Iwona ROMANOWSKA-SŁOMKA Adam SŁOMKA

ZARZĄDZANIERYZYKIEM

ZAWODOWYMWydanie VIKraków-Tarnobrzeg, kwiecień 2008 r.

SPIS TREŚCIWSTĘP................................................................................................ 9CZĘŚĆ I! WPROWADZENIE.................................................................................... 132. OCENA RYZYKA.................................................................................... 182.1. Definicje........................................................................................... 182.2. Cele oceny ryzyka............................................................................ 222.2.1. Sprawdzenie, czy występujące na stanowiskach pracy zagrożenia zostały zidentyfikowane i czy jest znane związane z nimi ryzyko zawodowe 232 2.2. Wykazanie, że zastosowane środki ochrony są odpowiednie do ziden-tyfikowanych zagrożeń................................................................................. 232.2.3. Wykazanie, że dokonano odpowiedniego wyboru materiałów, wyposażenia stanowisk oraz organizacji pracy.................................................................. 232.2.4. Ustalenie priorytetów w działaniach zmierzających do eliminowaniałub ograniczania ryzyka zawodowego.......................................................... 232.2.5. Zbadanie czy ryzyko zawodowe jest na poziomie akceptowalnym i zastosowanie odpowiednich środków ochronnych....................................... 232.2.6. Zapewnienie ciągłej poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy....... 242.2.7. Wykazanie pracownikom oraz organom nadzoru i kontroli, że ryzyko zawodowe jest znane.................................................................................... 242.3. Kiedy wykonywać ocenę ryzyka zawodowego............................... 242.3.1. Tworzenie nowych stanowisk pracy............................................... 242.3.2. Wprowadzanie zmian na stanowiskach pracy................................. 252.3.3. Zmiana wymagań odnośnie dopuszczalnego poziomu czynników środowiska pracy ......................................................................................... 252.3.4. Wprowadzenie zmian związanych z zastosowaniem środków ochrony252.3.5. Obcy pracownicy............................................................................. 252.3.6. Okresowa ocena ryzyka................................................................... 252.4. Wymagania gwarantujące poprawną ocenę ryzyka......................... 26

2.4.1. Zapewnienie niezbędnych zasobów................................................. 262.4.2. Wyznaczenie niezbędnych osób...................................................... 262.4.3. Określenie potrzeb szkoleniowych i przeprowadzenie szkoleń osób przeprowadzających ocenę ryzyka zawodowego........................................ 272.4.4. Zapewnienie udziału pracowników w ocenie ryzyka zawodowego

282.4.5. Zapewnienie osobom oceniającym ryzyko zawodowe dostępu do potrzebnych informacji................................................................................ 282.4.6. Sporządzenie wykazu stanowisk oraz wykonanie ich analizy........ 282.4.7. Określenie sposobu informowania o ryzyku zawodowym.............. 292.5. Algorytm oceny ryzyka zawodowego..................................................... 292.5.1. Charakterystyka obiektu oceny ryzyka zawodowego....................... 312.5.1.1. Stanowiska pracy jednozawodowe o stałych warunkach pracy....... 312.5.1.2. Stanowiska pracy wielozawodowe o stałych warunkach pracy....... 312.5.1.3. Stanowiska pracy jednozawodowe o zmiennych warunkach pracy. 322.5.1.4. Stanowiska pracy wielozawodowe o zmiennych warunkach pracy. 322.5.1.5. Faza używania obiektu...................................................................... 332.5.1.6. Granice obiektu................................................................................. 332.5.1.7. Wykonywane czynności................................................................... 342.5.1.8. Niedogodności.................................................................................. 342.5.1.9. Poziom wykształcenia, doświadczenia, umiejętności i predyspozycje 342.5.1.10.Inne osoby, które mogą być narażone na ryzyko............................. 352.5.1.11.Inne informacje................................................................................. 352.5.2. Identyfikacja zagrożeń...................................................................... 352.5.2.1. Listy kontrolne.................................................................................. 362.5.2.2. Dokumentacja techniczna................................................................. 372.5.2.3. Normy określające wymagania bezpieczeństwa pracy................... 372.5.2.4. Dokumenty pomiarów czynników środowiska pracy...................... 372.5.3. Szacowanie ryzyka........................................................................... 382.5.3.1. Stopień możliwej straty.................................................................... 392.5.3.1.1. Obowiązujące przepisy prawne zawierające zasady ochrony przed zagrożeniami 392.5.3.1.2.........................................................................................................Wielkość fizycznego uszkodzenia ciała lub utraty zdrowia....................................... 392.5.3.1.3.........................................................................................................Rozmiar strat .........................................................................................................402.5.3.2. Prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia niebezpiecznego o określonej stracie ..........................................................................................................402.5.3.2.1..........................................................................................................Prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia wywołującego zagrożenie.................. 402.5.3.2.2..........................................................................................................Częstotliwość i czas narażenia (ekspozycji) na działanie zagrożeń............................ 402.5.3.2.3..........................................................................................................Możliwości uniknięcia lub ograniczenia strat............................................................ 41

2.5.4. Wartościowanie ryzyka..................................................................... 432.5.5. Porównywanie ryzyka zawodowego................................................ 43

2.5.6. Działania wynikające z oceny ryzyka zawodowego......................... 433. DOKUMENTOWANIE OCENY RYZYKA............................................ 453.1. Charakterystyka stanowiska pracy................................................... 453.2. Informacje dotyczące identyfikacji zagrożeń................................... 463.3. Szacowanie parametrów ryzyka i jego wartościowanie................... 463.4. Informacje dotyczące kryteriów akceptacji oraz poziomu ryzyka akceptowanego.............................................................................................. 463.5................................................................................................................Środki ochrony konieczne do zlikwidowania zagrożeń lub zmniejszenia ryzyka. . 463.6.................................................................................................................Wynik końcowy oceny ryzyka oraz zalecenia dotyczące monitorowania ryzyka i jego okresowej oceny........................................................................................... 463.7. Przepisy, normy lub wytyczne stosowane przy ocenie ryzyka.............. 474. INFORMOWANIE O RYZYKU ZAWODOWYM................................ 485. ZAGROŻENIA SZKODLIWYMI CZYNNIKAMI BIOLOGICZNYMI 505.1. Klasyfikacja szkodliwych czynników biologicznych............................ 505.2. Informacje o szkodliwym czynniku biologicznym......................... 515.3. Sposób przenoszenia szkodliwego czynnika biologicznego........... 51

5.3.1. Obowiązki pracodawcy................................................................... 525.3.2. Ocena ryzyka zawodowego............................................................. 535.3.3. Środki ochronne stosowane przy narażeniu na szkodliwe czynniki biologiczne................................................................................................... 545.3.4. Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego przy narażeniu na czynni ki biologiczne.................................................................................................... 546. ZAGROŻENIA SZKODLIWYMI CZYNNIKAMI CHEMICZ NYMI

566.1. Klasyfikacja szkodliwych substancji i preparatów chemicznych ... 566.2. Drogi wchłaniania szkodliwych czynników chemicznych.............. 576.3. Obowiązki pracodawcy.................................................................... 576.4. Informacje do oceny ryzyka zawodowego przy narażeniu na szkodliwe czynniki chemiczne...................................................................................... 586.5. Ocena ryzyka zawodowego............................................................. 596.6. Środki ochronne stosowane przy narażeniu na szkodliwe czynniki chemiczne..................................................................................................... 606.7. Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego przy narażeniu na czynniki chemiczne..................................................................................................... 60CZĘŚĆ II7. METODY BADANIA ZAGROŻEŃ I SZACOWANIA RYZYKA 657.1. Metoda ALARP — As Low As Reasonably Practicable - Tak MałeJak Rozsądnie Możliwe (wg AEA Technology).......................................... 697.2. Matryce ryzyka................................................................................ 717.2.1. Wstępna analiza zagrożeń PHA — Preliminary Hazard Analysis...7.2.2. Matryca Ryzyka 2............................................................................. 737.2.3. Matryca Ryzyka 3............................................................................. 757.2.4. Matryca Ryzyka 4 (wg Allgemeine Themen).................................. 777.2.5. Analiza bezpieczeństwa pracy JSA — Job Safety Analysis............ 79

7.2.6. Matryca Ryzyka 5 (wg normy DIN V19250).................................. 827.2.7. Matryca Ryzyka — BS 8800 (wg normy BS 8800)......................... 847.2.8. Matryca Ryzyka 6 (wg R. Studenski)........................................... 867.2.9. Matryca Ryzyka (wg normy PN-N-18002)...................................... 897.3. Wskaźniki ryzyka............................................................................. 937.3.1. Wskaźnik Ryzyka RISKSCORE..................................................... 937.3.2. Wskaźnik Ryzyka 2 (wg Allgemeine Themen)............................... 957.3.3. Metoda pięciu kroków — Five steps to risk assessment (FIVE STEPS)- Pięć kroków do oceny ryzyka (PIĘĆ KROKÓW)......................... 987.3.4. Wskaźnik Ryzyka WPR................................................................... 1007.3.5. Wskaźnik ryzyka 555....................................................................... 1037.4. Grafy ryzyka..................................................................................... 1057.4.1. Graf Ryzyka 1 (wg normy DIN V19250)........................................ 1057.4.2. Graf Ryzyka 2 (wg Mayser Polymer Elektronie)............................. 1087.5. Inne metody oceny ryzyka zawodowego......................................... 1107.5.1. Ocena ryzyka zawodowego dla czynników mierzalnych................. 1107.5.2. Analiza skutków i przyczyn błędów FMEA — Failure Modę and Effects Analysis......................................................................................................... 1167.5.3. Kalkulatory ryzyka........................................................................... 1217.6. Uwagi do metod oceny ryzyka zawodowego.................................. 1227.6.1. Wstępna analiza zagrożeń PHA — Preliminary Hazard Analysis... 1237.6.2. Matryca Ryzyka 2............................................................................. 1237.6.3. Matryca Ryzyka 3............................................................................. 1237.6.4. Matryca Ryzyka 4 (wg Allgemeine Themen).................................. 1247.6.5. Analiza bezpieczeństwa pracy JSA — Job Safety Analysis............ 1247.6.6. Matryca Ryzyka 5 (wg normy DIN V19250).................................. 1247.6.7. Matryca Ryzyka BS 8800 (wg normy BS 8800).............................. 1247.6.8. Matryca Ryzyka 6 (wg R. Studenski)........................................... 1257.6.9. Matryca Ryzyka (wg normy PN-N-18002)...................................... 1257.6.10. Wskaźnik Ryzyka RISK SCORE.................................................... 1257.6.11. Wskaźnik Ryzyka 2 (wg Allgemeine Themen)............................... 1267.6.12. Metoda pięciu kroków — Five steps to risk assessment (FIVE STEPS)- Pięć kroków do oceny ryzyka (PIĘĆKROKÓW).......................... 126

7.16.13. Wskaźnik Ryzyka WPR.................................................................. 1267.16.14. GrafRyzykal (wgnormyDINV19250).............................................. 1267 615 Graf Ryzyka 2 (wg Mayser Polymer Elektronie)................................. 1277 6 16 Ocena ryzyka zawodowego dla czynników mierzalnych................... 1277 617 Analiza skutków i przyczyn błędów FMEA — Failure Modę and Effects Analysis 1277.7 Wybór metody a osiągnięcie celów oceny ryzyka zawodowego........... 1287 71 Wiedza i doświadczenie w ocenie ryzyka zawodowego....................... 1297 72. Informacje opisujące warunki środowiskowe panujące na stanowiskupracy............................................................................................................... 1307 7.3. Dostępność, przydatność i wiarygodność informacji.......................... 1327 7.4. W jaki sposób parametry ryzyka wpływają na jego ocenę?................ 1337.7.5. Najczęściej popełniane błędy w szacowaniu parametrów ryzyka

zawodowego................................:.................................................................................................................. 1337.7.6. Manipulacja poziomami szacowanych parametrów a wynik wartoś ciowania ryzyka zawodowego...................................................................... 1347,8. Inne metody oceny ryzyka...................................................................... 1357.8.1. A udyt/Przegląd Stanu Bezpieczeństwa — Sof ety Audit/Review (SR)1357.8.2. Metoda List Kontrolnych — Checklist Analysis (CL)..................... 1357.8.3. Klasyfikacja Względna — Relatire Ranking (RR).......................... 1367.8.4. Analiza „Co, Jeśli"— What-If Analysis (WI).................................. 1367.8.5. Analiza „Co, JeślWLista Kontrolna — What - If Analysis/Checklist Analysis (WI/CL).......................................................................................... 1367.8.6. Badanie Zagrożeń i Gotowości Operacyjnej — Hazard and Operabi- HtyStudy (HAZOP)...................................................................................... 1367.8.7. Analiza Drzewa Uszkodzeń — Fault Tree Analysis (FTA)............. 1377.8.8. Analiza Drzewa Zdarzeń — Event Tree Analysis (ETA)................ 1377.8.9. Analiza Przyczyn i Skutków — Cause - Conseąuence Analysis (CCA)1387.8.10. Analiza Błędów Ludzkich — Human Reliability Analysis (HRA). 138CZĘŚĆ III8. PRZYKŁADY.......................................................................................... 1418.1. Charakterystyka stanowiska pracy................................................... 1418.2. Identyfikacja i charakterystyka zagrożeń......................................... 1428.3. Szacowanie i wartościowanie ryzyka zawodowego......................... 1448.4. Karta informacji o ryzyku zawodowym na stanowisku pracy......... 1488.5. Karta informacji o ryzyku zawodowym na stanowisku pracy przy narażeniu na czynniki biologiczne................................................................................ 1498.6. Karta informacji o ryzyku zawodowym na stanowisku pracy przy narażeniu na czynniki chemiczne 150LITERATURA..............................................................................................151Spis rysunków...............................................................................................154Spis tablic.......................................................................................................154

WSTĘP

Wytyczne, jakie muszą być spełnione ze względów bezpieczeństwa w czasie wykonywania pracy określa dyrektywa Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej 89/391/EWG o wprowadzeniu środków w celu zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy [28]. Zgodnie z wytycznymi dyrektywy, w ramach odpowiedzialności za bezpieczeństwo i zdrowie pracowników, do obowiązków pracodawcy należy zastosowanie środków, które pozwolą na unikanie ryzyka oraz zapobieganie ryzyku u źródła. Jeżeli przy wykonywaniu pracy nie można uniknąć ryzyka, to pracodawca jest zobowiązany oceniać jego wielkość oraz informować pracowników o ryzyku. Pracodawca jest zobowiązany oceniać wielkość ryzyka zagrażającego bezpieczeństwu i zdrowiu pracowników, również przy doborze wyposażenia roboczego, przy stosowaniu substancji chemicznych i innych preparatów oraz wyposażaniu stanowisk pracy. W wyniku tej oceny, w celu zapewnienia bezpieczeństwa i zdrowia pracowników powinien zastosować możliwe środki zapobiegawcze, takie jak bezpieczne technologie, materiały, narzędzia, maszyny i urządzenia oraz zapewniające bezpieczną organizację pracy.Wychodząc naprzeciw zapotrzebowaniu przedstawiamy Państwu opracowanie zawierające kompleksowy sposób podejścia do zarządzania ryzykiem zawodowym. Opracowanie składa się z trzech części.W pierwszej części podano podstawowe wiadomości dotyczące zarządzania ryzykiem zawodowym, definicje oraz podstawy prawne oceny ryzyka zawodowego. Omówiono również kroki, jakie należy podjąć, aby poprawnie ocenić ryzyko zawodowe, a następnie wyeliminować je lub ograniczyć. Podano również zasady, jak można informować pracowników o ryzyku zawodowym na ich stanowiskach.W drugiej części zostały przedstawione metody oceny ryzyka zawodowego wraz z przykładami, jak należy się nimi posługiwać.W trzeciej części zamieszczono przykład oceny ryzyka dla wybranego stanowiska.

CZĘŚĆ I1 WPROWADZENIEWe Wspólnocie Europejskiej przyjęto zasadę tworzenia przepisów, z którymi państwa członkowskie mają w określonym czasie obowiązek zharmonizować własne przepisy. Ze względu na różnice występujące w poziomie rozwoju gospodarczego, technicznego i na-ukowego, oraz w dziedzinie ochrony pracy, jako zasadę przyjęto ustalanie tzw. norm minimalnych na takim poziomie, aby zapewnić bezpieczeństwo i aby był on możliwy do osiągnięcia przez państwa słabo uprzemysłowione. Poszczególne państwa członkowskie mogą oczywiście te normy w prawie krajowym ustalać na poziomie odpowiednio wyższym, stosownie do swoich możliwości.Podstawowe wymagania w zakresie bezpieczeństwa pracy, jakie Wspólnota Europejska przyjęła, przedstawione są w ustanowionych przez Radę Wspólnoty Europejskiej dwóch dyrektywach podstawowych: Dyrektywie Rady z 12 czerwca 1989 r. o wprowadzeniu środków w celu zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy (Dyrektywa 89/391/EWG) [28] i Dyrektywie Rady z 14 czerwca 1989 r. w sprawie ujednolicenia przepisów prawnych państw członkowskich dotyczących maszyn (Dyrek-tywa 89/392/EWG) [30].W ramach obowiązków, jakie artykuł 6 Dyrektywy 89/391/EWG nakłada na praco-dawców jest podjęcie niezbędnych środków w celu zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, włączając w to zapobieganie ryzyku zawodowemu, informowanie, organizowanie szkolenia oraz zapewnianie koniecznych środków i właściwej organizacji. Pracodawca powinien być przygotowany na dostosowanie tych środków w zależności od zmieniających się okoliczności, a także w celu doskonalenia istniejącego stanu rzeczy. Pracodawca powinien stosować środki na podstawie następujących, ogólnych zasad zapobiegania i osiągać cel przez:— unikanie ryzyka;— ocenę ryzyka, którego nie można uniknąć;— zapobieganie ryzyku u źródła;— dostosowanie środowiska pracy do pojedynczego człowieka, w szczególności przy projektowaniu stanowisk pracy, wyborze wyposażenia roboczego oraz technologii i metod pracy, a zwłaszcza uwzględniając łagodzenie monotonii pracy oraz zmniejszenie natężenia pracy w wymuszonym tempie, a także zmniejszanie negatywnego wpływu tego typu pracy na zdrowie pracownika;— stosowanie nowych rozwiązań technicznych;— zastępowanie środków niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;— prowadzenie spójnej i całościowej polityki zapobiegawczej obejmującej technikę, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne i wpływ czynników związanych ze środowiskiem pracy:— nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;— właściwe instruowanie pracowników.Ponadto, zgodnie z postanowieniami tej Dyrektywy, biorąc pod uwagę charakter działalności zakładu lub przedsiębiorstwa pracodawca powinien:— oceniać wielkość ryzyka zagrażającego bezpieczeństwu i zdrowiu pracowników m.in. przy doborze wyposażenia roboczego, przy stosowaniu substancji chemicznych lub preparatów, a także przy wyposażaniu stanowisk pracy. W następstwie tej oceny środki zapobiegawcze, metody produkcyjne oraz organizacja pracy, przewidywane przez pracodawcę muszą zapewniać zwiększenie poziomu ochrony bezpieczeństwa i zdrowia

pracowników oraz być zintegrowane z wszelką działalności zakładu lub przedsiębiorstwa na wszystkich poziomach struktury organizacyjnej;— uwzględniać możliwości pracownika w aspekcie jego bezpieczeństwa i zdrowia przy powierzaniu mu zadań do wykonania;— zapewnić, aby planowanie i wprowadzanie nowych technik było konsultowane z pracownikami i ich przedstawicielami w zakresie konsekwencji wyboru danego wyposażenia, warunków i środowiska pracy związanych z bezpieczeństwem i zdrowiem pracowników;— podjąć stosowne kroki w celu zapewnienia, że jedynie odpowiednio poinstruowani pracownicy będą mieli dostęp do obszaru, w którym grozi poważne i szczególne niebezpieczeństwo.W sytuacji, gdy istnieją stanowiska pracy wspólne dla kilku przedsiębiorstw, pracodawcy powinni współpracować w stosowaniu postanowień w zakresie bezpieczeństwa, zdrowia i higieny pracy oraz uwzględniać charakter działalności. Powinni koordynować swoje działania w sprawach ochrony zdrowia i zapobiegania ryzyku zawodowemu, a także powinni informować się wzajemnie oraz pracowników i ich przedstawicieli o istniejącym ryzyku.W ramach harmonizowania przepisów obowiązujących w Polsce z wytycznymi Dyrek-tywy 89/39l/EWG Wspólnoty Europejskiej w zakresie obowiązków pracodawcy odnośnie bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników wprowadzono odpowiednie zapisy do Kodeksu pracy [31] i rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej o ogólnych przepisach bezpieczeństwa i higieny pracy [32]. Ponadto opracowano krajową normę PN-N-18002:2000 [12], mającą zastosowanie do oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy.W myśl Kodeksu pracy pracodawca jest obowiązany:— podejmować działania zapobiegające niebezpieczeństwu, jeżeli prowadzi działalność, która stwarza możliwość wystąpienia nagłego niebezpieczeństwa dla zdrowia lub życia pracowników (art. 224);— do informowania pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami (art. 226);— stosować środki zapobiegające chorobom zawodowym i innym chorobom związanym z wykonywaną pracą, a w tym przeprowadzać badania i pomiary czynników, szkodliwych dla zdrowia (art. 227 § 1);— systematycznie analizować przyczyny wypadków przy pracy, chorób zawodowych i innych chorób związanych z warunkami środowiska pracy i na podstawie tych analiz stosować właściwe środki zapobiegawcze (art. 236);— w razie zatrudniania pracownika w warunkach narażenia na działanie szkodliwych czynników biologicznych stosowania wszelkich dostępnych środków eliminujących narażenie, a jeżeli jest to niemożliwe — ograniczających stopień tego narażenia, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki (art. 222l § 1);—_____w razie zatrudniania pracownika w warunkach narażenia na działanie substancji i czynników rakotwórczych zastępowania tych substancji i czynników mniej szkodliwymi dla zdrowia lub stosowania innych dostępnych środków ograniczających stopień tego narażenia, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki (art. 222 § 1);—_____prowadzić rejestr pracowników narażonych na działanie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym i przechowywać go przez okres 40 lat po ustaniu narażenia, a w przypadku likwidacji zakładu pracy — przekazać właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu.Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej o ogólnych przepisach bezpie-

czeństwa i higieny pracy (§ 39 ust. 1, § 39 ust. 2, § 39a-39c, § 40 ust. 1) zobowiązuje pracodawcę do:zapewnienia pracownikom bezpieczeństwa i higieny pracy przez ograniczanie ryzyka zawodowego w wyniku właściwej organizacji pracy oraz stosowania koniecznych środków profilaktycznych, a także informowania i szkolenia pracowników,_____podejmowania działań na podstawie ogólnych zasad dotyczących zapobiegania wypadkom i chorobom związanym z pracą, w tym w szczególności przez:• ograniczanie ryzyka zawodowego;• przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego;• likwidowanie zagrożeń u źródeł ich powstawania;• dostosowanie warunków i procesów pracy do możliwości pracownika, w szczególności przez odpowiednie projektowanie i organizowanie stanowisk pracy, dobór maszyn i innych urządzeń technicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji i pracy — z uwzględnieniem zmniejszenia uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie, oraz ograniczenia negatywnego wpływu takiej pracy na zdrowie pracowników;• stosowanie nowych rozwiązań technicznych;• zastępowanie niebezpiecznych procesów technologicznych, urządzeń, substancji i innych materiałów bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;• nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;• instruowanie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy;— oceniania i dokumentowania ryzyka zawodowego występującego przy wykonywanych pracach, w szczególności przy doborze wyposażenia stanowisk i miejsc pracy, stosowanych substancji i preparatów chemicznych, biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych oraz zmianie organizacji pracy,— uwzględniania podczas oceny ryzyka zawodowego wszystkich czynników środowiska pracy występujących przy wykonywanych pracach oraz sposobach wykonywania prac,— prowadzenia dokumentacji potwierdzającej ocenę ryzyka zawodowego zawierającej:• opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie:a) stosowanych maszyn, narzędzi i materiałów,b) wykonywanych zadań,c) występujących na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników środowiska pracy,d) stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej,e) osób pracujących na tym stanowisku;• wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każdego z czynniki środowiska pracy oraz niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko;• datę przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujące oceny;— stosowania w następstwie oceny ryzyka zawodowego niezbędnych środków profilaktycznych, metod oraz organizacji pracy, aby:• zapewnić zwiększenie poziomu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników;• zintegrować z działalnością prowadzoną przez pracodawcę na wszystkich poziomach struktury organizacyjnej zakładu pracy;— stosowania — gdy wymaga tego sytuacja — sygnałów bezpieczeństwa (ręcznych lub komunikatów słownych, zgodnie z wymaganiami) do kierowania ludźmi wykonującymi prace stwarzające zagrożenia,

— informowania pracowników o istniejących zagrożeniach, w szczególności o zagrożeniach, przed którymi chronić ich będą środki ochrony indywidualnej oraz przekazywania informacji o tych środkach i zasadach ich stosowania,— zapewnić systematyczne kontrole stanu bhp ze szczególnym uwzględnieniem organizacji procesów pracy, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych oraz ustalić sposoby rejestracji nieprawidłowości i metody ich usuwania.Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki określono (§ 1):— klasyfikację i wykaz szkodliwych czynników biologicznych;— wykaz prac narażających pracowników na działanie czynników biologicznych;— szczegółowe warunki ochrony pracowników przed zagrożeniami spowodowany przez szkodliwe czynniki biologiczne;— sposób prowadzenia rejestru prac narażających pracowników na działanie szkodliwych czynników biologicznych i rejestru pracowników zatrudnionych przy tych pracach oraz sposób przechowywania i przekazywania tych rejestrów do podmiotów właściwych do rozpoznawania lub stwierdzania choroby zawodowej.Pracodawca zaś jest zobowiązany do:— stosowania wszelkich dostępnych środków eliminujących narażenie lub ograniczających stopień tego narażenia. Przed wyborem środka zapobiegawczego praco dawca dokonuje oceny ryzyka zawodowego, na jakie jest lub może być narażony pracownik;— prowadzenia rejestru prac narażających pracowników na działanie szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do grupy 3 lub 4 zagrożenia, w formie elektronicznej lub księgi rejestrowej;— stosowania odpowiednich środków hermetyczności;stosowania znaku zagrożenia biologicznego oraz innych istotnych znaków ostrzegawczych; zapewniania pracownikom systematycznego szkolenia;poinformowania pracownika o badaniach lekarskich, z których pracownik może skorzystać po ustaniu narażenia.Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych zobowiązuje pracodawcę do (§2): ustalenia, czy w środowisku pracy występuje czynnik chemiczny stwarzający zagrożenie oraz do dokonania i udokumentowania oceny ryzyka zawodowego stwarzanego przez czynnik chemiczny;uzyskania dodatkowej informacji od dostawcy czynnika chemicznego lub z innych dostępnych mu źródeł, jeżeli jest to niezbędne w celu dokonania oceny ryzyka zawodowego;w przypadkach gdy występuje narażenie na kilka czynników chemicznych, wykonania oceny ryzyka stwarzanego przez wszystkie czynniki chemiczne łącznie.W rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (§ 1) został określony:— wykaz substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym i sposób ich rejestrowania;— sposób prowadzenia rejestru prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami, preparatami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym;— sposób prowadzenia rejestru pracowników zatrudnionych przy tych pracach;

— szczegółowe warunki ochrony pracowników przed zagrożeniami spowodowanymi przez substancje, preparaty, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym;— warunki i sposób monitorowania stanu zdrowia pracowników narażonych na działanie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym.

2. OCENA RYZYKA2.1. DEFINICJEAnaliza ryzyka badanie ryzyka obejmujące określenie charakterystyki obiektu, identyfikację zagrożeń i szacowanie ryzyka.Awaria zdarzenie powstałe w wyniku niekontrolowanego rozwoju sytuacji* w czasie eksploatacji materiałów, urządzeń lub instalacji, prowadząc?" do powstania, natychmiast lub z opóźnieniem, na terenie organizacji lub poza jej terenem, poważnego zagrożenia dla zdrowia ludzkiego! i/lub środowiska, takie jak: duża emisja substancji szkodliwych lub nie-! bezpiecznych, pożar, wybuch itp. [11].Audit systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy systematyczne i niezależne badanie, mające na celu określenie, czyi działania podejmowane w ramach systemu zarządzania bezpieczeń stwem i higieną pracy oraz osiągnięte rezultaty odpowiadają planowa-^ nym ustaleniom i czy te ustalenia zostały skutecznie wdrożone oraz czyj są odpowiednie do realizacji polityki bezpieczeństwa i higieny pracyj a także do osiągnięcia celów organizacji w tym zakresie [11].Bezpieczeństwo i higiena pracy stan warunków i organizacji pracy oraz zachowań pracowników za-t pewniający wymagany poziom ochrony zdrowia i życia przed zagroże-i niami występującymi w środowisku pracy [11].Charakterystyka stanowiska pracy zespół cech określających (opisujących) obszar stanowiska pracy.Choroba zawodowa choroba spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy, określona w prawnie obowiązują-, cym wykazie chorób zawodowych.Czynnik niebezpieczny czynnik, którego oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może. prowadzić do urazu [36]. Czynnik szkodliwy czynnik, którego oddziaływanie na pracującego prowadzi lub możell prowadzić do schorzenia [36].Czynnik uciążliwy czynnik, którego oddziaływanie na pracującego może spowodować złeff samopoczucie lub nadmierne zmęczenie, niepowodujące jednak trwa-t łego pogorszenia stanu zdrowia człowieka [36].Działania korygujące działania podjęte w celu usunięcia przyczyn istniejącej niezgodności lub innej niepożądanej sytuacji oraz w celu niedopuszczenia do ich ponownego wystąpienia [11].Działania zapobiegawcze działania podjęte w celu usunięcia przyczyn potencjalnej niezgodności lub innej niepożądanej sytuacji oraz w celu niedopuszczenia do ich wystąpienia [11].Ekspozycja wystawienie pracownika w określonym czasie na oddziaływanie czynników środowiska pracy, w wyniku którego pracownik jest narażony na utratę zdrowia.Faza użytkowania obiektu stan, w jakim znajduje się obiekt w czasie użytkowania, np. podczas oceny ryzyka: wykonywane czynności związane z procesem technologicznym, naprawy, przezbrajanie, regulacje itp.Granice obiektu obszar, po którym porusza się operator obsługujący obiekt (urządzenie produkcyjne) lub osoba narażona; w ocenie ryzyka — otoczenie, w jakim pracuje i przemieszcza się pracownik.Identyfikacja zagrożenia proces rozpoznawania tego, czy zagrożenie istnieje oraz określania jego charakterystyk [11]; stwierdzanie, ustalanie zagrożeń występujących w środowisku pracy.Lista kontrolna kwestionariusz zawierający pytania identyfikujące odchylenia od normy

dotyczące wymagań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, rodzaju zagrożeń, zdarzeń niebezpiecznych itp. związanych ze środowiskiem pracy.Monitorowanie bezpieczeństwa i higieny pracy obserwowanie stanu warunków pracy, zachowań pracowników oraz wyników działań podejmowanych, w celu poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy, obejmujące w szczególności identyfikację zagrożeń, ocenę ryzyka zawodowego oraz analizę przyczyn wypadków przy pracy i chorób zawodowych [11].Najwyższe kierownictwo osoba lub grupa osób stanowiących wewnątrz organizacji przepisy i wymagania oraz kształtujących politykę i wyznaczających cele tej organizacji [11].Narażenie (ekspozycja) podleganie oddziaływaniu czynników niebezpiecznych, szkodliwych lub uciążliwych związanych z wykonywaniem pracy [12].Niedogodności stan środowiska pracy, który nie stanowi bezpośrednio zagrożenia dla bezpieczeństwa pracownika, ale w poważnym stopniu sprzyja powstawaniu tego zagrożenia.Niezgodność niespełnienie wyspecyfikowanego wymagania [15].Obiekt oceny ryzyka przedmiot oceny ryzyka, którym może być człowiek, stanowisko pracy, jak i urządzenie, maszyna, instalacja, budynek; w ocenie ryzyka zawodowego jest to przede wszystkim pracownik.Ocena ryzyka proces analizowania ryzyka i wyznaczania dopuszczalności ryzyka [11]; wydawanie opinii (sądu) o ryzyku obejmujące:• analizę ryzyka,• wartościowanie ryzyka,decyzję o akceptacji ryzyka lub działaniach w celu zmniejszenia (redukcji) ryzyka.Operator pracownik lub pracownicy, których zadaniem jest posługiwanie się urządzeniem produkcyjnym.Organizacja spółka, korporacja, firma, przedsiębiorstwo, organ władzy lub instytucja, albo jakakolwiek ich część lub kombinacja, samodzielna lub nie, publiczna lub prywatna, o własnych zadaniach i administracji [11].Osoba zagrożona osoba, która całkowicie lub częściowo znajduje się w strefie zagrożenia.Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy deklaracja organizacji dotycząca intencji i zasad odnoszących ogólnych efektów działalności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, określająca ramy do działania i ustalania celów organizacji dotyczących zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy [11].Pracownik narażony na ryzyko każdy pracownik, który może się znaleźć całkowicie lub częścir w strefie niebezpiecznej.Przegląd wykonywany przez kierownictwo przeprowadzana przez najwyższe kierownictwo formalna ocena stanu i adekwatności wdrożonego systemu zarządzania bezpieczeństwa i higieną pracy do polityki i celów bezpieczeństwa i higieny pracy [11]Ryzyko kombinacja częstości lub prawdopodobieństwa wystąpienia okresy go zdarzenia wywołującego zagrożenie i konsekwencji z tym zdarzeniem [11].Ryzyko zawodowe prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związać z wykonywaną pracą powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych, w zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub spoi wykonywania pracy [11].Ryzyko resztkowe ryzyko pozostające po zastosowaniu środków bezpieczeństwa [14]Środek bezpieczeństwa środek stosowany w celu eliminowania zagrożeń lub zmniejszań ryzyka [14].Środki ochronne środki ochrony zbiorowej, środki ochrony indywidualnej lub inl środki (techniczne lub organizacyjne), stosowane w celu ograniczeni ryzyka zawodowego [12].Środki ochrony indywidualnej środki przeznaczone do ochrony człowieka przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi pojedynczo lub łączą w środowisku pracy.Środki ochrony zbiorowej środki przeznaczone do jednoczesnej ochrony grupy ludzi przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi pojedynczy lub łącznie w środowisku pracy, będące rozwiązaniami techniczny stosowanymi w pomieszczeniach pracy, maszynach i innych urządzeniach.Stanowisko pracy przestrzeń pracy, wraz z wyposażeniem w środki i przedmioty pracy w której

pracownik lub zespół pracowników wykonuje pracę [11]; warunki środowiska materialnego, określone czynnikami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi, w którym odbywa się proces pracy.Strefa niebezpieczna wszelka strefa wewnątrz i/lub wokół urządzenia produkcyjnego, w rej pracownik jest narażony na zagrożenie bezpieczeństwa lub uszczerbek zdrowia.Strefa zagrożenia przestrzeń w otoczeniu urządzenia produkcyjnego, w której bezpieczeństwo lub zdrowie przebywających tam osób jest zagrożone.System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy część ogólnego systemu zarządzania organizacją, która obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialności, zasady postępowania, procedury, procesy i zasoby potrzebne do opracowania, wdrażania realizowania, przeglądu i utrzymywania polityki bezpieczeństwa i higieny pracy [11].Szkoda (strata, skutek) fizyczny uraz lub/i utrata zdrowia lub majątku [14].Szacowanie ryzyka nadanie materialnej cechy elementom ryzyka; przyporządkowanie wartości parametrom ryzyka:— ocenienie prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia niebezpiecznego powodującego określone straty,— określenie stopnia możliwych skutków (strat, konsekwencji związanych ze zdarzeniem).Urządzenia produkcyjne wszelkie maszyny, aparaty, narzędzia lub instalacje użytkowane pod czas pracy.Użytkowanie urządzeń produkcyjnych wszelka działalność pociągająca za sobą użytkowanie urządzeń produkcyjnych, taka jak rozruch, zatrzymanie urządzeń, posługiwanie się nimi, transportowanie, naprawianie, modernizacja, modyfikacja, konserwacja i obsługa.Wartościowanie ryzyka formułowanie sądu o ryzyku; określanie wartości ryzyka według przyjętych kryteriów.Wypadek przy pracy nagłe zdarzenie, wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w związku z wykonywaną pracą.Zagrożenie stan środowiska pracy mogący spowodować wypadek lub chorobę [11].Zagrożenie znaczące zagrożenie mogące spowodować poważne i nieodwracalne uszkodzenie zdrowia lub śmierć, występujące w szczególności przy wykonywaniu prac szczególnie niebezpiecznych [11].Zarządzanie ryzykiem ciągły proces oceny oraz eliminowania lub ograniczania ryzyka.Zdarzenie zagrażające zdarzenie mogące spowodować szkodę [14].CZYNNIKI BIOLOGICZNE [33]Czynniki biologiczne— szkodliwe czynniki biologiczne mogące być przyczyną zakażenia alergii lub zatrucia obejmują: drobnoustroje komórkowe, w tym zmodyfikowane genetycznie; jednostki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, w tym zmodyfikowane genetycznie; hodowle komórkowe; pasożyty wewnętrzne człowieka.Dopuszczalne stężenie w materiale biologicznym— najwyższy dopuszczalny poziom określonego czynnika lub jego metabolitu w odpowiednim materiale biologicznym lub najwyższą dopuszczalną wartość odpowiedniego wskaźnika, określającego oddziaływa nie czynnika chemicznego na organizm; w szczególności materiałem biologicznym są krew i mocz pobrane od pracowników.

CZYNNIKI CHEMICZNE [35]Czynnik chemicznykażdy pierwiastek lub związek chemiczny, w postaci własnej lub w mieszaninie, w stanie, w jakim występuje w przyrodzie lub w stanie, w jakim jest wytwarzany, stosowany lub uwalniany w środowisku pracy, w tym podczas usuwania go w postaci odpadów, w trakcie każdej pracy, niezależnie od faktu, czy jest albo nie jest wytwarzany celowo lub jest albo nie jest wprowadzany do obrotu.Czynnik chemiczny stwarzający zagrożenietaki, który jest klasyfikowany jako substancja niebezpieczna lub preparat niebezpieczny, z wyjątkiem niebezpiecznych wyłącznie dla środowiska; również taki, który nie jest niebezpieczny, ale z uwagi na swoje właściwości fizykochemiczne lub oddziaływanie na człowieka oraz sposób, w jaki jest stosowany lub obecny w miejscu pracy, może stwarzać ryzyko dla bezpieczeństwa lub zdrowia pracowników; także każdy czynnik chemiczny oraz pył, dla którego zgodnie z odrębnymi przepisami ustalono wartości najwyższych dopuszczalnych stężeńPraca z udziałem czynnika chemicznegokażda praca, w której stosuje się lub zamierza się stosować czynnik chemiczny, w jakimkolwiek procesie, łącznie z jego wytwarza wszelkimi manipulacjami, przechowywaniem, transportem oraz usuwaniem w postaci odpadów i procesami przeróbki odpadów, a wszelką działalność, która wynika z takiej pracy.

2.2. CELE OCENY RYZYKAPracodawca jest zobowiązany zapewnić pracownikom bezpieczeństwo i ochronę zdrowia na każdym stanowisku pracy, we wszystkich związanych z pracą elementach. Aby obowiązek ten zrealizować należy rozpoznać i ocenić stan bezpieczeństwa oraz wszystkie elementy środowiska pracy, które na ten stan bezpieczeństwa mogą wpływać. Jedną z metod oceny stanu bezpieczeństwa jest wykonanie oceny ryzyka. Wynik tej oceny umożliw pracodawcy podjęcie skutecznych środków, niezbędnych do zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników. Ocena ryzyka ma za zadanie, między innymi, zapobiegł skutkom zagrożeń zawodowych. Skuteczne zapobieganie skutkom zagrożeń zawodowy! I lub inaczej wyeliminowanie ryzyka powinno być stawiane jako ogólny, główny cel oceni ryzyka. Nie zawsze jest to możliwe do osiągnięcia w praktyce. Jeżeli nie jest możliwe wyeliminowanie ryzyka, należy je zredukować. Niedające się wyeliminować ryzyko resztki] we należy kontrolować, zaś wiedzę o zagrożeniach i ryzyku przekazywać pracownikom W ramach kolejnych przeglądów i ponownej oceny ryzyka może okazać się, że w wyniku nowo nabytej wiedzy w tym zakresie, jest możliwe dalsze ograniczenie ryzyka zawodowego.Przyjęcie takiej filozofii eliminowania i ograniczania ryzyka pozwala na określenia celów szczegółowych oceny ryzyka zawodowego, którymi są:— sprawdzenie, czy występujące na stanowiskach pracy zagrożenia zostały zidentyfikowane i czy jest znane związane z nimi ryzyko zawodowe,— wykazanie, że zastosowane środki ochrony są odpowiednie do zidentyfikowanych zagrożeń,— wykazanie, że dokonano odpowiedniego wyboru materiałów, wyposażenia stanowisk oraz organizacji pracy,— ustalenie priorytetów w działaniach zmierzających do eliminowania lub ograniczania ryzyka zawodowego,— zbadanie, czy ryzyko zawodowe jest na poziomie akceptowalnym i zastosowano odpowiednie środki ochrony,— zapewnienie ciągłej poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy,— wykazanie pracownikom oraz organom nadzoru i kontroli, że ryzyko zawodów jest znane.2.2.1. Sprawdzenie, czy występujące na stanowiskach pracy zagrożenia zostały zidentyfikowane i czy jest znane związane z nimi ryzyko zawodoweAby ocenić ryzyko zawodowe należy ustalić, jakie zagrożenia występują w środowisku jakie jest źródło tych zagrożeń, oraz jakie posiadają charakterystyki. Identyfikacja wróżeń, niezależnie od zastosowanej do tego celu metody, wymusza systematyczne zbieranie informacji o zagrożeniach dla wszystkich czynników środowiska pracy. Prowadzi to do weryfikacji zagrożeń oraz ich źródeł dla poszczególnych stanowisk, urządzeń produkcyjnych na wszystkich etapach ich użytkowania oraz weryfikacji osób na nie narażonych. Dla zweryfikowanych zagrożeń można sprawdzić czy oceniono związane z nimi ryzyko zawodowe.2.2.2.Wykazanie, że zastosowane środki ochrony są odpowiednie do zidentyfikowanych zagrożeńKonsekwencją oceny ryzyka zawodowego jest zastosowanie środków ochrony, w celu ograniczenia lub wyeliminowania zagrożeń. Ocena ryzyka pozwala na ustalenie poziomu ryzyka resztkowego, w zależności od rodzaju zastosowanych środków ochrony przed występującymi zagrożeniami. Określony poziom ryzyka pozwala na wybranie optymalnych, w danych warunkach, środków ochrony.2.2.3.Wykazanie, że dokonano odpowiedniego wyboru materiałów, wyposażenia

stanowisk oraz organizacji pracyOkreślenie zagrożeń oraz ryzyka zawodowego, jakie występuje przy zastosowanych materiałach, wyposażeniu i organizacji pozwala na podjęcie działań związanych z zastosowaniem materiałów mniej niebezpiecznych, wymianę lub modernizację wyposażenia lub dokonanie zmian w organizacji pracy, tak by praca była bezpieczniejsza. Po zastosowaniu nowych środków ochrony można sprawdzić, czy poprawił się poziom bezpieczeństwa i czy nie powstały nowe zagrożenia.2.2.4.Ustalenie priorytetów w działaniach zmierzających do eliminowania lub ograniczania ryzyka zawodowegoDokonanie oceny ryzyka zawodowego dla poszczególnych zagrożeń umożliwia ustalenie hierarchii zagrożeń według kryterium wynikającego z wartości ryzyka zawodowego. Pozwala to na takie opracowanie działań korekcyjnych i zapobiegawczych, w których w pierwszej kolejności będą eliminowane lub ograniczane zagrożenia powodujące większe ryzyko. W opracowaniu priorytetów działań mogą być brane pod uwagę również możliwości techniczne i ekonomiczne organizacji.2.2.5. Zbadanie, czy ryzyko zawodowe jest na poziomie akceptowalnym i zastosowanie odpowiednich środków ochronnych Identyfikacja zagrożeń i ocena odpowiadającego im ryzyka zawodowego pozwala na ustalenie lub weryfikację poziomu akceptacji ryzyka. Jeżeli ustalenie poziomu ryzyka odbywa się dla zastosowanych środków ochrony, to może być równocześnie weryfikacją i potwierdzeniem prawidłowego ich doboru.2.2.6. Zapewnienie ciągłej poprawy bezpieczeństwa i higieny pracyPrawidłowo prowadzony proces oceny ryzyka kończy się opracowaniem planów działań korekcyjnych i zapobiegawczych. Jeżeli plany takie są realizowane, zawsze prowadzą do poprawy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników. Proces poprawy bezpieczeństwa pracy jest procesem ciągłym. Stosując coraz doskonalsze technologie, materiały, ś ki ochrony itp. można ograniczyć lub wyeliminować ryzyko.2.2.7. Wykazanie pracownikom oraz organom nadzoru i kontroli, że ryzyko zawodowe jest znanePrzepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy nakładają na pracodawcę obowiązek wykonywania identyfikacji zagrożeń i ocenę wynikającego z nich ryzyka zawodowej oraz informowanie o ryzyku zawodowym pracowników. Wykonywanie tego obowiązku jest więc realizacją wymagań przepisów. Świadomość pracowników wykonujących pracę wskutek poinformowania ich o poziomie ryzyka powoduje zmianę ich zachowań.

2.3. KIEDY WYKONYWAĆ OCENĘ RYZYKA ZAWODOWEGOOcenę ryzyka zawodowego należy wykonywać dla wszystkich stanowisk pracy, dli których ocena nie była wykonywana oraz wtedy, kiedy w miejscu pracy została wprowadzona zmiana, która mogła spowodować zmianę poziomu ryzyka lub zmianę jego oceny oraz postrzegania. Wynika z tego, że ocenę ryzyka zawodowego należy przeprowadzaj zawsze, gdy:— tworzone są nowe stanowiska pracy,— wprowadzane są zmiany na stanowiskach pracy,— zmieniono wymagania odnośnie dopuszczalnego poziomu czynników środowisk p pracy, oceny ryzyka itp.,— wprowadzono zmiany związane z zastosowaniem środków ochrony,— na terenie organizacji pracownicy z innych firm wykonują roboty zagrażające pracownikom organizacji.2.3.1. Tworzenie nowych stanowisk pracyPrzy tworzeniu nowych stanowisk pracy należy uwzględnić wymagania związane z warunkami materialnego środowiska pracy, a więc z pomieszczeniem pracy, zastosowaniem materiałów, narzędzi, procesów technologicznych oraz organizacji. W zależności od ich doboru mogą wystąpić różne zagrożenia. Identyfikując te zagrożenia i oceniając ryzyko, można organizować stanowiska pracy na wyższym poziomie bezpieczeństwa. Ponadto zdobyta wiedza służy do szkoleń i informowania pracowników o ryzyku zawodowym na stanowisku pracy.2.3.3. Wprowadzanie zmian na stanowiskach pracyWprowadzenie zmian na stanowisku pracy wiąże się z zastosowaniem nowych materiałów urządzeń, maszyn, technologii i organizacji. Każda taka zmiana może spowodować wystąpienie innych czynników środowiska pracy będących źródłem nowych zagrożeń. Zmiana na stanowisku pracy, przy występowaniu tych samych czynników i wynikających z nich zagrożeń, spowodować może zmianę poziomu ryzyka. Zmiana toczonego przez tokarza materiału, np. stali, na tworzywa sztuczne może być przyczyną dodatkowego zagrożenia pyłami. Zastosowanie łamacza wiórów nie likwiduje całkowicie zagrożeń związanych z wiórami, ale znacznie ogranicza odpowiadające tym zagrożeniom ryzyko.2.3.3. Zmiana wymagań odnośnie dopuszczalnego poziomu czynników środowiska pracyWynikiem prowadzonej szczególnie przez państwo, ale również przez organizacje, polityki dążenia do polepszenia warunków pracy jest opracowywanie nowych standardów w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. W ramach tej polityki tworzone są i wprowadzane nowe przepisy, normy oraz zasady obowiązujące na stanowiskach pracy. Zmiana ta powoduje konieczność weryfikacji oceny stanu bezpieczeństwa oraz wykonanie ponownie oceny ryzyka zawodowego, zgodnie z nowymi wymaganiami. Zmiana wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia czynnika (NDS) poniżej wartości stężenia tego czynnika na stanowisku pracy, zmieni wartość poziomu ryzyka, podobnie jak zmieni poziom ryzyka wprowadzenie zakazu wejścia pracownika w strefę niebezpieczną lub wejście to będzie możliwe przy spełnieniu określonych warunków.2.3.4. Wprowadzenie zmian związanych z zastosowaniem środków ochronyWprowadzenie nowych zasad ochrony lub zastosowanie nowych środków ochrony zmienia najczęściej charakterystyki środowiska pracy, a zatem również ryzyko związane z pracą. Zastosowanie np. hermetyzacji procesu może umożliwić wyeliminowanie stosowania środków ochrony indywidualnej.

2.3.5. Obcy pracownicyOcenę ryzyka zawodowego powinno się przeprowadzać również, kiedy na terenie przedsiębiorstwa wykonują zadania pracownicy innych organizacji, ponieważ są oni nie tylko narażeni na zagrożenia występujące w tym przedsiębiorstwie, ale również mogą stwa-rzać zagrożenia niewystepujące w normalnych warunkach tego przedsiębiorstwa. Na przy-kład przy wymianie instalacji wodnej, podczas lutowania rur miedzianych palnikiem na propan-butan, wskutek przedostania się gazu z nieszczelnych urządzeń do pomieszczeń biurowych może dojść w nich do pożaru lub wybuchu i spowodować poparzenie lub śmierć pracowników.2.3.6. Okresowa ocena ryzykaPoza wymienionymi przypadkami, dla których powinno się zawsze przeprowadzać ocenę ryzyka zawodowego, może istnieć wymóg lub potrzeba okresowej oceny ryzyka. Mowa tu o ocenie ryzyka wykonywanego zgodnie z opracowaną i przyjętą procedurą, w przeciwieństwie do wykonywanych okresowych przeglądów, które często uważa się za uproszczoną ocenę ryzyka, szczególnie na stanowiskach pracy o zagrożeniach mniemających istotnego znaczenia dla zdrowia pracowników. Okresową ocenę ryzyka powinno wykonywać na stanowiskach pracy oraz dla technologii i procesów o dużych zagrożą których skutki zagrożeń mogą być bardzo duże lub katastrofalne. Okresowa ocena wykonywana z częstotliwością określoną w procedurach, może wynikać również stosowanych w organizacji systemów zarządzania bezpieczeństwem pracy lub ryzykiem zawodowym.

2.4. WYMAGANIA GWARANTUJĄCE POPRAWNĄ OCENĘ RYZYKAPrzeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego wymaga przygotowań obejmujących:— zapewnienie niezbędnych zasobów,— wyznaczenie niezbędnych osób,

— określenie potrzeb szkoleniowych i przeprowadzenie szkoleń osób przeprowadzających ocenę ryzyka zawodowego,

— zapewnienie udziału pracowników w ocenie ryzyka zawodowego,— zapewnienie osobom oceniającym ryzyko zawodowe dostępu do potrzebnych informacji,

— sporządzenie wykazu stanowisk oraz wykonanie ich analizy,— określenie sposobu informowania o ryzyku zawodowym.2.4.1. Zapewnienie niezbędnych zasobówNiezbędne zasoby, to konieczne do oceny ryzyka środki finansowe, czas pracowników, narzędzia i materiały, oraz dokumenty, w których zgromadzona jest konieczna i oceny ryzyka wiedza. Niezbędne zasoby to również przepisy, normy, dokumentacje techniczno-ruchowe, instrukcje pracy, procedury wykonywania pracy, literatura itp. Prace dawca wykonując ocenę ryzyka może korzystać z własnych zasobów, tj. zasobów swojej organizacji (przedsiębiorstwa, zakładu), albo zlecić jej wykonanie specjalistom spoza organizacji. Usługa specjalistów spoza organizacji może dotyczyć pełnej procedury związane z oceną lub nawet zarządzaniem ryzykiem lub mieć charakter doradczy. Zaangażowani specjalistów lub firmy zewnętrznej może wynikać również z potrzeb sięgnięcia do zasobów specjalistycznej wiedzy i specjalistycznych kwalifikacji koniecznych do rozwiązania problemu.2.4.2. Wyznaczenie niezbędnych osób

Ocenę ryzyka zawodowego w organizacji mogą wykonywać pracownicy orgamzacji lub specjaliści z zewnątrz. Osoby wykonujące ocenę ryzyka zawodowego powinny posiadać niezbędną wiedzę w zakresie ochrony pracy, zarówno z zakresu technicznego bezpieczeństwa pracy, jak również z zakresu prawa pracy. Osoby te powinny umieć identyfikować zagrożenia, oceniać szkodliwe i niebezpieczne skutki tych zagrożeń oraz nać zasady stosowania środków ochrony zapobiegających tym skutkom. Muszą posiadać wiedzę na temat zasad oceny ryzyka zawodowego, stosowanych procedur i metod. Powinny znać organizację zakładu, posiadać wiedzę na temat struktury zatrudnienia, stosowanych maszyn, urządzeń, procesów, technologii oraz materiałów. Powinny również posiadać kwalifikacje do prowadzenia konsultacji z innymi pracownikami i ekspertami zewnętrznymi oraz wykorzystywania ich wiedzy.Do oceny ryzyka zawodowego należy powołać zespół, w skład którego powinni wchodzić pracodawca lub jego przedstawiciel, wyznaczeni przez niego pracownicy i, jeżeli jest to konieczne, eksperci. Do kierowania zespołem należy wyznaczyć osobę odpowiedzialną za planowanie i koordynowanie działań. Osoba, która ma przeprowadzać ocenę ryzyka powinna być przede wszystkim kompetentna, powinna posiadać właściwe kwalifikacje do wykonania tego zadania. Często konieczne jest, by zespół wykonujący to zadanie posiadał wiedzę o różnych specjalnościach. W takich przypadkach zaleca się, by osoby takie były powoływane do zespołu okresowo (np. gdy ocena ryzyka dotyczy wydziału, na którym znajdują się maszyny lub urządzenia stwarzające specyficzne zagrożenia, urządzeń instalacji elektrycznych itp.) lub udzielały konsultacji.Jeżeli ocenę ryzyka mają przeprowadzić specjaliści z zewnątrz, to przed przystąpieniem do wyboru tych specjalistów, pracodawca powinien skonsultować się z pracownikami lub ich przedstawicielami oraz pracownikami służby bezpieczeństwa i higieny pracy. Podobne konsultacje należy przeprowadzić po zakończeniu pracy specjalistów zewnętrznych, w celu omówienia wyników oceny i wydanych zaleceń. Zaleca się, by konsultanci zewnętrzni posiadali potwierdzenia swoich kompetencji lub kwalifikacji technicznych. Pracodawca powinien unikać zatrudniania osób z zewnątrz do rozwiązywania problemów, które mogą być rozwiązane przez pracowników organizacji.2.4.3. Określenie potrzeb szkoleniowych i przeprowadzenie szkoleń osób przeprowadzających ocenę ryzyka zawodowegoOsoby przeprowadzające ocenę ryzyka powinny posiadać ogólną wiedzę w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, a ponadto umiejętności wynikające z procedury oceny ry-zyka. Obowiązkiem pracodawcy jest ocenić, czy osoby, które będą wykonywać ocenę ryzyka taką wiedzę i umiejętności posiadają i, jeżeli jest to konieczne, zapewnić możliwość nabycia odpowiedniej wiedzy. Wiedza ta może być przekazana w ramach szkoleń przeprowadzonych we własnym zakresie lub zleconych specjalistom zewnętrznym.Szkolenia powinny być przeprowadzone według szczegółowego programu. Program taki powinien zawierać, jeżeli to konieczne, poza wiedzą z bezpieczeństwa i higieny pracy z ukierunkowaniem na zagadnienia występujące w organizacji (zakładzie), wiedzę odnośnie procedury oceny ryzyka oraz ogólnego podejścia do oceny ryzyka. Ponadto powinien dotyczyć sporządzania i wykorzystania charakterystyk stanowisk pracy i urządzeń produk-cyjnych, identyfikacji i charakteryzowania zagrożeń, metod jakościowych i, jeżeli to ko-nieczne, ilościowych oceny ryzyka, metod zastosowania i oceny środków ochrony w celu wyeliminowania lub zmniejszenia ryzyka, ustalania priorytetów w zakresie niezbędnych działań, monitorowania zagrożeń i ryzyka, informowania pracowników o zagrożeniach i ryzyku z nich wynikających, zasadach postępowania w sytuacjach awaryjnych oraz pro-wadzenia dokumentacji w tym zakresie.2.4.4. Zapewnienie udziału pracowników w ocenie ryzyka zawodowegoNie wszystkie czynności pracowników związane z pracą są wykonywane w oparciu o wymagania określone w przepisach i normach. Wiele wymagań dla czynności, szczególnie

tych, podczas wykonywania których występujące zagrożenia me powodują dużych skutków, nie jest ujętych przez przepisy i normy. Jeżeli pracodawca nie opracuje dla tych czynności instrukcji postępowania, pracownicy tworzą własne zasady postępowania w oparciu o przyzwyczajenia i nawyki. Potrzebną wiedzę o tak wypracowanych zasadach niezbędną do oceny ryzyka) można zdobyć przez obserwację procesu pracy lub przez umożliwienie pracownikom udziału w procesie oceny ryzyka. Uzyskane od nich informacje mogą być wykorzystane również do opracowania instrukcji pracy — tworzenia „prawa zakładowego”. Należy zwrócić tu uwagę na to, że informacje uzyskiwane od pracowników powinny być starannie usystematyzowane i sprawdzone, bowiem ze względu na często występujące sprzeczności w interesach zainteresowanych, informacje te mogą prowadzić do błędnych wniosków.Zapewnienie udziału pracowników w ocenie ryzyka bardzo często ujawnia również wiele informacji związanych z nieformalnymi, niezgodnymi z zasadami i przepisami bezpieczeństwa pracy zachowaniami pracowników i dozoru. Nasilenie postępowania potocznie nazywanego „na skróty" występuje w pracach wykonywanych sporadycznie, szczególnie gdy prace te wymagają pracochłonnego przygotowania.2.4.5. Zapewnienie osobom oceniającym ryzyko zawodowe dostępu do potrzebnych informacji Osoby przeprowadzające ocenę ryzyka, poza posiadaniem niezbędnej wiedzy powinny mieć możliwość uzyskania w miejscu pracy informacji w zakresie norm i wymogów prawnych dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ryzyka występującego w danym miejscu pracy. Ponadto osoby te powinny znać właściwe zasady postępowania w tych dziedzinach, dla których nie ma norm prawnych, używanych w miejscu pracy materiałów, urządzeń i technologii, procedur wykonywania pracy oraz organizacji pracy. Powinny znać zagrożenia prawdopodobieństwo i częstotliwości ich występowania oraz zależności między narażeniem na zagrożenie, a skutkiem tego zagrożenia, stosowanych i możliwych do zastosowania środków ochrony eliminujących lub zmniejszających ryzyko.Aby ocena ryzyka była wykonana prawidłowo i zostały osiągnięte cele, pracodawca powinien umożliwić dostęp do tych informacji osobom wykonującym ocenę ryzyka.2.4.6 Sporządzenie wykazu stanowisk oraz wykonanie ich analizyPrzystępując do oceny ryzyka należy ocenić potrzeby i zakres prac. Pomocne w tym jest wykonanie wykazu stanowisk pracy i ich analiza. Wykaz stanowisk pracy pozwala na usystematyzowanie ich ze względu na typ stanowisk, pod kątem rodzaju prowadzonych na nich prac i wykonywanych czynności. Analiza stanowisk pozwala na wstępną ocenę pod kątem zagrożeń ustalenia priorytetów. Ocena ryzyka na stanowiskach o znanych poważnych zagrożeniach, będzie wykonywana w pierwszej kolejności. Stanowiska pracy biurowej oraz inne, o niewielkich skutkach zagrożeń, można świadomie oceniać później w miarę możliwości i potrzeb. Analiza stanowisk pracy pozwala również na wytypowanie stanowisk pracy pracy stałych, podobnych oraz często zmienianych o takich samych czynnościach i charakterystykach.Dla stanowisk stałych, podobnych pozwoli to na wykonanie analizy ryzyka z zastosowaniem zasady podobieństwa - wykonanie oceny ryzyka dla jednego stanowiska (muszą być spełnione warunki podobieństwa). Na przykład w zakładzie, który ma wiele stanowisk tokarzy przy czym każde z tych stanowisk posiada tę samą charakterystykę, ocenę ryzyka można wykonać dla jednego stanowiska.Dla stanowisk pracy często zmienianych, na których wykonywane są podobne czynności ocenę ryzyka można wykonać dla czynności o tych samych charakterystykach. Np. cieśla na budowie wykonuje czynności związane z przygotowaniem elementów konstrukcji, ich transportem i montażem. Czynności związane z przygotowaniem — prefabrykacja elementów mogą być identyczne niezależnie od budowy, transport zaś i montaż elementów — różne, zależne od warunków na budowie. Ocenę ryzyka można wykonać oddzielnie dla szczególnych etapów stanowiska cieśli — przygotowanie elementów, transport i montaż.

Pozwoli to na wykorzystanie szczególnych etapów oceny ryzyka dla różnych budów.2 4.7. Określenie sposobu informowania o ryzyku zawodowymPrzystępując do oceny ryzyka zawodowego, należy określić sposób informowania pra-cowników o ryzyku zawodowym. Od przyjętego sposobu informowania zależy sposób i szczegółowość opracowywania oceny ryzyka, a szczególnie jego dokumentowanie. Oczywiście można zastosować bardzo uproszczoną metodę informowania o ryzyku zawodo-wym, dając pracownikom do podpisania odpowiednio opracowany formularz. Spełniony zostanie wymóg prawny, ale na pewno nie zostaną osiągnięte wynikające z oceny ryzyka cele. Aby te cele osiągnąć, informowanie o ryzyku zawodowym należy raczej wprowadzić do programów szkoleniowych z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy dla poszczególnych grup pracowniczych. Odniesiona zostanie dodatkowa korzyść. Przekazywana na szkoleniu wiedza jest wiedzą praktyczną, związaną bezpośrednio z wykonywaną pracą, a nie teoretyczną. Uczestnicy szkolenia mogą brać aktywny udział w szkoleniu i dyskutować o zagadnieniach praktycznie związanych z wykonywaną pracą. Szkolenie takie jest atrakcyjne. Informowanie o ryzyku zawodowym podczas szkoleń umożliwia również przedstawienie, jak wpływają środki ochrony na poziom ryzyka.

2.5. ALGORYTM OCENY RYZYKA ZAWODOWEGOOcena ryzyka zawodowego jest procesem analizowania i wyznaczania dopuszczalności ryzyka. Ocena ryzyka jest następstwem logicznych kroków, jakie wykonuje się w systema-tycznym oraz systemowym badaniu zagrożeń, zdarzeń niebezpiecznych w środowisku pracy. W wyniku tego badania, tam gdzie jest to wymagane, podejmowane są działania zmierzające do zmniejszenia ryzyka. Ten łączny proces obejmujący ocenę oraz eliminowanie lub ograniczanie ryzyka jest zarządzaniem ryzykiem.Algorytm Tazzafizama. ryzykiem zawodowym przedstawiono na Rys. 1.1. W algorytmie tym proces oceny ryzyka poddaje się iteracji (krokowemu powtarzaniu badania). Następnie, jeżeli jest to konieczne i możliwe, zagrożenia są likwidowane bądź ograniczane przez podjęcie działań ograniczających lub eliminujących ryzyko.Algorytm ten obejmuje:— analizę ryzyka:- określenie charakterystyki obiektu oceny ryzyka (stanowiska pracy),- identyfikację zagrożeń,- szacowanie ryzyka,— wartościowanie ryzyka (określenie wartości ryzyka),— ograniczanie lub eliminowanie ryzyka:- wybór działań ograniczających lub eliminujących ryzyko,- realizację działań ograniczających lub eliminujących ryzyko.

Analiza ryzyka kończy się podaniem wymaganej informacji potrzebnej do określenia wartości ryzyka. Na podstawie tych informacji przeprowadza się wartościowanie ryzyka,określa się poziom (wartość) ryzyka. Podejmowana jest decyzja o poziomie bezpieczeństwa badanego obiektu (stanowiska pracy, procesu, urządzenia lub maszyny) oraz odjęciu odpowiednich działań profilaktycznych.Po wprowadzeniu działań profilaktycznych w celu sprawdzenia ich skuteczności należy przeprowadzić powtórnie ocenę ryzyka uwzględniając wszystkie jej kroki. Działania ograniczające lub eliminujące ryzyko mogą spowodować zmianę charakterystyki obiektu oraz rodzaj i wielkość zagrożeń.2.5.1. Charakterystyka obiektu oceny ryzyka zawodowegoPierwszym elementem algorytmu analizy ryzyka jest scharakteryzowanie obiektu oceny ryzyka, tzn. zebranie wszystkich niezbędnych informacji do oceny ryzyka. By to uczynić należy określić obiekt oceny ryzyka. Obiektem oceny ryzyka może być człowiek (np.

pracownik), maszyna, urządzenie, instalacja, budynek itp. W przypadku oceny ryzyka za-wodowego obiektem oceny ryzyka jest stanowisko pracy z wyposażeniem i warunkami na nim panującymi. Należy przy tym pamiętać, że przedmiotem oceny ryzyka jest człowiek -pracownik wykonujący pracę na stanowisku. W praktyce, na wstępie powinno się ustalić najbardziej korzystne podejście do przeprowadzania oceny ryzyka. Kryterium, jakie może mieć do tego zastosowanie, to kryterium wynikające z organizacji pracy w zakładzie i/lub miejsce wykonywania pracy.Należy tu rozróżnić stanowiska pracy:—jednozawodowe o stałych warunkach pracy,— wielozawodowe o stałych warunkach pracy,—jednozawodowe o zmieniających się warunkach pracy,— wielozawodowe o zmieniających się warunkach pracy.2.5.1.1. Stanowiska pracy jednozawodowe o stałych warunkach pracyStanowiska pracy jednozawodowe o stałych warunkach pracy to takie, na których pra-cownicy wykonują te same powtarzalne czynności pracy. Przykładem takiego stanowiska jest, np. stanowisko frezera w dużym zakładzie pracy, któremu dostarczane są przedmioty do obrabiania na stanowisko. Frezer podczas wykonywania pracy narażony jest stale na te same zagrożenia. Dla takiego stanowiska korzystnie jest wykonywać ocenę ryzyka dla pracownika.2.5.1.2. Stanowiska pracy wielozawodowe o stałych warunkach pracyStanowiska pracy wielozawodowe o stałych warunkach pracy to takie, na których pracownicy wykonują powtarzalne czynności pracy okresowo dla różnych zawodów. Sytu-acja taka może mieć miejsce w małych zakładach pracy. Pracownik, który jest, np. tokarzem okresowo z różnych przyczyn wykonuje czynności w innych zawodach. Często musi sam przygotować sobie półwyroby do obrabiania na tokarce. Pobiera wałek z magazynu lub placu składowania i transportuje go na piłę - wykonuje czynności pracownika transportu; odcina na pilarce ramowej potrzebny element wałka - wykonuje czynności operatora pilarki; toczy na tokarce odcięty element - wykonuje czynności tokarza. Podczas wykonywania wymienionych, kolejnych operacji narażony jest okresowo na inne charakterystyczne dla każdej operacji zagrożenia. Podobne operacje może wykonywać, np frez z tą różnicą, że ostatnia będzie dotyczyć frezowania na frezarce. Przy takiej organizacji pracy w zakładzie ocenę ryzyka wygodniej jest wykonywać nie dla pracownika, w tym przypadku tokarza i frezera, lecz dla poszczególnych etapów ich pracy charakteryzujących tymi samymi zagrożeniami: - etap transportu; - etap odcinania elementu wałka na etap toczenia; - etap frezowania. Ocenę ryzyka każdego pracownika można złożyć z oceny ryzyka na poszczególnych etapach.2.5.1.3. Stanowiska pracy jednozawodowe o zmiennych warunkach pracyStanowiska pracy jednozawodowe o zmiennych warunkach pracy to takie, na którym pracownicy wykonują te same powtarzalne czynności pracy, ale okresowo zmieniają warunki wykonywania pracy, a wraz z nimi zagrożenia. Zmiana warunków pracy może być wynikiem ruchomego miejsca pracy, warunków pogodowych oraz postępu robót. Powodem takiego stanowiska jest stanowisko murarza wykonującego prace murarskie na budowie. Zagrożenia murarza i wynikające z nich ryzyko będzie różne zależnie od warunków pracy na budowie. Na jednej budowie murarz będzie wykonywał roboty wewnątrz obiektu w otoczeniu pracujących w pobliżu maszyn, na drugiej na zewnątrz, w różnych warunkach pogodowych, na zmieniającej się postępem robót wysokości. W tym przypadku istni konieczność wykonywania oceny ryzyka dla pracownika - murarza, pracującego na stanowiskach pracy w różnych warunkach.2.5.1.4. Stanowiska pracy wielozawodowe o zmiennych warunkach pracyStanowiska pracy wielozawodowe o zmiennych warunkach pracy to takie, na ktory pracownicy wykonują powtarzalne czynności pracy okresowo dla różnych zawodów on w różnych warunkach. Przykładem takiej organizacji pracy może być praca w firma,

najczęściej małych, wykonujących roboty wykończeniowe i wyposażeniowe w budownictwie. Pracownik może wykonywać w zależności od okresowych potrzeb, np. osadzania okien, układanie tynków z płyt gipsowych lub malowanie pomieszczeń. Ponadto zależny od obiektu roboty te mogą być prowadzone w innych warunkach. Osadzanie okien może odbywać się w budynku parterowym i wielokondygnacyjnym, układanie płyt w pomieszczeniach o wysokości 2,5 m i 6 m itp. Zależnie od warunków narażony jest na inne zagrożenia. W tym przypadku wygodniej jest wykonać ocenę ryzyka dla poszczególnych czynności, ale z uwzględnieniem różnych warunków wykonywania robót.W charakterystyce stanowiska pracy należy uwzględnić:— fazę używania obiektu,— granice obiektu,— wykonywane czynności,— poziom wykształcenia, doświadczenia, umiejętności i predyspozycje,— niedogodności,— inne osoby, które mogą być narażone na ryzyko,— inne informacje.2 5.1-5- Faza używania obiektuFaza używania obiektu jest to stan, w jakim znajduje się obiekt w czasie użytkowania. Jeżeli mówimy o ryzyku zawodowym, dla którego obiektem oceny ryzyka jest stanowisko pracy pracownika, to fazą używania obiektu będzie stan stanowiska pracy. Stan ten będą charakteryzować wykonywane przez pracownika czynności związane z procesem techno-logicznym. Mogą to być czynności związane z wykonywaniem produkcji (dla operatora maszyny, kierowcy — eksploatacji), naprawami, przezbrajaniem, regulacjami itp. Dla sta-nowiska tokarza wykonującego przedmioty na tokarce przez toczenie fazą używania obiektu _ tokarki, jest wykonywanie procesu produkcyjnego. Dla tej samej tokarki podczas wykonywania napraw fazą używania obiektu będzie naprawa. Jeżeli tokarką będzie tokarka rewolwerowa to zazwyczaj obsługiwana jest przez pracownika o niższych kwalifikacjach — faza wykonywania produkcji, natomiast czynności ustawcze i regulacyjne wykonuje inny pracownik, o odpowiednich kwalifikacjach — faza ustawień i regulacji. Fazy używania obiektu mogą być ze sobą ściśle powiązane i wyszczególnianie ich z punku widzenia technologii może być nieistotne. W przypadku oceny ryzyka zawodowego jest to konieczne, ponieważ czynności w poszczególnych fazach są wykonywane najczęściej przez innych pracowników. Pracownicy ci wykonują te czynności w innych warunkach i są narażeni na inne zagrożenia, mają inne ryzyko. W przypadku tokarki, pracownikowi wykonującemu czynności w fazie produkcji ogranicza się dostęp do stref niebezpiecznych przez zakaz zdejmowania osłon w czasie pracy tokarki. Pracownik wykonujący ustawienia i regulacje tokarki rewolwerowej często będzie musiał wykonywać te czynności przy zdjętych osłonach. Naprawa np. zespołu napędowego tokarki bez zdemontowania osłon nie będzie możliwa.2.5.1.6. Granice obiektuPrzez granice obiektu należy rozumieć obszar, po którym porusza się operator obsługujący obiekt. W ocenie ryzyka zawodowego będą to granice obszaru stanowiska pracy, po którym porusza się pracownik. Ustalenie granic stanowiska pracy jest konieczne. W obszarze ustalonym przez te granice identyfikowane będą zagrożenia, na które narażony jest pracownik. Ustalony przez granice obiektu obszar stanowiska pracy będzie zależał głównie od stosowanej organizacji pracy, zakresu obowiązków i wykonywanych przez pracownika czynności. Dla tokarza wykonującego prace tokarskie, któremu materiał i narzędzia będą dostarczać pracownicy innych służb, granicami obiektu - stanowiska pracy są granice ob-szaru wokół tokarki. Jeżeli ten sam tokarz w ramach swoich obowiązków będzie wykonywał ostrzenie noży tokarskich, to granica stanowiska pracy obejmie również obszar, na którym znajduje się szlifierka-ostrzarka. Gdy na drodze między tokarką i szlifierką-ostrzarką pracownik będzie narażony na istotne dla oceny ryzyka zagrożenia, to ustalając granice

stanowiska pracy należy uwzględnić również tę drogę. Do obowiązków tokarza może należeć, co często będzie miało miejsce w małym zakładzie pracy, samodzielne przy-gotowanie procesu pracy. Tokarz będzie pobierał materiał z magazynu lub placu składowania w postaci pręta, transportował pręt na pilarkę, odcinał na pilarce potrzebny kawałek, a następnie toczył na tokarce. W tym przypadku, mimo że będzie to dalej stanowisko tokarza, granice jego stanowiska będą bardzo szerokie oraz będzie on narażony w ramach tych granic na dodatkowe zagrożenia. W szczególnym przypadku, np. dla elektryka-konserwatora obszarem jego stanowiska pracy może być cały zakład. W takim przypadku ustalając granice stanowiska pracy należy jednak pamiętać o zasadach zdroworozsądkowych, co oznacza uwzględnienie tylko tych obszarów, na których będą występować istotne zagrożenia.2.5.1.7. Wykonywane czynnościW ramach charakterystyki stanowiska pracy należy wykonać wykaz wykonywał czynności. Wykonując wykaz czynności szczególną uwagę należy zwrócić na te czyJB które będą miały istotny wpływ na ryzyko. Wykaz czynności wykonywanych przez jN co wnika jest bardzo przydatny na etapie identyfikacji zagrożeń, systematyzuje dział * i zabezpiecza przed przypadkowym pominięciem zagrożeń podczas ich identyfikacji JB2.5.1.8. NiedogodnościPrzez niedogodności należy rozumieć warunki środowiska pracy, które nie stanowią bezpośrednio zagrożenia dla bezpieczeństwa pracownika, ale w poważnym stopniu sprzyjają powstawaniu tego zagrożenia. Niedogodnością może być np. niedoświetlenie stanowiska pracy, konieczność używania niewygodnych środków ochrony, praca w cyklu wielozmianowym, praca w nocy, nieprzystosowanie stanowiska pracy dla pracownika ze WZGLĘdu na jego wzrost, konieczność wykonywania pracy przy wymuszonej pozycji ciała w ograniczonej przestrzeni itp. Określając niedogodności zauważone w czasie dotychczasowego używania obiektu, narzędzi, maszyn, urządzeń, należy uwzględniać zróżnicował pracowników pod względem płci i wieku, prawo- lub leworęcznych, z ogranicza fizycznymi możliwościami (np. wzrokowymi, słuchowymi, wzrostem, siłą). W praktyce może się okazać, że to, co dla jednego pracownika jest niedogodnością mogącą mieć znaczenie dla bezpieczeństwa, dla drugiego będzie elementem nieistotnym. Przykładem może być zatrudnienie pracownika posiadającego ograniczony poziom słyszenia na stanowiska pracy, na którym stosowane są dźwiękowe sygnały ostrzegawcze.2.5.1.9. Poziom wykształcenia, doświadczenia, umiejętności i predyspozycjeZbierając informacje o stanowisku pracy należy brać pod uwagę poziom wykształcenia, doświadczenia oraz umiejętności, jakie powinien posiadać pracownik na danym stanowisku, w tym również wszystkie wymagane uprawnienia. Wiedza najczęściej jest proporcjonalna do wykształcenia. Należy jednak pamiętać, że poziom wykształcenia nie zawsze oznacza wiedzę. Pracownik może posiadać wysokie wykształcenie, ale gdy jest zatrudniony na stanowisku pracy, na którym rodzaj jego wykształcenia nie odpowiada wymaganiom, jego wiedza może być mała. Prawdopodobieństwo popełnienia błędu przez pracownika z niewiedzy jest duże. Z drugiej strony świadomość ryzyka jest tym wiek im wyższe jest wykształcenie pracownika.Doświadczenie pracownika zwiększa bezpieczeństwo wykonywania pracy. Kierownik który wiele tysięcy kilometrów przejechał samochodem w różnych warunkach – zimą, latem, na terenach górskich, w zatłoczonych miastach itp., rzadziej będzie popełniał błędów niż kierowca, który dopiero otrzymał prawo jazdy. Doświadczenie kierowcy wzrośnie jeszcze bardziej, gdy zdobył je kierując różnymi pojazdami o różnej masie i różnym poziomie technicznym.Predyspozycje są cechą naturalną człowieka, która go charakteryzuje również w związku z wykonywaną pracą Można zauważyć, że jeżeli dwóch pracowników posiada ten sam poziom wykształcenia, wiedzy i doświadczenia, jeden pracownik wykona lepiej powierzone mu zadanie, drugi zaś gorzej. Cecha ta ujawnia się również wtedy, gdy rozważa bezpieczeństwo

wykonania zadania. Jednemu pracownikowi można powierzyć samodzielne wykonanie zadania, drugi zaś by zadanie wykonać bezpiecznie będzie wymagał ciągłego nadzoru.Biorąc pod uwagę w ocenie ryzyka poziom wykształcenia, doświadczenia, umiejętności i predyspozycji należy uwzględniać operatorów (pracowników), uczniów i praktykantów oraz inne osoby, do obowiązków których nie należy praca na danym stanowisku, a okresowo z różnych przyczyn ją wykonują.2 5.1-10' Inne osoby, które mogą być narażone na ryzykoInne osoby, które mogą być narażone na zagrożenia na stanowisku pracy, to przede wszystkim osoby, które mogą znaleźć się w strefie wykonywania pracy przez pracownika. Najczęściej będą to pracownicy wykonujący pracę wspólnie w zespołach, pracownicy na sąsiednich stanowiskach pracy oraz pracownicy dozoru. Należy pamiętać również o praco-wnikach innych przedsiębiorstw, którzy mogą wykonywać pracę na terenie zakładu i być okresowo narażeni na zagrożenia z ocenianego stanowiska pracy. Często na te zagrożenia mogą być narażone inne osoby przebywające okresowo w strefie stanowiska. Przykładem mogą być tu praktykanci, klienci, osoby z innych firm wynajmujących pomieszczenia na terenie zakładu, które często bez uzasadnienia i nadzoru przebywają w różnych miejscach zakładu.Uwzględniając inne osoby, które mogą być narażone na zagrożenia należy postępować w sposób zdroworozsądkowy na podstawie obserwacji i zdarzeń z przeszłości.2.5.1.11' Inne informacjePonadto, jeżeli ma to istotne znaczenie dla oceny ryzyka zawodowego, należy wykorzystać takie informacje:— lokalizacja i opis stanowiska pracy oraz specjalne zadania na nim realizowane,— osoby pracujące na stanowisku z uwzględnieniem szczególnych kryteriów takich jak: wymagane uprawnienia, kobiety w ciąży, młodociani, osoby niepełnosprawne itp.,— stosowane niebezpieczne środki pracy, materiały i wykonywane operacje technologiczne,— wykonywane niebezpieczne czynności oraz sposób i czas ich wykonywania,— specjalne wymagania przepisów i norm dotyczących stanowiska,— zidentyfikowane zagrożenia, ich źródła i charakterystyki,— możliwe skutki występujących zagrożeń,— wypadki i choroby zawodowe i wszystkie mne szkodliwe lub uciążliwe efekty dlazdrowia pracowników,— inne czynniki zaobserwowane na stanowisku pracy, istotne dla bezpieczeństwa.2.5.2. Identyfikacja zagrożeńIdentyfikacja zagrożeń jest procesem rozpoznawania, czy zagrożenie istnieje oraz czy zdefiniowano jego charakterystyki. Identyfikując zagrożenia stwierdza się, jaki jest stan środowiska pracy mogący spowodować wypadek, chorobę lub inną szkodę.Identyfikację zagrożeń należy rozpocząć od zapoznania się z niezgodnością niespełnieniem wymagań przepisów i norm, jakie występują na stanowisku pracy, następnie identyfikować wszystkie zagrożenia, których źródłem są występujące czynniki niebezpieczne, szkodliwe i uciążliwe. Identyfikacja zagrożeń powinna również objąć ja stanu środowiska pracy na stanowisku, a zatem zagrożenia, które przyczyniły sieli w przeszłości do powstania wypadków przy pracy, chorób zawodowych, awarii, zdarzeń niebezpiecznych.Do identyfikacji zagrożeń powinno się wykorzystać:—- listy kontrolne,— metody zaawansowane,— dokumentację techniczną,— normy określające wymagania bezpieczeństwa pracy,— dokumenty pomiarów czynników środowiska pracy.2.5.2.1. Listy kontrolne

Listy kontrolne są jednym z podstawowych, bardzo często stosowanych dokumentów. przy pomocy których można identyfikować zagrożenia. Listy kontrolne są kwestionariuszami zawierającymi pytania identyfikujące odchylenia od normy dotyczące wymagań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, rodzaju zagrożeń, zdarzeń niebezpiecznych związanych ze środowiskiem pracy. Opracowywane są przez specjalistów (ekspertów w danej dziedzinie. Mogą zawierać one również wykaz najczęściej występujących zagrożeń na danym stanowisku pracy. Zaletą list kontrolnych jest systematyczne przedstawi zagrożeń, co przy ich stosowaniu daje gwarancję, że przy identyfikacji zagrożeń nie zostaną pominięte nawet wtedy, gdy osoba identyfikująca nie posiada wiedzy eksperta.Listy kontrolne mogą mieć również wady, z którymi wiąże się niebezpieczeństwo pominięcia w identyfikacji niektórych zagrożeń. Są one opracowywane dla stanów faktycznych, jakie występują na stanowisku pracy. W praktyce stany te mogą być nieco inne też ulegać pewnym zmianom w czasie. Przykładem może być lista kontrolna wykonana stanowiska frezera, ujmująca prace i zagrożenia występujące przy frezowaniu przedmiotu ze stali konstrukcyjnej. Lista taka nie będzie obejmowała zagrożeń związanych z zapniem. W praktyce może okazać się, że frezer będzie frezował okresowo przedmiot) z tworzyw sztucznych i w czasie tych prac będzie powstawał pył i to, np. o szczególnym toksycznym działaniu.Listy kontrolne należy wykorzystywać, ale przed ich zastosowaniem, szczególnie te które zostały sporządzone przez ekspertów zewnętrznych (spoza zakładu pracy), n poddać ocenie pod kątem zgodności ich treści z warunkami środowiska pracy występującymi na ocenianych stanowiskach.Metody zaawansowane są to metody służące do identyfikacji zagrożeń, poszukiwania niebezpiecznych punktów krytycznych na stanowisku pracy, w urządzeniu, instalacji, procesie technologicznym. Mają one zastosowanie w połączeniu z metodami „zaawansowanymi" eksperckimi, jakie zostały przedstawione w rozdziale Inne metody oceny ryzka. Metody te mogą być stosowane tylko w szczególnych przypadkach, np. przy ocenie ryzyka procesów produkcyjnych o wielkich zagrożeniach. Stosowanie ich jest kosztowne. czasochłonne i wymaga wiedzy eksperckiej. Nie jest uzasadnione zastosowanie metod zaawansowanych do identyfikacji zagrożeń przy ocenie ryzyka zawodowego.2522. Dokumentacja technicznaDokumentacja techniczna to przede wszystkim dokumentacja techniczno-ruchowa maszyn i urządzeń dostarczana przez ich producentów i dystrybutorów, ale również instrukcje technologiczne, instrukcje regulacji, napraw itp. Instrukcje te, a szczególnie dokumentacja techniczno-ruchowa, zgodnie z wymaganiami powinna zawierać listę występujących zagrożeń przy użytkowaniu urządzenia, którego dotyczy oraz koniecznych środków ochrony przed tymi zagrożeniami. Dokumenty te są źródłem identyfikacji zagrożeń, które zostały ustalone na etapie projektowania urządzenia i w związku z jego budową wystąpią w użyt-kowaniu.2 5 2.3. Normy określające wymagania bezpieczeństwa pracyObecnie wprowadzane w oparciu o wytyczne Dyrektyw Unii Europejskiej normy z zakresu wymagań technicznych pod względem bezpieczeństwa pracy maszyn i urządzeń zawierają informacje o podstawowych dla danej maszyny lub urządzenia zagrożeniach, jakich one źródłem i jakie należy brać pod uwagę podczas ich użytkowania. Zgodnie z przyjętą hierarchią norm załączniki norm typu A zawierają wykaz podstawowych zagrożeń mających zastosowanie do wszystkich maszyn; załączniki norm typu B zawierają wykazy zagrożeń dla grup tematycznych maszyn danej dziedziny, zaś normy typu C zawierają wykaz zagrożeń dla określonej maszyny lub grupy maszyn.2.5.2.4. Dokumenty pomiarów czynników środowiska pracyZgodnie z wymaganiami pracodawca, w którego zakładzie występują czynniki szkodliwe dla zdrowia ma obowiązek dokonywać badań i pomiarów tych czynników. Przepisy te nakładają na pracodawcę również obowiązek dokumentowania badań i pomiarów w postaci rejestrów

wyników badań i pomiarów tych czynników oraz kart pomiarów. Dokumentacja ta stanowi podstawę do identyfikacji zagrożeń w oparciu o wymienione i charakteryzowane w niej czynniki środowiska pracy.Po dokonaniu identyfikacji zagrożeń powinno się wykonać ich weryfikację sprawdzając czy wszystkie zagrożenia zostały zidentyfikowane oraz eliminując te, które ze względu na powodowane przez nie bardzo małe skutki, nie mają istotnego znaczenia dla bezpieczeństwa pracowników. Przykładem może być tu skaleczenie pracownika biurowego papierem. Strata w tym przypadku jest bardzo mała i nie ma uzasadnienia, by zajmować się tym zagrożeniem. Podobnie może to dotyczyć czynności towarzyszących wykonywaniu pracy, uznawanych za codzienne, wynikające z potrzeb działania człowieka, np. przejście pracownika z jednego pomieszczenia do drugiego; szatnia - stanowisko pracy i wynikające z tego przejścia zagrożenie upadkiem na tym samym poziomie. Mogą zaistnieć jednak sytuacje, dla których zagrożenie to powinno być uwzględnione. Sytuacją taką będzie udokumentowanie dużej liczby takich zdarzeń, zachodzących w tym samym miejscu i w tych samych okolicznościach. Prawdopodobne jest wtedy występowanie określonej przyczyny tych zdarzeń.Po sporządzeniu listy zidentyfikowanych zagrożeń należy określić ich charakterystyki. Źródłem informacji o charakterystykach zagrożeń mogą być:— dane techniczne o stosowaniu maszyn i urządzeń,— dokumentacja techniczno-ruchowa i instrukcje, w tym stanowiskowe,— wyniki pomiarów czynników środowiska pracy,— przepisy prawne i normy techniczne,— dokumentacja dotycząca wypadków przy pracy i chorób zawodowych,— literatura naukowo-techniczna,— karty charakterystyk substancji chemicznych itp.Ponadto informacje o analizowanym stanowisku pracy mogą wynikać z:— obserwacji wykonywanych zadań na stanowisku pracy,— obserwacji wykonywanych zadań poza stanowiskiem pracy,— wywiadów z pracownikami,— obserwacji czynników zewnętrznych mogących wpłynąć na środowisko pracy, czynniki atmosferyczne itp.,— analiz działań zakładu w zakresie zapewnienia bezpiecznych warunków pracy W każdym przypadku powtórnego wykonywania oceny ryzyka zawodowego należy wykonać weryfikację zidentyfikowanych zagrożeń oraz ich uaktualnienia. Dotyczy to również charakterystyk zagrożeń. Jeżeli jest to możliwe, należy korzystać z podobieństwa3 szyn, urządzeń i zdarzeń niebezpiecznych w zakresie zagrożeń i ich charakterystyk. Należy jednak pamiętać o wykonaniu analizy wiarygodności, bowiem nie zawsze takie porównaj jest bezpośrednio możliwe. Informacje, dla których możliwe jest przekroczenie granicy błędu oraz niepewne nie powinny być brane pod uwagę.2.5.3. Szacowanie ryzykaRyzyko zawodowe to prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą powodujących straty, w szczególności wystąpienie u prawników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy. Parametrami ryzyka zawodowego, wynika z definicji, są:— stopień możliwej straty (skutków, konsekwencji) wynikającej ze zdarzenia,— prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia niebezpiecznego o określonej stracieSzacowanie ryzyka jest nadaniem materialnej cechy parametrom ryzyka lub inaczej przyporządkowanie parametrom ryzyka odpowiednich wartości.Przed przystąpieniem do szacowania i wartościowania ryzyka zawodowego nie wybrać metodę oceny ryzyka. Metody oceny ryzyka opisano w rozdziale Metody badań zagrożeń i

szacowania ryzyka. Ogólna zasada — szacowanie parametrów ryzyka i wartościowania ryzyka zawodowego, jest taka sama dla każdej metody. W szczegółach oceny występują różnice.Parametry ryzyka zawodowego szacuje się oddzielnie dla każdego zidentyfikowane, zagrożenia, uwzględniając określone wcześniej ich charakterystyki oraz inne opisane niż wpływające na poziom ryzyka elementy. Elementy te przedstawia rysunek 1.2.

2.5.3-1- Stopień możliwej stratyOceniając stopień (wielkość) możliwej straty spowodowanej wystąpieniem zdarzenia niebezpiecznego bierze się pod uwagę:— postępowanie zgodne z obowiązującym prawem dotyczącym ochrony przed zagrożeniami,— wielkość fizycznego uszkodzenia ciała lub utraty zdrowia,— rozmiar strat.2 5.3.1.1. Obowiązujące przepisy prawne zawierające zasady ochrony przed zagrożeniamiPrawo dotyczące ochrony przed zagrożeniami może dotyczyć ochrony pracowników zatrudnionych w organizacji, ochrony mieszkańców i otoczenia oraz przedmiotów. W przy-padku oceny ryzyka zawodowego brane jest pod uwagę prawo chroniące pracowników. Prawem tym są wymagania przepisów z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Precyzyjne sformułowanie wymagań oraz konsekwentne realizowanie ich w praktyce zapewnia ograniczenie lub wyeliminowanie strat, jakie mogą powodować występujące w środowisku pracy zagrożenia. Im wyższa „kultura" bezpieczeństwa tym mniejsze straty.2 5.3.1.2. Wielkość fizycznego uszkodzenia ciała lub utraty zdrowiaStraty związane z wielkością fizycznego uszkodzenia ciała lub utratą zdrowia określa się na trzech podstawowych poziomach — jako odwracalne, nieodwracalne i śmiertelne. Strata odwracalna to lekki uszczerbek na zdrowiu, po wyleczeniu lub zaleczeniu którego pracownik powraca do wykonywanej wcześniej pracy. Strata nieodwracalna, to ciężkie uszkodzenie ciała, w związku z którym pracownik nie wraca do wykonywanej wcześniej pracy. Może natomiast wykonywać prace o innym charakterze. Przykładem może być stolarz, który utracił rękę pracując na pilarce tarczowej. Utrata ręki uniemożliwia pracę na pilarce, ale może on pracować, np. jako portier. W praktyce, zależnie od zastosowanej metody oceny ryzyka zawodowego, stosowana jest często bardziej rozbudowana skala oceny poziomu strat (patrz rozdział opisujący metody oceny ryzyka).2.5.3.1.3. Rozmiar stratSzacowanie ryzyka musi uwzględniać wszystkie zagrożenia oraz wszystkie narażone osoby. Przez rozmiar strat rozumie się wielkość dotyczącą liczby pracowników którzy mogą doznać

uszczerbku na zdrowiu w wyniku tego samego zdarzenia. Rozmiar strat dotyczyć jednej osoby lub wielu osób.Do osób narażonych należy zaliczyć pracowników, a także, w sposób zdroworozsądkowy, inne osoby, które w związku z wykonywaniem swojej pracy mogą ponieść strat wskutek narażenia na zagrożenie.2.5.3.2. Prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia niebezpiecznego o określonej stracieOceniając prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia niebezpiecznego o określonej stracie nazywane prawdopodobieństwem straty bierze się pod uwagę:— prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia wywołującego zagrożenie, — częstotliwość i czas narażenia (ekspozycję) na działanie zagrożeń,— możliwości uniknięcia lub ograniczenia strat.2.5.3.2.1. Prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia wywołującego zagrożeniePrawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia wywołującego zagrożenie, lub krócej prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia, jest miarą, która określa, jak często może wystąpić określone zdarzenie. Oceniając zaleca się korzystać z danych statystycznych wypadki przy pracy i chorób zawodowych, jakie miały miejsce w przeszłości oraz z danych o skutkach. Korzystne jest również porównywanie wyników oceny ryzyka wykonanego dla identycznych lub podobnych stanowisk pracy. Wykorzystując dane z przeszłości, w każdym przypadku należy wykonać ocenę wiarygodności danych. Dane nieodpowiadające warunkom wykonywanej oceny ryzyka mogą prowadzić do błędnych wniosków. Opierają się na danych z przeszłości należy wziąć pod uwagę zmianę warunków środowiska pracy. Przykładowo, biorąc pod uwagę okres dziesięcioletni, powinno się sprawdzić czy w tym okresie nie zmieniły się warunki pracy i czy większość zdarzeń miała miejsce przed zmianą tych warunków. Jeżeli to miało miejsce, w ocenie ryzyka należy uwzględnić tylko okres przy zmianie warunków.2.5.3.2.2. Częstotliwość i czas narażenia (ekspozycji) na działanie zagrożeńSzacowanie częstotliwości i czasu narażenia na zagrożenie musi obejmować organizację pracy, sposób eksploatacji maszyn i urządzeń i wszystkie możliwe metody pracy. Szacowanie to powinno być przeprowadzone w normalnych, jak i szczególnych zakresach pracy. Powinno uwzględniać przerwy w pracy, przezbrajanie maszyn i urządzeń, czyszczenie, usuwanie błędów, przerwy na konserwację itp.Określając częstotliwość i czas narażenia pracowników na działanie zagrożeń, należy na wstępie przeanalizować potrzebę dostępu pracowników do strefy, w której mogą być narażeni na zagrożenia, oraz realizację procedur (jeżeli takie są) ograniczających ten dostęp. Ekspozycja może wynikać również z rodzaju wykonywanych czynności oraz częstotliwości i czasu, w ciągu którego pracownik je wykonuje. Przykładem może być tu praca konserwatora-elektryka. Do czynności wykonywanych przez konserwatora na terenie całego zakładu należy konserwacja urządzeń zasilanych energią elektryczną, w tym konserwacja silnika elektrycznego wentylatora umieszczonego na dachu hali produkcyjnej. Konserwator jest codziennie narażony na porażenie prądem elektrycznym, natomiast na upadek z wysokości raz w roku, w związku z wykonywaniem okresowej konserwacji silnika wentylatora. Częściej, jeśli nie ma awarii, konserwator nie ma potrzeby wchodzenia na dach hali.2 5 3 2 3- Możliwości uniknięcia lub ograniczenia stratAnalizując możliwość uniknięcia lub ograniczenia strat należy brać pod uwagę: — sposób obsługi urządzenia,_________prędkość z jaką narasta zagrożenie,_________sposób w jaki pracownik nabył świadomość ryzyka,_________możliwości wyeliminowania lub ograniczenia zagrożeń,_________wiedzę i doświadczenie pracownika.Maszyna lub urządzenie może być obsługiwane przez pracownika lub obsługa może być

automatyczna. Przy obsłudze automatycznej pracownik dozoruje urządzenie nie mając potrzeby, często również możliwości, znalezienia się w strefie niebezpiecznej. Jego narażenie na zagrożenia są ograniczone lub całkowicie wyeliminowane. Wykonywanie obsługi bezpośredniej związane jest z koniecznością przebywania pracownika w strefie niebez-piecznej. Jest narażony na występujące w strefie niebezpiecznej zagrożenia. Konsekwencje zagrożeń zależeć będą między innymi od jego kwalifikacji.Kwalifikacje pracownika pozwalają mu ocenić narastanie zagrożenia. Jeżeli zagrożenie występuje powoli pracownik ma zazwyczaj czas na ocenę sytuacji, podjęcie właściwej decy-zji odpowiedniej do jego wiedzy lub wyćwiczonych odruchów. Może wyłączyć maszynę, wycofać się ze strefy niebezpiecznej i ostrzec innych pracowników. Gdy zagrożenie wystąpi szybko, pracownik zwykle działa instynktownie. Jego odruchy są zazwyczaj przypadkowe. Może to być wyłączenie maszyny lub ucieczka. W przypadku, gdy zagrożenie występuje nagle, pracownik nie ma czasu na reagowanie. Konsekwencje zdarzeń są zwykle największe.Zachowanie pracownika w czasie wykonywania czynności na stanowisku pracy, jego praca zgodnie z zasadami i przepisami bezpieczeństwa wynika z posiadanej świadomości ryzyka, a dokładniej od sposobu, jakim świadomość ryzyka uzyskał. Niską świadomość ryzyka posiadają pracownicy, którzy posiadają ogólne informacje o zagrożeniach, niezależnie od tego czy informacje te posiadają z literatury, czy przekazano im je na teoretycznych szkoleniach. Dużą świadomość ryzyka nabywa się poprzez obserwacje lub pokazywanie pracownikom konsekwencji zagrożeń. Pracownik, któremu pokazano film zawierający drastyczne sceny z wypadku lub widział śmierć kolegi, posiada bardzo wysoką świadomość ryzyka, wykonuje pracę bezpiecznie. Nie zmienią jego zachowań negatywne nieformalne naciski grupy - kolegów. Jego świadomość ryzyka jeszcze wzrośnie, gdy o stanach niebezpiecznych, jakie występują w czasie wykonywania pracy będą go informować przy-rządy i sygnały ostrzegawcze.Uniknięcie lub ograniczenie strat zależy od możliwości wyeliminowania lub ograniczenia zagrożeń, od tego czy jest to możliwe, niemożliwe czy też możliwe pod pewnymi wa-runkami. Wyeliminowanie lub ograniczenie zagrożeń jest trudne do osiągnięcia, gdy bez-pośrednio decyduje o tym czynnik ludzki. Zabezpieczenie, np. pracowników korzystających z drogi transportowej, po której poruszają się mechaniczne środki transportu — wózki widłowe, przed potrąceniem jest praktycznie niemożliwe do czasu, gdy po drodze tej będą przechodzić ludzie, a środkiem transportu będzie kierował człowiek. Ograniczenie zagrożenia jest możliwe pod pewnymi warunkami. Drogi transportowe zostaną wydzielonej ruchu pieszego i mechanicznego, a warunkiem będzie przestrzeganie zakazu poruszania pieszych po drodze dla środków transportu i odwrotnie. Zagrożenie potrącenia można wyeliminować całkowicie. Drogi dla ruchu pieszego i mechanicznego wydzielić i ock dzić tak, by nie było możliwości wejścia pieszych na drogę dla środków mechaniczny i wjechania środkami mechanicznymi na drogę dla pieszych.Wiedza i praktyczne doświadczenia pracownika w zakresie obsługi jednego urządzeń lub wielu urządzeń, to również większa wyobraźnia i umiejętność przewidywania sytuacji niebezpiecznych, odpowiedniego profilaktycznego reagowania, co w konsekwencji prowadzi do ograniczenia strat.PRZYKŁAD:Elektryk-konserwator w zakładzie produkcyjnym - wykonujący między innymi raz w roku konserwację silnika wentylatora umieszczonego na dachu hali przy jego krawędzi. Wysokość dachu 6 m. Zagrożenie:Upadek z wysokości Stopień możliwej straty Obowiązujące przepisy prawne zawierające zasady ochrony przed zagrożeniami: \ -, Pracownik podczas konserwacji silnika wentylatora ma obowiązek założenia uprzęży zaijj i pieczającej go przed upadkiem z wysokości (szelki, amortyzator i linka bezpieczeństwa pij l pięta do stałego elementu na dachu).Wielkość fizycznego uszkodzenia ciała lub utraty zdrowia:Skutkiem upadku z wysokości jest śmierć.Rozmiar strat:

Strata dotyczy jednej osoby - na dachu oprócz konserwatora nie przebywają inne osoby. :Prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia niebezpiecznego o określonej straciePrawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia wywołującego zagrożeniePonieważ takie zdarzenie nie miało nigdy miejsca, prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia jest bardzo małe. Oszacowanie wartości prawdopodobieństwa zdarzenia należy wykonania według przyjętej metody oceny ryzyka zawodowego.Częstotliwość i czas narażenia (ekspozycja) na działanie zagrożenia:Pracownik wykonuje obsługę urządzenia raz w roku. Konserwacja silnika zajmuje mu dwie godziny. Ekspozycja na zagrożenie jest mała. Oszacowanie jej wartości należy wykonać zgoi z przyjętą metodą oceny ryzyka zawodowego, jeżeli w przyjętej metodzie występuje ten paramiMożliwości uniknięcia lub ograniczenia strat:Jeżeli pracownik będzie używał środka ochrony przed upadkiem z wysokości zgodnie z obowiązującymi przepisami, uniknięcie straty jest możliwe. Oszacowanie jej wartości należy w konać zgodnie z przyjętą metodą oceny ryzyka zawodowego, jeżeli w przyjętej metodzie i| stępuje ten parametr.Po oszacowaniu parametrów ryzyka zaleca się przeprowadzenie dyskusji oceniając! wiarygodność przyjętych wartości. W praktyce mogą wystąpić przypadki, dla których a da się precyzyjnie oszacować parametrów ryzyka. Dotyczy to zarówno stopnia możliwej straty — wielkości strat, jak i prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia niebezpieczne; o określonej stracie — prawdopodobieństwa wystąpienia możliwych strat. Parametry ryzyka można szacować przyjmując wartość straty, jaka faktycznie może wystąpić wskutek istnienia zdarzenia i odpowiadające tej stracie prawdopodobieństwo, z jakim ta strata może wystąpić. Jeżeli osoba szacująca parametry ryzyka w związku z brakiem doświadczenia brakiem danych ma problemy z przyjęciem prawidłowych wartości, to przy ocenie ryzyka zawodowego zaleca się przyjmowanie maksymalnej straty, jaka może wynikać ze zdarzenia, i odpowiednie dla tej straty prawdopodobieństwo wystąpienia straty.2.5.4. Wartościowanie ryzykaWartościowanie ryzyka jest formułowaniem sądu o ryzyku. Polega to na określaniu wartości ryzyka według przyjętych kryteriów. Kryteria wynikają zazwyczaj z polityki bezeceństwa j higieny pracy, jaka prowadzona jest przez pracodawcę w organizacji. Polityki ta musi być oczywiście zbieżna z polityką ustaloną przez czynniki państwowe w tym zakresie, którą określają wymagania przepisów prawnych, norm lub innych dokumentów. W przypadku braku unormowań państwowych organizacja powinna ustalić własne kryteria dopuszczalności ryzyka zawodowego wykorzystując ogólne wymagania w zakresie bezpie-czeństwa pracy, wiedzę ekspertów, własne doświadczenie oraz opinie pracowników lub i ich przedstawicieli. Praktycznie poziom ryzyka zawodowego, dla oszacowanych wartości parametrów ryzyka, określa się na postawie przyjętej metody w poprzednim kroku procedury oceny ryzyka.Na etapie tym następuje podjęcie decyzji odnośnie akceptacji poziomu ryzyka lub podjęcia kroków koniecznych do zmniejszenia ryzyka lub zapewnienia, że ryzyko pozostanie na akceptowanym poziomie.2.5.5. Porównywanie ryzyka zawodowegoPrzeprowadzając szacowanie parametrów ryzyka oraz wartościowanie ryzyka dla każdego zagrożenia, można korzystać z zasady porównywania ryzyka (podobieństwa ryzyka). Ryzyko zawodowe można porównywać dla identycznych oraz podobnych stanowisk pracy lub dla wybranych czynności wykonywanych na stanowisku pracy. Warunkiem zastosowania porównywania ryzyka jest spełnienie następujących kryteriów:— porównywalne są czynności wykonywane na stanowisku pracy i charakter pracy,— porównywalne są zagrożenia i elementy ryzyka,— porównywalne jest środowisko wykonywania pracy,— porównywalne są pod względem bezpieczeństwa narzędzia, maszyny, urządzenia, materiały i technologia,— porównywalne jest użytkowanie narzędzi, maszyn i urządzeń.Należy zwrócić uwagę, że mimo podobnych czynności wynikających z zastosowania

środków pracy dla różnego środowiska pracy, należy wykonać ocenę ryzyka.2.5.6. Działania wynikające z oceny ryzyka zawodowegoJednym z celów oceny ryzyka zawodowego jest eliminowanie zagrożeń lub ograniczanie ich skutków. Osiągnięcie tego celu jest możliwe przez podjęcie odpowiednich działań. Podjęcie tych działań w sposób systematyczny i optymalny umożliwia plan działań korygujących i zapobiegawczych, opracowany na podstawie otrzymanych wyników oceny ryzyka zawodowego. Plan działań korygujących i zapobiegawczych powinien być poprzedzony analizą potrzeb wynikających z wyników oceny ryzyka zawodowego oraz analizą możliwości ekonomicznych i technicznych organizacji. Analiza ta powinna stanowić pod-stawę do ustalenia priorytetów w działaniach zmierzających do eliminowania lub ograni-czania skutków zagrożeń, a w konsekwencji ograniczenia ryzyka zawodowego. Należy ocenić korzyści, jakie osiągnie w wyniku realizacji podjętych działań organizacja i jej pracownicy.Podstawową zasadą, jaką należy się kierować podejmując działania zmierzającą do ograniczania zagrożeń, jest eliminowanie zagrożeń, najlepiej u źródła, oraz stosowaniu takich środków, które będą chronić jak najwięcej pracowników. W myśl tej zasady ochronne prowadzące do ograniczania zagrożeń powinny być stosowane w kolejności— środki techniczne eliminujące lub ograniczające zagrożenia u źródła, — środki ochrony zbiorowej,— środki organizacyjne i proceduralne,— środki ochrony indywidualnej.Plan działań korygujących lub zapobiegawczych powinien kończyć się analizą, wynik powinien stwierdzać czy:— proponowane działania doprowadzą i w jakim zakresie do osiągnięcia postawionego celu,— po zrealizowaniu działań nie powstaną nowe zagrożenia, a jeżeli tak, to czy z nich wynikające będzie do zaakceptowania,— można wybrać inne, bardziej skuteczne środki,— pracownicy będą akceptować podjęte działania i wynikające z nich zmianyPo realizacji działań, w celu sprawdzenia ich skuteczności, należy wykonać pój ocenę ryzyka zawodowego.Cele wynikające z realizacji planu działań korygujących i zapobiegawczych uznać za osiągnięte, gdy:— zagrożenia będą zlikwidowane lub ryzyko przez nie powodowane zmniejszone— zastosowane środki ochrony będą możliwe do użycia w określonych sytuacjach— rodzaj zastosowanych środków ochrony jest odpowiedni i:jest prawdopodobne, że będą one skuteczne i że nie będzie można ich obejśćnie będą przeszkadzać przy wykonywaniu pracy,ewentualne przewidywane straty przewyższą koszt zastosowania środków ochrony— informacje zamieszczone w instrukcjach pracy są wystarczające i zrozumiałe— wykonywanie pracy przy użyciu narządzi, maszyn i urządzeń jest zgodnej z przeznaczeniem,— pracownicy i inne osoby posiadają odpowiednie oraz wystarczające kwalifikacje by mogły być narażone na zagrożenia,— istnieją odpowiednie dokumenty, że zalecane metody pracy są stosowane oraz zrealizowane są wymagane szkolenia,— pracownicy są właściwie informowani o ryzyku resztkowym występującym w kolejnych fazach pracy na stanowisku,— gdy istnieje potrzeba zastosowania środków ochrony osobistej, to będą one dostarczone, a dostarczanie ich, sposób użycia, wymagane przeszkolenie odpowiednio dokumentowane,

— zastosowane dodatkowe środki zabezpieczające, jeżeli jest to konieczne, są wystarczające.

3. DOKUMENTOWANIE OCENY RYZYKAPo dokonaniu oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, należy zapisywać wyniki oceny. Sposób dokumentowania ryzyka zawodowego powinien być opracowany przez pracodawcę. Szczegółowość dokumentowania, zawarte w dokumentacji informacje, powinny odpowiadać potrzebom wynikającym z prowadzonej działalności, występujących zagrożeń, struktury organizacyjnej i zatrudnienia. Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego powinna być tak opracowana, by była punktem odniesienia do kolejnych wymaganych ocen ryzyka i zawierać tylko niezbędne informacje. Należy unikać zapisów dotyczących tych samych wielkości w kilku dokumentach, ponieważ istnieje niebezpieczeństwo pominięcia któregoś, gdy zachodzi konieczność dokonania poprawek lub wniesienia zmian. Jeżeli do oceny ryzyka wykorzystywano informacje, które są zapisywane w innych dokumentach np. wartości stężeń czynników środowiska pracy, to w opracowywanej dokumentacji powinno się używać odnośników do tych dokumentów.Dokumentacja ta powinna zawierać grupy informacji, jakie wynikają z procedury zarządzania ryzykiem zawodowym:— charakterystykę stanowiska pracy,— informacje dotyczące identyfikacji zagrożeń,— szacowanie parametrów ryzyka i jego wartościowanie,— informacje dotyczące kryteriów akceptacji oraz poziomu ryzyka akceptowanego,— środki ochrony konieczne do zlikwidowania zagrożeń lub zmniejszenia ryzyka,— wynik końcowy oceny ryzyka oraz zalecenia dotyczące monitorowania ryzyka i jego okresowej oceny,— przepisy, normy lub wytyczne stosowane przy ocenie ryzyka.3.1. Charakterystyka stanowiska pracyW charakterystyce stanowiska pracy powinny być umieszczone informacje mające istotny wpływ na bezpieczeństwo pracy. Informacje te powinny zawierać:— rodzaj stanowiska pracy, wykonywane na nim operacje technologiczne i procesy pracy ewentualnie czynności, jeżeli jest to istotne dla bezpieczeństwa, wraz z czasem ich wykonywania,— wyposażenie stanowiska w narzędzia, materiały, maszyny, urządzenia oraz środki ochrony,— podstawowe wskaźniki bezpieczeństwa, takie jak, np. masa przenoszonych materiałów, temperatura, ciśnienie itp.,— lokalizację stanowiska pracy oraz ewentualne powiązania z innymi stanowiskami,— informacje o fazie obiektu, dla którego prowadzona była ocena ryzyka,— granice stanowiska pracy,— osoby pracujące na stanowisku, wymagany oraz posiadany przez te osoby poziom wykształcenia, wiedzy, zdolności i uprawnienia,— inne osoby, które mogą przebywać stale lub okresowo na stanowisku,— zarejestrowane informacje o niebezpiecznych zdarzeniach i niedogodnościach, jakie miały miejsce w przeszłości.3.2. Informacje dotyczące identyfikacji zagrożeńInformacje dotyczące identyfikacji zagrożeń powinny zawierać typ zagrożenia, metody identyfikacji lub źródło, na podstawie którego zidentyfikowano zagrożenie. Krótką charakterystykę zagrożenia, sposób, w jaki może dojść do kontaktu (np. kiedy może być

narażony pracownik), stosowane środki ochrony. Jeżeli, mimo wystąpienia zagrożenia, pominięto w dalszej analizie, to również krótkie uzasadnienie.3.3. Szacowanie parametrów ryzyka i jego wartościowanieW części dotyczącej szacowania i wartościowania ryzyka zawodowego należy pódać jaką zastosowano metodę oceny ryzyka i jeżeli jest to konieczne, krótkie uzasadnienie wyboru metody. Zależnie od zastosowanej metody należy także podać charakterystykę parametrów ryzyka, np. jego konsekwencje, ekspozycje oraz poziom wartościowanego ryzyka. Jeżeli jest to istotne, to w opisie szacowania parametrów ryzyka powinno być podane źródło szacowania, np. wypadki z przeszłości, dane i doświadczenie w szacowaniu parametrów ryzyka na podobnych stanowiskach lub przy podobnych zagrożeniach, jak również wątpliwości w ocenie parametrów ryzyka i ich wpływ na wartościowanie ryzyka.Należy zwrócić tu uwagę, że jeżeli w zastosowanej metodzie ryzyko wartościował jest liczbą, to w dokumentacji poziom ryzyka powinien być podany również opisowo.3.4. Informacje dotyczące kryteriów akceptacji oraz poziomu ryzyka akceptowanegoWymagane jest, by kryteria akceptacji ryzyka zawodowego były podawane dla stanowisk pracy o dużym i bardzo dużym ryzyku. Akceptowanie ryzyka dużego wymaga uzasadnienia ze szczególnym wskazaniem zasad postępowania lub wykonywania pracy. Powinny się tu znaleźć również informacje o szczególnych, bądź rzadko spotykanych zagrożeniach i związanym z nimi ryzykiem.3.5. Środki ochrony konieczne do zlikwidowania zagrożeń lub zmniejszeniem ryzykaDokumentacja oceny ryzyka zawodowego powinna zawierać sposoby uniknięcia skutków ryzyka. Powinny tu być podane konieczne do zastosowania rodzaje środków ochrony oraz konsekwencje, jakie mogą mieć miejsce, gdy nie będą one stosowane.3.6. Wynik końcowy oceny ryzyka oraz zalecenia dotyczące monitorowania ryzyka i jego okresowej ocenyInformacje końcowej oceny ryzyka powinny zawierać wartość ryzyka resztkowej jeżeli ono występuje po zastosowaniu środków ochrony, sposób monitorowania ryzyka oraz jeżeli to konieczne, wytyczne do następnej oceny ryzyka, np. terminy, szczegóły dotyczące, jakich zagrożeń ma dotyczyć ocena ryzyka itp. Ponadto takie informacje, jak:

które grupy pracowników są szczególnie narażone na ryzyko;jakie rodzaje ryzyka budzą obawy.

3.7. Przepisy, normy lub wytyczne stosowane przy ocenie ryzykaDokumentacja oceny ryzyka powinna również zawierać przepisy, normy i wytyczne, które wykorzystano lub na podstawie których wykonano ocenę ryzyka. Mogą to być wymagania zewnętrzne, np. państwowe, ale również wprowadzone w organizacji wewnętrzne zarządzenia.Dokumentacja powinna wykazać, że cele oceny ryzyka zostały osiągnięte oraz sposób, w jaki to osiągnięto. Dokumentacja oceny ryzyka powinna być prowadzona w porozumieniu z pracownikami i/lub ich przedstawicielami i przy ich współudziale, oraz powinna być udostępniana do wglądu. Zainteresowani pracownicy powinni być informowani o wyniku oceny, która dotyczy ich stanowiska pracy oraz działań podjętych w wyniku tej oceny. Dokumentacja powinna być również udostępniana pracownikom wyznaczonym przez pra-codawcę do pełnienia funkcji związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy.

4. INFORMOWANIE O RYZYKU ZAWODOWYMPo wykonaniu oceny ryzyka pracodawca ma obowiązek poinformować pracowników o poziomie ryzyka i jego skutkach. Sposób przekazywania tej informacji może być ustalony przez pracodawcę. Spełnienie tego obowiązku jest najczęściej realizowane poprzez przedstawienie pracownikowi do wglądu, opracowanej w zakładzie na podstawie oceny ryzyka, karty informacji o ryzyku zawodowym. Należy pamiętać o opisanych wcześniej typach stanowisk pracy, jakie rozróżnia się ze względu na rodzaje i organizację prac. Wynikające stąd praktyczne podejście do oceny ryzyka zawodowego będzie miało również & bicie w sposobie informowania o ryzyku zawodowym. Na jednozawodowych stanowisk o stałych warunkach pracy będzie to zazwyczaj jedna karta, na której zebrano wszystkie informacje, jakie pracownik powinien otrzymać na temat ryzyka zawodowego. Dla stanowisk pracy wielozawodowych o stałych warunkach, jednozawodowych o zmieniających okresowo warunkach oraz wielozawodowych o zmieniających się warunkach, informacji o ryzyku zawodowym może składać się z wielu kart, zależnie od tego, na jakim stanowisk w jakich warunkach pracownik będzie wykonywał pracę.Przekazywanie informacji o ryzyku zawodowym przez kartę informacji stwarza jednak niebezpieczeństwo, że w praktyce pracownicy odpowiedzialni za przekazywanie informacji o ryzyku zawodowym mogą się ograniczać tylko do formalnego spełnienia obowiązku, tzn żądania podpisywania karty przez informowanych pracowników, a treść informacji nie I dzie objaśniana. Z tego też powodu dobrze jest, jeżeli informowanie o ryzyku zawodowy odbywa się w ramach szkoleń pracowników, a szczególnie szkoleń z zakresu bezpiecz? stwa i higieny pracy. Program takich szkoleń powinien uwzględniać wszystkie istotne i pracownika a wynikające z oceny ryzyka zawodowego elementy (nie należy przekazy! pracownikom całej procedury zarządzania ryzykiem). Zgromadzona w ramach ocenyij zyka wiedza o stanowisku pracy, wszystkich istotnych dla ochrony pracy zachodzących nim procesach, powinna być przekazywana pracownikom na szkoleniach. Treści zwązar bezpośrednio ze stanowiskiem i wykonywaną na nim pracą oraz umiejętny sposób K przekazywania są czynnikami, które wzbudzą zainteresowanie pracowników i uatrakcyji szkolenia. Szkoleni pracownicy mogą brać czynny udział w dyskusjach o warunkach prac na ich stanowisku i stosowanych rozwiązaniach. Ponadto z dyskusji tych można czerp wiedzę, którą można wykorzystać w okresowych ocenach ryzyka.Informując o ryzyku zawodowym należy pamiętać, że:— informowanie o ryzyku zawodowym pracowników jest obowiązkiem pracodawcy— pracodawca ma obowiązek poinformować o ryzyku zawodowym wszystkich pracowników zatrudnionych w organizacji,— pracownicy powinni potwierdzić fakt poinformowania ich o ryzyku zawodowym.— informacja o ryzyku zawodowym powinna zawierać objaśnienia,— treść informacji powinna zawierać co najmniej:

informację o zagrożeniach, skalę ryzyka - wynik wartościowania ryzyka, zasady ochrony przed zagrożeniami.

W zależności od warunków, jakie są na stanowisku pracy, wykonywanych na nim czyności i wystepujących zagrożeń, treść informacji o ryzyku zawodowym można rozszerzyć o wiedzę, jaką zgromadzono oceniając ryzyko zawodowe. Karta informacji o ryzyku zawodowym z zamieszczonymi w niej dodatkowymi treściami może być jednocześnie swoistą instrukcją bezpiecznego postępowania pracownika. Treść informacji o ryzyku zawodowym może zawierać:

— charakterystykę stanowiska pracy,._____informację o zagrożeniach wraz z ich charakterystykami,— skalę ryzyka,_______charakter ryzyka, jego stałość, mierzalność, postrzegalność,_______skutki ryzyka - wypadkowe, chorobowe,_______prawdopodobieństwo z jakim skutki te mogą wystąpić,_______- sposób w jaki może dojść do kontaktu z zagrożeniami,_______zasady ochrony przed zagrożeniami oraz kontroli ryzyka,— sposób reagowania pracowników w sytuacjach zagrożenia.Przykład treści, jakie może zawierać karta informacji o ryzyku zawodowym podano % Części III.

5. ZAGROŻENIA SZKODLIWYMI CZYNNIKAMI BIOLOGICZNYMIW wielu zawodach pracownicy mają kontakt ze szkodliwymi czynnikami biolog nymi, do takich zawodów należy służba zdrowia, przetwórstwo rolno-spożywcze, pr2ec| walnictwo płodów rolnych, rolnictwo i leśnictwo, gospodarka ściekami i odpadami, sta weterynaryjne, konserwatorzy zabytków i wiele innych. Mikroorganizmy znajdują zastn. wanie do produkcji lekarstw, środków spożywczych oraz w produkcji różnych wyrotó ale w wielu przypadkach mogą stanowić poważne niebezpieczeństwo, jako czynniki ww łujące choroby. Zależnie od rodzaju pracy możliwe są ciężkie choroby, infekcje, uczulą oraz długotrwałe osłabienie i zaburzenia układu odpornościowego.5.1. Klasyfikacja szkodliwych czynników biologicznychSzkodliwe czynniki biologiczne sklasyfikowano w czterech grupach opierając się następujących kryteriach [33]:— prawdopodobieństwa wywołania chorób u człowieka,— możliwych skutkach narażenia pracownika— prawdopodobieństwa rozprzestrzeniania się wśród ludzi,— skuteczności profilaktyki i leczenia.Grupa 1Wywołanie chorób u ludzi przez czynniki należące do grupy pierwszej jest mało prawdopodobne.Grupa 2Czynniki te mogą wywoływać choroby u ludzi, mogą być niebezpieczne dla pracowników, ale rozprzestrzenienie ich w populacji ludzkiej jest mało prawdopodobnej, zwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia. Grupa 3Czynniki te mogą wywoływać u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenienie ich w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne. Zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia.Grupa 4Czynniki te wywołują u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracownika a rozprzestrzenienie czynników w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne. Zazwyczaj nie istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia.5.2. Informacje o szkodliwym czynniku biologicznymPrzy ocenie ryzyka zawodowego przy narażeniu na czynniki biologiczne należy brać pod uwagę:

wykaz i klasyfikację szkodliwych czynników biologicznych, rodzaj, stopień oraz czas trwania narażenia na działanie szkodliwego czynnika

biologicznego, potencjalne działanie w wyniku narażenia (alergizujące, toksyczne, choroba), drogę przenoszenia, istnienie skutecznej szczepionki, specyficzne czynności, np. powodujące powstawanie aerozoli, czynności wykonywane przy dużym stężeniu czynnika biologicznego, czynności w narażeniu na czynnik biologiczny o niskiej dawce infekcyjnej, wykonywanie czynności z czynnikami znajdującymi się w wysokiej grupie ryzyka,

wykonywanie czynności z czynnikami wysoce infekcyjnymi, przy wysokim ryzyku skaleczenia się itp.),

informacje na temat: potencjalnego działania alergizującego lub toksycznego szkodliwego czynnika

biologicznego, chorób, które mogą wystąpić w następstwie narażenia, stwierdzonych chorób, które mają bezpośredni związek z wykonywaną pracą, profilaktyki i działań zapobiegawczych, czasu przechowywania dokumentów (przypadki, kiedy rejestr pracowników

narażonych na działanie tego czynnika biologicznego ma być przechowywany przez okres dłuższy niż 10 lat po zakończeniu ostatniego zanotowanego przypadku narażenia).

Informacje na temat potencjalnego działania alergizującego lub toksycznego szkodliwego czynnika biologicznego zamieszczono w wykazie czynników biologicznych (załącznik 1 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki — Dz. U. Nr 81, poz. 716, późn. zm.). W wyżej wymienionym wykazie czynniki o działaniu uczulającym zostały oznaczone literą A, czynniki wytwarzające toksyny literą T. Czynniki, przeciw którym istnieje skuteczna szczepionka oznaczono literą V. Jeżeli wymagany czas przechowywania rejestru pracow-ników narażonych na dany czynnik biologiczny jest dłuższy niż 10 lat od ostatniego zano-towanego przypadku narażenia, to taki czynnik został oznaczony literą D.5.3. Sposób przenoszenia szkodliwego czynnika biologicznegoDrobnoustroje mogą być przenoszone:— drogą kropelkową (np. wirus grypy, wirus ptasiej grypy) lub pyłową (np. bakterie gorączki Q rickettsia);— drogą pokarmową, np. wirusowe zapalenie wątroby typu A;—- przez krew i inne płyny ustrojowe (bezpośrednie, ugryzienie, skaleczenie wirusowe zapalenie wątroby typu B i C, wścieklizna;— przez glebę, np. tężec;— przez wektory (kleszcze, komary itp.), np. kleszczowe zapalenie mózgu.5.3.1. Obowiązki pracodawcyW przypadku prac, przy których pracownicy są narażeni na działanie szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do grupy 3 lub 4 zagrożenia, pracodawca zobowiązany jest do prowadzenia rejestru tych prac.Pracodawca ma obowiązek przechowywania rejestru pracowników narażonych działanie czynnika biologicznego zakwalifikowanego do grupy 3 lub 4 — przez okres lat, oraz dla czynników oznaczonych literą „D" w załączniku do rozporządzenia przez okres dłuższy niż 10 lat od dnia ostatniego odnotowanego przypadku zachorowań przy narażeniu na szkodliwy czynnik biologiczny, który może być przyczyną choroby — przewlekłej lub utajonej,— która, w świetle obecnej wiedzy, jest niemożliwa do zdiagnozowania do czasu rozwinięcia się choroby,— o wyjątkowo długim okresie wylęgania,— o nawracającym charakterze w długim okresie pomimo leczenia,— mogącej powodować poważne, długookresowe powikłania.Pracodawca zobowiązany jest do zapewniania pracownikom środków hermetyczne w celu zapobiegania i redukcji przypadkowego przeniesienia lub uwolnienia szkodliwe czynnika biologicznego.W przypadku narażenia na szkodliwe czynniki biologiczne pod szczególną ochrona pracownicy młodociani oraz kobiety w ciąży i karmiące piersią.

Dla kobiet w ciąży lub karmiących piersią wzbronione są prace:— stwarzające ryzyko zakażenia: wirusem zapalenia wątroby typu B, wirusem & wietrznej i półpaśca, wirusem różyczki, wirusem HIV, wirusem cytomegalii, pałeczką listeriozy, toksoplazmozą;— przy obsłudze zwierząt dotkniętych chorobami zakaźnymi inwazyjnymi. Dla młodocianych wzbronione są prace, przy których:— źródłem zakażenia lub zarażenia może być chory człowiek lub materiał zakaźny pochodzenia ludzkiego, tj. krew, tkanki, mocz, kał itp., w tym w szczególności wszelkie prace w szpitalach (oddziałach zakaźnych),— występują zagrożenia czynnikami biologicznymi, przenoszonymi na członie przez kontakt ze zwierzętami lub produktami pochodzenia zwierzęcego. A w szczególności:— drobnoustrojami chorób odzwierzęcych, tj. zoonozami,— alergenami pochodzenia zwierzęcego: wydalinami, roztoczem, sierścią, łupieżem zwierząt hodowlanych, pyłem jedwabiu naturalnego, pierzem ptaków, mączką rybną itp., występującymi w przetwórstwie i hodowli,— występuje zagrożenia czynnikami biologicznymi pochodzenia roślinnego lub mikroorganizmami przenoszonymi przez rośliny: drobnoustrojami występującymi w roślinach, tj. bakteriami, promieniowcami, grzybami

itp., które stanowią zagrożenie w trakcie procesów magazynowania, przetwarzania i użytkowania różnych surowców roślinnych,

pyłami pochodzenia roślinnego, powodującymi stany uczuleniowe, w tym W szczególności pyłami zbożowymi, paszowymi, tytoniowymi i z ziół leczniczych.

5.3.2 Ocena ryzyka zawodowegoPrzy ocenie ryzyka zawodowego w narażeniu na szkodliwe czynniki biologiczne postępuje się podobnie, jak przy ocenie innych zagrożeń.Krok pierwszypierwszym krokiem przy ocenie ryzyka zawodowego w narażeniu na szkodliwe czyn-ki biologiczne jest charakterystyka stanowiska zawierająca następujące elementy:— procesy pracy,— typowe czynności w ramach procesu pracy,— czynniki biologiczne występujące w środowisku pracy,—_____miejsce występowania czynników biologicznych na stanowisku pracy,—_____dostępne ogólne informacje dotyczące narażenia.Krok drugiDrugim krokiem jest identyfikacja i charakterystyka zagrożeń, gdzie należy określić:— rodzaj szkodliwego czynnika biologicznego,— źródło zagrożenia (np. człowiek, zwierzęta, gleba itp.),— grupę zagrożenia,— czas trwania narażenia,— potencjalne działanie,— drogi przenoszenia,— objawy zakażenia (tylko w przypadku, gdy objawy jednoznacznie wskazują jed nostkę chorobową),— możliwe skutki zakażenia,— skuteczność metod profilaktycznych i leczenia,— ilość zachorowań w zakładzie. Krok trzeciKolejnym krokiem jest szacowanie ryzyka:— prawdopodobieństwa zakażenia,— skutków zakażenia (choroby, ewentualne działania alergizujące i/lub wywołujące zatrucie),— ekspozycji na zakażenie.

Krok czwartyW kroku czwartym wartościuje się ryzyko i określa się, czy jest ono dopuszczalne Krok piątyPo ocenie ryzyka należy wybrać działania ograniczające lub eliminujące ryzyko5.3.3. Środki ochronne stosowane przy narażeniu na szkodliwe czynniki gicznePrzy pracach narażających na szkodliwe czynniki biologiczne zasady postąpowania i środki ochrony zostały określone w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 22HH 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz U poz. 716, z późn. zm.).Ogólne środki ochronne:— środki konstrukcyjne i techniczne - łatwe do czyszczenia powierzchnie i sprzętu, redukcja i ochrona przed aerozolami i oparami,— środki organizacyjne - monitoring oraz procedury postępowania odpowiednio występujących czynników biologicznych,— higieniczne:— pomieszczenia higienicznosanitarne (łazienki i przebieralnie),— pomieszczenia socjalne,— mycie rąk,— zakaz spożywania posiłków i palenia papierosów w miejscu pracy,— regularne mycie (odkażanie) stanowiska,— szkolenia itp.,— środki ochrony indywidualnej - w zależności od rodzaju czynnika zgodnie z ryzyka,— profilaktyka z zakresu medycyny pracy - badania profilaktyczne, szczepienia ochronne.Specjalne środki ochronneSpecjalne środki ochronne dla czynności przy narażeniu na czynniki biologiczne ściowo dla 2 oraz 3 i 4 grupy zagrożenia, wybrane odpowiednio dla grupy zagrożenia podstawie wymagań podanych w załącznikach rozporządzenia [33], to środki hermetus ści i stopnie hermetyczności.5.3.4. Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego przy narażeniu na czynniki biologiczneDokumentacja oceny ryzyka zawodowego przy narażeniu na czynniki biologicznej winna zawierać:wykaz pracowników narażonych na szkodliwe czynniki biologiczne,charakterystykę czynnika biologicznego: grupę zagrożenia, źródło zagrożenia, sposób kontaktu, drogę przenoszenia, objawy, skutki zagrożenia, potencjalne działanie (drobnoustroje produkują toksyny, mogą powodować alergię), czy są dostępne skuteczne szczepienia ochronne, czy należy przechowywać dokumentację przez okres dłuższy niż 10 lat,ekspozycję na zagrożenie,prawdopodobieństwo zakażenia (rejestr chorób),działania profilaktyczne.

6. ZAGROŻENIA SZKODLIWYMI CZYNNIKAMI CHEMICZNYMIW wielu zawodach pracownicy mają kontakt ze szkodliwymi czynnikami chemicznymi. Bardzo duża ilość substancji chemicznych powoduje, że możliwość ich wykorzystania jest ogromna, powstają nowe preparaty. Ocena ryzyka zawodowego przy narazeniu czynniki chemiczne polega na zidentyfikowaniu substancji i preparatów szkodliwych dla zdrowia, ustaleniu ich stężenia w środowisku pracy oraz porównaniu wyniku z poziome uznawanym za dopuszczalny.Emisja szkodliwych substancji chemicznych do środowiska pracy może nastąpić w postaci aerozolu, gazów, par, cieczy i ciał stałych. Skutki narażenia mogą być miejscow (drażniące, żrące lub uczulające) lub układowe (powodujące zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym, w narządach wewnętrznych, np. w wątrobie lub nerkach. Skutek naraża na szkodliwe substancje i preparaty może mieć charakter ostry (zatrucie wywołane jednorazową dawką) lub przewlekły (wywołane kontaktem z małymi dawkami w dłuższym okesie czasu). Następstwa kontaktu mogą się pojawić natychmiast lub po wielu latach [39]6.1. Klasyfikacja szkodliwych substancji i preparatów chemicznychCelem klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych jest określenie takich właściwości, które mogą stwarzać niebezpieczeństwo podczas ich normalnego stosowania. Ograniczenia stawiane użytkownikom substancji i preparatów chemicznych zawarte są w ustawie z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz. U. Nr poz. 84, z późn. zm.). Związki chemiczne zostały zaklasyfikowane, pod względa stwarzanych przez nie zagrożeń dla zdrowia i środowiska. Każda stosowana substancja chemiczna musi być nie tylko sklasyfikowana, ale i odpowiednio oznakowana (znakiem i symbolem ostrzegawczym). Użytkownicy poddanych klasyfikacji substancji chemiczny! będą zatem poinformowani o tym, jakie zagrożenia i niebezpieczeństwa mogą one wywoływać.Klasyfikacja substancji na podstawie właściwości fizykochemicznych:— o właściwościach wybuchowych,— o właściwościach utleniających,— skrajnie łatwopalne,— wysoce łatwopalne,— łatwopalne.Klasyfikacja substancji na podstawie toksyczności: — bardzo toksyczne,— toksyczne,— szkodliwe,— drażniące,— uczulające.KLAsyfikacja substancji na podstawie analizy skutków specyficznych dla zdrowia człowieka:rakotwórcze,mutagenne,działające szkodliwe na rozrodczość.6.2. Drogi wchłaniania szkodliwych czynników chemicznychWchłanianie szkodliwych czynników chemicznych może odbywać się drogą: pokarmową

oddechową,bezpośrednio przez skórę lub błony śluzowe.6.3 Obowiązki pracodawcyPracodawca jest obowiązany do poinformowania pracownika o stwarzanych przez szkodliwe substancje i preparaty zagrożeniach dla zdrowia. Obowiązkiem pracodawcy jest również zapoznanie pracownika z informacjami zawartymi w karcie charakterystyki substancji niebezpiecznych oraz podjęcie niezbędnych działań zapobiegających powstaniu zagrożenia. Ponadto pracodawca jest obowiązany do uzyskania dodatkowej informacji od dostawcy (producenta, importera lub dystrybutora) czynnika chemicznego lub z innych dostępnych mu źródeł, jeżeli jest to niezbędne w celu dokonania oceny ryzyka zawodowego.Szczególną ochroną są objęci pracownicy młodociani i kobiety w ciąży oraz karmiące piersią.Dla kobiet w ciąży i karmiących piersią wzbronione są prace w narażeniu na działanie czynników rakotwórczych i o prawdopodobnym działaniu rakotwórczym, ponadto w nara-żeniu na następujące substancje chemiczne niezależnie od ich stężenia w środowisku pracy [42]:— chloropren,— 2-etoksyetanol,— etylenu dwubromek,— leki cytostatyczne,— mangan,— 2-metoksyetanol,— ołów i jego związki organiczne i nieorganiczne,— rtęć i jej związki organiczne i nieorganiczne,— styren,— syntetyczne estrogeny i progesterony,— węgla dwusiarczek,— preparaty ochrony roślin.Kobietom w ciąży i karmiącym piersią wzbronione są również prace w narażeniu działanie rozpuszczalników organicznych, jeżeli ich stężenie w środowisku pracy przekracza wartości 1/3 najwyższych dopuszczalnych stężeń.Pracownikom młodocianym [41] wzbronione są prace w narażeniu na działali stancji i preparatów chemicznych, w tym środków ochrony roślin, sklasyfikowanych toksyczne (T), bardzo toksyczne (+T), żrące (C), lub wybuchowe (E). Ponadto młodocianym wzbronione są prace w narażeniu na substancje sklasyfikowane jako szkodliwe, którym przypisano jeden lub więcej następujących zwrotów zagrożeń:— zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia (R39),— może powodować uczulenie w następstwie narażenia drogą oddechową (R42)— może powodować uczulenie w kontakcie ze skórą (R43),— może powodować raka,— może powodować dziedziczne wady genetyczne (R46),— stwarza poważne zagrożenie dla zdrowia w następstwie długotrwałego naraa (R48),— może upośledzać płodność (R60),— może działać szkodliwie na dziecko w łonie matki (Ról),— możliwe ryzyko powstania poważnych zmian w stanie zdrowia (R68).Młodocianym wzbronione są prace w narażeniu na substancje sklasyfikowanej drażniące (Xi), którym przypisano jeden lub więcej następujących zwrotów zagrożeń— produkt skrajnie łatwopalny (R12),— może powodować uczulenie w następstwie narażenia drogą oddechową (R42)— może powodować uczulenie w kontakcie ze skórą (R43).

Młodocianym wzbronione są również prace w narażeniu na działanie czynników i procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, prace w kontakt z lekami psychotropowymi.6.4. Informacje do oceny ryzyka zawodowego przy narażeniu na szkodliwe czynniki chemiczneW ocenie ryzyka zawodowego należy uwzględnić:— niebezpieczne właściwości czynnika chemicznego;— otrzymane od dostawcy informacje dotyczące zagrożenia czynnikiem chemicznym oraz zaleceń jego bezpiecznego stosowania, w szczególności zawarte w kart charakterystyki;— rodzaj, poziom i czas trwania narażenia;— wyniki pomiarów środowiska pracy;— wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń w środowisku pracy, jeżeli ZCM ustalone;— wartości dopuszczalnych stężeń w materiale biologicznym, jeżeli zostały ustalone,efekty działań zapobiegawczych;wyniki oceny stanu zdrowia pracowników, jeżeli została przeprowadzona; warunki pracy przy użytkowaniu czynników chemicznych, z uwzględnieniem ilości tych czynników.6.5. Ocena ryzyka zawodowegoKrok pierwszyPierwszym krokiem przy ocenie ryzyka zawodowego w narażeniu na szkodliwe czynniki chemiczne jest charakterystyka stanowiska:— procesy pracy,_________typowe czynności w ramach procesu pracy,— czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy,_________miejsce występowania czynników chemicznych na stanowisku pracy,_________dostępne ogólne informacje dotyczące narażenia.Krok drugiDrugim krokiem jest identyfikacja i charakterystyka zagrożeń, gdzie należy określić:— rodzaj szkodliwego czynnika chemicznego,— źródło zagrożenia,— stężenie w środowisku pracy,— czas trwania narażenia,— potencjalne działanie (niezależne, sumujące, synergistyczne - wspomagające, antagonistyczne - osłabiające),— drogi wchłaniania,— objawy zdrowotne,— możliwe skutki zdrowotne. Krok trzeciKolejnym krokiem jest szacowanie ryzyka:— prawdopodobieństwa narażenia,— skutków narażenia (choroby, ewentualne działania alergizujące i/lub wywołujące zatrucie, poparzenie chemiczne itp.),— ekspozycji na zagrożenie. Krok czwartyW tym kroku wartościuje się ryzyko i określa się, czy jest ono dopuszczalne. KrokpiątyPo ocenie ryzyka należy wybrać działania ograniczające lub eliminujące ryzyko.W ocenie ryzyka zawodowego należy brać pod uwagę takie prace, w których może wystąpić istotny wzrost narażenia. Do takich prac należą np. naprawy.W przypadkach gdy występuje narażenie na kilka czynników chemicznych, należy ocenić

ryzyko stwarzane przez wszystkie czynniki chemiczne łącznie.Pracodawca obowiązany jest do ponownej oceny ryzyka zawodowego stwarzanego przez czynnik chemiczny, jeżeli nastąpi:— zmiana w składzie czynnika chemicznego;— zmiana w procesie technologicznym;— postęp wiedzy medycznej dotyczącej oddziaływania tego czynnika na zdrowi dzi.6.6. Środki ochronne stosowane przy narażeniu na szkodliwe czynniki chemiczneŚrodki techniczne:— środki konstrukcyjne i techniczne (zmiany w procesie technologicznym, zastosowanie hermetyzacji procesu),— zastosowanie odpowiedniej wentylacji (redukcja i ochrona przed aerozolami gazami i oparami),— oznakowanie opakowań, rurociągów itp.,— odpowiednie przechowywanie,— pomiary środowiska pracy. Środki organizacyjne:— monitoring oraz procedury postępowania odpowiednie do występujących czynników chemicznych,— systematyczne kontrole stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych,— ograniczenie ekspozycji,— higieniczne - prysznice bezpieczeństwa, łazienki i przebieralnie, pomieszczenie socjalne, mycie rąk, zakaz spożywania posiłków i palenia papierosów w miejscu pracy,— szkolenia itp.,— środki ochrony indywidualnej - zgodnie z oceną ryzyka.6.7. Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego przy narażeniu na czynniki chemiczneDokumentacja oceny ryzyka zawodowego przy narażeniu na czynniki chemiczne powinna zawierać informacje:— wykaz pracowników narażonych na szkodliwe czynniki chemiczne;— charakterystykę czynnika chemicznego:— rodzaj,— źródło zagrożenia,— stężenie w powietrzu,— drogi wchłaniania,— skutki zagrożenia,—ekspozycję na zagrożenie;—prawdopodobieństwo następstw (rejestr chorób i wypadków); działania profilaktyczne.

CZĘŚĆ II7. METODY BADANIA ZAGROŻEŃ I SZACOWANIA RYZYKAZnanych jest wiele metod oceny ryzyka. Różnią się one między sobą przede wszystkim zastosowaniem techniki logicznego postępowania, precyzyjności oceny ryzyka oraz przyjętym

poziomem szczegółowości analiz. Metody te mogą mieć zastosowanie w różnych obszarach działalności człowieka. Jedne znajdują zastosowanie w fazie projektowania, inne w fazie budowy lub w eksploatacji. Dla każdej z tych faz, w jakiej znajduje się obiekt można dobrać optymalną metodę oceny ryzyka. Wśród metod oceny ryzyka są też takie, W których zastosowanie daje poprawne rezultaty w wielu fazach obiektu.Ze względu na zastosowanie praw logiki wśród metod oceny ryzyka rozróżnia się metody indukcyjne i dedukcyjne.W metodach indukcyjnych wnioski ogólne wyprowadzane są z przesłanek będących ich szczególnymi przypadkami. Dokonuje się w nich obserwacji i eksperymentów oraz wyprowadza na tej podstawie uogólnienia i formułuje hipotezy. Po ich weryfikacji tworzone są zasady, które mają zastosowanie również w innych przypadkach. Ta zasada jest regułą pozwalającą na przejście od przypadków zaobserwowanych do twierdzeń ogólnych obej-mujących także przypadki niezaobserwowane. Są to metody „od szczegółu do ogółu". W metodach indukcyjnych poszukuje się związków między elementami biorącymi udział w zdarzeniu. Zakończenie oceny następuje po określeniu przyczyny, która ten związek może wywołać.PRZYKŁAD:Z obserwacji wielu zdarzeń związanych z upadkiem pracowników na niższy poziom (upadkiem z wysokości) wynika, że upadki takie kończą się śmiercią. Przyczyną upadku z wysokości może byc niestosowanie zabezpieczeń przed upadkiem z wysokości lub ich nieodpowiednie zastosowanie, zastosowanie zabezpieczeń uszkodzonych itp. Można postawić hipotezę, że praca na wysokości bez odpowiedniego zastosowania środków ochronnych przed upadkiem na niższy poziom kończy się śmiercią.W metodach dedukcyjnych analiza prowadzona jest zgodnie z kierunkiem wynikania logicznego. Oznacza to, że każde następne stwierdzenie wynika z poprzedniego (następnik jest wydedukowany z poprzednika). Następstwo uznawane jest wtedy za prawdziwe, gdy za prawdziwe uznano stwierdzenie poprzednie. Sądy szczegółowe wyprowadzane są z wniosków ogólnych. Są to metody „od ogółu do szczegółu". W metodach dedukcyjnych określa się zdarzenia kluczowe i bada zdarzenia szczegółowe, które zdarzenia kluczowe mogą wywoływać.PRZYKŁAD:Zdarzeniem kluczowym przy pracy na wysokości jest upadek na niższy poziom. Zdarzeniami szczegółowymi, które mogą spowodować upadek na niższy poziom są: niedostarczenie środków ochrony, dostarczenie środków ochrony niesprawnych, dostarczenie nieodpowiednich środków ochrony (np. zły rozmiar), brak możliwości zamocowania, tolerowanie przez dozór złych zachowań (tolerowanie niestosowania środków ochronnych, mimo że pracownicy mają obowiązek je stosować), niezastosowanie środków ochrony itp.Ze względu na precyzję, z jaką następuje ocena ryzyka rozróżnia się metody jąko&Ł, we i ilościowe.Ilościowe szacowanie może być prowadzone, gdy ma się do dyspozycji odpo^iei liczbę

danych statystycznych dotyczących ilości i rodzaju wypadków, zdarzeń niebezni nych, chorób zawodowych, czasu narażenia na czynniki środowiska pracy, liczby 2at nionych itp. Aby ocena ilościowa była wiarygodna, dane te muszą spełniać wymagl statystyki.)Metody te, określane mianem metod precyzyjnych, stanowią grupę metod, w kfótt wykorzystywany jest rachunek prawdopodobieństwa; PSA - Probabilistic Saf Assessment - Probabilistyczne Oceny Bezpieczeństwa. PSA dostarczają strukturalne, i logicznego podejścia do wyznaczania wiarygodnych, potencjalnych scenariuszy awar nych instalacji, ocen ich prawdopodobieństwa i skutków. Znane są też pod nazwą QM Quantitative Risk Assessment - Ilościowe Oceny Ryzyka [22].Metody te znalazły zastosowanie do szacowania skutków i prawdopodobieństw a/JT kim skutki mogą wystąpić oraz wartościowania ryzyka podczas awarii występując w procesach, w których skutki te są zwykle bardzo poważne oraz mogą mieć istotne Ę czenie zarówno dla zatrudnionych w zakładzie pracowników, jak i dla społeczeństw Z tych powodów metody te mają zastosowanie w analizach bezpieczeństwa w energeff jądrowej, instalacjach procesów chemicznych, platformach wydobywczych na morzuf Zależnie od metody mają zastosowanie w fazach projektowania, budowy i w eksploatat Niektóre z nich mogą być stosowane do analizy ryzyka zawodowego na stanowisk pracy. Zastosowanie ich w tym przypadku, ze względu na złożony charakter, najczęśct nie jest uzasadnione.W analizach bezpieczeństwa tymi metodami zakłada się różne scenariusze C wy| pienia potencjalnych zdarzeń (awarii, wypadków), szacuje prawdopodobieństwo P wys; pienia zdarzenia oraz skutki S zdarzenia. Oceniane ryzyko R jest funkcją wymieniony parametrów:

R=f(C,P,S)gdzie: C- scenariusz zdarzenia,P - prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia,S — skutki (straty) spowodowane zdarzeniem.Gdy nie ma dostępu do danych, które pozwalają na wiarygodne ilościowe szacow ryzyka lub, gdy nie jest uzasadnione stosowanie skomplikowanych metod ilościowych, szacowania ryzyka mają zastosowanie metody jakościowe.W metodach tych szacowanym skutkom zdarzenia S i prawdopodobieństwu lub częst ści P, z jakim skutki te mogą wystąpić, przypisywane są umowne wielkości charał* ryzujące ich wartość. Przypisana wartość charakteryzująca poziom skutków oraz pa dopodobieństwa lub częstości może być określana opisowo lub jako liczba określaj! wagę ich poziomu. Tworzone są w ten sposób skale szacowania skutków i praw podobieństwa lub częstości skutków. W identyczny sposób wartościowane jest ryz\ko oraz tworzone jego skale.

Metody te znalazły zastosowanie do szacowania skutków i prawdopodobieństwa (czę-- ,) skutków oraz wartościowania ryzyka występujących podczas: projektowania, bu-s j eksploatacji. Nadają się do oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy.Przy ocenie ryzyka tymi metodami zakłada się wystąpienie zdarzenia (wypadku, uszerbku na zdrowiu) wywołanego określonym zagrożeniem Z i szacuje skutki S zdarzenia oraz prawdopodobieństwo lub częstość P, z jaką skutki te mogą wystąpić. Oceniane ryzyko R zależy od wymienionych parametrów:

R =f(Z,P,S)gdzie: Z-zagrożenie,S - skutki (straty) spowodowane zdarzeniem,P - prawdopodobieństwo lub częstość wystąpienia skutków zdarzenia.Prawdopodobieństwo skutków w metodach jakościowych nie jest prawdopodobieństwem zdefiniowanym matematycznie, lecz liczbą (wagą), stwierdzającą, że skutki dwóch zdarzeń są szacowane na różnych poziomach. Ryzyko definiowane jest jako kombinacja częstości lub prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia wywołującego zagrożenie i konsekwencji

(skutków) związanych z tym zdarzeniem [12]. W odniesieniu do ryzyka w eksploatacji, tj. na stanowiskach pracy, na których występuje związek przyczynowy między zagrożeniami występującymi w środowisku pracy i wykonywaną pracą, przez ryzyko zawodowe określa się prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń, związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy [12].Analizę ryzyka zawodowego przeprowadza się oddzielnie dla każdego możliwego za-grożenia, które może spowodować określone skutki. Ryzyko zawodowe R dla każdego zagrożenia można więc przedstawić jako funkcję:

R =f(P,S)gdzie: S - skutki (straty) spowodowane zdarzeniem,P - prawdopodobieństwo lub częstość wystąpienia skutków zdarzenia.Na prawdopodobieństwo wystąpienia skutków zdarzenia wpływa wiele czynników. Uwzględniając je można precyzować szacowanie prawdopodobieństwa skutków, modyfi-kując metodę jakościowej analizy ryzyka. Przykładowo, jeżeli uwzględni się najbardziej istotne z nich, takie jak częstotliwość, z jaką występuje zagrożenie lub ekspozycja na zagrożenie, częstotliwość, z jaką może wystąpić zdarzenie niebezpieczne oraz możliwość zmniejszenia lub ograniczenia zagrożenia przez zastosowanie środków ochronnych, praw-dopodobieństwo skutków zdarzenia P można przedstawić jako ich funkcję:

P=f(E,W,G,I)gdzie: E - częstotliwość, z jaką występuje zagrożenie lub ekspozycja na zagrożenie, W— prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia, G - możliwość zmniejszenia lub ograniczenia zagrożenia, / - liczba osób narażonych.Uwzględniając powyższe, ryzyko można w tym przypadku określać jako zależne od skutków zdarzenia S, częstotliwości, z jaką występuje zagrożenie lub ekspozycja na zagrożenie E, prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia W, możliwości zmniejszenia C ograniczenia zagrożenia G oraz liczby osób narażonych /:

R=f(S,E,W,G,I)Budowane są w ten sposób jakościowe metody oceny ryzyka, w których ryzyko analizowane jest z różną szczegółowością.Niezależnie od tego w metodach oceny ryzyka stosowana jest również różna metodologia. Wspólne cechy metodologiczne pozwalają na wyróżnienie takich metod, jak:— matrycowe,— wskaźnikowe,Metody oceny ryzyka ze względu na stosowaną metodologię mogą być stosowane 4 oceny ryzyka zawodowego, w którym bezpieczeństwo zawodowe związane jest z częstym wypadkami i zdarzeniami niebezpiecznymi. Skutki tych wypadków i zdarzeń niebezpiecznych są zazwyczaj niewielkie lub średnie. Dotyczą one pojedynczych pracowników \i strat w ograniczonym zakresie w obrębie stanowiska pracy. Stosowane do oceny ryzyka zawodowego metody powinny być metodami prostymi, niewymagającymi bardzi szczegółowych analiz procesów produkcyjnych i również mało pracochłonnymi.Istnieje grupa metod, które mają zastosowanie do oceny ryzyka związanego z wypad kami lub zdarzeniami rzadkimi. Wypadki te i zdarzenia można zaliczyć do poważnych awarii mających katastrofalne znaczenie zarówno dla pracowników, jak i społeczeństw Stosowane w tym przypadku do oceny ryzyka metody wymagają szczegółowej analizy procesów produkcyjnych, a co z tym się wiąże, odpowiedniej wiedzy. Można oczywiście tymi metodami oceniać ryzyko zawodowe. Należy jednak brać pod uwagę potrzebę zastosowania, poza szczególnymi przypadkami np. w przemyśle chemicznym, skomplikowanych i pracochłonnych metod.

7.1.Metoda ALARPAs Low As Reasonably PracticableTak Małe Jak Rozsądnie Możliwe(wg AEA Technology) Metoda ALARP prezentuje filozofię dotyczącą ryzyka [24]. Przesłaniem tej metody jest zrozumienie, że bez przeprowadzenia oceny zagrożenia i wykorzystania tej oceny i praktycznych działaniach nie jest możliwe osiągnięcie celu, którym jest podniesienie poziomu bezpieczeństwa. Obszar ryzyka dzielony jest na trzy poziomy ryzyka akceptowal-nego, tolerowanego oraz nieakceptowalnego i przedstawiany jest w postaci trójkąta ryzyka (Rys'2.1)

W metodzie ALARP stosowane jest tzw. „zdroworozsądkowe" podejście do osiągnięcia celu. Oznacza to, że ryzyko należy oceniać, stosować środki jego redukcji oraz świadomie podejmować decyzję o jego dopuszczalnym poziomie, stosując zasadę, że ryzyko powinno być Jak małe jak to jest rozsądnie możliwe". Koszty zastosowania środków redukcji ryzyka, jakie są wymagane do osiągnięcia obszaru ryzyka tolerowanego, powinno być ekonomicznie uzasadnione. Na przyjęcie poziomu ryzyka tolerowanego mają różnego rodzaju czynniki zewnętrzne, takie jak: ogólne tolerowanie przez środowisk^ łeczne zdarzeń wypadkowych i

strat, świadomość konsekwencji, jakie mogąp0nie f nostki i całe społeczeństwa, grupy społeczne i zawodowe, których ryzyko dotyczy itnW metodzie ALARP przyjmowane są poziomy ryzyka:Ryzyko tolerowane:10~3 na rok - maksymalny poziom ogólnie tolerowanego ryzyka zawodowego10"4narok - maksymalny poziom tolerowanego ryzyka społecznego (narażenie jest dobrowolne)10"5narok — poziom tolerowanego ryzyka w odniesieniu do zakładów gdzie: np. 10 3 na rok oznacza śmierć jednej osoby na 1000 zdarzeń w ciągu rokuWyższy poziom ryzyka występuje tylko w takich grupach zawodowych, jak: rybołowstwo morskie, piloci helikopterów, prace rozbiórkowe itp.Ryzyko akceptowalne:10"6 na rok - dla wszystkich grupJest to poziom ryzyka:10 razy niższy niż ryzyko porażenia prądem elektrycznym w domu,100 razy niższy niż ryzyko wypadku drogowego.Zakłada się, że przy tym poziomie ryzyka nie występują niebezpieczne zdarzenia.

7.2. MATRYCE RYZYKAMatryce (nazywane również tablicami lub macierzami) ryzyka stanowią grupę naiczęściej dwuparametrowych do oceny ryzyka. W metodach tych parametrami metod, n J

gkutki z(jarzenia i prawdopodobieństwo skutków zdarzenia, zaś ryzyko jest kombinacją ryzyka są parametrów. Matryce ryzyka są metodami indukcyjnymi pozwalającymi na bl!iaCją: wą ocenę ryzyka. Szacowanie parametrów ryzyka odbywa się na kilku, najczęściej jak0SWo sześciu poziomach. Wartościowanie ryzyka polega na określeniu wartości ryzyka przez obliczenie iloczynu parametrów ryzyka, i odczytaniu poziomu ryzyka z matrycy7.2.1. Wstępna analiza zagrożeń PHA — Preliminary HazardAnalysisWstępna analiza zagrożeń PHA jest metodą indukcyjną, pozwalającą na jakościowe owanie ryzyka. Przeznaczona jest do szacowania ryzyka związanego z zagrożeniami, °!Tciami niebezpiecznymi i zdarzeniami niebezpiecznymi, występującymi przy urządze-h maszynach oraz ich systemach i podsystemach. Metoda zakłada możliwość powsta-nia°wvpadku i szacuje jakościowo możliwe skutki wypadku lub możliwą utratę zdrowia. iJfżelbyć stosowana na wszystkich etapach badań, konstruowania i budowy, tzn. w fazach owadzenia prac rozwojowych, projektu wstępnego i technicznego oraz przy modyfikac-pr, maszyn i urządzeń. Ma również zastosowanie w eksploatacji. Można nią szacować jaC ko po

zastosowaniu zaproponowanych środków ochronnych. Szacowanie ryzyka metoda PHA powinno być korygowane i aktualizowane, według potrzeb w kolejnych krokach rocedury analizy ryzyka, w każdym z etapów badań konstrukcji, budowy i eksploatacji. Analiza ryzyka prowadzona metodą PHA obejmuje etapy:— określenie granic obiektu, dla którego wykonywana jest ocena ryzyka,— sporządzenie listy zidentyfikowanych zagrożeń,— oszacowanie ryzyka, tzn. określenie możliwych strat poprzez stopień szkód Si prawdopodobieństwa szkód zdarzenia P, z jakim szkody mogą wystąpić,— wartościowanie ryzyka wyrażone poprzez wskaźnik ryzyka W, które określa zależ-ność:

W = S*Pgdzie: S - stopień szkód,P - prawdopodobieństwo szkód zdarzenia.Szacowanie stopnia szkód S i prawdopodobieństwa szkód P odbywa się według skali na sześciu poziomach dla każdego zidentyfikowanego zagrożenia. Charakterystykę posz-czególnych poziomów przedstawiono poniżej.

S - stopień szkódPoziom Charakterystyka1 znikome urazy

lekkie szkody2 lekkie obrażenia

wymierne szkody3 ciężkie obrażenia

znaczne szkody4 pojedyncze wypadki śmiertelne

ciężkie szkody5 zbiorowe wypadki śmiertelne

szkody na bardzo dużą skalę na terenie zakładu6 zbiorowe wypadki śmiertelne

szkody na dużą skalę poza terenem zakładu Uwaga: Poziom 1—5 dotyczy oceny stopnia szkód i prawdopodobieństwa szkód dla zdarzeń na

terenie zakładu, poziom 6 poza terenem zakładu.

P - prawdopodobieństwo szkódPoziom Charakterystyka1 bardzo nieprawdopodobne2 mało prawdopodobne

zdarzające się raz na 10 lat3 doraźne wydarzenia

zdarzające się raz w roku4 dosyć częste wydarzenia

zdarzające się raz w miesiącu5 częste regularne wydarzenia

zdarzające się raz w tygodniu6 duże prawdopodobieństwo wydarzenia

Po oszacowaniu parametrów ryzyko wartościowane jest na podstawie matrycy ryzyis (tablica 2.1).

Ryzyko wartościowane jest na trzech poziomach:1 ___ 3 - ryzyko akceptowalne, 4 __ 9 - dopuszczalna akceptacja ryzyka po ocenie ryzyka,10 — 25 (36) - ryzyko niedopuszczalne, wymagane zmniejszenie ryzyka.Uwaga Wartość wskaźnika ryzyka poniżej 25 dotyczy szacowania stopnia szkód dla szkód na stano-wiskach pracy na terenie zakładu.PRZYKŁAD:Jednym z zagrożeń na stanowisku laboranta w laboratorium chemicznym jest oparzenie kwasem Skutkiem oparzenia może być ciężkie uszkodzenie ciała Pracownik pracuje 8 godzin dziennie. W laboratorium wypadek oparzenia twarzy kwasem wydarzył się raz w ciągu ostatnich 10 latSzacowanie parametrów ryzyka:— stopień szkód S = 3 - ciężkie obrażenia, znaczne szkody,— prawdopodobieństwo szkód' P = 2 - ponieważ taki wypadek miał miejsce raz w ciągu 10 lat. Wartościowanie ryzyka:Na przecięciu wartości (tablica 2.1) poziomo S = 2 i pionowo P = 3 otrzymujemy wartość ryzyka W=S- dopuszczalna akceptacja po ocenie ryzyka7.2.2. Matryca Ryzyka 2Matryca Ryzyka 2 jest metodą indukcyjną, pozwalającą na jakościowe oszacowanie ryzyka. Może być stosowana, podobnie jak metoda PHA, na wszystkich etapach projektowania, budowy i eksploatacji do szacowania ryzyka związanego z zagrożeniami, sytuacjami niebez-piecznymi i zdarzeniami niebezpiecznymi. Metoda zakłada możliwość powstania wypadku i szacuje jakościowo możliwe skutki wypadku, w tym również możliwą utratę zdrowia. Można nią szacować ryzyko po zastosowaniu zaproponowanych środków ochronnych.Analiza ryzyka prowadzona metodą Matryca Ryzyka 2 obejmuje etapy:

— określenie granic obiektu, dla którego wykonywana jest ocena ryzyka,— sporządzenie listy zidentyfikowanych zagrożeń,— oszacowanie ryzyka, tzn. określenie możliwych strat poprzez skutki zdarzenia C i prawdopodobieństwa skutków zdarzenia P, z jakim skutki mogą wystąpić,— wartościowanie ryzyka wyrażone poprzez wskaźnik ryzyka W określany

W=C*Pgdzie: C - skutki zdarzenia,P - prawdopodobieństwo skutków zdarzenia.Szacowanie skutków zdarzenia Ci prawdopodobieństwa skutków. odbywasffilp li sześciu klas dla każdego zidentyfikowanego zagrożenia. Charakterystykę poszczego! klas przedstawiono poniżej.C - skutki zdarzeniaKlasa Charakterystyka0 śmierć1 stała utrata zdrowia

poważny uraz2 ciężkie obrażenia,

znaczne szkody3 pomoc lekarska w szpitalu4 pomoc lekarska5 pierwsza pomocP - prawdopodobieństwo skutkówKlasa Charakterystyka0 niemożliwe Raz na 1000 lat.

raz na 100 lat 1 nieprawdopodobne raz na 10 lat WM2 raczej nieprawdopodobne raz na rok,

raz na miesiąc3 raczej prawdopodobne raz na rok,

raz na miesiąc4 prawdopodobne raz na dzień 5 bardzo prawdopodobne raz na dzień Po oszacowaniu parametrów ryzyko wartościowane jest na podstawie matrycy ryzyka (tablica 2.2).

PRZYKŁAD:Jednym z zagrożeń na stanowisku sprzątaczki jest uderzenie o nieruchome przedmioty Skutkiem takiego uderzenia mogą byc siniaki, guzy, drobne skaleczenia itp Sprzątaczka pracuje przez 8 godzin codziennie Takie wydarzenia mają miejsce bardzo często, sprzątaczce udzielana jest tylko pierwsza pomoc — zimny okład, plaster itpSzacowanie parametrów ryzyka:— skutki zdarzenia' C = 5 - udzielenie pierwszej pomocy, ^^MT- prawdopodobieństwo skutków P = 3 - raczej prawdopodobne, raz na miesiąc ^^BlA/artościowanie ryzykaNa przecięciu wartości (tablica 2 2) C = 5 i P = 3 otrzymujemy wartość wskaźnika ryzyka W- ryzyko akceptowalne7,2.3. Matryca Ryzyka 3Matryca Ryzyka 3 jest metodą indukcyjną, pozwalającą na jakościowe oszacowanie ryzyka. Może być stosowana na wszystkich etapach projektowania, budowy i eksploatacji do szacowania ryzyka związanego z zagrożeniami, sytuacjami niebezpiecznymi i zdarzeniami niebezpiecznymi. Metoda zakłada możliwość powstania wypadku i szacuje jakościowo możliwe skutki wypadku lub możliwą utratę zdrowia. Można nią szacować ryzyko po ^zastosowaniu zaproponowanych środków ochronnych.™ Analiza ryzyka prowadzona metodą Matryca Ryzyka 3 obejmuje następujące etapy:— określenie granic obiektu, dla którego wykonywana jest ocena ryzyka,— sporządzenie listy zidentyfikowanych zagrożeń,— oszacowanie ryzyka, tzn. określenie możliwych strat poprzez skutki i prawdopodobieństwa skutków zdarzenia P, z jakim skutki mogą Wyst— wartościowanie ryzyka wyrażone poprzez wskaźnik ryzyka W określany jW = C * Pgdzie: C - skutki zdarzenia,P - prawdopodobieństwo skutków.Szacowanie skutków zdarzenia C i prawdopodobieństwa skutków P odbywJWP li pięciu klas dla każdego zidentyfikowanego zagrożenia. Charakterystykę poszilfP klas przedstawiono

poniżej.C - skutki zdarzeniaskala Charakterystyka Opis jakościowy1 katastrofalne wiele ofiar śmiertelnych2 wielkie pojedyncze ofiary śmiertelne

liczne urazy nieodwracalne3 bardzo poważne urazy nieodwracalne4 poważne poważne urazy odwracalne5 małe absencjaP - prawdopodobieństwo skutkówSkala-Charakterystyka Opis jakościowyA możliwe raz w roku 0,3 do 3B rzadkie, ale możliwe 0,03 do 0,3C raczej niemożliwe 0,003 do 0,03D niemożliwe 0,0003 do 0,003E całkiem niemożliwe 0,00003 do 0,0003Po oszacowaniu parametrów ryzyko wartościowane jest z matrycy ryzyka (tablica 21)

PRZYKŁAD:Jednym z zagrożeń na stanowisku sprzedawcy w sklepie ze sprzętem AGD jest przeciążenie układu ruchu przy podnoszeniu i przemieszczaniu ciężkich przedmiotów. Pracownik wykonuje zadanie codziennie przez 8 godzin dziennie. Takie zdarzenia miały miejsce kilkakrotnie w ciągu ostatnich 10 lat.Szacowanie parametrów ryzyka:— skutki zdarzenia: C = 4 - urazy poważne, ale odwracalne,— prawdopodobieństwo skutków: P - B - rzadkie, ale możliwe. Wartościowanie ryzyka:Na przecięciu wartości (tablica 2.3) poziomo P = B i pionowo C = 4 otrzymujemy wartość wskaźnika ryzyka

W= TNA - ryzyko tolerowane z koniecznością szybkiej poprawy.7.2.4. Matryca Ryzyka 4 (wg Allgemeine Themeń)Matryca Ryzyka 4 [20] jest metodą indukcyjną, pozwalającą na jakościowe oszacowanie ryzyka. Może być stosowana na wszystkich etapach projektowania, budowy i eksploatacji do szacowania ryzyka związanego z zagrożeniami, sytuacjami niebezpiecznymi i zdarzeniami niebezpiecznymi. Zalecana jest szczególnie do stosowania w eksploatacji do oceny ryzyka zawodowego. Metoda zakłada możliwość powstania wypadku i szacuje jakościowo możliwe skutki wypadku w tym możliwą utratę zdrowia. Można nią szacować ryzyko po zastosowaniu zaproponowanych środków ochronnych.Analiza ryzyka prowadzona metodą Matryca Ryzyka 4 obejmuje etapy:— określenie granic obiektu, dla którego wykonywana jest ocena ryzyka,— sporządzenie listy zidentyfikowanych zagrożeń,— oszacowanie ryzyka, tzn. określenie możliwych strat poprzez skutki zdarzenia i prawdopodobieństwa skutków zdarzenia B, z jakim skutki mogą wystąpić,— wartościowanie ryzyka wyrażone poprzez wskaźnik ryzyka R określany jako:R=A*Bgdzie: A - skutki zdarzenia,B - prawdopodobieństwo wystąpienia skutków.Szacowanie skutków zdarzenia A i prawdopodobieństwa skutków B odbywa się w skali sześciostopniowej dla każdego zidentyfikowanego zagrożenia. Charakterystykę poszczególnych klas przedstawiono poniżej.A - Skutki zdarzeniaSkala CharakterystykaA katastrofalneB bardzo krytyczneC krytyczneD mało krytyczneE nieznaczneF nieistotneB - Prawdopodobieństwo skutkówSkala Charakterystyka1 często2 wystarczająco często3 okazjonalne4 rzadko5 bardzo rzadko6 nieprawdopodobnePo oszacowaniu parametrów ryzyko wartościowane jest z matrycy ryzyka (tablica 2.4)

PRZYKŁAD:Na stanowisku hydraulika jednym z zagrożeń jest skaleczenie o ostre krawędzie. Takie skaleczenie wymaga pomocy lekarza (np. dezynfekcja i opatrzenie rany). Tego typu zdarzenia mają miejsce raz do roku. Pracownik wykonuje pracę codziennie przez 8 godzin.Szacowanie parametrów ryzyka:— skutki zdarzenia: A = D - wymaga interwencji lekarza,— prawdopodobieństwo skutków: B = 4-rzadko, 1 Wartościowanie ryzyka:Na przecięciu wartości (tablica 2.4) poziomo A = D i pionowo S = 4 otrzymujemy wartość wskaźnika ryzyka R= należy przeprowadzić odpowiednie postępowanie (kolor jasnoszary).7.2.5. Analiza bezpieczeństwa pracy JSA — Job Safety AnalysisAnaliza bezpieczeństwa pracy JSA jest matrycową metodą indukcyjną, pozwalającą na jakościowe oszacowanie ryzyka, w której ryzyko zawodowe jest funkcją konsekwencji zdarzenia i prawdopodobieństwa zdarzenia. Przeznaczona jest do szacowania ryzyka zwią-zanego z zagrożeniami, sytuacjami niebezpiecznymi i zdarzeniami niebezpiecznymi, jakie mogą wystąpić lub występują w procesie pracy. Metoda zakłada możliwość powstania wy-padku i szacuje jakościowo możliwe skutki wypadku oraz możliwą utratę zdrowia. Można nią szacować ryzyko po zastosowaniu zaproponowanych środków ochronnych. Szacowanie ryzyka powinno być korygowane i aktualizowane, według potrzeb w kolejnych krokach.w- W metodzie JSA określane w definicji ryzyka prawdopodobieństwo konsekwencji (skutków) zdarzenia jest uszczegółowione i przedstawione przez trzy parametry ryzyka, tj. częstotliwość występowania zagrożeń, możliwość uniknięcia lub ograniczenia szkody i prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia.Analiza ryzyka prowadzona metodą JSA obejmuje etapy:— określenie granic obiektu, dla którego wykonywana jest ocena ryzyka,— sporządzenie listy zidentyfikowanych zagrożeń,— oszacowanie ryzyka, tzn. określenie możliwych strat poprzez określenie klasy kONsekwencji C i prawdopodobieństwa konsekwencji P,— wartościowanie ryzyka.Prawdopodobieństwo konsekwencji P określane jest zależnością:P=F+O+A

gdzie: F- częstotliwość występowania zagrożeń,O - prawdopodobieństwo zdarzenia,A - możliwość uniknięcia lub ograniczenia szkody.Szacowanie wartości składowych parametrów prawdopodobieństwa konsekwencji, przedstawiono poniżej.F - częstotliwość występowania zagrożeniaWartość Charakterystyka1 < 1 raz w roku2 1 raz w roku3 1 raz w miesiącu4 1 raz w tygodniu5 codziennieO - prawdopodobieństwo zdarzeniaWartość Charakterystyka1 nieistotne2 mało prawdopodobne3 wyobrażalne4 prawdopodobne5 zwykłeA - możliwość uniknięcia lub ograniczenia szkodyWartość Charakterystyka1 oczywiste2 prawdopodobne3 możliwe4 niezbyt możliwe5 niemożliwekonsekwencje zdarzenia C szacowane są w czterech klasach.C - kosekwencje zdarzeniaKlasa Opis Charakterystykaci nieznaczne nie powodujące niezdolności do pracyC2 marginalne krótka niezdolność do pracyC3 poważne dłuższa niezdolność do pracyC4 bardzo poważne śmierć

Po oszacowaniu parametrów ryzyko wartościowane jest z matrycy ryzyka (tablica 2.5).

PRZYKŁAD:Na stanowisku listonosza jednym z zagrożeń jest pogryzienie przez psa. Skutkiem takiego wydarzenia jest zranienie kończyn. Listonosz pracuje codziennie. W ciągu ostatnich 10 lat w rejonie obsługiwanym przez ten urząd pocztowy zdarzyły się 4 takie wypadki.W tej metodzie prawdopodobieństwo konsekwencji Pjest sumą trzech parametrów.Szacowanie parametrów ryzyka:— częstość występowania zagrożenia: F = 5 - codziennie,— prawdopodobieństwo zdarzenia: 0 = 4- prawdopodobne,— możliwość uniknięcia lub ograniczenia szkody: A = 3 - możliwe,— prawdopodobieństwo konsekwencji: P = F+ O +AP = 5 + 4 + 3 = 12— konsekwencja zdarzenia: C = C2- krótka niezdolność do nr

Wartościowanie ryzyka:Na przecięciu wartości (tablica 2.5) poziomo C2 i pionowo P = 12 otrzymujemy wartość ryżu ryzyko akceptowalne.7.2.6. Matryca Ryzyka 5 (wg normy DIN V 19250)Matryca ryzyka 5 przestawiona w normie DEN V 19250 jest metodą indukcyjna znaczoną do jakościowego oszacowania ryzyka zawodowego. Metoda zakłada mozW powstania wypadku i szacuje jakościowo parametry ryzyka, którymi są możliwe szk spowodowane zdarzeniem oraz prawdopodobieństwo, z jakim szkody mogą wystąpićAnaliza ryzyka prowadzona metodą Matryca Ryzyka 5 obejmuje etapy:— określenie granic obiektu, dla którego wykonywana jest ocena ryzyka, — sporządzenie listy zidentyfikowanych zagrożeń,— oszacowanie ryzyka, tzn. określenie możliwych szkód i prawdopodobieństw szkód, z jakim mogą one wystąpić,— wartościowanie ryzyka przeprowadzane jest przez odczytanie jego wartości z mattyćp Za parametry ryzyka przyjmowane są:— zakres możliwych wielkość szkód (strat) A, jakie może spowodować zagrożenie,— prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zdarzenia D.Szacowanie szkód odbywa się w skali czterostopniowej zaś prawdopodobieństw szkód określono w skali pięciostopniowej dla każdego zidentyfikowanego zagrożenia

charakterystykę wartości parametrów ryzyka przedstawiono poniżej.A - Zakres szkódOznaczenie Charakterystyka OpisAl Nieistotne zagrożenie systemuA2 Marginalne lekkie obrażenia ludzi,

uszkodzenie systemuA3 Krytyczne ciężkie obrażenia ludzi,

poważne uszkodzenie systemuA4 Katastrofalne ofiary śmiertelne,

utrata systemuD - Prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zdarzeniaOznaczenie Charakterystyka OpisD1 Nieprawdopodobne wystąpienie zdarzenia podczas życia indywidualnej jednostki lub systemu, a także podczi życia dużej liczby jednostek lub systemuD2 Nikłe, ale możliwe wystąpienie zdarzenia podczas życia indywidualnej jednostki lub systemu, względnie spodziewane wystąpienie zdarzenia podczas życia dużej liczby jednostek lub systemuD3 Okazjonalne wystąpienie zdarzenia podczas życia indywidualnej jednostki lub systemu, względnie kilkanaście razy podczas życia dużej liczby jednostekD4 Możliwe wystąpienie zdarzenia kilkakrotnie podczas życia indywidualnej jednostki lub systemu, względnie częste podczas życia dużej liczby jednostek D5 Częste wystąpienie zdarzenia podczas życia indywidualnej jednostki lub systemu, a także podczas życia dużej liczby jednostek.Wartościowanie ryzyka odbywa się za pomocą matrycy (tablica 2.6) w skali ośmiostopniowej dla trzech poziomów

Uwaga- Istnieje wskaźnikowa odmiana metody oceny ryzyka prezentowana przez normę DIN V 19250. Metodę tę zamieszczono w dalszej części opracowania.PRZYKŁAD:Jedrwm z zaarożeń na stanowisku montera rusztowań jest uderzenie przez spadające elementy rusztowania. Skutkiem uderzenia przez spadający element jest śmierć. W organizacji nie było takiego wypadku w ciągu ostatnich 10 lat.Szacowanie parametrów ryzyka:

— zakres szkód" A = A4- katastrofalne, ofiara śmiertelna,- prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego wydarzenia: D = D2- nikłe, ale możliwe.Wartościowanie ryzyka:Na przecięciu wartości (tablica 2.6) poziomo D2 i pionowo A4 otrzymujemy ryzyko niedopuszczalne, wymagane zmniejszenie ryzyka.7.2.7. Matryca Ryzyka - BS 8800 (wg normy BS 8800) Matryca ryzyka przedstawiona w normie brytyjskiej BS 8800 jest metodą przeznaczoną do jakościowego szacowania ryzyka zawodowego. Metoda zakłada wość powstania wypadku i szacuje jakościowo parametry ryzyka, którymi są spowodowane zdarzeniem szkodliwości (skutki) lub możliwą utratę zdrowia oraz podobieństwo, z jakim szkodliwości mogą wystąpić.Analiza ryzyka prowadzona metodą Matryca Ryzyka - BS 8800 obejmuje etapy— określenie granic obiektu, dla którego wykonywana jest ocena ryzyka, — sporządzenie listy zidentyfikowanych zagrożeń— oszacowanie ryzyka, tzn. określenie możliwych szkodliwości i prawdobieństwa, z jakim mogą one wystąpić,— wartościowanie ryzyka przeprowadzane jest przez odczytanie jego wartości z matru Szacowanie szkodliwości i prawdopodobieństwa szkodliwości odbywa się w skali stopniowej dla każdego zidentyfikowanego zagrożenia. Charakterystykę wartości metrów ryzyka przedstawiono poniżej.SzkodliwośćSkala CharakterystykaMała większe uciążliwości, małe skaleczenia i stłuczenia, podrażnienia oczu pyłem,- dolegliwości i stres (np. powodujące ból głowy), złe samopoczucie powodujące chwilowy dyskomfortŚrednia oparzenia, wstrząśnienie mózgu, poważne zwichnięcia, większe złamania,-utrata słuchu, choroby skórne, astma, upośledzenie goni) kończyn, złe samopoczucie prowadzące do stałej małeią sprawnościDuża - amputacje, poważne złamania, zatrucia, rozległe obrażenia śmiertelne,- choroby nowotworowe, inne poważne choroby prowadza śmierci, ostre choroby śmiertelnePrawdopodobieństwo szkodliwościWysoce nieprawdopodobneNieprawdopodobnePrawdopodobneNorma BS 8800 nie podaje charakterystyki poszczególnych poziomów skali prawdobieństwa szkodliwości pozostawiając pracodawcy (zespołowi przeprowadzającemu analizę ryzyka) podjęcie decyzji o poziomie szacowanego prawdopodobieństwa. Zaleca się, by przy szacowaniu prawdopodobieństwa szkodliwości brać pod uwagę:- liczbę osób narażonych na niebezpieczeństwo, częstotliwość i czas narażenia, błędy popełniane przez pracowników,uszkodzenia instalacji, urządzeń i maszyn oraz stosowane zabezpieczenia, - zagrożenia powodowane przez elementy maszyn, normy wyposażania i wyposażanie pracowników w środki ochrony,- niebezpieczne działania, błędy i umyślne naruszenia procedur, szczególnie gdy:- nie jest znane ryzyko,- nie są znane wartości mierzalnych czynników środowiska pracy lub pracownicy nie

posiadają doświadczenia,- nie oceniano ryzyka, na które są narażeni pracownicy,- nie stosowano praktycznie i skutecznie bezpiecznych metod pracy. Po oszacowaniu parametrów ryzyko wartościowane jest z matrycy ryzyka (tablica 2.7) w skali pięciostopniowej.

W celu podniesienia bezpieczeństwa pracy norma zaleca przeprowadzenie niezbędnych działań. Wytyczne do przeprowadzenia tych działań przedstawione są w postaci prostego bazowego planu kontroli ryzyka.Bazowy plan kontroli ryzykaPoziom ryzyka Działania podejmowane w skali czasuZnikome Nie są wymagane działania prowadzące do zmniejszenia ryzyka.

Nie ma potrzeby dokumentowania ryzyka.Tolerowane Nie są wymagane dodatkowe działania kontroli ryzyka. Można rozważyć, jak poniesione dodatkowe koszty wpłyną na uzyskane efekty. Dla utrzymania ryzyka na dotychczasowym poziomie wymagane jest monitorowanie zagrożeń.Umiarkowane Należy podjąć działania prowadzące do zredukowania ryzyka, ale koszty prewencji powinny być starannie określone i skończone. Rozważyć przeprowadzenie redukcji m w okresie czasu o dokładnie zdefiniowanych granicach Us Gdy ryzyko umiarkowane występuje przy dużych szkodm ciach, w celu określenia potrzebnych działań prowadząc* zredukowania ryzyka może być konieczne dodatkowe tfiB niejsze szacowanie prawdopodobieństwa wystąpienia siir wości.Istotne Praca nie może być rozpoczęta do czasu zredukowania rDo redukcji ryzyka powinny być przeznaczone dodatkowe czne środki. Gdy praca jest prowadzona, natychmiast DO& działania prowadzące do zredukowania ryzyka.Niedopuszczalne Do czasu zredukowania ryzyka praca nie może być rozpoJt lub kontynuowana.PRZYKŁAD:Jednym z zagrożeń na stanowisku mechanika samochodowego jest uderzenie przez ci% przedmioty podczas ich demontażu. Skutkiem uderzenia mogą być rozległe obrażenia. Mechanik*! mocnik pracują przy demontażu części z pojazdów przez 8 godzin dziennie. Mechanik ma dtze -, świadczenie. W organizacji nie było takiego wypadku.Szacowanie parametrów ryzyka:— szkodliwość: - duża - poważne złamania, rozległe obrażenia,— prawdopodobieństwo szkodliwości: - wysoce nieprawdopodobne - duże doświadczenie picownika, stosowanie bezpiecznych metod pracy, niewielka liczba osób narażonych.Wartościowanie ryzyka: &Na przecięciu wartości (tablica 2.7) poziomo „wysoce nieprawdopodobne" i pionowo „szfrot wość duża" otrzymujemy wartość ryzyka „ryzyko umiarkowane".Podejmowane działania:Posługując się bazowym planem kontroli ryzyka dla „ryzyka umiarkowanego", należy podi? działania prowadzące do zredukowania ryzyka, ale koszty prewencji powinny być starannie określ i skończone7.2.8. Matryca Ryzyka 6 (wg R. Studenski)Matryca Ryzyka 6 [25] jest metodą indukcyjną, przeznaczoną do jakościowego oszacowania ryzyka zawodowego. Metoda zakłada możliwość powstania wypadku i szacuje jakościowo parametry ryzyka, którymi są rodzaj skutku zdarzenia niebezpieczna oraz

prawdopodobieństwo wystąpienia skutku tego zdarzenia.Analiza ryzyka prowadzona metodą Matryca Ryzyka 6 obejmuje etapy:— określenie charakterystyki stanowiska pracy, dla którego wykonywana jest oca ryzyka,— sporządzenie listy zidentyfikowanych zagrożeń,— oszacowanie ryzyka, tzn. określenie możliwych skutków i prawdopodobiensr, z jakim mogą one wystąpić,— wartościowanie ryzyka przeprowadzone jest przez „przemnożenie” szacowanych wartości parametrów ryzyka i odczytanie jego wartości według schematu podanego poniżejSzacowanie skutków i prawdopodobieństwa skutków odbywa się w skali trójstopniowej dla każdego zidentyfikowanego zagrożenia. Charakterystykę wartości parametrów ryzyka przedstawiono poniżej.Rodzaj skutku zdarzenia niebezpiecznego Symbol Skala CharakterystykaD duży śmierć grupy lub osoby, obrażenia i choroby powodujące takie nieodwracalne skutki, jak: inwalidztwo, skrócone trwanie życia, zeszpecenie, dolegliwości obniżające jakość życia, w tym utratę lub znaczne obniżenie sprawności wzroku, słuchu, wydolności, również skutki odwracalne powodujące absencję ponad 6 miesięcy,S średni urazy lub choroby o skutkach odwracalnych powodujące absencję od 1 do 6 miesięcy,M mały urazy lub choroby, stany gorszego samopoczucia przemijające samoistnie lub wskutek leczenia, powodujące absencję do 1 miesiąca.Prawdopodobieństwo wystąpienia skutków zdarzeń niebezpiecznychSymbol Skala CharakterystykaD duże mają miejsce zdarzenia z przewidywalnymi skutkami; wystąpienie skutków w danej sytuacji jest realne,S średnie zdarzenie o przewidywalnych skutkach jest realne, jednak jego wystąpienie obserwuje się bardzo rzadko,M małe zdarzenie takie jeszcze me wystało, a jego wystąpienie jest możliwe, ale bardzo mało prawdopodobne. Po oszacowaniu parametrów ryzyko wartościowane jest w skuli trójstopniowej.Wartościowanie ryzykaSkutek * Prawdopodobieństwo = RyzykoD* D = DD * S = DD * M = SS * D = DS * M = SM * D= SM * S= SM * M= MWartościowanie ryzyka można przedstawić również w postaci matrycy (tablica 2.8)

Metoda zaleca również w zależności od poziomu ryzyka podjęcie niezbędnych działań profilaktycznych. Ocena ryzyka i zalecane działania profilaktyczneWartość Symbol Skala Wymagane działaniaM A akceptowalne -nie jest wymagana redukcja ryzyka,- wskazane utrzymanie ryzyka na niskim poziomieS T tolerowane - wymagana redukcja ryzyka do poziomu akceptowalnego poprzez zastosowanie zabezpieczeń i specjalnych procedur,D N metolerowane — pracy jeszcze nierozpoczętej me można zacząć do czasu zmniejszenia ryzyka, - kontynuowaną pracę o dużym ryzyku należy bezwzględnie przerwać, a kontynuowanie pracy jest możliwe po zmniejszeniu ryzyka do małego lub warunkowo tolerowanego poziomu średniego.PRZYKŁAD:nowisku lakiernika jednym z zagrożeń jest wybuch i pożar. Skutkiem wybuchu może byc śmierć. Lakiernia jest nowoczesna, pracownicy przeszkoleni o dużym doświadczeniu. W organizacji nie było takiego przypadku.Szacowanie parametrów ryzyka: rodzaj skutku zdarzenia niebezpiecznego; - D = duży - śmierć,prawdopodobieństwo wystąpienia skutków - M = małe - zdarzenie takie niedarzenia niebezpiecznego: wystąpiło.Wartościowanie ryzyka:Zgodnie z przedstawionym w metodzie schematem

D *M = S- ryzyko średnielub według tablicy 2.8 na przecięciu wartości poziomo skutek D — duży i pionowo prawdopodobieństwo wystąpienia skutków zdarzenia niebezpiecznego M — małe, otrzymujemy wartość ryzyka S- ryzyko średnie =T- ryzyko tolerowane. Zalecane działania profilaktyczne:Dla ryzyka tolerowanego T wymagane działania to: „wymagana redukcja ryzyka do poziomu akceptowalnego przez zastosowanie zabezpieczeń i specjalnych procedur".7.2.9. Matryca ryzyka (wg normy PN-N-18002)Przedstawiona w normie PN-N-18002 [12] matrycowa metoda oceny ryzyka jest metodą indukcyjną, przeznaczoną do jakościowego oszacowania ryzyka zawodowego. Jest ona wzorowana na metodzie przedstawionej w normie brytyjskiej BS 8800. Metoda zakłada możliwość powstania wypadku i szacuje jakościowo parametry ryzyka, którymi są możliwe spowodowane zdarzeniem ciężkości następstw (skutki) oraz prawdopodobieństwo, z jakim następstwa te mogą wystąpić.

Analiza ryzyka obejmuje etapy:— określenie granic obiektu, dla którego wykonywana jest ocena ryzyka,— sporządzenie listy zidentyfikowanych zagrożeń,— oszacowanie ryzyka, tzn. określenie możliwych następstw i prawdopodobieństwanastępstw, z jakim mogą one wystąpić,— wartościowanie ryzyka przeprowadzane jest przez odczytanie jego wartości z matrycy.Szacowanie następstw i prawdopodobieństwa następstw odbywa się w skali trójstopniowej dla każdego zidentyfikowanego zagrożenia. Charakterystykę wartości parametrów ryzyka przedstawiono poniżej.Ciężkość następstwNastępstwa Charakterystykao małej szkodliwości urazy i choroby, które nie powodują długotrwałych dolegliwości i absencji w pracy; są to czasowe pogorszenie stanu zdrowia, takie jak: niewielkie stłuczenia i zranienia, podrażnienie oczu, objawy niewielkiego zatrucia, bóle głowy itp.,o średniej dolegliwości urazy i choroby, które powodują niewielkie ale długotrwałe lub nawracające okresowo dolegliwoś związane z okresami absencji; są to np. zranienia oparzenia drugiego stopnia na niewielkiej powierzchni ciała, alergie skórne, nieskomplikowane złamania, zespoły przeciążeniowe układu mięśniowo-szkieletowego, zapalenie ścięgna) itp.,o dużej szkodliwości urazy i choroby, które powodują ciężkie i stałe dolegliwości i/lub śmierć; są to np. oparzenia trzeciego stopnia, oparzenia drugiego stopnia o dużej powierzchni ciała, amputacje, skomplikowane złamania z następ dysfunkcją, choroby nowotworowe, toksyczne uszkodzenia narządów wewnętrznych i układu nerwowego w wyniku narażenia na czynniki chemiczne, zespół wibracyjny, zawodowe uszkodzenia słuchu, astma, zaćma itp.Prawdopodobieństwo następstwPrawdopodobieństwo Charakterystykamało prawdopodobne następstwa zagrożeń, które nie powinny wystąpić podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownikaprawdopodobne następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić nie więcej niż kilkakrotnie podczas okresu aktywności zawodów; pracownika,wysoce prawdopodobne następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić wielokrotnie podczas okresu aktywności zawodowej pracownikaPo oszacowaniu parametrów ryzyko wartościowane jest z matrycy ryzyka w skali trójstopniowej (tablica 2.9) lub pięciostopniowej (tablica 2.10).

Norma zaleca również w zależności od poziomu wartościowania ryzyka podjęcie ni zbędnych działań profilaktycznych (tablica 2.11 i 2.12).

PRZYKŁAD:Jednym z zagrożeń kasjerki w banku jest napad. Skutkiem takiego wydarzenia może być śmie' Kasjerka pracuje codziennie. Stosowane są wszystkie możliwe zabezpieczenia, a ponadto kasjerki szkolone, jak należy postępować w razie napadu. W tym banku nigdy nie było takiego wydarzenia.Szacowanie parametrów ryzyka:— ciężkość następstw: - duża szkodliwość - śmierć,— prawdopodobieństwo następstw: - mało prawdopodobne - następstwa zagrożenia, które nie powinno wystąpić podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika.Wartościowanie ryzyka:

Na przecięciu wartości (tablica 2.9 - skala trójstopniowa) poziomo „mało prawdopodobne" PIOnowo „szkodliwość duża" otrzymujemy wartość ryzyka „ryzyko średnie", a więc ryzyko dopusz. czaine.Działania profilaktyczne:Dla ryzyka średniego o poziomie dopuszczalnym „zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań, których celem jest zmniejszenie ryzyka zawodowego".

7.3. WSKAŹNIKI RYZYKAWskaźniki ryzyka jest to grupa metod oceny ryzyka, w których prawdopodobieństwo Witków zdarzenia opisywane jest jako funkcja innych mających istotne znaczenie w ocenie ryzyka parametrów. Tymi parametrami najczęściej są: częstotliwość, z jaką występuje grożenie lub ekspozycja na zagrożenie, prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia, oraz możliwość zmniejszenia lub ograniczenia zagrożenia. W metodach tych oceniając ryzyko wartościuje się trzy lub więcej parametrów ryzyka. Wskaźniki ryzyka są metodami indukcyjnymi pozwalającymi na jakościową ocenę ryzyka. Szacowanie parametrów ryzyka odbywa się na kilku, najczęściej pięciu poziomach. Wartościowanie ryzyka polega na określeniu wartości ryzyka poprzez obliczenie iloczynu parametrów ryzyka i odczytaniu poziomu ryzyka z tablicy.7.3.1. Wskaźnik Ryzyka RISK SCOREMetoda RISK SCORE [6] jest jakościową, wskaźnikową metodą oceny ryzyka, w które] określane w definicji ryzyka prawdopodobieństwo skutków zdarzenia jest uszczegółowione i przedstawione przez dwa parametry ryzyka, tj. ekspozycję na zagrożenie i prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia.W metodzie tej wartościowanie ryzyka opisuje wyrażenie:

R=S*E*Pgdzie parametrami ryzyka R są:S - możliwe skutki zdarzenia (straty spowodowane przez zdarzenie),E - ekspozycja na zagrożenie,P - prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia.Szacowanie wartości poszczególnych parametrów ryzyka przedstawiono poniżej.S - skutki zdarzeniaWartość S Szacowanie straty Straty ludzkie Straty materialne100 poważna katastrofa wiele ofiar śmiertelnych > 30 min zł40 katastrofa kilka ofiar śmiertelnych 10-30 min zł15 bardzo duża jedna ofiara śmiertelna 0,3-1 min zł7 duża ciężkie uszkodzenia ciała 30-300 tys. zł3 średnia absencja 3-30 tys. zł1 mała udzielenie pierwszej pomocy < 3 tys. złUwaga: Straty materialne wyrażone w złotych można szacować tylko orientacyjnie. Metodę RISK SCORE opracowano w USA. Wartości podane odnoszą się do kosztów strat, jakie przyjmowane są w USA i zostały przeliczone z wartości dolara na złote w skali 1 $ = 3,5 zł.E - ekspozycja na zagrożenieWartość E Charakterystyka10 stała6 częsta (codzienna)3 sporadyczna (raz na tydzień)2 okazyjna (raz w miesiącu)1 minimalna (kilka razy w roku)0,5 znikoma (raz w roku)Uwaga: Metodę RISK SCORE opracowano na potrzeby marynarki wojennej USA. Ekspozycja na zagrożenia „stała" - wartość E = 10 odpowiada sytuacji przebywania marynarza na okręcie gdy jest on narażony na zagrożenie, np. zatonięcie, mimo że nie wykonuje żadnych prac.P - prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeniaWartość P Charakterystyka Szansa w % Prawdopodobieństwo10 bardzo prawdopodobne 50 0,5

6 całkiem możliwe 10 0,1 10"1

3 praktycznie możliwe 1 0,01 10"2

1 mało prawdopodobne, możliwe 10"1 0,001 10"'0,5 tylko sporadycznie możliwe 10"2 0,0001 10"4

0,2 możliwe do pomyślenia 10"3 0,00001 10"5

0,1 teoretycznie możliwe 10"4 0,000001 10"6

Po określeniu wskaźnika ryzyka R, wartościowanie ryzyka odbywa się według przyjętej w metodzie skali. W literaturze podawane są dwie przestawione poniżej skale wartościowania ryzyka. Można wykazać, że mimo różnych wartości R znaczenie określonych kategorii ryzyka i zalecanych działań profilaktycznych jest zbliżone.Wartość R Kategoria ryzyka Działanie zapobiegawczeR<20 akceptowalne wskazana kontrola20 < R 70 małe potrzebna kontrola70 < R < 200 istotne potrzebna poprawa200 <R< 400 duże potrzebna natychmiastowa poprawaR > 400 bardzo duże wskazane wstrzymanie pracyR - ryzykoWartość R Kategoria ryzyka Działanie zapobiegawczeR < 1,5 zaniedbywalne wskazana kontrola1,5 < R < 48 akceptowalne potrzebna kontrola48 < R < 270 średnie potrzebna poprawa270 < R < 1440 poważne potrzebna natychmiastowa poprawaR > 1440 nieakceptowalne wskazane wstrzymanie pracyPRZYKŁAD:Jednym z zagrożeń na stanowisku magazyniera jest uderzenie przez spadające z wysokości meta lowe przedmioty. Magazynier pracuje codziennie przez 8 godzin, zdejmując z półek i układając na półkach towar. W ciągu ostatnich 10 lat zdarzyły się dwa takie wypadki. Oba skończyły się ciężkim uszkodzeniem ciała.Szacowanie parametrów ryzyka:— skutki zdarzenia: S = 7 - strata duża - ciężkie uszkodzenie ciała,— ekspozycja na zagrożenie' E = 6 - częsta - codzienna,— prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia: P = 1 - mało prawdopodobne, możliwe - dwatakie wydarzenia w ciągu 10 lat.Wartościowanie ryzyka:Wskaźnik ryzyka R = S*E* P = 42Dla 20 < R <, 70 — ryzyko jest małe i potrzebna jest kontrola, aby pozostało na tym samym poziomie.7.3.2. Wskaźnik Ryzyka 2 (wg Allgemeine Themeń)Metoda Wskaźnik Ryzyka 2 [20] jest jakościową, wskaźnikową metodą oceny ryzyka, w której określane w definicji ryzyka prawdopodobieństwo skutków zdarzenia jest uszczegółowione i przedstawione przez dwa parametry ryzyka, tj. częstotliwość wystąpienia zdarzenia (ekspozycję) i prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia.W metodzie Wskaźnik Ryzyka 2 wartościowanie ryzyka opisuje wyrażenie:RB = W*H*Agdzie parametrami ryzyka RB są:W- prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia, H— częstotliwość wystąpienia narażenia (ekspozycja), A - spodziewane skutki zdarzenia.Szacowanie wartości parametrów ryzyka przedstawiono poniżej.W— prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeniaMnożnik W Charakterystyka1 praktycznie niemożliwe2 do pomyślenia, ale nieprawdopodobne 5 wyobrażalne7 prawdopodobne10 bardzo prawdopodobne

H— częstotliwość wystąpienia narażeniaMnożnik H Charakterystyka1 bardzo rzadko3 kilka razy w roku 5 raz w miesiącu7 raz w tygodniu9 raz dziennie10 staleA - spodziewane skutki zdarzeniaMnożniki Charakterystyka Szkody materialne1 udzielenie pierwszej pomocy nieznaczne szkody3 leczenie lekarskie <10 000DM4 urazy z wypadków przy pracy < 100 000 DM6 wypadki przy pracy absencja > 6 tyg.8* inwalidztwo/śmierć < 1 000 000 DM10** > 1000 000 DM* RB co najmniej 200,**RB CO najmniej 500.Skalę wartościowania ryzyka metodą Wskaźnik Ryzyka 2 oraz opracowanie odpowiednich działań zapobiegawczych pozostawiono do opracowania pracodawcy (ewentualnie zespołowi analizującemu ryzyko w zakładzie). W opracowywaniu skali wartościowania ryzyka należy postępować zdroworozsądkowo (zasada ALARP) mając na uwadze względy ekonomiczne oraz bezpieczeństwo i zdrowie pracowników.Poniżej przedstawiono opracowaną przez autora skalę wartościowania ryzyka dla metody Wskaźnik Ryzyka 2, uwzględniającą wytyczne dla spodziewanych skutków zdarzenia = 8, gdy RB > 200 i A = 10, gdy RB > 500.RB - ryzykoWartość RB Kategoria ryzyka Działanie zapobiegawczeRB< 10 pomijanie działania nie wymagane10 < RB < 25 akceptowalne wskazana kontrola25 < RB < 50 małe potrzebna kontrola50<!?i?<100 istotne potrzebna poprawa100 < RB < 200 duże potrzebna natychmiastowa poprawa200 < RB < 500 bardzo duże wskazane wstrzymanie pracyRB > 500 niedopuszczalne wymagane wstrzymanie pracyPRZYKŁAD:Jednym z zagrożeń na stanowisku konserwatora wind w budynkach mieszkalnych jest przygniecenie windą Skutkiem takiego zdarzenia może być śmierć. Konserwator codziennie wykonuje przeglądy i naprawy wind. Przestrzegane są wszystkie procedury. W zakładzie nie było takiego wypadku w ciągu ostatnich 10 lat.Szacowanie parametrów ryzyka:— prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia: W = 1 - praktycznie niemożliwe (nie było wypadku),— częstotliwość wystąpienia narażenia: H = 9 - raz dziennie,— spodziewane skutki zdarzenia: A = 8 - inwalidztwo/śmierć. Wartościowanie ryzyka:Wskaźnik ryzyka RB = W*H*A = 72Dla 50 < RB ^ 100 - ryzyko jest istotne i potrzebna jest poprawa.7.3.3. Metoda pięciu kroków — Five steps to risk assessment (FIVE STEP) Pięć kroków do oceny ryzyka (PIĘĆ KROKÓW)Metoda FIVE STEPS [21] jest jakościową, wskaźnikową metodą oceny ryzyk w której określane w definicji ryzyka prawdopodobieństwo skutków zdarzenia jest us2 czegółowione i przedstawione przez trzy parametry ryzyka, tj. częstotliwość narażenia (ekspozycję), liczbę osób narażonych i prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia. W metodzie Pięciu Kroków wartościowanie ryzyka opisuje wyrażenie:

R=P*F*S*I

gdzie parametrami wartości ryzyka R są:P - prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia, F - częstotliwość narażenia (ekspozycja), S - następstwa zdarzenia (skutki), / - liczba osób narażonych.Szacowanie wartości parametrów ryzyka przedstawiono poniżej.P — prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia Wartość P Charakterystyka0,033 prawie niemożliwe1 bardzo mało prawdopodobne, ale możliwe1,5 mało prawdopodobne, ale może się zdarzyć

2 możliwe, ale niecodziennie5 równa szansa8 prawdopodobne10 zdarza się15 pewneF - częstotliwość narażeniaWartość F Charakterystyka0,5 raz na rok1 raz na miesiąc1,5 raz na tydzień2,5 raz dziennie4 co godzinę6 ciągleS następstwa zdarzeniaWartość S Charakterystyka0,1 zadrapania, siniaki0,5 skaleczenia, łagodne obrażenia2 proste złamania,lekka choroba4 skomplikowane złamania, poważna choroba6 utrata jednej kończyny, utrata oka, trwała utrata słuchu10 utrata dwóch kończyn, utrata oczu15 śmierćI -liczba osób narażonychWartość Charakterystyka1 1-2 osoby2 3-7 osób 4 8-15 osób 12 16-50 osóbPo określeniu wskaźnika ryzyka R, wartościowanie ryzyka odbywa się według przyjętej w metodzie skali.R - poziom ryzykaWartość R Charakterystyka0-5 pomijalne5-50 niskie, ale istotne50-500 wysokiepowyżej 500 nie do przyjęciaPRZYKŁAD:Jednym z zagrożeń w restauracji na stanowisku pracy przy frytownicy jest oparzenie terrniczn rozgrzanymi elementami frytownicy lub olejem. Skutkiem takiego wydarzenia może być oparzeń kończyn górnych. Pracownik pracuje przez 7,5 godziny dziennie. W ciągu ostatnich 10 lat był jeden tal! wypadek.Szacowanie parametrów ryzyka:— prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia: P= 1,5 - mało prawdopodobne, ale może zdarzyć się

(jeden wypadek w ciągu 10 lat),— częstotliwość narażenia: F = 6 - ciągle (codzienna praca przy frytownicy),— następstwa zdarzenia: S = 4 - poważna choroba (poparzenia II stopnia),— liczba osób narażonych: / = 1 - frytownicę obsługuje jedna osoba. Wartościowanie ryzyka:Wskaźnik ryzyka R = P*F*S*I=36Dla wartości R od 5 do 50 - ryzyko jest niskie, ale istotne.7.3.4. Wskaźnik Ryzyka WPRMetoda Wskaźnika Ryzyka WPR jest jakościową, wskaźnikową metodą oceny ryzyka, w której określane w definicji ryzyka prawdopodobieństwo skutków zdarzenia jest uszczegółowione i przedstawione przez trzy parametry ryzyka, tj. częstotliwość występowania narażenia (ekspozycję), zakres szkód i prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia.W metodzie WPR wartościowanie ryzyka opisuje wyrażenie:WPR=A*B*C*Dgdzie parametrami wartości wskaźnika ryzyka WPR są:A - prawdopodobieństwo zdarzenia,B - częstość występowania narażenia,C - rodzaj szkód,D - zakres szkód.Szacowanie wartości parametrów ryzyka przedstawiono poniżej.A - prawdopodobieństwo zdarzenia Waga Charakterystyka0 niemożliwe1 bardzo małe2 małe5 możliwe8 prawdopodobne10 spodziewane15 pewneB- rzestość występowaniaWaga- Charakterystyka0,1 bardzo rzadko0,2 raz w roku1 raz w miesiącu1,5 raz w tygodniu2,5 raz dziennie4 raz na godzinę5 ciągleC- rodzaj szkódWaga Charakterystyka0,1 otarcie, stłuczenie0,5 skaleczenie, zmiażdżenie1 złamanie kości krótkich (palca)2 złamanie kości długich4 utrata kończyny, utrata oka, poważna choroba8 utrata dwóch kończyn, utrata oczu, stała utrata zdrowia15 śmierćD - zakres szkódWaga Charakterystyka1 1-2 osoby2 3-7 osób

4 8-15 osób|8 16-50 osób12 ponad 50 osóbPo określeniu wskaźnika ryzyka WPR, wartościowanie ryzyka odbywa się według przyjętej w metodzie skali. Wartościowanie ryzyka oraz zalecane działania zapobiegawcze przedstawiono poniżej.W WPR — wskaźnik ryzykaWPR Ryzyko Działania zapobiegawcze0-1 akceptowalne akceptacja ryzyka1-5 bardzo małe działania podjąć w ciągu roku5-10 małe działania podjąć w ciągu trzech miesięcy10-50 znaczące działania podjąć w ciągu miesiąca50-100 wysokie działania podjąć w ciągu tygodnia100-500 bardzo wysokie działania podjąć w ciągu jednego dnia500-1000 ekstremalne działania podjąć natychmiastponad 1000 niedopuszczalne wstrzymać pracęPRZYKŁAD:Jednym z zagrożeń na stanowisku operatora oczyszczalni ścieków jest poślizgnięcie się i upadek Skutkiem takiego wydarzenia może być złamanie kończyny. Operator pracuje przez 8 godzin dziennie W ciągu ostatnich 10 lat miał miejsce jeden taki wypadek.Szacowanie parametrów ryzyka:— prawdopodobieństwo zdarzenia: A = 1 - bardzo małe,— częstość występowania narażenia: 6 = 5- ciągle - praca codzienna,— zakres szkód: D = 1 - jedna, dwie osoby,— rodzaj szkód: C = 2 - złamanie kości długich. Wartościowanie ryzyka:— Wskaźnik ryzyka WPR = A*B*C*D = WDla wartości WPR od 10 do 50 - ryzyko jest znaczące i działania w celu jego zmniejszenia należy^ podjąć w ciągu miesiąca.

7.3.5. wskaźnik Ryzyka 555 (metoda opracowana przez autorów książki)Metoda 555 jest jakościową, wskaźnikową metodą oceny ryzyka, w której ryzyko określane jest przez iloczyn skutków i prawdopodobieństwa skutków zdarzenia.W metodzie tej wartościowanie ryzyka opisuje wyrażenie: R=S*Psdzie parametrami ryzyka R są:S - możliwe skutki zdarzenia (straty spowodowane przez zdarzenie), P - prawdopodobieństwo skutków zdarzenia. Szacowanie wartości poszczególnych parametrów ryzyka przedstawiono poniżej.S- skutki zdarzeniaWartość S Szacowanie straty Straty ludzkie100 katastrofa kilka ofiar śmiertelnych50 bardzo duża jedna ofiara śmiertelna, skutki nieodwracalne np.: amputacje, choroby nowotworowe, utrata słuchu, zaćma itp.25 duża ciężkie i trwałe uszkodzenia ciała, np.: skomplikowane złamania z dysfunkcją, astma, oparzenia drugiego stopnia na dużej powierzchni ciała itp.10 średnia oparzenia, wstrząśnienie mózgu, poważne zwichnięcia, mniejsze złamania, choroby skórne, stres, złe samopoczucie prowadzące do stałej małej niesprawności, absencja1 mała większe uciążliwości, małe skaleczenia i stłuczenia, podrażnienia oczu pyłem, dolegliwości i stres (np. powodujące ból głowy), złe samo-poczucie powodujące chwilowy dyskomfort

P - prawdopodobieństwo wystąpienia skutku zdarzeniaWartość P Charakterystyka Opis10 pewne zdarza się codziennie zdarza się każdemu pracownikowi5 bardzo prawdopodobne zdarza się 3 razy w roku zdarza się co 100 pracownikowi2,5 prawdopodobne zdarza się raz na 3 lata, zdarza się co 1000 pracownikowi1 mało prawdopodobne zdarza się raz na 10 lat, zdarza się co 10000 pracownikowi0,5 możliwe do pomyślenia zdarza się raz na 30 latPo określeniu wskaźnika ryzyka R, wartościowanie ryzyka odbywa się według przyjętej w metodzie skali.R - ryzykoWartość R Kategoria ryzyka Działanie zapobiegawczeR < 5 akceptowalne wskazana kontrola, zaleca się prowadzenie działań w celu utrzymania ryzyka na tym poziomie5 < R < 25 małe potrzebna kontrola, zaleca się prowadzenie działań w celu zmniejszenia ryzyka25<R<50 średnie, potrzebna poprawa,umiarkowane należy podjąć działania w celu zmniejszenia ryzyka50 < R < 100 duże

potrzebna natychmiastowa poprawaistotne należy podjąć natychmiast działania w celu zmniejszenia ryzykaR > 100 bardzo duże

wskazane wstrzymanie pracyniedopuszczalne należy podjąć natychmiast działania w celu zmniejszenia ryzyka lub nie rozpoczynać pracyPRZYKŁAD:Jednym z zagrożeń na stanowisku kasjerki jest napad. Skutkiem takiego wydarzenia może być erć Kasjerka pracuje przez 8 godzin dziennie. W zakładzie w czasie 30 lat nie było takiego jarzenia.Szacowanie parametrów ryzyka:— skutki zdarzenia: S = 50, jedna ofiara śmiertelna, prawdopodobieństwo skutku zdarzenia: P - 0,5 - możliwe do pomyślenia, • wartościowanie ryzyka:Wskaźnik ryzykaMK, R = S*P = 25Dla wartości R od 5 do 25 - ryzyko małe, potrzebna kontrola. Zaleca się prowadzenie działań w celu zmniejszenia ryzyka

7.4. GRAFY RYZYKAGrafy ryzyka jest to grupa metod oceny ryzyka, które wzorowane są na teorii grafów. Grafy są uporządkowaną, zorientowaną przez zaznaczenie kierunkowymi strzałkami siecią węzłów. Węzły ze strzałkami kierunkowymi tworzą ścieżki. W zastosowaniu grafu do oceny ryzyka, węzłom przypisywane są parametry ryzyka o określonym znaczeniu. Ścieżkom zaś ścieżki ryzyka. Grafy ryzyka są metodami wieloparametrowymi, w których prawdopodobieństwo skutków zdarzenia opisywane jest jako funkcja innych parametrów mających istotne znaczenie w ocenie ryzyka. Tymi parametrami najczęściej są: częstotliwość, z jaką występuje zagrożenie lub ekspozycja na zagrożenie, prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia, oraz możliwość zmniejszenia lub ograniczenia zagrożenia. W metodach tych oceniając ryzyko szacuje się trzy lub więcej parametrów ryzyka. Grafy ryzyka pozwalają na jakościową ocenę ryzyka. Szacowanie parametrów ryzyka odbywa się na kilku poziomach. Wartościowanie ryzyka polega na określeniu wartości ryzyka poprzez przejście odpowiednią dla szacowanych parametrów ryzyka ścieżką ryzyka.7.4.1. Graf Ryzyka 1 (wg normy DIN V 19250)Metoda Graf Ryzyka 1 jest jakościową metodą oceny ryzyka, w której określane z definicji ryzyka prawdopodobieństwo skutków zdarzenia jest uszczegółowione i przedstawione przez trzy parametry ryzyka, tj. okres (czas) przebywania w strefie zagrożenia, odwrócenie zagrożenia (ukierunkowanie zagrożenia) i prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zdarzenia.Za parametry ryzyka przyjmowane są:— zakres możliwych wielkości szkód (strat) A, jakie może spowodować zagrożenie,— okres (czas) przebywania w strefie zagrożenia B,— odwrócenie zagrożenia (ukierunkowanie zagrożenia — możliwości zastosowania ochrony przed zagrożeniem) C,— prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zdarzenia D.Szacowanie wartości parametrów ryzyka w metodzie Graf Ryzyka 1 przedstawiono i poniżej.A - Zakres szkódOznaczenie CharakterystykaAl zagrożenie systemuA2 lekkie obrażenia ludzi, uszkodzenie systemuA3 ciężkie obrażenia ludzi, poważne uszkodzenie systemuA4 ofiary śmiertelne, utrata systemuB - Okres przebywania w strefie zagrożenia Oznaczenie CharakterystykaB1 okresowe do częstegoB2 od częstego do stałegoC - Odwrócenie zagrożeniaOznaczenie CharakterystykaC1 można zapobiec zagrożeniu po spełnieniu określonych warunkówC2 trudno zapobiec zagrożeniuD - Prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zdarzeniaOznaczenie Charakterystyka OpisDl Nieprawdopodobne wystąpienie zdarzenia podczas życia indywidualnej jednostki lub systemu, a także podczas życia dużej liczby jednostek lub systemuD2 Nikłe, ale możliwe wystąpienie zdarzenia podczas życia indywidualnej jednostki lub systemu, względnie spodziewane wystąpienie zdarzenia podczas życia dużej liczby jednostek lub systemuD3 Okazjonalne wystąpienie zdarzenia podczas życia indywidualnej

jednostki lub systemu, względnie kilkanaście razy podczas życia dużej liczby jednostekD4 Możliwe wystąpienie zdarzenia kilkakrotnie podczas życia indywidualnej jednostki lub systemu względnie częste podczas życia dużej liczby jednostekD5 Częste wystąpienie zdarzenia podczas życia indywidualnej jednostki lub systemu, a także podczas życia dużej liczby jednostekWartościowanie ryzyka odbywa się za pomocą gram (Rys. 2.2) według skali ośmiostopniowej dla trzech poziomów.

PRZYKŁAD:Na stanowisku stolarza, podczas przecinania materiału pilarką tarczową jednym z zagrożeń jest odrzut obrabianego materiału. Zagrożenie to niesie za sobą możliwość uszkodzenia cała (np uszkodzenie organów wewnętrznych). Stolarz pracuje na stanowisku z pilarką codziennie około 4 godzin. Praca z pilarką tarczową wymaga stosowania urządzeń zabezpieczających przed odrzutem oraz odpowiedniego, bezpiecznego zachowania się pracownika. Na tym stanowisku pracy zdarzył się jeden wypadek spowodowany odrzutem materiału w okresie ostatnich 5 lat.Szacowanie parametrów ryzyka:- zakres szkód: A3 - ciężkie obrażenia ludzi,- okres przebywania w strefie zagrożenia: B1 - okresowe do częstego, częste do stałego - tokarz pracuje codziennie tylko przez połowę czasu pracy,— odwrócenie zagrożenia: C1 - można zapobiec zagrożeniu po spełnień określonych warunków-jeżeli stolarz bed postępował zgodnie z procedurą— prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zdarzenia: D2 - nikłe, ale możliwe - wypadek miał miejsce w okresie ostatnich 5 lat.Wartościowanie ryzyka:Poruszając się po grafie ryzyka (Rys. 2.2) zgodnie z wartościami szacowanych param począwszy od startu przez gałęzie A3, następnie B1, dalej C1 dla prawdopodobieństwa wystg niepożądanego zdarzenia (nie występuje w tej gałęzi i nie jest brane pod uwagę) D2 odczytu "^ wartość ryzyka na poziomie „4" - ryzyko dopuszczalne,

akceptacja ryzyka po ocenie ryzyka7.4.2. Graf Ryzyka 2 (wg Mayser Polymer Elektronie)Metoda Graf Ryzyka 2 jest jakościową metodą oceny ryzyka, w której określana w definicji ryzyka prawdopodobieństwo skutków zdarzenia jest uszczegółowione i przedstawione przez trzy parametry ryzyka, tj. ekspozycję, możliwość uniknięcia urazu i prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zdarzenia.Za parametry ryzyka przyjmowane są:— ciężkość urazu (strata) S, jaki może spowodować zagrożenie,— ekspozycja E,— możliwość uniknięcia urazu A,— prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zdarzenia O.Szacowanie wartości parametrów ryzyka w metodzie Graf Ryzyka 3 przedstawiono poniżej.S - Ciężkość urazuOznaczenie Charakterystyka51 lekki52 ciężkiE-EkspozycjaOznaczenie CharakterystykaE1 rzadkoE2 często,staleA - Możliwość uniknięcia urazuOznaczenie CharakterystykaAl możliweA2 niemożliweO - prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zdarzenia Oznaczenie CharakterystykaO1 bardzo małeO2 małeO3 dużeWartościowanie ryzyka odbywa się za pomocą grafu (Rys. 2.3) według skali pięciostopniowej dla trzech poziomów.

PRZYKŁAD:Jednym z zagrożeń na stanowisku kierowcy pojazdu samochodowego jest zagrożenie wypadkiem drogowym Skutkiem tego zagrożenia może być śmierć kierowcy Kierowca pracuje codziennie po 8 godzin Przestrzega przepisów prawa o ruchu drogowym W okresie ostatnich 5 lat kierowcy zatrudnieni w zakładzie nie uczestniczyli w wypadkach drogowychSzacowanie parametrów ryzyka.— ciężkość urazu S2 - ciężki - kierowca może ulec wypadkowi śmiertelnemu,— ekspozycja- E2 - często, stale - 8-godzinna praca codzienna,— możliwość uniknięcia urazu A1 - możliwe - są kierowcy jeżdżący bezwypadkowo,— prawdopodobieństwo wystąpienianiepożądanego zdarzenia O2 - małe - nie było wypadków drogowych w okresie ostatnich 5 lat

Wartościowanie ryzyka:Poruszając się po grafie ryzyka (Rys 2.3) zgodnie z wartościami szacowanych param cząwszy od startu przez gałęzie S2, następnie E2, dalej A1 dla prawdopodobieństwa wysta W>p0 pożądanego zdarzenia 02 odczytujemy wartość ryzyka na poziomie „3" - ryzyko średnie

7.5. INNE METODY OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO7.5.1. Ocena ryzyka zawodowego dla czynników mierzalnych Wśród czynników występujących w środowisku pracy można rozróżnić takie, których oddziaływanie na pracownika można charakteryzować wielkościami mierzalnymi. Przykładami takich czynników mogą być: hałas — charakteryzowany jego natężeniem, zapylenie — charakteryzowane jego stężeniem itp. Czynniki te można nazwać czynnikami mierzalnymi. Pozostałe czynniki środowiska pracy, np. niebezpieczne czynniki o charakterze mechanicznym, których źródłem zagrożenia są części maszyn są czynnikami niemierzalnymi.Ocenę ryzyka dla czynników mierzalnych można prowadzić ilościowo w oparciu o wyniki pomiarów czynników środowiska pracy i dopuszczalne ich wartości określone w normach i przepisach. Metodę oceny ryzyka zawodowego wykorzystującą tę zasadę przedstawiono w normie PN-N-18002:2000. Nie wyklucza to zastosowania pozostałych metod do oceny ryzyka zawodowego związanego z czynnikami mierzalnymi.W metodzie tej podstawowym kryterium wartościowania ryzyka zawodowego sa wymagania przepisów i norm. W przypadku braku wymagań określonych w przepisach i normach należy opracować własne kryteria w oparciu o opinię ekspertów oraz doświadczenia zakładu i jego pracowników.Wartościowanie ryzyka zawodowego polega tu na szacowaniu zmierzonej w środowisku pracy wielkości charakteryzującej narażenie i porównaniu jej z wartościami dopuszczalnymi (np. określonymi w normach). Zasadę wartościowania przedstawiono poniżej.Wartościowanie ryzykaWielkość charakteryzująca narażenie Wartość ryzykaP > Pmax duże,Pmax >P>0,5 Pmax średnie,P < 0,5 Pmax małe.gdzie: Pmax — wartość dopuszczalnej wielkości charakteryzującej narażenie, ustalona na podstawie obowiązujących przepisów i norm lub, jeżeli przepisy i normv nie istnieją, innych wymagań, wytycznych, opinii ekspertów itp., np.:- NDS - najwyższe dopuszczalne stężenie,- NDN - najwyższe dopuszczalne natężenie.PRZYKŁAD:isia stanowisku kontrolera jakości pobierania i przygotowania prób flotacyjnych występuje zagroże-bstancjami toksycznymi zawartymi w pyłach. Zmierzona wartość stężenia żelaza wynosi P = 0,39nieb Dla żelaza Pmax = NDS = 5 mg/m3. my""' | szacowanie parametru ryzyka:'" _~ zmierzona wartość P = 0,39 mg/m3 i mieści się w zakresie P < 0,5 Pmax = 2,5 mg/m3, Wartościowanie ryzyka: p < 0,5 Pmax odpowiada ryzyku małemu, które według tablicy 2.9 jest ryzykiem dopuszczalnym.Przy zastosowaniu środków ochron indywidualnych wartościowane według przedstawionej zasady ryzyko zawodowe można zmniejszyć o jeden poziom, np. z dużego na średnie. Przy wartościowaniu ryzyka zawodowego dla grup pracowników podlegających szczególnej ochronie (kobiety w ciąży i w okresie karmienia oraz młodociani) wartościowane ryzyko zawodowe należy zwiększyć o jeden poziom, np. ze średniego na duże.W zależności od wartościowanego poziomu ryzyka norma zaleca podjęcie odpowiednich działań profilaktycznych. Działania te przestawiono w części opisującej matrycową metodę oceny ryzyka zawodowego wg normy PN-N-18002.Ponieważ działanie czynników środowiska pracy na organizm pracowników określany jest przez ich dopuszczalne stężenia i natężenia oraz stężenia i natężenia chwilowe i pułapowe, algorytm

wartościowania ryzyka powinien uwzględniać wszystkie te wielkości. Przykłady postępowania przytoczone za normą PN-N-18002 podano poniżej.PRZYKŁAD:Postępowanie przy wartościowaniu ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na szkodliwe substancje chemiczne występujące w powietrzu na stanowisku pracy.Szacowanie wielkości charakteryzujących narażenieW przypadku wystąpienia szkodliwych substancji chemicznych w powietrzu na stanowisku pracy, wielkościami charakterystycznymi są odpowiednie wskaźniki narażenia (wyznaczone według normy PN-89/Z-04008/07). Przyjęto dla nich następujące oznaczenie:Ps~ wskaźnik narażenia umożliwiający ocenę stężenia średniego ważonego dla całej zmiany roboczej; wskaźnikiem tym może być w przypadku pomiarów z zastosowaniem dozymetrii indywidualnej stężenie średnie ważone dla zmiany roboczej (Cw), a w przypadku pomiarów stacjonarnych górna granica przedziału ufności dla średniej rzeczywistej (GG) lub górna granica przedziału ufności dla stężenia średniego ważonego dla całej zmiany roboczej (GGW),pCh _ wskaźnik narażenia umożliwiający ocenę stężeń chwilowych, PP-wskaźnik narażenia umożliwiający ocenę stężeń pułapowych.Wartościami dopuszczalnymi wielkości charakteryzujących narażenie na szkodliwe substancje chemiczne są:NDS - najwyższe dopuszczalne stężenie,NDSCh - najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe,NDSP - najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe.Wartości te są określone w przepisach lub, w przypadku braku określenia ich w przepisach, ■ ustalane z uwzględnieniem opinii ekspertów.Wartościowanie ryzyka zawodowegoWartościowanie ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na szkodliwe substancje chemiczne występujące w powietrzu na stanowisku pracy przedstawia algorytm na rysunku 2.4.Przedstawiony algorytm nie może byc uogólniany i wymaga przystosowania zawsze, gdy przy szacowaniu parametrów ryzyka i wartościowaniu ryzyka stosowane są szczególne kryteria, np. przy zatrudnianiu młodocianych, kobiet w ciąży i w okresie karmienia. Dla tych pracowników zatrudnienie w warunkach narażenia na określoną substancję chemiczną może być zabronione, a ryzyko zawod0V/ z narażeniem na tę substancję (niezależnie od wyznaczonej wartości wskaźnika narażenia) jest duże

Rys. 2.4. Algorytm wartościowania ryzyka zawodowego związanego z narażeniem naM szkodliwe substancje chemiczne występujące w powietrzunierówność ma zastosowanie w przypadku substancji chemicznych, dla których nie określono wartości NDSCh i/lub NDSP.PRZYKŁAD:Narażenie na substancję chemicznąNa stanowisku kontrolera jakości pobierania i przygotowania prób flotacyjnych występuje zagrożenie substancjami toksycznymi zawartymi w pyłach. Wartości zmierzone stężenia miedzi wynoszą- P s = 0,59 mg/m3 i PCh = 1,27 mg/m3. Dla miedzi NDS = 1 mg/m3 i NDSCh = 2 mg/m3.Szacowanie parametru ryzyka:Korzystając z algorytmu z rys. 2.5, stwierdzamy, że:PS<NDS i PCft< NDSCh,orazPs > 0,5 NDS i PCh > 0,5 NDSChWartościowanie ryzyka:Dla określonych powyżej warunków ryzyko jest średnie, które według tablicy 2.9 jest ryzykiem dopuszczalnym.Przy jednoczesnym działaniu kilku substancji chemicznych można obliczać wartość wskaźnika Ps zgodnie z zasadą sumowania działania toksycznego substancji określoną w normie PN-89/Z-04008/07. Obliczoną wartość Ps porównuje się z liczbą 1 lub 0,5. Algorytm wartościowania ryzyka zawodowego dla takiego przypadku pokazano na rysunku 2.5.

Rys. 2.5. Algorytm wartościowania ryzyka zawodowego związanego z jednoczesnym działaniem kilku substancji chemicznych występujących w powietrzu

PRZYKŁAD:Narażenie na kilka substancji chemicznychNa stanowisku aparatowego produkcji tnchloroetylenu jednym z zagrożeń jest zatrucie Czynn,L szkodliwe to trójchloroetylen i tetrachloroetan Przeprowadzone pomiary wykazały stężenia trojchloro etylenu - PSf = 0,40 NDS oraz tetrachloroetanu - PS2 = 0,15 NDSPonieważ mamy dwie substancje chemiczne należy posłużyć się algorytmem przedstawionym na rys 2 6 Suma 0,40 i 0,15 jest mniejsza od jedności, ale nie mniejsza od 0,5 to ryzyko zawodowe jest średnie Następnie z tablicy 2 9 należy odczytać dopuszczalność ryzyka i jakie kroki należy podjąć Szacowanie parametru ryzykaKorzystając z algorytmu z rys 2 5, stwierdzamy, że

1 2

1 2

0 , 5 5S SP P

N D S N D S+ =

spełniony jest warunek1 2

1 2

1 0 , 5S SP P

N D S N D S> + >

Wartościowanie ryzykaDla określonego powyżej warunku ryzyko jest średnie, które według tablicy 2 9 jest ryzykiem dopuszczalnym

PRZYKŁAD:Postępowanie przy wartościowaniu w skali trójstopniowej ryzyka zawodowego związanegoz narażeniem na hałas na stanowisku pracySzacowanie wielkości charakteryzujących narażenieNarażenie na hałas charakteryzują wielkościL-EX8h - poziom narażenia na hałas odniesiony do 8-godzinnego dnia pracy lubEASh - narażenie dzienne na hałas (odpowiadające narażeniu odniesionemu do 8-godzinnego dnia pracy)LEKW - poziom narażenia na hałas odniesiony do tygodnia pracy lubEAw - narażenie tygodniowe na hałas (odpowiadające narażeniu odniesionemu do tygodnia pracy),LA max- maksymalny poziom dźwięku A,Lcpeak- szczytowy poziom dźwięku CNarażenie na hałas szacuje się na podstawie wielkości poziomu hałasu odniesionego do 8-godzin nego dnia pracy (lub narażenia dziennego) albo, dla hałasu nierównomiernego w poszczególnych dniach tygodnia, odniesionego do tygodnia pracy (lub narażenia tygodniowego) Wartości te można wyznaczyć na drodze pomiarów wg normy PN-N-01307 1994 lub na drodze prognozowania Wartości dopuszczalne są określone w przepisachWartościowanie ryzyka zawodowegoWartościowanie ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej związanego z narażeniem na hałas na stanowisku pracy przedstawia algorytm na rysunku 2 6

Rys. 2.6. Algorytm wartościowania ryzyka zawodowego związanego z hałasem na stanowisku pracy,gdzie: -1 określone w przepisach dopuszczalne wartości ze względu na ochronę słuchu, 2) połowy najwyższych dopuszczalnych wartości ze względu na ochronę słuchu.Przedstawiony algorytm nie może być uogólniany i wymaga przystosowania zawsze, gdy przy szacowaniu parametrów

ryzyka i wartościowaniu ryzyka stosowane są szczególne kryteria, np. przy zatrudnianiu młodocianych, kobiet w ciąży itp. Dla takich przypadków występują inne wartości dopuszczalne wielkości charakterystycznych zagrożenia. Przedstawione wartości dopuszczalne dotyczą wartościowania ryzyka zawodowego ze względu na możliwość utraty słuchu. Jeżeli dopuszczalne wartości hałasu wynikają z innych względów, np. z realizacji przez pracownika zadań - praca biurowa, projektowanie itp., to w przedstawionym algorytmie szacowania ryzyka wartości te powinny być uwzględnione.PRZYKŁAD:Narażenie na hałasNa stanowisku praczki w szpitalu jednym z zagrożeń jest hałas. Zmierzony poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8-godzinnego dnia pracy wyniósł LEx,8h = 79 dB. Pozostałych charakterystyk hałasu nie określano.Szacowanie parametru ryzyka:Korzystając z algorytmu z Rys. 2.6, stwierdzamy, że:LBCU < 82dBWartościowanie ryzyka:Dla określonego powyżej warunku ryzyko jest małe, które według tablicy 2.10 jest ryzykiem dopuszczalnym.7.5.2. Analiza skutków i przyczyn błędów FMEA — Failure Modę and Effects AnalysisAnaliza skutków i przyczyn błędów FMEA [1, 26] jest metodą indukcyjną, której głównym celem jest ustalenie prawdopodobieństwa uszkodzeń, awarii i ich skutków w postaci strat w systemach, całych obiektach lub jego elementach. Metoda może być stosowana podczas wykonywania projektu technicznego, normalnej pracy i modyfikacji urządzeń oraz badania wypadków. Wymaga ona dużej wiedzy o funkcjonowaniu elementów składowych i całych systemów. Składa się z etapów: przygotowania, analiz i opracowywania dokumentacji.Metoda może być stosowana w każdym przypadku, w którym mogą mieć istotne znaczenie błędy postępowania lub błędy obsługi. Analizowany obiekt dzieli się na elementy i dla każdego elementu określa sposób jego uszkodzenia, przyczynę, skutki oraz koszty Może być używana w analizie drzewa błędów, kiedy dla każdego elementu rozpatruje się rodzaj straty, a następnie, idąc po ścieżkach drzewa błędów, przeprowadza analizę całego systemu. Jeżeli początkowe prawdopodobieństwo skutków zdarzenia, tzn. określone w pierwszym kroku postępowania, jest bardzo małe (zdarzenie prawie niemożliwe), to można poprzestać tylko na analizie ryzyka nie wykonując jego szacowania.Metoda ta może mieć również zastosowanie do oceny ryzyka zawodowego. W odniesieniu do ryzyka zawodowego w metodzie tej ryzyko określa się przez trzy parametry ryzyka, tj. prawdopodobieństwo skutku, skutek (nazywany również efektem znaczenia dla pracownika) oraz wykrywalność.W metodzie FMEA wartościowanie ryzyka opisuje wyrażenie:

RPN = P*Z*Wgdzie parametrami wartość ryzyka R są: P - prawdopodobieństwo skutku, Z — skutek, W— wykrywalność.Parametry ryzyka szacowane są w skali 10-punktowej. Szacowanie wartości parametrów ryzyka przedstawiono poniżej.

Z - skutekZ Skutek Charakterystyka PunktacjaNiebezpieczny bez ostrzeżenia zagraża pracownikowi znacznie wpływa na

bezpieczeństwo, stan niezgodny z przepisami i normami, zagrożenie występuje bez ostrzeżenia

10

Niebezpieczny z ostrzeżeniem zagraża pracownikowi, znacznie wpływa na bezpieczeństwo, stan niezgodny z przepisami i normami, zagrożenie występuje z ostrzeżeniem

9

Bardzo duży znaczne zakłócenia w pracy, stan w 100% wpływa na bezpieczeństwo, utrata funkcji urządzenia/pracownika

8

Duży niewielkie zakłócenia w pracy, stan wpływa 7

poniżej 100% na bezpieczeństwo, zmniejszenie osiągnięć bez utraty funkcji urządzenia/pracownika

Średni niewielkie zakłócenia w pracy, stan wpływa poniżej 100% na bezpieczeństwo, praca uciążliwa bez zmniejszenia osiągnięć

6

mały niewielkie zakłócenia w pracy, niewielki wpływ na bezpieczeństwo, uciążliwości są zauważalne przez większość pracowników

5

Bardzo mały niewielki wpływ na bezpieczeństwo, niektóre czynności są uciążliwe bez zmniejszenia osiągnięć

4

Nieznaczny niewielkie zakłócenia w pracy, tylko część pracowników zauważa wpływ na bezpieczeństwo, tylko część pracowników zauważa uciążliwości

3

Bardzo nieznaczny niewielkie zakłócenia w pracy, stan nie wpływa na bezpieczeństwo, uciążliwości zauważają tylko niektórzy pracownicy

2

Żaden bez efektu 1P – prawdopodobieństwo skutkuP Prawdopodobieństwo skutku

charakterystyka Częstość występowania

Punktacja

Bardzo duże Straty prawie nieuniknione

1 na 21 na 3

109

Duże W podobnych procesach, zdarzenia występowały często

1 na 81 na 20

87

Umiarkowane W podobnych procesach, zdarzenia występowały rzadko

1 na 801 na 4001 na 2000

654

Małe W podobnych procesach zdarzenia występowały przypadkowo

1 na 15000 3

Bardzo małe W podobnych procesach zdarzenia występowały bardzo rzadko

1 na 150000 2

Nieprawdopodobne W podobnych procesach zdarzenia nie występowały

1 na 1500000 1

W-wykrywalnośćW Wykrywalność Prawdopodobieństwo wykrycia zagrożeń przez bieżącą kontrolę

PunktacjaPrawie niemożliwa Brak kontroli zagrożeń 10Bardzo odległa Bardzo odległe 9Odległa Odległe 8Bardzo mała Bardzo małe 7Mała Małe 6Umiarkowana Umiarkowane 5Umiarkowanie wysoka Wysoce umiarkowane 4Wysoka Wysokie 3Bardzo wysoka Bardzo wysokie 2

Prawie pewna Pewne 1W praktyce w metodzie FMEA można spotkać uproszczone i progresywne szacowanie parametrów.Przykład uproszczonego szacowania parametrów przedstawiono poniżej.

P Prawdopodobieństwo skutku Z Skutek (znaczenie dla pracownika)

W Wykrywalność

Nieprawdopodobne 1 Żaden 1 Bardzo duża 1Niskie 2-3 Niski 2-3 Duża 2-3Umiarkowane 4-6 Umiarkowan

y 4-6Umiarkowana 4-6

Duże 7-8 Wysoki 7-8 Niska 7-8Bardzo duże 9-10 Bardzo

wysoki 9-10Prawie niemożliwa

9-10

W przypadku progresywnego szacowania parametrów przyjmowane są trzy poziomy punktacji o wartościach 3, 5 i 15 punktów. Szacowanie parametrów ryzyka w skali progresywnej przedstawiono poniżej. P - prawdopodobieństwo skutkuCharakterystyka Punktacjaniemożliwe 3wyjątkowo możliweprawdopodobieństwo skrajnie niskiemoże wystąpić 5stwierdzono przypadki występowania dla podobnych czynnościnie ma pełnej analizy możliwych środków zabezpieczającychczęsto 15zdarzenia występowały przy podobnych procesach pracynie jest możliwe określenie częstotliwości występowaniaZ - skutek (znaczenie dła pracownika)Charakterystyka Punktacjapracownik zauważy zagrożenie 3zagrożenie istnieje lecz nie ma żadnych konsekwencji dla pracownikapracownik jest niezadowolony z wystąpienia niedogodności 5pracownik jest bardzo niezadowolony, krytykuje pracę ze względu na bezpieczeństwo 15W - wykrywalnośćCharakterystyka Punktacjadecydujące o bezpieczeństwie sytuacje są wykrywane w 100% 3zakład dysponuje środkami i procedurami wykrywania sytuacji niebezpiecznych, ale nie są one w 100% skuteczne 5zakład nie dysponuje środkami i procedurami wykrywania sytuacji niebezpiecznych bądź są one wątpliwe 15Wartościowanie ryzyka odbywa się w przedziale od 1 do 1000 punktów. Minimum RPN = P * Z * W= 1 * 1 *1 = 1 Maksimum RPN = P *Z * W= 10 * 10 *10 = 1000 Dla skali progresywnej odpowiednio: Minimum RPN = P * Z * W= 3 * 3 *3 = 9Maksimum RPN = P *Z * J^= 15 * 15 *15 = 3375W metodzie nie podaje się poziomów dopuszczalności ryzyka zawodowego, pozostawiając ten problem osobie lub zespołowi oceniającemu ryzyko. Metoda ta nawet wtedy, • gdy nie ocenia się dopuszczalności ryzyka pozwala na jego posegregowanie dla poszczególnych zagrożeń w skali od maksimum do minimum i podjęcie odpowiednich działań profilaktycznych. W takim przypadku ocenę ryzyka należy prowadzić przed i po zastosowaniu tych działań. Zaleca się przeprowadzić analizę ryzyka metodą FMEA na arkuszach.PRZYKŁAD:Jednym z zagrożeń tokarza pracującego na tokarce uniwersalnej jest pochwycenie przez obracający się przedmiot

toczenia. Skutkiem takiego wydarzenia może być kalectwo lub nawet śmierć pracownika. Tokarka posiada zespół zamykania osłony uniemożliwiający dostęp do strefy niebezpiecznej o konstrukcji, która umożliwia pracownikowi wykonywanie toczenia bez zamkniętej osłony. W ciągu ostatnich 10 lat był jeden taki wypadek.Szacowanie parametrów ryzyka:- prawdopodobieństwo wystąpienia: P= 4 - w podobnych procesach zdarzenia występowały rzadko,- skutek: Z =10- niebezpieczny bez ostrzeżenia,-wykrywalność: W = 10 - brak kontroli zagrożeń ciągle - dozór nie zwraca uwagi na zamykanie osłon uniemożliwiających dostęp do strefy niebezpiecznej.Wartościowanie ryzyka:Wskaźnik ryzykaRPN = P*Z*W=4*10*10 = 400w skali od 1 do 1000.W ramach prewencji przebudowano zespół zamykania osłony uniemożliwiającej dostęp do strefy niebezpiecznej dodając wyłącznik krańcowy, który po podniesieniu osłony wyłącza napęd wrzeciona. Konstrukcja zastosowanego wyłącznika i układu sterowania umożliwia zablokowanie wyłącznika przez pracownika.

cowanie parametrów ryzyka po wykonaniu zmian w zespole osłony:prawdopodobieństwo wystąpienia: P = 3 - w podobnych procesach zdarzenia występowały przypadkowo,skutek: Z = 8 - bardzo duży - następuje utrata funkcji urządzenia,wykrywalność W = 10 - brak kontroli zagrożeń ciągle - dozór w dalszym ciągu nie zwraca UWagi na zamykanie osłon uniemożliwiających dostęp do strefy niebezpiecznej.wartościowanie ryzyka:Wskaźnik ryzyka RPA/ = p *z * W= 3 * 8 * 10 = 240Ryzyko zostało zmniejszone, ale biorąc pod uwagę zakres skali od 1 do 1000 dalej jest istotne.7.5.3. Kalkulatory ryzykaJednymi z prostszych metod oceny ryzyka są kalkulatory ryzyka. Kalkulatory ryzyka budowane są przy wykorzystaniu zasad nomografii. Zbudowane nomogramy powalają na szybkie wyznaczanie nieznanych potrzebnych parametrów zależnych od innych, które są znane. W przypadku tej metody wykres rachunkowy, tzw. nomogram do oceny ryzyka zawodowego, budowany jest na podstawie danych statystycznych dla zdarzeń podobnych. Szacowanymi parametrami ryzyka mogą być np. prawdopodobieństwo zdarzenia, ekspozycja na zagrożenie i skutki, jakie może spowodować zagrożenie. Przykład nomogramu dla metody kalkulatora ryzyka przedstawiono na rysunku 2.7. Szacowanie parametrów ryzyka polega na zaznaczeniu punktów na odcinkach odpowiadających poszczególnym parametrom ryzyka. Po połączeniu punktów liniami z uwzględnieniem otrzymanego punktu na odcinku „odbicia", wartość ryzyka odczytywana jest na odcinku ryzyka.

Znaczenie kategorii ryzyka oraz wymagane działania dla szacowania ryzyka według przedstawionego na rysunku nomogramu są następujące:Wartościowanie ryzykaSymbol Wartość Wymagane działaniaA wysokie ryzyko nieakceptowane,B istotne konieczne zmniejszenie ryzyka do wartości możliwych do osiągnięcia,

C umiarkowane możliwa akceptacja ryzyka, jeżeli koszty jego redukcji przewyższają korzyści,D niskie ryzyko akceptowane bez podejmowania środków prewencyjnych.Ponieważ kalkulator ryzyka budowany jest na podstawie danych statystycznych dla zdarzeń podobnych, np. zdarzeń niebezpiecznych w określonych procesach chemicznych dla maszyn i urządzeń mechanicznych itp. może służyć do wartościowania ryzyka związanego tylko z tymi zdarzeniami. Uogólnianie jego zastosowań może prowadzić do błędnych wyników.PRZYKŁAD:Posługując się kalkulatorem z rysunku 2.7 dla rozpatrywanego zdarzenia, na kalkulator nanosimy punkty odpowiadające wartościom szacowanych parametrów ryzyka:Szacowanie parametrów ryzyka:— prawdopodobieństwo zdarzenia:- rzadko - punkt 1,— ekspozycja na zagrożenie: - % czasu pracy, w jakim pracownik jest narażony - 25% - punkt 2,— skutki zdarzenia: - utrata kończyny - punkt 4. Wartościowanie ryzyka:Przez naniesione na kalkulator punkty 1 i 2 rysujemy linię do linii „odbicia" otrzymując punkt 3, a następnie linię od punktu 3 przez punkt 4 do punktu 5. Linia ta wskazuje poziom ryzyka - poziom ryzyka C - ryzyko umiarkowane - możliwa akceptacja, jeżeli koszty jego redukcji przewyższają korzyści.

7.6. UWAGI DO METOD OCENY RYZYKA ZAWODOWEGOW opracowaniu przedstawiono szereg metod oceny ryzyka zawodowego mając na uwadze, że czytelnik oceniając ryzyko zawodowe może się zetknąć z którąś z nich. Poniżej przedstawiono uwagi dotyczące stopnia trudności stosowania metod, jakości opisu parametrów i sposobu wartościowania ryzyka.7.6.1. Wstępna analiza zagrożeń PHA — Preliminary HazardAnalysisMetoda PHA jest jedną z metod matrycowych i najprostszą metodą dwuparametrową, w której szacuje się stopień szkód i prawdopodobieństwo szkody. Oba parametry posiadają r poziomów i są opisane czytelnie, w sposób zrozumiały, niebudzący wątpliwości. Jest to metoda zalecana dla osób nieposiadających doświadczenia w ocenie ryzyka lub niemających zaufania do posiadanych informacji. Szacując prawdopodobieństwo zdarzenia, a nie skutku (co ma miejsce w metodach, w których występuje więcej niż dwa parametry ryzyka), Przy mniejszym doświadczeniu i niepełnej informacji można łatwo popełnić błąd zawyżając lub zaniżając wartość ryzyka. Wadą tej metody jest wartościowanie ryzyka tylko a trzech poziomach. Różnica jednego punktu powoduje przejście od poziomu dopuszczalnej akceptacji ryzyka do poziomu ryzyka niedopuszczalnego, nie ma stopni pośrednich.7.6.2. Matryca Ryzyka 2Jest to metoda dwuparametrową, w której szacuje się dwa parametry: skutki zdarzenia i prawdopodobieństwo skutków zdarzenia. Oba parametry szacowane są na sześciu pozio-mach. Skutki zdarzenia opisane są czytelnie, jedynie „Klasa 0" nie precyzuje, czy chodzi o śmierć jednej czy wielu osób. W „Klasie 5" określenie „pierwsza pomoc" sugeruje, że zdarzenie zostało zarejestrowane. Bardzo małe straty, jak drobne skaleczenia, uderzenia powodujące siniaki itp., najczęściej nie są zgłaszane i rejestrowane oraz nie udziela się pierwszej pomocy. Może również budzić wątpliwości charakterystyka prawdopodobieństwa skutków ze względu na taki sam opis „Klasy 2" i „Klasy 3" (raz na rok i raz na miesiąc) oraz „Klasy 4" i „Klasy 5" (raz na dzień). Pozwala to na pewną dowolność interpretacji i manipulowanie wynikiem oceny ryzyka. Ryzyko jest wartościowane na trzech poziomach, jednak wykorzystanie zasady ALARP łagodzi gwałtowne przejście od dopuszczalnej akceptacji ryzyka do ryzyka niedopuszczalnego, a nie jak ma to miejsce w metodzie PHA. W zasadzie ALARP dla obszaru ryzyka tolerowanego występują dwa poziomy: „ryzyko tolerowane tylko wówczas, jeżeli koszt jego redukcji jest nieproporcjonalnie duży w stosunku do spodziewanych korzyści" i „ryzyko tolerowane, jeżeli koszt jego redukcji przewyższa oczekiwane korzyści". Zaletą odniesienia do zasady ALARP jest uwzględnienie czynnika ekonomicznego.7.6.3. Matryca Ryzyka 3Jest to metoda dwuparametrową, w której szacuje się dwa parametry: skutki zdarzenia i prawdopodobieństwo skutków zdarzenia. Oba parametry szacowane są na pięciu pozio-mach. Skutki zdarzenia opisane są czytelnie, jednak zostały tak scharakteryzowane i opisane, że powoduje to zawyżenie poziomu ryzyka. Skala rozpoczyna się od „małych skutków", czemu odpowiada „absencja", przechodzi do „poważnych" i są to „poważne urazy odwracalne". Opis jakościowy prawdopodobieństwa skutków jest niejasny. Ryzyko wartościowane jest na czterech poziomach, przy czym poziom TA - ryzyko tolerowane z możliwością poprawy wg zasady ALARP rozszerza ocenę do pięciu poziomów. Stosowanie tej metody wymaga doświadczenia, jednak ze względu na pięć poziomów wartościowania ryzyka, warto brać ją pod uwagę w zastosowaniach.7.6.4. Matryca Ryzyka 4 (wgAllgemeine Themen)

Jest to metoda dwuparametrowa, w której szacuje się dwa parametry: skutki zdarzeni i prawdopodobieństwo skutków zdarzenia. Oba parametry szacowane są na sześciu poziomach. Charakterystyki skutków zdarzenia i prawdopodobieństwa skutków są mało czytelne a ponadto brak opisu odnoszącego się do charakterystyki, co stwarza okazję do bardzo subiektywnej oceny. Ryzyko wartościowane jest na trzech poziomach i nie jest podana ocena ryzyka, zamiast niej opisane są działania, jakie należy podjąć. Pierwszemu poziomowi ryzyka odpowiada ocena „nie jest wymagane żadne postępowanie". Jest to sprzeczne z zasadą, że nawet przy ryzyku akceptowalnym powinny być prowadzone działania powodujące, że ryzyko pozostanie na tym samym poziomie.7.6.5. Analiza bezpieczeństwa pracy JSA — Job Safety AnalysisAnaliza bezpieczeństwa pracy JSA jest metodą bardzo przyjazną dla początkujących Jest to metoda opisana przez parametry: konsekwencje C, prawdopodobieństwo konsekwencji P. Prawdopodobieństwo konsekwencji jest sumą trzech elementów: częstotliwości występowania zagrożenia F, prawdopodobieństwa zdarzenia O i możliwości uniknięcia lub ograniczenia szkody A. Częstotliwość występowania zagrożenia, prawdopodobieństwo zdarzenia i możliwość uniknięcia lub ograniczenia szkody szacowane są na pięciu poziomach i są opisane w sposób niebudzący wątpliwości, jednak brakuje tu liczbowej oceny prawdopodobieństwa zdarzenia, co trochę utrudnia szacowanie. Konsekwencje zdarzenia szacowane są na czterech poziomach. Te dodatkowe parametry ułatwiają ocenę ryzyka, a ponadto wprowadzenie parametru A (możliwości ograniczenia lub uniknięcia szkody) juz w początkowej fazie szacowania przypomina o konieczności wprowadzenia działań profilaktycznych. Wątpliwości budzi jedynie ocena ryzyka na najniższym poziomie — „ryzyko pomijalne" — gdyż sugeruje to, że nie są potrzebne jakiekolwiek działania, w tym takie, które kontrolują czy ryzyko pozostanie na tym samym poziomie.7.6.6. Matryca Ryzyka 5 (wg normy DIN V 19250)Jest to metoda dwuparametrowa, w której szacuje się dwa parametry: zakres szkodź i prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zdarzenia D. Zakres szkód szacowany jest na czterech poziomach, przy czym brakuje pośredniego poziomu pomiędzy „marginalne" i „krytyczne". Prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zdarzenia szacowane jest na pięciu poziomach z bardzo dobrym opisem. Jednak szacowanie prawdopodobieństwa zdarzenia, a nie prawdopodobieństwa skutku, przy mniejszym doświadczeniu i niepełnej informacji może prowadzić do błędów, wynikiem których jest zawyżenie lub zaniżenie poziomu ryzyka.7.6.7. Matryca Ryzyka — BS 8800 (wg normy BS 8800)Jest to metoda dwuparametrowa, w której szacuje się dwa parametry ryzyka: szkodliwość i prawdopodobieństwo szkodliwości. Oba parametry szacowane są na trzech poziomach. Charakterystyka szkodliwości jest bardzo szczegółowa, natomiast dla prawdopo-dobieństwa szkodliwości nie podano charakterystyki tylko zalecenie, jakie czynniki należy brać pod uwagę. Ryzyko wartościowane jest na pięciu poziomach, i dla tych pięciu poziomów norma podaje bazowy plan działań profilaktycznych. Wątpliwości budzą jedynie proponowane działania na najniższym poziomie ryzyka, gdyż sugeruje to, że nie są potrzebne jakiekolwiek działania i nie ma potrzeby dokumentowania ryzyka. Jeżeli uznaje się, że zagrożenie jest nieistotne to pomija się je już na etapie weryfikacji zagrożeń i nie ocenia dla niego ryzyka.7.6.8. Matryca Ryzyka 6 (wg R. Studenski)Jest to metoda dwuparametrowa, w której szacuje się parametry: rodzaj skutku zdarzenia niebezpiecznego i prawdopodobieństwo wystąpienia skutków zdarzenia niebezpiecznego. Oba parametry szacowane są na trzech poziomach. Charakterystyki parametrów są opisane czytelnie, w sposób zrozumiały, niebudzący wątpliwości. Jednak zastosowana

skala wartości ryzyka jest tak dobrana, że uzyskuje się wyższy poziom ryzyka niż w innych metodach. Jeżeli np. przyjmuje się duży skutek i małe prawdopodobieństwo to uzyskuje się ryzyko średnie. Zalecane wtedy działania profilaktyczne to: „wymagana redukcja lyzyka", nawet wtedy, kiedy nigdy nie było takiego zdarzenia.7.6.9. Matryca Ryzyka (wg normy PN-N-18002)Matryca ryzyka wg PN-N-18002 jest oparta na matrycy ryzyka BS 8800. Znacznie precyzyjniej niż w normie BS 8800 opisano ciężkość następstw. Prawdopodobieństwo na-stępstw w odróżnieniu od normy BS 8800 jest scharakteryzowane, przy czym charaktery-styka jest mało precyzyjna. Określenie prawdopodobieństwa jako np. wysoce prawdopo-dobne — „następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić wielokrotnie podczas okresu aktyw-ności zawodowej pracownika" — wartościują ryzyko dla zagrożeń o praktycznie memających znaczenia skutkach na poziomie średnim. Niezależnie od tego czy stosujemy jedną z dwóch proponowanych przez metodę skal wartościowania ryzyka: trójstopniową lub pięciostopniową możemy spowodować przeszacowanie ryzyka. Brak precyzji powoduje, że osoby oceniające ryzyko muszą mieć bardzo duże doświadczenie w jej zastosowaniu.Metoda zaleca dla określonych wartości ryzyka odpowiednie, precyzyjnie określone działania profilaktyczne.7.6.10. Wskaźnik Ryzyka RISK SCOREMetoda RISK SCORE jest metodą trój parametrową, w której szacuje się skutki zdarzenia 5", ekspozycję na zagrożenie E i prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia P. Para-metry S i E szacowane są na 6 poziomach, prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia P szacowane jest na 7 poziomach. Przy szacowaniu ekspozycji na zagrożenie, mimo sześciu poziomów, praktycznie do wykorzystania jest tylko pięć, ponieważ wartość „10 - stała" odpowiada stałemu przebywaniu w środowisku pracy, np. marynarze na statku itp. Para-metrom przypisuje się liczby mające charakter wag oceniających ich znaczenie. Charakte-rystyka wag jest zrozumiała, nie budzi wątpliwości. Opisanie prawdopodobieństwa skutku przez dwa parametry E i P ułatwia obiektywną ocenę ryzyka. Uwzględnienie ekspozycji pozwala dokładnie odnieść się do czasu narażenia na zagrożenie oraz na wykorzystanie dokumentowanej informacji o środowisku pracy. Ryzyko wartościowane jest na 5 poziomach, przy czym proponowane są również działania zapobiegawcze. Jest to metoda, którą można polecić osobom nieposiadającym doświadczenia w ocenie ryzyka.7.6.11. Wskaźnik Ryzyka 2 (wg Allgemeine Themen)W metodzie tej szacuje się trzy parametry: prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia W, częstotliwość wystąpienia narażenia H (ekspozycję) i spodziewane skutki zdarzenia 4 Parametry H i A szacowane są na 6 poziomach, prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia Oszacowane jest na 5 poziomach. Prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia zostało scharakteryzowane tylko słownie, bez odniesienia do wartości liczbowych, co pozostawia dużą swobodę wyboru i może powodować trudności w jego ocenie. Warto-ściowanie ryzyka odbywa się na 7 poziomach, przy czym na pierwszym poziomie RB < 10 — ryzyko jest pomijanie i nie są wymagane żadne działania. Mimo tak szerokiego zakresu tak dobrano skale szacowania parametrów ryzyka, że uzyskuje się wyższe poziomy wartościowanego ryzyka niż w metodzie RISK SCORE. Przykładowo, kiedy spodziewane skutki będą duże — „ inwalidztwo/śmierć ", a częstotliwość wystąpienia narażenia będzie nie częściej niż — „raz w tygodniu" i prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia najmniejsze z możliwych, wtedy ryzyko jest istotne.7.6.12. Metoda pięciu kroków — Five steps to risk assessment (FIVESTEPS) - Pięć kroków do oceny ryzyka (Pięć Kroków)Metoda pięciu kroków jest metodą czteroparametrową, w której ryzyko jest ocenianie przez: P - prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia, F - częstotliwość narażenia (eks-

pozycję), S - następstwa zdarzenia, /- liczba osób narażonych. Prawdopodobieństwo sza-cowane na ośmiu poziomach jest scharakteryzowane słownie. Łatwo jest je szacować ze względu na dużą ilość poziomów i bardzo czytelny opis. Częstotliwość narażenia szaco-wana jest na sześciu poziomach, następstwo zdarzenia na siedmiu, zaś liczba osób narażonych na czterech. Charakterystyka tych parametrów nie budzi żadnych wątpliwości Metoda uwzględnia bardzo istotny parametr dla oceny ryzyka zawodowego, mianowicie liczbę osób narażonych. Ryzyko jest wartościowane na czterech poziomach, przy czym skala poziomów jest tak dobrana, że otrzymane wyniki mogą budzić wątpliwości. Jeżeli np. wartościuje się ryzyko z narażeniem większej liczby osób, dla następstw zdarzenia „lekka choroba " i „poważna choroba" oraz przy pozostałych parametrach na tym samym poziomie, wartość ryzyka jest taka sama. W metodzie brakuje określenia działań profilaktycznych. Mimo tych wad metoda jest łatwa dla osób mających małe doświadczenie w ocenie ryzyka.7.6.13. Wskaźnik ryzyka WPRWskaźnik ryzyka WPR, podobnie jak metodzie pięciu kroków, jest określany przez cztery parametry bardzo podobnie opisane i z podobną ilością poziomów. Wartość ryzyka opisana jest aż na ośmiu poziomach. Metoda podaje również działania zapobiegawcze Skala wartości ryzyka związana z działaniami profilaktycznymi została tak dobrana, że np. przy codziennej ekspozycji, mimo że ryzyko jest bardzo małe, zaleca podejmowanie działań profilaktycznych w ciągu roku.7.6.14. Graf Ryzyka 1 (wg normy DIN V 19250)Metoda ocenia ryzyko poprzez szacowanie czterech parametrów: zakres szkód A, okres przebywania w strefie zagrożenia B, odwrócenie zagrożenia C i prawdopodobieństwo stąpienia niepożądanego zdarzenia D. Zakres szkód szacowany jest na czterech poziomach) okres przebywania w strefie zagrożenia i odwrócenia zagrożenia na dwóch, natomiast prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zdarzenia na pięciu. Charakterystyki pierwszych parametrów są lakoniczne. Prawdopodobieństwo wystąpienia nieposiadanego zdarzenia jest bardzo dobrze scharakteryzowane i dodatkowo opisane. Jest to duża zaleta tej metody, ponieważ ułatwia osobom niemającym doświadczenia w ocenie ryzyka dokonanie odpowiedniego wyboru, eliminując najczęściej popełniane przy szacowaniu prawdopodobieństwa pomyłki. Ryzyko jest wartościowane na trzech poziomach. Przyjęta skala nie powoduje gwałtownego przejścia od ryzyka średniego do poważnego. W metodzie tej nie uwzględnia się wszystkich parametrów ryzyka przy wartościowaniu ryzyka dla skrajnych, minimalnych i maksymalnych zakresów szkód. W metodzie również nie określono działań profilaktycznych.7.6.15. Graf Ryzyka 2 (wg May ser Polymer Elektronie)Graf ryzyka 2 jest czteroparametrową metodą oceny ryzyka, w której ryzyko wartoś-ciowane jest przez szacowanie: ciężkości urazu - S, ekspozycji - E, możliwości uniknięcia urazu - A i prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zdarzenia - O. Trzy pierwsze parametry szacowane są na dwóch poziomach, prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zdarzenia na trzech. Charakterystyki parametrów są bardzo lakoniczne, ale to uproszczenie powoduje, że ryzyko ocenia się bardzo łatwo. Ryzyko jest wartościowane tylko na trzech poziomach, jednak przez odpowiednie przyjęcie skali nie ma gwałtownego przejścia od ryzyka średniego do poważnego. W metodzie tej, odmiennie jak w opisanych wyżej grafach ryzyka, jedynie przy najniższym poziomie ciężkości urazu pomijane są pozostałe parametry ryzyka, tzn. ekspozycja i możliwość uniknięcia urazu, co wydaje się uzasadnione. Metoda ta przy swojej bardzo prostej konstrukcji, szacowaniu parametrów praktycznie na dwóch poziomach daje logiczne i realne wyniki. W metodzie tej, jak we wszystkich grafach ryzyka brakuje określenia działań profilaktycznych.

7.6.16. Ocena ryzyka zawodowego dla czynników mierzalnych (wg normy PN-N-18002)W metodzie tej podstawowym kryterium wartościowania ryzyka są wymagania przepi-sów i norm. Wartościowanie ryzyka zawodowego polega na szacowaniu zmierzonej w środowisku pracy wielkości i porównaniu jej z wartościami dopuszczalnymi, określonymi w normach i przepisach. Kryteria oceny są jednoznaczne i precyzyjnie określone, metoda oceny ryzyka dla czynników mierzalnych jest praktycznie metodą ilościową, a zatem me-todą, w której wyeliminowano możliwość subiektywnej oceny. Norma określa również działania profilaktyczne.7.6.17. Analiza skutków i Przyczyn Błędów FMEA — Failure Modę and Effects AnalysisMetoda FMEA jest metodą przeznaczoną do rozwiązywania problemów powodowanych przez błędy procesów, począwszy od konstrukcji do użytkowania przez pracownika. Daje zadawalające wyniki również w zastosowaniu do oceny ryzyka zawodowego. W metodzie tej ryzyko określa się przez trzy parametry: prawdopodobieństwo skutku - P, skutek - Z oraz wykrywalność -W.W związku z tym, że parametry ryzyka szacowane są w skali 10-punktowej, jest ona bardzo precyzyjna. Wadą metody jest konieczność przystosowania jej do rozwiązywanego problemu. Wymaga, by osoba, która to wykonuje posiadała bardzo dużą wiedzę o problemie, w tym przypadku o ryzyku zawodowym, poniewa osoba ta określa charakterystyki parametrów w skali 10-punktowej. Jeżeli takie charaktery styki są już określone, bezpośrednie zastosowanie metody nie jest trudne.Wadą metody jest brak odniesienia do poziomów dopuszczalności ryzyka. Wynikiem oceny jest liczbowy wskaźnik, który jest wagą problemu (wagą ryzyka).

7.7. WYBÓR METODY A OSIĄGNIĘCIE CELÓW OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO Do oceny ryzyka zawodowego mają zastosowanie metody proste - jakościowe. Nie wymagają one wielu szczegółowych danych statystycznych w oparciu, o które obliczane jest „matematyczne" prawdopodobieństwo skutków lub zdarzenia jak ma to miejsce w metodach ilościowych. Metody te w prosty sposób oceniają skutki i prawdopodobieństwo skutków (wagi). Nie wymagają też wysokiego poziomu wiedzy i nie są tak pracochłonne jak metody ilościowe. Charakteryzują w sposób wystarczający stanowiska prac) i jego elementy. Wymagają natomiast, co wynika z procedury oceny ryzyka zawodowego, szczegółowej identyfikacji zagrożeń. Informacje otrzymywane z tych metod nie wymagają dodatkowego przetwarzania (jak często ma to miejsce w ilościowych), nadają się do bezpośredniego informowania pracowników o ryzyku.W metodach jakościowych wykorzystuje się informacje bezpośrednio z dokumentów i zapisów, jakie znajdują się w zakładzie pracy - rejestry wypadków przy pracy, chorób zawodowych, wyniki pomiarów środowiska pracy itp.Wybierając metodę należy mieć świadomość, w jaki sposób przyjęte „wagi" wpłyną na ostateczną ocenę ryzyka oraz jakie wady ma wybrana metoda. Metody jakościowe są me-todami, w których ocena ryzyka zawodowego jest oceną subiektywną i tylko przygoto-wanie potrzebnych informacji i rzetelne podejście do oceny spowodują, że ocena będzie zbliżona do oceny obiektywnej. Należy mieć również na uwadze, że wybór metody jako-ściowej do oceny ryzyka pozostanie w każdym przypadku subiektywny.Wybierając jakościową metodę do oceny ryzyka zawodowego należy pamiętać, że:• każda metoda jest dobra, gdy pracodawca rozumie problem i zmierza do osiągnięcia celów wynikających z oceny ryzyka,• każda metoda zła, gdy ocena ryzyka jest wykonywana tylko w celu formalnego spełnienia wymagań prawnych.Dobierając metodę oceny ryzyka zawodowego należy wziąć pod uwagę: doświadczenie osoby lub zespołu wykonującego ocenę ryzyka zawodowego oraz skutki jakie może spowodować brak doświadczenia, informacje (parametry) opisujące warunki środowiskowe na stanowisku pracy, dostępność, przydatność i wiarygodność informacji, w jaki sposób parametry ryzyka wpłyną na jego ocenę, jakie wady ma wybrana metoda.7.7.1. Wiedza i doświadczenie w ocenie ryzyka zawodowegoRyzyko zawodowe powinny oceniać osoby o dużym doświadczeniu zawodowym oraz viedzy dotyczącej stanowisk pracy, występujących na nich zagrożeń i ich skutków. Brak takiej wiedzy nie tylko może spowodować, że nie zostaną rozpoznane wszystkie istotne grożenia oraz skutki zdrowotne, ale również mogą wystąpić błędy przy szacowaniu ich parametrów, co w konsekwencji prowadzi do błędnej oceny ryzyka zawodowego. Ponadto osoby te powinny znać metody oceny ryzyka oraz posiadać praktyczną umiejętność posługiwania się nimi.Jeżeli w wybranej metodzie parametry ryzyka są opisane w sposób lakoniczny, to korzystanie z niej przy braku wiedzy i doświadczenia może budzić wątpliwości, co do przyjęcia wartości a w konsekwencji może prowadzić do błędów w szacowaniu para-

metrów, a tym samym w ocenie ryzyka. Może to prowadzić do błędów w podejmowaniu działań profilaktycznych.Nie mając doświadczenia w ocenie ryzyka powinno się unikać metod, które umożliwiają dowolną interpretację wartości szacowanych parametrów. Korzystne jest, jeżeli w metodzie poszczególnym poziomom parametrów ryzyka odpowiadają jednoznaczne opisy. W metodach wskaźnikowych opisom tym odpowiadają odpowiednie skale liczbowe — wagi, które podkreślają znaczenie poziomów, co ułatwia ocenę. PRZYKŁAD: Stanowisko tokarzZagrożenie pochwycenie przez obracający się przedmiot Skutek: otwarte złamanie rękiJ Częstotliwość jedno zdarzenie w czasie 10 lat I Metoda: Matryca ryzyka 4 (Allgemeine Themen) ! Szacowanie parametrów ryzyka* Możliwości oszacowania parametrów Wariant I Wariant II: Skutki zdarzenia: C - krytyczne D - mało krytyczne: Prawdopodobieństwo skutków 4 ~ rzadko 5 - bardzo rzadkoRyzyko: Należy przeprowadzić Nie jest wymaganeodpowiednie postępowanie żadne postępowanie Metoda: Metoda PHA (Preliminary Hazard Anaiysis) Szacowanie parametrów ryzykaMożliwości oszacowania parametrów Możliwy jeden wybórStopień szkód: 3 - ciężkie obrażeniaPrawdopodobieństwo szkód: 2 - mało prawdopodobnezdarzające się raz na 10 lat Ryzyko: dopuszczalna akceptacja ryzykaMatryca ryzyka 4 w związku z lakonicznych opisem parametrów, pozwala na różną interpretację szacowania parametrów ryzyka (wariant I i wariant II), co prowadzi do skrajnie różniących się poziom^ ryzyka i wynikających z oceny działań profilaktycznych. Przy braku doświadczenia trudno odnieść do charakterystyki skutki zdarzenia np. krytyczne — mało krytyczne, itp. W metodzie PHA wzglednie precyzyjny opis szacowanych parametrów jednoznacznie określa poziom ryzyka.Znacznym ułatwieniem jest, gdy w wybranej metodzie szacowanie parametrów ryzyk oparto nie tylko na opisie słownym, ale również na wagach liczbowych. Skale szacowań' parametrów nie są skalami liniowymi to powoduje, że nawet gdy opis słowny i jednoznaczny nie zawsze na jego podstawie da się wyeliminować błędy. Może to pro wadzić do manipulowania wynikiem oceny ryzyka.Należy również unikać metod, w których najniższemu poziomowi ryzyka odpowiada ocena „nie jest wymagane żadne postępowanie". Jest to sprzeczne z zasadą, że nawet przy ryzyku akceptowalnym powinny być prowadzone działania zapewniające, że ryzvko pozostanie na tym samym poziomie.7.7.2. Informacje opisujące warunki środowiskowe panujące na stanowisku pracyOceniając ryzyko zawodowe najtrudniej jest oszacować prawdopodobieństwo wystą-pienia zdarzenia lub prawdopodobieństwo wystąpienia skutku zdarzenia. Przy szacowaniu prawdopodobieństwa należy wziąć pod uwagę historię zdarzeń w tym wypadków, chorób zawodowych oraz wszystkie inne informacje o skutkach zdrowotnych. Wybierając metodę należy sprawdzić czy posiadamy potrzebne do oceny ryzyka zawodowego informacje wymagane w tej metodzie. W zależności od metody może to być ekspozycja, liczba osób narażonych lub poszkodowanych, możliwość zastosowania środków ochrony, wyniki pomiarów czynników szkodliwych i niebezpiecznych itp. Mniej problemów stwarza szacowanie prawdopodobieństwa skutków zdarzenia w tych metodach, w których uwzględniali} jest dodatkowy parametr mający znaczny wpływ na prawdopodobieństwo. Takim parametrem jest np. ekspozycja na zagrożenie. Wymagane jest w tym przypadku, posiadanie pełnej informacji o czasie narażenia na czynniki szkodliwe lub niebezpieczne występujące na stanowisku pracy. Przy braku takiej informacji korzystniejsze jest zastosowanie metody dwuparametrowej, w której szacuje się tylko prawdopodobieństwo skutku zdarzenia i konsekwencję

(wielkość skutku). Podobna sytuacja może wystąpić również, gdy pracownik narażony jest stale w czasie 8 godzin pracy. Wartość ekspozycji praktycznie wtedy nie ma znaczenia.Jeżeli na stanowisku pracy występują zagrożenia mierzalnymi czynnikami szkodliwy mi lub niebezpiecznymi, oraz gdy posiadamy zmierzone ich wartości, najkorzystniej jest zastosować metodę oceny ryzyka zawodowego przedstawioną w normie PN-N-18002: 2000 System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny lyzyka zawodowego. W metodzie tej szacowanie ryzyka następuje na podstawie zmierzo nych wartości czynników na stanowisku pracy. Ocena ryzyka jest ilościowa, a określona wartość nie podlega dyskusji.PRZYKŁAD:Metoda: wskaźnik ryzyka RISK SCOREStanowisko: drukarz - hala maszyn drukarskich w drukarniZagrożenie: kontakt z substancjami chemicznymiSkutek: zatrucie, uszkodzenie organów wewnętrznych, działanie depresyjne, wymiotyEkspozycja: 8 godzin dziennieCzęstotliwość: trzy zdarzenia w czasie 10 latSzacowanie parametrów ryzykaSkutki zdarzenia: 7 - duża, ciężkie uszkodzenie ciałaEkspozycja: 6 - częsta codziennaPrawdopodobieństwo zdarzenia: 1 - mało prawdopodobne, możliweRyzyko: 42 - małeStanowisko: dyrektor techniczny - hala maszyn drukarskich w drukarniZagrożenie: kontakt z substancjami chemicznymiSkutek: zatrucie, uszkodzenie organów wewnętrznych, działanie depresyjne, wymiotyEkspozycja: 10 minut dziennie (dyrektor techniczny codziennie przeprowadza inspekcję stanowisk pracy)Częstotliwość: jedno zdarzenie w czasie 20 latSzacowanie parametrów ryzykaSkutki zdarzenia: 7 - duża, ciężkie uszkodzenie ciałaEkspozycja: 2 - okazyjna, raz w miesiącu (ekspozycja 10 minut dziennie odpowiada ekspozycji okazyjnej)Prawdopodobieństwo zdarzenia: 0,5 - tylko sporadycznie możliwe Ryzyko- 7 - ryzyko akceptowalneMetoda: Metoda PHA (PreSiminary Hazard Analysis)Stanowisko: drukarz - hala maszyn drukarskich w drukarniZagrożenie- kontakt z substancjami chemicznymiSkutek: zatrucie, uszkodzenie organów wewnętrznych, działanie depresyjne,wymiotyEkspozycja: 8 godzin dziennieCzęstotliwość: trzy zdarzenia w czasie 10 latSzacowanie parametrów ryzykaMożliwości oszacowania parametrów Możliwy jeden wybórStopień szkód: 3 - ciężkie obrażeniaPrawdopodobieństwo szkód: 3 - doraźne wydarzenie, zdarzające się raz w rokuRyzyko: 9 - dopuszczalna akceptacja ryzykaStanowisko: dyrektor techniczny - hala maszyn drukarskich w drukarniZagrożenie. kontakt z substancjami chemicznymiSkutek: zatrucie, uszkodzenie organów wewnętrznych, działanie depresyjne,wymiotyEkspozycja: 10 minut dziennie (dyrektor techniczny codziennie przeprowadzainspekcję stanowisk pracy)Częstotliwość: jedno zdarzenia w czasie 20 latSzacowanie parametrów ryzykaStopień szkód: 3 - ciężkie obrażenia, znaczne szkodyPrawdopodobieństwo szkód: 2 - mało prawdopodobne, zdarzające się raz na 10 latRyzyko: 6 - dopuszczalne akceptacja ryzyka

W przedstawionym przykładzie ekspozycja na zagrożenie (kontakt z substancjami chemicznymi) różni się znacznie

— drukarz pracuje przez 8 godzin dziennie, dyrektor przebywa na hali maszyn drukarskich 10 minut dziennie.W ocenie ryzyka metodą RISK SCORE uwzględniającej parametr ekspozycji ryzyko dla drukarzal ustalono na poziomie małe, dla dyrektora na poziomie akceptowalne.W metodzie PHA nieuwzględniającej parametru ekspozycji mimo wzięcia pod uwagę różnych częstotliwości zdarzeń, poziom ryzyka dla obu pracowników jest identyczny — dopuszczalna akceptacja ryzyka.7.7.3. Dostępność, przydatność i wiarygodność informacjiSzacując parametry ryzyka najkorzystniej jest rozpatrywać dłuższy okres czasu np. ostatnie pięć do dziesięciu lat. Nie zawsze jest to możliwe. W zakładach pracy, które zmodernizowano, np. wprowadzono nowe środki pracy o innym, najczęściej wyższym poziomie bezpieczeństwa lub, w których zmieniono organizację może nie być odpowiadających nowym warunkom informacji do szacowania parametrów ryzyka. Wykorzystanie danych z poprzedniego okresu może dać fałszywy obraz ryzyka. W takich przypadkach można skorzystać z informacji z zakładu o tym samym profilu działalności, tej samej organizacji, zastosowanych środkach bezpieczeństwa itp. Nie zawsze da to poprawną ocenę ryzyka, ponieważ na wartość ryzyka zawodowego przy tych samych warunkach może wpłynąć np. doświadczenie lub wykształcenie pracowników oraz to, w jaki sposób realizują swoje zadania pracownicy nadzoru. W takim przypadku celowe jest zastosowanie metody oceny ryzyka, która uwzględnia parametr skuteczności stosowanych środków ochronnych. Zaleca się również powtórną ocenę ryzyka po pewnym okresie czasu.PRZYKŁAD:Metoda: Risk scoreStanowisko: dekarzZagrożenie: upadek na niższy poziomSkutek: śmierćEkspozycja: 8 godzin dziennieWariant I: Okres obejmujący 10 lat - przed i po wprowadzeniu procedury wykonywania robótCzęstotliwość: jedno zdarzenie w czasie 10 lat, w tym po wprowadzeniu określonego procedurą wykonywania robót ścisłego nadzoru nad przestrzeganiem BHP, w czasie pięciu lat nie było takiego zdarzeniaSzacowanie parametrów ryzykaSkutki zdarzenia: 15-śmierćEkspozycja: 6 - częsta, codziennaPrawdopodobieństwo zdarzenia: 1 - mało prawdopodobne, możliweRyzyko: 90 - istotneWariant II: Okres obejmujący 5 lat - po wprowadzeniu procedury wykonywania robótCzęstotliwość: po wprowadzeniu ścisłego nadzoru nad przestrzeganiem BHP, w czasie pięciu lat nie było takiego zdarzeniaSzacowanie parametrów ryzykaSkutki zdarzenia: 15-śmierćEkspozycja: 6 - częsta, codziennaPrawdopodobieństwo zdarzenia: 0,5-tylko sporadycznie możliweRyzyko: 45 - małeW przedstawionym przykładzie w wariancie I wzięto pod uwagę okres obejmujący 10 lat (przed i po prowadzeniu procedury wykonywania robót) - poziom ryzyka istotne. W wariancie II do oceny ryzyka wzięto pod uwagę tylko okres po wprowadzeniu ścisłego nadzoru nad przestrzeganiem BHP przyjmując Wmk względu na brak zdarzeń prawdopodobieństwo zdarzenia - tylko sporadycznie możliwe, co dało poziom ryzyka małe.7.7.4. Wjaki sposób parametry ryzyka wpływają na jego ocenę?Najkorzystniej jest stosować do oceny ryzyka zawodowego takie metody, w których charakterystyka parametrów ryzyka jest czytelna, precyzyjna i zrozumiała. Bardziej obiektywną ocenę ryzyka uzyskuje się w metodach, w których do dyspozycji jest więcej parametrów, a każdy z parametrów opisuje wielopoziomowa skala. Korzystne jest również, gdy ryzyko wartościowane jest na więcej niż trzech poziomach. W metodach takich nie ma gwałtownego przejścia od poziomu „ryzyka akceptowalnego" do poziomu „ryzyka niedopuszczalnego".PRZYKŁAD:Stanowisko: sprzątaczka

Zagrożenie: kontakt z ostrymi krawędziami, powierzchniamiSkutek: skaleczeniaEkspozycja: codziennaCzęstotliwość: 3 razy w rokuMetoda: Wskaźnik ryzyka 555Szacowanie parametrów ryzykaSkutki zdarzenia: 1 - strata małaPrawdopodobieństwo skutków zdarzenia: 2,5 - prawdopodobne (raz na 3 lata)Ryzyko: 2,5 - akceptowalneDziałania profilaktyczne: - wskazana kontrola by ryzyko pozostało naokreślonym poziomieMetoda wg PN-N-18002Szacowanie parametrów ryzykaCiężkość: o małej szkodliwościPrawdopodobieństwo następstw: wysoce prawdopodooneRyzyko: - średnie,- dopuszczalne,Działania profilaktyczne: - zaleca się zaplanowanie i podjecie działań, którychcelem jest zmniejszenie ryzyka zawodowegoW przedstawionym przykładzie większa liczba poziomów (5 poziomów szacowania parametrów i wartościowania ryzyka w metodzie Wskaźnik ryzyka 555 - 3 poziomy w metodzie z normy PN-N-18002) pozwala na bardziej precyzyjną ocenę.7.7.5. Najczęściej popełniane błędy w szacowaniu parametrów ryzyka zawo-dowegoBrak wiedzy o ocenie ryzyka zawodowego nie tylko może spowodować, że nie zostaną rozpoznane wszystkie istotne zagrożenia oraz skutki zdrowotne, ale również mogą wy-stąpić błędy przy szacowaniu ich parametrów, co w konsekwencji prowadzi do błędnej oceny ryzyka zawodowego.Brak precyzji w charakterystyce parametrów ryzyka, przy braku doświadczeń może być przyczyną takich błędów jak:— przyjmowanie zbyt małego skutku,— przyjmowanie zbyt małego lub zbyt dużego prawdopodobieństwa, które nie ma uzasadnienia, nie jest udokumentowane,— pomijanie zapisów w dokumentach („historii").W ocenie ryzyka jako zasadę należy przyjąć szacowanie możliwego skutku zdarzeń na najwyższym poziomie. Jednak w metodach, w których szacowane jest prawdopodbieństwo skutku (metody dwuparametrowe), wynik oceny ryzyka najczęściej będzie tak sam w przypadku przyjęcia różnych poziomów skutku — większego i mniejszego obu poziomom przypisze się odpowiednie wartości prawdopodobieństwa skutku. Zdarzenie o większym skutku (stracie) ma miejsce rzadziej niż zdarzenia o skutku mniejszym.PRZYKŁAD:Metoda: Metoda PHA (Preliminary Hazard Analysis)Stanowisko: pielęgniarkaZagrożenie: zakażenie wirusowym zapaleniem wątrobyCzęstotliwość: dwa zakażenia w czasie 10 latFaktyczna szkoda: uszkodzenie wątroby, żaden wypadek nie zakończył się śmiercią, alemożliwość taka istniejeWariant ISzacowanie parametrów ryzykaStopień szkód: 4 - pojedyncze wypadki śmiertelnePrawdopodobieństwo szkód: 1 - bardzo nieprawdopodobne,Ryzyko: 4 - dopuszczalna akceptacja ryzykaWariant IISzacowanie parametrów ryzykaStopień szkód: 3 - ciężkie obrażenia

Prawdopodobieństwo szkód: 2 - mało prawdopodobne,zdarzające się raz na 10 lat Ryzyko: 6 - dopuszczalna akceptacja ryzykaPoziom ryzyka dla tak oszacowanych parametrów odpowiada „dopuszczalnej akceptacji ryzyka", a więc jest taki sam w obu wariantach.Prawdopodobieństwo skutku lub zdarzenia powinno wynikać z „historii". Często wy-stępującym błędem jest „zapominanie" o zapisach w takich dokumentach jak rejestr wy-padków i chorób zawodowych i intuicyjne określanie prawdopodobieństwa. Problemem bywa prawidłowe określenie prawdopodobieństwa, z jakim występują drobne zdarzenia jak np. drobne skaleczenia, zwichnięcia itp. Z różnych powodów są one bagatelizowane, niezgłaszane i nierejestrowane. Podobnie bywa, gdy skutek występuje po odejściu praco-wnika na emeryturę np. śmierć po przebyciu WZW lub choroba nowotworowa.7.7.6. Manipulacja poziomami szacowanych parametrów a wynik wartościowania ryzyka zawodowegoManipulowanie ryzykiem to zakładanie poziomu ryzyka i takie dobieranie parametrów ryzyka by poziom ten osiągnąć. Większość metod jakościowych stosowanych do oceny ryzyka zawodowego ze względu na brak precyzji w charakterystyce parametrów „kuszą" jo manipulacji poziomem ryzyka. Może to wynikać z „dobrej woli" oceniającego, np. wy-szywanie pracownikowi, że ma duże ryzyko, straszenie by wymusić zwiększoną uwagę. Cz?sto manipulowanie parametrami ryzyka jest związane z wykazaniem jego dopuszczal-neao poziomu w celu uniknięcia kosztów działań, jakie są konieczne do jego redukcji. Obie oostawy są niebezpieczne, pierwsza może doprowadzić do lekceważenia informacji o ryzyku wynikających z zagrożeń szczególnie wtedy, kiedy pracownik zorientuje się, że ocena iest zawyżona, druga jest objawem lekceważenia skutków niebezpiecznych warunków pracy.

7.8. INNE METODY OCENY RYZYKAIPP Ocena bezpieczeństwa procesów i systemów produkcyjnych wymaga wielu różnych analiz prowadzonych w fazie projektowania, budowy, użytkowania i likwidacji. Zakres i szczegółowy cel takich analiz może być różny, może być też prowadzony różnymi meto-dami- Mogą to być metody, przy pomocy których prowadzone są przeglądy według opra-cowanych procedur, list kontrolnych jak również metody, przy pomocy których prowadzona jest szczegółowa analiza procesów i systemów produkcyjnych. Wszystkie te metody prowadzą w konsekwencji do oceny ryzyka, ale są one skomplikowane i pracochłonne oraz wymagają szerokiej wiedzy.7.8.1. Audyt / Przegląd Stanu Bezpieczeństwa — Safety Audit /Review (SR)Przegląd Stanu Bezpieczeństwa jest metodą stosowaną w procesie eksploatacji. Metoda może dotyczyć przeglądu różnych elementów związanych zarówno z zarządzaniem bezpieczeństwem zakładu, procesów itp., jak i maszyn i urządzeń. Najczęściej wyróżnia się trzy etapy systematycznego prowadzenia przeglądu stanu bezpieczeństwa. Etap pierwszy dotyczy procedur zarządzania, prowadzenia wymaganej dokumentacji, instrukcji, przekazywania informacji, prowadzenia szkoleń, symulacji stanów awaryjnych, zaopatrzenia w środki ochronne, itp. Etap drugi to przegląd stanu obiektów, stanowisk pracy, maszyn; i urządzeń, narzędzi, składowania materiałów, stosowania środków ochronnych, itp. Etap i trzeci to prowadzenie rozmów z pracownikami na stanowiskach pracy o szczególnym pod względem bezpieczeństwa znaczeniu. Osoby przeprowadzające przeglądy bezpieczeństwa muszą posiadać odpowiednią wiedzę i doświadczenie. Otrzymane na poszczególnych etapach informacje porównywane są z wymaganiami polityki bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów prawnych i norm. Wynikiem przeglądu jest udokumentowana ocena ryzyka oraz ; opracowanie planów poprawy.7.8.2. Metoda List Kontrolnych — Checklist Analysis (CL)Metoda List Kontrolnych stosowana jest najczęściej w eksploatacji. Może być stoso-wana również na etapie projektowania i budowy. Listy kontrolne są opracowanymi przez ekspertów w danej dziedzinie formularzami zawierającymi pytania identyfikacyjne doty-czące zagrożeń, zdarzeń niebezpiecznych oraz innych wymagań dotyczących obiektów, stanowisk pracy, procesów technologicznych, maszyn, urządzeń, narzędzi, itp. Prawidłowo opracowana lista kontrolna pozwala na wybór zdeterminowanych odpowiedzi „TAK" lub „NIE". Przegląd istniejącego stanu może być przeprowadzany przez osoby niekoniecznie z wiedzą i doświadczeniem eksperta. Metoda ta pozwala na porównanie wyników analizy z wymaganiami określonymi w przepisach i normach. Wyniki przeglądu wykorzystywane są do oceny stanu bezpieczeństwa, ryzyka i zapobiegania awariom lub opracowania programów poprawy.7.8.3. Klasyfikacja Względna — Relatiye Ranking (RR)Metoda Klasyfikacji Względnej może być stosowana na etapie doboru alternatywnych rozwiązań technologicznych, wyboru procesów, substancji i materiałów. Metoda ta ma zastosowanie głównie tam, gdzie mogą wystąpić poważne zagrożenia. Ocenę rozwiązań procesów przeprowadza się na podstawie charakterystycznych właściwości, których wpływ na bezpieczeństwo określa się w skali od 1 do 10. Wynik oceny uzyskuje się przez policzenie wartości indeksowych wskaźników ryzyka przy pomocy algorytmów opracowanych dla analizowanych zagadnień.

7.8.4. Analiza „Co, Jeśli" — What - IfAnalysis (WI)Metoda „Co, Jeśli" jest metodą indukcyjną. Stosowana jest do względnie prostych przypadków przy badaniu procesów, maszyn i urządzeń na każdym etapie czynności związanych z badaniami, projektami koncepcyjnymi i technicznymi, budowie, przy uruchamianiu, modernizacji, rozbudowie i normalnej pracy. W metodzie tej analizuje się proces, urządzenie lub maszynę, identyfikuje zagrożenia i redukuje możliwe skutki wynikające z zagrożeń według schematu: Analiza procesu - Identyfikacja zagrożeń - Redukcja skutków. W każdym kolejnym kroku analizy stawiane jest pytanie „Co, Jeśli" i w odpowiedzi oceniane są skutki zagrożeń w związku z elementami procesu, urządzenia lub maszyny oraz błędami postępowania. Osoby posługujące się metodą „Co, Jeśli" powinny posiadać udokumentowaną wiedzę i doświadczenie zawodowe w zakresie analizowanego procesu, urządzenia lub maszyny. Wynik metody stanowi udokumentowaną wiedzę w zakresie bezpieczeństwa oraz ryzyka związanego z oceną danego zagadnienia i jest podstawą do zastosowania bezpiecznych rozwiązań.7.8.5. Analiza „Co, Jeśli"/Lista Kontrolna — What - IfAnalysis / Checklist Analysis (WI /CL)Analiza „Co, Jeśli" / Lista Kontrolna wykorzystana jest do kompleksowej oceny ryzyka na stanowisku pracy. Proces oceny ryzyka przeprowadza się podobnie jak w metodzie "Co, Jeśli". Do identyfikacji zagrożeń wykorzystywane są w tym przypadku Listy Kontrolne.7.8.6. Badanie Zagrożeń i Gotowości Operacyjnej — Hazard and Operability Study (HAZOP)Metoda Badania Zagrożeń i Gotowości Operacyjnej (HAZOP) nazywana również Studium Zagrożenia i Zdolności Działania jest formą analizy skutków niezdatności (FMEA). Polega ona na usystematyzowanej technice identyfikacji zagrożeń i problemów związanych z użytkowaniem całych urządzeń. Jest ona szczególnie użyteczna do identy-fikacji nieprzewidzianych zagrożeń, jakie mogą mieć miejsce w związku z projektowa-niem urządzeń, a wynikają z braku informacji lub procedur użytkowania. Podstawą tej metody jest:— przedstawienie pełnego opisu urządzenia lub procesu obejmującego zamierzone warunki projektowe;— systematyczny przegląd każdej części urządzenia lub procesu w celu wykrycia odchylenia od zamierzeń projektowych;—podjęcie decyzji czy odchylenia te mogą prowadzić do zagrożenia lub problemów związanych z gotowością operacyjną.Znane są różne formy stosowania metody HAZOP. Różnią się one szczegółami i mają zastosowanie na innych etapach projektowania i użytkowania obiektu. Rozróżnia się badanie prowadzone w fazie projektu wstępnego - HAZOP I, w fazie projektu szczegółowego -HAZOP II i w eksploatacji - HAZOP E.7 8.7. Analiza Drzewa Uszkodzeń — Fault Tree Analysis (FTA)Analiza Drzewa Uszkodzeń (FTA) znana również pod nazwami Analiza Drzewa Błędów lub Analiza Drzewa Niezdatności jest metodą dedukcyjną, podstawą której jest badanie niepożądanych poważnych zdarzeń oraz znajdowanie wszystkich krytycznych ścieżek prowadzących do tych zdarzeń.W metodzie tej identyfikowane są zagrożenia lub szczególnie ważne zdarzenia określane mianem zdarzenia szczytowego. Następnie określane są wszystkie kombinacje pojedyn-czych błędów, mogących prowadzić do zdarzenia szczytowego i przedstawiane w logicznej strukturze drzewa błędów. Drzewo błędów jest tu modelem, który przedstawia stany elementów systemu i połączeń między nimi. Jest on blokowym schematem przyczynowo--skutkowym zdarzeń. W analizie ilościowej drzewa błędów dokonuje się

szacowania prawdopodobieństwa pojedynczych błędów a następnie za pomocą odpowiednich wyrażeń arytmetycznych oblicza prawdopodobieństwo zdarzenia szczytowego. Efektem takich działań może być dobranie alternatywnych środków ochrony.Elementy procedury drzewa błędów zawierają:— zdefiniowanie problemu i ograniczeń (określenie granic obiektu, dla którego wyko nywana jest ocena ryzyka),— określenie zdarzenia szczytowego,— zbudowanie struktury drzewa błędów,— minimalizacja drzewa błędów,—jakościowa i ilościowa analiza ryzyka.7.8.8. Analiza Drzewa Zdarzeń — Event Tree Analysis (ETA)Analiza Drzewa Zdarzeń (ETA) jest metodą indukcyjną, w której technika identyfikacji zagrożeń i analizowania częstości różnych zdarzeń inicjujących wykorzystywana jest do badania skutków niepożądanych poważnych zdarzeń oraz znajdowanie wszystkich krytycznych ścieżek prowadzących do tych zdarzeń.W metodzie tej identyfikowane są zagrożenia lub szczególnie ważne zdarzenia określane mianem zdarzenia początkowego. Następnie określane są wszystkie kombinacje pojedynczych błędów, mogących prowadzić do zdarzenia awaryjnego. Podstawą metody jest zbudowanie probabilistycznego modelu obiektu, tzw. drzewa zdarzeń, na podstawie którego prowadzona jest analiza zagrożenia. Drzewo zdarzeń określa zbiór zdarzeń początkowych i ocenę prawdopodobieństwa ich zajścia.Rozróżnia się metody: przedwypadkową, stosowaną do oceny zdarzeń symulowanych i powypadkową, stosowaną do analizy zaistniałej awarii.Elementy procedury drzewa zdarzeń zawierają:— identyfikację zdarzenia inicjującego,— identyfikację funkcji bezpieczeństwa łagodzących skutki zdarzenia,— zbudowanie struktury drzewa zdarzeń,— opis sekwencji struktury drzewa zdarzeń,— minimalizację drzewa zdarzeń,— jakościową i ilościową analizę ryzyka,— opracowanie dokumentacji.7.8.9. Analiza Przyczyn i Skutków — Cause - Conseąuence Analysis (CCA)Analiza Przyczyn i Skutków (CCA) jest kombinacją metod drzewa zdarzeń i drzewa uszkodzeń. Analizowane zdarzenie może być określane jako zdarzenie szczytowe lub zdarzenie inicjujące. Identyfikację zagrożeń przeprowadza się tak jak w analizie ETA. Wyznaczenie sekwencji awaryjnych następuje według metody FTA.7.8.10. Analiza Błędów Ludzkich - Human Reliability Analysis (HRA)Analiza Błędów Ludzkich (HRA) zajmuje się przyczynami zdarzeń spowodowanych działalnością człowieka (operatora). W metodach tych jest analizowany wpływ ludzi na działanie systemu i oceniany wpływ błędów ludzkich na nieuszkadzalność. Metody te analizują systematycznie czynniki wpływające na zachowanie pracowników na bezpieczeństwo obiektu. Uwzględniane są tu charakterystyki personelu, środowiska pracy, zakresy obowiązków i odpowiedzialności pod kątem zachowań i wykonywania zadań w sytuacjach awaryjnych i warunkach stresu. Najczęściej zakłada się, że prawdopodobieństwo błędu operatora jest funkcją charakterystyki czynności wykonywanej przez operatora, stresu spowodowanego czasem, jaki ma operator na wykonywanie zadania, wiedzy i wykształcenia operatora, stresu związanego ze skutkami po popełnieniu błędu oraz czynników środowiska pracy w tym warunków ergonomicznych.

CZĘŚĆ III8. PRZYKŁADY8.1. CHARAKTERYSTYKA STANOWISKA PRACY

8.2. IDENTYFIKACJA I CHARAK-

TERYSTYKA ZAGROŻEŃ

8.3. SZACOWANIE I WARTOSCIOWANIE RYZYKA ZAWODOWEGOZagrożenie: Upadek z wysokościMetoda: Pięć kroków do oceny ryzykaSzacowanie parametrów ryzykaRyzyko określa zależność: R=P*F*S*IParametry ryzyka: P - prawdopodobieństwo zaistnienia zdarzenia,F- częstotliwość narażenia (ekspozycja),

S - następstwo zdarzenia,/ - liczba osób narażonych.P = 0,033 - prawie niemożliwe - nie było takich zdarzeń w ciągu ostatnich 10 lat, F = 4 - co godzinę - magazynier wchodzi na drabiny lub podesty parę razy na zmianę, S = 15 - śmierć - upadek z drabiny może zakończyć się śmiercią, 7=1- dotyczy jednej osoby.

R=P*F*S*I=1,98Wartościowanie ryzykaW metodzie „pięć kroków do oceny ryzyka" dla wartości wskaźnika ryzyka R = 1,98 -ryzyko pomijalne.Zagrożenie: Uderzenie przez spadający towarMetoda: Pięć kroków do oceny ryzykaSzacowanie parametrów ryzykaRyzyko określa zależność: R = P*F*S*IParametry ryzyka: P - prawdopodobieństwo zaistnienia zdarzenia,F - częstotliwość narażenia (ekspozycja),S - następstwo zdarzenia,/ - liczba osób narażonych.P = I - bardzo mało prawdopodobne, ale możliwe - takie zdarzenie w ciągu ostatnich 10 lat wystąpiło razF - 6 - ciągle - magazynier porusza się pomiędzy regałami przez całą zmianę S = 4 - skomplikowane złamanie, poważna choroba - uderzenie przez spadający towar może zakończyć się skomplikowanym złamaniem lub poważną chorobą I = 1- dotyczy to jednej lub dwu osób.R=P*F*S*I=14Wartościowanie ryzykaW metodzie „pięć kroków do oceny ryzyka" dla wartości wskaźnika ryzyka R = 24 -ryzyko niskie, ale istotne.Zagrożenie: Przewrócenie regału Metoda: PHASzacowanie parametrów ryzykaRyzyko określa zależność: W = S * P Parametry ryzyka:S - stopień szkód,P - prawdopodobieństwo szkód. S = 4 - pojedyncze wypadki śmiertelne, ciężkie szkody - przewrócenie regału na pracownika może skończyć się śmiercią,P = 1 - bardzo nieprawdopodobne - w ciągu ostatnich 20 lat nie było takiego zdarzenia.W=S*P=AWartościowanie ryzykaW metodzie PHA dla wartości wskaźnika ryzyka W=A- dopuszczalna akceptacja ryzyka po ocenie ryzyka.Zagrożenie: Przygniecenie

Metoda: PHASzacowanie parametrów ryzykaRyzyko określa zależność: W = S * P Parametry ryzyka:S - stopień szkód,P - prawdopodobieństwo szkód. jjj. S = 4 - pojedyncze wypadki śmiertelne, ciężkie szkody - przygniecenie przez regały,spadający towar lub środek transportu może skończyć się śmiercią, P = 2- mało prawdopodobne - w ciągu ostatnich 10 lat był jeden wypadek śmiertelny Jf wskutek przygniecenia przez spadający towar.I W=S*P=8Wartościowanie ryzykate- W metodzie PHA dla wartości wskaźnika ryzyka W= 8 - dopuszczalna akceptacja ryzy-Ł ka po ocenie ryzyka.Zagrożenie: Potrącenie przez środki transportu m Metoda: RISK SCORESzacowanie parametrów ryzykaRyzyko określa zależność: R=S * E * PParametry ryzyka: S - możliwe skutki zdarzenia,E- ekspozycja na zagrożenie,P — prawdopodobieństwo wystąpienie zdarzenia.S = 7 - duża, ciężkie uszkodzenie ciała,E = 6 - częsta, codzienna,P = 0,5 - tylko sporadycznie możliwe - w ciągu ostatnich 10 lat nie było takich zdarzeń.R=S *E*P = 21Wartościowanie ryzykaW metodzie RISK SCORE dla wartości wskaźnika ryzyka R = 21 - ryzyko małe,potrzebna kontrola. Zagrożenie: Porażenie prądem elektrycznymMetoda: RISK SCORESzacowanie parametrów ryzykaRyzyko określa zależność: R=S *E *P Parametry ryzyka:S - możliwe skutki zdarzenia,E - ekspozycja na zagrożenie, P - prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia. 5=15- bardzo duża, jedna ofiara śmiertelna, E = 6- częsta, codzienna,p = 0,5 - tylko sporadycznie możliwe - w ciągu ostatnich 10 lat nie było takich zdarzeń.

R=S*E*P = 45Wartościowanie ryzykaW metodzie RISK SCORE dla wartości wskaźnika ryzyka R = 45 - ryzyko małe,potrzebna kontrola. Zagrożenie: Przeciążenie układu ruchuMetoda: JSASzacowanie parametrów ryzykaPrawdopodobieństwo ryzyka określa zależność:P = F + O + AParametry ryzyka: C - klasa konsekwencji,F— częstotliwość występowania zagrożeń,O - prawdopodobieństwo zdarzenia,A - możliwość uniknięcia lub ograniczenia szkody. C = 2 - marginalne, krótka niezdolność do pracy, F = 5 - codziennie,0 = 3- wyobrażalne, takie zdarzenia miały miejsce, A = 2- prawdopodobne.

p = F+O+A = \Q

Wartościowanie ryzykaW metodzie JSA dla wartości wskaźnika ryzyka = 5 - ryzyko akceptowalne.Zagrożenie: SkaleczenieMetoda: JSASzacowanie parametrów ryzykaPrawdopodobieństwo ryzyka określa zależność: P = F+O+AParametry ryzyka: C - klasa konsekwencji,JP - częstotliwość występowania zagrożeń,O - prawdopodobieństwo zdarzenia, A - możliwość uniknięcia lub ograniczenia szkody. C- 1 - niepowodujące niezdolności do pracy,% F=5- codziennie,yjf O = 5 - zwykłe,Jr A = l - oczywiste.

Wartościowanie ryzykaW metodzie JSA dla wartości wskaźnika ryzyka = 4 - ryzyko akceptowalne.Zagrożenie: Upadek na tym samym poziomieMetoda: Graf ryzykaSzacowanie parametrów ryzykaParametry ryzyka: S - wielkość szkód,

A - czas występowania zagrożenia,G - ochrona przed zagrożeniem,

W- prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zdarzenia. S = S2 - ciężkie obrażenia, A = A2 - stałe,G — Gl - efektywna przy spełnieniu pewnych warunków, W/=W3-duże.Wartościowanie ryzykaW metodzie Graf lyzyka dla wartości wskaźnika ryzyka = 3 - ryzyko średnie.Zagrożenie: Uderzenie o przedmiotyMetoda: Graf ryzykaSzacowanie parametrów ryzykasą Parametry ryzyka: S - wielkość szkód, v A - czas występowania zagrożenia,Er G - ochrona przed zagrożeniem,Ł JF- prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zdarzenia.m S = Sl - lekkie obrażenia, dyskomfort,U A = A2 - stałe,m G = Gl - efektywna przy spełnieniu pewnych warunków,P W= W3 - duże.Wartościowanie ryzykam W metodzie Graf ryzyka dla wartości wskaźnika ryzyka = 1 - ryzyko małe.

8.4. KARTA INFORMACJI O RYZYKU ZAWODOWYM NA STANOWISKU PRACY

8.5. KARTA INFORMACJI O RYZYKU ZAWODOWYM NA STANOWI-SKU PRACY PRZY NARAŻENIU NA CZYNNIKI BIOLOGICZNE

8.6. KARTA INFORMACJI O RYZYKU ZAWODOWYM NA STANOWI-SKU PRACY PRZY NARAŻENIU NA CZYNNIKI CHEMICZNE

LITERATURAL. Skuza, Co warto wiedzieć o ryzyku zawodowym, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 1998Z. Meissner, Przegląd technik analizy bezpieczeństwa i identyfikacji zagrożeń w postępowaniu z materiałami niebezpiecznymi, Analiza ryzyka w transporcie i przemyśle, Politechnika Wrocławska 1997Jerzy T. Karczewski, System zarządzania bezpieczeństwem pracy, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 2000R. T. Booth, Risk Assessment Workbook, Aston University, BirminghamJ. Karczewski, System ekspercki do zarządzania bezpieczeństwem pracy, Materiały konferencyjne J. S. C, Toruń 1996 (na podstawie A. J. M. Boesten-Bedrijfsongevallen. AlphenaauRijn, 1991)G. F. Kinney, A. D. Wiruth, Practical Risk Analyses for Safety Management, Naval

Qweapons Centre, China Lakę, 1976D. Petersen, Techniąues of Safety Management, Aloray Inc., Nowy Jork 1989Materiały studium podyplomowego - Bezpieczeństwo procesów przemysłowych, Politechnika Łódzka, Łódź 1998Bello G. C, Colombari V., The Human Factors in Risk Analyses ofProcess Plants: The Control Room Operators Model TESEO. Reliability Engineering 1, 1980G. Miller, Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy, Norma SąfetyCert, X Ogólnopolskie Sympozjum Szkoleniowe Norma PN-N-18001:2004 System zarządzania bezpieczeństwem i higiena pracy. Wymagania Norma PN-N-18002:2000 System zarządzania bezpieczeństwem i higiena pracy. Ogól ne wytyczne do oceny lyzyka zawodowego Norma EN 1050:1996 Safety ofmachinery — Principles for risk assessment Norma PN-EN ISO 14121-1:2008 Maszyny. Bezpieczeństwo. Zasady oceny ryzyka Norma PN IEC 300-3-9:1999 Zarządzanie niezawodnością. Przewodnik zastosowań. Analiza ryzyka w systemach technicznychProjekt normy PN IEC 60300-3-9:2004 Zarządzanie niezawodnością. Przewodnik za stosowań. Analiza ryzyka w systemach technicznychJ. T. Karczewski, B. Tryc, System SAMAN, Aplikacja MALWA Audit, Ocena systemu zarządzania bezpieczeństwem, Warszawa, lipiec 1997, Praca niepublikowanaJ. T. Karczewski, System SAMAN, Aplikacja MALWA PP, Plan poprawy warunków pracy, Delft, wrzesień 1997, Praca niepublikowanaJ. T. Karczewski, System SAMAN, Aplikacja MALWA, Metody oceny ryzyka, Delft, wrzesień 1997, Praca niepublikowanaAllgemeine Themen Gefahrdungsbeurteilung, Wie?, Warum?, Wer?, Merkblatt A016 9/99, Berufsgenosseschaft der chemischen Industrie, Jedermann-Verlag Dr Otto Pfeffer, Postfach 103140, 69021 HeidelbergFive steps to risk assessment, Health and Safety executive Books, UK, 1997M. Borysewicz, A. Furtek, S. Potempski, Poradnik metod ocen ryzyka związanego z niebezpiecznymi instalacjami procesowymi, Instytut Energii Atomowej, Otwock- -Świerk 2000S. Kowalewski, Bezpieczeństwo i ochrona człowieka w środowisku pracy. Podstawy bezpieczeństwa maszyn, CIOP, Warszawa 2000A. S. Markowski i inni, Zapobieganie stratom w przemyśle, Cześć II Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy, Politechnika Łódzka, Łódź 1999R. Studenski, Ryzyko zawodowe w spółkach dystrybucyjnych energii elektrycznej,

Polskie Towarzystwo Przemysłu i Rozdziału Energii Elektrycznej, Poznań 2001PN-EN 60812:2006 Techniki analizy nieuszkadzalności systemów. Procedura analizy rodzajów i skutków uszkodzeńPN-EN 61025:2007 Analiza drzewa niezdatności (FTA)Dyrektywa Rady z 12 czerwca 1989 r. o wprowadzeniu środków w celu zwiększania i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy — 89/39l/EWG; w: Dyrektywy Euro pejskiej Wspólnoty Gospodarczej dotyczące ochrony zdrowia, tom 1, CIOP, Warszawa1992Dyrektywa Rady z 30 listopada 1989 r. dotycząca minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia przy użytkowaniu przez pracowników urządzeń pro dukcyjnych podczas pracy — 89/655/EWG (druga szczegółowa dyrektywa w rozumie niu art. 16 pkt 1 Dyrektywy 89/391/EWG); w: Dyrektywy Europejskiej Wspólnoty Go spodarczej dotyczące ochrony zdrowia, tom 1, CIOP, Warszawa 1992Dyrektywa Rady z 14 czerwca 1989 r. w sprawie ujednolicenia przepisów prawnych państw członkowskich dotyczących maszyn - 89/392/EWG; w: Dyrektywy Europej skiej Wspólnoty Gospodarczej dotyczące ochrony zdrowia, tom 2, CIOP, Warszawa 1992Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, dział X (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, z późn. zm.)Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w spra wie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650, z późn. zm.)Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz. U. Nr 81, poz. 716, z późn. zm.)Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, pre paratów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mu tagennym w środowisku pracy (Dz. U. Nr 280, poz. 2771, z późn. zm.)Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (Dz. U. z 2005 r. Nr 11, poz. 86)PN-Z-08052:1980, Ochrona pracy. Niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące w procesie pracy. KlasyfikacjaI. Romanowska-Słomka, A. Słomka, Poradnik, ocena ryzyka zawodowego w zakładach służby zdrowia, Stowarzyszenie Inspektorów Sanitarnych RP, Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna we Wrocławiu, Wrocław 2001ISO 9000, Łatwy i skuteczny sposób uzyskania certyfikatu jakości, FORUM 2000Kowal R.: Bezpieczeństwo i higiena pracy przy stosowaniu substancji i preparatów niebezpiecznychRozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudnienia przy niektórych z tych prac (Dz. U. Nr 200, poz. 2047, z późn. zm.)Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych dla zdrowia kobiet (Dz. U. Nr 114, poz. 545, z późn. zm.)Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 września 2003 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (Dz. U. Nr 171, poz. 1666, z późn. zm.)Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 września 2005 r. w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem (Dz. U. Nr 201, poz. 1674)Ustawa z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz. U. Nr

11, poz. 84, z późn. zm.)Vademecum lekarza ogólnego, PZWL, Warszawa 1984Dutkiewicz J., Śpiewak R., Jabłoński I., Klasyfikacja szkodliwych czynników biologicznych występujących w środowisku pracy oraz narażonych na nie grup zawodowych. Instytut Medycyny Wsi. Lublin 2000SPIS RYSUNKÓWRys. 1.1. Algorytm zarządzania ryzykiem zawodowymRys. 1.2. Elementy ryzyka zawodowegoRys. 2.1. Zasada ALARPRys. 2.2. Graf Ryzyka 1Rys. 2.3. Graf Ryzyka 2Rys. 2.4. Algorytm wartościowania ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na szkodliwe substancje chemiczne występujące w powietrzuRys. 2.5. Algorytm wartościowania ryzyka zawodowego związanego z jednoczesnym działaniem kilku substancji chemicznych występujących w powietrzuRys. 2.6. Algorytm wartościowania ryzyka zawodowego związanego z hałasem na stanowisku pracyRys. 2.7. Nomogram kalkulator ryzyka

SPIS TABLICTablica 2.1. Matryca - wartościowanie ryzyka metodą PHATablica 2.2. Matryca - wartościowanie ryzyka metodą Matrycy Ryzyka 2Tablica 2.3. Matryca - wartościowanie ryzyka metodą Matrycy Ryzyka 3Tablica 2.4. Matryca - wartościowanie ryzyka metodą Matrycy Ryzyka 4Tablica 2.5. JSA - wartościowanie ryzykaTablica 2.6. Matryca ryzyka 5 - wartościowanie ryzyka (wg DIN V 19250)Tablica 2.7. Wartościowanie ryzyka wg normy BS 8800Tablica 2.8. Wartościowanie ryzyka w skali trójstopniowejTablica 2.9. Wartościowanie ryzyka w skali trójstopniowej (PN-N-18002)Tablica 2.10. Wartościowanie ryzyka w skali pięciostopniowej (PN-N-18002)Tablica 2.11. Działania profilaktyczne dla wartościowania ryzyka skali trójstopniowejTablica 2.12. Działania profilaktyczne dla wartościowania ryzyka skali pięciostopniowej