ZOTOP NEDR?

Prof. Dr. Rza FLZOK

Metin analizinde bilinmesi gereken kavramlardan birisi

izotopidir. Metinlerin figrler dzlemi, temler dzlemi ve deerler dzlemi incelemeleri izotopi (yerdelik) aratrmalarna dayanr. (Bu konuda bak: http://www.ege-edebiyat.org/docs/505.pdf ) Ayrca kelime alan kavram ile metnin tutarll kavramlar da izotopi kavram ile yakndan ilikilidir. Kelime alan, aslnda zel bir izotopiden baka bir ey deildir.

TANIMI: zotopi, en geni anlamyla bir metinde herhangi bir dil

esinin tekrarlanmasdr: Bir metinde Sesbirim (phonme), anlam birimcik (sme), szlksel birim (lexie), cmle yaps vb... tekrarlarndan izotopi doar. Bunun sonucu olarak birok izotopi tr ortaya kar:

1) Anlam zotopisi 2) Ses bilgisi zotopisi 3) Tecvid (telffuz) zotopisi 4) slup bilimi zotopisi 5) Szceleme zotopisi 6) Belgat zotopisi 7) nvarsaym zotopisi 8) Sz dizimi zotopisi 9) Hikye etme (narrative) zotopisi Grld gibi izotopi, metnin deiik seviyelerinde yani

tabakalarnda ortaya kabilen gstergebilimsel bir olgudur. Biz bu yazmzda anlam izotopisi zerinde duracaz.

Anlam izotopisi, bir metne btnlk kazandran anlam olgusudur. zotopi, anlaml birimlerin tekrarndan doar. Bir metinde anlam btnl bulunmamasna ise allotopie denir, byle metinler allatope adn alr.

Bir cmlenin yahut bir metnin anlaml yahut anlamsz olmasn salayan acaba nedir?

Su iiyorum. cmlesi doru ve anlamldr. Buna karlk: Cam iiyorum. cmlesi dilbilgisi ynnden dorudur ama

tutarszdr. Bu cmlelerden birisini anlaml, dierini anlamsz klan

birincisinin izotop olmas, ikincisinin olmamasdr.

http://www.ege-edebiyat.org/docs/505.pdf

Su iiyorum. Cmlesinde anlam btnl vardr, dolaysyla izotoptur. Su ve imek kelimelerinde aada aklayacamz ortak bir anlam birimcii vardr: sv. Sv anlam birimcii bu iki kelimeyi anlamca birbirine balar. te bu tip izotopiye anlambilimsel izotopi diyoruz.

Buna karlk: Cam iiyorum. cmlesinde anlam btnl yoktur, bunun

sebebi, bu iki kelimenin ortak bir anlam birimciinin olmamasdr, yani iki kelimenin anlamsal kesiim kmesinin eleman yoktur, dolaysyla allotopetur.

Anlambilimsel izotopi, szlksel alan ve anlam alan kavramlaryla da yakndan ilikilidir, ancak aralarnda fark da vardr:

Szlksel alan, temel anlamlaryla ayn teme bal kelimelerin oluturduu bir btndr. Mesel orman, aa, dere, tepe kelimeleri bizi tabiat temine gtrr, bundan dolay bir szlksel alan, bir anlam alan oluturur. Bir izotopi de ayn teme bal olan bir kelime grubunda ortaya kar, fakat tem ok zaman zmn (dolayl) anlam ve ikinci anlamlar iinde gizlidir. Mesel ok, yara, kan, strap kelimeleri bizi sava temine de ak temine de gtrebilir. Birincisinde kelime alan, ikincisinde izotopi sz konusudur. Grld gibi mecaz anlamlar, birer izotopi alandr.

Mesel Fuzlnin: Ol peri-ve kim melhet mlkinn sultndur Hkm anun hkmi bana fermn anun fermndur ( Peri kadar gzel olan sevgilim, gzellik lkesinin sultandr.

Bundan dolay ben onun hkmlerine boyun eer, onun fermanna ba eerim.)

beytinde Sultan, hkm, ferman kelimeleri bir szlksel alan oluturur, bu kelimeler szlksel anlamlaryla normal olarak padiah ve siys g temine baldr. Dier taraftan yukardaki beytte bu kelime alan melahet ve peri-ve kelimeleriyle mecaz alana ekilmi ve ak temine balanmtr, dolaysyla anlamlar deimitir. te bu ikinci durumda metnin btnln salayan izotopi ak teminden, -aada aklanaca gibi- ak genel anlam birimciinden (classeme) domaktadr. Bu durumda yukardaki msralarn temas siyas g deil, akn gcdr.

zetlersek, ztopi anlam alanndan daha geni bir kavramdr, nk iine hem temel anlam ve yan anlamlar, hem her trl analojiyi (benzerlik) alr.

zotopi aratrmalar Anlam Birimcik (Sem)

Analizine dayanr: Anlambilimsel izotopi, aslnda kelimelerin tekrarndan deil,

kelimenin iindeki anlam birimciklerinin tekrarndan doar. Kelimeler dier kelimelerle anlaml btnler olutururken kurulan ilikiler kelimeler arasnda deildir, onlarn ortak anlam birimcikleri arasndadr. Bir kelimenin birok kelime ile birleerek anlaml yaplar kurabilmesi, kelimeden kk anlam birimcikleri sayesinde gerekleir. zotopilerin metinde anlam btnln nasl saladn anlamak iin kelimeden kk anlam birimleri hakknda ksaca bilgi sahibi olmamz gerekmektedir:

Bilindii gibi eski kimyaclar maddenin en kk parasna atom diyorlard. Atomun daha kk paralara ayrlamayacana inanyorlard. Gnmzde ise atomun ekirdek ve elektronlar olarak ayrlabileceini ve ekirdein proton ve ntrondan olutuunu biliyoruz. Buna benzer bir gelime son yzylda dil bilimi sahasnda yaanmtr: Eski dil bilim uzmanlar kelimeyi en kk anlaml birim olarak kabul ediyorlard. Gnmz anlam bilimcileri ise kelimeden kk anlam birimleri olduunu fark ettiler ve yeni anlam birimleri ortaya kardlar. Kelimeden kk bu anlaml birimciklere aada aklayacamz gibi sem, semem, classemes archisememe, semanteme, virtueme... adlarn verdiler. Cmlenin yahut metnin anlam btnln salayan unsurlarn, izotopiyi yaratan unsurlarn bu kk anlam birimleri olduunu anladlar ve bu anlam birimciklerinin tekrarna da izotopi adn verdiler. Tekrarlanan bu unsurlarn metnin tutarlln saladn ispatladlar.

Konunun anlalabilmesi iin anlam alanndaki bu gelimeleri okuyucu iin skc da olsa- zorunlu olarak ksaca zetlememiz gerekmektedir:

Gnmz dil aratrmaclar kelimeden (monme) kk anlam birimlerinin olduunu anlamlardr. En kk anlaml birime anlam birimcii sme adn vermilerdir. Anlam birimcii (sme) terimi, kelimeyi daha kk anlaml paralara blme dncesinden domutur (isomorphisme). "Anlam birimcii" kelimenin analizi sonunda ortaya kan en kk anlaml birimdir. Anlam birimcii, nceden seilmi ve belirlenmi bir kelime kmesinde iki anlam birimcii demetinde (smme) ortak olarak bulunan ve baka birimlere gre ise ayrdedici bir anlam bildiren en kk anlaml birimdir. Anlam birimcii demeti (smme), bir kelimeye ait olan anlam birimciklerinin tamamdr:

Bu anlam birimlerini daha iyi anlamak iin rnek olarak u

kelime kmesini ele alalm: Sandalye, koltuk, tabure, kanape, minder. Bu nesneler iin tespit edilen anlam birimcikleri (sme) unlardr: s1 = arkalkl, s2 = ayakl, s3= bir kiilik, s4 =oturmak

iin, s5=kollu, s6= sert maddeden.1

s1 s2 s3 s4 s5 s6

sandalye + + + + - + =S1

koltuk + + + + + + =S2

tabure - + + + - + =S3

kanepe + + - + + + =S4

minder - - + + - - =S5 Yukardaki tablo "sandalye" szlk biriminin (lexie) be,

tabure szlk biriminin drt anlaml anlam birimciine, yani "sme"e sahip olduunu gsteriyor. Dier taraftan /sandalye/ ve /tabure/ arasndaki farklln s1 (= arkalkl) anlam birimciinden doduu anlalyor.

1 rnek, Pottier'nin "Le langage" adl eserinden almtr.

Genel dil bilimine gre, bir szlk biriminin ifade etii anlamlarn tamamna lekzem "lexme" denir. Lekzemi oluturan anlam kmesine anlam birimcik demeti "smme", bu anlam birimcik demetini oluturan her bir paraya anlam birimcik "sme" ad verilir: Mesel "gz" kelimesinin (lexme), "grme organ", "blm, ekmece; raf"... gibi anlam birimcik demetleri vardr. Bunlardan birincisi yani "grme organ" anlam birimcik demeti ayrca varlk", "organ", "gren ey" gibi anlam birimciklere ayrlr.

Sylediklerimizi zetleyecek olursak yle diyebiliriz: En kk

anlaml birime anlam birimcik (sme) denir. Anlam birimcikler birleerek Anlam birimcik demetlerini oluturur.

Bir kelimenin yapsn kavramak iin u tablo yararl olabilir:

Kelime izdiimiz bu ekil, sadece konunun anlalmasn salama

amacna dnktr, kuramsal deildir. nk baz semler gerekte kelimenin anlam ekirdeine ait deildir, sadece kelimenin kullanmnda ortaya kar. zel anlam birimcikleri, bir kelimenin anlamnn deimeyen anlam ekirdeini oluturur. Bir kelimenin szlk anlam, onun zel anlam birimciklerini gsterir. Buna karlk, genel anlam birimcikleri ve yan anlam birimcikleri, kelimenin kullanmnda ortaya kar ve daima deiir.

Anlambilimsel izotopi, kelimelerin tekrarndan deil, kelimenin iinde yer alan bu anlam birimciklerinin tekrarndan doar. Kelimeler dier kelimelerle anlaml btnler olutururken kurulan ilikiler kelimeler arasnda deildir, onlarn ortak anlam birimcikleri arasndadr. Bir kelimenin birok kelime ile birleerek anlaml yaplar kurabilmesinin sebebi budur.

Bir kelimenin iinde yer alan anlam birimcikler, belirttikleri

anlamn nitelii ynnden farkllklar gsterir. imdi bu anlam birimcik trlerini gzden geirelim:

zel anlam birimcikleri Topluluu (semantem)

Genel anlam birimcikleri topluluu (classeme)

Yan anlam birimcikleri topluluu (virtueme)

Anlam birimcikleri demeti ( sememe)

Anlam birim (moneme, morphem)

Anlam birimcik (seme)

1) ZEL ANLAM BRMCKLER (SEMANTEM): Bir anlam birimcikleri demeti iinde onu dier anlam

birimlerinden ayran zel anlam birimcikleri vardr. Bunlara zel anlam birimcikleri (semantem) denir.

zel anlam birimcik kavram, anlalmas kolay bir kavramdr: Ayn alana ait iki kelimeden birisini dierinden ayrmamz salayan anlam paracna zel anlam birimi denir:

Bir rnek verelim: nce iki kelimenin anlamlarn tespit edelim: Nehir: Byk akarsulara nehir denir. Dere: Kk akarsulara dere denir. Grld gibi nehir ve dere kelimelerinin anlamlar birbirine

ok yakndr, nehir kelimesini, dere kelimesinden anlamca ayran ise sadece byk anlam birimciidir. Bu durumda byk anlam birimcii, nehir kelimesini dere kelimesinden ayrmamz salayan bir zel anlam birimciidir.

kinci bir rnek: Ev ve kk kelimelerinde (morfem), bulunan anlam

birimciklerinin unlar olduunu dnelim: Ev: insan barna, halk tipi, az odal Kk: insan barna, zengin tipi, ok odal EV kelimesini kk kelimesinden ayran halk tipi ve az

odal anlam birimcikleridir, bunlara zel anlam birimcik denir. Kk kelimesini ev kelimesinden ayran ise zengin tipi ve ok odal zel anlam birimcikleridir.

2) YAN ANLAM BRMCKLER (VRTUEME): Bir anlam birimin iinde kullanmda ortaya kan ve yan

anlamlar ifade eden anlam birimcikleri de bulunur, bunlara yan anlam birimcikleri (virtueme) denir. Bir metinde yan anlam birimcikler yeni izotopiler yaratr, oklu izotopilerin kayna yan anlam birimcikleridir. 3) GENEL ANLAM BRMCKLER (CLASSEME): Bir anlam birimcikleri demetini (sememe yani kelime) bir anlam snfna balayan anlam birimcikleri de vardr, bunlara genel anlam birimcikleri topluluu (classeme) ad verilir: Genel anlam birimcik kavram da olduka kolay bir kavramdr: rnek olarak u iki kelimeyi alalm: Ot, aa. Bu iki kelime bitki trnn alt snfdr. Ot da bir bitkidir, aa da bir bitkidir. Ot kelimesinin iinde de aa kelimesinin iinde de bitki anlamc dolayl olarak vardr. te bu rnekteki bitki anlam birimcii, bir genel anlam birimciidir. Genel denilmesinin sebebi, birden ok kelimenin anlam iinde dolayl olarak bulunmasdr.

kinci rnek:

Ev ve kk kelimelerinde (morfem), bulunan anlam

biriciklerinin unlar olduunu dnelim: Ev: Barnak, yapay, halk tipi, az odal Kk: Barnak, yapay, zengin tipi, ok odal Bu iki kelimenin iinde barnak ve yapay anlam birimcii

ortaktr. Yani iki kelime bu nitelikleriyle daha genel birer st snfa balanmaktadr. Burada Barnak anlam birimcii bir bir genel anlam birimciidir.

Bir edebi eserde genel anlam birimciklerin (classeme) tespit edilmesi olduka nemlidir: Bir hikyede ev ve kk kelimeleri geiyorsa, bu kelimeler, hikyenin figrleridir, bu iki kelimenin birletii barnak kelimesi ise hikyenin temlerinden birini gsterir. Yani genel anlam birimcikleri, metnin temlerini tespit etmemize yarar. Ayrca her tem bize en az iki kelime arasnda kurulmu bir izotopinin varln gsterir.

rnek olarak u iki cmledeki temleri bulalm: 1) Dada frtna kopmak zereydi. 2) ki arkada arasnda frtna kopmak zereydi. Birinci cmledeki da ve frtna kelimeleri, tabiat teminde

birleirler. nk tabiat genel anlam birimcii ikisinde de ortaktr. kinci cmledeki arkada ve frtna kelimeleri, mecaz anlatmdan dolay farkl bir tem retmitir. Burada frtna kelimesi tartma anlamnda kullanlmtr. Arkada ve tartma kelimeleri ise insan teminde birleirler. nk insan genel anlam birimcii iki kelimede de ortaktr.

HATIRLATMA: Bir anlam birimciinin zel yahut genel anlam birimcik olmas onun dorudan kendi nitelii deildir, bu greceli bir belirlemedir, bunu tayin eden kelimeler arasnda kurulmu olan ilikidir. Ayn anlam birimcik, kelimeler arasndaki ilikiye gre genel yahut zel anlam birimcik deeri kazanabilir!

Genel anlam birimcikler (classeme) genellik derecesine gre

snfa ayrlr: 1) Alt Genel anlam birimcikler (micrognrique) 2) Orta Genel anlam birimcikler (msognrique) 3) st Genel anlam birimcikler (macrognrique) Bunlardan anlam snf doar: Alt anlam snf (taxmes) Orta

anlam snf (domaines) st anlam snf (dimensions). Bir rnekle aklayalm: kak, atal, ve bak kelimelerini

birbirinden ayran zel anlam birimcikleri, srasyla doldurmak iin, batrmak iin ve kesmek iin anlam birimcikleridir. Ayrca bu nesne, nce sofra takm kavram altnda toplanabilir, daha sonra da beslenme kavram altnda, daha sonra da cansz nesne kavram altnda toplanabilir. Sofra takm bir genel anlam birimciktir, ama beslenme daha genel, cansz nesne ise en genel anlam birimciktir.

Bunlar, bir btn halinde yle bir tablo ile gsterebiliriz: Edeb metinlerde, temleri doru tespit etmek iin genel anlam

birimciklerinin bu alt snflarn dikkatle aratrmak zorunludur: Tablodaki kak, atal ve bak kelimelerinin bir hikyede

kullanldn dnelim. Bu durumda kak, atal ve bak birer figr olacaklardr. Figrler, genel anlam birimcikleriyle bir teme balanrlar. Kak, atal ve bak kelimelerinin ortak genel anlam birimcii, sofra takmdr. Ama bu kelime, daha genel olan beslenme genel anlam birimciine de balanabilir. Nihayet bu kelime, bir baka genel anlam birimcikleriyle cansz nesne genel anlam birimciine de balanabilir. Ortak olan genel anlam birimcikler tem olduuna gre bu kelime metinde potansiyel olarak tem yaratabilecek durumdadr: Bu temler, sofra takm, beslenme ve cansz nesne temleridir. Bunlardan birincisi alt anlam snfn, ikincisi orta anlam snfn, ncs st anlam snfn temsil eder. Metinde yazar, acaba bu kelimeleri bu temden hangisine balamtr?

Kak, atal, bak-----------> SOFRA TAKIMI ? Kak, atal, bak-----------> BESLENME ? Kak, atal, bak-----------> CANSIZ NESNE?

GENEL ANLAM BRMCKLER

(CLASSEME)

Alt anlam snf: Sofra takm

Orta anlam snf:Beslenme

st anlam snf:Cansz

Anlam birimcik demetleri (SEMEME)

atal Kak Bak

Doldurmak iin Kesmek iin Batrmak iin

ZEL ANLAM BRMCKLER (SEMANTEM)

zotopi aratrmas yapmadan bu soruya doru bir cevap vermek gtr.

Grld gibi izotopi aratrmas bizi hi beklenmedik bir ekilde edebiyat incelemelerinin en halis ve ince meselelerine ulatrmaktadr. zotopi aratrmas yapmayan aratrmac dnelim, bu aratrmaclar byle bir metinde farkl tem bulacaklar ve biz okuyucular mitsizlie dreceklerdir. Ama izotopi aratrmas yapan bir aratrmac, bu problemi metindeki dier izotopiler yardmyla zmeyi baaracaktr.

zotopi aratrmalar ite bu tip sorulara doru cevaplar vermemizi salamakta, metinleri daha doru anlamamza yardmc olmaktadr. Bu ve buna benzer sorulara cevap arayanlar glklerine ramen izotopi kuramnn inceliklerine ynelmelidir. Bizi doruya ulatran hibir yol uzun saylmaz.

http://www.ege-edebiyat.org

http://www.ege-edebiyat.org/

Prof. Dr. Rza FLZOKKelime