Izrael Oswojony - Ela Sidi

  • Upload
    maro108

  • View
    16

  • Download
    0

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Książka o Izraelczykach i codziennym Izraelu widzianym oczyma Polki.

Citation preview

Izrael oswojony

Table of ContentsStrona tytulowaStrona redakcyjnaDedykacjaMottoO oswajaniu od autorkiIzraelski kalejdoskop (zamiast wprowadzenia)1 Emigrantka z przypadkuPrzypisyWydawcaELA SIDIIZRAEL OSWOJONY- FRAGMENT -

Projekt okadki: Magdalena AntoniukRedaktor serii: Halina HaajkiewiczRedakcja techniczna: Zbigniew KatafiaszKonwersja do formatu elektronicznego: Robert FritzkowskiKorekta: Katarzyna SzajowskaFotografowaa na potrzeby ksiki Katarzyna Sikora (http://www.kaskasikora.pl);niektre zdjcia udostpnili: Hanan Isachar, Jurek Press i autorkaZdjcia na okadce Katarzyna Sikora Daniel Newcombe/Getty Images/Flash Press Media by Ela Sidi for this edition by MUZA SA, Warszawa 2013ISBN 978-83-7758-414-9Warszawskie Wydawnictwo LiterackieMUZA SAWarszawa 2013Wydanie I

Dla Ejala, Maka i Kim bez nich ta ksika by nie powstaa

Chod pobawi si ze mn zaproponowa May Ksi. Jestem taki smutny Nie mog bawi si z tob odpar lis. Nie jestem oswojony. Ach, przepraszam powiedzia May Ksi. Lecz po namyle dorzuci: Co znaczy oswojony? Nie jeste tutejszy powiedzia lis. Czego szukasz? [] Szukam przyjaci. Co znaczy oswoi? Jest to pojcie zupenie zapomniane powiedzia lis. Oswoi znaczy stworzy wizy.[] Spjrz! Widzisz tam any zboa? Nie jem chleba. Dla mnie zboe jest nieuyteczne. any zboa nic mi nie mwi. To smutne! Lecz ty masz zociste wosy. Jeli mnie oswoisz, to bdzie cudownie. Zboe, ktre jest zociste, bdzie mi przypominao ciebie. I bd kocha szum wiatru w zbouANTOINE DE SAINT-EXUPRYMay Ksi(w przekadzie Jana Szwykowskiego)

O oswajaniu od autorkiIzrael przedzielony betonowym murem, szczyccy si najlepsz armi wiata, rzdzony przez generaw w stanie spoczynku, zapisujcy sw histori staroytnym pismem w kierunku odwrotnym ni w innych jzykach wiata. Miasta zbudowane na pustyni, tysice kilometrw gumowych rzek sztucznie doprowadzajcych wod pod kade drzewo. Olepiajce soce, kamienie, popkana ziemia bez naturalnych lasw, wysokich gr, rzek i jezior. Pastwo tysicletnich tuaczy z caego wiata licych rany sprzed p wieku i sprzed setek lat, szczycce si osiemnastoletnimi bohaterami, ktrzy zginli wczoraj w obronie opuszczonego dzisiaj posterunku, poniewa zmienia si ekipa rzdzca. Kraina, w ktrej w czasach biblijnych chodzio si po wodzie i za ycia wstpowao do nieba, a dzisiaj chaaty i bobrowe czapki mieszaj si z przezroczystymi bluzeczkami. Wyspa wrd arabskich krajw i kultury tak maa, e trudno j znale na mapie. Baagan, krzyk, ktnie, czas, ktry zawsze si spnia, i przekonanie, e nie ma po co si martwi, bo Bg czuwa nad swoim narodem i ha'kol ihije be'seder wszystko bdzie dobrze. Izrael pastwo ydowskie, stworzone z myl o ydach, rzdzone przez ydw, wspierane przez ydw, bronice si pazurami przed zepchniciem do morza.Kada z izraelskich spoecznoci, wywodzcych si z wielu kultur i tradycji, podzielonych z powodu rnych jzykw, zwyczajw, pogldw, stara si wytresowa Medinat Israel wedug wasnego modelu. I nikomu si to nie udaje. Izrael zraniony, nieufny i gotowy na wszystko, staje dba, gryzie kad uwi i nie pozwala si ujedzi. To raczej on tresuje, ni jest tresowany. A kiedy jaki zdesperowany miaek, ktry nic ju nie ma do stracenia, sprbuje go okiezna, trzymajc si grzywy z caej siy i smagajc szpicrut, wtedy nie bdzie mu dane dobrodziejstwo snu. Dniem i noc czuwanie bdzie jego chlebem powszednim, modlitwa do Jahwe jego wod, a broni sia mini wytresowanych w ucieczce i spoczynku na rozwalonych kirkutach w miejscu poyczonym u kogo za cen ycia.Czy z takim krajem mona si oswoi? Nie jestem pewna.Wraz z latami upywajcymi mi w Izraelu utwierdzam si w przekonaniu, e im bardziej si do niego zbliam, tym lepiej rozumiem, e nie jestem w stanie go oswoi, cho patrzymy ju sobie w oczy i wiemy, co znaczy nage prenie mini czy zmiana pozycji. Izrael nie sta si dla mnie swojskim krajem, w peni akceptowanym, miym jak ciepe kapcie w zimowy dzie w izraelskich mieszkaniach bez centralnego ogrzewania, zbudowanych tak, by nie zatrzymyway ciepa. Nadal zachowujemy wobec siebie bezpieczn odlego, ale niewtpliwie wi ju nas czy.Moje spotkanie z tym krajem zmienio mnie. Nosz po nim szram. Dzi rana jest ju zagojona. Traktuj j jak medal za odwag i pamitk z okresu, kiedy nasza wzajemna obco budzia lk, podejrzenia i nawet agresj. Izrael sta mi si bliski, a jego los bardzo wany. Moje dzieci yj z nim w przyjani. Dlatego wiem: aby si z nim oswoi, trzeba si tu urodzi, cierpliwie poznawa, przyblia, poczu zapach, wyczu ksztat, posucha gosu, posmakowa sodyczy i znie gorycz. Naley pamita, e nie z kadym lubi si spoufala.Chciaabym, aby moja ksika pozwolia czytelnikom postawi pierwszy krok w procesie oswajania si z Izraelem i ydami bez idealizacji, ale rwnie bez demonizowania, bo taka jest cena poznania.

Izraelski kalejdoskop (zamiast wprowadzenia)Od czasu, kiedy w Krakowie usyszaam usunego hotelarza proponujcego turycie pokoiczek z widoczkiem na Waweleczek, jestem podejrzliwa wobec wszelkich zdrobnie. Dopiero jednak w Izraelu, gdzie zamieszkaam w 1991 roku, mogam si uwolni od niezrcznej, dziecinnej formy swojego imienia i lekkiego zaenowania, ktre zawsze mi towarzyszyo, gdy przedstawiaam siebie, doros osob, jako El. W Izraelu wszyscy mwi sobie po imieniu. Nie ma tu pa i panw, poniewa kraj ten budowali w komunach zwanych kibucami syjonistyczno-socjalistyczni pionierzy, a ci nawet wasnym dzieciom polecali zwraca si do siebie po imieniu, bo mamo i tato byo zbyt mieszczaskie w ich mniemaniu. W Ziemi witej Ela nie do e brzmi dostojnie, to jeszcze oznacza, ni mniej, ni wicej, tylko bogini, cho i pistacj. Nie bdc krlow Anglii, swojego oficjalnego imienia Elbieta uywam tylko formalnie. Izraelczykom bardzo trudno je wymwi i gdy je sysz, za kadym razem chc koniecznie wiedzie, czy w jzyku polskim s sowa jeszcze trudniejsze. Odpowiadam z dum: Oczywicie, sprbujcie powtrzy za mn w Szczebrzeszynie chrzszcz brzmi w trzcinie.Nazwisko po mu, Sidi, krtkie i dwiczne, nie komplikuje mi ycia. Jest atwe do zapamitania i brzmi nowoczenie zarwno po polsku, jak i po hebrajsku. Co dowcipniejsi Izraelczycy, znajc mj zawd, zwizany z komputerami, pytaj: Twoje nazwisko po angielsku pisze si CD, si-di, tak jak dyskietki do komputera, czy es-di? Tymczasem, aby wyjani jego etymologi, trzeba sign setki lat w przeszo. W bugarskim, tureckim (ydowska prababcia ma przyjechaa z Bugarii przez stulecia bdcej pod wadaniem Turkw) i arabskim oznacza ono zarzdc, dowdc, wadc, pana. Tak wic, Drodzy Pastwo, ten tekst pisze dla Was z Izraela Bogini Pani we wasnej osobie. Powiecie megalomanka! I, mimo pozorw, nie bdziecie mieli racji. Po pierwsze, nie ja wybraam sobie imi; uczyni to mj ojciec, kierujc si podszeptem babci, Julii Romanowicz. Po wtre, nim wyszam za m, za mczyzn noszcego jak order imi Ejal oznaczajce msko i odwag nie wiedziaam, e wyjd za m za Pana. Midzy nami mwic, gdybym nawet przed laty sprawdzia jego dowd osobisty i tak nie miaabym pojcia, co oznaczaj te wszystkie literki w ksztacie kolczastego drutu, a teraz ju jest za pno. Lubi swoje imi i nazwisko i nie chciaabym ich zmieni. Poza tym obecnie nikt tego ode mnie nie da, podczas gdy moi znajomi ydzi, masowo emigrujcy z Polski do Izraela w latach w latach pidziesitych i szedziesitych, czsto musieli to zrobi, aby zasymilowa si w nowym rodowisku. A e trudno im byo wyrzec si polskiej czci siebie, do tej pory s Karolem, Zenkiem, Henrykiem dla polskojzycznych znajomych, a dla Izraelczykw Jaronem, Danim czy Cwim. To wanie oni mi opowiadali, e i w Polsce zdarzay si podobne sytuacje. Takie choby jak mojego znajomego Judkego Goldsteina vel Romana Nowakowskiego, yda od wielu pokole, ktrego ojciec, zawodowy oficer, w 1944 roku z frontu przysa onie list:Kochana Basiu, od dzisiaj jeste ju nie Le Goldstein, tylko Basi Nowakowsk, a nasz synek, od tej pory nazywa si Roman. Nie ma ju ydw i Polakw, s tylko towarzysze budujcy wiat Polsk bez uprzedze rasowych i narodowociowych.Zbigniew Nowakowski, Twj m.List ten, cho autentyczny (zmieniam tylko imi i nazwisko), przypomina mi o starym dowcipie:Do urzdu stanu cywilnego przychodzi yd i mwi, e chce zmieni nazwisko. Na jakie? pyta urzdnik. Chciabym si nazywa Kowalski. A jak pan si nazywa teraz? Malinowski. No to dlaczego chce je pan zmieni? Bo widzi pan, jak mnie zapytaj o poprzednie nazwisko, to chc mc odpowiedzie: Malinowski, a nie Goldstein.Hebrajskie imiona Izraelczykw urzekaj mnie. Nios ze sob posmak staroytnego wiata. Nic w tym dziwnego, skoro we wspczesnym Izraelu mwi si prawie tym samym jzykiem hebrajskim, ktrym posugiwano si na co dzie w czasach inwazji wojsk babiloskiego krla Nabuchodonozora na Jerozolim, w 597 roku p.n.e. W nazwach wasnych zachowao si wiele archaizmw wskrzeszonych po przeszo dwch tysicach lat. Tylko sobie to wyobracie: Arie, czyli Lew, oraz Zeew, Wilk, spotykaj na ulicach Tel Awiwu swoich ssiadw, czteroosobow rodzin: mam Aur (Hila), z ojcem witem (Szachar), crk wiatem (Or) i synkiem Horyzontem (Ofek). Po drodze mijaj pani Ptak (Cipora), ktra wybraa si do kawiarni, by tam posiedzie w towarzystwie Wolnoci (Drora) i Nadziei (Tikwa), pijc espresso podane przez Promie (Keren). Brzmi jak bajka? W Izraelu wydarza si ona powszechnie, podobnie jak wiele innych dziww. Ha'im ze moce chen be'ejnejchem?, Czy to wzbudza zachwyt w waszych oczach?, spytaby po hebrajsku Izraelczyk. W moich tak, cho nigdy nie planowaam swojego ycia z dala od Polski i w najmielszych wizjach mojej przyszoci Bliski Wschd nigdy si nie pojawia. Zanim na stae zamieszkaam w Izraelu, dwukrotnie przyjedaam tu jako turystka i za kadym razem wyjedaam z przekonaniem, e nie jest to kraj, z ktrym potrafiabym si oswoi. Emigracja do Izraela po prostu mi si zdarzya. Otrzymaam j w lubnym podarunku wraz z mem Izraelczykiem.Geneza ksikiPrzytrafio si to wanie mnie: nie-ydwce, Polce bez pojcia ani o historii, ani o tradycji judaizmu, ktry stanowi podstaw identyfikacji narodu ydowskiego i pastwa izraelskiego, jedynego na caym wiecie, w ktrym judaizm jest religi wikszoci obywateli. Zostaa mi dana moliwo, by przez ponad dwadziecia lat uczy si tej rzeczywistoci od wewntrz, z perspektywy gojki mieszkajcej w spoecznoci ydw[*] wieckich. Wysnuta z tego dowiadczenia osobista opowie o nietypowej izraelskiej rodzinie zoonej z yda, nie-ydwki i dwjki dzieci pokazuje wspczesny Izrael, nie ten jednak z pierwszych stron gazet, ale ten zwykych ludzi, ktrzy pisz dzieje kraju, stojc w tumie, nie za na jego czele. Moja narracja prbuje przybliy czytelnikom unikaln izraelsk wielo wiatw pomieszczonych na maej przestrzeni: niejednolitych, sprzecznych, kontrastowych i z sob skonfliktowanych. A take wynikajcy std kalejdoskop postaw, pogldw i tosamoci Izraelczykw.Nie jest to ksika naukowa. Potrzebn do jej napisania wiedz czerpaam przede wszystkim z wieloletnich bezporednich obserwacji, z wywiadw i rozmw z Izraelczykami, z ksiek, rodkw masowego przekazu i internetu. Pokazuje ona skrawek izraelskiej rzeczywistoci[1], powszedniego Izraela maych i wielkich spraw, kraju, ktry jest nie tylko celem pielgrzymek wyznawcw judaizmu, chrzecijastwa i islamu czy stron zbrojnego konfliktu izraelsko-palestyskiego, ale i nowoczesnym, najbardziej rozwinitym pod wzgldem przemysowym i gospodarczym pastwem Bliskiego Wschodu.Relikty przeszoci, takie jak kapparot, sigajca czasw staroytnych ofiara z koguta, wspistniej tutaj z nowoczesnymi centrami technologii high-tech, plaa dla homoseksualistw ssiaduje z pla dla ortodoksyjnych, przestrzegajcych segregacji pciowej ydw i nadal usysze mona, jak za przedwojennych lat w ydowskich miasteczkach w Polsce, nawoywanie alte zachen[2] pynce z zapchanego niepotrzebnymi rzeczami wozu cignitego przez wychudzonego konika. Tyle e w dzisiejszym Izraelu wonica to przewanie Arab, gos nagrany jest na pyt, a stare rzeczy to komputery, pralki automatyczne i lodwki.Religia i pastwoChocia spoeczestwo izraelskie w wikszoci jest niereligijne, w Izraelu nie ma rozdziau pastwa i religii. Judaizm jest religi pastwow, a biblijne i talmudyczne prawa zwaszcza koszernoci przestrzegane s we wszystkich publicznych instytucjach: szkoach, restauracjach, szpitalach, sklepach, samolotach, w izraelskim wojsku, CaHaL-u[3], i parlamencie Knesecie. W Izraelu sdy rabinackie, zoone wycznie z mczyzn, rozstrzygaj sprawy wedug liczcych setki, a nawet tysice lat praw religijnych. To one maj decydujcy gos w sprawach maestwa i rozwodu rwnie ydw wieckich.Poczwszy od popoudniowych godzin pitkowych a do sobotniego wieczoru niemoliwe jest, poza Hajf, w ktrej mieszka spoeczno mieszana arabsko-ydowska, i miejscowociami arabskimi, skorzystanie z publicznego transportu jego funkcjonowanie zawiesza si na czas witego szabatu. W Jom Kippur w ydowskich miejscowociach wszystkie restauracje i sklepy zamknite s na dwadziecia pi godzin, wstrzymana jest wszelka komunikacja na ldzie, w powietrzu i na morzu. Podczas obchodw trwajcego tydzie wita Pesach nie kupi si pieczywa, bo jest to zabronione prawem religijnym respektowanym przez pastwo, a poniewa w tym okresie Izraelczycy prawie jednomylnie wybieraj si na wiosenne wycieczki, nie da si unikn stania w dugich korkach na drogach prowadzcych zarwno na pnoc, jak i na poudnie.Przyjedajcych do Izraela w Dniu Zagady i w Dniu Pamici mog zaskoczy niezrozumiae sceny: nagle, o godzinie 10:00, w caym kraju zaczynaj wy syreny. Izraelczycy emeryci, dzieci, kobiety i mczyni stoj na baczno z pochylon gow w miejscach, w ktrych zasta ich dwik syren: na samym rodku autostrady, w sklepach, w biurach, szkoach, na szpitalnych korytarzach, w zakadach przemysowych, restauracjach i na ciekach w parkach. W tym momencie jezdnie z tysicem unieruchomionych samochodw i zastygymi obok nich sylwetkami ludzi bardziej kojarz si z planem filmowym ni z prawdziwym yciem, przerwanym na chwil w hodzie zamordowanym w czasie drugiej wojny wiatowej ydom oraz polegym w obronie ojczyzny onierzom i cywilom. Niektrzy ultraortodoksyjni i antysyjonistyczni ydzi urzdzaj jednak w tych dniach w parkach radosne pikniki.W Dzie Niepodlegoci Izraela, kiedy tacami, pokazami sztucznych ogni i muzyk witowane jest odrodzenie si narodu ydowskiego we wasnym pastwie, nieuznajcy Izraela chasydzi[4] z dynastii Satmar ostentacyjnie pal flagi izraelskie, wywieszajc w oknach wasne czarne, na znak aoby; podobnie czyni w swoich miejscowociach ci Arabowie, dla ktrych jest to dzie klski Palestyczykw.Izrael wydumany i rzeczywistyW Polsce nazwa Izrael natychmiast przywoa pewnie skojarzenie z konfliktem palestysko-izraelskim na Bliskim Wschodzie, o ktrym pisze si i mwi w telewizji, z pielgrzymkami, boonarodzeniow pasterk w Betlejem, urod okolic Morza Martwego. A poniewa zdjcia publikowane w mediach zwykle robione s na ulicach miast Autonomii Palestyskiej, to wanie one, wraz ze Starym Miastem w Jerozolimie, staroytn topografi Ziemi witej i scenami biblijnymi, staj si reprezentatywnym wyobraeniem o wspczesnym wygldzie Izraela, mitycznej krainy pokrytej pustynnym piaskiem. Tymczasem jest to pastwo w peni nowoczesne, przypominajce kraje europejskie i zarazem bliskowschodnie. Cho cierpi, podobnie jak cay Bliski Wschd, na chroniczny brak wody, na kadym kroku mona w nim spotka parki, skwery, sztuczne zbiorniki wodne i mozaiki kwiatw zdobice pobocza drg. Domy otoczone s bujn rolinnoci, a popularne wrd Izraelczykw ogrody zakada si nie tylko wok prywatnych willi, ale rwnie na dachach i tarasach wielu budynkw. W caym kraju sadzi si lasy i zagospodarowuje piaszczyste tereny, nawadniane przez skomplikowane, elektronicznie regulowane systemy wodne, najnowoczeniejsze na wiecie, pod upraw kwiatw, owocw cytrusowych, tytoniu, baweny, orzeszkw ziemnych, warzyw i zb. Fikusy hodowane w Polsce w doniczkach tu rozrastaj si do rozmiaru potnych drzew. Wysadzane s nimi aleje wielu miast, a ich spadajce owoce pokrywaj chodniki grub warstw miszu pozostawiajcego trudne do wywabienia, podobne do smoy czarne plamy nieodwracalnie niszczce asfaltow nawierzchni. Wzdu poboczy drg obok fikusw rosn palmy daktylowe, akacje o tych, czerwonych lub fioletowych kwiatach, wielobarwne azalie i oliwki o srebrnozielonych liciach. Czsto spotyka si pochodzce z Australii eukaliptusy, ktre idealnie przystosowuj si do izraelskiego klimatu i dlatego s niemal wszdzie.W rzece Alexander, w okolicy Netanii, pywaj olbrzymie wie wodne, a na pnocy, w dolinie Hula, raju ptakw, co roku w drodze z Europy do Afryki zatrzymuje si na krcej lub duej, wylgajc tu mode, ponad piset milionw (!) ptakw reprezentujcych trzysta dziewidziesit gatunkw. W pustynnym miecie, Micpe Ramon, zbudowanym na skraju przepaci, nad rozlegym kraterem przypominajcym Wielki Kanion albo powierzchni Ksiyca, pomidzy blokami mieszkalnymi przechadzaj si dzikie kozice; nad staroytnymi ruinami Gamli na wzgrzach Golan szybuj stada orw, a najdziwniejsz chyba cech Ziemi witej jest to, e obok siebie rosn drzewa znane z krajobrazw Afryki, Europy, Australii i Azji. W tym samym czasie jedne z nich dopiero wypuszczaj pczki, cieszc si wiosn, inne ju rodz dorodne owoce, jak bywa to latem, jeszcze inne szykuj si do zimy, pozbywajc si lici tu obok drzew kwitncych pierwszym kwieciem.Zim w Tel Awiwie nad Morzem rdziemnym mona spdzi miy poranek podobny do majowego w Polsce, przenie si w listopadowy dzie, szargany porywistym wiatrem i ozibiany niskimi temperaturami w pooonej na wysokoci Zakopanego Jerozolimie i stamtd, w cigu czterdziestu piciu minut, zjecha do najniszej depresji wiata nad Morzem Martwym, aby w penym letnim socu kpa si w liskiej i oleistej w dotyku wodzie. Nazajutrz za na pnocy kraju mona pojedzi na nartach na onieonej grze Hermon (ostrzegam jednak przed wielogodzinnymi korkami).Szczeglnie ostronym trzeba by zim nad Morzem Martwym Jam ha'Melach, Morzem Soli, jak je nazywaj Izraelczycy. Jeli na pobliskich Wzgrzach Judzkich spadnie ulewny deszcz, to wyschnite koryta okresowych rzek odyj, napeniajc si wod. W terenie pozbawionym rolinnoci, gdzie wystpuj nagie skay i pytka, gliniasta, drobnoziarnista gleba o niskiej infiltracji, woda nie wsika, tylko z du si spywa w d, ku Morzu Martwemu, w skoncentrowanych, potnych strumieniach wezbranych rzek. Powstaym w ten sposb wartkim prdom nie potrafi sprosta nawet ciarwki. Woda, pojawiajca si nagle znikd, zatopi moe przejcia drogowe, zniszczy mosty i porwa wszystko, co napotka na swojej drodze. Jeli w tym czasie, korzystajc z piknej pogody nad Morzem Martwym, bdziecie zwiedza jeden z parkw narodowych czy rezerwatw przyrody, moecie by naraeni na niespodziewane, okresowe pojawienie si wodospadw spywajcych z wysokoci okoo omiuset metrw na grunt pooony czterysta metrw poniej poziomu morza. Powd na pustyni, co, co brzmi dla wielu ludzi jak science fiction, w Izraelu nie tylko e si zdarza kadego roku, ale i czasami zbiera miertelne niwo.yd, Arab, IzraelczykKwestia tosamoci Izraelczykw ydowskiego pochodzenia gwnych bohaterw mojej ksiki tych, ktrzy tu przybyli z kadego niemal kraju wiata, s wyznawcami rnych odamw judaizmu, mwi wieloma jzykami, rni si od siebie mentalnoci, zwyczajami, stosunkiem do religii, jest pogmatwana i niejednoznaczna. Dzi to oni i ich potomkowie stanowi trzon (siedemdziesit pi procent wszystkich mieszkacw) wci ksztatujcego si narodu izraelskiego. Obok nich, na tym samym terytorium, yj mniejszoci wyznaniowe i etniczne: druzyjska, beduiska (pi procent) i arabska (dwadziecia procent)[5]. Cz Arabw uwaa si za Palestyczykw (wikszo ma obywatelstwo izraelskie), ale Izraelczycy wszystkich nazywaj Arabami izraelskimi.Sami Izraelczycy okrelaj si poprzez przynaleno do narodu ydowskiego i zarazem izraelskiego, a czsto i tego, w ktrym yli oni sami i ich przodkowie urodzeni w diasporze, poniewa s przekonani, e to opisuje ich tosamo w specyficzny sposb. Na co dzie w miastach i wioskach zamieszkanych przez ludno ydowsk, nie mwi si o sobie: jestemy ydami. Zakada si, e s nimi wszyscy i nie trzeba tego jako specjalnie podkrela. (Niektrzy ydzi potrafi bezbdnie, po wygldzie, sposobie zachowania i akcencie, rozpozna arabskich mieszkacw Izraela, co dla postronnych obserwatorw stanowi nie lada wyzwanie).W wielu zasadniczych kwestiach, takich jak stopie religijnoci determinujcy styl ycia, pogldy polityczne, mentalno, stosunek do gojw, czyli nie-ydw, i kwestii palestyskiej, jedna izraelska rodzina (a nawet poszczeglni jej czonkowie) moe diametralnie rni si od drugiej mieszkajcej za cian w tym samym budynku, w tym samym miecie. Kategoria ydzi w Izraelu opisuje bowiem spektrum postaw, pogldw i stylu ycia. Obejmuje nie tylko nalecych do ultraortodoksyjnego odamu judaizmu pejsatych chasydw w czarnych kapotach i mitnagedw w garniturach, biaych koszulach, czarnych kapeluszach, ale i ydw, u ktrych jedyn zewntrzn oznak ydowskoci jest szydekowa kipa. ydami s modni dandysi z niepozorn kip na gowie, niernicy si wiele w sposobie ubierania si czy w stylu ycia od przecitnego mieszkaca europejskiej metropolii, a take nalecy do narodu ydowskiego ateici oraz ydzi przestrzegajcy tradycji judaistycznej, chocia nie wszystkich praw religijnych. Izraelczyk-yd pochodzcy z Maroka czuje si o wiele bardziej zwizany z tym, ktry urodzi si w Iraku czy Algierii, ni z Izraelczykiem-ydem europejskim. yd wiecki lepiej zrozumie innego wieckiego Izraelczyka ni yda ultraortodoksyjnego. Z kolei ultraortodoksyjnym ydom europejskim, odseparowanym od laickiego spoeczestwa, podzielonym na dwory chasydzkie i zwolennikw rnych rabinw oraz przeciwstawiajcych si im mitnagedw, trudno znale wsplny jzyk z przedstawicielami ortodoksyjnych ydw pochodzcych spoza Europy. Zwolennik porozumienia z Palestyczykami wietnie porozumie si z kim, kto reprezentuje izraelsk lewic polityczn i bdzie w ostrym konflikcie z ydem osadnikiem na Zachodnim Brzegu.yd homoseksualista swobodnie eksponujcy swoj seksualno podczas parad mioci regularnie organizowanych na ulicach Tel Awiwu i Jerozolimy moe zosta obrzucony kamieniami w ultraortodoksyjnym Bnei Braku. Kibucnik wychowany w socjalistycznej idei rwnouprawnienia i emancypacji kobiet z oburzeniem wysucha gosu ydw ultraortodoksyjnych domagajcych si separacji pciowej, a oficer izraelskich si zbrojnych, yd nalecy do religijno-narodowego odamu judaizmu, nie bdzie mia w kwestii obronnoci kraju wiele wsplnego z tym Izraelczykiem, ktry zamiast pj do wojska, przez cae dnie studiuje wite ksigi w oderwaniu od spraw doczesnych.Niezintegrowane i podzielone wewntrznie spoeczestwo izraelskie jednoczy si gwnie w momencie zagroenia egzystencji pastwa. Zgodnie z religijnym nakazem, ktry gosi, e wszyscy Izraelici odpowiedzialni s jeden za drugiego[6], Izraelczycy pochodzenia ydowskiego s solidarni w poczuciu wizi etnicznej z innymi ydami w diasporze oraz z Izraelczykami przebywajcymi czasowo poza granicami pastwa.Izrael do wyborw 2013 roku nalea do nielicznych na wiecie pastw, w ktrych partie polityczne w kampanii przedwyborczej koncentroway si nie na postulatach ekonomicznych[7], ale na kwestiach obronnoci i religii. Kiedy tu mwi si o lewicy politycznej, ma si na myli wieckie partie opowiadajce si za prawem Palestyczykw do suwerennoci i wasnej ziemi; prawica za, zwykle w koalicji z partiami ultraortodoksyjnymi, jest w tej kwestii bardziej konserwatywna.Wielo wiatwW pastwie emigrantw z caego wiata ostre antagonizmy wystpuj pomidzy nowymi olim chadaszim a sabrami, czyli tymi, ktrzy usadowili si tu przez lata lub ju si tutaj urodzili, a take tymi o janiejszej skrze a ciemniejszymi, pochodzcymi z krajw arabskich czy z Afryki. Szczeglnie wyranie wida to na przykadzie ydw z Etiopii mieszkajcych na sabo rozwinitych peryferiach, gdzie jest wysoki wskanik bezrobocia. Badania przeprowadzone przez ekonomistw Ereza Sinibra, dziekana Wydziau Ekonomii w Wyszej Szkole Zarzdzania oraz Gila Epsteina z Uniwersytetu Bar-Ilan wykazay, e zajmuj oni ostatnie miejsce na licie pac: zarabiaj mniej ni izraelscy Arabowie, ich paca wynosi mniej ni poow redniej. Opublikowany w listopadzie 2009 roku na amach niezalenego dziennika Jedijot Achronot[8] sonda pokazuje, e pidziesit trzy procent pracodawcw biur reklamy, bankw i firm prawniczych nie zatrudnioby pochodzcego z Etiopii Izraelczyka z wyszym wyksztaceniem, a siedemdziesit trzy procenty nie daoby mu awansu.Olim chadaszim z zacofanych gospodarczo terenw Afryki, najtrudniej asymilujcy si z izraelskim spoeczestwem, nierzadko staj si w Izraelu przedmiotem jawnej dyskryminacji. Niektre placwki owiatowe nie chc przyjmowa ich dzieci, a bywa i tak jak w Kiriat Malachi, gdzie w jednej z nowoczesnych dzielnic w 2012 roku sto dwadziecia rodzin podpisao porozumienie o niesprzedawaniu i niewynajmowaniu mieszka Etiopczykom, uzasadniajc swoj decyzj jak to okreli komitet mieszkacw brakiem higieny Etiopczykw oraz faktem, e ich obecno w dzielnicy przyczynia si do obniki cen nieruchomoci[9].Czasem ma si wraenie, e atwiej zrozumie, kto jest przeciwko komu i dlaczego, ni kto jest z kim. Sami ydzi s zreszt tego wiadomi, czemu daj wyraz w autoironicznym dowcipie:Na bezludn wysp przypywa statek i odnajduje tam Izraelczyka. Uszczliwiony rozbitek pokazuje kapitanowi, czego dokona w cigu dziesiciu lat pobytu na wyspie. Najbardziej chwali si trzema niepozornymi barakami. Prosz si dobrze przyjrze mwi tu zbudowaem trzy przepikne synagogi. Trzy?!? dziwi si kapitan. Po co a trzy? Jedna dla ydw aszkenazyjskich, druga dla sefardyjskich, a trzecia to ta, do ktrej nie jestem gotw wej za adn cen.Izraelscy ydzi od wiekw podzieleni s na dwa gwne odamy: aszkenazyjczykw ydw pochodzcych z Europy rodkowej i Wschodniej, oraz sefardyjczykw wywodzcych si z Pwyspu Iberyjskiego (czyci sefardyjczycy) oraz gwnie z obszaru pastw arabskich pooonych w Afryce Pnocnej, na Bliskim Wschodzie, w Azji rodkowej. Kada spoeczno ma swojego naczelnego rabina, kada inaczej chwali tego samego Boga, a gbokie rnice midzy nimi uksztatowaa odmienno etniczna, kulturowa i mentalna. Aby lepiej zrozumie t odrbno, naley spotka si z sefardyjczykami i aszkenazyjczykami przy jednym stole. W domu moich znajomych, ydw z Polski, na pytanie, czy chcesz co zje, przyjte jest odpowiada: Nie, nie jestem godny. A po gbokim namyle dodawa: Moe jednak szklank wody?.U mamy mojej przyjaciki z Maroka nikt nie pyta, czy kto jest godny. Goci od razu sadza si za st i czstuje obfitym obiadem, spoywanym wraz z liczn rodzin gospodarzy, ssiadami, bliszymi i dalszymi krewnymi. W domu aszkenazyjczykw przebojem stou jest gefilte fisz (jidysz), ryba faszerowana, zwykle karp, szara, delikatna w smaku, zanurzona w trzscej si galarecie, ewentualnie z dodatkiem ugotowanej marchewki przypominajcej t, jak podaje si w pierwszych zupkach niemowlakom. W domu sefardyjskim gwiazd stou jest rybna potrawa zwana chraime, zwykle przygotowywana z ryby o poetyckiej nazwie ksiniczka Nilu: dramatycznie czerwona od sosu z pomidorw i czerwonej papryki, doprawiona mnstwem przypraw, palca usta i pachnca intensywnie kolendr.Aszkenazyjska pani domu wystawia na st bogat zastaw, wieczki, kwiaty i zaledwie kilka, tych samych co zawsze, potraw. Bro Boe, nie za duo, by si nie zmarnowao. Gocie zamiast rozmawia celebruj jedzenie i suchaj koncertu. St sefardyjskiej gospodyni ugina si od rozmaitego rodzaju kolorowych saatek, zwykle ostro przyprawionych, kilku gatunkw mis, ryb oraz obfitoci rozmaitych kolorowych dodatkw. Niewane, czy potrawy sta bd w garnku na stole lub zostan wyoone na papierowe talerze. Koniecznie musi ich by duo, by wszyscy mieli w czym wybiera, czuli si nasyceni i gono wychwalali dania oraz pracowit gospodyni, ktra zawsze gotowa jest pracowa dzie i noc, aby zadowoli innych.Wszyscy Izraelczycy s co do tego zgodni: jeli nawet kuchnia aszkenazyjska nie odwouje si do powonienia, a sefardyjska zabija smak, to obie dopeniaj si wzajemnie, tworzc mieszank prawdziwie izraelsk.Wybrakowane puzzlePowstae w 1948 roku mode pastwo emigrantw z caego wiata nadal tworzy si i cigle zmienia. Mwi si tu w trzydziestu trzech jzykach. Jzyk hebrajski i arabski maj rang jzykw urzdowych, ale bez problemu mona si te porozumie po angielsku i rosyjsku. Za to na kurs jidysz[10] jedzie si do Polski. Pogmatwany, zdezintegrowany Izrael zadziwia, fascynuje i prowokuje sprzeczne opinie. I cho wszystko to przywodzi na myl wybrakowane puzzle, okazuje si, e owe niepasujce do siebie kawaki, upchnite w jednym pudle, ukadaj si, o dziwo, w niepowtarzaln cao.Kontrasty wystpuj w kadym pastwie. W Izraelu, i to jest ewenement, s one przewodni zasad rzeczywistoci uporzdkowanej wedug nakadajcych si na siebie konfliktw. Jak w anegdocie, w ktrej do rabina przychodzi ze skarg na swojego aszkenazyjskiego ssiada yd sefardyjski. Rabin po wysuchaniu go owiadcza: masz racj!. Wkrtce pojawia si u niego aszkenazyjczyk z kontrargumentami. Rabin i jemu przyznaje racj. Przysuchujcy si caemu zdarzeniu ucze rabina zwraca si z pretensj do swego nauczyciela: Rabbi nie mona jednoczenie przyznawa racji dwu przeciwstawnym stanowiskom. I ty masz racj, odpowiada na to rabin z pewnoci w gosie.

1 Emigrantka z przypadkuPrzepraszam, czy kto kiedykolwiek widzia yda?Pierwszego yda poznaam, majc kilka lat. Nazywa si Herod i jako krl ydowski znany by pod przydomkiem Wielki[11]. Do czasu, gdy grudniow por usyszaam o dokonanej na jego rozkaz zbrodni rzezi chopcw liczcych nie wicej ni dwa lata nigdy nie mylaam, e doroli mog si obawia dzieci, i to w wieku niemowlcym.O drugim, powitym w obie synu cieli z Nazaretu, do ktrego modliy si nawet osio i w, syszaam przez cae ycie, ale jako wbrew wiadectwu ewangelistw Mateusza i ukasza nie uwaaam go za yda, poniewa wedle mojej wiedzy jego matka bya Krlow Polski.W liceum yd Jankiel w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza zagra mi koncert. Na planie filmowym Ziemi Obiecanej Andrzeja Wajdy pierwszy raz zobaczyam panw w czarnych chaatach z pejsami, a czytajc Isaaca Bashevisa Singera wyobraaam sobie, szczeg po szczegle, ydowski wiat synagog, furmanek z rozgadanymi handlarzami, taczcych na ulicy chasydw, nawiedzone Rachele widujce szatana i pokutujcych cadykw, czekajcych na Mesjasza. Odkryam te pasje utajone ydowskiego lekarza, Zygmunta Freuda, i zowieszcz nazw Zagada.Majc pitnacie lat, zakochaam si w kim, kto pochodzi z ydowskiej rodziny, cho by katolikiem. Nazywa si Bolesaw Lemian i pisa moje ulubione wiersze. On to pierwszy zapodziany po gow w malinowym chruniaku, pokazujc mi zachmania pajczyn, wzbudzi we mnie poetyckie emocje i przedstawi garbatej mierci.Kiedy studiowaam w Gdasku, caymi dniami chodziy mi po gowie piosenki grajcego na dachu skrzypka, a nocami, po lekturze pamitnikw Ocalonych sceny z ksiek wracay do mnie tak realne, e byam pewna, e to ja jestem zamknit w getcie ydwk i zamiast niegu spada na mnie z nieba biae pierze z rozprutych poduszek.W moim ocenzurowanym dziecistwie i modoci o ydach nie pisao si zbyt wiele ani nie mwio przynajmniej w moim rodowisku. Do dwudziestego trzeciego roku ycia nie widziaam ani jednego ywego yda i nie znaam te nikogo, kto by go zna. Dla mnie ydzi, podobnie jak Rzymianie czy dinozaury, naleeli do historycznej przeszoci. Byli mitycznym postaciami, niegdy yjcymi w moim kraju, z ktrymi u pocztkw czasu przymierze zawar sam Bg, a pniej nagle tak jak to si przydarzyo Weiserowi Dawidkowi zniknli w tajemniczy sposb i ju nigdy nikt ich nie widzia a do czasu, kiedy w Polsce zaczto twierdzi, e kada osobisto znana z prasy czy telewizji ma ydowskie korzenie i kiedy uywaa zupenie innego nazwiska.Przez lata studiw nawet przez chwil nie przypuszczaam, e na wykadach przez cay czas siedziaa niedaleko ode mnie, w rodkowym rzdzie, owa tajemnicza istota zwana ydwk. Nie ta opisana, namalowana, zagrana przez aktorw, tylko prawdziwa. Z krwi i koci. Gdyby si jej lepiej przyjrzaa, pewnie od razu odkryaby sekret jej pochodzenia, tak twierdzili znajomi studenci, pytajc mnie z niedowierzaniem: Naprawd, e wiedziaa, e ona jest ydwk? Zasymilowan, ale jednak! Przecie wszyscy o tym wiedzieli! Nie zauwaya semickich rysw twarzy?! Nie moga jej przegapi! W kocu sto dwadziecia osb na roku to nie a tak wiele. Ale jeste roztargniona!, wyrokowano i krcono z dezaprobat gow.Spotykaymy si tylko na wykadach, prbowaam si tumaczy, jakby znajomo tego, kto jest, a kto nie jest ydem, bya regu obowizujc wszystkich Polakw i miaa jakiekolwiek znaczenie. Jej nazwisko nie brzmiao po polsku, ale dla mnie byo po prostu obce i tyle Bo przecie wiecie, pltaam si nieprzekonujco. Studiujemy w Gdasku miecie Niemcw, a nie ydw, wic czemu si dziwicie, e Goldberg[**] wspgrao mi z kamienicami Zierenbergw, Schumannw, Uphagenw czy Steffensw oraz niemieck nazw miasta: Danzig? Nie mylcie, e nie zauwayam jej egzotycznej urody: falujcych wosw, migdaowych oczu, podunego ksztatu twarzy, mocno zarysowanych brwi i wskiego, prostego nosa. Mnie kojarzya si po prostu z bizantyjsk Madonn z katolickich kociow.Moja madonna o imieniu Ewa w nowym semestrze czsto siadywaa koo mnie na wykadach. Zaprzyjaniymy si. Pod koniec roku akademickiego, w uniwersyteckim barku, pomidzy jednym a drugim ykiem herbaty, Ewa spytaa: Moe masz ochot wybra si ze mn na wakacje do Izraela? Jad do mojej rodziny w Ramat Ganie. Zaatwiabym ci zaproszenie i nocleg w mieszkaniu krewnych z Tel Awiwu, ktrzy w tym czasie bd za granic w Stanach.Z wraenia poparzyam si herbat. C za pytanie?! Pewnie, e chciaam! Izrael wydawa mi si jednym z najbardziej egzotycznych miejsc na Ziemi, a ydzi od lat mnie interesowali. Jak mogam przegapi tak okazj?Izrael po raz pierwszyKiedy pierwszy raz przyleciaam do Izraela, w 1989 roku, lotnisko im. Ben Guriona byo mae, zatoczone i przestarzae. Funkcjonowao w tym samym miejscu od czasu, gdy je zbudowali Brytyjczycy w latach trzydziestych XX wieku, w okresie brytyjskiego mandatu nad Palestyn. Mogo wtedy przyjmowa pi, nie za szesnacie milionw pasaerw rocznie, i nie przypominao w niczym lotniska dzisiejszego, jednego z najwikszych na Bliskim Wschodzie, nowoczesnego, zbudowanego z kamienia jerozolimskiego, szka i stali nierdzewnej, z dwoma synagogami, trzema bankami, liczc dziesi tysicy metrw kwadratowych powierzchni handlow, dwudziestu czterema ruchomymi mostami powietrznymi czcymi terminal lotniczy bezporednio z samolotami, zapewniajcymi podrnym wygodne przejcie do budynku portu lotniczego.Moje ldowanie w czasach przed ogoszeniem przez Airports Council International lotniska im. Ben Guriona najbardziej przyjaznym na wiecie byo mniej komfortowe. Opuciwszy samolot, musiaam wsi do autobusu, aby podjecha do sali odpraw paszportowych. W Warszawie temperatura wynosia osiem stopni Celsjusza i lao. Ubraam si w weniany sweterek z moheru w morskim kolorze, wic kiedy po przylocie stanam w drzwiach samolotu, uderzya we mnie fala gorcego powietrza, jakbym otworzya wrota piekie. Instynktownie cofnam si do tyu, nadeptujc komu na nog.O! Mamy szaraw, ze znawstwem skomentowaa Ewa. Znajomi pisali, e dzisiaj bdzie wyjtkowo gorcy dzie z wiejcym od pustyni suchym wiatrem. Zapomniaam ci o tym powiedzie, dodaa usprawiedliwiajco, widzc moj szamotanin ze swetrem. Lubi soce, owiadczyam niezbyt mdrze, jeli wzi pod uwag fakt, e akurat tego dnia zza grubej zasony kurzu i drobniutkich czsteczek piasku unoszcych si w powietrzu soca nie byo wida. Byam przeraona upaem o nieznanej dla mnie skali. To ma by suchy wiatr?, dziwiam si, obserwujc litry potu, jakie moje ciao wydzielao w zwariowanym tempie z kadego poru skry. O, Boe, przecie ja tu umr z gorca!, pomylaam i nie dajc po sobie niczego pozna, z min Angielki z Kolonii Indyjskich paradujcej w skwarze w kilku warstwach sukna, zeszam na pyt lotniska w lepicej si do ciaa koszulce z dugim rkawem. Ju po chwili dostrzegam angielskojzyczny transparent nad wejciem do budynku portu lotniczego: Welcome to Israel, wiszcy obok jakiego hebrajskiego tekstu, ktrego za nic nie potrafiabym odczyta. Ewa przetumaczya na jzyk polski archaiczn sentencj powitania, pasujc bardziej do czasw ydowskiego krla Salomona ni do epoki nowoczesnego lotniska: Bruchim ha'baim le'Israel Bogosawieni przybywajcy do Izraela. Byam przekonana, e w pastwie, do ktrego przyleciaam, wszyscy musz by religijni i bogobojni.Ustawiymy si do odprawy paszportowej. Obok nas w kolejce dla obywateli Izraela staa kobieta ubrana w starowieck sukienk z dugimi rkawami. Najwyraniej nosia peruk, bo jej wosy o jednolitym kolorze zbyt idealnie byy uoone i sztywne, by mogy by prawdziwe. Towarzyszy jej pan z brod i pejsami, w czarnych spodniach, czarnej kapocie, biaych podkolanwkach i w kapeluszu na gowie. Trzymaa za rce dwch podobnych do siebie chopcw w biaych mskich koszulach z dziwnymi frdzlami ze sznurka po bokach. Krcone kosmyki wosw, nieproporcjonalne dugie w stosunku do caej fryzury, mieli zaoone za uszy, na gowach identyczne czarne, aksamitne jarmuki ze zotym wzorem. Wygldali jak replika ojca z rysunkw typu: znajd pitnacie szczegw rnicych jeden obrazek od drugiego. Brakowao wprawdzie brody, kapelusza, chaatu i jakich pidziesiciu centymetrw wzrostu, ale poza tym stanowili pomniejszon kopi dorosego mczyzny. Byam prawie pewna, e s ydami. Najprawdziwszymi, takimi, jakich opisa Singer. Przypominali mi statystw z filmu historycznego. To ydzi, prawda? zwrciam si szeptem do mojej towarzyszki podry. Hmm potwierdzia Ewa. A tamten chopak w szydekowej jarmuce na gowie, ubrany w dinsy i niebiesk koszulk firmy Nike? Oczywicie, yd odpowiedziaa Ewa, nie rozumiejc, o co mi chodzi. Przecie jestemy w Izraelu! Prawie wszyscy ludzie w obsudze lotniska i ci, ktrych zobaczysz po wyjciu z niego, bd ydami! Ci sprzedajcy w bufecie modzi ludzie i ci sprawdzajcy bagae, ta pani sprztajca lotnisko i ci wszyscy kierowcy samochodw na ulicy.Tylu ydw w jednym miejscu?, zdziwiam si w myli. Przecie oprcz tamtej rodziny z kolejki oni nie wygldaj na ydw! Gdzie podziay si dugie nosy, druciane okulary intelektualistw, uduchowione, mistyczne oczy synw narodu wybranego? Dlaczego oni gol si, zamiast zapuszcza brody mdrcw i nie ubieraj si w kaftany ani nie nosz jarmuek? Co to za dziwny jzyk, ktrym mwi? Nie przypomina adnego znanego mi jzyka!Powoli dociera do mnie fakt, najbardziej chyba zrozumiay i w nikim oprcz mnie niebudzcy zdziwienia: skoro to pastwo ydowskie, wanie ydw mona tu spotka, i to masowo. Oczywicie zdawaam sobie z tego spraw, ale jako nie utosamiaam ich ze wspczesnymi Izraelczykami. Izraelczycy byli dla mnie jakim nowym tworem narodowym, niemajcym zbyt wiele wsplnego z polskimi ydami, ktrzy kiedy mieszkali w mojej ojczynie.W Polsce nawarstwio si wiele stereotypw i nieporozumie wok mieszkacw Izraela. Jedni nie widzieli zwizku midzy Izraelczykami (nazywanymi przez nich czasami, zgodnie z biblijn terminologi, Izraelitami) a ydami, traktujc ich jako dwie rne kategorie narodowociowe. Drudzy stawiali znak rwnoci midzy Izraelczykami a ydami, przenoszc na Izraelczykw swoje pogldy dotyczce ydw polskich. Ci za funkcjonowali w trzech stereotypowych perspektywach: ydw mitycznych narodu wybranego, wyjtkowego, wyidealizowanego; ydw symbolu ludu uciskanego, uniwersalnego dogmatu Ofiary i minionego wiata zgadzonego w drugiej wojnie wiatowej; oraz ydw kozw ofiarnych, obiektw atakw antysemickich, przedstawicieli dyskryminowanego narodu, ktry obarcza si win za wszystkie moliwe niepowodzenia, wasn frustracj, le prosperujc gospodark, przegrane wybory, za mier Chrystusa. Odpowiaday temu trzy postawy wobec owych abstrakcyjnych ydw (nie znao si ich wszak na co dzie, co uniemoliwiao realistyczn ocen): idealizujca, oparta na fascynacji ydami i bezkrytycznej ich gloryfikacji, przypisujca im cechy wrcz magiczne; chrzecijasko-wspczujca, wynikajca z empatii dla krzywdzonych, sabych i cierpicych; antysemicka agresywna, nacechowana nieufnoci, obcoci, strachem, wrogoci i nienawici.Pierwsze minuty mojego pobytu w Izraelu uwiadomiy mi, e kwestia ydowskoci i izraelskoci jest o wiele bardziej skomplikowana i niejednoznaczna, ni mi si wydawao. Do sownika poj zwizanych z ydami nalecymi do narodu ydowskiego, ktrzy s wyznawcami religii mojeszowej, musiaam doda pojcie Izraelczycy i to, jak oni sami swoj ydowsko rozumiej.ZaskoczenieOgldanie Izraela z okna wiozcej nas do Tel Awiwu takswki pogbiao moje uczucie zawodu. Na ulicach nie byo Beduinw na wielbdach ani brodatych mczyzn z pejsami na osiokach. Przechodnie przypominali wielkomiejski tum w Polsce. Jedyn egzotyk, jakiej mogam si dopatrzy, stanowi niecodzienny dla mnie widok izraelskich onierzy i onierek uzbrojonych w amerykaskie karabiny maszynowe M16, a take modych chopcw w sandaach, ubranych po cywilnemu, i dziewczyn wychodzcych ze sklepw z plastikowymi reklamwkami, ale i z przewieszonymi przez rami dugimi, sigajcymi im prawie do kostek, karabinami noszonymi nonszalancko niczym rodzaj torebki.Zanim wyruszyam do Izraela, byam przekonana, e jad do pustynnego kraju, prymitywnego i zaniedbanego, z nielicznymi drzewami, bez nowoczesnych drg i wieowcw. Reliktu przeszoci, w ktrym w kadej chwili moe zacz si wojna, gdzie wicej jest terrorystw i onierzy ni cywilw, a pikne czarnookie kobiety w otoczonych palmami oazach na pustyni czerpi wod do glinianych dzbankw.Dopiero tu, na autostradzie, widzc samochody wszystkich wiatowych marek (w Polsce jedzio si w tym czasie fiacikami, a polonez wielu ludziom wydawa si luksusem), mijajc nowoczesne budynki o miaej architekturze i luksusowe dzielnice willowe, zrozumiaam, e kraj z moich wyobrae niewiele ma wsplnego z Izraelem, jaki jawi si przed moimi oczyma. Zdumiona powiewajcymi swobodnie z aut, domw i przydronych supw flagami z Gwiazd Dawida mnie kojarzya si ona dotd z Szoah albo z aktami wandalizmu na kolejowych wiaduktach oburzaam si w myli: Skd tu tylu antysemitw? Dlaczego si na to pozwala?Mijajc po drodze zielone pola i palmy, przypominajce olbrzymie ananasy czy gigantyczne wyrastajce ponad ziemi marchewki, mimo wszystko poczuam jednak powiew egzotyki. Miaa cierpki i sodki jednoczenie zapach z kwaskowat nut. Troch przypomina mi skoszon traw, papierwki tarte na jabecznik i lekko md sodko gruszek. Co tak pachnie? spytaam wiozcego nas takswkarza. Gujawa odpar, wzruszajc ramionami, jakby byo to oczywiste. Co, jeszcze j czu? zapyta, odwracajc gow w moim kierunku. W jego gosie nie byo drwiny.Jak mogabym nie poczu czego tak intensywnego?, mylaam. Zapach nachalnie wgryza si w kad rzecz. Nie potrafiam zdecydowa, czy go lubi czy nie. Mnie wyda si po prostu zapachem Izraela i dziwiam si, e nie jest to aromat cytrusw. Tylko troch odpowiedziaam, silc si na grzeczno. To taki owoc troch podobny do guzowatej gruszki, prawda? spytaa Ewa. Uhm potwierdzi takswkarz.Popatrzyam na ni z uznaniem. Ona wiedziaa o tym wiecie znacznie wicej ni ja. Pikna melodia, oparta na wiertonach typowo wschodnia! zagadnam znowu takswkarza, chcc zaimponowa Ewie swoj wiedz. Takie wanie lubi. Jestem z Iraku oywi si kierowca, mody chopak o niadej skrze w trykotowej koszulce z napisem YES. Z Iraku? zdziwiam si. I jako Arab nie ma pan problemu ze znalezieniem pracy? Jaki Arab! Jestem ydem! Mj ojciec by winiem Syjonu w gosie takswkarza momentalnie odezwaa si irytacja.yd. Nie Arab!, zanotowaam w pamici. Do tej pory wydawao mi si, e ydzi gwnie pochodz z Polski lub Europy, a mieszkaj w USA. Jako nikt mi nigdy nie opowiada o ydach z Iraku. A ta piosenka jest po hebrajsku? Po hebrajsku odpowiedzia troch ju uspokojony Izraelczyk. Pikna! Taka melodyjna, rzewna, romantyczna, trafiajca wprost do serca. Pewnie o jakiej tragicznej mioci? prbujc udobrucha kierowc, przesadzaam z pochwaami. Nie. To reklama rodkw przeczyszczajcych zimnym tonem poinformowa mnie takswkarz, zmieniajc program na wiadomoci.Mio mieszka pod numerem drugimStaam wanie przed drzwiami wejciowymi do budynku pooonego naprzeciwko parku w Ramat Ganie. W rku trzymaam ma karteczk z adresem i nazwiskiem rodziny, u ktrej miaam dorywczo pracowa. Brakowao jednak numeru mieszkania. Tu koo skrzynek na listy wywieszono wprawdzie spis lokatorw, ale nic z niego nie rozumiaam. Pisany by od prawej do lewej, znakami podobnymi do wyrytych na nagrobkach ludzi obcej wiary, mieszkajcych kiedy w mojej ojczynie. Nie potrafiam nic odczyta. Zapukaam do pierwszych zauwaonych drzwi, do ktrych framugi przymocowany by may poduny pojemnik, jak si pniej dowiedziaam, nazywany przez ydw mezuz. Otworzya mi wysoka, szczupa kobieta o surowej twarzy i wskich ustach. Nie zrozumiaa mojego polskiego ani rosyjskiego. Kiedy przeszam na angielski, odwrcia si i zawoaa: Ejal!. I najwidoczniej przez pomyk (wol nie myle, e z innego powodu) zamkna mi drzwi tu przed nosem. Nie byam pewna, co powinnam zrobi. Czeka czy sobie pj? Co oznaczao sowo, ktre powiedziaa? Brzmiao jak imi, cho rwnie dobrze mogo oznacza cokolwiek innego. Na szczcie, nie musiaam zbyt dugo si zastanawia. Tym razem drzwi otworzy mi mody chopak: wysoki, szczupy i chyba przystojny, cho nie mog przysic; byam zbyt oniemielona jego spojrzeniem, by przyjrze mu si uwanie. Zapamitaam tylko jego pocig fizjonomi, przypominajc Jezusa ze witych obrazw, i brzowe oczy uwanie lustrujce moje szaroniebieskie. Tego dnia nie wygldaam najlepiej: miaam mocno podkrone po parnej nocy oczy, wosy zebrane byle jak w kucyk, byam spieczona od soca, ubrana w niezbyt atrakcyjn bluzk ze ladami potu pod pachami i na dodatek bolaa mnie gowa. Widocznie piam za mao wody. Pewnie widzi, jak strasznie wygldam, wyjaniam sobie jego przeduajce si milczenie i bezruch, aujc jednoczenie, e zapukaam do tych, a nie innych drzwi. Stojc tam, wstydziam si sama przed sob swego zaniedbania i kiepskiej znajomoci angielskiego, ktry widocznie okaza si niezbyt zrozumiay, skoro chopak nadal nie odpowiada na powtrzone przeze mnie pytanie. Dopiero po chwili niezrcznej, wlokcej si w nieskoczono ciszy skin gow i bez sowa poprowadzi mnie na trzecie pitro, do mieszkania po lewej stronie. Zapuka za mnie i odszed bez poegnania.Co za gbur!, pomylaam, snob jeden! Nie wysili si nawet na jedno yczliwe sowo czy umiech! Za kogo on si uwaa? A moe jest niemow?, skorygowaam swoje opinie i zrobio mi si gupio, e mogam tak le pomyle o biednym kalece.Ju po latach, kiedy bylimy maestwem i zapytaam Ejala, co sobie wtedy pomyla o mnie w tej bluzce w wypowiaym kolorze, odpowiedzia mi zwrotem jak z ksikowych romansw: Kiedy tamtego dnia otworzyem drzwi, zobaczyem przed sob najpikniejsz dziewczyn, jak kiedykolwiek w yciu widziaem, i z wraenia nie mogem oddycha. Byo to jedno z najbardziej intymnych wyzna, jakich dane byo mi wysucha (Ejal nie lubi mwi o swoich uczuciach i prawie nigdy tego nie robi). Nie wyjani mi te przekonujco, dlaczego si wtedy do mnie nie odezwa. Moe dlatego, e od zawsze by milczkiem? Do czwartego roku ycia nie mwi, cho nie byo po temu adnych fizycznych, emocjonalnych czy psychicznych powodw. By moe wytumaczenia naleaoby szuka w postawie jego matki wychowanej w skromnej, ubogiej rodzinie brazylijskiego rabina, spdzajcej czas w domu z dziemi, ktra dobrze gotowaa, dbaa o czysto i schludne ubrania, ale przeciwna bya wszelkim zbdnym odgosom, wliczajc w to muzyk, zwierzta i mwienie wykraczajce poza praktyczn konieczno.Kiedy po kilku godzinach wyszam na parking przed budynkiem, chopak z pierwszego pitra wybra si wanie my zupenie czysty samochd. Przeszed koo mnie, nie spojrzawszy nawet w moim kierunku. Podczas kilku moich kolejnych wizyt Ejal krci si koo swojego samochodu, sprawdzajc olej, ilo powietrza w dtce, jako dwiku w samochodowym radiu i zawsze wanie wychodzi od siebie w momencie, kiedy pojawiaam si koo jego domu. Tego dnia podszed do mnie z jak star szmat w rku i z powan min, jakby mia do przeprowadzenia jak finansow transakcj, powiedzia po angielsku (a jednak potrafi mwi!): Jad na zajcia na uniwersytet do Tel Awiwu (nieprawda, nie mia wtedy zaj). Moe gdzie ci podwie?.Tak, wykrztusiam zaskoczona, nie wiedzc, jak wymiga si od propozycji. Z niechci wsiadam do najczciej spotykanego tam wtedy samochodu marki Subaru, nie przypuszczajc nawet przez chwil, e przypiecztowuj tym samym swj los i ptora roku pniej, po wyjedzie z Izraela, spotkaniach z Ejalem w Polsce i podczas kolejnego pobytu w Izraelu, na wasne yczenie wpakuj si w prawdziw wojn, z ktr w dodatku jako nie-ydwka nie bd miaa nic wsplnego. No, prawie nic, bo Ejal owiadczy mi si dokadnie w przeddzie zbombardowania Iraku przez amerykaskie lotnictwo i pierwszej wojny w Zatoce Perskiej.Wojna na wasne yczenieGiwatajim, gdzie wtedy wynajmowalimy razem z Ejalem mae mieszkanko, opustoszao. Izraelczykw na ulicach telawiwskiej metropolii, najbardziej zagroonej atakami, prawie nie byo wida. Wyjechali na prowincj, do rejonw graniczcych z arabskimi osiedlami, gdzie podobno miao by najbezpieczniej. Ewa mieszkaa ju w tym czasie w Nowym Jorku jako ona Dava, amerykaskiego yda poznanego w Izraelu tego lata, kiedy przyjechaymy razem do Tel Awiwu. Znajomi Polacy, przewanie pracujcy w Izraelu na czarno, po pierwszej informacji o prawdopodobnym ataku wojsk irackich na Ziemi wit wrcili do Polski, podobnie jak wszyscy turyci. Ejal w wojskowym mundurze wyruszy na stanowisko przeciwlotnicze gdzie koo Hadery. Wadze Izraela, przewidujc atak na swoje pastwo, wszystkim pozostaym w rejonie zagroenia mieszkacom poleciy nie opuszcza domw wyposaonych w schrony. Po pustych ulicach miast wasay si tylko bezdomne koty.W dziecistwie przeywaam wojn w snach. Niemcy gonili mnie, torturowali, zamykali w obozach koncentracyjnych. Czsto budziam si z krzykiem. Dzikowaam Bogu, e urodziam si w 1965 roku i mj koszmar rozwiewa si rankiem. Tym razem nie niam jednak i byam dosownie sama. Bez rodziny, przyjaci. Na obczynie. Samotne, bezczynne dnie spdzaam w pustym mieszkaniu, ogldajc CNN. W tamtych dniach nie rozstawaam si z magicznym, tekturowym pudekiem, w ktrym miaam mask gazow, lekarstwa i zastrzyki z atropiny. Niepokoiam si, ale mimo wszystko udziam, e Irak nie zaatakuje Izraela. Dlaczego miaby to zrobi?, przekonywaam sama siebie, przecie prowadzi wojn z Iranem i ze Stanami Zjednoczonymi, a nie z Izraelem! Kiedy nad ranem obudzio mnie dudnienie, wist i wycie syren, wiedziaam ju, e si myliam. Dom si zatrzs. Baam si, e za chwil runie. Spaday pierwsze Scudy. Siedziaam w cheder ha'atum pokoju specjalnie uszczelnionym na wypadek uycia broni chemicznej, suchaam komunikatw radiowych i powtarzanego przejmujcym gosem ostrzeenia: Azaka! Azaka! Hatkafat tilim al Israel! Alarm! Rakietowy atak na Izrael! W chwili detonacji, stojc w masce gazowej, przyciskaam si plecami do ciany, prbujc opanowa drenie mini. O wiele bardziej ni mierci baam si przygniecenia betonem i uwizienia midzy zawalonymi stropami. Byam moda. Lubiam taczy i nie chciaam by kalek. W Polsce czeka na mnie syn, Maciek, ze zbyt popiesznie zawartego studenckiego maestwa, ktre szybko si rozsypao. Jemu byam potrzebna.Po kadym ataku na ulicach pojawiali si ludzie ustawiajcy si przed budkami telefonicznymi. Kady chcia pozna los swoich najbliszych i jak najszybciej uciec w bardziej osonite miejsce. Ja nie miaam do kogo dzwoni. Ejal stale zajty by na stanowisku przeciwrakietowym w Haderze, a oprcz niego nie miaam w Izraelu przyjaci. Gdyby co mi si stao, nikt by tego nawet nie zauway. Dziesiciu dni i dziesiciu nocy, w wikszoci spdzonych w dusznym cheder ha'atum, nigdy nie zapomn.Po powrocie Ejala nocne syreny wydaway si mniej zowrogie. Byy ju o wiele rzadsze i nie czyniy takiego spustoszenia jak na pocztku atakw, a pniej wszystko si uspokoio. Ja jednak nie potrafiam. Nie spaam po nocach. Kiedy zasypiaam nawet na krtko, budziam si z krzykiem. W mylach wracay do mnie sceny z atakw i trudno przychodzio mi skoncentrowa si na czymkolwiek. Syreny karetki pogotowia czy policji sprawiay, e oblewaam si potem ze strachu. Podrygiwaam nerwowo na dwik przekrcania kontaktu przy zapalaniu wiata, dzwonka u drzwi czy cichego pukania. Byo to nawet zabawne. Ja te sama z siebie si miaam, ale i zdarzao si, e ze miechu przechodziam w nagy pacz. Byam zmczona Izraelem. Wiedziaam, e Ejalowi ju nic nie grozi, i mogam wyjecha bez poczucia dezercji. Wojna udowodnia mi, e Ziemia wita nie jest dla mnie, a tym bardziej dla mojego syna waciwym miejscem.ZalubinyZ objaww stresu pourazowego mona si wyleczy. Do mioci mona prbowa si nie przyznawa. Udawa, e si j zapomniao, wymienio na co innego, mniej dramatycznego, zlekcewayo lub przepdzio argumentami o strachu, obcej religii, koniecznoci rozstania z bliskimi czy czymkolwiek innym. Czasami to si udaje, czasami za nawet najtrafniejsze i bardzo rozsdne argumenty nie pomagaj. Mnie i Ejalowi przydarzya si ta druga moliwo.lub wyznaczylimy na czas, kiedy w Warszawie rozpoczynaa si zota polska jesie. Mj importowany z Ziemi witej narzeczony wysoki chudzina, z niedowag dziesiciu kilogramw jako ywo przypomina zicia Tewjego Mleczarza z legendarnego, reyserowanego przez Jerzego Gruz, w 1984 roku, przedstawienia Skrzypka na dachu, ktrym w czasach studenckich w Gdasku kilkakrotnie si zachwycaam. W dniu lubu ubra si w tureckie spodnie z modnymi szczypankami z przodu i w indyjsk koszul kupion na bazarze pod Paacem Kultury. Prawie dwukrotnie przepasa si polskim paskiem i w Urzdzie Stanu Cywilnego Warszawa-Wola sta z min tak powan, jakby wanie zapad na niego ostateczny wyrok. Zarwno granatowe paski, jak i zakadki na spodniach, majce optycznie poszerza, nie sprawdziy si w wypadku Ejala. Co gorsza, dziwnie jako podkreliy jego modziecz, wiotk sylwetk zakoczon pokanymi, biaymi, amerykaskimi butami firmy Nike, w Polsce nazywanymi adidasami, w rozmiarze 47.Na gowie Ejal mia szop bujnych, falujcych wosw tak pocigajco czarnych, e mj pitnastoletni brat, mysi blondyn (ten sam, ktry po latach oeni si w Izraelu z ydwk o wosach jeszcze bielszych ni jego), nie mogc oprze si wraeniu, wypoyczy sobie ich czer i wasnorcznie ufarbowa swoje proste jak druty wosy na upiorny kolor. A e przez pomyk wybra trwa farb, przez jaki czas straszy trupim kontrastem i prawie poegna si z edukacj w szkole redniejJa rwnie w dniu lubu bez problemu zmieciabym si (ach, gdzie podziay si te czasy?!) w tej samej kategorii wagi lekkiej lub nawet pirkowej. Wygldaam bowiem, by posuy si okreleniem mojej babci, jak mier na urlopie. Ubrana byam w poszerzane w talii spodnie, zdobyte w Hofflandzie po odstaniu w dugiej kolejce, w oliwkowym kolorze symbolizujcym ojczyzn mego wybranka, bia bluzk z falbankami, bo jakkolwiek by byo, w szkole nauczono mnie, e na wane uroczystoci przychodzi si w biaej bluzce (a to w kocu by mj lub), na nogach miaam sanday kupione w sklepiku w okolicy Hali Mirowskiej w Warszawie. Razem wygldalimy tak chudo, modo i biednie, jak potrafili wyglda tylko studenci w pocztkach lat dziewidziesitych. Po drodze na uroczysto zalubin gojki[12] z ydem kupilimy od ulicznej kwiaciarki bukiet za kilka zotych, a kiedy okazao si, e moja bratowa, Barbara, jedna z czworga zaproszonych przeze mnie goci, jeli nie liczy tumacza, przysza z pikn wizank, zamieniymy si i takim oto sposobem staam si wacicielk misternie uoonych kwiatw, ktre w zdenerwowaniu skubaam patek po patku.Nasi gocie: bratowa i trzej bracia (w tym jeden niepenoletni, w faszywy brunet), na nasz prob wszyscy w koszulkach i dinsach, penili bardzo wane funkcje: dwch byo wiadkami, trzeci fotografem, a bratowa reprezentowaa goci.Jedyn osob niepasujc do caoci widowiska by tumacz przysigy z jzyka hebrajskiego, ktry za przywilej pgodzinnego uczestnictwa w uroczystoci pobra zawrotn sum stanowic rwnowarto caego mojego studenckiego stypendium wraz z rent otrzymywan po mierci mamy, pozbawiajc nas w ten sposb kopotu zapraszania liczniejszego grona goci. Widocznie dla niego owa suma nie okazaa si zbyt zachcajca, bo w dniu poprzedzajcym nasz lub zadzwoni do mnie z owiadczeniem, e niezbyt dobrze si czuje i raczej woli zosta w domu, ni pata si po miecie, tumaczc akt desperacji zwany te maeskim. Zaciskajc grzecznie zby, poyczyam mu zdrowia i poszam wypaka si do azienki z powodu anulowania lubu, ktry, midzy nami mwic, i tak mia by troch na prb. Ani ja, ani mj narzeczony nie za bardzo wierzylimy we wsplne ycie, tym bardziej e z powodu nieukoczonych studiw Ejala musiao ono, przynajmniej przez najblisze trzy lata jego nauki, toczy si w Izraelu. Mimo wszystko chcielimy sprbowa.Znalezienie w cigu jednego dnia innego tumacza z rzadkiego w tamtych czasach jzyka narodu wybranego byo niemoliwe, a bilet powrotny Ejala, najtaszy, bez moliwoci zwrotu, czeka ju na niego z dat wyznaczon na najblisze dni. W sytuacj wmiesza si jednak mj mniej ustpliwy narzeczony i przemawiajc jzykiem biblijnym, przemieszanym z inwektywami zapoyczonymi ze wszystkich innych, jakie mu przyszy do gowy (to byo jego najdusze w yciu przemwienie), doprowadzi do cudownego wyzdrowienia chorego, ktry nazajutrz stawi si w urzdzie bez adnych oznak niemocy.Czterdziestoletni pan w okularach, jak przystao na warszawski lub zagranicznego narzeczonego wywocego z Polski to, co miaa najcenniejszego pikn biaogow, ubrany by w trzyczciowy elegancki garnitur z jedwabn chusteczk w klapie, bia koszul z krawatem i wiecce lakierki. Czekajc obok nas na pocztek ceremonii, nawet przez chwil pewnie nie pomyla, e te dzieciaki obok niego to jego klienci, podobnie jak my nie moglimy sobie wyobrazi, e ten elegancki pan wanie nas ma reprezentowa.Stalimy wic obok siebie w korytarzu przed sal lubw, nie podejrzewajc siebie nawzajem o jakikolwiek zwizek i denerwujc spnieniem drugiej strony, a do momentu, kiedy caa uroczysto omal nie zostaa anulowana z powodu nieobecnoci obecnych.Po raz kolejny ceremonia o may wos, a nie doszaby do skutku i nie skoczya si zoeniem podpisw na maeskim certyfikacie z powodu zupenie nieplanowanego niepohamowanego ataku miechu panny modej i zaraonych nim goci, co przez urzdniczk ze zotym acuchem na szyi zostao ocenione jako akt zniewaajcy urzd pastwowy. Na szczcie pan mody znw stan na wysokoci zadania. Z pomoc niezachwianej w niczym powagi i dostojestwa tumacza uspokoi srog pani co do swoich powanych zamiarw.Szczliwie zaobrczkowani poyczonymi od starszego brata obrczkami, udalimy si do domu weselnego dwudziestodwumetrowej kawalerki Joasi, mojej koleanki poznanej podczas pierwszej wizyty w Izraelu, u ktrej mieszkaam przez ostatnie wakacyjne miesice z Ejalem i Makiem. Uczt kulinarn, zoon z ulubionych kotletw schabowych (pan mody nie mia z tym adnego problemu), ziemniakw z koperkiem, surwki z kapusty oraz ciasta z cukierni pod blokiem, przyrzdzilimy wasnorcznie z Ejalem.Niestety, czasami drogo trzeba paci za popenione bdy i to wanie zdarzyo mi si w dniu mojego lubu. Kilka lat wczeniej byam starocin na prawdziwym weselu mojego brata: z pann mod w piknej biaej sukni, dziesitkami goci, orkiestr i caonocn uczt z mnstwem da. Niefortunnie pooywszy si o pnocy chwilk odpocz, nie pozwoliam si ju obudzi i bezczelnie przespaam ca miesicami przygotowywan z pomp i parad celebracj nowego maeskiego stada. Pamitajc mj wybryk, dwoje z czworga goci, pieszc do swego pierworodnego syna, opucio mnie i mojego wieo polubionego ma i nie uraczyo si nawet wspaniaym obiadem, czego do dzi auje, i susznie! Uda nam si bowiem wyjtkowo smaczny. Niestety, mj brat i bratowa nie wzili te udziau w programie rozrywkowym zapowiedzianym na t donios uroczysto: spacerze do pobliskiego kina. Chcecie wiedzie, jaki film grano w dniu mojego lubu? Nie pamitam. Z natoku wrae zasnam w trakcie. Musia chyba by dobry, bo do tej pory mj najmodszy brat weselny fotograf, ten od farbowanych wosw wspominajc tamt uroczysto, patrzy na mnie z podziwem, krci gow i mwi: Siostra, to byo WESELE!.Odmiana losuMoje stare ycie zmiecio si w dwch torbach. Oprcz ubra, wiecznego pira, kaamarza z niebieskim atramentem, znalazy si w nich zdjcia, ulubione ksiki i osiemnacie czarnych talerzy. Nigdy takich wczeniej nie widziaam w sklepach. Nie porcelanowe, tylko ceramiczne, nie okrge, tylko kwadratowe. Ich szokujca na biaych obrusach czer, niepokryta lakiem, chropowata, matowa i gsta, miaa w sobie jakby drugi wymiar pod warstw farby. Wydawao mi si, e gdybym j zacza rozdrapywa paznokciem, odkryabym jak now barw, niewidzian przez nikogo przede mn. Nie prbowaam jednak tego robi, poniewa jestem do praktyczn osob, ktra przewanie nie niszczy ju pierwszego dnia swoich zakupw, cho czasami zostawia je gdzie po drodze do domu, a gdzie nawet nie potrafi sobie przypomnie.Czarny anio tak nazywa si zestaw, o czym informowaa naklejka na spodzie. Nie wiem dokadnie, dlaczego nie tylko go kupiam, ale i straciam dla niego cenne kilogramy, na ktre mogam sobie pozwoli, opuszczajc Polsk i lecc do Izraela. Talerze zdaway si idealnie pasowa do mojej nowej rzeczywistoci: oryginalne, zaskakujce, intrygujce swoim czarem. Wyzwalay we mnie uczucie ekscytujcego oczekiwania z domieszk strachu, neutralizowanego z pomoc specjalnie kupionego na okazj przeprowadzki albumu zatytuowanego Ukadanki kwiatowe. Wyobraaam sobie, e w Izraelu bd mieszka w domu z duym ogrodem i codziennie rano stroi pokoje mojego domu bukietami wieo zerwanych kwiatw.Kontrola bezpieczestwa przed lotem na Okciu bya jak zwykle nieprzyjemna. Cho nie miaam nic do ukrycia, czuam si zdenerwowana i niepewna. Ukadajc po kontroli rzeczy w walizkach, mylaam o tym, e znw, mimo zych dowiadcze, jad do kraju formalnie w stanie wojny z wieloma pastwami arabskimi, w tym z prawie wszystkimi ssiadami. Wszak wiedziaam ju, e rakiety spadajce na domy w Izraelu to nie jest jeszcze jedna wiadomo w telewizji gdzie z koca wiata; one s rzeczywiste i dotycz miejsca, gdzie zamierzam mieszka. Lot do Izraela kojarzy mi si raczej z samobjstwem ni z podr polubn. Pomylaam o obietnicy Ejala, e po studiach sprbuje znale prac w Polsce i tam zamieszkamy. Popatrzyam na trzymany w rku bilet w jedn stron i weszam na pokad samolotu.Przez cay lot do Tel Awiwu zastanawiaam si nad moim nowym yciem majcym si rozpocz w Izraelu u boku mczyzny (nazwaam go tak troch na wyrost), ktry na wzr bohatera brazylijskiej opery mydlanej postanowi dla mnie walczy ze swoim wiatem, by ten przyj do wasnego grona gojk o odmiennej mentalnoci, pochodzc z innej kultury i innego narodu, ktry, jak powiedzia byy premier Izraela Icchak Szamir, antysemityzm wyssa z mlekiem matki. Gdyby kto wtedy uwaniej przypatrzy si Ejalowi, trudno by mu byo w nim dostrzec, mimo tego imienia, odwanego bohatera, mdrca posiadajcego monopol na prawidowe odpowiedzi czy zuchwaego Don Juana, poeracza serc niewiecich. Mj dwudziestoczteroletni m nie by te typem hipisa, ktry moe spa ze swoj ukochan pod gwiazdami, ani rozpieszczonym jedynakiem ydowskiego milionera. By studentem ekonomii, przecitnym chopakiem z niedowag i grzyw czarnych wosw, przekonanym, e przez przypadek znalaz sobie do kochania kogo nie bardzo odpowiedniego, wrcz problematycznego Polk z kraju kojarzcego mu si z obozami koncentracyjnymi i ze spadkiem po socjalistycznym reimie.Swojej mioci by pewny, wtpliwa wydawaa mu si za to rzeczywisto, w jakiej mia od tej pory y, opuciwszy dom rodzicw, z kobiet i jej synem, mwicymi w niezrozumiaym dla niego jzyku (ale czy jakikolwiek mczyzna jest w stanie zrozumie kobiet?). Nie potrafi jasno i pewnie odpowiedzie ani sobie, ani jej, na wiele pyta: czy poradz sobie finansowo on jeszcze bez zawodu, ona niepotrafica nawet zapyta o drog w jzyku kraju, w ktrym ma mieszka? Gdzie bd pracowali? Za co yli? Czy jego rodzice zaakceptuj j jako jego on bez lubu pod chup[13]? Czy jego ona bdzie miaa wystarczajc motywacj, by schowa do szuflady ciko zdobyty dyplom magistra filologii polskiej nieprzydatny w Izraelu i nauczy si nowego zawodu, jednoczenie pracujc, by mie pienidze na utrzymanie? Czy znajdzie nowych przyjaci, pokocha wita bez niegu i najbliszej rodziny siedzcej wok stou? Czy przestanie tskni za starym krajem? Zadomowi si w kraju, w ktrym szans na deszcz ma si tylko czasami przez cztery zimowe miesice, a przez reszt roku soce tak pray, e ucieka si od niego jak od zarazy? Jak zaaklimatyzuje si jej syn? A jeli nawet wszystkie odpowiedzi bd pozytywne, to czy oni oka si par na cae ycie? Czy potrafi zbudowa szczliwy dom i pozosta w nim a do mierci?I ja, i mj m nie do, e nie bylimy pewni siebie i trwaoci naszego zwizku, to jeszcze solidarnie wrcz wtpilimy w optymistyczn przyszo rozpoczt w Warszawie zalubinami gojki z ydem aktem mioci, ale i biurokratyczn formalnoci konieczn dla mojej emigracji. Z naszej niewiary wyniko postanowienie o zachowaniu tajemnicy: przez jaki czas, rok, dwa (?) bdziemy prbowali y razem, bez obrczek i przede wszystkim bez wtajemniczenia w nasze maestwo rodzicw Ejala majcych powane obiekcje wobec ewentualnego lubu najstarszego syna z nie-ydwk, i to obarczon dzieckiem (moi nie yli, nie mogli ani nas pobogosawi, ani by nam przeszkod). Postanowilimy: jeli bdzie nam ze sob dobrze, to wyjawimy wszystkim, e jestemy maestwem, jeli nie, a tak pewnie si stanie i to szybko trudno. Kade pjdzie swoj drog i ju!SekretNie wszystko w yciu da si przewidzie. Kt mgby pomyle, e pewnego dnia ojciec Ejala, lec na fotelu dentystycznym u rodzinnego stomatologa, z ustami ubezwasnowolnionymi klamrami i znieczuleniem, zostanie zaskoczony gratulacjami z powodu dobrego stanu uzbienia (nie liczc grnej czwrki) swojej synowej, o ktrej nie wiedzia, e istnieje, a jego ona, Rina, pojawi si bez zapowiedzi w wynajtym mieszkaniu syna z hummusem, jego ulubionym daniem, kupionym okazyjnie w Jafie, i otworzywszy drzwi, niezamknite na klucz, zastanie przywitana na progu przez t sam dziewczyn, ktra szczliwie dla niej wyjechaa z Izraela kilka miesicy wczeniej do swojego kraju, a teraz, nie spodziewajc si wizyty adnych starszych pa, bdzie staa przed ni tak, jak j Pan Bg stworzy, i na dodatek, miertelnie przestraszona, zacznie histerycznie krzycze przy wtrze gosu teciowej, nie mniej od niej zdesperowanej.A wszystko dlatego, e tego dnia byo nam wyjtkowo gorco i Ejal postanowi wyskoczy do sklepu po lody mielimy si nimi wzajemnie ochadza. Ja zreszt wcale nie byam naga. Na szyi miaam potrjny sznur czerwonych korali, kupionych dzie wczeniej na arabskim bazarze w Jerozolimie, podobnych do tych, jakie ofiarowaa mi kiedy mama mojej mamy, podkrelajc, e to prawdziwy koral, uwaanych za prostackie przez mam ojca. Mnie si jednak podobay i te, i tamte. Kiedy pasoway do mojej czerwonej plisowanej spdniczki, a teraz, w Izraelu, do czerwonej szminki, ktr malowaam usta dla Ejala. Poza tym do drzwi, nawet otwartych i nawet tych nalecych do wasnego syna, trzeba puka!Kiedy wreszcie udao nam si przesta wrzeszcze na siebie z szeroko otwartymi z przeraenia oczami i podniesionymi rkami, moja teciowa, powiedziaa co nerwowo do mnie po hebrajsku i wysza z mieszkania, zapominajc o zostawieniu hummusu. Chyba miaam wtedy szczcie, e nie zrozumiaam, o co jej chodzio.Znajomo z Rin od pierwszego spotkania nacechowana bya nieufnoci i brakiem porozumienia. I ona, i jej m (nie potrafi sobie przypomnie, aby kiedy odezwa si do mnie bezporednio) nawet wtedy, gdy oboje ju wiedzieli, e pobralimy si z Ejalem, zachowywali si tak, jak gdybymy nadal nie byli maestwem i starali si trzyma ten fakt w sekrecie. My rwnie podtrzymywalimy iluzj, majc nadziej, e we waciwym momencie przyjdzie rozstrzygnicie.Pierwszy i jedyny raz rodzice Ejala przyszli nas odwiedzi razem dopiero w kilka lat po lubie, podczas choroby Ejala. Przenielimy si ju wtedy z ulicy Weizman w Giwatajim, z jednopokojowego mieszkania w starym, zaniedbanym budynku, na ssiedni ulic Ben Cwi, do wynajmowanego, nowo wybudowanego trzypokojowego mieszkania z widokiem na ostatnie zielone wzgrze w miecie. Byo to tu po tym, jak pewnego sobotniego wieczoru modszy brat mojego ma, ucze liceum, niespodziewanie zacz dobija si do naszych drzwi. Kiedy przeraeni otworzylimy, Niw, nie patrzc si na mnie, zapa Ejala za koszul i potrzsa nim histerycznie, krzyczc: Ojciec pacze!!! Wszystko przez ciebie!. Ejal tak jak sta, w filcowych kapciach, wybieg z bratem na deszcz. Patrzc przez okno, widziaam go pieszcego do samochodu, jakby od kadej mijajcej sekundy zaleao czyje ycie. Mylaam, e nie wrci. Wrci, nie powiedziawszy nawet sowa o tym, co si wydarzyo w domu jego rodzicw.Za kadym razem, kiedy wchodziam do naszego nowego mieszkania, czuam si wybrank losu i to nie tylko dlatego, e wygralimy jego wynajem, konkurujc z szeciu innymi parami, ktre chciay w nim mieszka (okolica bya zielona, budynek nowiutki o wysokim standardzie i niewygrowanym czynszu, std takie due zainteresowanie). Mj syn Maciek, ktrego pobyt w Izraelu wanie zalegalizowano, przyznajc mu status staego rezydenta, Maszi, jak nazwali go koledzy za spraw blond wosw, mikkich i delikatnych, w dotyku przypominajcych jedwab, po hebrajsku meszi, mg w nim wreszcie mie swj pierwszy wasny pokj.Kim, moja i Ejala crka, przysza na wiat dopiero po dwunastu latach maestwa, w 2003 roku, w pierwszym wasnociowym mieszkaniu, moim i Ejala, kupionym dziki spadkowi po mierci ojca Ejala. Kiedy widoczne z naszych okien wzgrze pokryo si budynkami nowej dzielnicy, nasza rodzina przeprowadzia si na drug stron tego wzgrza, do Ramat Ganu. Dopiero wtedy poczuam, e zaczynam oswaja si z Izraelczykami i Izraelem. Zanim si to jednak zdarzyo, upyn musiao wiele lat wzajemnej nieufnoci wynikajcej przed wszystkim z faktu, e w kraju ydw byam nie-ydwk. Godem pastwa, w ktrym yam, bya menora zoty wiecznik z gazkami oliwnymi i napisem Israel, od trzech tysicy lat bdcy symbolem narodu ydowskiego; flaga w formie biaego prostokta z niebieskimi pasami po bokach wzorowana bya na ydowskim szalu modlitewnym taesie, a podczas pastwowych uroczystoci piewano:Dopki w naszych dusz gbinie,Serce ydowskie ywo bije,Oko ku wschodowi si obraca,I do Syjonu wci powraca[14].Dla matki mojego ma crki rabina, i dla ojca Ejala potomka syjonistw budujcych od czterech pokole Erec Israel, wierzcych gboko w to, e ydzi potrafili obroni swj byt jako nard dziki przestrzeganiu tradycji ydowskiej, a take niemieszaniu si z nie-ydami, synowa gojka stanowia zagroenie dla wartoci, w ktre wierzyli. Ich wnuki miay nie nalee do narodu ydowskiego, skoro ich matka nie jest ydwk, a to, w latach dziewidziesitych, przed przybyciem rzeszy Rosjan, w duej czci nie-ydw, byo bardzo trudne do zaakceptowania.- koniec darmowego fragmentu - zapraszamy do zakupu penej wersji

Przypisy[1] Przedstawione w ksice fakty nie odnosz si do Autonomii Palestyskiej.[2] Alte zachen (jidysz) stare rzeczy.[3] CaHaL skrt od Cwa Hagana leIsrael Siy Obronne Izraela.[4] Chasyd (hebr., dos. sprawiedliwy) yd nalecy do odamu chasydzkiego powstaego w XII wieku w Europie. Przywdc duchowym chasydw i najwyszym dla nich autorytetem jest admor, obdarzony, jak wierz jego uczniowie, wyjtkowymi, czasem wrcz nadprzyrodzonymi zdolnociami uzdrawiania czy przemawiania zza grobu.[5] HaLiszka haMerkazit leStatistika Centralne Biuro Statystyczne (CBS), 2012.[6] Babiloski Talmud, Szawuot, 39A.[7] Wybuch masowego protestu Izraelczykw, do ktrego doszo w 2011 roku z powodu droejcego ycia i nierwnoci spoecznych, zmieni program wyborczy izraelskich partii w wyborach w 2012 roku. W 2013 roku kwestia zmian ekonomicznych i obnienia cen mieszka staa si jednym z centralnych zagadnie kampanii przedwyborczej.[8] http://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-3802284,00.html.[9] http://www.globes.co.il/news/article.aspx?did=1000712497.[10] Jidysz, (dos. ydowski, od pierwotnego okrelenia w tym jzyku jidysz-dajcz, ydowski niemiecki) jzyk ydw aszkenazyjskich, powstay okoo X wieku w poudniowych Niemczech na bazie dialektu rednio-wysoko-niemieckiego z dodatkiem elementw hebrajskich, sowiaskich i romaskich.[11] Herod by Edomit z rodu semickiego.[12] Goj (hebr. goim nard) okrelenie oznaczajce nie-ydw, nadawane innowiercom (Uniwersalny sownik jzyka polskiego, PWN, Warszawa 2004).[13] Chupa baldachim symbolizujcy nowy dom, pod ktrym zwierany jest ydowski zwizek maeski.[14] Hymn Nadzieja (Hatikwa), w przekadzie Szoszany Raczyskiej.

[*] Z wyjtkiem kilku sytuacji dotyczcych konwersji na judaizm w mojej ksice sowo yd opisuje zawsze przynaleno do narodu ydowskiego (przynaleno i wyznanie w odniesieniu do rodowisk religijnych).[**] Imiona i nazwiska zostay zmienione; chyba e zainteresowani, udzielajc mi wywiadu, wyrazili zgod, aby byy autentyczne.

MUZA SAul. Marszakowska 800-590 Warszawatel. 22 6211775e-mail: [email protected] zamwie: 22 6286360Ksigarnia internetowa: www.muza.com.plKonwersja do formatu EPUB: MAGRAF s.c., Bydgoszcz

Spis treciStrona tytulowaStrona redakcyjnaDedykacjaMottoO oswajaniu od autorkiIzraelski kalejdoskop (zamiast wprowadzenia)1 Emigrantka z przypadkuPrzypisyWydawca