnu prirodu siromaštva. Pravo na „slobodnu

i punu” saglasnost za brak prepoznato je u Univerza -

lnoj deklaraciji o ljudskim pravi ma – uz priznanje da sa-

glasnost ne može biti „slobodna i potpuna” kada jedna

strana nije dovoljno zrela da donese informisani pri -

stanak o životnom partneru. Konvencija o eliminaciji

svih vidova diskri mi nacije žena pominje pravo na za-

štitu od dječijeg braka u članu 16. koji kaže: „Vjeridba

i brak djeteta nemaju pravnu valjanjost, i sve

neophodne radnje, uključujući zakonodavstvo, će se

preduzeti u defini sanju minimalnog starosnog uzrasta

za brak...” U Konvenciji o pravima djeteta, brak nije di-

rektno ra zma tran, već je povezan s drugim pravima –

kao što su pravo na slobodno izražavanje svog mišlje -

nja, pravo na zaštitu od svih vidova zloupotrebe i pravo

na zaštitu od štetnih tradicionalnih praksi – i često je

stvar rasprave Odbora o pravima djeteta. Osta li među-

narodni sporazumi koji se odnose na dječiji brak su

Konvencija o pristanku na brak, Minimalna starosna

dob za brak i registraciju brakova i Afrička povelja o

pravima i blagostanju djeteta i Protokol Afričke povelje

o lju dskim i narodnim pravima na prava žena u Africi.

Dječiji brak je takođe identifikovan na Pan-afričkom fo-

rumu protiv seksualne eksplo atacije djece kao vida

komercijalne seksualne eksploatacije djece.

Mlade udate djevojke su jedinstvena, mada

često nevidljiva grupa. Pošto se od njih očekuje da

obavljaju teške i mnogobrojne kućne poslove, pod

opterećenjem dokazivanja plodnosti, a odgovorne su

i za podizanje djece dok su i same još uvijek djeca,

udate djevojke i djeca-majke suočavaju se s prinu -

dnim donošenjem odluka i smanjenim životnim izbo -

rima. Dječacima se takođe pogođeni dječijim

bra kom, ali ovo se u daleko većem broju i intenzivnije

događa djevojčicama. Kohabitacija – kada dvoje žive

zajedno kao da su u braku – predstavlja isti problem

ljudskih prava kao i brak. Kada djevojka živi sa čovje -

kom i preuzme ulogu pružaoca usluga prema njemu,

često se pretpostavlja da je postala odrasla žena, čak

iako još uvijek nema 18 godina. Dodatni problemi koji

nastaju u neformalnim odnosima – na primjer,

nasljedstvo, državljanstvo i društveno prepoznavanje

– mogu učiniti djevojke u neformalnim zajednicama

ranjivijim na različite načine u odnosu na one djevo-

jke koje su u zvaničnim brakovima.

Istraživanja pokazuju da mnogi faktori koji su

povezani dovode dijete u rizik od dječijeg braka. Siro-

maštvo, zaštita djevojčica, porodični ugled i obezbje -

đenje stabilnosti tokom nestabilnih socijalnih perioda

smatraju se značajnim faktorima u određivanju rizika

za brak za djevojčicu. Žene koje su se udale u

mlađim godinama vjeruju da je ponekad prihvatljivo

da suprug tuče svoju suprugu i češće i same doživlja -

vaju porodično nasilje. Smatra se da razlika u godi-

nama između partnera doprinosi zloupotrebi moći i

da povećavaju rizik ranog udovstva.

Usko povezano s problemom dječjeg braka je i

vrijeme kada djevojčice postaju seksulano aktivne.

Žene koje se udaju prije 18. godine obično imaju više

djece od onih koje se kasnije udaju. Poznato je da su

smrti povezane s trudnoćom glavni uzrok smrtnosti i

za udate i za neudate djevojke straosti od 15 do 19

godina, naročito među najmlađima u ovoj uzrasnoj

grupi. Postoje dokazi koji ukazuju na to da je veća

vjerovatnoća da se djevojke koje se udaju u ranom

73

uzrastu udaju za starije muškarce što ih dovodi u po-

jačan rizik od infekcije HIV-om. Roditelji žele da udaju

svoje kćerke kako bi sačuvali njihovu čast, a

muškarci često žele mlađe žene za supruge, kako bi

izbjegli rizik da izaberu ženu koja je već inficirana.

Potreba za mladom ženom za rađanje i dispa -

ritetom moći koja proizilazi iz razlike u godinama

dovodi do vrlo rijetke upotrebe kondoma među

ovakvim parovima.

Naše zakonodavstvo Porodičnim zakonom (član

24) propisuje da brak ne može sklopiti lice koje nije

navršilo 18 godina života. Izuzetno, sud može dozvoliti

sklapanje braka maloljetnom licu starijem od 16 godina.

Od pokazatelja koji se koriste, dva ukazuju na

procenat žena koje se udaju prije 15. odnosno prije

18. godine. Procenat žena udatih u raznim uzrastima

dat je u tabeli CP.5. U Crnoj Gori, nema žena starosti

15 – 49 godina koje su se udale prije 15. godine

starosti, ali 7% žena starosti 20 – 49 godina se udalo

prije 18. godine. Po regionima: 10% žena na sjeveru

se udalo prije 18. godine, 7% u centralnom i 5% na

jugu. Preko 20% žena s osnovnim ili nižim obrazo-

vanjem udalo se prije 18. godine života, dok je to isto

uradilo 5% žena sa srednjom školom i samo 1%

žena sa fakultetskim obrazovanjem.

Slična situacija je kada se uzme u obzir stepen

bogatstva. Najsiromašnije žene će se vjerovatno

udati prije 18. godine. Samo dva procenta žena

starosti 15 – 19 godina u Crnoj Gori trenutno živi u

braku ili vanbračnoj zajednici.

Druga komponenta ovog problema je razlika u

starosti supružnika, a kao indikator se koristi procenat

žena koje su vjenčane ili žive u zajednici sa 10 ili više

godina starijim supružnicima. Tabela CP.6 predstavlja

rezultate koji se tiču razlike u godinama između

supružnika. Udio žena koje su trenutno vjenčane ili

žive u zajednici starosti 20 – 24 godina kojima su

muževi ili partneri 10 ili više godina stariji iznosi 17%.

Samo dva procenta žena starosti 20 – 24 godina koje

su trenutno vjenčane/žive u vanbračnoj zajednici,

imaju muževe/partnere koji su mlađi od njih.

ZaključakU Crnoj Gori je relativno nizak procenat žena koje se

rano udaju ili stupaju u vanbračnu zajednicu. Rani

brak je u vezi sa siromaštvom njihovih porodica i

niskim stepenom obrazovanja.

PreporukeU narednom periodu potrebno je realizovati pro-

grame seksualnog obrazovanja i planiranja porodice

u cjelokupnom školskom sistemu. Isto tako neo -

phodno je putem školskih programa i najširih medi-

jskih kampanja jačati pozitivne stavove u odnosu na

rodnu ravnopravnost i zdrave životne stilove.

Nasilje u porodici

Nasilje u porodici je najčešći oblik nasilja čije su

žrtve prvenstveno žene i djeca.

Izvjestan broj pitanja je postavljen ženama

starosti 15 – 49 godina kako bi se utvrdio njihov stav

prema tome da li je opravdano da muževi udaraju ili

tuku svoje supruge/partnerke iz različitih razloga.

Ova pitanja su postavljana da bi se dobio uvid u ku -

ltu rna vjerovanja koja su pretežno povezana s nasi -

ljem protiv žena od strane njihovih muževa/partnera.

Glavna pretpostavka je da žene, koje su saglasne s

izjavama da je opravdano da muževi/partneri tuku

svoje supruge/partnerke pod okolnostima koje su

opisane, sklonije su da budu zlostavljane od strane

svojih muževa/partnera. Odgovori na ova pitanja

mogu se naći u tabeli CP.7.

U Crnoj Gori određeni procenat žene vjeruju da

je opravdano da ih njihov partner tuče u slučaju

nekog od sljedećih navedenih razloga:

• 4% kada žena izađe van kuće, a da ne

obavi jesti muža

• 10% kada žena zanemaruje djecu

• 3% kada se žena raspravlja s mužem

• 2% kada žena odbije seks s mužem

• 2% kada joj zagori ručak.

Ukratko, svaka deseta žena u Crnoj Gori vjeruje

da je opravdano da je partner tuče iz nekog od

prethodno navedenih razloga. Na sjeveru i jugu i u ru-

ralnim predjelima, ovaj procenat je sličan i iznosi 14 – 15%,

dok 6% žena iz centralne regije i 9% iz urbanog po-

dručja dijeli isto mišljenje. Prema nivou obrazovanja,

16% žena s osnovnim ili nižim nivoom obrazovanja,

74

11% sa srednjim, i 6% žena s univerzitetskim obrazo-

vanjem vjeruje da je opravdano da ih partner tuče iz

bilo kojeg od prethodno navedenih razloga. Takođe,

skoro 23% žena iz najsiromašnijih i samo 4% žena iz

najbogatijih doma ćinstava vjeruje u isto tj. da su razlozi

da suprug tuče ženu opravdani.

ZaključakU Crnoj Gori stav žena prema opravdanosti

nasilja nad njom korelira sa stepenom njihovog obra-

zovanja i stepenom siromaštva njihovih porodica.

Tole rantnije prema nasilju su žene iz najsiromašnijih

porodica i s nižim stepenom obrazovanja. Evidentno

je da još uvijek postoji značajan prostor za aktivnost

programa koji imaju za cilj jačanje svijesti žena o ro -

dnoj ravnopravnosti i prevenciji nasilja u porodici.

PreporukaZnačajan korak u suzbijanju i zaštiti od nasilja

postići će se donošenjem Zakona o zaštiti od nasilja

u porodici koji je u pripremi. Takođe je važno realizo-

vati programe za podršku i pomoć ženama i djeci –

žrtvama nasilja, kao i kontinuirano razvijati svijest

javnosti o ovom problemu.

Smetnje u razvoju djece

Prava djeteta sa smetnjama u razvoju utvrđena

su brojnim međunarodnim dokumentima.

Jedan od ciljeva Svijeta po mjeri djeteta je za-

štita djece od zloupotrebe, eksploatacije i nasilja,

uključujući eliminisanje diskriminacije djece sa

smetnja ma u razvoju. Za djecu uzrasta od 2 do 9 go-

dina, postavljeno je niz pitanja koja procjenjuju broj

smetnji u razvoju/oštećenja, kao što su oštećenje

vida, sluha i poteškoće u govoru. Ovaj pristup počiva

u konceptu funkcionalnog invaliditeta koji je razvila

SZO i ima za cilj identifikovanje implikacije svakog

oštećenja ili smetnje u razvoju na dalji razvoj djeteta

(npr. na zdravlje, ishranu, obrazovanje, itd.).

Ustavom Crne Gore (član 68) jemči se posebna

zaštita lica s invaliditetom, a zakonima iz oblasti

zdravstva, obrazovanja i socijalne zaštite utvrđena

su prava za podršku djeci sa smetnjama u razvoju i

njihovim porodicama.

Tabela CP.10 predstavlja rezultate ovih pitanja.

U Crnoj Gori 1% djece uzrasta 2 – 9 godina ima

poteškoća s vidom, bilo danju ili noću, 7% djece ne

razumije data uputstva, 1% ne uči da radi stvari kao

75

Foto

gra

fija:

UN

ICE

F C

rna G

ora

/ R

isto

Bo

žovi

ć

ostala djeca istog uzrasta, 3% djece ne govori ili se

ne sporazumijeva riječima i 1% je mentalno zaostalo,

inertno ili usporeno. U skladu s prethodnim, 13%

djece uzrasta od 2 – 9 godina posjeduje barem jednu

od prethodno navedenih smetnji u razvoju. Najveći

broj djece sa barem jednom smetnjom u razvoju je

na jugu Crne Gore 23%, dok je na sjeveru 12%, a u

centralnom dijelu 8%.

ZaključakImajući u vidu činjenicu da u Crnoj Gori ne po -

stoji precizna statistika o vrsti smetnje i broju djece

sa smetnjama u razvoju, a kako su navedeni podaci

dobijeni na osnovu subjektivne procjene roditelja,

treba ih posmatrati s određenom dozom rezerve

naročito rezultate s dobijenim visokim procentima

vezanim za nerazumijevanje izdatih uputstava

(moguće je da majke/staratelji nijesu dobro razumjeli

pitanje koje je glasilo „Kada kažete vašem djetetu da

nešto uradi, da li vam ono izgleda kao da je razu -

mjelo šta ste mu rekli?”. U svakom slučaju kao

neophodna nametnula se potreba uvođenja jedi -

nstvene evidencije djece sa smetnjama u razvoju, za-

snovane na opšteprihvaćenim standardima, kako bi

se izbjegle subjektivne procjene i stvorila prava slika

o broju i vrsti smetnji u razvoju kod djece u Crnoj

Gori.

PreporukeU cilju poboljšavanja zaštite djece sa sme -

tnjama u razvoju potrebno je razviti programe rane

identifikacije i rehabilitacije ove djece kao i sisteme

kontinuiranog praćenja i podrške takvoj djeci i nji-

hovim porodicama. Jedan od preduslova za dobar

monitoring je i uspostavljanje baze podataka za djecu

i omladinu sa smetnjama u razvoju na lokalnom i

centralnom nivou.

Takođe, neophodno je uskladiti normativna

akata s domaćim i međunarodnim dokumentima u

smjeru inkluzivnog obrazovanja.

76 Fotografija: UNICEF Crna Gora / Risto Božović

Jedan od najvažnijih preduslova za smanjenje

stope HIV infekcije je tačno poznavanje načina

transmi sije HIV-a i strategije za prevenciju transmisije

HIV-a. Tačne informacije predstavljaju prvi korak ka

podizanju nivoa svijesti i pružanju sredstava mladim

ljudima da se zaštite od infekcije. Zablude o HIV-u su

česte i mogu da dovedu do zabune kod mladih i spri-

ječe napore na prevenciji. U različitim regionima

prisutne su različite zablude, mada su se neke

pokazale zajedničkim (na primjer, da se HIV može

prenijeti preko hrane ili ujedom komarca). Na speci-

jalnoj sesiji Generalne skupštine UN za HIV/AIDS

(UNGASS) Vlade zemalja su pozvane da unaprijede

znanje i vještine mladih ljudi kako bi se mogli zaštiti

od HIV-a. Indikatori za mjerenje ovog cilja kao i MDG

koji predviđaju smanjenje HIV infekcije za 50%

uključuju unaprjeđenje nivoa znanja vezano za HIV i

prevenciju i promjenu ponašanja da bi se spriječilo

dalje širenje ove bolesti. HIV modul obuhvatio je žene

starosti 15 – 49 godina.

Jedan indikator koji je i MDG i UNGASS-ov indi -

kator jeste procenat mladih žena koje imaju sveobu -

hvatno i tačno znanje o HIV prevenciji i transmisiji.

Žene su ispitivane da li znaju tri glavna puta preve -

ncije transmisije HIV-a: jedan stalni, vjerni i neinfici-

rani partner, upotreba kondoma pri svakom polnom

odnosu i seksualna apstinencija.

Rezultati su prezentirani u tabeli HA.1. U Crnoj

Gori, skoro sve ispitanice (97%) čule su za AIDS.

Međutim, samo 50% žena zna za sva tri načina pre-

vencije transmisije HIV-a. 70% žena je navelo da je

to jedan stalni neinficirani seksualni partner, 86% zna

da je to upotreba kondoma pri svakom seksualnom

odnosu, a 64% zna da je to seksualna apstinencija

kao glavni načini prevencije transmisije HIV-a. Dok

91% svih žena zna bar jedan način prevencije trans-

misije HIV-a, samo mali broj njih, 9%, nije znalo ni-

jedan od tri načina. Podaci o poznavanju, odnosno

nepoznavanju pojedinih načina transmisije HIV-a

upu ćuju na pravce budućeg ciljanog djelovanja pri-

likom podizanja nivoa informisanosti o HIV/AIDS-u.

Znanje o HIV-u je u pozitivnoj korelaciji s nivoom

obrazovanja. Skoro sve žene s univerzite t s kim obra-

zovanjem u poređenju s 86% žena s osnovnim ili

nižim nivoom obrazovanja čulo je za HIV/AIDS.

Slična je situacija i s indeksom bogatstva. 99% na-

jbogatijih žena i 90% najsiromašnijih žena je čulo za

HIV/AIDS. Skoro je isti broj žena koje su čule za

HIV/AIDS u centralnom, sjevernom i južnom regionu.

Procenat je takođe jednak u urbanim i ruralnim po-

dručjima. Ne postoje razlike u odnosu na godine

živo ta. Žene u centralnoj (53%) i u sjevernoj regiji

(51%) imaju bolje znanje o načinima prevencije

transmisije HIV-a u odnosu na žene iz južne regije

(42%). Ne postoje razlike po područjima (urbano i

seosko) i godinama života ispitanica. Za sva tri

načina prevencije transmisije HIV-a zna 39% žena s

osnovnom ili nižom školom, dok među ženama s uni-

77

I HIV/AIDS, seksualno ponašanje

Znanje o načinima prenošenja HIV-a i upotreba kondoma

XI

verzitetksim obrazovanjem taj procenat iznosi 54%.

Za barem jedan način prevencije transmisije HIV-a

zna 69% žena s osnovnim ili nižim nivoom obrazo-

vanja i 99% žena s univerzitetskim obrazovanjem.

Niža vrijednost (75%) istog indikatora odnosi se na

najsiromašnije žene, dok među najbogatijim ženama

on iznosi 97%. Sedam procenata od svih ispitanica

na jugu ne zna ni za jedan način prevencije HIV-a,

dok je na sjeveru ovaj procenat više nego dva puta

veći. Za očekivati je bilo da se dobiju podaci koji go -

vo re u prilog bolje informisanosti žena s visokim

obrazovanjem u odnosu na one s nižim, kao i

imućnije od onih siromašnijih budući da su generalno

gledajući one s višim obrazovanjem i imućnije i gdje

se stiče više činilaca koji im omogućavaju da budu

bolje obaviještene: veće i raznolikije interesovanje,

razvijenija i raznovrsnija komunikacija, dostupnost

lite rature, medija – mogućnost kupovine više štampa -

nih medija (novina i časopisa), lakša dostupnost inte -

rneta, elektronskih medija sa više programa itd. Ipak

iznenađuje dobijeni podatak da nema razlike u

odnosu na dob, jer mlađe osobe mnogo više komu-

niciraju, koriste nove tehnologije komunikacije, ele -

ktro nske medije i internet i time dolaze u situaciju da

se sretnu s više informacija o HIV/AIDS-u. Takođe,

diskutabilan je podatak da žene iz južnog regiona

naj manje znaju o načinima prevencije transmisije

HIV-a s obzirom na to da žive u regiji koja je u

svakom pogledu najrazvijenija i samim tim pruža na-

jveće mogućnosti u vezi s obrazovanjem, bogat-

stvom, pa i dobijanjem informacija, a posebno kada

se uzme u obzir da podatak koji govori suprotno tj.

da je procenat žena koje ne znaju ni za jedan način

prevencije HIV-a dva puta veći na sjeveru nego na

jugu. Ipak, zanemarujući ove nejasnoće najviše brine

podatak da sva tri načina prevencije transmisije HIV-a

zna samo 54% visoko obrazovanih žena što je

izuzetno malo i ukazuje na opšte slabo poznavanje

problematike HIV/AIDS-a.

Preko 30% žena s osnovnim ili nižim nivoom

obrazovanja i samo 1% žena s univerzitetskim obra-

zovanjem ne zna ni jedan način prevencije transmi -

sije HIV-a. Situacija je slična s 25% najsiromašnijih i

samo 3% najbogatijih žena.

78

Grafikon HA.1 Procenat žena koje imaju sveobuhavatno znanje o transmisji HIV/AIDS-a u CG u 2005.

U tabeli HA.2 prikazan je procenat žena koje su

tačno navele zablude vezano za HIV. Indikator se za-

sniva na dvije najčešće i najrelevantnije zablude u

Cnroj Gori, da se HIV može prenijeti upotrebom iste

hrane s inficiranom osobom i ujedom komarca. U tabeli

su takođe prikazane informacije o tome da li žene

znaju da se HIV ne može prenijeti natprirodnim putem

i da se HIV može prenijeti upotrebom već korišćenih

igala. Od svih ispitanica, 34% je odbacilo dvije na-

jčešće zablude i zna da osoba koja izgleda zdravo

može biti inficirana. 66% žena zna da se HIV ne može

prenijeti hranom, 49% zna da se HIV ne može prenijeti

ujedom komarca, dok 76% žena zna da osobe koje

izgle daju zdravo mogu biti zaražene. Da se HIV ne

može prenijeti natprirodnim putem zna 84% žena u

Crnoj Gori i 92% zna da se HIV može prenijeti upotre-

bom već korišćenih igala. Žene na sjeveru Crne Gore

pokazale su manje kapacitete da prepoznaju zablude

vezano za HIV/AIDS. Samo 24% žena između 15 i 49

godina života na sjeveru odbacilo je dvije najčešće

zablude i zna da osobe koje izgledaju zdravo mogu biti

inficirane, a 74% žena smatra da se HIV ne može

prenijeti natprirodnim putem. Da osoba koja izgleda

zdravo može biti inficirana zna 86% ispitanica na jugu,

78% u centra lnom dijelu i 65% u sjevernom dijelu.

Žene iz urbanih područja imaju veće znanje o svim

indi katorima nego žene iz ruralnih područja. da osobe

koje izgledaju zdravo mogu biti inficirane zna 81%

žena iz urbanog područja i 68% iz ruralnih područja,

starosti 15 – 49 godina, Generalno, ne postoje znača-

jne razlike u znanju o transmisiji HIV-a u odnosu na go-

dine strosti ispitanica, ali postoji pozitivna korelacija s

nivoom obrazovanja ispitanica i indeksom bogatstva.

Činje nica da je samo trećina ispitanih žena upoznata

sa zabludama vezanim za prenos HIV-a, takođe

ukazuju na nedovoljnu informisanost žena u Crnoj Gori

o HIV/AIDS-u. Ipak, ako se posmatraju pojedinačni

fakto ri, posebno oni koji praktično pomažu u prevenciji

prenosa, znanje koje se odnosi na to da tri četvrtine i

više ispitanih žena zna da inficirana osoba može izgle-

dati potpuno zdravo, da se HIV ne može prenijeti

natpri rodnim putem i da se sigurno može prenijeti

upotrebom istih igala, nije tako loše.

U tabeli HA.3 dat je sumarni pregled podataka iz

tabela HA.1 i HA.2 i prezentuje procenat žena koje su

znale dva načina prevencije transmisije HIV-a i koje su

odbacile tri najčešće zablude. Potpuno znanje o meto-

dama prevencije HIV-a i transmisiji još uvjek je nedo-

voljno, mada postoje razlike u odnosu na područja

stanovanja. Ukupno, 26% žena ima potpuno znanje, s

tim što je nivo znanja nešto viši u urba nim područjima

(30%) nego u ruralnim (21%). Kao što se i očekivalo, pro-

cenat žena s potpunim znanjem povećava se s nivoom

obrazovanja (Grafikon HA.1). Samo 10% žena s osno -

vnim ili nižim nivoom obrazovanja, 27% žena sa sre -

dnjom školskom spremom i 43% žena s univerzite tskim

obrazovanjem ima potpuno znanje o metodama preve -

ncije HIV-a i transmisiji. Postoji i slična korelacija sa inde -

ksom bogatstva: 14% najsiromašnijih žena i 38%

najbogatijih žena starosti 15 – 49 godina, navelo je dvije

preventivne metode i tri zablude u vezi s HIV-om. Ne posto ji

bitna razlika u odnosu na godine starosti ispitanica.

Znanje o transmisiji HIV-a s majke na dijete

takođe je važan prvi korak za žene da zatraže testi-

ranje na HIV kada su trudne, kako bi spriječile da se

infekcija prenese na bebu. Žene treba da znaju da

HIV može da se prenese u toku trudnoće, tokom

porođaja i u toku dojenja. Nivo znanja među ženama

starosti 15 – 49 godina vezano za transmisiju s majke

na dijete prikazano je na tabeli HA.4. Ukupno, 86%

žena zna da se HIV može prenijeti s majke na dijete;

65% žena zna tri načina prenosa HIV-a sa majke na

dijete, dok 11% žena nije znalo da navede nijedan

specifičan način. Da se HIV može prenijeti s majke

na dijete u toku trudnoće zna 84% žena. Ovaj proce-

nat nešto je manji među ženama koje znaju da se

HIV može prenijeti s majke na dijete u toku porođaja

(76%) i preko majčinog mlijeka (71%). U tabeli HA.4

prikazan je procenat žena starosti 15 – 49 godina

živo ta koje su tačno navele načine transmisije HIV-a

s majke na dijete. Ne postoji značajna razlika u

odnosu na urbanu/ruralnu sredinu, region, godine

života žena ili indeks bogatstva. Osim toga, ne postoji

ni razlika u odnosu na nivo obrazovanja ispitanica.

Prilično dobri rezultati koji su dobijeni kad je u pitanju

znanje o prenosu HIV-a s majke na dijete, ukazuju

na to da je pitanje trudnoće i rađanja jedno od inte -

resovanja kome žene poklanjaju najviše pažnje i kao

takvo ga treba iskoristiti da se nivo znanja žena

uopšte o HIV-u podigne na najviši mogući nivo.

79

Indikatori stavova prema osobama koje žive sa

HIV/AIDS-om određuju nivo stigme i diskriminacije u

zajednici. Stigma i diskriminacija su manje ukoliko

ispitanici pokažu prihvatljiv stav na sljedeća četiri pi-

tanja: 1) da li biste brinuli o članovima porodice koji

su oboljeli od AIDS-a; 2) da li biste kupili svježe

povrće od prodavca koji je HIV pozitivan; 3) smatrate

li da ženskoj osobi koja predaje u školi, a koja je HIV

pozitivna treba dozvoliti da obavlja taj posao, i 4) da

li biste čuvali u tajnosti HIV status člana vaše

porodice? U tabeli HA.5 prikazani su stavovi žena

prema osobama koje žive s HIV-om.

U Crnoj Gori 35% žena starosti 15 – 49 godina

koje su čule za AIDS ne slažu se ni sa jednim

diskriminatornim stavom, a to znači da se 65% njih

slaže sa barem jednim diskriminatornim stavom.

Struktura diskriminatornog stava je sljedeća: 60%

ispitanica ne bi kupilo hranu od osobe koja je HIV

pozitivna; 43% smatra da nastavnici koja je HIV pozi -

tivnma ne bi trebalo dozvoliti da obvalja taj posao,

21% smatra da bi ako bi imali člana porodice koji je

HIV+, to bi držali u tajnosti i, na kraju, 4% ispitanica

ne bi brinulo o članovima svoje porodice koji imaju

AIDS. Preko 50% žena s juga ne slaže se ni sa je -

dnim od navedenih diskriminatornih stavova. U ce -

ntra lnom i sjevernom dijelu ovaj procenta je manji od

25%. Nema značajne razlike u odnosu na urbanu i

ruralnu sredinu i godine starosti ispitanica, ali ovaj

procenat je veći kod žena sa većim nivoom obrazo-

vanja. Među najsiromašnijim ženama, 17% se ne

slaže ni sa jednim diskriminatorim stavom u

poređenju s 43% najbogatijih žena. Dobijeni podaci

o stigmi i diskriminaciji potvrđuju generalno posto-

janje ove pojave u cijelom društvu. Pored generalno

niskog nivoa tolerancije, posebno zabrinjava rela-

tivno nizak nivo tolerancije među viso koobrazovanim

ženama koje bi trebalo da su promoteri tolerancije i

razumijevanja razlika, a podatak o tome da nema ra-

zlike po ovom pitanju između urbane i ruralne sre-

dine, kao i u odnosu na dob je diskutabilan.

Drugi važan indikator je znanje o tome gdje se

može uraditi testiranje na HIV i o upotrebi ovih službi.

Pitanja vezana za znanje među ženama o usta -

novama u kojima se obavlja testiranje na HIV i o

tome da li su se one ikada testirale, prikazani su u

tabeli HA.6 70% žena zna gdje se može uraditi testi-

80

Grafikon HA 2. Seksualno ponašanje koje povećava rizik od HIV infekcije, Crna Gora, 2005.

ranje na HIV, dok se samo 3% ispitanica testiralo. Od

njih većina zna rezultat (87%). U južnom dijelu 86%

žena zna gdje se može uraditi test na HIV, dok u ce -

ntralnom dijelu ovaj procenat iznosi 67%, a u sjeve -

rnom 62%. Žene iz urbanog područja bolje znaju gdje

može da se uradi test na HIV (74%) u poređenju sa

ženama u ruralnim područjima (63%). Nema razlike

u odnosu na godine staroti, ali postoje razlike u

odnosu na nivo obrazovanja i indeks bogatstva.

Samo 43% žena s osnovnim ili nižim stepenom obra-

zovanja zna gdje se može uraditi test na HIV. Ovaj

procenat raste s nivoom obrazovanja (87%). Slično

tome, ovaj indikator je 40% među najsiromašnijim že-

nama i više od dva puta veći među najbogatijim že-

nama (84%). Veoma mali broj žena se testirao i tu

nema razlike u odnosu na region, područja ili godine

starosti žena. Procenat žena koje su se testirale

raste od 1% među ženama s osnovnim ili nižim ste-

penom obrazovanja kao i među najsiromašnijim že-

nama do 7% među ženama s univerzitetskim

obrazovanjem i među najbogatijim ženama.

Među ženama koje su dobile djecu u periodu od

dvije godine prije istraživanja, procenat onih koje su

prošle savjetovanje i tesiranje na HIV u toku antena-

talne zaštite prikazan je na tabeli HA.7 Među 97%

žena kojima je pružana antenatalna zaštita od strane

zdravstvenog profesionalca u toku posljednje trudno -

će, samo 11% dobilo je informacije o prevenciji HIV-a

u toku posjete službama za antenatalnu zaštitu,

samo 2% se testiralo na HIV i sve te žene su dobile

rezultate testa. Žene iz južne regije imale su bolji

pristup informacijama o prevenciji HIV-a u toku ante-

natalne zaštite u poređenju sa ženama iz sjeverne i

centralne regije. S porastom nivoa obrazovanja žena

i porastom indeksa bogatstva raste i vrijednost ovog

indikatora.

Seksualno ponašanje u vezi s prenošenjem HIV-a

Promovisanje bezbjednog seksualnog po -

našanja je ključna mjera u smanjenju prevalencije

HIV-a. Za sprječavanje širenja HIV-a izuzetno je

značajna upotreba kondoma, posebno tokom seksu-

alnog odnosa s povremenim, neregularnim partne -

rima. U većini zemalja, više od polovine HIV infekcija

su registrovane među mladima starosti 15 – 24 go-

dine, pa je stoga i promjena ponašanja među ovom

populacionom grupom posebno značajna za sma -

njenje novih infekcija. Set pitanja je ponuđen ženskoj

populaciji starosti 15 – 24 godine, u cilju procjene nji-

hovog rizika od HIV infekcije. Faktori rizika uključuju

rano stupanje u seksualne odnose, seks sa starijim

muškarcima, seks s vanbračnim partnerom, partne -

rom van stalne veze i nekorišćenje kondoma.

Učestalost seksualnog ponašanja koje pove -

ćava rizik od HIV infekcije među ženama prikazan je

na tabeli HA.8 i grafikonu HA.2. U Crnoj Gori skoro

da nijedna žena starosne dobi 15 – 19 godina nije

imala seksualne odnose prije 15. godine života.

Samo sedam procenata žena od 20 do 24 godina

imalo je seksualni odnos prije 18 godina. Ovaj pro-

cenat je u suprotnoj korelaciji s nivoom obrazovanja

i indeksom bogatstva. Naime, od 25% žena s os-

novnim ili nižim stepenom obrazovanja koje su imale

seksualni odnos prije 18 godina, procenat se sma -

njuje na tri procenta žena s univerzitetskim obrazo-

vanjem. Slično, ovaj procenat se smanjuje od 11%

među najsiromašnijim ženama na tri procenta među

najbogatijim ženama. Treća grupa visokorizičnog

seksa je seks s muškarcem starijim 10 ili više godina.

Seks s muškarcem starijim 10 ili više godina imalo je

13% žena između 15 i 24 godina života. Na sjeveru

je to češća pojava (21%), u odnosu na centralni

(12%) i južni dio (6%). Podaci ukazuju na dobru

praksu kad je u pitanju početak stupanja u seksualne

odnose. Bez obzira na to da li je ova činjenica rezu -

ltat postojanja konzervativne sredine kod nas ili pak

postojanja svjesnosti o potrebi dostizanja određene

zrelosti (ne samo fizičke već i emocionalne i psihičke)

prije stupanja u seksualne odnose, trebalo bi je isko-

ristiti kako bi se u periodu adolescencije sprovelo

adekvatno edukovanje o seksualnom i reprodukti -

vnom zdravlju (seksualnosti, seksualno prenosivim

bolestima i zaštiti od njih, kao i preranoj trudnoći i

načinima kontracepcije).

Upotreba kondoma u toku seksualnog odnosa s

muškarcem koji nije bračni ili stalni partner sa kojim se

živi u vanbračnoj zajednici, ispitivana je kod žena

starosne dobi 15 – 24 godine koje su imale seksualni

81

odnos s takvim partnerom u posljednjih godinu dana

(Tabela HA.9). Seksualni odnos imalo je 27% žena

starosne dobi 15 –24 godine, a 21% je imalo seksualni

odnos u poslednjih 12 mjeseci. Skoro nijedna žena

starosne dobi 15 –24 godine nije navela da je imala

se ksu alni odnos sa više od jednim partnerom u poslje -

dnjih 12 mjeseci. Međutim, od svih žena starosne dobi

15 – 24 godine koje su navele da su imale seksualne

odnose u posljednjih 12 mjeseci prije MICS-a, 45% je

imalo seksu alni odnos s partne rom koji nije njen muž ili

sa kojim ne živi u vanbračnoj zajednici. Od tog broja

66% je koristilo kondom u toku seksualnog odnosa sa

visokorizičnim partnerom. U toku visokorizičnog seksu-

alnog odnosa u toku 12 mjeseci prije sprovođenja

MICS-a kondom je koristilo 50% žena s osnovnim ili

nižim stepenom obrazovanja, dok je 70% ili 66% žena

sa srednjom ili visokom školskom spremom koristilo

kondom u toku seksualnog odnosa s ovim partnerima.

Podaci koji govore u prilog tome da većina, skoro sve,

nije imala više od jednog partnera u prethodnih 12

mjeseci su zadovoljavajući, ali zabrinjava podatak da se

u skoro polovini slučajeva radilo o partneru sa kojim ne

žive u braku ili zajednici. Posebnu brigu predstavlja po-

datak da u ovakvoj situaciji svega nešto više od polovine

ispita nica navelo da je koristilo kondom. U ovom dijelu

upitnik nije bio sasvim precizan tj. nije vodio računa o

mogućnosti da se možda moglo raditi o partneru koji je

momak ili vjerenik ispitanice, sa kojima ispitanice ne

moraju da žive u vanbračnoj zajednici, tako da dobijene

rezultate, ipak treba uzeti s određenom rezervom.

Zaključak Rezultati MICS istraživanja u onom dijelu koji se

može uporediti sa do sada sprovedenim istraživa -

njima uglavnom se poklapaju, kao i u dijelu istraži-

vanja gdje se dobijeni podaci mogu uporediti s

onima koji se sakupljaju u okviru redovne

zdravstvene statistike – broj testiranih na HIV, broj te-

stiranih trudnica na HIV, itd. Ipak, mora se naglasiti

da su pojedina pitanja bila nedovoljno precizno defi -

nisana tako da su i odgovori dobijeni na njih nedo-

voljno precizni što otežava donošenje adekvatnih

zaključaka u dijelu indikatora na koje se odnose.

Podatak da samo 50% žena zna za sva tri

načina prevencije transmisije HIV-a predstavlja

zabrinjavajući podatak i ukazuje da aktivnosti koje se

preduzimaju u cilju veće informisanosti o HIV/AIDS-u

nijesu dovoljne. Ispitanice pokazuju mnogo veće

znanje samo kad je u pitanju znanje o prenosu HIV-a

s majke na dijete. Nivo znanja povećava se s nivoom

obrazovanja, odnosno ispitanice sa višim obrazova -

njem generalno pokazuju veći nivo znanja.

Istraživanje ukazuje na postojanje diskrimina-

cionih stavova kod skoro dvije trećine ispitanica. Ovi

stavovi su značajno više prisutni kod ispitanica iz

sjevernog i srednjeg regiona u odnosu na južni, i više

su izraženi kod ispitanica s nižim obrazovanjem i

skromnijeg imućnog statusa.

Skoro tri četvrtine ispitanica zna gdje se može te-

stirati na HIV. Nivo informisanosti po ovom pitanju raste

s nivoom obrazovanja, imućnošću i od sjevera ka jugu.

Veoma je nizak procenat ispitanica koje su dobile

savjet u vezi s HIV/AIDS-om prilikom posjete antena-

talnoj službi (11%) i koje su se testirale na HIV (2%).

Izuzetno rijetko ispitanice su stupale u seksu-

alne odnose prije 15. godine i u veoma malom pro-

centu prije 18. godine (7%).

Svega jedna četvrtina žena dobi 15 –24 godine

je imala seksualne donose, a samo petina je imala

seksualne odnose u posljednjih 12 mjeseci.

Dvije trećine ispitanica je koristilo kondom s

partnerom sa kojim ne žive u bračnoj ili vanbračnoj

zajednici.

PreporukeS obzirom na dobijene rezultate potrebno je

uložiti značajne napore u cilju podizanja nivoa info -

rmisanosti i promjene ponašanja vezano za testiranje

i upotrebu kondoma, kao i smanjenja diskriminira-

jućih stavova.

Uvođenje izbornog nastavnog predmeta koji se

bavi zdravim životnim stilovima u osnovnoj i srednjoj

školi sigurno bi pomoglo boljem informisanju građana

Crne Gore odnosno smanjenju broja inficiranih s

HIV-om i drugim polno prenosivim bolestima.

Neophodno je donijeti Strategiju prevencije

prenosa HIV-a s majke na dijete, te usvojiti

vodič/protokol koji bi obavezao zdravstvene profe-

sionalce da se bave i ovom problematikom posebno

u antenatalnoj zaštiti.

82

83

Dodaci

84

Boerma, J. T., Weinstein, K. I., Rutstein, S.O., and Sommerfelt, A. E. , 1996. Data on Birth Weight in Developing

Countries: Can Surveys Help? Bulletin of the World Health Organization, 74(2), 209-16.

Blanc, A. and Wardlaw, T. 2005. "Monitoring Low Birth Weight: An Evaluation of International Estimates and an

Updated Estimation Procedure". WHO Bulletin, 83 (3), 178-185.

Filmer, D. and Pritchett, L., 2001. Estimating wealth effects without expenditure data – or tears: An application

to educational enrolments in states of India. Demography 38(1): 115-132.

Institute for Public Health of Serbia, Institute for Public Health of Montenegro, UNICEF - Multiple Indicator Clus-

ter Survey 2000.– Report for FR Yugoslavia,

Institute for Public Health of Serbia, Institute for Public Health of Montenegro, UNICEF - Multiple Indicator Clus-

ter Survey 1996.– Report for FR Yugoslavia,

Rutstein, S.O. and Johnson, K., 2004. The DHS Wealth Index. DHS Comparative Reports No. 6. Calverton,

Maryland: ORC Macro.

UNICEF, 2006. Monitoring the Situation of Children and Women. Multiple Indicator Cluster Survey Manual,

New York.

United Nations, 1983. Manual X: Indirect Techniques for Demographic Estimation (United Nations publication,

Sales No. E.83.XIII.2).

United Nations, 1990a. QFIVE, United Nations Program for Child Mortality Estimation. New York, UN Pop Di-

vision

United Nations, 1990b. Step-by-step Guide to the Estimation of Child Mortality. New York, UN

WHO and UNICEF, 1997. The Sisterhood Method for Estimating Maternal Mortality. Guidance notes for potential

users, Geneva.

www.Childinfo.org.

BIBLIOGRAFIJA

85

Odgovorno lice Ann-Lis Svensson

Koordinator ProjektaOliver Petrović

Koordinacioni timDragiša BjeloglavDragana Đokovic-PapićItana LabovićOliver PetrovićSnežana Remiković

UzorkovanjeDragiša Bjeloglav

Dizajn upitnikaDragiša BjeloglavDragana Đoković-PapićItana LabovićIvana BjelićNatalija BiliskovOlivera MiljanovićOliver PetrovićSnežana RemikovićTatjana Jovanov

Unošenje podataka i editovajeAleksanar ZorićIvana Bjelić

Koordinatori na terenuItana LabovićSnezana RemikovićVladimir Raičević

Supervizori na terenuBiljana SekulovićCvetana ToskovićRadule LainovićVladimir KnezevićZdenka Brajović

Dodatak A. Spisak osoba uključenih u poslednje MICS istraživanje

Izvještaj pripremiliDragan LauševićBoban MugošaOlivera MiljanovićLjiljana ŽižićAnđa BackovićIvana PetričevićSnežana MijuškovićMirjana ĐurićHaris Kujundžić

86

Dodatak B. Tabele s rezultatima

Tabela HH.1: Rezultati vezani za domaćinstva i pojedinačne intervjue

Broj domaćinstava, žena i djece mlađe od 5 godina po domaćinstvima, broj obavljenih intervjua

sa ženama i djecom mlađom od 5 godina, i stepen odziva domaćinstava,

žena i djece mlađe od 5 godina, Crna Gora, 2005. godine

87

Tabela HH.2: Starost članova domaćinstva po polu

Procentualna distribucija populacije domaćinstava po starosnim grupama od po 5 godina i dodatne starosne

grupe, broj djece uzrasta 0-17, po polu, Crna Gora 2005. godine

88

Tabela HH.3: Sastav domaćinstava

Procentualna distribucija domaćinstava prema odabranim karakteristikama, Crna Gora 2005. godine

89

Tabela HH.4: Osnovne karakteristike žena

Procentualna distribucija žena starosti 15-49 godina prema osnovnim karakteristikama,

Crna Gora 2005. godine

90

Tabela HH.5: Osnovne karaktiristike djece

Procentualna distribucija djece mlađe od 5 godina prema osnovnim karakteristikama, Crna Gora, 2005.

91

Tabela NU.1: Pothranjenost djeteta

Procenat teško ili umjereno pothranjene djece mlađe od 5 godina, Crna Gora, 2005. godine

MICS indikator 6; MDG indikator 4

** MICS indikator 7

*** MICS indikator 8

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.

92

Tabela NU.2: Početak dojenja

Procenat žena starosti 15-49 godina koje su se porodile tokom dvije godine prije istraživanja a koje su

podojile bebu u toku prvog sata nakon porođaja i u toku prvog dana od porođaja, Crna Gora, 2005. godina

* MICS indikator 45

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.

9393

Tab

ela

NU

.3:

Do

jen

je

Pro

cena

t ži

ve d

jece

pre

ma s

tatu

su d

oje

nja

za s

vaku

sta

rosn

u g

rupu,

Crn

a G

ora

, 2005.

godin

a

MIC

S in

dik

ato

r 15

** M

ICS

indik

ato

r 17

***

MIC

S in

dik

ato

r 16

Napom

ena:

() P

odaci

u z

agra

dam

a s

u z

asn

ova

ni n

a 2

5-4

9 n

epoderisa

nih

slu

čaje

va.

(*)

Podaci

koji

su z

asn

ova

ni n

a m

anje

od 2

5 n

eponderisa

nih

slu

čaje

va.

9494

Tab

ele

NU

.4:

Ad

ekva

tna

ish

ran

a o

do

jčet

a

Pro

cenat odojč

adi m

lađe o

d 6

mje

seci

koja

su s

am

o d

ojil

a, pro

cenat odojč

adi k

oja

su ju

če d

ojil

a i

uzi

mala

čvr

stu/p

olu

čvrs

tu

hra

nu n

ajm

an

je p

reporu

čeni b

roj p

uta

i pro

cenat adekv

atn

o h

ranje

ne o

dojč

adi,

Crn

a G

ora

, 2005.

godin

a

MIC

S in

dik

ato

r 18

** M

ICS

indik

ato

r 19

Napom

ena:

() P

odaci

u z

agra

dam

a s

u z

asn

ova

ni n

a 2

5-4

9 n

epoderisa

nih

slu

čaje

va.

(*)

Podaci

koji

su z

asn

ova

ni n

a m

anje

od 2

5 n

eponderisa

nih

slu

čaje

va.

95

Tabela NU.5: Novorođenčad sa malom masom na rođenju

Procenat živorođenih tokom 2 godine prije istraživanja koji su težili manje od 2500 grama na rođenju,

Crna Gora, 2005. godina

MICS Indikator 9

** MICS Indikator 10

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva

9696

Tab

ela

CH

.1:

Vak

cin

acije

u p

rvo

j go

din

i živ

ota

Pro

cenat dje

ce u

zrast

a 1

8-2

9 m

jese

ci im

uniz

ova

ne p

rotiv

dje

čijih

bole

sti b

ilo k

ada p

rije

istr

aži

vanja

i prije

navr

šenih

12 m

jese

ci

(18 m

jese

ci u

slu

čaju

MM

R),

Crn

a G

ora

, 2005.

godin

a

MIC

S Indik

ato

r 25

** M

ICS

Indik

ato

r 26

***

MIC

S Indik

ato

r 27

****

MIC

S Indik

ato

r 28 ; M

DG

Indik

ato

r 15

****

* M

ICS

Indik

ato

r 31

9797

Tab

ela

CH

.2 –

Vak

cin

acije

pre

ma

osn

ovn

im k

arak

teri

stik

ama

Pro

cenat dje

ce u

zrast

a 1

8-2

9 m

jese

ci k

oja

su d

o s

ada v

akc

inis

ana p

rotiv

dje

čijih

bole

sti,

Crn

a G

ora

, 2005.

godin

e

Napom

ena:

() P

odaci

u z

agra

dam

a s

u z

asn

ova

ni n

a 2

5-4

9 n

epoderisa

nih

slu

čaje

va.

(*)

Podaci

koji

su z

asn

ova

ni n

a m

anje

od 2

5 n

eponderisa

nih

slu

čaje

va.

9898

Tab

ela

CH

.3:

Ora

lna

reh

idra

cija

Pro

cenat dje

ce u

zrast

a 0

-59 m

jese

ci k

oja

su im

ala

pro

liv u

posl

jednje

dvi

je s

edm

ice i

liječe

na s

u r

ast

vorim

a z

a o

raln

u r

ehid

rata

ciju

(OR

S),

ili n

eki

m d

rugim

ora

lnim

rehid

rata

cionim

tre

tmanom

(O

RT

), C

rna G

ora

, 2005.

godin

e

MIC

S Indik

ato

r 33

Napom

ena:

() P

odaci

u z

agra

dam

a s

u z

asn

ova

ni n

a 2

5-4

9 n

epoderisa

nih

slu

čaje

va.

(*)

Podaci

koji

su z

asn

ova

ni n

a m

anje

od 2

5 n

eponderisa

nih

slu

čaje

va.

Podaci

su p

rika

zani p

o p

olu

, re

gio

nu i

podru

čju, dok

su o

stale

osn

ovn

e k

ara

kterist

ike iz

ost

avl

jene z

bog m

alo

g b

roja

slu

čaje

va.

9999

Tab

ela

CH

.4:

Ku

ćno

lije

čen

je p

roliv

a

Pro

cenat dje

ce u

zra

sta 0

-59 m

jese

ci s

a p

roliv

om

u p

osl

ednje

dvi

je s

edm

ice k

oja

su u

nosi

la p

ove

ćanu k

olič

inu t

ečn

ost

i

i nast

avi

la s

a is

hra

nom

toko

m o

vog p

erioda, C

rna G

ora

, 2005.

godin

e

* M

ICS

indik

ato

r 34

** M

ICS

indik

ato

r 35

Napom

ena:

() P

odaci

u z

agra

dam

a s

u z

asn

ova

ni n

a 2

5-4

9 n

epoderisa

nih

slu

čaje

va.

(*)

Podaci

koji

su z

asn

ova

ni n

a m

anje

od 2

5 n

eponderisa

nih

slu

čaje

va.

Podaci

su p

rika

zani p

o p

olu

, re

gio

nu i

podru

čju, dok

su o

stale

osn

ovn

e k

ara

kterist

ike iz

ost

avl

jene z

bog m

alo

g b

roja

slu

čaje

va.

100100

Tab

ela

CH

.4A

: P

ozn

avan

je d

va o

zbilj

na

znak

a u

pal

e p

luća

Pro

cenat m

ajk

i/sta

rate

lja d

jece

uzr

ast

a 0

-59 m

jese

ci p

rem

a p

ozn

ava

nju

vrs

te s

impto

ma p

ri k

ojim

a o

dm

ah t

reba d

ijete

pove

sti k

od lj

eka

ra

i pro

cenat

majk

i/sta

rate

lja k

oji

brz

o p

repozn

aju

ote

žano d

isanje

kao z

nak

da o

dm

ah p

otr

aže

medic

insk

u p

om

oć,

Crn

a G

ora

, 2005.

godin

e

Napom

ena:

() P

odaci

u z

agra

dam

a s

u z

asn

ova

ni n

a 2

5-4

9 n

epoderisa

nih

slu

čaje

va.

101

Tab

ela

CH

.5:

Up

otr

eba

čvrs

tih

go

riva

Pro

centu

aln

a d

istr

ibuci

ja d

om

aći

nst

ava

pre

ma v

rsti

goriva

za k

uva

nje

, i p

roce

nat dom

aći

nst

ava

koja

korist

e č

vrst

a g

oriva

za k

uva

nje

, C

rna G

ora

, 2005.

godin

e

* M

ICS

indik

ato

r 24; M

DG

indik

ato

r 29

102102

Tabela CH.6: Upotreba čvrstih goriva prema vrsti peći ili vatre

Procenat domaćinstava koja koriste čvrsta goriva za kuvanje prema vrsti peći ili vatre,

Crna Gora, 2005. godine

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.

103 103

Tab

ela

EN

.1:

Up

otr

eba

bez

bje

dn

ih iz

vora

vo

de

Pro

centu

aln

a d

istr

ibuci

ja p

opula

cije

dom

aći

nst

ava

pre

ma g

lavn

im iz

vorim

a v

ode z

a p

iće i

pro

cenat

članova

dom

aći

nst

ava

koji

korist

e b

ezb

jedne iz

vore

vode z

a p

iće, C

rna G

ora

, 2

005.

godin

e

MIC

S in

dik

ato

r 11

; M

DG

indik

ato

r 30

104104

Tab

ela

EN

.2:

Ob

rad

a vo

de

u d

om

aćin

stvu

Pro

centu

aln

a d

istr

ibuci

ja p

opula

cije

dom

aći

nst

ava

pre

ma m

eto

di o

bra

de p

ijaće

vode u

dom

aći

nst

vu i

pro

cenat

članova

dom

aći

nst

va

koji

prim

jenju

ju o

dgova

raju

ći m

eto

d o

bra

de v

ode, M

onte

negro

, 2

005

MIC

S in

dik

ato

r 13

Napom

ena:

() P

odaci

u z

agra

dam

a s

u z

asn

ova

ni n

a 2

5-4

9 n

epoderisa

nih

slu

čaje

va.

(*)

Podaci

koji

su z

asn

ova

ni n

a m

anje

od 2

5 n

eponderisa

nih

slu

čaje

va.

105105

Tab

ela

EN

.3:

Vri

jem

e p

otr

ebn

o d

a se

do

nes

e vo

da

Pro

centu

aln

a d

istr

ibuci

ja d

om

aći

nst

ava

u o

dnosu

na v

rije

me p

otr

ebno d

a s

e o

de d

o iz

vora

pija

će v

ode,

uzm

e v

oda i

donese

kući

,

i pro

sječn

o v

rije

me p

otr

ebno d

a s

e d

onese

pija

ća v

oda, C

rna G

ora

, 2005.

godin

e

106

Tabela EN.4: Osoba koja donosi vodu

Procentualna distribucija domaćinstava u odnosu na osobu koja donosi vodu koja se koristi

u domaćinstvu, Crna Gora, 2005. godine

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.

107

Tabela EN.5: Korišćenje sanitarija za odlaganje ekskreta

Procentualna distribucija populacije domaćinstava prema vrsti toaleta koji domaćinstvo koristi i procenat

članova domaćinstava koji koriste sanitarije za odlaganje ekskreta, Crna Gora, 2005. godine

MICS Indikator 12; MDG Indikator 31

108

Tab

ela

EN

.6:

Od

lag

anje

dje

čije

g f

eces

a

Pro

centu

aln

a d

istr

ibuci

ja d

jece

uzr

ast

a 0

-2 g

odin

e p

rem

a m

jest

u o

dla

gan

ja d

ječi

jeg f

ece

sa i

pro

cenat

dje

ce

uzr

ast

a 0

-2 g

odin

e č

ije s

e s

tolic

e b

ezb

jedno o

dla

žu, C

rna G

ora

, 2005.

godin

e

MIC

S in

dik

ato

r 14

Napom

ena:

() P

odaci

u z

agra

dam

a s

u z

asn

ova

ni n

a 2

5-4

9 n

epoderisa

nih

slu

čaje

va.

(*)

Podaci

koji

su z

asn

ova

ni n

a m

anje

od 2

5 n

eponderisa

nih

slu

čaje

va.

109

Tab

ela

EN

.7:

Ko

rišć

enje

bez

bje

dn

ih iz

vora

vo

de

i ad

ekva

tnih

san

itar

ija

Pro

cenat popula

cije

dom

aći

nst

ava

koja

korist

e p

oboljš

ane iz

vore

pija

će v

ode i

sanita

rije

za o

dla

ganje

eks

kreta

, C

rna G

ora

, 2005

. godin

e

MIC

S in

dik

ato

r 11

; M

DG

indik

ato

r 30

** M

ICS

indik

ato

r 12; M

DG

indik

ato

r 31

110

Tabela EN.8: Sigurnost stanovanja

Procenat članova domaćinstva koji žive u domaćinstvima u gradskim područjima i koji ne posjeduju

zvaničnu dokumentaciju za stanovanje u objektima ili za koje postoji rizik od iseljenja iz objekta i procenat

ispitanika koji su iseljeni iz svojih domova u periodu od 15 godina prije istraživanja, Crna Gora, 2005. godine

MICS Indikator 93

111

Tabela EN.9: Postojanost stambenog objekta

Procenat domaćinstava i članova domaćinstava koji žive u gradskim područjima u domovima koji se

ne smatraju postojanim po osnovnim karakteristikama, Crna Gora, 2005. godine

MICS Indikator 94

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

112112

Tab

ela

EN

.10:

Sir

oti

njs

ki d

om

ovi

Pro

cenat d

om

aći

nst

ava

i čl

anova

dom

aći

nst

ava

u g

radsk

im p

odru

čjim

a z

a k

oja

se s

matr

a d

a ž

ive

u s

irotin

jski

m d

om

ovi

ma, po n

jihovi

m o

snovn

im k

ara

kterist

ikam

a,

Crn

a G

ora

, 2005.

godin

e

MIC

S Indik

ato

r 95; M

DG

Indik

ato

r 3

Napom

ena:

() P

odaci

u z

agra

dam

a s

u z

asn

ova

ni n

a 2

5-4

9 n

epoderisa

nih

slu

čaje

va.

113 113

Tab

ela

RH

.1:

Pri

mje

na

kon

trac

epci

je

Pro

cenat udatih

ili ž

ena u

zaje

dnic

i sta

rost

i 15-4

9 g

odin

a k

oje

(ili

čiji

part

ner)

prim

jenju

ju k

ontr

ace

ptiv

ni m

eto

d,

Crn

a G

ora

, 2005.

godin

e

MIC

S in

dik

ato

r 21; M

DG

indik

ato

r 19C

Napom

ena:

(*)

Podaci

koji

su z

asn

ova

ni n

a m

anje

od 2

5 n

eponderisa

nih

slu

čaje

va.

114114

Tab

ela

RH

.2:

Neo

stva

ren

e p

otr

ebe

za k

on

trac

epci

jom

Pro

cenat tr

enutn

o u

datih

ili ž

ena u

zaje

dnic

i sta

rost

i 15-4

9 g

odin

a s

a n

eis

punje

nim

pla

nom

o v

elič

ini p

oro

dic

e i

pro

cenat

usp

ješn

ost

i kontr

ace

pci

je, C

rna G

ora

, 2005. godin

e

* M

ICS

indik

ato

r 21; M

DG

indik

ato

r 19C

** M

ICS

indik

ato

r 98

***

MIC

S in

dik

ato

r 99

Na

po

mena:

() P

odaci

u z

agra

dam

a s

u z

asn

ova

ni n

a 2

5-4

9 n

epoderisa

nih

slu

čaje

va. (

*) P

odaci

koji

su z

asn

ova

ni n

a m

anje

od 2

5 n

ep

onderisa

nih

slu

čaje

va.

115

Tabela RH.3: Osoblje u zdravstvenoj zaštiti tokom trudnoće

Procentualna distribucija žena Starosti 15-49 godina koje su rodile u prethodne dvije godine prema

vrsti osoblja koje ju je pregledalo tokom trudnoće, Crna Gora, 2005. godine

MICS indikator 20

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.

116

Tabela RH.4: Antenatalna zaštita

Procenat trudnica koje su pregledane tokom trudnoće među ženama starosti 15-49 godina koje su rodile

tokom prethodne dvije godine od istraživanja i procenat trudnica koje su išle na specijalne preglede u okviru

zdravstvene zaštite tokom trudnoće, Crna Gora, 2005. godine

MICS indikator 44

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.

117 117

Tab

ela

RH

.5:

Po

mo

ć p

ri p

oro

đaj

u

Pro

centu

aln

a d

istr

ibu

cija

žena s

taro

sti 1

5-4

9 g

odin

a k

oje

su r

odile

toko

m p

reth

odne d

vije

godin

e o

d is

traži

vanja

pre

ma

vrst

i oso

blja

koje

je p

om

agalo

pri p

oro

đaju

, C

rna G

ora

, 2005.

godin

e

* M

ICS

indik

ato

r 4; M

DG

indik

ato

r 17

** M

ICS

indik

ato

r 5

Napom

ena:

() P

odaci

u z

agra

dam

a s

u z

asn

ova

ni n

a 2

5-4

9 n

epoderisa

nih

slu

čaje

va.

(*)

Podaci

koji

su z

asn

ova

ni n

a m

anje

od 2

5 n

eponderisa

nih

slu

čaje

va.

118

Tabela CD.1: Podrška porodice u učenju

Procenat djece uzrasta 0-59 mjeseci oko koje su članovi domaćinstva angažovani u aktivnostima

na unaprijeđenju učenja i spremnosti za školu, Crna Gora, 2005. godine

* MICS indikator 46

** MICS indikator 47

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva..

119 119

Tab

ela

CD

.2:

Mat

erija

li za

uče

nje

Pro

cenat dje

ce u

zrast

a 0

-59 m

jese

ci k

oja

živ

e u

dom

aći

nst

vim

a k

oja

imaju

mate

raija

le z

a u

čenje

, C

rna G

ora

, 2005.

godin

e

* M

ICS

indik

ato

r 49

** M

ICS

indik

ato

r 48, **

* M

ICS

ind

ikato

r 50

Napom

ena:

() P

odaci

u z

agra

dam

a s

u z

asn

ova

ni n

a 2

5-4

9 n

epoderisa

nih

slu

čaje

va.

120

Tabela CD.3: Djeca ostavljena sama ili sa drugim djetetom

Procenat djece uzrasta 0-59 mjeseci koja su tokom prethodne sedmice ostavljena čuvanje djeci

mlađoj od 10 godina ili potpuno sama, Crna Gora, 2005. godine

* MICS indikator 51

121

Tabela ED.1: Obrazovni programi za najmlađe

Procenat djece uzrasta 36-59 mjeseci koji pohađa neki organizovani vid obrazovnog programa

za najmlađe i procenat učenika prvog razreda koji su išli na predškolsku edukaciju, Crna Gora, 2005. godine

* MICS Indikator 52

** MICS Indikator 53

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.

122

Tabela ED.2: Upisivanje u osnovnu školu

Procenat djece koja su u uzrastu za polazak u školu a koja idu u prvi razred osnovne škole,

Crna Gora, 2005. godine

* MICS Indikator 54

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.

123

Tabela ED.3: Procenat pohađanja osnovne škole

Procenat djece osnovnoškolskog uzrasta koja idu u osnovnu ili srednju školu (NAR),

Crna Gora, 2005. godine

* MICS indikator 55; MDG indikator 6

124

Tabela ED.4: Procenat pohađanja srednje škole

Procenat djece srednješkolskog uzrasta koja idu u srednju ili višu školu (NAR), Crna Gora, 2005. godine

* MICS indikator 56

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.

125

Tabela ED.4w: Djeca srednješkolskog uzrasta koja idu u osnovnu školu

Procenat djece srednješkolskog uzrasta koja idu u osnovnu školu, Crna Gora, 2005. godine

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.

126

Tabela ED.5: Djeca koja dođu do petog razreda

Procenat djece koja se upišu u prvi razred osnovne škole a koja konačno dođu do petog razreda,

Crna Gora, 2005. godine

* MICS Indikator 57 ; MDG Indikator 7

127

Tabela ED.6: Završavanje osnovne škole i nastavljanje srednjeg obrazovanja

Stopa završavanja osnovne škole i nastavak srednjeg obrazovanja, Crna Gora, 2005. godine

* MICS Indikator 59; MDG Indikator 7b

** MICS Indikator 58

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.

128

Tabela ED.7: Ravnopravnost polova u obrazovanju

Odnos djevojčica i dječaka koji idu u osnovnu školu i odnos djevojčica i dječaka koji idu u srednju školu,

Crna Gora, 2005. godine

* MICS Indikator 61; MDG Indikator 9

129

Tabela ED.8: Pismenost odraslih

Procenat žena starosti 15-24 godine koje su pismene, Crna Gora, 2005. godine

* MICS Indikator 60; MDG Indikator 8

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.

130

Tabela CP.1: Registrovanje rođenja

Procentualna distribucija djece uzrasta 0-59 mjeseci prema tome da li su registrovana rođenju,

Crna Gora, 2005. godine

* MICS Indikator 62

Napomena: Brojke koje predstavljaju razlog zbog kog rođenje nije registrovano nijesu

prikazane zbog malog broja slučajeva

131

Tabela CP.2: Dječiji rad

Procenat djece uzrasta 5-14 godina uključene u radne aktivnosti prema vrsti te aktivnosti,

Crna Gora, 2005. godine

* MICS Indikator 71

132132

Tab

ela

CP.

3: U

čen

ici-

rad

nic

i i r

adn

ici-

uče

nic

i

Pro

cenat dje

ce u

zrast

a 5

-14 g

odin

a k

oji

su u

čenic

i-ra

dnic

i i r

adnic

i-uče

nic

i, C

rna G

ora

, 2005.

godin

e

* M

ICS

Indik

ato

r 72

** M

ICS

Indik

ato

r 73

133133

Tab

ela

CP.

4: V

asp

itav

anje

dje

ce

Pro

cenat dje

ce u

zrast

a 2

-14 g

odin

a p

rem

a m

eto

di v

asp

itava

nja

dje

teta

, C

rna G

ora

, 2005.

godin

e

* M

ICS

Indik

ato

r 74,

** T

abe

la je

ura

đena o

snovu

dje

ce u

zrast

a 2

-14 g

odin

a s

luča

jno iz

abra

ne t

oko

m r

ada n

a t

ere

nu (

jedno d

ijete

po d

om

aći

nst

vu,

ako

ijedno d

ijete

odgova

ra p

o u

zrast

u)

na k

oja

su s

e o

dnosi

la p

ost

avl

jana p

itanja

134

Tabela CP.5: Rani brakovi

Procenat žena starosti 15-49 koje su se udale ili ušle u zajednicu prije svog 15-og rođendana, procenat žena

starosti 20-49 koje su braku ili zajednici od prije 18-og rođendana, procenat žena starosti 15-19 koje su

trenutno u braku ili zajednici, Crna Gora, 2005. godine

* MICS Indikator 67

** MICS Indikator 68

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.

135

Tabela CP.6: Razlika u godinama između supružnika

Procentualna distribucija žena starosti 20-24 godine koje su trenutno u braku/zajednici prema

razlici u godinama u odnosu na supruga ili partnera, Crna Gora, 2005. godine

* MICS Indikator 69

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.

136136

Tab

ela

CP.

7: S

tavo

vi p

rem

a n

asilj

u u

po

rod

ici

Pro

cenat že

na s

taro

sti 1

5-4

9 g

odin

a k

oje

sm

atr

aju

da m

už

ima p

ravo

da tuče

svo

ju ž

enu/p

art

nera

iz o

dre

đenih

razl

oga,

Crn

a G

ora

, 2005.

godin

e

* M

ICS

Indik

ato

r 100

137137

Tab

ela

CP.

8: S

met

nje

u r

azvo

ju d

jete

ta

Pro

cenat dje

ce u

zrast

a 2

-9 g

odin

a s

a s

maetn

jam

a k

oje

navo

di m

ajk

a il

i sta

rate

lj pre

ma v

rsti

smetn

je,

Crn

a G

ora

, 2005.

godin

e

* M

ICS

Indik

ato

r 101

Napom

ena:

() P

odaci

u z

agra

dam

a s

u z

asn

ova

ni n

a 2

5-4

9 n

epoderisa

nih

slu

čaje

va.

(*)

Podaci

koji

su z

asn

ova

ni n

a m

anje

od 2

5 n

eponderisa

nih

slu

čaje

va.

138138

Tab

ela

HA

.1:

Zn

anja

o p

reve

nci

ji H

IV-a

Pro

cenat že

na d

obi 1

5-4

9 g

odin

a k

oje

znaju

gla

vne m

jere

pre

venci

je p

reno

sa H

IV-a

, C

rna G

ora

, 2005.

godin

e

139 139

Tab

ela

HA

.2:

Utv

rđiv

anje

po

gre

šnih

sh

vata

nja

u v

ezi s

a H

IV/A

IDS

Pro

cenat že

na d

obi 1

5-4

9 g

odin

a k

oje

znaju

koja

su p

ogre

šna s

hva

tanja

u v

ezi

sa H

IV/A

IDS

, C

rna G

ora

, 2005.

godin

e

140

Tabela HA.3: Potpuna znanja o prenosu HIV/AIDS

Procenat žena dobi 15-49 godina koje imaju potpuna znanja o prenosu

HIV/AIDS, Crna Gora, 2005. godine

* MICS Indikator 82; MDG Indikator 19b

141

Tabela HA.4: Znanja o prenosu HIV-a sa majke na dijete

Procenat žena dobi 15-49 koje znaju načine prenosa HIV-a sa majke na dijete, Crna Gora, 2005. godine

* MICS Indikator 89

142

Tabela HA.5: Stavovi u odnosu na ljude koji žive sa HIV/AIDS-om

Procenat žena dobi 15-49 gosina koje su čule za AIDS a koje imaju diskriminatorski

stav prema osobama koje žive sa HIV/AIDS, Crna Gora, 2005. godine

* MICS Indikator 86

143

Tabela HA.6: Znanja o mogućnostima za testiranje na HIV

Procenat žena dobi 15-49 godina koje znaju gdje da se testiraju na HIV, procenat žena koje su se testirali,

i procenat od onih koje su se testirale kojima su saopšteni rezultati, Crna Gora, 2005. godine

* MICS Indikator 87

** MICS Indikator 88

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.

144

Tabela HA.7: Testiranje na HIV i pružanje informacija tokom trudnoće

Procenat žena starosti 15-49 godina koje su se porodile u prethodne dvije godine prije istraživanja kojima je

ponuđeno testiranje i savjetovanje o HIV u sklopu zdravstvene zaštite tokom trudnoće (antenatalna zaštita),

Crna Gora, 2005. godine

* MICS Indikator 90

** MICS Indikator 91

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.

145

Tabela HA.8: Seksualno ponašanje koje povećava rizik od HIV infekcije

Procenat mladih žena dobi 15-19 godina koje su imale seksualni odnos prije 15-e godine, procenat mladih

žena dobi 20-24 koje su imale seksualni odnos prije 18-e godine i procenat mladih žena dobi 15-24 koje su

imale seksualni odnos sa 10 ili više godina starijim muškarcem, Crna Gora, 2005. godine

* MICS Indikator 84

** MICS Indikator 92

Napomena: () Podaci u zagradama su zasnovani na 25-49 nepoderisanih slučajeva.

(*) Podaci koji su zasnovani na manje od 25 neponderisanih slučajeva.

146

Tab

ela

HA

.9:

Up

otr

eba

kon

do

ma

pri

po

sled

nje

m v

iso

kori

zičn

om

sek

sual

no

m o

dn

osu

Pro

cenat of m

ladih

žena d

obi 1

5-2

4 k

oje

su im

ale

vis

oko

rizi

čan s

eks

ualn

i odnos

u p

rote

klih

godin

u d

ana i

koje

su k

orist

ile

kondom

pri p

osl

ednje

m v

isoko

rizi

čnom

seks

ualn

om

odnosu

, C

rna G

ora

, 2005.

godin

e

* M

ICS

Indik

ato

r 85

** M

ICS

Indik

ato

r 83; M

DG

Indik

ato

r 19a

Napom

ena:

() P

odaci

u z

agra

dam

a s

u z

asn

ova

ni n

a 2

5-4

9 n

epoderisa

nih

slu

čaje

va

(*)

Podaci

koji

su z

asn

ova

ni n

a m

anje

od 2

5 n

eponderisa

nih

slu

čaje

va.

CRNA GORA

INSTITUT ZA JAVNO ZDRAVLJE

Direktor InstitutaDoc. dr Boban Mugoša, specijalista epidemiologije

Glavni i odgovorni urednikMr sci. Nataša Terzić, specijalista zdravstvene statistike i informatike

Urednici:

Životna sredina i zdravljePrim. dr Ljiljana Žižić, specijalista higijene

ImunizacijeDoc. dr Dragan Laušević, specijalista epidemiologije

Zarazne bolestiDoc. dr Boban Mugoša, specijalista epidemiologije

Tehnički urednik:Miško Škatarić

Prevod na Engleski jezik:Sanja Šćepanović, profesor

Tiraž:300.

Crna GoraIstraživanje višestrukih pokazatelja o stanju prava žena i djece u Crnoj Gori

2006

Crna Gora

Stanje prava žena i djece u Crnoj Gori

Istraživanje višestrukih pokazatelja

2006

Crna G

ora 2006Istraživanje višestrukih pokazatelja o stanju prava žena i djece u C

rnoj Gori

MIC

S

AgencijaStrategic Marketing

MONSTAT

Republike Crne Gore

United Nations Children’s Fund

MICS

23 mm

Institutza javno zdravlje

Kancelarija za statistiku