Instruktura ng Wikang Filipino

Ponolohiya- ang tawag sa pag-aaral ng mga pattern ng mga tunog ng wika.

Ponema- ito ay binubuo ng makabuluhang tunog

Articulatory phonetics- isang paraan upang ilarawan kung paano binibigkas ang mga fonema ng isang wika.

Tatlong salik ang kailangan upang makapagsalita ang tao:

1. ang pinanggagalingan ng lakas o enerhiya

2. ang kumakatal na bagay o artikulador

3. ang patunugan o resonador

Ang hangin ang nagiging midyum o pahatiran ng mga alon ng tunog na siya naman nating naririnig.

Mga ponemang katinig

/p/ vs. /b/ /?/ vs. /h/ /m/ vs. /b/ /w/ vs. /y/

/?i . liN/ iling /ma . ta/ mata /la . wa/ lawa

/hi . liN/ hiling /ba . ta/ bata /la . ya/ laya

/n/ vs. /d/ /n/ vs. /g/

/no . on/ noon /na . ta/ nata

/do . on/ doon /ga . ta/ gata

/s/ vs. /h/ /l/ vs. /r/

/si . pag/ sipag /ku . lot/ kulot

/hi . pag/ hipag /ku . rot/ kurot

/pa . sa/ pasa

/ba . sa/ basa

/t/ vs. /d/

/ta . tay/ tatay

/da. tay/ datay

/k/ vs. /g/

/kuloN/ kulong

/guloN/ gulong

Mailalarawan ang mga katinig ng Filipino sa pamamagitan ng limang punto ng artikulasyon:

1. Panlabi- ang ibabang labi ay dumidiit sa labing itaas. /p,b,m/

2. Pangngipin – ang dulo ng dila ay dumidiit sa loob ng mga ngiping itaas. /t,d,n/

3. Panggilagid – ang ibabaw ng dulo ng dila ay lumalapit o dumidiit sa punong gilagid. /s,l,r/

4. (Pangngalangala) Velar – ang ibabaw ng puno ng dila ay dumidiit sa velum o malambot na bahagi ng ngalangala. /k,g,n/

5. Glottal – ang mga babagtingang ay nagdidiit o naglalapit at hinaharang o inaabala ang presyon ng papalabas na hininga upang lumikha ng paimpit o pasutsot na tunog.

Diptonggo – Ito ay magkasamang patinig at malapatinig sa isang pantig. Ang diptonggo ng Filipino ay ay, ey, iy, oy, uy, aw at iw.

Klaster o kambal katinig- ang magkasunod na dalawang magkaibang katinig sa isang pantig. /pl/, /tr/,/dr/, /kl/, at /bl/.

Pares Minimal- ito ay pares ng salita na magkaiba ang kahulugan ngunit magkatulad ang bigkas maliban sa isang ponema na nasa parehong pusisyon sa salita.

Hal: gulay-kulay sabaw-sabay

Ponemang malayang nagpapalitan- ang isa sa mga ponema nito ay naipagpapalit ng ibang ponema ngunit hindi naman nagbabago ang kahulugan ng nasabing salita.

Hal: kurut- kurot binte-binti

Ang Kaurian ng Palatunugan sa Wikang Filipino:

A. Malumay

1. Ito ay binibigkas ng marahan o banayad at walang impit sa lalamunan.

2. Ito ay hindi ginagamitan ng bantas o tuldik.

3. Maaaring magtapos sa patinig o katinig.

Mga halimbawa:

buhay kawayan kama

halaman gulay pagkain

B. Mabilis

1. Ito ay binibigkas ng tuluy-tuloy at walang impit sa lalamunan.

2. Ito ay ginagamitan ng bantas na pahilis.

3. Ito ay karaniwang nagtatapos sa patinig o katinig.

Mga halimbawa:

buhay katawan dalawa

mapula marumi makulit

C. Malumi

1. Ito ay binibigkas ng marahan o banayad ngunit may impit sa lalamunan.

2. Ito ay ginagamitan ng bantas na paiwa (‘).

3. Ito ay karaniwang nagtatapos sa patinig.

Mga halimbawa:

makata muta suka

sakali puno bata

D. Maragsa

1. Ang diing maragsa ay binibigkas ng tuluy-tuloy ngunit may impit sa lalamunan.

2. Ito ay karaniwang nagtatapos sa patinig.

3. Ang bantas na ginagamit ay pakupya (^).

Mga halimbawa:

dugo dukha ginto

sampu kaliwa wala

ARALIN 2

MORPOLOHIYA

Morpolohiya

Sa linggwistika, kilala din sa katagang palabuuan.

Tawag sa pag-aaral kung paanong ang bawat bahagi ng salita ay pinagsasama-sama upang makabuo ng salita.

Ito ay pag-aaral ng istraktura ng mga salita at ng relasyon nito sa iba pang mga salita.

Morpema

pinakamaliit na yunit ng wika na may kahulugan.

Ito ay maaaring salita o bahagi lamang ng salita.

Ang morpema ay laging may kahulugang taglay sa sarili.

Halimbawa:

mabait = ma- + bait

matalino = ma- + talino

Anyo ng morpema

Morpemang salitang ugat

binubuo lamang ng salitang ugat.

Ito ay mga salitang-hubad dahil sa hinubaran ang salita ng panlapi o walang kasamang panlapi.

malayang morpema, ito ay maaaring makapag-isa o may taglay na kahulugan kahit walang kasamang panlapi.

Halimbawa:

Itlog, langit, bahay, yaman, talino, diwa, sulat, atbp.

Morpemang binubuo ng panlapi

ang mga panlapi, kahit hindi buong salita, ay mayroon parin kahulugan dahil sa dumadagdag ito sa kahulugan ng salitang ugat.

di-malayang morpema; hindi makikita ang tiyak na taglay na kahulugan hanggang hindi naisasama sa ibang morpema.

Halimbawa:

ma- + bait

ma- + talino

Mga uri ng morpema

Morpemang may kahulugang leksikal

mga morpemang may natatanging kahulugan na madaling malaman.

Content-morphemes

Open class, dahil sa maari itong madagdagan ng mga bagong salita.

Halimbawa:

dahon, ganda, lakad, at karunungan

Morpemang may kahulugang pangkayarian

Mga morpemang nag bibigay ng impormasyon tungkol sa gramatikal na gamit sa pamamagitan ng pag-uugnay ng mga salita sa pangungusap.

Ito ay nakapagpapalinaw ng kahulugan ng buong pangungusap.

Function-morphemes

Close class, dahil sa hindi ito nadadagdagan ng mga bagong miyembro.

Halimbawa:

ang, si, ng, sa, pero, dahil, kung, kahit, atbp.

Mga Pagbabagong morpoponemiko

Ito ay tumutukoy sa alin mang pagbabagong nagaganap sa karaniwang anyo ng isang morpema dahil sa impluwensiya ng kaligiran nito.

Ang nakaiimpluwensiyang ponema ay maaaring yung sinusundan ng morpema o yung sumusunod dito, bagama’t karaniwang nang ang sinusundang ponema ang nakaiimpluwensiya.

Uri ng pagbabagong morponemiko

1. Asimilasyon

Pagbabagong karaniwang nangyari sa tunog na /n/ sa mga panlaping pang-, mang-, hing- o sing- dahilan sa impluwensiya ng kasunod na tunog.

Halimbawa:

pang- + bansa = pangbansa = pambansa

mang- + bola = mangbola = mambola

sing- + tamis = singtamis = sintamis

2 uri ng Asimilasyon

1.1 Asimilasyong di ganap

– Ito ang pagbabagong nagaganap sa pusisyong pinal ng isang morpema dahilan sa impluwensiya ng kasunod na tunog.

Halimbawa:

pang- + tukoy = pangtukoy = pantukoy

mang- + dukot = mangdukot = mandukot

sing- + puti = singputi = simputi

mang- + bola = mangbola = mambola

1.2 Asimilasyong ganap

– Minsan, bukod sa parsyal o di-ganap na asimilasyon, nawawala pa rin ang unang tunog ng salitang nilalapian.

Halimbawa:

pan- + talo = pantalo = panalo

mang- + kuha = mangkuha = manguha

2. Pagkawala ng Ponema

Nawawala ang huling patinig ng salitang-ugat kapag nilagyan ito ng hulapi.

Halimbawa:

tira + -an = tirahan = tirhan

dakpin sarhan kamtan

[dakip] [-in] [sara] [-an] [kamit] [-an]

3. Paglilipat-diin

Ito ay nagaganap kapag ang salitang-ugat ay hinuhulapian.

Halimbawa:

sira:in hawa:kan putu:lin

[si:ra] [-in] [ha:wak] [-an] [pu:tol] [-an]

Subuking bigkasin ang mga sumusunod na salita:

iwas sira lapat

Ngayon, bigkasin ang nilapiang mga salita:

iwasan sirain lapatan

4. Pagbabago ng ponema

may mga tunog na nagbabago sa ponema

Halimbawa:

ma- + dami = madami = marami

ma- + dapat = madapat = marapat

Madikit ‘sticky’ at hindi marikit ‘lovely’

5. Pagkakaltas ng ponema

Nangyayari ang pagbabagong ito kung ang huling ponemang patinig ng salitang-ugat ay nawawala kapag nilalagyan ng hulapi.

Halimbawa:

takip + -an = takipan = takpan

sara + -an = sarahan = sarhan

PAGBUBUO NG MGA SALITA

1. PAGLALAPI

2. PAG – UULIT

3. PAGTATAMBAL NG SALITA

1. PAGLALAPI

2. - sa pagkakapit ng iba’t–ibang uri ng panlapi sa isang salitang-ugat, nakabubuo ng iba’t-ibang salita na may kani-kaniyang kahulugan.

3. Halimbawa:

4. TUBIG

5. ma- + tubig = matubig [ maraming tubig ]

6. pa- + tubig = patubig [ padaloy ng tubig ]

7. tubig + -an = tubigan [ lagyan ng tubig ]

8. tubig + -in- = tinubig [ pinarusahan sa tubig ]

2. PAG-UULIT

- isa pang paraan ng pagbuo ng salita mula sa morpemang salitang-ugat.

- ang pag-uulit ay maaaring ganap, parsyal o maaaring pareho.

Halimbawa:

a. Pag-uulit na ganap – kapag ang salita ay inuulit.

Salitang-ugat Pag-uulit

taon taun-taon

bahay bahay-bahay

araw araw-araw

b. Pag-uulit na Parsyal – kapag ang bahagi lang ng salita ang inuulit.

Salitang-ugat Pag-uulit

usok uusok

balita bali-balita

tahimik tahi-tahimik

c. Pag-uulit na parsyal at ganap

Salitang-ugat Pag-uulit

sigla masigla-sigla

saya masaya-saya

matuto matuto-tuto

Samantala, sa pagtatambal rin ng dalawang salitang-ugat ay maaari

namang makalikha ng ikatlong kahulugan.

Halimbawa:

basag + ulo = basagulo

anak + pawis = anakpawis

dalaga + bukid = dalagambukid

. PAGTATAMBAL NG SALITA

- isa pang paraan ng pagbubuo ng salita ay ang pagsasama ng

dalawang morpemang salitang-ugat. Tinatawag itong tambalang

salita. Sa pagsasama ng dlawang salitang-ugat maaaring manatili ang

kahulugan ng dalawang-salita.

a. Inilalarawan ng ikalawang salita ang unang salita

Halimbawa: taong-bundok, kulay-dugo

b. Tinatanggap ng unang salita ang ginagawa ng unang salita

Halimbawa: ingat-yaman, pamatid-uhaw

c. Ipinapakita ng ikalawang salita ang gamit ng unang salita

Halimbawa: bahay-aliwan, silid-aralan

d. Isinasaad ng ikalawang salita ang pinagmulan ng unang salita

Halimbawa: batang-lansangan, kahoy-gubat

e. Kasabay o katimbang ng ikalawang salita ang unang salita

Halimbawa: urong-sulong, lulubog-lilitaw