1

Nebojša Opačić gr.ing.

Izgradnja i uređenje

staja za goveda

▪ Drugo dopunjeno izdanje ▪

2

Tovna stoka za isporuku mesnoj industriji

Sad nam je jasno zašto su nas hranili i debljali,

Nismo znali da će nas farmer predati mesnoj industriji,

ali drugi put nećemo dobro jestii nećemo se debljati za

mesnu industriju.

3

UVODE NAPOMENE,

Osnovni i prvi cilj ove brošure je

da na popularan način utiče na

unapređenje našeg tradicionalnog

poljoprivrednog graditeljstva sa

težištem na uređenju i izgradnji

novih savremenih stočarskih

objekatai osavremenjavanju

postojećih staja za uzgoj goveda.

Drugi ne manje važan ciljbrošure

je da se podstaknu mladi poljoprivrednici u praksi da

se usavršavaju i usvajaju nove savremene tehnologije,tj

da prate nove tendencije u uzgoju našeg govedarstva.

U tom cilju ova brošura isključivo je namijenjena

mladim farmerima kako bi ih podstakla, i ohrabrila u

njihovim planovima kod izgradnje ili osavremenjavanja

govedarskih objekata i da doprinose poboljšanju i

uređenju svoje životne sredine,kako bi odbacili

naslijeđene i prevaziđene navike.

Trećije ekonomska zainteresiranost,kao vrlo važan

razlog za naše govedarstvo, je što se iz vlastite ratarske

prozvodnje može dobiti jeftina kabasta stočna hrana,

koju jedino krave mogu da prerade u kvalitetne tržišne

proizvode,tj u mlijeko i meso. Komplementarnost i

uslovljenost čini govedarstvo konkretnim i realnim

sistemom s biljnom proizvodnjom i sa malim

rasipanjem energije,pa kao zatvoren ekološki ciklus

4

omogućava efikasnije poslovanje i daje najbolje

ekonomske efekte.

Brošura će pomoći razumijevanju i interpretaciji kod

projektovanja i izgradnje objekata govedarske

proizvodnje i kako se treba odnositi prema svim drugim

aspektima koji bitno utiču da su stočarski proizvodi

mlijeko i meso zdravstveno ispravni i bezbjedni za

zdravlje potrošača.

Govedarske staje treba da se grade, rekonstruišu ili

uređuju po savremenim naučnim saznanjima o

klimatskim uticajima na ambijentalne i smještajne

uslove za muzne krave.

Objekti treba da su tehnološko -tehnički racionalni,

funkcionalni i svrsishodni za držanje i uzgoj krava sa

najmanjim utroškom živog rada, a na to utiče nivo

opremljenosti objekta adekvatnom opremom.

Brošura treba da sagleda veterinarsko-sanitarne opšte

i posebne uslove kojih se moraju prdržavati uzgajivači

stoke.

Uzgajivači stoke koji uzgajaju i prodaju stoku za javnu

potrošnju od kojih se trebaju proizvesti gotovi

proizvodi zdravstveno ispravni, moraju biti

registrovani i odobreni od veterinarsko- sanitarnih

organa koji utvrđuju da objekat ispunjava predviđene

uslove i da ima ustrojen sistem unutrašnje kontrole po

načelu utvrđivanja kritičnih tačaka(HACCP).

Pri pisanju ove brošure,tj kompilaciji ovog materijala

korištena je raspoloživa stručna literatura i pozitivni

5

propisi iz zemalja regiona i stečena lična iskustva na

izgradnji poljoprivrednih objekata.

Preporuke u ovoj brošuri su rezultat iskustava svjetskih

eksperata i specijalizovanih stručnjaka u projektovanju

i izgradnji pomenutih objekata,a na koje se oslanja i

naša zakonodavna regulativa.

Naučna saznanja stalno nam donose savremenija

rješenja i postupke. Proizvodi se nova oprema boljih

tehnoloških performansi,uvodi se automatizacija,pa

prema tome i neki principi iz brošure podložni su

promjenama.

Ovi razlozi zahtjevaju adaptaciju ili prilagođavanje

postojećih objekata novim dostignućima i savremenijoj

tržišnoj proizvodnji.

Zašto? Šta su ciljevi tržišne proizvodnje?

Kvalitet proizvoda, količina, redovnost isporuke,

cijena, finansijski cilj, tržišni cilj, proizvodni cilj,a

ljudski cilj je aktiviranje radne snage u cijelom lancu

proizvodnje i plasmana.

Imajući u vidu učlanjinjenje u evropsku uniju,nadamo

se da je ova brošura i njena problematika aktuelna.

Zbog svoje složenosti, u ovoj brošuri ima izvjesnih

nedostataka i nepotpunih interpretacija,i teško je da se

sistematizuje tako složena problematika tehnološko-

tehničke prirode.

6

Sa zahvalnošću ću primiti svaku dobronamjernu

kritiku,sugestije i primjedbe koje će doprinijeti da se

ovaj materijal poboljša i isprave moguće, eventualne

greške.

Drugo dopunjeno izdanje je otklonilo neke greške iz

prvog izdanja i dopunilo tekst sa novim poglavljima na

bazi iskustva u praksi firme »GELUX« d.o.o.

Gradiška po uputsvu ing. Živka Šukala kome dugujem

iskrenu zahvalnost za svesrdnu pomoć oko dopune i

korekcije teksta ovog izdanja.

Zahvaljujući podršci i pomoći Ministarstva

poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede

RepublikeSrpske, koje je podržalo ideju pomoći

mladim farmerima, sufinansiralo je štampanje ove

brošure.

Autor,

Beograd, 2011 godina

BROŠURA JE POSVEĆENA MOJIM UNUCIMA

7

S A D R Ž A J

UVODNE NAPOMENE.............................................3

01 Lokacija poljoprivrednog gazdinstva.............13

02 Seosko dvorište...............................................15

02.1 Organizacija seoskog dvorišta........................15

02.2 Dijelovi seoskog dvorišta................................16

03 Generalno o uzgoju i planiranju staja..........19

03.1 Razlozi za smještaj krava u staje ..................23

03.2 Faktori rizika kod smještaja u stajama..........23

03.3 Smještajni uslovi u staji..................................24

03.4 Porodilište i telenje krava..............................24

03.5 Suhostajni period krava.................................26

03.6 Vještačka oplodnja junica i krava..................27

03.7 Remont-obrt stada goveda............................31

03.8 Uticaji na naše savremeno govedarstvo.........33

03.9 Preračunavanje na uslovno grlo....................33

03.10 Raspored dnevnih aktivnosti krava................34

04 Slobodni sistem uzgoja muznih krava..........36

04.1 Općenito o slobodnom načinu uzgoja............36

04.2 Osnovni pokreti kod lijeganja i ustajanja......39

04.3 Proračun dimenzija ležišta ligaboksa............44

04.4 Općenito o ležištu..........................................45

04.5 Pregrade između ležišta ligebokxa.................48

04.6 Ograde na jaslama.........................................53

04.7 Centralno izmuzište........................................61

05 Tehnološko-tehnički koncept slobodne

8

staje................................................................72

05.1 Preporuke kod smještaja krava i junadi.........88

06 Klasične staje.................................................90

06.1 Vezani sistem uzgoja......................................90

06.2 Dugo ležište....................................................96

06.3 Srednje ležište.................................................97

06.4 Kratko ležište..................................................97

06.5 Grafičko dimenzioniranje ležišta...................99

06.6 Indikativne dimenzije konfornog ležišta

na vezu..........................................................102

06.7 Grabnerov vez ili vertkalni lanac.................105

06.8 Horizontalni lanac-niski vez.........................107

06.9 Širina blatnog hodnika,kanala i vrata..........109

06.10 Hranidbena jasla i hranidbeni hodnik.........111

06.15 Provjetravanje klasične staje.......................115

07 K l i m a...................................................116

07.1 Načelno o klimi............................................116

07.2 Vanjski faktori..............................................117

07.3 Unutarnji faktor...........................................117

08 Ventilacija u staji........................................119

08.1 Prirodna ventilacija.....................................119

08.2 Obračun kapaciteta ventilacije....................124

08.3 Odvodni ventilacioni otvori u sljemenu

krova............................................................127

08.4 Ljetna ventilacija..........................................129

08.5 Zimska ventilacija..........................................131

08.6 Dimenzioniranje otvora u sljemenu krova i

prozora..........................................................133

9

08.7 Tehnička rješenja za otvaranje sljemena......134

08.8 Električno osvjetljenje u staji........................136

09 Ishrana i napajanje goveda.........................137

09.1 Stočna hrana................................................137

09.2 Proizvodnja i spremanje zelene mase..........140

09.3 Smještaj stočne hrane..................................147

09.4 Napajanje krava..........................................150

09.5 Hranidbena jasla i ishrana..........................151

09.6 Upotreba jabukovog sirćeta.........................152

09.7 Punomasna estrudirana soja.......................152

10 Izđubravanje i odlaganje đubra.................154

10.1 Načelno o đubru..........................................154

10.2 Čvrsti stajnjak..............................................155

10.3 Tečni stajnjak...............................................161

11 Muža krava.................................................172

11.1 Uticajni faktori na produkciju mlijeka.......172

11.2 Vrijeme muže...............................................175

11.3 Izmuzanje prvih mlazeva.............................175

11.4 Dezinfekcija i higijena vimena....................176

11.5 Mašinska muža u centralnom izmuzištu.......177

11.6 Ručna muža u klasičnim stajama................179

11.7 Mašinska muza u klasičnoj staji..................180

11.8 Muža i hlađenje mlijeka...............................183

12 Uzgoj podmlatka.........................................187

12.1 Odgoj teladi i junadi....................................187

12.2 Tov junadi.....................................................196

13 Njega krava i vaganje.................................202

13.01 Zašto rezati papke........................................202

10

13.2 Kupatilo za papke.........................................205

13.3 Čišćenje i njega krava..................................206

13.4 Vaganje stoke...............................................207

13.5 Pregonski torovi ili obori.............................208

13.6 Ponašanje stoke............................................210

13.7 Odnos prema svjetlu.....................................210

13.8 Kretanje goveda u koridoru.........................211

14 Literatura.....................................................213

15 Prilozi...........................................................214

Stočarski kalendar.......................................222

11

O čemu sanja ova krava ?

Šta misli o farmeru?

Da ima individualno ležište koje

je:

suvo,toplo i mekano,

● da je čisto,

● da nije klizavo,

O staji u kojoj će boraviti:

da ne bude vezana,jer je slobodni sistem prirodniji,

da se slobodno kreće po staji i ispustu i da redovno

odlazi na pašu,

da joj je slobodan pristup hranilištu i vodi,

da joj se čuva zdravlje i njeguju papci,

da je staja komotna i prozračena,

Ja ću se domaćinu odužiti kroz veću proizvodnju

zdravog i kvalitetnog mlijeka,a nročito ako je mašinska

muža brižna i nježna.

Da li će se ostvariti njeni snovi,zavisi od farmera,a šta

misli i traži od farmera,saznaćete na kraju brošure ?

12

Izvesti što veći ispustpored staje sa pojilom za vodu,

gdje je to god moguće obezbjediti.

Pregonski pašnjaci ograđeni električnom ogradom.

13

01 Lokacija poljoprivrednog

gazdinstva

Kod izbora lokacije za seosko poljoprivredno

domaćinstvo treba imati u vidu više faktora u

zavisnosti od kofiguracije terena i klimatskih uslova, da

li je lokacijau ravničarskom ili planinskom području

Objekte za uzgoj stoke treba locirati van naseljenih mjesta

koja nisu aero-zagađena,jer to štetno utiče na održavanje

propisanih higijenskih uslova objekata i opreme.

Zemljište treba da je ocjedito,osunčano i da nije

vodoplavno,te da je nivo podzemnuh voda nizak.

Dominantni vjetrovi ne smiju mirise sa objekta da

nose ka naselju ili ,a niti na stambene i druge objekte u

bližoj ili daljoj okolini.

Izbor lokacije za ove objekte u naseljenim mjestima najčešće

je ograničen i uslovljen prostornim i urbanističkim

planovima,a koji su u obavezi da vode računa o ekološkim

ograničenjima.

Potrebno je znati smjer podzemnih voda i pravac

dominantnih vjetrova,radi položaja stambenog i

ekonomskog dijela dvorišta.

Stočarski objekti trebaju da su nizvodno u smjeru

podzemnih voda i dominatnih vjetrova.Na kosim

terenima stambeni dio dvorišta je na većoj visini.

Sadržaj i veličina seoskog dvorišta ovisna je o

pretežnoj djelatnosti domaćinstva.

14

Lokacija stočarskih objekata i obora za stoku je

najpovoljnija na dobro isušenom i osunčanom zemljištu

i u blizini izvora vode,struje,a dovoljno udaljena od

prometnih saobraćajnica i stambeno naseljenih mjesta.

Veličina parcele uslovljava i razmještaj objekata na

stambenom i ekonomskom dijelu dvoriša,a što je

vezano za konfiguraciju terena.

Teren treba oblikovati tako da se površinske vode

drenažom odvode od odmarališta, hranilišta i

pojilišta.Na mjestima gdje se stoka dosta kreće (oko

hranilišta i pojilišta) betonska podloga će spriječiti

stvaranje blata i rupa u tlu.

Zaštita otvorene staje u predjelima gdje su zime

hladne, a nema prirodne zaštite od drveća ili drugih

objekata,na otvorenu stranu treba postaviti vjetrobrane

mreže, koje propuštaju samo cca 20% vazduh.

U regionima sa puno snijega treba podići ograde-

snjegobrane na udaljenosti 45m u pravcu iz kojeg duva

vjetar i nanosi snijeg.

02 Seosko dvorište

15

02.1 Organizacija seoskog dvorišta

Ovo izlaganje treba shvatiti kao instruktivne prijedloge

za organizaciju i uređenje seoskog dvorišta prema

principima koji se navode,bilo da se radi o novom

dvorištu,preuređenju postojećeg,ili o dogradnji i

rekonstrukciji postojećeg dvorišta.

Dobra organizacija rada koja se odvija na seoskom

dvorištu je od velikog značaja za racionalniji, udobniji

i lakši život,a posebno sa stanovišta opšte higijene i

zdravlja članova domaćinstva.

Iz toga prizlazi da dvorišta moraju da ispunjavaju više

uslova:

udobnost stanovanja,

funkcionalnost u organizaciji proizvodnje,

higijena života i rada,

estetski izgled domaćinstva,

Seosko dvorište je na prvom mjestu ogledalo kulturnog

i ekonomskog stanja domaćinstva,a i samog sela kome

pripada.Kad govorimo o hijenskim

uslovima,prvenstveno mislimo na međusobno

rastojanje i položaj pojedinih objekata, kao što su

stambene zgrade,bunari,pumpe za vodu,sa jedne

strane,i stočarski objekti,đubrišta i poljski klozati,sa

druge strane.

02.2 Dijelovi seoskog dvorišta-kućišta

16

Na seoskom poljoprivrednom dvorištu osnovne fukcije

su:

stanovanje i rekreacija,

odgoj stoke,čuvanje proizvoda,njihova obrada i

prerada,

Seosko domaćinstvo treba i mora da ima najmanje dva

dijela:

dio za stanovanje,(stambeno dvorište) koje mora biti

ograđeno i odvojeno od ekonomskog dvorišta.

dio sa ekonomskim zgradama(ekonomsko dvorište),

poželjno je da se i ono ogradi.

Pored ova dva osnovna dijela dvorišta u njegov sastav

može da se uključi i treći dio,tj bašča ili manji

voćnjak.

Najbrojnija seoska dvorišta su poljoprivrednih

proizvođača,pa će najveći dio zauzimati ekonomski dio

dvorišta.O veličini pojedinih dijelova dvorišta treba

voditi računa naročito sa stanovišta organizacije i

higijenskih uslova u razmještaju objekata u odnosu na

veličinu parcele,orjentaciju prema stranama

svijeta,dominatnim vjetrovima,nagibu terena za brdske

predjele,smjeru podzemnih voda itd.Teren mora da

bude ocjedan,suv i bez visokih podzemnih voda.Kod

parcela u nagibu dvorište treba orjentisati ka jugu ili

jugoistoku.

17

U stambenom dijelu gradi se:

porodična stambena zgrada,

pomoćna zgrada sa ljetnom kuhinjom,

sušnica mesa,spremišta hrane,voća i

povrća,mljekara i ostali čisti objekti,

bunar ili pumpu za vodu najbolje je postaviti na

granici stambenog i ekonomskog dvorišta,ali

udaljenu od đubrišta.

U ekonomskom dvorištu podižu se i grade objekti:

stočne staje za goveda,konje,svinje,ovce i živinu,

torovi i ispusti za stoku,

skladišta i ostave stočne hrane,

nadstrešnice za vozila,mašine i oruđa,skladišta

ogreva i drugi manji objekti,

Sa zoohigijenskog stanovišta udaljenost đubriša ili

septičke jame od stambene zgrade i izvora vode treba

da su udaljena najmanje cca 25 metara nizvodno.

Dominantni vjetrovi treba da su usmjereni od

stambenog dijela prema stajama,da neugodni mirisi što

manje se šire prema stambenoj zgradi.

Lokacija staje,tj ekonomsko dvorište treba da je niz

vjetar u odnosu na stambenu zgradu,a nizvodno u

odnosu na lokalni vodozahvat.

Prilaz ekonomskom dvorištu mora biti odvojen od

stambenog ulaza,a putevi se nesmiju ukrštati.

18

Iz priloženih skica vidi se podjela dvorišta na sastavne

dijelove i međusobni raspored objekata.

Generalno ova skica seoskog dvorišta i dispozija

dijelova dvorišta kao i raspored objekata može se

primijeniti za ravni teren i teren u nagibu i prilazne

puteve sa gornje i donje strane kose ravni,tj ulaz br.1

ili varijanta ulaza br.2.

a-stambeno dvorište b-ekonomsko dvorište

03Generalno o uzgoju i planiranju

staja za goveda

19

Uzgoj muznih krava iziskuje puno truda,rada, znanja

kao i neophodne pomoći veterinarske i savjedodavne

poljoprivredne službe.

Tradicionalni način držanja krava kod manjih

gazdinstava je pretežno na vezu u neuslovnim

stajama.Danas se to smatra prevaziđenom

tehnologijom i tu praksu treba izbjegavati.Staje treba

graditi sa konfornim i higijenskim individualnim

ležištima u slobodnom sistemu uzgoja i sa zdravom

stajskom klimom.

Radi zdravlja,kondicije i produkcije krave treba držati

na najprirodniji način.Treba im omogućiti

svakodnevno slobodno kretanje po staji i na

pašnjaku.Iz zdravstvenih,a prvenstveno iz ekonomskih

razloga treba preko ljetnog perioda koristiti pašu kao

najjeftiniju stočnu hranu.

U slobodnim stajama i na paši kod nekih krava

ispoljavaju se patološke pojave,tj krava sisa kravu.

20

Da bi se ovo spriječilo na nosnicu krave postavlja se

igličasta alka (brnjica) koja onemogućava sisanje

druge krave kako to slika pokazuje.

Rad sa kravama treba prilagoditi prirodnim uslovima i

organizirati efikasan i brz rad sa njima.

Krave najteže podnose blatno i kišovito vrijeme,a lakše

podnose niske temperature.Odavanje tjelesne toplote i

ventilacija staje su proporcionalni i vezani su za

produkciju mlijeka.Savremeno stočarstvo promoviše

slobodni sistem uzgoja muznih krava u stajama po

principu hladnog uzgoja.

Pri planiranju savremenih staja za goveda,morate

imati na umu važna pitanja kao bitne faktore i to :

da staje zahtjevaju adekvatnu lokaciju,da su

ekološki uslovi ispunjeni u pogledu žaštite i uticaja

na okolinu,tj zagađenje vode,zemlje i vazduha,

stajska klima,tj vazduh i temperatura sa što manjom

koncentracijom štetnih plinova,

uređeno suvo individualno ležište,

uređene površine za kretanje koje nisu klizave,

uređeni prostor za hranidbu i napajanje,

ravnomjerno svjetlo po cijeloj staji,bez tamnih

površina,

što manji nivo buke iz okoliša,

da se u stajama svakodnevno obavljaju poslovi

ishrane, muže i čišćenje stajnjaka,

da u redovne poslove spada i održavanje higijene

krava, orezivanje papaka kao i stalna briga oko

21

zdravlja krava, oplodnje, telenja i svi drugi poslovi

vezni za uzgoj goveda,a naročito podmlatka.

Na pogodnim mjestima u svakoj staji treba imati

bateriju sa toplo-hladnom vodom i gumeno crijevo

primjerene dužine.po potrbi na više mjesta.

Nema univerzalnog

rješenja,ali zato

postoje osnovni

principi i elementi

staje na kojima

počiva savremeno

poljoprivredno

graditeljstvo koje se

prilagođava

individualnim

potrebama svakog

domaćinstva.

Po sistemu držanja muznih krava razlikujemo staje:

slobodni nevezani sistem držanja krava u

zatvorenim ili poluotvorenim stajama u hladnom

uzgoju,

vezani sistem držanja krava u toplimi zatvorenim

stajama,

Sistem izđubravanja za oba sistema uzgoja može biti

riješen na dva načina:

tečno izđubravanje sistemom otplahnjivanja-

pretakanja,

izđubravanje čvrstog stajnjaka ručno ili

mehanizirano,

22

Na ležištima za čvrsti stajnjak kod vezanog i nevezanog

sistema može se koristiti prostirka od slame,strugotine

ili piljevine.

U koliko se ne koristi prostirka,tada na ležištu za oba

sistema može biti guma ili neki sličan materijal koji nije

hladan.

Provjetravanje i osvjetljenje staje treba da je prirodno.

Staje sa tavanom se provjetravaju sa vertikalnim

izolovanim ventilacionim kanalima, da bi se u njima

spriječila kondenzacija,a time obezbedi vertikalni

uzgon toplog vazduha.

Ishrana je iz jasala na hranidbenom hodniku ili sa

krmnog stola,a napajanje je iz automatskih pojilica ili

termopojilica.

Kod slobodnog sistema ograda je na hranidbenim

jaslama koja može biti:

samozaključavajuća,raznih sistema i konstrukcija,

kosa rešetka ili palisadna ograda za slobodan

pristup,

Da bi pravilno pristupili pitanju izgradnje ili

rekonstrukcije staje za muzne krave,neophodno je da

razmotrimo koji su to razvojni,a koji ograničavajući

faktori:

03.1 Razlozi za smještaj krava u staje

zaštita stoke od klimatskih nepogoda i hladnih

vjetrova,

23

olakšavanje posla,tj svođenje živog rada na

minimum,

kontrola uzimanja hrane i vode,

zaštita stoke od divljih zvijeri i krađe,

zaštita stoke od zaraznih bolesti,

očuvanje reproduktivnosti i produktivnosti stoke,

podizanje proizvodnje na najviši higijenski nivo,

03.2 Faktori rizika kod smještaja u zatvorenim

stajama

Velika koncentracija stoke na malom prostoru i u

ograničenom volumenu vazduha, povećava šanse

prenosa zaraze sa jedne na drugu kravu i može zaraziti

cijelu okolinu.

Slična situacija se može pojaviti i oko neurednog

odstranjivanja i smještaja đubra.U tom, manje više,

zatvorenom prostoru prisutan je đubar i urin koji

povećava vlažnost vazduha i razvijaju štetne gasove.

U vlažnoj staji koju krave zagrijavaju postoje i

vanredno pogodni uslovi za razvoj patogene mikroflore

koja kod muznih krava izaziva mastitis i sterilitet.Da bi

se otklonile ove manjkavosti neophodna je dobra

ventilacija staje i ispusti za stoku koja ne ide na pašu.

03.3 Smještajni uslovi u staji

Jedno od pitanja je individualno ležište.Svako ležište

treba da je pravilno dimenzionirano i konforno,a

toznači suho i toplo,jer krave na njemu leže12-13 sati.

24

Dobar prekrivač ležišta pomaže da se poveća

proizvodnja mlijeka.Kod povećane udobnosti krave su

manje podložne stresu, te su otpornije na infekciju i

stoga su zdravije.Kad se krave više odmaraju,njihovi

papci su manje opterećeni i imaju više vremena za

oporavak od mogućih povreda.

03.4 Porodilište i telenje krava

Najvažniji znaci skorog telenja su:

intenzivno nalijevanje vimena prije telenja,

popuštanje ligamenata u području zdjelice-karlice

i korijena repa,

krava podiže rep i često se osvrće prema repu,

Telenje krava predstavlja osnovu govedarske

proizvodnje.Bez telenja nema ni proizvodnje mlijeka ni

mesa.Tele je materijalna osnova kako u biološkom tako

i u proizvodnom smislu.

Telenje krava pretstavlja jednu od najkritičnijih faza

procesa govedarske proizvodnje.U savremenom

govedarstvu krave se tele ravnomjerno tokom cijele

godine.

Standardni muzni period je 305 dana od dana

telenja.Razmak između dva telenja treba da bude od

12-13 mjeseci.Nakon 40 dana poslije telenja treba

intezivno pratiti polni nagon za ponovnom

oplodnjom.Opažanje mora biti pravovremeno i

sigurno.Steonost krave traje prosječno +/- 285 dana.

25

U staji se planira porodilište za krave kao zaseban

prostor zbog individualnog tretmana,a i samog čina

poroda.Ovaj prostor ne treba biti izolovan od ostalih

krava u staji,kako bi se izbjegao stres.Krava treba da

vidi svoje drugarice.

U vezanom sistemu to je prošireno ležišno mjesto na

145 cm,a u slobodnom sistemu to je boks veličine

3,6x3,6 metara.

Porodilište se nastire debljim slojem čiste slame.

Krava se uvodi u porodilište iz čekališta na par dana

prije telenja.Dok se krava ne stabilizuje poslije poroda

treba obratiti pažnju na ishranu i napajanje,a vime

dobro izmuzati od kolostralnog mlijeka.Nakon sedam

dana po porodu kad prestane kolostralno mlijeko krava

se prevodi na svoje staro ležište u staji.

Kolostralno mlijeko se daje teletu što prije,što češće,što

više radi sadržaja antitijela koja su neophodna teletu u

prvim satima i danima života u cilju očuvanja zdravlja.

Uz porodilište treba planirati mjesto sa toplom vodom i

tušom.

Tele po porođaju se tušira mlakom vodom i trlja

lanenom krpom da kroz pojačanu cirkulaciju krvi

uspostavi svoju termostabilnost organizma.Tele se

potom odnosi uindividualni boks gdje se suši infra-

grijalicom i odmah hrani majčinim kolostralnim

mlijekom.

03.5 Suhostajni period kod krava

Najkasnije zadnjih 60 dana prije telenja krava mora

biti zasušena, i da je u suhostajnom periodu, jer je u

26

tom periodu razvoj teleta najintenzivniji.Zasušivanje

je važna mjera zaštite vimena od upala(mastitisa).Loše

zasušivanje je 80% uzročnik zdravstvenih problema

vimena.

U vrijeme suhostaja krava treba da se pripremi za:

telenje,

novu laktaciju,

regeneraciju žljezdanog tkiva,

pripremu organizma za buduću proizvodnju

mlijeka,

Krave u suhostaju ne treba toviti,već ih držati u dobroj

kondiciji, a to se kontroliše debljinom sala na

karličnim kostima i slabinama. Blaga prednost se daje

salu na slabinama.

Ishrana visoko bređih krava mora biti od vlaknastih

struktura,a male energetske vrijednosti uz dodatak

izbalansiranih vitamina i minerala.U periodu od 60

dana prije poroda i 60 dana poslije poroda treba

obratiti posebnu pažnju na nagle hormonske promjene

u organizmu krave,jer to donosi rizike po zdravlje

krave,narednu plodnost i produkciju mlijeka.

03.6 Vještačka oplodnja krava i junica

Vještačka oplodnja(osjemenjavanje) izvodi se u

improvizovanoj zatamnjenoj komori koja je za te

poslove posebno izrađena.

27

Prednji dio komore-boksa je zatamnjen tamnim

platnom i blokiran sa izlaznim vratima, a sa zadnje

strane krave zatvoren je»V« vratima radi veterinarskog

pristupa polnim organima krave radi osjemenjavanja.

Boks za osjemenjavanje ne treba koristiti za žigosanje

krava, rezanje rogova,davanje injekcija, jer će to krava

povezati sa bolom.Krava se lako istrenira za

osjemenjavanje ili kontrolu steonosti u boksu za

osjemenjavanje.

Bolji su rezultati oplodnje kada je krava fiksirana u

boksu.

Vještačkim osjemenjavanjem krava popravljaju se

nasledne osobine koje se prenose na potomstvo.

Uvjerite se:

Veterinar je faktor rentabilnosti farme, a ne faktor

troškova kako se to obično misli.

Problemi u području plodnosti su sledeći:

predug razmak između telenja,

tiha gonidba,

smetnje u ciklusu,

nizak indeks oplodnje,

promatranje gonjenja,

genetika,smještaj i ishrana,

28

Prvo pripuštanje ili oplodnja junice je od izuzetne

važnosti i zato to treba u zavisnosti od rase i njene

razvijenosti izvesti kad se ocijeni da je junica sposobna

za oplodnju, bez štetnih posledica za svoj razvoj i

donošenje na svijet zdravog teleta.

Kod rasnih mliječnih grla frizijske rase oplodnja se

izvodi od 16-18 mjeseci starosti junice, ili kad junica

dostigne 70 % svoje težine od odrasle krave,tj težine

340-370 kg i kada je obim grudnog koša 170 cm.

Za junice simentalske rase oplodnja je u 18 mjesecu i

kod težine 400 kg.

Savjet je da se prvotelke oplode sa bikom za lako

telenje i da tele ima malu porođajnu težinu.To je dobar

početak za mladu junicu za dug životni vijek i dobru

proizvodnju mlijeka.

Znaci polnog žara (tjeranja) mogu biti rano,stalno i

pozno,a znaci tjeranja su:

krava je nervozna i uzbuđena,

skače na druge krave a i druge na nju,

njuši druge krave,riče i ispušta bale (slini) itd,

29

Danas se koriste i pedometri za otkrivanje

estrusa(tjeranja) koji se postavljaju na prednju nogu ili

oko vrata krave.

Kontrola steonsti se vrši ultra-zvučnim skenerom nakon

30 dana poslije oplodnje.

Treba imati na umu da i kasni prvi pripust može biti

isto tako štetan, jer se negativno ispoljava u nekim

funkcijama koje dovode do steriliteta

(jalovosti).Nepouzdano otkrivanje estrusa (polnog

žara) može dovesti do osjemenjavanja u nevrijeme koje

dovodi do steriliteta.

30

O znacima i trajanju polnog žara treba dobro voditi

računa, naročito kod dobro hranjenih krava, jer on

može tiho i neopaženo da prođe.Oplodnju treba

povjeriti samo stručnoj osobi veterinarske struke ili

specijalisti za vještačko osjemenjavanje. Stručnost

osobe ima veliki uticaj na plodnost krava,a time i na

ukupni finasiski rezultat farme.

Legenda boksa za osjemenjavanje:1.Širina koridora;

2.Blokirajuća prednja vrata; 3 Blokirajuća»V« zadnja

vrata; 4.Prolaz za veterinara;

03.7 Remont-obrt stada goveda

Nakon šeste ili sedme laktacije počinje opadanje

produktivnosti i smanjuje se godišnja proizvodnja

mlijeka,a to podrazumijeva da se treba sukcesivno

vršiti podmlađivanje muznog stada.

31

Godišnji-remont,tj izlučivanje krava iz stada kreće se

od 15-20% ,a što ovisi o oštrini selekcije.

Na 100 krava iz tabele br.1 vidi se da je u kategoriji

starijih junica potrebno imati veći broj koji zamjenjuje

izlučene krave i eventualno izlučene junice. U

kategoriji mlađih junica potrebnan je veći broj zbog

zahtjeva selekcije.

Iz tabele br.1 se vidi zastupljenost pojedninih

kategorija goveda u stadu kod različitih tipova

proizvodnih jedinica prema uzrastu.

Dužina iskorištavanja krava određuje procenat

izlučenja godišnje i broj junica za zamjenu.Zbog

ekonomskih pokazatelja bolje bi bila što duža

eksploatacija krava,ali ne na uštrb kvaliteta.

Na industriskim farmama prema podatcima stručnih

službi gubitci su registrovani kod priplodne teladi

kao mrtvo rođene od 3,2 do 7 %.

Tabela br.1

Obrt stada za 100 krava prema proizvodnom

usmjerenju

32

Proizvodnja podmlatka, za tržištem,mlijeka i mesa

Kategorije

goveda

za vlastitu

reprodukciju

za tržište za mlijeko

i meso

Krave 100 100 100

preko 2 god. 18 25 25

od 1-2 god. 25 40 40

do 12 mjeseci 34 45 45

Ostala grla - - 45

Ukupno grla: 177 210 255

Na 100 krava

podmlatka.

77 110 155

Napomena:Prema broju vlastitog reproduktivnog

stada,a na bazi ovih podataka,a prema uzgojnom

pravcu računa se obrt svakog domaćinstva.

03.8 Uticaji na naše savremeno govedarstvo

Nesporno je da je razvoj našeg govedarstva pod

uticajem razvijenih evropskih zemalja.

33

Glavne odlike tog uticaja su:

valorizovanje vlastitog zemljišta kroz ratarsko-

stočarsku proizvodnju,

funkcionalan i jeftin smještaj muznih krava,

savremena tehnička opremljenost za proizvodnju i

spremanje kvalitetne voluminozne stočne hrane i

korištenje nus proizvoda biljne proizvodnje u ishrani

krava,

Racionalan je uzgoj goveda koji reciklira- vraća zemlji

stajnjak. Stajskim đubrom vraćamo zemlji 70-80 %

hranljivih sastojaka-minerala koji su uzeti sa hranom iz

zemlje.

03.9 Preračunavanje na uslovno grlo (UG-500 kg)

Često imamo potrebu da sve kategorije goveda

svedemo na jednu mjernu jedinicu,tj na uslovno

grlo(UG)težine 500 kg zbog raznih normativa u

ishrani, izđubravanja ili smještaja hrane.

Tabela br.2

Preračunavanje na UG težine 500 kg

34

Kategorija goveda u kg Omjer

težine

Koeficijent

Uslovno grlo od 500 kg

bazni koeficijen 1

500/500 bazni

koeficijent 1

Krava 700 kg 700/500 1,40 UG

Krava 600 kg 600/500 1,20UG

Bik 1100 kg 1100/500 2,20UG

Tovljenik 450 kg 450/500 0,90UG

June 375 kg 375/500 0,75 UG

Tele 250 kg 250/500 0,50UG

Tele 100 kg 100/500 0,20UG

03.10 Raspored dnevnih aktivnosti krava

Dijagram pokazuje dnevno učešće osnovnih aktivnosti

krava,a ujedno i upozorava na koje segmente farmer

treba da obrati posebnu pažnju.

Ako krava ne provodi cca 13 sati na ležištu, postavlja

se pitanje šta je razlog da ležište nije atraktivno i koje

to uslove ne ispunjava da bi bilo konforno.Iz gornjih

razloga krava će tražiti novo ležište i ometati druge

krave na njihovom ležištu.Ni jedna krava ne želi bez

razloga da promijeni svoje ležište.Ako uljez legnena

tuđe ležište,domicilna krava će stajati pored svog

ležišta,a to štetno utiče na hijerarhiju u grupnom

sistemu uzgoja krava.

Pažljivim posmatranjem krava mogu se uočiti sve

nenormalne pojave koje treba analizirati i uzroke

otklanjati.

35

Druga aktivnost je ishrana koja u toku dana traje 6

sati,a zatim slijedi hodanje i stajanje 2,6 sati i vrijeme

koje provede tokom muže iznosi 2,4 sata.

04. Slobodni sistem uzgoja muznih

krava

04.1 Općenito o slobodnom načinu uzgoja

36

Najracionalnije rješenje za izgradnju staje je sistem

slobodnog uzgoja sa individualnim lige-boksovima i

centralnim izmuzištem za muzne krave u odnosu na

uloženi kapital po jednoj kravi,a srazmjerno

produktivnošću rada.

Takve staje imaju suva individualna ležišta, slobodan

pristup hranilištu i pojilištu, i moguće je mehanizirati

radne procese.

Zavisno od veličine objekta i broja grla staje za

slobodni uzgoj mogu biti riješene kao jednoredne ili

više redne,a na više načina po sistemu gradnje u

zavisnosti od klimatskih uslova kao:

a) Zatvorene staje,

b)Poluotvorene staje,

c) Otvorene staje

zatvorena- dvorednazatvorena -četveroredna

Slobodna staja za muzne i zasušene krave, sa

porodilištem,izmuzištem,podmladkom isanitarno-

garderobnim čvorom

37

U odnosu na vezani sistem prednosti su:

proizvodnja i uzgoj krava je lakši,a muža u

centralnom izmuzištu je kofornija,higijenski bolja.

slobodni sistem je prirodniji,pa pozitivno utiče na

zdravlje krava, a time i na dužinu proizvodnje.

slobodni sistem blagotvorno utiče na plodnost krava,

38

povećana je produktivnost rada,a to znači veći

dohodak po kravi,

smanjuju se troškovi izgradnje staje po kravi,

Na farmama u slobodnom sistemu držanja krava

podrazumijeva se brižno ophođenje sa kravama radi

veće produktivnosti, vođenje evidenije o plodnosti,

obolenju,ishrani itd.

Ukupno vrijeme potrebno za obavljanje svih radova na

farmi ovisi i to:

sistem i oblik držanja krava,

veličina i međusobni odnos staja,veličina stada i

visina mliječnosti,

grupisanje krava i veličina grupe,te njihov broj,

veličina i tip,te opremljenost izmuzišta,

postupak sa kravama ( uvažavanje etoloških

principa)

tretiranje krava,

označavanje krava,evidencija,menadžment,

pasmina,

politika reprodukcije,

na kraju i sam čovjek-farmer,

Svi nabrojani činioci mogu biti i odraz projektovanja

farme. Industriski organizovana farma mliječnih

39

krava,harmonično je međusobnno djelovanje svih gore

nabrojanih činilaca.

Da bi mogli dimenzionirati pravilno ležište treba da

znamo kako krava liježe i kako ustaje sa ležišta.Skica

nam pokazuje kako se mijenja težište krave i njeno

pomjeranje naprijed-nazad kada liježe ili ustaje,a što

se detaljno vidi na skicama.

04.2 Osnovni pokreti kod lijeganja i ustajanja krava

Krava kad dolazi na ležište

odmjeri dubinu i širinu

ležišta,onjuši miris ležišta i ako je

to njeno ležište,tada ona

ulazi,klekne na koljena i na njih

prenosi težište tijela,pa spušta

zadnji dio tijela koji slobodno

pada unazad i ne može se pomjerati,ali se mogu noge

ispružiti.Ležište uz zid treba da je duže u odnosu na

ležište u prostoru,a optimalna dužna L=275 cm.

Dužina slobodnog individualnog ležišta u prostoru se

kreće od minimum 220 do 250 cm.

Širina ležišta kreće se u rasponu od 110 do 135 cm

zavisno od rase i težine krave.

Lijeganje

40

41

Ustajanje,

Kod ustajanja krava pokretom-trzajem glave unapred

prebaci tačku težišta tijela na koljena i tada diže zadnji

dio tijela na noge, pa tek tada iz klečećeg stava se diže

na prednje noge.

Ispred glave krave do zida na ležištu treba biti

slobodnog prostora 60-80 cm kako bi se krava

slobodno osjećala da glavom ne udari o zid.

42

U klečećem stavu glava je isturena naprijed i kod

lijeganja i kod ustajanja,a u ležećem položaju glava se

vraća unazad. Radi toga slobodan prostor ispred glave

daje kravi sigurnost da se pravilno smjesti na ležište.

Tabela br.3

Dimenzije i masa tijela goveda po uzrastu

Uzras

t

Dimenzije tijela u cm

kg

Visina iznad Širina tijela Dužina tijela

pleća sap

e

prsa krsta sape dijag

onala

cela

duž.

kod ženskih

Porod 65-72 69

75

17

21

19-23 16-19 59-66 100

105

30

40

3 mj 84-92 89

97

26

30

29-33 25-30 88-98 125

135

90

110

6 mj 96-

104

101

108

30

35

34-38 31-37 101

110

150

155

160

190

12 mj 110

118

104

122

35

41

39-45 39-44 118

130

180

190

280

310

18 mj 118

125

121

128

39

45

42-48 43-50 129

141

200

210

380

410

2 god 122

131

126

134

42

48

45-51 47-54 135

149

215

220

440

500

Prvot

elke

125

134

129

137

42

50

47-53 52-58 138

154

220

225

460

520

krave 127

137

130

139

45

55

48-56 53-61 140

160

225

235

500

650

43

Rasni sastav:crno bijelo frizijsko goveče 78,5% ;

crveno bijelo 16% ; križanci simentalca 5,5 % (poljski

podaci)

Osnovne dimezije goveda za određene kategorije na

bazi kojih se računaju stajski elementi prostora i

ležišta,a koje je tabelarno iskazane u tabeli br.3

44

Tabela br.4

Prosječne tjelesne mjere za kravu iz tabele br.3 kreću

se u rasponu mjera od:

Težina kg VP-

visina

plećke

DT-

dijag.

tijela

ŠP-

širina

prsa

ŠS-

širina

sapa

440-500 122-131 135-149 42-48 47-54

460-520 125-134 138-154 42-50 52-58

500-650 127-137- 140-160 45-55 53-61

04.3 Proračun dimenzija ležišta liga boksa

Da bi mogli pravilno dimenzionirati stajske elemente i

staje upoznaćemo se sa osnovnim dimezijama krave,tj

rasponima u zavisnosti od uzrasta goveda.

Za dimnzioniranje ligaboksa koristi se numerički sistem

na više načina.

Dužina trupa mjeri se dijagonalno od ramenog zgloba

do korijena repa i množi se sa koeficijentom 1,11 i na

tu dužinu se dodaje 20 cm +(60-80 cm) i to je dužina

liga boksa,a širina je 85% od visine nad plećkama + /-

3 do 5 cm.

Dijagonalna dužina trupa odrasle kravetežine 500-650

kgiznosi 140-160 cm,a visina nad plećkom je 127-

137cm;

45

1.Primjer:

Krava težine 450-500 kg iz gornje tabele ima

dijagonalu trupa od 140 cm,a visina nad

plećkama(VP) je 127 cm

Dužina ležišta :140 x 1.11 +20 +65 = 240 cm

Širina ležišta : 127 x 85% =107,05 +3 =110 cm

2.Primjer:

Krava težine 700 kg holštajn rase-dijagonalna dužina

trupa je 160 cm,a visina nad plećkom je 145 cm

Dužina ležišta: 160 x 1,11 + 20 +63 = 260 cm

Širina ležišta: 145 x 85% =123,25 +2=125 cm

Širina izlaznih vrata na stajiza kravu 650 kg:

1,5xŠP+0,1=1,5x0,55+0,1=92,5 cm

04.4 Općenito o ležištu

Traganje za dobrim ležištem i podnom oblogom

obuhvata materijale sa posebnim karakteristikama:

spori odvod toplote iz kravljeg tijela i vimena kod ležanja,

otpornost na trulenje, upijanje vode,mokraće, mliječne

kiseline i amonijaka,

da ne šteti zdravlju krava, da se ne kliže kad se pokvasi,da

ne predstavlja žarište gamadi i patogenih klica i da se lako

održava čistoća poda,

otporan na pritisak i habanje,ali dovoljno hrapav i zrnast da

omogućava prirodno habanje papaka kod krava,a da ne

oštećuje kožu na koljenima i na zglobovima pri lijeganju i

46

ustajanju,koža krave kod ležanja mora disati,tj da se spriječi

podparavanje tijela krave,

mogućnost lake popravke površine poda usled dotrajalosti,

pristupačna cijena,

Sva ležišta u vezanom ili slobodnom sistemu treba

povremeno dezinfikovati posebnim industriskim

preparatima od renomiranih proizvođača da se

prevenira-spriječi širenje bolesti i sačuva zdravlje

vimena a naročito ona ležišta čija je podloga gruba i

teško se čisti od prljavštine.

Ležište bez prostirke

Ovi uslovi se mogu zadovoljiti sa specijalnim

gumenim tepisimaodraznih evropskih proizvođača,

estrihom od opekarskog klinkera ili od kiselo-otpornog

asvalta. Toplota podne obloge ležišta je jedan od bitnih

uslova za konforno ležište,jer krava na njemu leži cca

12 i više sati dnevno radi preživanja hrane,tj

proizvodnje mlijeka.U koliko krava manje leži,jer joj je

ležište nelagodno,tada je i produkcija mlijeka manja.

Pod ležišta treba da ima pad prema kanalu od 2 do 4

% radi otcjeđivanja urina sa ležišta.To poboljšava

suvoću i stepen higijene na samom ležištu.Važno je

47

napomenuti da svi podovi bez prostirke treba da su u

izvedbi tipa toplih podova od glinenih agregata i da

nisu gruba i da ne oštećuju kožu na zglobovima krava.

Hladni podovi nepovoljno utiču na vime i produkciju

mlijeka,jer prekomjerno oduzimaju tjelesnu toplotu od

krave.

Lice gumenog ležišta Naličje podne gume lžišta

Prostirka na ležištu

Dobra prostirka na ležištu je esencijalni faktor konfora

za visoko produktivne krave.Prostirka treba biti od

suvog, čistog i mekanog materijala bez patogenih

klica.Za prostirku najčešće se koristi suva slama za

sistem čvrstog stajnjaka,dok za sistem tečnog stajnjaka

koristi se sitno sjeckana slama,drvena strugotina,

piljevina ili pozder odkonoplje.Dobra prostirka također

poboljšava ustajanje i lijeganje krava.

Dobra prostirka ujedno služi i kao izolator što je

preventiva od prekomjernog odavanja tjelesne toplote

od krava kada leže i preventiva od povrede zglobova

nogu.

48

Na kraju ležišta preporučuje se postavljanje graničnika

od cijevi ili drveta koja spriječava klizanje prostirke,a

ujedno služi i kao oslonac kravi prilikom

ustajanja.Ukupna visina graničnika od poda je

maksimum 25 cm,a povoljnije je 20 cm.

tip A tip B

04.5 Pregrade između ležišta ligeboxa

Pregrade se izvode od raznih profila cijevi. Slobodno

ležište (lige boks) treba izdignuti od nivoa poda

hodnika bar 15 cm, a maksimum 25 cm, jer tada krave

neće biti uznemiravane od drugih krava koje prolaze

pored njih,a čišćenje staje je olakšano.

Granična horizontalna cijev preko pregrada je na

visini cca 110-115 cm za ležišta bez prostirke tip B, a

125 cm za ležišta tip A sa prostirkom,te dijagonalno je

udaljena 195-200 cm od zadnjeg ruba ležišta.

Ovo je naročito važno da se kod lijeganja i ustajanja

položaj krave nađe na samom rubu kako bi što manje

prljala ležište,a krava imala dosta prostora ispred

glave radi balansiranja tijela pri lijeganju ili

49

ustajanju.Širina ležišta može biti nešto uža u odnosu na

ležište u vezanom sistemu i kreće se u rasponu od 105

do 135 cm zavisno od rase i težine krava.

tip A –sa prostirkom tip B-bez prostirkr

varijanta uz zid varijanta uiz zid

Tip A- ležište sa prostirkom u vidu gnijezda na ivici je

podignuto od poda za 25 cm sa betonskim pragom.Kraj

ležišta sa prostirkom može se završiti odbojnikom sa

pocinčanom cijevi(varijanta A) ili drvenom

platicom(varijanta B).

TipB-ležište bez prostirke od poda podignuta 20 cm.

50

Tip C- ležište u prostoru sagumom podignuta cca 18-

20 cm od nivoa podne rešetke,a sa graničnikom ispred

prednjih nogu od gume.

Izrada gnijezda ležišta od betonskih elemenata

51

tip D-duplo ležište u prostoru

Alternativno se izvodi tip E, dupli konzolni ramovi sa

centralnim nosivim stubom i podnim potporana rama

kako to skica prikazuje.Ova dvoredna (dupla) pregrada

za ležišta u prostoru sa

potporom i fiksnom

ugradbom u pod ležišta

nešto je

racionalnija u pogledu

utroška materijala

kako to skica pokazuje.

tip E-duplo ležište u

prostoru

Izvodi se od ramova

varijante A ili B sa ili bez

prostirke

52

Način ugradnje pregrada ligaboksa

Po načinu ugradnje razlikujemo:

fiksna ugradba u pod ležišta,

montažna ugradba na pod ležišta,

Kod fiksne ugradbe pregrada u pod ležišta,pri

betoniranju poda ostavljaju se rupe prema nacrtu

rasporeda i mjestu ramova.

Pregrade se naknadno donose i raspoređuju po crtežu i

fiksiraju drvenim klinovima po pravcu i visini na

ležištu.Preko okvira se postavlja horizontalna odbojna

cijev na udaljenosti dijagonalno 195-200 cm od ruba

ležišta.Kad su ramovi uravnati pristupa se betoniranju

rupa.Klinovi se vade kad je boton malo otvrdnuo i rupe

se poravnaju sa podom.

Kod montažnog sistema ramovi se izvode sa podnim

papučama koje se po nacrtu razmještaju i čeličnim

vijcima fiksiraju za betonsku podlogu.

Ovaj sistem je pogodan,jer se lako može staja

preurediti za drugu namjenu bez oštećenja opreme.

53

Opremu za slobodne i klasične staje proizvodi GELUX

GradiškaRS,BiH

04.6 Ograda na jaslama

Razlikujemo dva osnovna tipa krmnih pregrada na

jaslama:

samozaključavajuće,

nezaključavajuće pregrade,

Samozaključavajuće su gdje se svako grlo pri dolasku

na ishranu automatski zaveže.

Ako se ne želi svakodnevno zavezivanje,tada se sistem

ostavlja u otključanom položaju. Odvezivanje je

grupno.Ako se želi neko grlo zadržati zbog nekih

intervencija to se grlo osiguračem blokira pre

odvezivanja. Front hranjenja na hranidbenim jaslama

u slobodnim stajama ovisan je o načinu ishrane.Ako je

54

ishrana po volji,tada je front hranjenja 40-50 cm po

grlu,dok kod uobročene ishrane front hnanjenja treba

da bude za sve krave jednovremen i komotan,a kreće se

od 65 do 75 cm po grlu.

Samozaključavajuće ograde tip A i B

tip –A „Švedske ograde” samozaključavajuće krmne

pregrade na hranidbenim jaslama koriste se naročito

za rogatu stoku. Front na hranilištu se kreće u rasponu

od 65 do 75 cm za samozaključavajuće ograde.

55

tip-B samozaključavajuća ograda na jaslama

tip B -izgledograde u dvije varijante izvođenja za

samozaključavanje

56

Nezaključavajuće ograde - kose rešetke

tipA-za odrsle krave

Kose rešetke se koriste kod sistema ishrane po volji(

ad libitum) i gdje je na frontu skoro dva puta manje

mjesta od broja grla, jer krave po volji dolaze na

hranilište. Za pristup jaslama mora biti front na

hranilištu minimum 40-50 cm po jednom grlu.Nije

preporučljiv za rogatu stoku.

Preporuka je da širina fronta bude cca 60 cm po

grlu,jer je to optimalno za odraslu kravu.

ishrana po volji,tada je front hranjenja 40-50 cm po

grlu,dok kod uobročene ishrane front hnanjenja treba

da bude za sve krave jednovremen i komotan,a kreće se

od 65 do 75 cm po grlu.

57

tipB-za podmladak prema uzrastu

Za podmladak dimenzije su prilagođene uzrastu,a front

na jaslama se kreće u 40-55 cm.

Ne zaključavajuće- palisadne ograde na jaslama

Ove ograde se izvode u metalnoj ili drvenoj

konstrukciji raznih oblika,koriste se naročito za

obezrožnu ili rogatu stoku.

58

Minimalne dimenzije stajskih elemenata u sistemu

slobodnog uzgoja za kravu težine 650 kg prema skici

iznose:

D-dijagonala trupa =160 cm

VP-visina nad plećkom 139 cm

ŠP-širina plećke (grudnog koša)=55 cm

Bočni prolaz:

BP-2xD+1,5xŠP=2x160+1,5x55=320+83=403cm

min.

Blatni hodnik:

BH-3,8xŠP=3,8x0,55=209 cm

Hranidbeni hodnik:

HH-D+2,7xŠP=1,6+2,7x55=308 cm

Širina vrata za prolaz:

ŠV-1,5xŠP+0,1=1,50x55+0,1=92,5 cm

Širina jasala i parapeta:

širina jasala:0,55xVP=0,55x139=76 cm

Visina parapeta na hranilištu:

parapeta na jaslama:0,36xVP=0,36x139=50 cm

visina granične cijevi iznad vrata:

(0,36+0,46)x139=114 cm

59

Norme za proračun elemenata

60

Stajski elementi za razne tipovove ležišta

A-višeredna

B-dvoredna

C-jednoredna

Tabela br.5

Minimalne dimenzije stajskih elemenata prema skici

Kategorija

goveda

Mjere u centimetrima

a b c d e

Muzne

krave

300 220 300 220 320

61

04.7 Centralno izmuzište

U sistemu slobodnog držanja, krave same koridorom

dolaze na mužu u predprostor koji se zove čekalište.

Površina

čekališta:2,2xDxŠP=2,2x1,50x0,55=1,82m2/pogrlu.

Izmuzište može biti na više načina riješeno,a što ovisi o

opremi proizvođača i kapacitetu istog.

Centralno izmuzište tipa»riblja kost« gradi se raznih

veličina, a detaljni cteži se nalaze u prilogu na kraju

brošure.

Centralno izmuzište kod manjih

farmi nalazi se u sastavu staje,a

za više objekata gradi se

cetralno izmuzište izdvojeno,gdje

su staje povezane koridorima.

Muža se obavlja u stojećem

položaju i mora biti na najvišem

higijenskom nivou uz primjenu

svih higijenskih mjera i

sredstava.

Održavanje higijene izmuzišta je

izuzetno važno,te se u izmuzišta

montira oprema za čišćenje i

dezinfekciju prostorija i opreme

prema slici.

62

dozator za dezinfekciona hemiska sredstva i kutija za

papirne pešire za posušivanje vimena poslije pranja.

A B

A-rotacionoizmuzište

B-standardna riblja kost

63

Izmuzište B tipa »riblja kost« je vrlo jednostavno i u

praksi se pokazalo kao prihvatljivo i za male i za velike

farme u rasponu od 2x2 do 2x12.Iz tih razloga daje se

tehnološka podloga za projektovanje izmuzišta za

navedene veličine.Kod farmi koje planiraju proširenje

farme gradi se veličina izmuzišta za karajnji

kapacitet,a montira se oprema sukcesivno prema

potrebi.Za manje farme mogu se raditi jednostavna

izmuzišta tipa tandem ili autotandem kao jednoredna ili

dvoredna u zavisnosti od raspoloživog prostora.

Izmuzišta za male farme

Tip A - autotandem 1x3-bočni ulaz,ravni izlaz.

Protok krava bez zastoja polije muže.

64

TipB-tandem 2x2– ravni ulaz,bočni izlaz

A B C

A- ulaz u izmuzište B-izmuzište C-izlaz iz izmuzišta

65

Izmuzište auto tandem 1x3 muzna mjesta za 20-26 grla

na sat sa stajskom mljekaricom za prihvatanje i

hlađenje mlijeka

Izmuzište autotandem 1x3 sa bočnim ulazom i bočnim

izlazom i stajskom mljekaricom

66

Ovaj tip izmuzišta omogućuje nesmetan protok muznih

grla kroz izmuzište čim bude pomuženo,a to znači da

manji broj muznih mjesta ima veći kapacite. Na ovom

izmuzištu 1x3 kapacitet je 20-26 grla na sat u

zavisnosti od obučenosti muzača,tj 6,6 do 9,0 grla po

muznom mjestu.

Izmuzište 2x4 sa mljekaricom i mašinskom salom

67

Tehnološki podaci za izradu nacrta izmuzišta tipa

„riblja kost” od 2x2 do 2x10

68

sa direktnim ulazom i bočnim izlazom dužine L.

direktan ulaz-izlaz u izmuzište uzimaju se mjere L₁

Tabela br.6

Dužina L i L₁ za izmuzišta l-1200 mm po muznom

mjestu

2x2 2x3 2x4 2x5 2x6 2x7 2x8 2x10

L 5550 6750 7950 9150 10350 11550 12750 15150

L₁ 4300 5500 6700 7900 9100 10300 11500 13900

A +20 +20 +20 +20 +9 -3 -15 -39

Građevinska skica izmuzišta 2x4 sa direktnim-ravnim

ulazom i bočnim izlazom.

69

Na čekalištu ispred ulaznih vrata treba postaviti kosu

ogradu koja usmjerava ulaz i smanjuje zastoj pri

ulasku u izmuzište.Kosa ograda štiti ujedno i vrata od

40 cm iz čekališta radi dogona krava.

Zavisno od položaja stajske mljekare,radi se podzemni

kanal za prolaz cjevoda i drugih instalacija.

Tip A - Osnova izmuzište 2x4

70

ditektan ulaz-bočni izlaz

tip A - Podužni presjek 2-2

Tip A -poprečni presjek izmuzišta 2x4

71

Tip B - Centralno izmuzište 2x5 ravni ulaz-ravni izlaz

sa mljekaricom,sanitarijama i kancelarijom za

72

veterinara

05 Tehnološki koncept slobodnihstaja

73

Farme muznih krava u laktaciji i reproduktivnim

podmlatkom u sistemu slobodnog uzgoja

Slobodni uzgoj krava u nevezanom sistemu u

tehnološko-tehničkom smislu može biti riješen u

grupnom sistemu držanja na više načina:

na kosoj ravni ,

na dubokoj stelji,

sa individualnim liga boksovima,

Staje na kosoj ravni ili dubokoj stelji koncepcijski se

razlikuju samo po ležištu,tj na kosoj ravni ili na

dubokoj stelj.

U sastavu staje je centralno

izmuzište,mljekarica,porodilište i sanitarni čvor.

Staje mogu biti zatvorene ili poluotvorene.

Način držanja i uzgoja muznih krava opredjeljuje i

stepen mehaniziranosti pojedinih faza rada u staji i

izvan staje u zavisnosti od vrste stajnjaka, načina

ishrane i sistema muže.

Prostirka(slama) nalazi se na galeriji blatnog hodnika

i djelimično iznad ležišta.

Kapacitet ove staje sa izmuzištem i pratećim

sadržajima kreće od 40 do 60 muznih krava,a što ovisi

o dužini staje kako je to naglašeno,koja se kreće od

24,0 do 36,0 metara.Za duže staje većeg kapaciteta od

60 grla treba povećati i izmuzište i prateće sadržaje.

Staja za slobodni uzgoj muznih krava sa prostirkom

na kosoj ravni- poluotvoreni sistem kap.40-60 grla

74

Tehnološki koncept staje na kosoj ravni zasniva se

grupnom sistemu držanja na prostirci od slame,a

odstranjivanje stajnjaka je kombinacija čvrstog i

tečnog stajnjaka.

Čvrsti stajnjak se odstranjuje ručno ili mehanizirano iz

kanala ispod kose ravni,a osoka se odlijeva u kanal za

tečni stajnjak.

Blatni hodnik

do

hranilišta i čekalište prekriveni su sa betonskom

rešetkom i tu je primjenjen sistem tečnog stajnjaka.

75

Staja za slobodni uzgoj muzne krave na dubokoj stelji-

poluotvoreni sistem kap.40-60 grla zavisno od dužine

objekta

Ležište je na dubokoj stelji prekriveno je sa slamom do

dubine jedan metar u jednom turnusu.Izlaz sa ležišta na

blatni hodnik i čekalište je preko stepenika.

76

Prostirka(slama) nalazi se na galeriji blatnog hodnika

i djelimično iznad ležišta.

Pražnjenje đubrišta mehanizirano,tj putem utovarivača

i traktorske prikolice.

Blatni hodnik i čekalište su kao i kod kose ravni sa svim

dodatnim sadržajima.

Staja za slobodni uzgoj krava na individualnim

ležištima kapaciteta 22 grla sa izmuzištem 1x3 i

stajskom mljekaricom

77

Koncept staje kapaciteta 22 muzne krave zasniva se na

individualnim ležištima sa prostirkom u grupnom

sistemu uzgoja i čvrstim stajnjakom.Moguć je tečni

stajnjak ako se podovi prekriju sa rešetkama.

Prostirka(slama) nalazi se na galeriji iznad blatnog

hodnika i djelimično iznad ležišta.

Izđubravanje je ručno ili mehanizirano i izđubrava se

strugalicom ili traktorskom daskom.Osoka se kanališe

u osočaru.

Moguće je rješenje i sa podnim rešetkama u staji,pa da

bude sistem tečnog izđubravanja.

Izmuzište i mljekarica sa čekalištem su u okviru ispusta.

Organizacija muže se odvija tako da sve krave iz staje

se pretjeraju u čekalište.Kad je staja prazna čiste se

blatni kanali ručno ili traktorskom daskom.U koliko se

čišćenje staje obavlja strugalicom tada krave ne treba

izgoniti iz staje.Ispust se dimenzionira prema

raspoloživom prostoru.

Preporuka je da površina ispusta iznosi cca 15 m2 po

grlu.

Ishrana je iz jasala ispred hranidbenog hodnika.

78

Staja za muzne krave kapaciteta 20 grla na

individualnim liga boksovima i ishranom na ispustu

U aneksu staje je čekalište, izmuzište, mljekarica,

porodilište i odgoj teladi do 30 dana

Ovaj tip staje je prilagođen za za čvrsti i tečni system

izđubravanja.Moguće je traktorsko čišćenje blatnih

površina sa čvrstim stajnjakom,jer su hodnici

prolazni,kad su krave na ispustu.Kad su krave u staji

čisti se ispust.

79

Varijanta,ako su blatni hodniciprekriveni

betonskomrešetkom tada je tečni stajnjak,a ležišta bez

prostirke.

Staja za muzne krave kapaciteta 70-140 krava

80

Prva faza izgradnje staje sa izmuzištem 2x4 kapaciteta

70 muznih grla ili 8,25 grla po muznom mjestu.

81

Veličinu izmuzišta treba građevinski planirati i za

drugu fazu izgradnje veličine 2x8,pa će tada biti 8,25

grla po muznom mjestu što je još u okviru istog

normativa.oprema se montira samo za prvu fazu,a

naknadno za drugu fazu kad se izgradi

Detalj centralnog izmuzišta na sredini objekta radi

izgradnje staje u dvije faze,tj njeno proširenje

82

1.-izmuzište 2x4 sa povratnim hodnikom;

2.-kancelarija+WC+vakum pumpa;

3.-stajska mljekara;

Aksonometrijski izgled staje pratećim sadržajima

Staj

a se

gra

di

u

dvij

e

faze

83

sa centralno izmuzište na sredini staje i čekalištem

kapaciteta prve faze 2x46 grla sa izmuzištem 2x5 sa 9

grla po muznom mjestu. Izmuzište se može graditi za

prvu fazu,pa pršititi za drgu fazu ili građevinski izvesti

za obe faze,a opremu montirati po fazama.

Aksonometrijski izgled staje za muza grla kapaciteta

92-224 grla sa centralnim izmuzište van staje radi

budućeg proširenja farme.Ispred staje je trenč silos i

laguna za tečni stajnjak.

Staja za slobodni

uzgoj krava

84

kapaciteta 61 grlo sa centralnim izmuzištem i stajskom

mljekarom

Sistem slobodnog držanja krava,kapacitet 61 grla na

individualnim ležištima.Centralno izmuzište 2x5 muznih

mjesta ili 7,63 grla po muznom mjest sa stajskom

mljekarom za prihvat i hlađenje mlijeka.Pored objekta

treba predvidjeti i ispust za kave.

U koliko su veći kapaciteti tada je izmuzište na sredini

objekta sa čekalištem tako orjentisano da služi za obe

strane objekta i većeg je kapaciteta prema donjoj šemi.

Staja za slobodni uzgoj muznih krava na individualnim

liga boksovima kapaciteta 44 grla sa reproduktivnim

podmlatkom,mljekaricom i

85

porodilištem

Staja za slobodni uzgoj kap.49 grla,u laktaciji 41,a u

suhostaju 8 grla,sa izmuzištem 2x3,mljekaricom i

sanitarnim čvorom,sistem tečnog stajnjaka

86

Staja za nevezani sistem uzgoja krava kapaciteta 24

grla od čega su 4 grla u suhostaju sa reproduktivnim

podmlatkom

87

Staja je reproduktivna cjelina,jer obuhvata i uzgoj

podmlatka.Sistem izđubravanja je tečni stajnjak.

Staja za slobodni uzgoj muznih krava kap.4o grla sa

izmuzištem 2x4 muzna mjesta,mljekaricom,odgoj teladi

i porodilište,sanitarni čvor

88

89

Podovi se prekrivaju kod slobodnih staja sa betonskim

rešetkama raznih tipova i dužina za sistem tečnog

stajnjaka.

90

Tabela br. 7

05.1 Preporuke kod smještaja krava, junadi i teladi

Zahtjevi mjera Krave Junad Telad 225

kg

Uzgoj u oboru

tvrdo tlo*1 m2 7,0 4,0 4,0

zemljano tlo*2 m2 28,0 23,0 14,0

kosa ravan *3 m2 3,25 2,8 2,3

Uzgoj u staji

Tvrdo tlo minimum m2 5,0 3,0 2,0

Zemljano tlo m2 28,0 23,0 14,0

Prostor štale

Podna površina m2 3,0 1,9 1,4

Svijetla visina m1 3,0 3,0 3,0

Manipu.površina 100%

po grlu

m2 2,8 1,9 1,1

Površina staje (0,4 do 0,5 m2 na 100 kg žive vage)

Porodilište boks za 20

krava

m1 3,6/3,6

Voda

Površina korita za 25 m2 0,1 0,1 0,05

91

grla

Prosjek vode dnevno Litara 40 zimi,a 80-150 ljeti po grlu

Hranidbena jasla

Front na jaslama

istovremeno

cm 46-56 56-66 66-76

Ishrana po volji front na jaslama

sijeno mm 200 200 150

Miješana silaža mm 150 150 125

Zrno i koncentrat mm 75 75 50

Visina parape. do vrata mm 560 560 460

Domet glave nad jasala mm 860 760 600

Količina hrane dnevno po grlu

Sijeno kg 11,0 7,0 5,0

Silaža kg 34,0 5kg/100

/kgŽ..V.

16

Zrno i koncent. kg 1,5-

2kg/100

kgŽ.V.

zrno

1:1,5

seno

0,7-0,9

Proska na ležištu kg 2,3 na

dan

1,8 na

dan

1,4 dan

Đubar po grlu dan

Sa prostirkom m3 0,034 0,023 0,017

Bez prostirke m3 0,028 0,021 0,014

*1 nagib 1:50-1:25 na betonu *2 nagib 1:12 na zemlji

*3 nagib 1:4 piljevina

92

06 Klasične staje

06.1 Vezani sistem

Savremene klasične staje

treba graditi bez stropne

konstrukcije,tj tavana, jer su

one jeftinije,a otparavanje i

provjetravanje je preko kose

ravni u sljemenu krova.

Preporuka je da se krov izvede sa termoizolacijom iz

dva razloga:

Da se spriječi kondenzacija vlage,sjedne strane,i

osigurao prekomjerni gubitak odate tjelesne toplote u

zimskom periodu,a u ljetnom periodu prekomjerno

zagrijavanje stajskog prostora i smanjenja

ventilacionog kapaciteta.

Minimalna visina zida staje iznosi 3,0 metra da bi se na

osnovu površine po grlu obezbedla minimalna kubatura

vazduha od cca 35m3 po jednom grlu.

Minimalna visina zidova zahtjeva i strmije krovne

ravni,a to se kreće u rasponu od 25-35 º.Razlog je taj

93

da se ubrza izmjena vazduha preko sljemena,koje treba

uvijek da je otvoreno.Veće visine imaju blaži nagib

krova,a bolje prozračivanje.

Kod dvorednih staja orjentacija veza može biti u dvije

varijante:glava- glavi ili rep-rep.Rep-repu je bolji zbog

uvođenja hladnog svježeg vazduha koji pada na glavu

kravi i manje rashlađuje vime krave.

Klasična dvoredna staja za muzne krave sa

reproduktivnim podmlatkom, mljekara, porodilište i

odgoj teladi,sanitarni čvor

94

95

tip 1

Dvoredna staja-tečni stajnjak-niski vez-glava-glavi

varijantta:dvoredna staja-grabnerov vez rep/rep.

96

tip 2

Dvoredna staja -čvrsti stajnjak -glava/glavi

97

Sa stanovišta dovoda svježeg vazduha kroz bočne

prozore povoljnije je da svjež vazduh pada na glavu

krave,jer manje rashlađuje vime krave.

Dvoredna staja,čvrsti stajnjak,varijanta A i B

tip A –rep/repu

98

tip B-glava/glava

Kod manjih objekata gdje je ishrana ručna moguće je

na rasponu od 10,5 metara organizovati dvorednu staju

sa centralnim hranidbenim hodnikom tip B ili tip A sa

centralni blatnim hodnikom.U koliko je ishrana

mehanizirana tada širine hranidbenog hodnika treba

prilagoditi prevoznom sredstvu za razvoz hrane.

Jednoredna staja- sistem tečnog izđubravanja kratko

ležište

99

Prioritetno je da se staja dimenzionira prema

potrebama goveda i farmera.Dimenzije hranidbenog

hodnika,ležišta i blatnog hodnika su u rasponu u

zavisnosti od mehaniziranosti radnih operacija.

U vezanom sistemu kod manjih individualnih

gazdinstava najčešće su jednoredne i dvoredne staje,

pa se i elementi staje mogu standardizovati u pogledu

ležišta, hranidbenog hodnika,blatnog hodnika i drugih

elemenata.

Kod tečnog istema izđubravanja ako je rešetka u nivou

poda tada je ono kraće za 10 od kratkog ležišta za

čvrsti stajnjak,međutim ako je rešetka niža od ležišta

tada je dužina ležišta kao i kod čvrstog stajnjaka.

Kanal za izđubravanje čvrstog stajnjaka ima ujedno i

100

kanal za odvod osoke.Kanal se prekriva drvenim

daskama koje imaju izbušene koso rupe za oticanje

osoke u odnosu na smjer kretanja đubra.

06.2 Dugo ležište

Ovo ležište je danas prevaziđeno iz dva razloga i to:

duboka jasla stvaraju mrtvi prostor za dovod

svježeg vazduha do glave krave,jer je visina jasala

do ležišta cca 40-50 cm.Ova visina jasala iziskuje

vez za jasle,pa time i određuje minimalnu dužinu

ležišta od 200-230 cm. sa produžetkom od 50 cm do

osočnog kanala.

položaj krave kod ishrane je neposredno uz jasla i

krava balega iza sebe.Kod ležećeg položaja ista se

izmiče od jasala kako bi mogla leći i na taj način

ona legne na svoju balegu,a što ima za posledicu

veliko prljanje vimena i zadnjeg dijela tijela.

06.3 Srednje ležište

101

Ležište je cca 15 cm više od poda i nešto kraće u

odnosu na dugo ležište i kreće se od 190-210 cm.Ni ovo

rješenje nije riješilo pitanje higijene tijela,a i dalje

ometa dovod svježeg vazduha do glave krave.

Međutim,ovaj sistem i danas egzistira kod manjih

farmera koji nisu rekonstruisali svoje objekte u duhu

savremenih staja.

06.4 Kratko ležište

Kratko ležište je danas savremeno ležište u vezanom

sistemu držanja krava gdje je glava nadnešena cca 45

cm nad jasle, jer je rub jasala do ležišta visine cca 30

cm.Iza ležišta može biti plitki kanal za čvrsti stajnjak

širine 50 cm,a dubine 15-18 cm.

Ako je tečno izđubravanje tada je blatni kanal

prekriven rešetkom.Kratko ležište je riješilo gornja

pitanja i danas je u punoj upotrebi.

čvrst stajnjak

102

tečno izđubravanje

06.5 Grafičko dimenzioniranje kratkog ležišta

103

Legenda:

Linija a označava dužinu ležišta sa ili bez prostirke za

čvrsti stajnjak.

Linija b označava dužinu ležišta za sistem tečnog

stajnjaka i rešetkom preko blatnog kanala.

Ovo ležište je kraće za 10 cm od ležišta za čvrsti

stajnjak.

Linija a,b označava širinu ležišta za obe vrste ležišta.

Na horizontalnu liniji x nanose se težine goveda po

104

kategorijama.

Na vertikalnu liniju y nanose se centimetri i na njoj se

očitavaju sa krivulja i dužina i širina ležišta kako je to

prikazano primjerom.

Primjer:

Krava težine 550 kg treba da ima ležište sledećih

dimenzija:

na liniji a za čvrsti stajnjak: širina / dužina (115 x

166) cm,

na liniji b za tečni stajnjak ležište je širina /

dužina (110 x 155) cm .

Ovaj princip dimenzioniranja se zasniva u odnosu na

težinu tijela.Na x horizontalnoj liniji očita se težina, a

na krivuljama a i b u tačkama 1,2 i 3 očitava se širina,a

na y vertikalnoj liniji dužina ležišta kako je to na

primjeru pokazano.

Treba obratiti pažnju kod dimenzioniranja ležišta kad

je u pitanju simentalska rasa i da su ta ležišta nešto

šira i kraća nego za holštajn rasu.

Kod vezanog sistema koristi se trener (bateriska

elektro peckalica) iznad krave da spriječi da balega ili

urinira na svoje kako to pokazuje skica A.

105

Da bi se ovo spriječilo postavlja se trener iznad krave

koji ih

prilikom grbljenja elektro-peckalicom pomjera unazad

pri

baleganju ili uriniranju,tako da stajnjak pada u blatni

kanal kako to pokazuju slike B i D.Umjesto

elektropeckalice može se iznad krave postaviti drvena

gredica sa sitnim ekserićima koja ima istu funkciju da

bocka kravu kod grbljenja i vrati je unazad kao i kod

ektropeckalice slika C.

Električna peckalica je štetna i treba je povremeno

isključiti,a naročito kod steonih krava.

106

06.6 Indikativne dimenzije konfornog ležišta u

vezanom sistemu

Numerička metoda računanja:

Na osnovu težine i tjelesnih mjera određuju se

dimenzije ležišta

D-dijagonala tijela krave,VP-visina iznad plećke

Dimenzije kratkog ležišta u klasičnim stajama na

vezu,a na osnovu težine krave 600 kg,čija je dijagonala

trupa 150 cm,a visina nad plećkom 132cm.

D=dijagonala trupa, VP=visina nad plećkom

Primjer:

Dužina ležišta: 0,9 xD+30 cm= 0,9x150+30=165cm

Širina ležišta:0,9xVP=0,9x132=119 cm

Međunarodne preporuke po istoj metodi za standardne

krave su:

Dužina ležišta: 0,92 xD+30 cm= 0,92x150+30=168cm

Širina ležišta:0,86xVP=0,86x132=113,5 cm

Prolazni hodnik(koridor) i vrata za kravu težine 650

kg je:

107

Primjer:1,6xPŠ(širina prsa), =88 cma minimum je 85

cm

Širina bočnog prolaza uz zid: 0,85xD=0,85x150=128

cm

108

Tabela br.8

Preporučljive dimenzije konfornog ležišta za muzne

krave na vezu na osnovu opsega grudi

Krave kg Opseg

grudi

Dužina

ležišta

Širina

75%

dužine

350 165 145 105

450 178 155 112

550 191 165 115

635 202 175 120

Tabela br.9

Minimalne dimenzije kratkog ležišta za standardne

krave po međunarodnim preporukama

Težina

kg

dijagonala Visina

plećke

Dužina

ležišta

Širina

ležišta

550 161 135 178 116

650 169 139 186 120

750 175 142 191 122

109

06.7. Grabnerov vez ili vertikalni lanac

Kod vezanog sistema treba obratiti pažnju na

opuštenost lanca,kako ne bi došlo do zastoja u protoku

krvi u vratu krave prilikom lijeganja ili

ustajanja.Opuštenost lanca treba da ima u sredini

progib cca 25-30 cm

110

Konzolni nosač za vakum vod i mljekovod

Vertikalni lanac »Grabnerov vez«

Vertikalni lanac poznat kao »Grabnerov lanac« vezan

je za gornju rotacionu cijev veza,a usidren u pod ležišta

ispred jasala cca 15 cm.Pregrade ograničavaju ležište

i razdvajaju krave. Pomoču pomičnog sidra može se

regulisati napred-nazad dužina ležišta, tj poravnati

krave na istom odstojanju od blatnog kanala.To je vrlo

važno kako bi se spriječilo prljanje ležišta.Pomičnom

rešetkom kod tečnog sistema izđubravanja pomicanjem

i dodavanjem gredica također regulišemo dužinu

ležišta. Vezani sistem za tovne bikove razlikuje se od

ležišta za muzne krave.Njegovo ležište zbog mokrenja

mora imati na sredini ležišta dodatnu rešetku za odvod

urina sa ležišta.

111

06.8 Horizontalni lanac (niski vez)

U vezanom sistemu

uzgoja koristi se

horizontalni lanac kao

niski vez. Glava krave je

slobodna i pokretljiva u

svim smjerovima.

Odvezivanje i vezivanje je

pojedinačno.

Bolja varijanta ovom

sistemu je vez iznad glave.

Niski vez iznad glave na kratkom ležištu

112

Prednost ovog sistema u odnosu na horizontalni lanac

je veća fleksibilnost-pokretljivost glave i jednovremeno

odvezivanje svih grla u slučaju potrebe ili odlaska na

pašu.Na okovratnuku se nalazi lanac od cca 30 cm koji

je vezan na horizontalnu cijev koja je nadnešena nad

jasla cca 25 cm.Prilikom odvezivanja i odlaska sa

ležišta krava nosi sa sobom lanac na okovratniku i kad

se vrati na svoje ležište pojedinačno se veže,a

horizontalna cijev se zabravi od rotacije.

113

06.9 Širina blatnog hodnika,

kanal i vrata

A-čvrsti stajnja B-tečni

stajnja

Širina blatnog kanala i blatnog hodnika zajedno treba

da je jednaka ili veća od dužine trupa krave,a to je

minimum 185 cm,a bolje je 200 cm.To podrazumijeva

da se krava može bezteškoća izvući sa ležišta,a isto

tako da može po povratku lako prići na svoje ležište.

Širina blatnog hodnika za čvrsti stajnjak 130-150 cm

zbog ograničene širine blatnog kanala,jer je kod

vezanog sistemablatni kanal za čvrsti stajnjak širine

40-50 cm između ležišta i blatnog hodnika.

Širina blatnog hodnika za

tečni stajnjak 120-130-140

cm.

Po načinu izđubravanja

razlikujemo kanale za sistem

čvrstog i tečnog stajnjaka.

114

Na širinu blatnog hodnika utiče i širina blatnog

kanala,a sve skupa treba da obezbedi lagan pristup

kravi na ležište kako to skica pokazuje. Na širinu

blatnog hodnika utiče dužina trupa krave koja se

izvlači sa ležišta.

Širina vrata treba da je usklađena sa potrebama za

prenos muznih uređaja, kolica za izđubravanje i prolaz

krava.Ta širina treba da je minimalno 90-95 cm.

Uža vrata nisu primjerena, jer krava kod hodanja, a

naročito kad je sita i kad dolazi sa paše u kukovima se

ljulja i kod uskih vrata postoji opasnost da se povrijede

kukovi od oštre ivice vrata,tj špalete vrata treba da su

zaobljene.

Preko blatnog hodnika se obavlja i ručno izđubravanje

i nastiranje ležišta, pa se sa pravom kaže da je to

manipulativni hodnik koji je najčešće u upotrebi u toku

dana.Na širinu blatnog hodnika kod zatvorenih staja

prvenstveno utiče izlaz krave sa ležišta unazad i njeno

usmjerenje ka izlaznim vratima.

A B C

115

06.10 Hranidbena jasla i hranidbenihodnik

Širina jasala

Na osnovu visine nad plećkom za kravu težine od cca

600 kg koja iznosi 132 cm računa se širina jasala i to:

(0,55xVP)=0,55x132=72,6(76cm),a visina parapeta na

hranilištu (0,36xVP do 0,38xVP)=47,5 do 50 cm kako

se to vidi na skici.

Maksimum,visina granične tačke(horizontalne cijevi)

na nagnutoj ogradi od 20º iznosi(50+64) x VP=114x

132=150 cm od poda stajališta, visina parapeta za istu

visinu iznosi:

O,36xVP=0,36x132=48cm,a maksimalno do 75 cm.

Hranidbeni hodnik

116

117

Na širinu hranidbenog hodnika ili krmnog stola utiče

širina prevoznog sredstva za razvoz i distribuciju

hrane,a to su ručna kolica,zaprega ili traktorska

prikolica.

Ručna kolica za razvoz hrane

Širina hranidbenog hodnika kreće se od 150 cm za

ručni razvoz hrane, dok za mehanizirani razvoz se

koristi mikser prikolica, pa je minimalna širina

hodnika bez jasala cca 360 cm. Hranidbene jasle kod

kratkog ležišta oblikuju se prema dometu glave krave i

njihova standardna širina je 60 cm,a najniža tačka

jasala je podignuta 10 cm od nivoa ležišta. Prednji rub

jasala do ležišta treba da ima maksimalnu visinu do 32

cm uračunatu sa rubnom gredicom od drveta koja je

zaobljena.

Unutarnja površina jasala treba da je izrazito glatka ili

da ima ugrađenu keramičku koru kako bi se lakše

održavala higijena i trajnost korita.Korito jasala na

jednoj strani treba da ima odvod za vodu od pranja ili

od vode koja se prospe iz pojilice.Kapacitet jasala

treba da je 0,15 m3 po jednoj kravi.Ako je hranidbeni

hodnik u vidu hranidbenog stola,to znači da su jasle i

118

krmni hodnik u istom nivou,ali podignut za cca 8-10 cm

u odnosu na nivo ležišta.

06.15 Provjetravanje klasičnih staja

Klasična staja za vezani

sistem držanja najefikasnije

se prozračuje kombinacijom

horizontalnog i vetikalalog

sistema.

U koliko je orjentacija za

smještaj krava

glava- glavi sa centralnim hranidbenim hodnikom,tada

se preporučuje da hladni vazduh ulazi preko kose ravni

na prozoru da se vazduh usmjeri prema plafonu i na

taj način da se prebaci na glavu krave,tj na sredinu

staje.

119

Hladni vazduh treba padati na glavu,a ne na rep,jer

tada rashlađuje vime,a to loše utiče na kravu.

Da bi se obezbedilo programirano ubacivanje svježeg

vazduha na glavu,neophodno je da parapet prozora

bude najmanje 2,0 m visine od poda.Poželjno je da su

glave okrenute prema prozorima kod dvoredne staje.

07 K l i m a

07.1. Načelno o klimi

Vanjski i unutarnji faktori nas opredjeljuju kod izbora

tipa staje, a koje mogu biti zatvorene, poluotvorene ili

natkrivene, zavisno od klimatskih uslova i tehnološko-

tehničke koncepcije objekta,tj samog uzgoja muznih

krava u vezanom ili slobodnom sistemu držanja.

Tabela br.5

120

Temperature,relativne vlažnosti i sadržaj isparenja u

zimskim uslovima za atmosferski vazduh

Uticaj vanjske klime zavisno od klimatske zone i same

lokacije objekta koja bitno utiče na ambijentalne i

smještajne uslove u staji,pa o tome treba voditi računa

kod donošenja odluke i izbora tehnološko-tehničke

koncepcije staje.

07.2 Vanjski faktori:

vanjske temperature, (°C)

relativna vlažnost vanjskog vazduh,(%)

vjetrovi,

atmosferske padavine,

Kod zatvorenih staja na unutrašnju (ambijentalnu)

Tem

p. °С

R.

V.

%

x°ekst

e.

gr/m3

-15 80 1,25

-10 85 1,81

-8 85 2,15

-5 85 2,78

-2 85 3,52

0 85 4,14

+2 80 4,48

+5 80 5,50

121

mikroklimu, osim vanjskih faktora vidnog uticaja imaju i

unutrašnji faktori.

07.3 Unutrašnji faktori:

konstantna isparenja od goveda i đubra ( X ),

stalno oslobađanje tjelesne toplote goveda ( Q ),

kubatura vazduha u staji po grlu i broj izmjena

vazduha na sat,

Tabela br.10

Temperature i relativne vlažnosti koje se preporučuju u

staji, odavanje tjelesne toplote”Q” i isparenja

goveda”X”

Težina

goveda

kg

Temperatur

staje

°C

RV

%

Odavanje

toplote « Q»

Odaavanje

pare «X»

ljeto

watt

zima

watt

ljeto

gr

zimi

gr

600 kg

700 kg

150 kg

12-20 *

9-20 **

10-20

80

80

80

340

365

110

880

940

285

1.030

1.110

340

390

410

125

122

200 kg

300 kg

400 kg

500 kg

5-20

5-20

5-20

5-20

80

80

80

80

145

200

250

295

335

470

585

695

435

605

760

895

185

255

320

380

* U staji-vezani system ** U staji-nevezani system

08 Ventilacija staje

08.1 Prirodna ventilacija staja

Da bi se postigla vrhunska proizvodnja

mlijeka,neophodno je obezbjediti dobru ventilaciju

staje iz više razloga.

Ventilacija može biti prirodna ili prinudna.

Kod uzgoja goveda prednost se daje prirodnoj

ventilaciji. Sama riječ kaže da prirodna ventilacija

funkcioniše na prirodnim termičkim zakonima:

123

istrošeni i zagrijani vazduh od krava diže se u više

slojeve i tako stvara vakum i ostavlja mjesto za

dovod svježeg vazduha preko prozora u podužnim

zidovima.

topli vazduh ima veću sposobnost da apsorbuje i

veće količine vlage,te tako sa sobom odnosi i sva

isparenja od goveda i fekalija kroz otvor u sljemenu

krova.

da bi funkcionisala prirodna ventilacija neophodno

je za izlaz vazduha u sljemenu krova obezbediti

minimum 2 cm² po m³ protoka vazduha.

otvor u sljemenu računa se na osnovu ukupnog

broja grla i veličine staje.

krave lako podnose i niže i više temperature u

temperaturnom intervalu između -7°C do +24°C,jer

je u tom intervalu korelacija između hrane i produkcije

mlijeka konstantna.

Van ovog područjanastaje toplotni ili hladni stres kako

to pokazuje dijagram u prilogu.

Ventilacija u staji treba da dovede svjež vazduh

neposredno do krave i na taj način obilno snabdiju

kravu svježim vazduhom. Zdrava stajska mikroklima je

pojam koji podrazumijeva:

da je u staji dovoljna količina svježeg vazduha

obogaćena kiseonikom,

da je vazduh optimalne temperature i odgovarajuće

vlažnosti,

da je vazduh bez prisustva patogenih

mikroorganizama opasnih po zdravlje životinja,

124

Da bi provjetravanje pravilno funkionisalo,neophodno

je da se

i nagib krova proračuna prema visini zida po formuli:

p% = H2-H1 / C x 100

Manji nagib krova traži veću visinu zida,veći nagib

manju visinu zida.

Orjentacioni nagib krava u odnosu na visinu zida kreće

se u rasponu od 10%do 35%.

nagibu krova od p=10% visine zidova kreću se u

granicama H- 4,20 ; 4,80 ; 5,40 ; 6,00 metara

nagibu krova od p=20% visine zidova kreću se u

granicama H- 3,60 ; 4,20 ; 4,80 metara

nagibu krova od p=35% visine zidova kreću se u

granicama H-3,00 ; 3,60 metara

125

Dobra tplotna izolacija klasične staje, podrazumijeva

da se staja može zagrijati i održavati sa minimalno

potrebnom

odanom tjelesnom toplotom (Qd), koja je preostala

nakon ventilacije staje.

Krava svoju temperaturu od +38-39°С održava i

balansira i ljeti i zimi putem odavanja tjelesne toplote i

isparenja preko kože i prko disajnih organa.

Zagrijani vazduh od goveda u staji koji ima manju

specifinu težinu od atmosferskog vazduha diže se u više

slojeve staje i time stvara efekat podpritiska u zoni

krava i omogućava da se na to mjesto spusti svježi

atmosferski vazduh koji ima veću specifičnu težinu od

stajskog vazduha.

Da bi ovaj sistem funkcionisao potrebno je da u sljemenu

staje postoje stalni otvori za odvod toplih slojeva

vazduha, kao i prozori u podužnim zidovima na visini

cca 2,0 metara da bi se izbjegao direktni udar svežeg

vazduha na tijelo krave koji oplahnjuje njihova tijela.

Kretanje većih količina vazduha oko tijela krave

poboljšava i podstiče stalno odavanje tjelesne toplote i

intenzitet znojenja,a time i uravnoteženje tjelesne

temperature krave sa okolišom.

Povećanjem temperature u staji,organizmu krave je

napornijeda se oslobodi svoje tjelesne toplote i

isparenja

koju sama prizvodi.

U tom slučaju odvod njenog isparenja i odate toplote

Putem ventilacije najvažnije je za smanjenje stajske

126

temperature i smanjenja relativne vlažnosti staje.

U klasičnim stajama za uspješnu proizvodnju i uzgoj

goveda odlučujuća je mikroklima,a to znači da

ventilaciji treba posvetiti posebnu pažnju,jer neriješena

ventilacija ima za posledicu povećanu vlažnost vazduha

od znojenja i disanja krava,isparenja i fermentacije

mokraće i balege,pa je vazduh zatrovan ugljen

dioksidom,amonijakom,sumporovodonikom,

metanom.Ove okolnosti pogoduju i razvoju štetne

mikroflore u staji opasne po zdravlje krava,kao što su

mastitis i sterilitet. Pitanje mikroklime uslovljeno je

vanjskim i unutrašnjim faktorima i sve se svodi na

povišenu temperaturu i vlažnost vazduha u staji koju

treba riješiti pravilnom ventilacijom i volumenom

vazduha po grlu.Otvori za dovod svježeg vazduha i

odvod vlažnog i zagrijanog stajskog vazduha trebaju

biti riješeni tako da spriječe direktan udar hladnog

vazduha na vime krava,ali da postepeno oplahnjuje

tijelo krave.

Promaja u staji nastaje usled prevelike temperaturne

razlike (Δt°C) između spoljnjeg i unutrašnjeg vazduha.

Maksimalna temperaturna razlika (Δt) treba da je oko

5°C.

Kubatura vazduha je ovisna o površini staje po grlu i

visini staje. Minimalna kubatura vazduha u zatvorenoj

staji se kreće od 25-35 m3 po uslovnom grlu(U.G-500

kg).

Tabela br.7 Neophodna ventilacija i toplota po grlu

na raspolaganju za zagrijavanje staje u zimskim

127

uslovima.Krave muzare od 600-700 kg u vezanom

sistemu u staji( ti= +12 °С, RV=80 %)

°С

Sadržaj isparenja

vazduha

X

gr/

h

V

m3/

h

∆t

°С

uklonj

ena

Qv

watt

preos

talo

Qd

watt

Xe

gr/m3

Xi

gr/m3

∆X

gr/m3

-15 1,25 8,60 7,35 400 54 27 510 400

-10 1,81 8,60 6,79 400 59 22 454 456

-8 2,15 8,60 6,45 400 62 20 435 476

-5 2,78 8,60 5,82 400 69 17 410 500

-2 3,52 8,60 5,08 400 79 14 387 523

0 4,14 8,60 4,46 400 90 12 378 532

+2 4,48 8,60 4,12 400 97 10 339 571

+5 5,50 8,60 3,10 400 129 7 316 594

08.2. Obračunavanje kapaciteta ventilacije

Toplotu koju domaće životonje proizvode izražava se u

vatima(Watt=W). 1W=1džul(Joul)u sekundi.

Kapacitet ventilacije se izražava u m3/sat.

Osim toga, mora se znati koliko toplote staje u 1m3

vazduha,a to je:1300 džula po Kelvinu .

128

Ako se za jedan sat ventiliše 1m3 na temperaturnoj

razlici od 1°K, protok toplote će biti 1300 J/sat=

=1300/3600 J/sek=0,35 W.

Primjer:

Za kravu koja proizvodi 6000 litara godišnje, a odaje

759 W(tabela br.11) svoje tjelesne toplote, neophodna

je ventilacija za ∆t = 5°K=5°C iznosi:759:(0,35 x

5)=434 m3/h

Tabela br.11

Željena površina otvora »A« u cm2 za odvod istrošenog

stajskog vazduha pri visinskoj razlici od 3-6 m ulazno-

izlaznog otvora za junad i muzne krave za produkciju

mlijeka od 6.000 do 10.000 lit.godišnje

Kategorija goveda Razlika ulazno-izlaznih otvora u metrima

129

3 4 5 6

1 mjesec 165 145 130 115

3 mjeseca 270 235 210 190

6 mjeseci 465 405 360 330

12 mjeseci 675 585 520 475

18 mjeseci 905 785 700 640

22 mjeseca 1100 950 850 780

Proizvodnja mlijeka litara/krava/godina

6000 1200 1040 930 850

7000 1280 1110 990 910

8000 1370 1190 1070 970

9000 1453 1260 1130 1030

10000 1540 1330 1190 1080

Tabela br.12

Željena minimalna površina prozora u podužnom zidu u cm2

za dovod svježeg vazduha pri visinskoj razlici od 3-6 m

ulazno-izlaznih otvora za muzne krave po produkciji mlijeka

od 6.000-10.000 lit. godišnje i junad po uzrastu

Kategorije goveda Visinska razlika ulazno-izlaznih

130

(mjeseci) otvora za ventilaciju u metrima

3 4 5 6

1 mjesec 250 220 195 175

3 mjeseca 400 350 315 285

6 mjeseci 700 600 540 495

12 mjeseci 1010 875 780 710

18 mjeseci 1360 1175 1050 960

22 mjeseca 1650 1425 1275 1170

Proizvodnja mlijeka lit/godišnje/krava

6000 1800 1560 1395 1275

7000 1920 1665 1485 1365

8000 2055 1785 1605 1455

9000 2180 1890 1695 1545

10000 2310 1995 1785 1620

*podatci iz holandske literature

08.3 Odvodni ventilacioni otvori u sljemenu krova

Nekoliko se faktora mora uzeti u obzir kada se

proračunava površina otvora u sljemenu krova, a to su:

površina otvora u sljemenu krova iskazana u cm2

po grlu

temperatura vazduha u staji

131

visinska razlika između izlaznog i ulaznog otvora za

vazduh izražena u metrima.

ukupna proizvodnja toplote svih životinja Q

količina propusne ventilacije u m3 u sekundi za ceo

prostor

Postojeće staje sa tavanskim

prostorom kod adaptacije treba

provjetriti sa vertikalnim

izolovanim ventilacionim kanalima

radi sprječavanja kondenzata od

isparenja,a da isti funkcioniše na

principu dimnjaka. Visinska razlika

ulazno- izlaznog otvora ima bitan

uticaj na broj kanala i njihove

dimenzije.U zimskom periodu zatvaraju se 2/3 površine

kanala sa pokretnom klapnom koja je ugrađena u

kanal. Bolje je više manjih kanala rasporediti po

staji,nego jedan velike površine-presjeka.

Tabela br.13

Dimenzioniranje vertikalnih ventilacionih kanala za

UG-500 kg

132

Broj UG

500 kg

cm2/UG Ukupno

cm2

Presjek

kanal cm

Broj

kanal

10 250 2500 50 x 50 1,0

20 240 4800 49 x49 2,0

30 220 6600 47 x 47 3,0

40 210 8400 46 x 46 4,0

60 205 12300 50 x 50 5,0

100 200 20000 53 x 53 7,0

Tabela br.14

Uticaj produkcije mlijeka na odavanje tjelesne toplote,

ventilacione kapacitete i otvore »A«u sljemenu krova

Unutrašnja temperatura staje 20°C – vanjska

temperatura 15°C Visinska razlika ulazno-izlaznih

otvora je 4,0 metra

133

Produkcija

mlijeka kg

Odata

toplota Q

watt

Ventilacija

m3/h

Otvor »A«

cm2 po grlu

6000 759 434 1040

7000 812 464 1110

8000 865 495 1190

9000 917 525 1260

10000 971 555 1330

08.4 Ljetna ventilacija

Otvor za izlaz vazduha nalazi se u sljemenu krova po

cijeloj dužini staje.Širina ovog otvora varira u

zavisnosti od širine staje, broja goveda i nagiba krova.

Iskustvo sa otvorenim sljemenom u krovu se pokazalo

kao vrlo dobro koje može biti potpuno natkriveno ili

otvoreno.U tabeli vidi se da površina sljemenog otvora

cm2 po grlu ovisi o njenoj produkciji mlijeka.Kao što je

rečeno,osnovni cilj ljetne ventilacije je eliminisanje

odate tjelesne toplote koju oslobađaju životinje.

Rezultat ventilacije sastoji se upravo u održavanju

razlike delta ( t) 5 C i mogući sadržaj vlage.U praksi

je konstatovano da je praktično nemoguće realizovati

manji delta t=3C. Proračun dovođenja maksimalne

ljetne ventilacije biće baziran na nekoliko uprošćenih

pretpostavki i to:

a). Uzima se da je minimalna temperatura razlika

t=3C između unutrašnje i spoljnje temperature

vazduha realna i moguća,

134

b). Uzima se zanemarljivom količina toplote sunčanih

zraka koja je prodrla u unutrašnjost objekta.

Uslovi a) i b) su prihvatljivi ukoliko su zidovi,plafoni i

podovi toplinski pravilno dimenzionirani i imaju

toplinsku akumulacionu branu i mogućnost prigušenja

toplinske amplitude u dozvoljenim granicama.

Smatra se da u dijapazonu temperatura i relativne

vlažnosti na koju se odnosi,specifična toplota

vazduha može da se održi konstantnom i jednakom na

0,35 watti x h/m3 C

Prihvatajući ove predpostavke minimalna ljetna

ventilacija za dovod svježeg atmosferskog vazduha ( V

) izražena u m3 na sat po jednom grlu iznosi:

Primjer:Krave težine 600 kg oslobađa u ljetnim

uslovima tjelesnu toplotu: Q= 340 watti(tabela br.6) pa

je potrebana količina vazduha u m3/h i to:

V= Q / 0,35 x t

V= Q/0,35 x 3=340 / 1,05=323 m3/h po grlu (tabela

br.12)

Tabela br. 15

Maksimalna ljetna ventilacija koja je neophodna da bi

se postigla temperaturna razlika vanjskog i unutarnjeg

vazduha (Δ t od 3°C)

Kategorija

goveda po težini

Maksimalna ljetna vetilacija

m3/h po grlu

135

kg

700 347 = m3/h po grlu

600 323 m3/h po grlu

500 280 m3/h po grlu

300 190 m3/h po grlu

150 105 m3 prosječno po grlu

08.5 Zimska ventilacija

U zimskim uslovima razmjena vazduha u staji je

neophodna isto kao i ljeti,ali njen osnovni zadatak je

eliminisanje nastale vodene pare i svih plinova koje

odaju životinje i đubar(CO2 ; H2S ; NH3).U ovom

slučaju neophodna ventilacija-dovod svježeg vazduha

(V) izražen u m3 po času,izračunava se po sledećoj

formuli kod vanjske temperature: »t« eksterno –15°C

Primjer:

V=X/∆x=400/4,25=94 m3/h po grlu (tabela br13),

gdje je:

X- predstavlja odavanje pare u gr/h po jednom grlu težine

600-700 kg(390+410 / 2)=400 gr. pare zimi (tabela br.6)

x- pretstavlja razliku sadržaja isparenja izražene u gr/m3,

između unutrašnjeg i spoljnjeg vazduha.

V - predstavlja minimalno potrebnu količinu vazduha po

satu za jedno grlo.

Tabela br. 16

136

Neophodna ventilacija u zimskim uslovima za

zatvorene staje za muzne krave težine 600-700 kg u

nevezanom sistemu

( t-interno = + 5 °C ; RV = 80% )

TemptTem

peratatura

tura

ekster

Isparenje vazduha »x« Odata

para«X

pogrlu

gr/h

Ventilac

ija»V«m

3/h te

gr/m3

ti

gr/m3

Razlika

ti-

te∆xgr/

m3

- 15 1,25 5,50 4,25 400 94

- 10 1,81 5,50 3,69 400 108

- 8 2,15 5,50 3,35 400 119

- 5 2,78 5,50 2,72 400 147

- 2 3,52 5,50 1,98 400 202

0 4,14 5,50 1,36 400 294

+ 2 4,48 5,50 1,02 400 392

+ 5 5,50 5,50 0 400 0

08.6 Dimenzioniranje otvora u sljemenu krova i

prozora

Primjer 1.

Širinu » A « u sljemenu krova kontinuirano po dužini

za četverorednu staju dužine 32 metra za 100 krava

137

produkcije 10.000 litara godišnje određujemo po

formuli: A=100 x 1330 / 3200 = 41,5 cm. gdje je:

100 - broj krava,

1330 - otvor krova u sljemenu cm2 po grlu, (tabela br.11)

3200 - dužina staje u cm

Primjer 2.-

Da bi se obavljala prirodna ventilacija,otvor »A« za

izlaz vazduha u slemenu krova mora minimalno da

bude 2cm2/m3 protoka vazduha.Uzećemo za primjer

staju veličine 33 x 22 metra, tj za 100 muznih krava

čija je godišnja proizvodnja 10.000 litara po kravi,a

visinska razlika 4 metara ulazno-izlaznih otvora.

Primjer:

A= (100/3300)x1330=40,3 cm gdje je:

100 – broj krava

3300 – dužina staje u cm

1330 – površina u cm2 u sljemenu po grlu

U obe varijante vrijednost «A» je skoro jednako,a što

odgovara četverorednoj staji gdje je minimalna visina

prozora također 40 cm.

08.7Tehnička rješenja za otvaranje sljemena

Moguća su razna tehnička rješenja otvaranja u

sljemenu krova.Sljeme krova može biti potpuno

otvoreno,natkriveno ili sa pokretnim klapnama.Sistem

sa pokretnim klapnama je pogodan, jer se može u toku

138

zime regulisati protok vazduha,zaštititi stoka od

upadanja atmosferilija,a može biti i providan za

zenitno osvjetljenje

staje.Druga varijanta je sa fiksnim natkrivenim

otvorom sljemena .

Naosnovu izlaznog otvora »A« u sljemenu krova,

proračunava se visina prozora u podužnim zidovima za

ulaz svježeg vazduha.Brzina ulaza vazduha je nešto

sporija nego

kroz izlazni otvor,pa je ukupna površina prozora

površinski trostruko veća od površine izlaza u

sljemenu.

Pošto se rade seriski prozori, tada je njihova površina

ekvivalentna kontinuiranoj površini prozora po dužini

staje. Svjetlosne poptrebe površine prozora iznose

minimum 5% do6% od podne površine staje ili odnos

površine prozora i stajskog poda 1:15 do1:20.

Primjer:

139

Staja veličine 33,0 x 22,0 = 726,0 m2 x 5% = 36,3 m2

prozora obostrano.Odaberemo seriski prozor veličine

140,0 x 100,0 cm = 1,40 m2. Površina 36,3 m2 : 1,40

m2 = 25,02 komada.

Usvaja se 26 komada,tj po 13 prozora sa jedne i sa

druge strane staje koji zadovoljavaju svjetlosne i

ventilacione potrebe. Ventilacione potrebe su cca 60%

od ukupne površine prozora. Iz tih razloga prozor je

dvodjelni,gdje je fiksno staklo 40% i pokretno obrtno

staklo 60% površine prozora.

Tabela br.17

Minimalni visina kontinuiranh prozora za dovod

svježeg vazduha

140

Tip staje A.Minimalna

visina

prozora sa vjetrom

cm

B.Minimalna

visina prozora bez

vjetra cm

dvoredna 30 45-50

troredna 35 55-60

četveroredna 40 60-70

Na osnovu površina ovih kontinuiranih visina u

zavisnosti od dužine staje izračunavaju se serijski

prozori kao u ranijim primjerima.

08.8Elektro-osvjetljenje u staji

Elektro rasvjeta u staji treba biti minimalnih vrijednosti

u W/m2:

staja za krave 10 W/m2

staja za telad 5

mljekara 15

hranilište 5

09 Ishrana goveda

09.1 Stočna hrana

Gledano dugoročno iz ekonomskih razloga

141

nezaobilazna je nova orjentacija u ishrani krava visoke

produktivnosti,a koja vodi preko osnovne hrane.Samo

optimalna kvalitetna ishrana u kombinaciji sa

povećanim uzimanjem hrane garantuje i veliku

proizvodnju mlijeka.

Greške i neprimjerena ishrana krava(preživara) koje

treba otkloniti su:

prevelike količine koncentrata,

loš kvalitet osnovne hrane(silaža,senaža),

premalo pažnje u ishrani krava u suhostajnom

prelaznom periodu(60 dana prije i 60 dana poslije

telenja),tj kada su velike hormonske promjene,

manjak minerala i vitamina,

nedovoljna snabdjevenost vodom i pogrešna tehnika

ishrane,

Preko savjetodavne službe zatražiti pomoć u

pripremanju hraniva,optimiranju i načinu ishrane

krava i sastavljanju dnevnog obroka,tj broju krmnih

jedinica.

Goveda na najekonomičniji način pretvaraju kabastu

stočnu hranu relativno niske tržišne vrijednosti iz

ratarske proizvodnje u proizvode visoke tržišne

vrijednosti (mlijeko, meso, kožu, đubar i sl.) što izaziva

našu pažnju i veliku zainteresiranost za ovu vrstu

proizvodnje. Proizvodnja stočne hrane u ratarstvu se

pojavljuje kao sporedna kultura u plodoredu i radi toga

je važno da se ta međuzavisnost iskoristi na

najracionalniji način i tijesno spregne ratarsko-

stočarska proizvodnja u jedinstvenu kalkulativnu

cjelinu,tj kao višu fazu ratarske proizvodnje. Stabilna i

stalna proizvodnja kvalitetnog mlijeka direktno je

vezana sa standardnim kvalitetom stočne hrane tokom

142

cijele godine. Mlijeko je direktni proizvod stočne hrane

koju je krava konzumirala.To znači da na kvalitet

mlijeka direktno utiče način proizvodnje i uskladištenja

stočne hrane.

Propusti u fazi proizvodnje stočne hrane se ne mogu

ispraviti uskladištenjem,ali lošim uskladištenjem se

mogu poništiti svi napori koji su uloženi u proizvodnju

hrane. Nedopustivo je danas muznim krvama davati

natrulu, pljesnjivu, smrznutu i smrdljivu hranu.Za

ishranu muznih krava treba koristiti samo zdravu hranu

i to: lucerkino i livadsko sijeno, sjenažu, silirano

kukuruzno zrno, kukuruznu i travno-djetelinsku silažu,

baliranu lucerku i trave u pvc foliji,suve repine

rezance, pivski trop, stočni kelj, zelenu masu od raznih

kultura, stočnu hranu obogaćenu mineralima i

vitaminima, pašu i sve druge oblike ishrane

Zavisno od raspoloživosti gornjih hraniva sastavlja se

dnevni obrok za zimski ili ljetni period koji okvirno za

normalnu proizvodnju mlijeka može biti kombinovan na

razne načine,stim da se u svakom obroku zastupljene

potrebne hranljive materije,tj broj hranljivih jedinica i

svarljivih proteina. U govedarskoj proizvodnji glavni

trošak je stočna hrana i ona iznosi cca 85 % od

ukupnih troškova prozvodnje, pa joj se iz tih razloga i

treba posvetiti dužna pažnja kako je pravilno

proizvesti,a naročito uskladištiti.

Poslovi oko pripremanja i uskladištenja stočne hrane

moraju biti blagovremeno i stručno urađeni, jer se

samo na taj način mogu sačuvati sve njihove hranljive

vrijednosti.

143

Obrok mora biti sastavljen i homogeniziran od više

vrsta hrane.Ishrana samo silažom nije pogodna za

muzne krave, jer nedostaje dovoljno suve materije i

bjelančevine u mlijeku.U sijenu trava i djetelina

značajne su količine bjelančevina, vitamina i

mineralnih sastojaka,što ima vrlo povoljan uticaj na

proizvodnju mlijeka, varenje hrane i zdravlje krava.

Posebno je značajno hranjenje krava većim količinama

sijena u doba visoke steonosti i u periodu od telenja do

ponovne oplodnje.

Sijeno u obroku treba prosječno da je 4 kg dnevno a to

godišnje za zimski period iznosi cca 750 kg/grlu.

Ishrana krava treba biti avansirana za vrijeme

suhostaja za buduću proizvodnju mlijeka.To iz razloga

intenzivnog i zdravog razvoja teleta, sjedne strane,a i

pripreme krave za narednu laktaciju.U ishrani steonih

krava treba redukovati siliranu hranu, stočni kelj, repu

i kupus, a povećati količinu sijena.

U koliko krava nije izložena suncu ne

stvara se sintezom u kravljem mlijeku

vitamina»D«.

Mliječnost krave u prvoj laktaciji je oko 80% , u drugoj

oko 90%, a u trćoj i nadalje u punoj produkciji

mlijeka.Krave u toku godišnjeg proizvodnog ciklusa

prolaze kroz nekoliko faza u kojima ih je neophodno

različito hraniti.Kod nevezanog sistema i ishrane po

volji osnovni dio koncentrata daje se u miks obroku sa

silažom,dok preostali dio se dozira i daje svakoj kravi

preko elektronske hranilice u zavisnosti od produkcije

mlijeka.Na ovo treba obratiti pažnju,jer su u pitanju

velike količine koncentrata.

144

09.2 Proizvodnja i spremanje zelene mase

Proizvodnja kvalitetne zelene

mase započinje na livadi-

pašnjaku samo ako je

zemljište dobro meliorisano i

pripremljeno za usijavanje

različitih sorti trava i

djetelinskih smjesa koje se

intenzivno đubre.

Prva kosidba je početkom

maja u fazi ranog metljičenja

kada je trava visine 25-30

centimetara,a sledeća kosidba je kada trava postigne

visinu cca 25 cm. Poslije svake kosidbe najbolje je da

ostane trave cca 4 cm da bi se lako oporavila.

145

Spremanje zelene mase za ishranu goveda može biti na

više načina:

rolobaliranje u PVC foliju,

klasično siliranje u trenč silose,

sušenje prirodno ili vještačko,

Sušenje sijena na prirodni tradicionalni način ne daje

najbolji kvalitet i sijeno nije ujednačenog kvaliteta,jer

su veliki gubitci hranljivih materija.Dosušivanje i

sušenje zelene mase može biti vještačko, intenzivnim

provjetravanjem hladnim ili toplim

vazduhom.Provjetravanje hladnim vazduhom je

uslovljeno sa relativnom vlažnošću vazduha i niskim

procentom vlažnost zelene mase koja treba da iznosi

cca 35%, dok sa toplim vazduhom dva puta se brže suši

zelena masa vlažnosti cca 55% Zagrijani vazduh ima

146

nižu relativnu vlažnost i kad se produva kroz zelenu

masu on odnosi njenu vlagu i na taj način suši

masu.Topli vazduh 1m3 preuzima na sebe cca 2-5

grama vode iz zelene mase. Sušara je zatvoreni objekat

sa posebno izvedenim pokrovom i donjom

oplatom.Ubacivanje i raspored zelene mase u sušaru je

pomoću pneumatskog transportera i teleskopskog

cjevovoda.

Sušara na sunčevu energiju podrazumijeva:

skraćeno vrijeme sušenja,a time i ušteda električne

energije,

spremamo biljnu masu sa većim procentom vlage,a

time smanjujemo gubitak hranjljivih materija,

možemo dva puta više osušiti biljne mase bez rizika.

Sušenje u sušari na sunčevu energiju podrazumijeva

prikupljanje solarne energije-toplote ispod krova

cijevnim kolektorom,a distribucija sakupljene energije

razvodi se kanalima ispod biljne mase koja je na

rešetkastom podu.Prikupljanje sunčeve

energije(toplote) je preko krovne konstrukcije posebne

izrade kako to pokazuje skica.Pokrov i podkonstrukcija

krova su apsorber (akumulacija) solarne

energije.Rogovi krova i donja oplata prema pokrovu su

prefarbani crnom bojom kako bi se pojačalo upijanje

sunčeve energija i smanjila refleksija.Prvo se ofarbaju

rogovi i jedna strana iverice do crijepa.Vazduh između

rogova se zagrije i po prirodnom zakonu se diže,tj

147

kreće prema sljemenu krova.Po dužini sljemena

ugrađena je perforirana cijev koja usisava topli vazduh

i preko ventilatora ga distribuira ispod drvene podne

rešetke na kojoj je zelena masa za sušenje.Ovi poslovi

se mogu obavljati od ranog proljeća do kasne jeseni.

Pre donošenja odluke o izgradnji sušare na solarnu

energiju preporučljivo je obratiti se kvalifikovanom

stručnjaku,koji može savjetovati najracionalnije

rješenje solarnog krova,izbor ventilatora i druge

prateće opreme za spremanje sijena.

148

Solarna sušara za sijeno

149

150

Tabela br. 18

Sastav prosječnog dnevnog obroka

Proizvodnje mlijeka

Dnevni obrok u kilogramima po

grlu

Kukuruzna

silaža,

35% ST

Travna

sjenaža

40% ST

Sijen

o

trava

Konce

ntrat

smjesa

Prvi dio laktacije:

35 litara mlijeka/dan

20 15 2 10

151

Sredina laktacije:

25 litara mlijeka/dan

15 20 1 7

Kraj laktacije:

15 litara mlijeka/dan

5 25 3 2

Prvi dio suhostaja:

Prvi 6 nedelja

3 15 6 0,1

Zadnji dio suhostaja

Zadnje 3 nedelje do

telenja

15 5 4 2

Početak laktacije:

Prve 3 sedmice po

telenju

Po volji

oko 20

Po volji

oko 15

2 Poveća

ti od 2-

10

U tabeli je naveden primjer klasične ishrane koji je

dosta česta kod nas,a to je ishrana kukuruznom

silažom,sjenažom,sijenom i koncentratom za

proizvodnju po fazama u laktacionom i suhostajnom

periodu.

Ovaj primjer navodimo kao ilustraciju i očigledan

primjer približne ishrane po fazama proizvodnog

ciklusa, odnosno količini produkcije mlijeka. Naročitu

pažnju treba posvetiti ishrani krava poslije telenja,tj

avansirati joj ishranu sve dok se povećava količina

prozvodnje mlijeka koja svoj maksimum postiže u šestoj

nedelji poslije telenja. Da bi mogli pravilno

152

dimenzionirati smještajne kapacitete stočne hrane,

ukratko ćemo se upoznati sa vrstom stočne hrane,

načinom uskladištenja i potrošnjom.

Na osnovu ukupnog broja svih kategorija goveda

izračunaju se godišnje poterbe u stočnoj hrani i njen

smještaj.

09.3 Smještaj stočne hrane

Da bi sačuvali sve hranljive vrijednosti i kvalitet stočne

hrane, neophpdno je da izgradimo razne smještajne

objekte kao što su:

● Nadstrešnice ● trenč silosi

●Koševi ● zatvorena skladišta

● Silosi ● druge potrebne objekte

Tabela br.19

Zapreminske težine hrane i prostirke

R.br

.

Vrsta

hrane/prostirke

Jed.mj

.

Težina kg

1 ne balirano sijeno m3 70-80

2 balirano sijeno m3 120-150

153

3 balirana lucerka-rol

bala

bala 350-450

4 kukuruzna silaža m3 700-800

5 ne balirana slama m3 50-60

6 balirana slama m3 100-120

Spremanje silaže- Raspoređivanje zelene mase

Na osnovu podataka iz tabele 15 i 16 mogu se

proračunati smještajni kapaciteti hrane i prostirke za

konkretnu farmu.

154

Zašto je važna ispaša,tj boravak krava na otvorenom

prostoru

Na tijelo goveda djeluju razna zarčenja od kojih su

najvažniji:

direktne sunčeve zrake,

radijacija iz atmosfere-infracrvene zrake,

refleksija sunčevih zraka od oblake,

refleksija od čestica prašine,

radijacija infracrvenih zraka od vegetacije,

refleksija od zemlje,

155

zračenje iz zemlje,

vjetar,

Pod uticajem ovih zračenja,a posebno sunčeve energije

krava odaje svoju toplotnu energiju i isparenja u

atmosferu,a u mlijeku stvara vitamin D.

09.4 Napajanje krava

Jedno od važnih pitanja je napajanje krava mlakom

vodom iz termopojilica,jer su krave veliki potrošači

vode,a pogotovo u ljetnom

periodu.Prednost tople vode

od 20-25 °C je ta da krave

mogu više popiti vode uz

manji utrošak vlastite

energije na njeno

zagrijavanje do svoje

tjelesne temperature od

+38°C,nego ako piju bunarsku vodu od +12°C.

Na jedan kilogram suve tvari u stočnoj hrani koju

krava konzumira potrebo joj je 5-6 litara vode da bi se

proizvela jedna litara mlijeka.

Iz ovoga proizlazi da je napajanje bitan činilac u

proizvodnji mlijeka,tj da bez vode nema ni mlijeka.

Iz tih razloga se preporučuje automatsko napajanje

goveda po volji raspoloživom količinom vode.Dovoljno

156

raspoložive količine vode povećavaju u prosjekuza 10%

produkciju mlijeka.Važno je znati da voda za napajanje

visokoproduktivnih muznih krava treba biti topla cca

20-25 °C,jer krave piju veliku količinu vode od 60-150

litara dnevno.Bunarska voda od + (12-15) °C troši

veliku količinu energije krave za zagrijavanje na

temperaturu kravljeg tijela +38-39 °C.Pojilice se

razmještaju uz prolaze.Pojilica sa jednom kuglom ima

kapacitet od cca 60 litara ili za 15-20 grla,dok pojilica

sa dvije lopte ima kapacitet cca 80 litara ili za 25-40

krava.

U koliko se napajanje vrši iz otvorenog korita,tada se

ugrađuje plovak za vodu i elektro spirala za

zagrijavanje vode koja se reguliše preko termostata.Ovi

uređaji su zaštičeni sa poklopcem i kravi nedostupni.

09.5 Hranidbena jasla i ishrana

Dno jasala treba da je 10-15 cm iznad poda stajališta,

da krave ne naprežu vratne mišiće.

Distribucija hrane može biti ručna ili mehanizirana.

Najbolja je hrana koja se distribuira sa mikser

prikolicom od više komponenata. Dodatna količina

koncetrata po pojedinom grlu se dozira preko

elektronskog automata za svaku kravu pojedinačno u

odnosu na njenu proizvodnju mlijeka.

09.6 Upotreba jabukovog sirćeta

157

Prema američkim istraživanjima, poželjno je kroz vodu

ili hranu davati steonim junicama dva puta dnevno po

50 grama jabukovog sirćeta da bi sa lakoćom donosila

na svijet zdravu telad i brzo se oporavljale.Krave koje

su dobijale dva puta dnevno po 50 grama jabukovog

sirćeta davale su više mlijeka sa manje bakterija i

većim procentom masnoće,a telad su brže rasla i bila

krupnija,tvrde američki stručnjaci.

09.7 Punomasna estrudirana soja

To je proizvod visoke hranljive,biološke i energetske

vrijednosti dobijen preradom sojinog zrna termičkom

obradom u estruderu. U proizvodu je sačuvan prirodni

odnos vrijednih proteina,sojinog ulja,minerala i

vitamina rastvorljivih u mastima,a povećana je

iskoristivost hranljivih materija u odnosu na sirovo

sojino zrno.Termičkom obradom su inaktivirani

antinutritivni faktori(pepsin i ureaza)čime je

povećana iskoristivost proteina. Zato punomasna

estrudirana soja predstavlja važan proteinsko-

energetski dodatak u ishrani mladunčadi.U ishrani

goveda punomasna estrudirana soja

predstavlja hranivo koje sve više dobija na značaju

usled povećanja iskoristivosti Bypass-proteina.

U ishrani teladi predstavlja vrlo vrijedno hranivo zbog

povećanja dnevnog prirasta,efikasne konverzije i

dobrog zdravstvenog stanja teladi.Meso junadi u čijim

obrocima je bila zastupljena soja predstavlja dijetalnu

158

hranu od posebnog značaja u ishrani djece,starih

osoba i bolesnika.U dnevnom obroku visokomliječnih

krava dodaje se estrudirana soja u količini od 1 do 4 kg

soje.Značajno smanjuje gubitak težine u vrijeme

maksimalne produkcije mlijeka(vrh laktacije),povećava

produkciju mlijeka tokom čitave laktacije,ubrzava

oporavak poslije telenja i poboljšava zdravstveno

stanje i otpornost organizma uopšte.Od uljarica danas

se koristi i laneno sjeme koje posebno utiče na

produkciju mlijeka i zdravlje krava.

09 Izđubravanje i odlaganje

10 đubra

159

10.1 Načelno o đubru

Stajnjak i osoka kao nus proizvod stočarsta neophodani su

kao organsko đubrivo u ratarskoj, povrtlarskoj i voćarskoj

proizvodnji za održavanje plodnosti i povoljne strukture

zemljišta,a u ekološkom smislu zatvara se biološki ciklus i

podiže upotrebna vrijednost zemljišta.

Inteziviranjem stočarske proizvodnje raste i broj grla

na farmama do nivoa koji zahtjeva da se stajnjak

adekvatno čuva i primjenjuje na raspoloživim

ratarskim površinama,radi zaštite životne sredine i

njenog zagađenja,a prvenstveno zbog podzemnih voda.

Zemljišni kapaciteti su limitirajući faktor stočarske

proizvodnje.

Broj životinja i raspoloživo poljoprivredno zemljište na

koje se nanosi stajnjak treba da bude u ravnoteži.

Iz tih razloga potrebno ga je pravilno odložiti,tj uskladištiti

van staje na uređene prostore da fermentira.

To podrazumijeva da uskladištenje i čuvanje stajnjaka

treba biti u odgovarajućim đubrištima kako za čvrsti

tako i za tečni stajnjak,te da se primjenjuje samo u

vegetacijskom periodu i u količinama da ukupan iznos

azota ne smije prekoračiti 170 kg/ha godišnje.

Kod klsičnih ili slobodnih staja imamo čvsti ili tečni

stajnjak,a što ovisi o tehnološkoj koncepciji i načinu

držanja.

Čvrsti stajnjak se odstranjuje ručno ili mehanizirano-

mehanički,a tečni stajnjak se odstranjuje pretakanjem-

otplahnjivanjem preko zaustavnog zuba do sabirnog

šahta ili gravitaciono oticanje putem jajolikih kanala u

padu.

160

Sabirni šaht za

tečni stajnjak locira

se neposredno

ispred lagune i

preko njega laguna

se miksira,a iz

kanala tečni

stajnjak prebacuje

u lagunu.

10.2 Čvrsti stajnjak

1.betonski plato

2.čvrsti stajnjak

3.osočna jama

Za čvrsti stajnjak

potreban je plato za odlaganje i osočna jama kako to

pokazuje skica.

161

Uskladištenje đubra ne smije ovisiti o vremenskim

prilikama. Na uređenje i održavanje đubrišta trebaju biti

usmjerene sve mjere koje će spriječiti i sačuvati đubar

odispiranja u vrijeme velikih kiša.

Da li čvrsti ili tečni stajnjak

Da bi odgovorili na ovo pitanje potrebno je znati cijeli

postupak oko manipulacije sa stajnjakom kako u staji

tako i van staje bilo da se radi o čvrstom ili tečnom

stajnjaku, jer je to usko vezano za ratarske

poslove.Postavlja se pitanje da li ima dovoljno

prostirke.

Kad znamo kakav nam stajnjak treba za ratarstvo,

povrtlarstvo, voćarstvo i kojom mehanizacijom

raspolažemo za transport i rasturanje stajnjaka,tada se

odlučujemo koji nam stajnjak odgovara.

Cjelokupan posao oko stajnjaka je prljav i zamoran bez

obzira o kojem se stajnjaku radi,pa je najvažnije ovaj

proces u cjelini sagledati i u potpunosti mehanizirati.

Čvrsti stajnjak je mješavina balege i prostirke od koje

je odvojena osoka ili samo balega bez osoke. Kod

vezanog sistema blatni kanal je iza ležišta otvoren iz

kojeg se đubar odstranjuje ručno ili mehanizirano.

Dimenzija kanala kod potisne grede je širine 50 cm,a

dubine 15-20 cm.Pomoću potisne grede stajnjak se

odstranjuje iz staje,a kosim transporterom odlaže na

đubrište.Sa đubrišta isti se tovari u prikolice sa

uređajem za mašinsko rasturanje stajnjaka po njivi.

Kod čvrstog stajnjaka imamo posebno izveden drenažni

kanal za osoku bilo da ima ili nema prostirke koja se

svodi u osočaru. Osoka se rastura sa posebnim

162

cisternama po pašnim površinama. Postavlja se pitanje

slame kao preduslova za čvrsti stajnjak.Potrošnja

slame je različita,a to ovisi o uređenju ležišta za

krave.Najmanja potrošnja je kod ležišta u vidu

gnijeza,tj da na kraju ležišta ima zub koji zadržava

prostirku na ležištu.

Kod nevezanog sistema uzgoja najjednostavniji je

način izđubravanja čvrstog stajnjaka pomoću delta

strugalice. Struganje čvrstog stajnjaka sa prostirkom ili

bez prostirke je na punoj podlozi,a balega se može

strugati i iz kanala ispod betonske rešeke kao čvrsti

stajnjak delta strugalicom.

„delta strugalica”- cisterna za osoku – kosi transporter

Dnevna količinaa čvrstog stajnjaka po grlu se kreće od 25-

35 kg,a što ovisi o količini dnevne prostirke po jednom grlu.

Tabela br.20

163

Proizvodnja čvrstog stajnjaka sa utroškom 3 ili 5 kg dnevn

slame po uslovnom grlu

Proizvodnja đubra po

uslovnom grlu od 500 kg

Upotreba slame po UG

3 kg dnevno 5 kg

dnevno

Đubra na dan 25 kg 33 kg

mjesečno 0,75 m3 1,00 m3

godišnje 9,00 m3 12,00 m3

Primjer:

Krava od 650 kg ima koeficijent 1,30 UG pa je dnevna

proizvodnja đubra sa 3 kg slame 25 x 1,3 koeficijent =

32,5 kg đubra na dan.Na dimenzioniranje đubrišta

pored količine stajnjaka utiče i broj pražnjenja u toku

godine,a to je bar dva puta godišnje u vrijeme jesenjeg

i proljetnog oranja. Rasturanje stajnjaka i osoke nije

preporučljivo u periodu od oktobra do aprila.

Svježe i nesabijeno stajsko đubre teško je oko 750

kg/m3,dok sagorjelo ili kompostirano đubre je teško

oko 1000 kg/m3. Tečna faza kod čvrstog stajnjaka je

osoka koja se iz staje i sa đubrišta kanališe u osočaru.

Osočara se dimenzionira na 20 litara osoke po

uslovnom grlu dnevno,što godišnje iznosi 7,3 x1,3=9,50

m3 za kravu od 650 kg maksimalno.

Prema broju godišnjih pražnjenja dolazimo i do

konačnih dimenzija osočare. Preporučuje se bar dva

puta godišnje pražnjenje osočare.

164

Po obliku osočare mogu biti okrugle ili

pravougaone.Unutarnja površina osočare treba da je

zaglađena i premazana bitumenom kao bi se spriječilo

procurenje i korozija betona od propadanja.Osočare su

u sastavu đubrišta ili su zasebni objekti.

Ovo je đubrište za čvrst stajnjak sa osočarom po

projektu dobre poljoprivredne prakse na

farmama.Odlaganju stajnjaka i uređenju đubrišta treba

posvetiti posebnu pažnju,jer u protivnom to ima više

štetnih posledica:

Higijenski neuređeno đubrište pospješuje širenje raznih

zaraznih bolesti i širi neugodan miris.

Ne kontrolisana i ne kanalisana osoka zagađuje izvorište

podzemne vode,

Rastresit svježi đubar slabo se kompostira i daje lošiji

kvalitet organske mase. Tabela br. 21

165

Uticaj količine stelje po UG od 500kg na proizvodnju

stajnjaka, broj pražnjenja i smještajne kapacitete na

đubrištu

Količina stelje po UG

Količina đubra i broj

godišnjih pražnjenja

m3

Jedan

puta

Dva puta

3 kg prostirke po grlu

dnevno

9,0 m3 4,5 m3

5 kg prostirke po grlu

dnevno

12,0 m3 6,0 m3

Godišnju kubaturu stajnjaka po uslovnom grlu

pomnožiti sa brojem stvarnih grla po težini da se dobije

veličina đubrišta.

10.3 Tečni stajnjak u klasičnim i slobodnim stajama

166

Tečni stajnjak je mješavina balege i osoke i

izđubravanje je preljevnim sistemom preko

praga.Ispred praga ugrađuje se čep

koji služi za detaljno ispiranje

kanala od koloidnog talogaili

gravitacionim kanalima. Stajnjak se

odlaže u lager cisterne (osočare) i

povremeno miksira da se stajnjak

homogenizira i spriječi taloženje.

Kod tečnog sistema izđubravnja nema prostirke na

ležištu ni kod vezanog ni slobodnog načina držanja.U

kliko se koristi prostirka djelimično tada se koristi

sjeckana slama ili strugotina koja ne zagušuje rešetke.

Kanali se prekrivaju betonskom ili metalnom rešetkom.

Kod vezanog sistema na kanalu se koriste metalne

rešetke,a najčešće pokretna metalna rešetka, radi

eventualnog produženja ležiša za pojedine krave.

Klizna rešetka ima prednost nad fiksnom rešetkom, jer

se njenim pomicanjem u nazad postavljaju gredice do

ležišta krave i na taj način isto se

produži po potrebi za 10 do 20 cm

zavisno od dužine krav kako to

pokazuje slika.

Kod nevezanog sistema uzgoja podovi su prekriveni

betonskom rešetkom,a odstranjivanje tečnog stajnjaka

je putem pretakanja,a manje se koristi gravitacioni

sistem.

Širina kanala se kreće do maksimum 350 cm.Širi

kanali se razdvajaju zidom u dva uža kanala.

167

Vidim i gledam,

Odgovara mi produžetak ležišta sa gredicama i sad mi

je lakše da stojim.Rešetke su žuljale i neugodno je na

njima stajati.Hvala Vam.

10.4 Kaskadno pretakanje tečnog stajnjaka i

manipulacija sa stajnjakom

Maksimalna dužina jedne kaskade je 20-25

metara.Kanal se svakih 20-25 metara etažira,tj pravi se

kaskada koja je niža oko 30 cm u odnosu na prethodnu

kaskadu. Metalne i betonske rešetke čiste se sa četkom

koja se montira na gumeno crijevo sa vodom kako to

slika pokazuje.Odvoz stajnjaka je rasprskavajućom

traktorskom prikolicom uz prethodno miksiranje

stajnjaka.Kanal 2' je bočni koji se ulijeva u glavni

odvodni kanal koji se tada mora proširiti.

Duži kanal za odvodnju kaskadno se izvodi prema skici

168

Faze rada u staji sa tečnim sistemom izđubravanja

Četka za čišćenje rešetke i

hranidbenog i blatnog

hodnika koja je vezana na

gumeno crijevo koje se nalazi na prikladnom mjestu na

više mjesta u staji.

169

Dnevna proizvodnja tečnog stajnjaka je oko 50 litara

po grlu. Tečni stajnjak odstranjujemo pretakanjem ili

gravitacionim oticanjem. Za tekući stajnjak potrebna je

lager cisterna ili laguna sa uređajem za miješanje

stajnjaka.

Mješalica može biti vertikalna ili horizontalna na

elektro ili kardanskipogon.

170

Kanali za pretakanje su pravouganog oblika bez

pada,ali na kraju kanala imaju zaustavni prag od

15do20 cm koji zadržava tekućinu preko koje otiče

balega.Ispod praga je ispust za povremeno ispiranje

kanala od koloidnog taloga.

Za gravitacioni sistem koriste se jajoliki oblici kanala

radi oticanja malih količina stajnjaka,a kod

minimalnog pada od 0,5%. Povremeno jajolike kanale

treba isprati od taloga većom količinom vode.

Kod oba sistema potrebno je kanale,šaht i lagunu

premazati sa bitumenom iz dva razloga:

da se spriječi korozija betona i armature,

bitumenski premaz neutrališe statički elektricitet

betona, spriječava lijepljenje balege za zidove i

omogućava brži i lakši protok tekućeg stajnjaka.

171

Sabirni šaht ispred lagune za miksiranje i utovar

stajnjaka u vučnu traktorsku prikolicu ili prebacuje u

lagunu.

Stajnjak u laguni se

povremeno miksira

preko sabirnog šahta

da bi se razbila

pokorica koja se

stvara na površini

stajnjaka u laguni.

Traktorske kardanske mješalice za razbijanje pokorice

na površini tečnog stajnjaka u otvorenim lagunama

172

Miksiranje kroz rešetku

Kružni tok tekućeg stajnjaka u

staji koji je deponovan ispod

rešetkastog poda treba da se

povremeno miksira da bi se

razbila kora koja se stvara na

površini stajnjaka sakardanskom

ili električnom mješalicom.

Prosječna dnevna proizvodnja tečnog stajnjaka po grlu je

oko 45- 50 kg od čega oko25- 30 kg balege i 20 litara osoke.

Deponovanje tečnog stajnjaka vrši se u ukopanim,polu-

ukopanim ili nadzemnim cisternama koje mogu biti

otvorene ili pokrivene i u otvorenim zemljanim

lagunama koje su obložene nepropusnom pvc

folijom.Najpodesniji je okrugli oblik radi miješanja

stajnjaka neposredno pri pražnjenju cisterne ili lagune.

173

Uz lager cisternu najčešće se nalazi i šaht za kružno

miješanje stajnjaka i njegovu homogenizaciju prije

utovara i upotrebe,a ujedno i kao

šaht za prikupljanje tečnog stajnjaka radi mašinskog

prebacivanja u lager ciste.Zidovi cisterne trebaju biti

premazani vrućim bitumenom da bi spriječili koroziju

materijala od agresivni uticaja osoke,a i da se smanji

statički naboj i hvatanje stajnjaka uz betonske zidove

cisterne u toku fermentacije.

Odstranjivanje balege i osoke delta strugalicom u staji

za slobodni sistem držanja.

174

Ovo je primjer

odstranjivanje

čvrstog stajnjaka

ravnim ili kosim

transporterima iz

staje na betonska

đubrišta uz koja se

nalazi i otvoreni

bazen za

osoku.Prema

konfiguraciji terena

osočara je niža od

đubrišta i osoka se

gravitaciono ulijeva u

osočaru. Pod

đubrište se izvodi u nagibu prema osočari gdje nalazi

sabirni kanal koji prikuplja osoku i cjevodima

gravitaciono odvodi u osočaru.

Svakako da ovaj sistem se može primijeniti i na ravnim

i kosim terenima.Na ravnim terenima osočara je sa

sabirnim šahtom i muljnom pumpom za manipulaciju

kao i sa tečnim stajnjakom.

175

Betonskođubrišteza čvrst stajnjak gdje je osoka

prethodno kanalisana u odvojenu osočnu jamu.

176

Tabela br.22

Procjenjena dnevna proizvodnja balege i osoke za

goveda

Kategorija goveda

Dnevno proizvodnja

balege i osoke po

grlu

Balega

kg

Osoka

lit.

Tele do 6 mjeseci 150 kg 5 3

Junice od godinu dana 250 kg 13 8

Junice od 1-2 godine 440 kg 22 14

Junice preko 2 godine 550 kg 28 17

Krave u laktaciji 650 kg 34 21

Zasušene krave 26 16

Bikovi 19 11

177

11 Muža krava

Problemi sa zdravljem vimena krava u domaćinstvu

imaju mnogostruka dejstva,troškovi liječenja i gubitak

mlijeka za tržište,s tim da su problemi mastitisa usko

povezani i sa smetnjama u plodnosti.Treba posvetiti

veliku pažnju tehnici muže sa uređajima za mužu.Treba

izbjegavati lošu i jefinu opremu za mužu.Treba obratiti

kod mašinske muže pažnju na ravnomjeran

vakum,veličinu sisnih guma na uređaju,pravilnu

stimulaciju pri muži,paziti da ne dođe do slijepe muže,a

uređajima posvetiti maksimalnu higijensku pažnju.

Muža krava,tj proizvodnja i primarna obrada mlijeka

je dosta široka i važna tema,ali naša pažnja je

usmjerena samo na pojedine segmente.Proizvodnja

mlijeka je vrlo osjetljiva, jer na kvalitet utiče mnogo

faktora koji potiču od krave i njenog okruženja.

11.1 Uticajni faktori na produkciju mlijeka

a).Spoljnji uticaji su: b). Od krave uticaji su:

● Vanjska klima, ●Oplodnja ,

● Mikroklima staje, ●Rasa,

● Godišnje doba, ● Laktacija,

● Ishrana i napajanje, ● Zdravlje,

● Muža, ● Individualnost,

● Čistoća u staji, ●Starost,

178

Mnogo je i drugih faktora koji utiču na čistoću i

higijenu mlijeka na koje farmer može da utiče,a među

najvažnije spadaju:

● Čistoća ležišta od đubra,

● Čistoća i kvalitet prostirke na ležištu,

● Čistoća vimena prije početka muže,

● Prozračenost staje i uklanjanje oštrih mirisa,

● Ishrana krava čistom i zdravom hranom,

● Čistoća suđa i muznih uređaja,

● Lična higijena muzača,

● Skladištenje i hlađenje mlijeka,

Pri višim temperaturama od +26,6C krave će smanjiti

uzimanje hrane da bi smanjile odavanje svoje tjelesne

toplote, a što direktno utiče i na smanjenje proizvodnje

mlijeka. Isto tako na nižim temperaturama od -15 C

krave će trošiti više hrane, a smanjiti proizvodnju

mlijaka radi uravnoteženja tjelesne temperature sa

okolišom i očuvanja svojih vitalnih funkcija. U

toplotnom intervalu od -7 C do +20 C uzimanje

hrane i produkcija mlijeka je direktno proporcionalna.

Kod hladnog stresa povećava se potrošnja hrane,a

179

smanjuje proizvodnja mlijeka,dok kod toplotnog stresa

krava smanjuje uzimanje hrane,a time opada i

proizvodnja mlijeka.

Iz dijagrama efekata ambijantalne temperature na

produkciju mlijeka i konzumiranja hranevidi se međusobna

korelacija uticaja.(ByH.D.Jonson)

Na kontrolnoj laboratorijskoj temperaturi od -10

do+40 i relativnoj vlažnosti vazduha od 40 –60 %

pokazalo se da je maksimalna produkcija mlijeka u

staji kodtemperature oko +12 °C, kao

srednjevrijednosti zone konfora za kravu. Produkcija

mlijeka pored hrane direktno je proporcionalna i sa

ventilacionim kapacitetima i odavanjem tjelesne

toplote. To podrazumijeva da isti broj krava u staji

180

proporcionalno svojoj produkciji mlijeka ima i različite

ventilacione kapacitete. Također veća produkcija

mlijeka izaziva i veće naprezanje organizma krave,

veće oslobađanje tjelesne toplote i veću potrebu za

kiseonikom,tj većom ventilacijom staje.

11.2 Vrijeme muže

Dnevna muža može biti po pravilu:

Dvokratna za produkciju mlijeka do 4000 litara

godišnje,

Trokratna za veće količine.

Pažnja treba biti usmjerena na pažljiv odnos prema

kravi u toku muže da bi muža bila uspješna i

sigurna.Stresno stanje krave(lučenje adrenalina zbog

grubog postupka) ne daje dobar kvalitet mlijeka niti je

moguće potpuno izmuzanje vimena,a što ima posledice

na drugu mužu i ukupnu produkciju mlijeka.Razmak

između muže od 12 sati je optimalan za prosječnu

godišnju produkciju od 4000 litara mlijeka po

kravi,dok veća produkcija mlijeka zahtjeva trokratnu

dnevnu mužu,tj svakih osam sati.

Redovna muža podstiče i blagotvorno utiče na

produkciju mlijeka,dok u suprotnom dolazi do

smanjenja produkcije mlijeka.

11.3 Izmuzanje prvih mlazeva

Kod ručne ili mašinske muže izmuzanje prvih mlazeva

obavlja se ručno da se utvrdi:

181

● eventualno obolenje sise-vimena, ● da se iz sisnog kanala izmuze i odvoji mlijeko koje je

punobakterija,

● prvi mlazevi se izmuzaju u posudu sa crnom ili

zelenompodlogom radi lakšeg pregleda i kontrole

mlijeka naupalne procese.

U koliko nema nikakvih zapažanja pristupa se

mašinskoj muži.Važno je zapamtiti da prvi mlazevi se

nikako ne smiju izmusti na ležište,jer bi se na taj način

stvorila povoljna podloga za razvoj bakterija i

patogenih klica opasnih za samu kravu, pojava

mastitisa i drugih oboljenja.Redovna i pravilna

primjena kontrolnog lončića-posude za prve mlazeve

mlijeka omogućava rano otkrivanje mastitisa i njegovo

uspješno suzbijanje.

11.4 Dezinfekcija i higijena vimena

Preporučuje se dezinfekcija vimena prije i poslije muže

i posušivanje vimena sa papirnim ubrusom.Jedino

papirni ubrus može vime u cijelosti da posuši.Ovo je

važno,jer u koliko počne mašinska muža,a na vlažne

sise se postave sisne čaše,tada se u toku muže sve

bakterije sa vimena uvuku u mlijeko i isto zagade.

Pranje je čak i štetno ako se poslije pranja vime

pravilno ne posuši.

Pranje i dezinfekcija vimena prije početka muže može

da se obavi i sa posebnom suvom pjenom koja je danas

u upotrebi.

182

Poslije muže obavezna je dezinfekcija sisa sa sredstvom

koje zatvara sisni kanal da bi spriječili ulazak

bakterija u sisni kanal.Da bi se spriječilo evenualno

prenošenje infekcija ili mastitisa sa krave na

kravu,muzač je obavezan da muznu jedinicu,tj.sisne

gume dezifekuje u kanti poslije svake pomužene krave.

Šema hormonalnih lučenja adrenalina ili oxytocina kod

muznih krava koji utiču na lučenje mlijeka su:

● Čulo sluha

● Čulo mirisa

● Čulo dodira

● Čulo ukusa

● Čulo vida,

Nježni i blagi postupci

sa kravom u vrijeme

muže podstiču lučenje

hormona »Oxyticina« koji utiče blagotvorno na lučenje

mlijeka. Ovaj hormon traje 6-8 minuta i u tom periodu

treba pomusti kravu. Prestankom dejstva hormona

»Oxytocina « mlijeko se susteže. Grubi postupci u toku

muže podstiču lučenje»Adrenalina« a on sprečava i

otežava opuštanje krave i lučenje mlijeka.

11.5 Mašinska muža u centralnom izmuzištu

Oprema za mašinsku mužu je tako konstruisana i

funkcioniše po sistemu koji podražava prirodno sisanje

teleta.Današnja industrija pod raznim trgovačkim

nazivima pokriva najširi spektar opreme za mužu na

vezu i u slobodnom sistemu držanja,kao i hemiska

183

sredstva za održavanje higijene vimena i papaka.

Mašinska muža je efikasna i uspješna zbog:

muža je anatomski prilagođena kravi sa najnižim

mogućim vakumom,

efektivna pulzacija čini mužu za kravu ugodnom,

prirodnom i brižnom,

brza i potpuna muža kao i stimulacija sa muznim

kompletom pomoću pokretanja glave sisne gume u

tokumuže,

Za manje farme koristi se centralno izmuzište tipa

„ribljakost”veličine 2x2 do 2x12 muznih mjesta,dok za

velike farme preporučuje se rotaciono izmuzište

različitih kapaciteta, gdje je protok krava na muži

kontinuiran,a odlikuje ga veliki konfor muzača i

184

krava.Odlučujuće za veliku protočnost su optimalno

konstruisana ulazno-izlazna vrata.

11.6 Ručna muža u klasičnim stajama

Kod ručne muže sise se ne vuku,već se palcem i

kažiprstom sise obuhvataju u korijenu i time se zatvara

sisni kanal,a zatvaranjem šake mlijeko istiskuje u

muzilicu,a potom presipa u mljekarsku kantu preko

cjedila sa uloškom filter papira ili gaze.

Kod presipanja mlijeko upija sve neprijatne mirise iz

staje i brže se kvari-kiseli,pa to treba raditi van staje.

A B C D

185

1.Prva i treća krava se po

redosledu pripremaju i muzu,

2.Druga krava se priprema i

stimuliše,

3.Prva krava je pomužena,a

treća krava se još muze,

4.Druga krava počinje da se

muze dok treća krava završava

mužu i tako dalje redom.

11.7 Mašinska muža u klasičnoj staji

Mašinskom mužom u staji zavisno od broja krava može

se musti na više načina i to:

pokretnim muznim agregatom sa muznom i

mljekarskom kantom sa jednom ili dvije muzne

jedinice.

sa muznom kantom i muznom jedinicom preko

stabilnog vakum voda,

sa muznom jedinicom preko stabilnog vakum voda i

mljekovoda

Stabilni vakum vod sa muznom kantom gdje je vakum

pumpa van staje.

186

1.Vakum pumpa, 2.Vakum rezervoar, 3. Sirnosni ventil,

4.Vakum ventil, 5.Vakum slavina, 6.Vakum vod, 7.

Pulzator, 8.Mljekarska kanta, 9.Mliječno crijevo, 10.

Vakum crijevo, 11.Kolektor,12. Sisna čaša.

Mana ovog sistema je što se pomuženo mlijeko iz

muzne kante presipa u mljekarsku kantu,pa na taj način

mlijeko upija stajski miris kao kod ručne muže.

Preporuka je da se u klasičnih staja muža obavlja

preko stabilnog mljekovoda.

Namjena stajske mljekarice je :

sabiranje mlijeka,

hlađenje mlijeka,

održavanje mljekarske opreme,

držanjedezinfekcionihsredstava, rezervnih dijelovai

pomoćnog materijala.

187

Stajska mljekara za prihvatanje i hlađenje mlijeka uz

klasičnu staju.Muža preko mljekovoda i vakum voda na

ležištu.

A-

mljekar

a B-

predpr

ostor

staje i

mljekar

e

Mljeka

rica

treba

da je

uređen

a po

188

najvišim higijenskim i građevinskim standardima za

održavanje higijene u prostoriji. Na prozorima treba da

su postavljene zaštitne mreže protiv insekata. Veličina

mljekarice ovisi o ukupnoj opremi koja se u njoj

nalazi.Površina mljekarice je u granicama od 10-30

m2,a što zavisi od stepena njene opremljenosti i

kapaciteta laktofriza.

Jedna od važnih funkcija koja se obavlja u mljekarici je

čišćenje opreme i suđa za mužu.

Higijenska proizvodnja mlijeka podrazumijeva:

održavanja čistoće ležišta u staji,

čistoću prostirke,

čistoću krave i muzača,

Ako nam je suđe i oprema za mlijeko prljavo,a hlađenje

mlijeka neblagovremeno i slabo sav nam je trud

uzaludan.Po položaju stajske mljekarice u oba sistema

uzgoja muznih krava mogu biti u staji ili van staj, gdje

je to najpovoljnije.Kod slobodnog sistema treba voditi

računa o putevima sa stanovišta dolaska na mužu i

odlaska sa muže.

11.8 Muža i hlađenje mlijeka

Pomuženo mlijeko treba rashladiti na +4°C najkasnije

u roku od dva sata, dok traje baktericidna faza

samoodbrane, jer u protivnom mlijeko počinje da se

kiseli zbog naglog rasta mikroorganizama.Baktericidna

189

faza znači da se mlijeko samo štiti od kiselosti cca dva

sata.

Treba održavati visok nivo higijene staje,krava i

posuđa.

Mašinska muža je garancija za kvalitetno i higijenski

ispravno mlijeko, ali uz brzo hlađenje.

Najpouzdanije hlađenje je u rashladnim bazenima

(laktofriz).

Mlijeko koje nije ohlađeno na +4C u roku od 2 sata,

počinje ubrzani proces kiseljenja.

Šema hlađenja mljkijeka u mljekarskoj kanti

190

Ohlađeno mlijeko se sporije kiseli.Za manje količine

mlijeka koriste se rashladni uređaji za mljekarsku

kantu a veće količine hladimo u laktofrizima sa

direktnim ili indirektnim sistemom hlađenja.

Kod indirektnog sistema mlijeko se hladi ledenom

vodom iz posebnog bazena. I jedan i drugi sistem

ohlade mlijeko na + 4 °C za 90 minuta,ali je krivulja

indirektnog hlađenja povoljnija,jer brže hladi mlijeko

kako to pokazuje plava linija na dijagramu.Indirektni

sistem ima prednosti u odnosu na direktni sistem i to:

priprema ledene vode je u noćnim satima kad je

električna energija najjeftinija,

ni najmanje količine mlijeka u bazenu se ne

mogu zamrznuti,

Bazeni sa raslađenim mlijekom mogu biti pokretljivi i

mogu se transportovati do otkupne stanice za mlijeko

automobilskom prikolicom ili traktorom.

Za veće farme koriste se horizontalni hladnjaci mlijeka

(laktofriz) raznih kapaciteta.Gdje je otkupno mjesto

191

mlijeka udaljeno tada se planira kapacitet za

četverokratnu mužu.

Crvena boja:direktno hlađenje

Plava boja: hlađenje ledenom vodom

Na +10⁰C ledenom vodom hladimo za 30 minuta,a

direktno za cca 60 minuta.

Za 90 minuta oba sistema ohlade mlijeko na +4⁰C kako

to pokazuje dijagram proizvođača.

192

12 Uzgoj podmlatka

12.1 Odgoj teladi i junadi

Briga o podmlatku,a naročito reproduktivnom treba

početi od najranijih dana kako po pitanju

smještaja,tako i po pitanju same vrste ishrane za

razliku od tovne teladi.Telad se odgajaju na suvim i

toplim ležištima koja su dobro prozračena,ali zaštićena

od promaje,tj jakog strujanja vazduha.

Najprihvatljivija je prostirka u individualnim kućicama

i na ležištima ili grupnom sistemu držanja za mladu

telad.

Da bi mogli pravilno dimenzionirati pojedine dijelove

staje,razmotrićemo tehnološke parametre, tj smještajne

uslove za uzgoj podmlatka po starosnim kategorijama.

Različitesuvarijanteovihboksova,amoguseraditiodrazno

vrsnogmaterijala.

Kućicenesmijubiti

zagušljive.

Pod treba

dajedrvena

rešetkast,aprekonj

egada

jeslojprostirkeod

20 cm.

193

Nakon pranja tele se stavlja u otvoreni boks sa dosta

stelje i suši infra grijalicom, sve dok tele ne uspostavi

svoju termoregulaciju tijela.Poslije sušenja se

prebacuje u boks- svoju individualnu kućicu.

Kad je tele stalo na noge daje mu se toplo majčino

kolostralno mlijeko preko cucle na kanti.Telad se

rađaju bez gamaglobulina u krvi.Zaštita od patogenih

klica u prvim danima života vrši se pasivnom

imunizacijom,tj resorpcijom imunoglobulina iz

majčinog kolostruma,pa telad koja nisu popila

kolostrum često ugibaju. Temperatura kolostralnog

mlijeka se održava pomoću tople vode iz druge kante.

Za pravilan uzgoj teladi i izbjegavanje grešaka, pažnju

treba posvetiti kritičnim uticajnim faktorima a

naročito:

načinu držanja i pravilnoj ishrani u suhostajnom

periodu bređih –steonih krava,

priprema prostora-boksa za telenje,

praćenje toka telenja,pomoć pri telenju i higijena,

194

ishrana teladi kolostrumom na vrijeme,što češće i

što više,

postupak napajanja teladi i tehnika ishrane

mlijekom, zamjenom za mlijeko,voda,starter,sijeno,

totalni miks obrok,

obratiti pažnju na mikroklimu,štetne gasove,

higijenske uslove, dezinfekciju i učestalost obolenja,

U koliko raspolažemo sa većim brojem individualnih

boksova-kućica, tada tele može ostati i 30 -45 dana u

individualnom boksu.

Porođajna prosječna težina teleta varira zavisno od

pasmine od 25 do 40 kg.Odgoj teladi od prvog dana

treba da je van staje za krave, što znači da treba

predvidjeti odvojeni prostor neposredno uz staju za

odgoj teladi svih kategorija i uzrasta, jer su i poslovi

oko njihovog držanja i odgoja posebni i ne spojivi sa

stajom zakrave.Boksovi za telad mogu biti fiksni ili

pokretni,individualni ili baterijski.

Po veličini su različiti u zavisnosti od uzrasta ili dana

boravka u boksu.Širina je od 75-100 cm,dužina 135-

150 cm,a visina 100-120 cm.Betonski pod ispod boksa

je u padu prema osočnom kanalu.Pod boksa je drvena

rešetka odignuta od betonskog poda cca 25 cm zbog

pranja i čišćenja. Preko drvene rešetke je sloj slame od

20 cm.

195

Tabela br.23

Dimenzije kućica ( boksova) za telad od 10 do 120

dana

Starosna dob teladi Širina

cm

Dužina

cm

Visina

cm

Do 10 dana 65 100 100

Od 10 do 40 dana 80 135 120

Od 40 do 120 dana 95 150 125

Tabela br.24

Mjere individualnih ležišta (ligeboksa ) u grupnom

sistemu držanja teladi starosti od 40 do 180 dana

Kategorija

Mjere u centimetrima

dužina širina dužina

jasala

40 do 120

dana

110 55 35

120 do 180

dana

120 60 40

196

Tabela br.25

Okvirne dimenzije stajskih elemenata u

sistemuslobodno držanja sa individualnim ležištima za

junice od 3 mjeseca do preko 24 mjeseca starosti

Kategorija

mjeseci

Mjere u centimetrima dužina

jasla

cm

Dužin

a

ležišta

širin

a

a-

hran

b-

prol

c-

hran

d-

prol

e-

hra

3-6 mjeseci 160 70 180 150 200 140 20

0

40-45

6 do 12 180 80 200 160 220 150 22

0

45-50

12do 18 190 90 220 180 250 170 25

0

50-55

18-24 -

bređe

220 110 240 200 300 180 30

0

60-65

Preko 24 mj. 250 115 250 220 350 200 35

0

65-70

197

Tabela br.26

Dimenzije stajskih elemenata prema uzrastu podmlatka

Elementi staje

u cm

Starosna dob po uzrastu u mjesecima

3-6 6-12 12-18 18-24 >24

Širina boksa 70 80 90 110 110

Dužina boksa 160 180 190 220 250

Jasla po grlu 40-45 45-50 50-55 60-65 65-70

Širina

hranilišta

200 220 250 300 350

U koliko se ne koristi prostirka, tada podove treba

izvoditi sa površinskom obradom od materijala koji

spadaju u tople

podove.Pregradeizmeđuležištamogubitioddrvetailimeta

198

la.Ležištamogubitisaprostirkomilibezprostirkeuzavisnos

tiodkoncepcijeobjektainamjeneteladi.Zareproduktivnute

ladjeboljedasunaležištusaprostirkom.

Tovnateladsukraćeg

životnogvijekaiimajudrugisistemishraneinačinauzgoja,p

aodtogaovisiitehnološko-tehničkouređenjestaje. Ležišta

mogu biti prekrivena sa slamom,a ležišta bez prostirke

mogu biti prekrivena gumenim tepisima, kiselo

otpornim asfaltom ili toplim podom od betona sa

agregatom od usitnjene pečene opeke. Za mladu telad

najudobnija je suva prostirka od slame.

Tabela br.27

Površina i broj grla u grupnom boksu za telad od 10 do

180 dana starosti

Kategorija

teladi

Broj

grla

Ležište Površina

m2/grlo

Front na

jaslama

10 do 40 20 sa steljom

bez stelje

1,2

1,0

30

40 do120 20 sa steljom

bez stelje

1,2

1,0

35

120 do 180 20 sa steljom

bez stelje

1,3

1,1

40

199

Tabela br.28

Površina i broj grla u grupnom boksu za uzgoj

rasplodnih junica od 7 mjeseci starosti do 7 mjeseci

bređosti junica

Kategorija

mjeseci

Grupa

kom

Ležište Površina

m2/grlo

front

cm

7 do 14 40 prostirka 1,3 45

15 do 20 20 prostirka 1,5 55

7 mjeseci

bređe junice

20 prostirka 2,0 70

tip A Ležište za junice od 15 d0 20 mjeseci čije je

ležište u prostoru

200

tip B • Ležište za junice od 7 do 14 mjeseci starosti.

201

Na otvorenom prostoru koriste se za grupno držanje

teladi plastične kućice sa prostirkom kao što je to na

slici

12.2 Tov junadi

Tabela br.29

Osnovne dimenzije i masa tijela tovne muške junadi

Starost

mjeseci

Dimenzije tijela u cm

Masa

kg

Visina

iznad

Širina

Dužina tijela

Pleća Prsa Krsta Dijag.

trupa

Dužina

tijela

porod 65- 75 18-22 20-23 59-68 100-

105

30-40

3 85- 92 26-31 29-34 88-98 125- 120

202

135

6 99-105 32-37 35-39 104-

115

155-

165

220

12 110-

124

41-48 44-49 123-

140

185-

200

420

18 116-

130

43-50 44-49 135-

147

210-

220

550

3 god. 125-

140

50-55 45-56 157-

163

240-

255

850

Odr.

bik

135-

150

55-80 50-60 165-

195

250-

260

1100

Tabela br.30

Tehnološki parametri za grupni sistem držanja i tov

junadi od 300 do 450 kg težine

Težina

kg

Broj

kom

Sistem držanja Površin

a

m2

jasala

cm

Do 300 30 na rešetci 1,2 40

300-

450

30 na rešetci 1,5 50

203

Osnova staje

grupnogtovilištajunadinabetonskojrešetciza 200 grla u

turnusu

204

205

Tipovi ležišta na vezu u klasičnim stajama za čvrsti i

tečni stajnjak

206

Karakteristika svakog ležišta na vezu je da kod muške

teladi-junadi kanališe odvođenje urina sa ležišta.

Tabela br.31

Indikativne dimenzije u oborima za tovnu stoku

Elementi obora Jed

mjere

Ispod

270

kg

270-

570

kg

Preko

570 kg

Mjesto za držanje

Odmah za utovar m2 1,3 1,6 1,9

Držanje preko noći m2 4,2 4,6 5,6

Radna rampa sa vertikalnim stranicama

Širina mm 450 550 700

Minimalna dužina m1 7,2

Radna rampa sa kosim stranicam

Širina u dnu mm 550

Širina na visini 1500 mm 800

Minimalna dužina m1 7,2

Radna rampa i ograda

Minimalna visina m1 1,5

Preporučljiva visina m1 1,8

Utovarno-istovarna rampa-polukružna

Širina mm 650 750 800

Minimalna dužina m1 3,6

207

Uspon 1:4

Visina rampe za:

Prikolica labud mm 650

Kamionet mm 750

Kamion mm 1000

Traktorska prikolica mm 1200

13. Njega krava

13.1 Zašto rezati papke?

Bolesti papaka i ekstremiteta kao razlog izlučenja

krava iz muznog stada su na trećem mjestu poslije

neplodnosti i bolesti vimena.Gubitak za proizvođača

mlijeka kroz bolesti papaka je znatan,a očituje se kroz:

smanjena proizvodnja mlijeka,

zbog lošeg osjećaja smanjena želja za

reprodukcijom,

208

slabo jede,naglo ili postepeno mršavi,

povećano izlučivanje krava iz proizvodnje,

povećani troškovi liječenja,

Ova scena na slici je posledica akutnog obolenja

papaka ili posledica nestručne obrade papaka.Ovo sa

oboljelim papcima svakako da ne želimo vidjeti u

svojim stajama i to je razlog zašto treba njegovati

papke.

Obrada papaka se izvodi uspješno jedino u posebnim

napravama-stojnicama.

proizvodi firma „GELUX“ Gradiška,RS.BiH

209

obrada zadnjeg i prednjeg

papka u stojnici

210

Primjeri oboljelih papaka nakon obrade

Nadamo se da ove slike nikada neće biti na vašoj

farmi,ako se blagovremeno vrši dezifekcija i

kontrola kako je to opisano u ovom tekstu.

Stojnica za obradu papaka

Zdrav papak pospješuje vitalnost i mliječnost krava i

smanjuje troškove liječenja.

Naročito je važno znati da je godišnje bar jednom do

dva puta potrebno orezati papke muznim kravama.

Poslije tri mjeseca bređosti ne treba raditi obradu

papaka na steonim kravama, ali odmah poslije telenja

papke treba obraditi.

Orezivanje treba da radi iskusan majstor,jer nestručno

lice može upropastiti papke, što može dovesti do

izlučivanja krave.

Ovi poslovi se izvode u stojnici.Pored orezivanja u

stojnici se mogu izvoditi i drugi veterinarski

poslovi.Pored orezivanja papaka važna preventivna

mjera je i čišćenje i dezinfekcija papaka koju treba

provoditi sistematski svaki mjesec dana da bi sačuvalo

zdravlje krava,jer zdrav papak pospješuje vitalnost i

mliječnost krave.

211

Preporuka : Treba izbjegavati loše ili nestručne ljude

koji se bave korekcijom papaka

13.2 Kupatilo za papke

Na pogodnom mjestu u staji ili koridoru kod centralnog

izmuzišta treba izvesti dvodjelnu plitku kadu od betona

ili plastike za čišćenje i dezinfekciju papaka u jednom

prolazu uz upotrebu efikasnih vrhunskih higijenskih

proizvoda.Zavisno od proizvođača imena su različita,a

navodimo primjer: »PedicoPre» je sredstvo za efikasno

čišćenje papaka,a dezinfekciono sredstvo je

«PedikoSan» koji ubija bakterije i smanjuje progres

infekcije papaka.

Plastične tacne za čišćenje i dezinfek papaka koje se

postavljaju u koridoru kroz koje prolaze krave su tako

podešene da se krave mogu zaustaviti u kadi po potrebi

bilo da se radi o čišćenju ili dezinfekciji.

212

13.3 Čišćenje i njega krava

Danas su upotrebi razni sistemi rotacionih četaka za

njegu i čišćenje krava koje pojačavaju krvotok i

smiruju kravu,jer joj temeljito očiste kožu.

Poboljšava zdravlje,pokretljivost i zadovoljstvo vaših

krava

13.4Vaganje stoke

Vaganje stoke digitalnom

vagom je jedan od osnovih

pokazatelja uspješnosti u

odgoju stoke, a naročito

junadi. Manja telad se

mogu vagati u pokretnim

kolicima.Vaganje se

213

očitava na digitalnim uređajima kako je to pokazano na

slici.

Pokretna vaga

Digitalni uređaj za

mjerenje

13.5 Pregonski torovi ili obori

Pojam riječi sakupljalište,torovi,korali ili obori imaju

isto značenje u ovoj brošuri.

Koriste se za razne potrebe i to:

kontrola stoke pri prijemu ili otpremi,

kontrolno vaganje,

veterinarske intervencije pri liječenju ili pregledu,

vještačka oplodnja i kontrola steonosti,

obezrožavanje-termokautiranje goveda,

čišćenje i dezinfekcija papaka,

orezivanje papaka

čekalište ispred izmuzišta,

tip A tip B

214

Forma torova može biti

različita.Za tovljenika

preko 540 kg treba u

oboru obezbjediti cca

površinu od 1,9m2 ako je

zadržavanje kraće,a 5,6 m2 po grlu ako se čeka

nekoliko sati.

Na skici se vidi tip četvrtastog sakupljališta za goveda

sa rampom i univerzalnim boksom za higijenu i obradu

papaka i vaganje stoke.

215

Koridori mogu biti sa vertikalnim stranicama ili

klinastog oblika.Klinaste stranice se koriste ako stoka

nije istog uzrasta.Uz koridor se nalazi i pješačka staza

za gonića stoke jedan metar od vrha ograde.

13.6 Ponašanje stoke

Rad sa kravama je puno lakši ako se razumije njihovo

ponašanje.Ne treba zaboraviti da krava ima dobro

216

pamćenje, uslovne reflekse i panoramski vid oko sebe

od 270°.

Jedan od najvažnijih refleksa je uslovni nadražaj na

mužu putem čula vida,dodira ili sluha,a koji moraju

uvijek biti istovjetni i u isto vrijeme.Čim se jedan od tih

nadržaja ispuni, krave zanaju da je vrijeme muže.To

može biti zvučni signal ili vizuelna pojava.Najvažnije

je da ta pojava uvijek bude u isto vrijeme.

13.7 Odnos prema svjetlu

Treba izbjegavati da se u staji ili oboru prave raznolike

šare od sjene.Krava obično neće da pređe preko sjene

koja je šarena ili prugasta.Ne treba koristiti noću jako

svijetlu uniformu ili svetlucavu (fosfornu)odjeću .

U mraku krava uvijek ide prema svjetlu.Treba koristiti

ovu prednost, na primjer, kod noćnog rada.Paziti da

svjetlo ne ide direktno u oči.Živa bića ne vole da

gledaju direktno u svjetlo (sunce).Ponekad je teško

utjerati stoku u zatvorenu mračnu prostoriju, pogotovo

ako je vani sunčano.Prilikom posla sa životinjama ne

treba galamiti,vikati ili tući životinje.

13.8 Kretanje goveda kroz koridor

217

Kod projektovanja koridora treba uvažiti kritični

radijus i poziciju gonića stoke kroz koridor.

da goveče ne može vidjeti kamion ili ljude skoro dok

ne izađe iz

rampe,

druga prednost je prirodna tendencija da goveče ide

u krug.

218

14 Lliterature

1. Slobodna ureditev hlev z vezano živino,Institut

za mlekarstvo BF Ljubljana 1968 godine

2. N.Dozet sa saradnicima,Proizvodnja i primarna

obrada mlijeka,Sarajevo 1975 godine

3. M.Tošić,D Radivojević,G

Topisirović,N.Azanjac,Savremeno

stočarstvo,Beograd 2001 godine

4. Paradnik inzyniera i technika

budowlanego,Waršawa 1982 godina

5. IPC Livestock/TDC Friesland,Climatological

conditions,Housing systems

219

6. Fausto Bondavalli(1),Flavio Bonati(2),Umberto

Chiappini(3),Sergio Marconi(2), Paolo

Zappavinga(3) Instituto di Edilizia

Zootecnica,Fakolta di Agraria,Universita di

Bologna

7. Gradnja govejih hlevov,autori /

Bartussek,Tritthart,Würzl, Zortea,Kmetijska

založba,Slovenj Gradec 1996 godine

8. Fotografije i skice iz prospekata ponuđača

opreme

220

15 P rilozi

221

GELUX-Internacionalg Gradiška je inženjering firma

koja se bavi proizvodnjom i opremanjem stočarskih

objekata iz svog proizvodnog programa,te zastupanjem

ino-dobavljača u cilju potpunog servisa za farmere

kako je to pobliže opisano u njihovom proizvodnom

programu.

O knjizi i projektima staja i kompletnoj opremi

informišite se na telefone firme »GELUX«Gradiška

Tel:++051-833-281;833-282 fax:051-833-28

Terenska služba firme GELUX za pružanje usluge

obrade papaka kod farmera.

222

223

224

225

Raspored čelične nosive konstrukcije za muznu opremu

u centralnom izmuzištu za parni i neparni broj muznih

mjesta za jednoredno ili dvoredno izmuzište za dužinu

muznog mjesta 1200 mm.

226

227

Da bi telenje bilo ravnomjerno u toku cijele

godine,neophodno je voditi preciznu evidenciji o oplodnji i

očekivanom porodu.

Da bi telenje bilo ravnomjerno u toku cijele

godine,neophodno je voditi preciznu evidenciji o oplodnji i

očekivanom porodu radi umatičenja muznog stada sjedne

strane i potrebe farmera za ravnomjernom proizvodnjom

mlijeka u toku cijele godine.

.

228

STOČARSKI KALENDAR

● 0plodnje i telenja ●

229

TABELA OPLODNJE I TELENJA

A - DATUM OPLODNJE

B - DATUM TELENJA

A

B

01.01

12.10

02.01

13.10

03.01

14.10

04.01

15.10

05.01

16.10

06.01

17.10

07.01

18.10

A

B

08.01

19.10

09.01

20.10

10.01

21.10

11.01

22.10

12.01

23.10

13.0

24.10

14.01

25.10

A

B

15.01

26.10

16.01

27.10

17.01

28.10

18.01

29.10

19.01

30.10

20.01

31.10

21.01

01.11

A

B

22.01

02.11

23.01

03.11

24.01

04.11

25.01

05.11

26.01

06.11

27.01

07.11

28.01

08.11

A

B

29.01

09.11

30.01

10.11

31.01

11.11

01.02

12.11

02.02

13.11

03.02

14.11

04.02

15.11

A

B

05.02

16.11

06.02

17.11

07.02

18.11

08.02

19.11

09.02

20.11

10.02

21.11

11.02

22.11

A

B

12.02

23.11

13.02

24.11

14.02

25.11

15.02

26.11

16.02

27.11

17.02

28.11

18.02

29.11

A

B

19.02

30.11

20.02

01.12

21.02

02.12

22.02

03.12

23.02

04.12

24.02

05.12

25.02

06.12

A

B

26.02

07.12

27.02

08.12

28.02

09.12

01.03

10.12

02.03

11.12

03.03

12.12

04.03

13.12

A

B

05.03

14.12

06.03

15.12

07.03

16.12

08.03

17.12

09.03

18.12

10.03

19.12

11.03

20.12

A

B

12.03

21.12

13.03

22.12

14.03

23.12

15.03

24.12

16.03

25.12

17.03

26.12

18.03

27.12

A

B

19.03

28.12

20.03

29.12

21.03

30.12

24.03

31.12

25.03

01.01

26.03

02.01

27.03

03.01

230

A

B

28.03

04.01

29.03

05.01

30.03

06.01

31.03

07.01

01.04

08.01

02.04

09.01

03.04

10.01

A

B

04.04

11.01

05.04

12.01

06.04

13.01

07.04

14.01

08.04

15.01

09.04

16.01

12.04

17.01

A

B

13.04

18.01

14.04

19.01

15.04

20.01

16.04

21.01

17.04

22.01

18.04

23.01

19.04

24.01

A

B

20.04

25.01

21.04

26.01

22.04

27.01

23.04

28.01

24.04

29.01

25.04

30.01

26.04

31.01

A

B

27.04

01.02

28.04

02.02

29.04

03.02

30.04

04.02

01.05

05.02

02.05

06.02

03.05

07.02

A

B

04.05

08.02

05.05

09.02

06.05

10.02

07.05

11.02

08.05

12.02

09.05

13.02

10.05

14.02

A

B

11.05

15.02

12.05

16.02

13.05

17.02

14.05

18.02

15.05

19.02

16.05

20.02

17.05

21.02

A

B

18.05

22.02

19.05

23.02

20.05

24.02

21.05

25.02

22.05

26.02

23.05

27.02

24.05

28.02

A

B

25.05

01.03

26.05

02.03

27.05

03.03

28.05

04.03

29.05

05.03

30.05

06.03

31.05

07.03

A

B

01.06

08.03

02.06

09.03

03.06

10.03

04.06

11.03

05.06

12.03

06.06

13.03

07.06

14.03

A

B

08.06

15.03

09.06

16.03

10.06

17.03

11.06

18.03

12.06

19.03

13.06

20.03

14.06

21.03

A

B

15.06

22.03

16.06

23.03

17.06

24.03

18.06

25.03

19.06

26.03

20.06

27.03

21.06

28.03

A

B

22.06

29.03

23.06

30.03

24.06

31.03

25.06

01.04

26.06

02.04

27.06

03.04

28.06

04.04

A

B

29.06

05.04

30.06

06.04

01.07

07.04

02.07

08.04

03.07

09.04

04.07

10.04

05.07

11.04

A

B

06.07

12.04

07.07

13.04

08.07

14.04

09.07

15.04

10.07

16.04

11.07

17.04

12.07

18.04

A

B

13.07

19.04

14.07

20.04

15.07

21.04

16.07

22.04

17.07

23.04

18.07

24.04

19.07

25.04

231

A

B

20.07

26.04

21.07

27.04

22.07

28.04

23.07

29.04

24.07

30.04

25.07

01.05

26.07

02.05

A

B

27.07

03.05

28.07

04.05

29.07

05.05

30.07

06.05

31.07

07.05

01.08

08.05

02.08

09.05

A

B

03.08

10.05

04.08

11.05

05.08

12.05

06.08

13.05

07.08

14.05

08.08

15.05

09.08

16.05

A

B

10.08

17.05

11.08

18.05

12.08

19.05

13.08

20.05

14.08

21.05

15.08

22.05

16.08

23.05

A

B

17.08

24.05

18.08

25.05

19.08

26.05

20.08

27.05

21.08

28.05

22.08

29.05

23.08

30.05

A

B

24.08

31.05

25.08

01.06

26.08

02.06

27.08

03.06

28.08

04.06

29.08

05.06

30.08

06.06

A

B

31.08

07.06

01.09

08.06

02.09

09.06

03.09

10.06

04.09

11.06

05.09

12.06

06.09

13.06

A

B

07.09

14.06

08.09

15.06

09.09

16.06

10.09

17.06

11.09

18.06

12.09

19.06

13.09

20.06

A

B

14.09

21.06

15.09

22.06

16.09

23.06

17.09

24.06

18.09

25.06

19.09

26.06

20.09

27.06

A

B

21.09

28.06

22.09

29.06

23.09

30.06

24.09

01.07

25.09

02.07

26.09

03.07

27.09

04.07

A

B

28.09

05.07

29.09

06.07

30.09

07.07

01.10

08.07

02.10

09.07

03.10

10.07

04.10

11.07

A

B

05.10

12.07

06.10

13.07

07.10

14.07

08.10

15.07

09.10

16.07

10.10

17.07

11.10

18.07

A

B

12.10

19.07

13.10

20.07

14.10

21.07

15.10

22.07

16.10

23.07

17.10

24.07

18.10

25.07

A

B

19.10

26.07

20.10

27.07

21.10

28.07

22.10

29.07

23.10

30.07

24.10

31.07

25.10

01.08

A

B

26.10

02.08

27.10

03.08

28.10

04.08

29.10

05.08

30.10

06.08

31.10

07.08

01.11

08.08

A

B

02.11

09.08

03.11

10.08

04.11

11.08

05.11

12.08

06.11

13.08

07.11

14.08

08.11

15.08

232

A

B

09.11

16.08

10.11

17.08

11.11

18.08

12.11

19.08

13.11

20.08

14.11

21.08

15.11

22.08

A

B

16.11

23.08

17.11

24.08

18.11

25.08

19.11

26.08

20.11

27.08

21.11

28.08

23.11

29.08

A

B

24.11

30.08

25.11

31.08

26.11

01.09

27.11

02.09

28.11

03.09

29.11

04.09

30.11

05.09

A

B

01.12

06.09

02.12

07.09

03.12

08.09

04.12

09.09

05.12

10.09

06.12

11.09

07.12

12.09

A

B

08.12

13.09

09.12

14.09

10.12

15.09

11.12

16.09

12.12

17.09

13.12

18.09

14.12

19.09

A

B

15.12

20.09

16.12

21.09

17.12

22.09

18.12

23.09

19.12

24.09

20.12

25.09

21.12

26.09

A

B

22.12

27.09

23.12

28.09

24.12

29.09

25.12

30.09

26.12

01.10

27.12

02.10

28.12

03.10

A

B

29.12

04.10

30.12

05.10

31.12

06.10 Ponavlja se od početka

Kako unuk

233

Aleksa zamišlja svoga Dedu (autora brošure) kao

savremenog stočara u 74 godini života

Rođendanska čestitka Dedi.

Beograd,2011 godina