„IZRAELITA” 1866–1915. Wybór źródeł

7/21/2019 IZRAELITA 18661915. Wybr rde

1/111

seria pod redakcjMarcina Wodziskiego


2/111


3/111

IZRAELITA

Wybr rde

Agnieszka Jagodziska

i Marcin Wodziski

Wydawnictwo AusteriaKrakw Budapeszt


4/111


5/111

SPIS TRECI

Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Izraelita. Historia pisma (Agnieszka Jagodziska i Marcin Wodziski) . . . . . . . . . . . . . 17

Rozdz. 1. Izraelita o sobie (przygot. Agnieszka Jagodziska = A. J.) . . . . . . . . . . . . . . . 49Rozdz. 2. Do czego dymy? Program (A. J.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101Rozdz. 3. Nard czy religia? (przygot. Marcin Wodziski = M. W.) . . . . . . . . . . . . . . . . 123Rozdz. 4. ydzi tradycyjni (M. W.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145Rozdz. 5. Religia i jej reforma (M. W.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173Rozdz. 6. Spory o jzyk (A. J.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203Rozdz. 7. Wok historii (M. W.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227Rozdz. 8. Kwestia kobieca (przygot. Marzena Szugiero) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249Rozdz. 9. Wobec antysemityzmu (przygot. Zuzanna Koodziejska = Z. K.) . . . . . . . . . 277

Rozdz. 10. Syjonizm (Z. K.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303Rozdz. 11. Emigracja (Z. K.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329Rozdz. 12. Literatura: proza i poezja (Z. K.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343Rozdz. 13. Krytyka literacka (Z. K.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377Rozdz. 14. O sztukach piknych (przygot. Renata Pitkowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401Rozdz. 15. Sprawy gminne (M. W.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435Rozdz. 16. Biece zdarzenia (Z. K.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457Rozdz. 17. Ogoszenia i reklamy (A. J.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481

Wykaz cytowanej literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507Spis rde z Izraelity zamieszczonych w niniejszym wyborze . . . . . . . . . . . . . . . . . 527rda ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534


6/111


7/111

Przedmowa

PRZEDMOWA

Dlaczego Izraelita?

Rynek prasowy swoj tematyczn specjalizacj, zrnicowaniem formy przekazu

oraz oferowan liczb tytuw moe obecnie przyprawi o zawrt gowy. W ob-liczu takiej wspczesnej (nad)obfitoci siganie przy porannej kawie po pras

XIX-wieczn moe wydawa si nieco perwersyjne. A jednak poza oczywistymiwalorami naukowymi jest co fascynujcego w lekturze tych wyjtkowo junieaktualnych czasopism. Dr Abu Kabir Muawija, jeden z bohaterw SownikachazarskiegoMilorada Pavicia, z zachann ciekawoci czytywa XIX-wiecznegazety po tym, jak odkry, e nie maj one nic wsplnego z jego czasami: Bez-lik nazwisk, adresw nie istniejcych ju spek, kupcw i sklepw od dawnanieczynnych ubarwia stronice starych gazet. Doktor Muawija zaton w tym

zaginionym wiecie niby w jakim nowym, zbawczym pokoleniu, nie zaintereso-wanym jego wasn niedol i troskami. Autorzy tego opracowania, cho nie po-dzielaj upodoba kulinarnych bohatera Sownika, na przykad do kolacji zoonejz woowych i kozich uszu, to jednak XIX-wieczn pras czytaj z rwn fascyna-cj co on. Wyrazem tych naukowych zainteresowa i owocem wielu lat lekturytakiego nieaktualnego ydowskiego tytuu prasowego jest prezentowany tom.

O potrzebie studiw nad czasopimiennictwem ydowskim przypomniaaniedawno Joanna Nalewajko-Kulikov zredagowanym przez siebie tomem Stu-dia z dziejw trjjzycznej prasy ydowskiej na ziemiach polskich (XIXXX w.).

Zwraca w nim uwag na kluczow funkcj prasy w ksztatowaniu sfery pu-blicznej i tworzeniu forum dyskusyjnego w XIX-wiecznym wiecie, trafnieokrelajc przy tym charakter i rol pism ydowskich:

W historii ydw na ziemiach polskich na przeomie XIX i XX wieku prasa wpisywaasi idealnie w tradycyjn ydowsk sfer publiczn, ksztatowan wok bejt ha-midra-

1 Milorad Pavi, Sownik chazarski. Powie-leksykon w stu tysicach sw (egzemplarz eski),prze. Elbieta Kwaniewska, Danuta Cirli-Straszyska, Warszawa 2004, s. 181.


8/111

Przedmowa

szu(domu nauki), z jego analizowaniem i dyskutowaniem tekstw religijnych oraz jegopolifoni opinii. Zarazem odgrywaa rol szczegln jako jedno z najwikszych, jelinie najwiksze, narzdzie modernizacji spoecznoci ydowskiej.

Badajcy rozwj ydowskiej sfery publicznej w Warszawie pocztku XX wie-ku Scott Ury twierdzi nawet, e gazety wrcz zaczy zastpowa tradycyj-ne ydowskie instytucje gminne, takie jak bractwa pogrzebowe, organizacjedobroczynne i inne mniej formalne struktury. Co jednak ciekawe, wrdowych czasopism Ury wymienia wycznie jidyszowe i hebrajskie dzienniki,zapominajc o jednym z najstarszych i najduej dziaajcych pism ydowskiej

Warszawy Izraelicie. Sdzimy, e przywrcenie mu waciwego miejscaw pamici zbiorowej jest wanym zadaniem historiografii. Bez niego obraz jestbowiem jednostronny i niepeny.

Wydaje si, e historia i treci Izraelity, polskojzycznego pisma ydow-

skiego, wymagaj szczeglnego studiowania z kilku co najmniej powodw. Popierwsze, jest to jeden z najstarszych ydowskich tytuw prasowych wyda-

wanych na ziemiach polskich. Po drugie, byo to najduej ukazujce si z za-oonych w XIX wieku polskojzycznych pism ydowskich. Po trzecie, jegoblisko pwieczny okres aktywnoci (18661915) przypad na czas szczegl-nie wanych przeobrae ycia ydowskiego w Polsce, ktrych Izraelita bywiadkiem, uczestnikiem lub komentatorem. Z tego wzgldu stanowi skarb-nic wiedzy o swojej epoce, co ma szczeglne znaczenie w sytuacji zniszczenia

wielu zbiorw bibliotecznych i archiwalnych w czasie drugiej wojny wiatowej.

Izraelita jest ciekawy rwnie ze wzgldu na spoeczno, ktrej go-sem chcia si sta. Reprezentowa mianowicie rodowisko ydw, ktrzy

w XIX wieku nazywali siebie postpowymi lub Polakami wyznania moje-szowego, czasami te dobrze mylcymi czy klas owiecon. Okrelenia tejgrupy ewoluoway jednak wraz z jej przeobraeniami i ju na pocztku XX wie-ku mwiono o jej czonkach jako o ydach (z)asymilowanych czy asymilato-rach, a Izraelita tego okresu mieni si organem ydw Polakw. W now-

2 Joanna Nalewajko-Kulikov, Prasa ydowska na ziemiach polskich: historia, stan bada, per-

spektywy badawcze, [w:] Studia z dziejw trjjzycznej prasy ydowskiej na ziemiach polskich(XIXXX w.), red. Joanna Nalewajko-Kulikov przy wsppracy Grzegorza P. Bbiakai Agnieszki J. Cielikowej, Warszawa 2012, s. 7.

3 Scott Ury, Barricades and Banners: Te Revolution of 1905 and the ransformation of WarsawJewry, Stanford 2012, s. 75.

4 T warto pisanej na gorco prasy w odrnieniu od tworzonych zazwyczaj pniejpamitnikw podkrela rwnie Nalewajko-Kulikov, Prasa ydowska na ziemiach pol-skich, s. 29.

5 Por. podtytu Izraelity w ostatnim roku jego ukazywania si (1915) Organ Polakwydw.


9/111

Przedmowa

szych badaniach do nazw bdcych elementem autodeskrypcji tej spoecznocipodchodzi si bardziej krytycznie, jzyk epoki zastpujc terminami naukowegoopisu. Zamiast o asymilatorach pisze si wic w szczeglnoci w odniesieniudo XIX wieku o integracjonistach czy ydach akulturowanych. Kopot z ichopisem jest echem problemu, jaki mieli oni z samopostrzeganiem i samoopi-sem. Izraelita rejestruje te nieustanne negocjacje dotyczce ksztatu ich to-samoci. Szczeglnie cenne jest to, e tygodnik pokazuje nie tylko wielkie cele,

jakie formacja postpowa sobie stawiaa, ale rwnie daje biece wiadectwojednostkowych decyzji, rozterek i emocji towarzyszcych ich realizacji. W tymsensie stanowi wyjtkowe archiwum ideologicznych deklaracji i realnych wy-borw polskich ydw postpowych, dokumentujce wany rozdzia historii.

Paradoksalnie, czasopismo budzi zainteresowanie rwnie ze wzgldu naswoje sabe strony. O jego fenomenie stanowi wic take skupianie si na spra-

wach warszawskich, pomimo aspiracji do oglnopolskiego zasigu, oraz pisanie

w duej mierze wbrew deklarowanej otwartoci na kadego czytelnika doczytelnika swojaka (ha-mewin jawin), dobrze orientujcego si w wewntrz-nym yciu liberalnej czci warszawskiej gminy ydowskiej. Niezbyt piknaliteratura pikna przedrukowywana w nim nie zapewnia co prawda zbyt czstoartystycznych wzrusze, ale przyblia obraz wartoci kulturowych, jakim ho-dowa. Tendencyjnie redagowane czy selekcjonowane wiadomoci dostarczajinformacji nie tylko (czy nie tyle) o wiecie wok, lecz take o ideologicznejoptyce redakcji pisma. Pogbionych studiw wymagaj zatem zarwno suk-cesy Izraelity, jak i jego poraki zwaszcza e stan bada nad tym pismem

wci jest niezadowalajcy.Celem niniejszej publikacji jest moliwie pene przedstawienie treci typo-

wych dla Izraelity przez cay niemal 50-letni okres jego istnienia, a wic od1866 do 1915 roku. Zaleao nam na tym, by wybrane tu artykuy przedstawiy

6 Por. Ezra Mendelsohn, On Modern Jewish Politics, New York 1993, s. 1617; MarcinWodziski, Owiecenie ydowskie w Krlestwie Polskim wobec chasydyzmu. Dzieje pewnejidei, Warszawa 2003, s. 168185; Agnieszka Jagodziska, Pomidzy. Akulturacja ydwWarszawy w drugiej poowie XIX wieku, Wrocaw 2008. Zob. te Jonathan Frankel, As-

similation and the Jews in Nineteenth-Century Europe. owards a New Historiography?, [w:]Assimilation and Community: Te Jews in Nineteenth-Century Europe, red. Jonathan Frankel,Steven J. Zipperstein, Cambridge 1992, s. 137. Nowe propozycje terminologiczne wy-nikaj z kopotw z pojciem asymilacji, ktrych trafne obejcie zaproponowa ToddEndelman w haleAssimilationzamieszczonym w YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern

Europe, red. Gershon D. Hundert, New HavenLondon 2010, s. 8187; edycja online:http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Assimilation (dostp: 20.12.2013). Kry-

tyk pojcia i terminu asymilacji zob. te Agnieszka Jagodziska, Asymilacja, czylibezradno historyka. O krytyce terminu i pojcia, [w:] Wok akulturacji i asymilacji ydwna ziemiach polskich, red. Konrad Zieliski, Lublin 2010, s. 1531.


10/111

Przedmowa

jak najwierniej samo czasopismo, najwaniejszych publikujcych w nim auto-rw, gwne zagadnienia poruszane na jego amach, typowe gatunki wypo-

wiedzi oraz jego ewolucj w kolejnych dekadach. Mamy nadziej, e bdzie torwnie wartociowa prezentacja szerszego rodowiska umiarkowanej liberal-nej inteligencji ydowskiej, ktrego przedstawicielem stara si by Izraelita.Ufamy, e skoni to badaczy do jeszcze czstszego ni dotychczas sigania dotego czasopisma, a take pomoe w bardziej krytycznym odczytaniu i lepszymzrozumieniu jego treci. Jako e ju teraz wikszo numerw Izraelity jestdostpnych na platformie internetowej polona.pl (niedugo bdzie ich komplet),

warto zachci do korzystania z tego niezwykego rda.

Stan bada

Trudno byoby twierdzi, e Izraelita jest czasopismem zapoznanym. W isto-cie stosunkowo liczne s artykuy i ksiki czerpice materiay z tego tygo-dnika, a rnego typu wzmianki o nim pojawiaj si w wielu publikacjachnaukowych i popularnych. Mimo to, naszym zdaniem, wci nie jest pismem

wystarczajco znanym, a liczne krce w naukowym obiegu niecisoci i b-dy sprawiaj, e w sumie wiedza o nim w przeciwiestwie do stopnia wy-korzystania pochodzcych z niego materiaw jest stosunkowo saba. Naj-lepszym tego przykadem jest fakt, e wikszo publikacji wspominajcychIzraelit podaje bdn dat jego zamknicia: zamiast roku 1915 najczciej

rok 1912, czasami te 1913 lub 1908. Podobne bdy co do najbardziej fun-damentalnych kwestii dotycz take innych aspektw jego funkcjonowania.

Pierwsze wzmianki o okolicznociach powstania i dziaalnoci Izraelitypojawiy si ju w najstarszych historycznych opracowaniach na temat dziejwydw polskich w XIX wieku, a wic w pracach Hilarego Nussbauma. In-formacje tam zawarte byy wprawdzie wobec tygodnika bardzo yczliwe, alefragmentaryczne i nieprecyzyjne, oparte na osobistych wspomnieniach Nuss-bauma, ktry w Izraelicie publikowa sporadycznie i nigdy nie by z nimcilej zwizany. Jeszcze gorzej wyglda informacja o tygodniku w Historii

ydw w Polsce pira wrogiego asymilacji folkisty Samuela Hirszhorna, kt-ry wprawdzie z Izraelit zawzicie polemizuje, ale o jego powstaniu, profilui dziaalnoci informuje niecaym jednym zdaniem. Niewiele wicej napi-

7 Hilary Nussbaum, Szkice historyczne z ycia ydw w Warszawie od pierwszych ladwpobytu ich w tym miecie do chwili obecnej, Warszawa 1881, s. 174175; id., Historia ydwod Mojesza do epoki obecnej, t. 5, Warszawa 1890, s. 430431.

8 S[amuel] Hirszhorn, Historia ydw w Polsce od Sejmu Czteroletniego do Wojny Europejskiej(17881914), Warszawa 1921, s. 214.


11/111

Przedmowa

sa o tygodniku Aleksander Hafftka w przegldzie dziejw prasy ydowskiejw Polsce do 1914 roku.

Troch wicej, co nie znaczy, e lepiej i mniej stronniczo pisa o IzraelicieJakub Szacki, ktry w swej trzytomowej monografii historii ydw w Warsza-wie, w rozdziale o prasie ydowskiej do 1896 roku, ostatni i najmniejsz czpowici prasie polskojzycznej, gwnie Izraelicie. Krtki tekst Szackiegozawiera nie tylko sporo bdw faktograficznych, o ktrych wspomnimy dalej,lecz jest take do jednostronn interpretacj nieprzychyln linii czasopisma,oskaranego o asymilatorstwo, nudziarstwo i monotoni. Szacki twierdzite, e Peltyn by wprawdzie erudyt, ale marnym pisarzem bez temperamen-tu, e prowadzi pismo na mielizny, a Izraelita oy dopiero po jego miercii przejciu przez Nahuma Sokoowa. Co jednak ciekawe, rozdzia zawierabardzo mao nowych ustale faktograficznych (a i te czsto bdne), a przy jegopisaniu Szacki opiera si jedynie na artykule Czterdzieci trzy lata naszej pracy

opublikowanym w Izraelicie w 1908 roku (zob. *1.2). Wskazuje to, e Szackikorzysta najprawdopodobniej tylko ze swoich wczeniejszych notatek, a jegoarbitralne sdy nie opieraj si na analizie treci czasopisma.

Przeomem w studiach nad Izraelit i oglniej pras ydowsk w Polscebyy badania Mariana Fuksa, ktry najpierw w artykule (1974), a potem ksiceo prasie ydowskiej w Warszawie (1979) przedstawi pierwsz rzeteln ocentygodnika, opart na systematycznej analizie jego zawartoci i stronic odideologicznej stronniczoci. Cho praca Fuksa nie jest ani wolna od bdw,ani wyczerpujca, to zawiera pierwsz bezstronn charakterystyk zaoyciela

i najduej aktywnego redaktora Samuela H. Peltyna, opisuje pocztki pisma,jego form, dziay i typowe treci, drukarzy, przerwy w ukazywaniu si tygo-dnika, fazy dziaalnoci i ewolucj pogldw, najwaniejsze punkty zwrotne.Fuks analizuje te rne oceny pisma formuowane od schyku XIX wieku, po-lemizuje m.in. z Szackim, wskazuje na realne osignicia Izraelity i samegoPeltyna, a wreszcie przedstawia ostron ocen czasopisma.

Niedugim, lecz interesujcym okresem dziaalnoci Izraelity w XX wiekuzaja si Agnieszka Jagodziska, ktra analizuje cigo i zmian treci tegoczasopisma w ostatnich 15 latach jego istnienia. Jagodziska dowodzi, e

pismo le znioso gwatowne przyspieszenie przeobrae politycznych, spo-

9 Aleksander Hafftka, Prasa ydowska w Polsce (do 1918 r.), [w:] ydzi w Polsce Odrodzonej,red. Ignacy Schiper, Arie Tartakower, Aleksander Hafftka, t. 2, Warszawa 1932, s. 151.

10 Jakub Szacki, Geszichte fun Jidn in Warsze, t. 3, New York 1953, s. 318321.11 Marian Fuks, Prasa ydowska w Warszawie XIX w. Izraelita, Biuletyn ydowskiego

Instytutu Historycznego 25 (1974), nr 3, s. 1736; id., Prasa ydowska w Warszawie18231939, Warszawa 1979, s. 85102.

12 Agnieszka Jagodziska, Izraelita (18661915), [w:] Studia z dziejw trjjzycznej prasyydowskiej, s. 4559.


12/111

Przedmowa

ecznych i kulturalnych przeomu wiekw, nigdy si do tych zmian nie przy-stosowao, czego skutkiem bya jego dugotrwaa agonia i ostatecznie upadek.Autorka ponadto koryguje szereg niecisoci i bdw faktograficznych panu-jcych w literaturze przedmiotu.

Najnowsza, najobszerniejsza i zdecydowanie najlepsza praca powiconaIzraelicie to rozprawa doktorska Zuzanny Koodziejskiej. Autorka kadziewprawdzie nacisk na analiz treci literackich, niemniej jej monografia jestpierwszym studium badajcym wszechstronnie tygodnik zgodnie z wymo-gami wiedzy prasoznawczej. Koodziejska opisuje i analizuje Izraelit na tleinnych czasopism ydowskich, przedstawia cele pisma, jego struktur, staerubryki, wsppracownikw, redaktorw i korespondentw, a nastpnie cha-rakteryzuje najwaniejsze tematy poruszane na jego amach: projekty reformyi zagadnienia postpu, stosunek do kultury polskiej, problem antysemityzmu,tematyk historyczn i religijn, stosunek do syjonizmu, emigracji, chasydyzmu

i rodowisk tradycyjnych, teksty ludoznawcze, stosunek do edukacji ydowskiej,dobroczynnoci i emancypacji kobiet. Najobszerniejsza cz pracy powico-na jest analizie literatury publikowanej w tygodniku oraz uprawianej na jegoamach krytyce literackiej. Wiele tematw omwionych w ksice pojawia sirwnie w naszym wyborze rde, a Zuzanna Koodziejska jest autork sze-ciu rozdziaw w naszej pracy.

Znacznie liczniejsze ni studia prasoznawcze przedstawiajce usystema-tyzowan wiedz o Izraelicie s prace wykorzystujce materiay w nim pu-blikowane. Szczeglnie w ostatnich latach tego typu studia s bardzo liczne,

a niektre z nich rwnie bardzo wartociowe. Wrd pionierw takiego wy-korzystania Izraelity (i Jutrzenki) wymieni naley Aleksandra Gutermana,ktry najpierw w swojej pracy doktorskiej, a potem w serii publikacji analizowastanowisko tych rodowisk na przykad wobec zmiany religii czy reformy juda-izmu. W tym samym czasie ukazaa si bardzo interesujca praca Aliny Caejna temat asymilacji ydw w Krlestwie Polskim, ktra wprawdzie w wielumiejscach podaa szlakiem dawnych ideologicznych interpretacji rodowiska

Izraelity, to wprowadzia jednak szereg wanych i nowych ustale na temat

13 Zuzanna Koodziejska, Izraelita (18661915) znaczenie kulturowe i literackie czasopi-sma, praca doktorska, Uniwersytet Warszawski 2012. Ksika pod tym samym tytuemjest przygotowywana do druku w Wydawnictwie Uniwersytetu Jagielloskiego.

14 Aleksander Guterman, Cemichat ha-zeramim ha-chadaszim ba-chewra ha-jehudit be--Polin kefi szehi misztakefet be-chitwej-ha-et ha-jehudijim (polanit, jidisz we-iwrit) bejnha-szanim 18611881, praca doktorska, Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie 1983,maszynopis niepublikowany; id., Ha-pulmos be-chitwej-et jehudijim be-Polin be-dawartikunim be-dat (18611885), Gal-Ed 1987, nr 10, s. 4162; id.,Jachasam szel mitbolelejWarsza dorot riszonim we-acharonim (18201918) le-hamarat ha-dat, Gal-Ed 1991,nr 12, s. 5777; id., Perakim be-toledot jehudej Polin ba-et ha-chadasza, Jerusalem 1999.


13/111

Przedmowa

tygodnika. Inne warte wymienienia publikacje korzystajce z Izraelity jakogwnego lub jednego z gwnych rde historycznych to studium Eli Bauerporwnujce stanowisko Nahuma Sokoowa wyraane rwnolegle w jego he-brajskojzycznej publicystyce w Ha-Cefirze i polskojzycznym Izraelicie.Podobne tematy poruszaa Shoshana Stiftel. Tematyk teatraln w Izraelicieanalizowaa Mirosawa Buat. Franois Guesnet pisa o recepcji przez rodo-

wisko Izraelity I Kongresu Syjonistycznego. O stanowisku pisma w czasierewolucji 1905 roku pisa Scott Ury. Stosunek do chasydyzmu bada Marcin

Wodziski. Intensywnie z materiaw Izraelity korzystaa te Agniesz-ka Jagodziska, analizujc deklaracje i praktyk spoeczn rodowiska ydw

postpowych Warszawy drugiej poowy XIX wieku. O tematyce kobie-cej pisay ostatnio Marzena Szugiero i Olga Sobolewskaja, o koresponden-

15 Alina Caa,Asymilacja ydw w Krlestwie Polskim (18641897). Postawy konflikty

stereotypy,Warszawa 1989. rodowisku Izraelity powicony jest rozdz. 4 (s. 4986),liczne odwoania do tygodnika znajduj si rwnie w innych czciach ksiki.

16 Ela Bauer,Nahum Sokolow and the Problematics of the Polish Jewish Inteligentsia, pracadoktorska, New York University 2000, maszynopis niepublikowany; ead., BetweenPoles and Jews. Te Development of Nahums Sokolows Political Tought, Jerusalem 2005.

17 Shoshana Stiftel, Darko szel Nachum Sokow min ha-pozitiwizm ha-jehudi-polani elha-tenua ha-cijonit, praca doktorska, Tel Aviv University 1994; ead., Sokolow we-ha-

-Izraelita. Perek alum be-darko ha-itonait szel ha-manhig ha-cijoni ha-nodea we-orechHa-cefira ketiwa we-aricha be-iton mitbolelim be-Polin, Keszer 1995, nr 17, s. 518.

18 Mirosawa Buat, eatr ydowski w wietle Izraelity w latach 18831905, Pamitnik

Teatralny 1992, nr 14, s. 77126.19 Franois Guesnet, Das erste Interview: Der Erste Zionistische Weltkongress als Wende inder jdischen Reformbewegung Kongress-Polens und seine Rezeption im Warschauer Izra-elita 1897, [w:] Der Erste Zionistenkongress von 1897, red. Heiko Haumann, Basel 1997,s. 155160. Zob. te jego monografi Polnische Juden im 19. Jahrhundert. Lebensbedin-

gungen, Rechtsnormen und Organisation im Wandel, KlnWeimarWien 1998, w duejmierze wykorzystujc materiay z Izraelity.

20 Scott Ury, Pod szubienicami. Polityka asymilacji w Warszawie przeomu wiekw, [w:]Duchowo ydowska w Polsce. Materiay z midzynarodowej konferencji dedykowanejpamici Profesora Chone Shmeruka. Krakw 2628 kwietnia 1999, red. Micha Galas,Krakw 2000, s. 327342; zob. te id., Barricades and Banners, s. 3435.

21 Wodziski, Owiecenie ydowskie w Krlestwie Polskim wobec chasydyzmu, s. 204234.22 Jagodziska, Pomidzy; ead.,Navigating Between radition and Modernity: Warsaw

Progressive Jews Facing Jewish and Gentile Criticism (18551905), [w:] Central and EastEuropean Jews at the Crossroads of radition and Modernity; Proceedings of InternationalConference April 1921 2005, Vilnius, red. Jurgita iauiunait-Verbickien, LarisaLempertien, Vilnius 2006, s. 310318; ead.,My Name, My Enemy: Progressive Jewsand the Question of Name Changing in the Kingdom of Poland in the Second Half of the 19thCentury, Jews in Russia and Eastern Europe 2006, nr 1, s. 3159.

23 Marzena Szugiero,Emancypantka ydwka idealna?: Dyskusja integracjonistw war-szawskich w latach 18801896, [w:]Narody i polityka. Studia ofiarowane profesorowi


14/111

Przedmowa

cjach w Izraelicie Ewa Kawako-Marczuk, a o reakcji na antysemityzmeodore R. Weeks, Maciej Muszyski i Zuzanna Koodziejska. NiekiedyIzraelita bywa nawet wykorzystywany horribile dictu jako rdo wiedzyetnograficznej o ludzie ydowskim w Polsce. Lista poruszanych tematw jest

wic cakiem spora, wci pozostaje jednak wiele zagadnie, ktrymi badaczesi nie zajli, mimo e Izraelita stanowi kopalni wiedzy na te tematy. Jakstaramy si pokaza w niniejszym tomie, nale do nich na przykad funda-mentalne zagadnienia reformowanego judaizmu, literatury polsko-ydowskiej,krytyki literackiej i artystycznej czy kultury konsumpcyjnej.

Zasady edycji

Jak w poprzednich publikacjach seriiMakor/rda, za podstaw przyjlimy

zasady edycji rde zaproponowane przez Ireneusza Ihnatowicza w projekcieinstrukcji wydawniczej dla rde historycznych XIX i pocztku XX wieku.

Jednak ze wzgldu na to, e wspomniana instrukcja uwzgldnia przede wszyst-kim specyfik rkopimiennych rde archiwalnych, a nie materiaw czasopi-mienniczych, na potrzeby niniejszej edycji dokonalimy kilku jej modyfikacji.

Wybrane teksty rdowe uporzdkowalimy w 17 rozdziaach, odpowia-dajcych naszym zdaniem wszystkim najwaniejszym tematom i typom publi-kacji w Izraelicie. Kady rozdzia zosta poprzedzony krtkim wprowadze-niem, objaniajcym znacznie opisywanej tematyki czy opisywanego gatunku

w tygodniku oraz przedstawiajcym dominujce stanowisko redakcji w tejsprawie i jego ewolucj. Wybralimy artykuy naszym zdaniem najwaniejszedla tematw kolejnych rozdziaw, wywoujce najwikszy rezonans, ale te

Jerzemu Tomaszewskiemu, red. August Grabski, Artur Markowski, Warszawa 2010,s. 4565; Olga Sobolewskaja, enskaja tema w polsko-jewrejskom jeeniedielnikie Izra-elita (18661912), [w:]Naucznyje trudy pa judaikie, red. Wiktoria Moczaowa, Moskwa2012, s. 398414.

24 Ewa Kawako-Marczuk, Korespondencje na amach Izraelity i Jutrzenki, ZamojskiKwartalnik Kulturalny 2011, nr 2, s. 8084.

25 eodore R. Weeks, Te Best of Both Worlds: Creating the yd-Polak, East EuropeanJewish Affairs 34 (2004), nr 2, s. 120; id., From Assimilation to Antisemitism: TeJewish Question in Poland, 18501914, DeKalb 2006, s. 6466; Maciej Muszyski, DieHydra von der Spree: Die Warschauer Zeitschrift Izraelita und die Anfnge des modernenAntisemitismus im Deutschen Kaiserreich, [w:]Einspruch und Abwehr. Die Reaktion deseuropischen Judentums auf die Entstehung des Antisemitismus (18791914), red. Ulrich

Wyrwa, Frankfurt 2010, s. 299312; Zuzanna Koodziejska, rodowisko Izraelity wo-bec antysemityzmu, [w:] Studia z dziejw trjjzycznej prasy ydowskiej, s. 299316.

26 Ireneusz Ihnatowicz, Projekt instrukcji wydawniczej dla rde historycznych XIX i po-cztku XX wieku, Studia rdoznawcze 1962, t. 7, s. 99123.


15/111

Przedmowa

moliwie zrnicowane, a wic obok duych wstpnych artykuw programo-wych przytaczamy mae notki prasowe, sprawozdania, recenzje itp. Staralimysi rwnie o moliwie reprezentatywne uwzgldnienie wszystkich gwnychautorw publikujcych w Izraelicie: przede wszystkim Samuela H. Peltyna,a take Izraela Leona (Lejba) Grosglika, Nahuma Sokoowa, Henryka i Le-ona Lichtenbaumw oraz autorw nadsyajcych korespondencje z prowincji,na przykad Wilhelma Feldmana i Salezego Majmona. Artykuy w poszcze-glnych rozdziaach zostay uporzdkowane chronologicznie, przy czym sta-ralimy si, by wybrane teksty reprezentoway cae p wieku ukazywania siczasopisma, z uwzgldnieniem oczywicie zmieniajcego si stopnia zainte-resowania poszczeglnymi tematami. Sezonowo widoczna jest zwaszcza

w przypadku tematw takich jak emigracja i syjonizm, ktre pojawiy si sto-sunkowo pno, czy reformowany judaizm, ktry w ostatnich latach istnieniapisma niemal znikn z jego amw.

O ile byo to moliwe, zamieszczalimy artykuy w ich penej formie, s-dzimy bowiem, e jest to wane zarwno dla uchwycenia typu narracji i styluczasopisma, jak i dla oglniejszej wiarygodnoci rde. Poniewa jednak prze-drukowanie wszystkich artykuw w nieskrconej formie rozsadzioby ramynaszej publikacji, zdecydowalimy si na rozwizanie kompromisowe. Jeliartyku jest zbyt dugi, aby publikowa go w caoci, lub tylko jego fragmentdotyczy interesujcej nas kwestii albo zawiera dygresje zbyt daleko naszymzdaniem odchodzce od gwnego tematu, decydowalimy si na jego skr-cenie. Wszystkie skrty zostay oznaczone w miejscu skrcenia: [], i jeli

skrt obejmuje wicej ni 20% tekstu rwnie w metryczce artykuu jako:[fragment], a w przypisie objaniono tre pominitego fragmentu.

Ortografia i interpunkcja zostay uwspczenione. Jedynym wyjtkiem jestwielka lub maa litera w sowachIzraelita/izraelita, Starozakonny/starozakonny,yd/ydi innych tej klasy, ktre zdecydowalimy si zachowa w wersji ory-ginalnej jako wiadectwa dyskursu tosamociowego. W niektrych wypad-kach zachowalimy te oryginaln pisowni terminologii zwizanej z religii kultur ydowsk.

Teksty zapisane w artykuach alfabetem hebrajskim zachowujemy w wer-

sji oryginalnej. Wszystkie cytaty hebrajskie oraz inne obcojzyczne, a takewszystkie terminy specjalistyczne dotyczce rnych aspektw kultury y-dowskiej (np. hoszana, isza be-aw) zostay objanione w przypisie, a terminypodane w rdle w transkrypcji (zwykle niestarannej transkrypcji wymowyaszkenazyjskiej) zostay w przypisie zapisane w uproszczonej transkrypcji

wspczesnej wymowy izraelskiej.Materia graficzny prezentowany w czci rdowej (poza rozdziaem 17)

nie pochodzi z zamieszczonych tam artykuw z Izraelity, lecz suy jedynieich zilustrowaniu.


16/111

W odsyaczach bibliograficznych do cytowanych tekstw Izraelity orazw metryczkach stosujemy skrcony zapis tytuu pisma Izr.

W tomie (w czci Izraelita. Historia pismaoraz we wprowadzeniu dorozdz. 2) zosta wykorzystany maszynopis artykuu Agnieszki Jagodziskiej,ktry ukaza si jako Izraelita (18661915), [w:] Studia z dziejw trjjzycznej

prasy ydowskiej na ziemiach polskich (XIXXX w.), red. Joanna Nalewajko-Ku-likov przy wsppracy Grzegorza P. Bbiaka i Agnieszki J. Cielikowej, War-szawa 2012, s. 4560. Ponadto w rozdz. 4 i 7 wykorzystano fragmenty ksikiMarcina Wodziskiego Owiecenie ydowskie w Krlestwie Polskim wobec cha-sydyzmu. Dzieje pewnej idei, Warszawa 2003, s. 204234. Fragmenty z obutych prac zostay w obecnej wersji skorygowane, rozwinite i przeredagowane.

Podzikowania

Pozostaje nam przyjemny obowizek podzikowania wszystkim tym, ktrzywspierali nas w dugim procesie przygotowywania tego tomu. Dzikujemynaszym wrocawskim wsppracownikom, ktrzy pomogli nam w sczytaniu,edycji i korekcie tekstw rdowych: Tomaszowi Dudzie, Karolinie Droz-dzie, Piotrowi Grcikowskiemu i Annie Kaunej, a take Marzenie Szugieroz Warszawy. Recenzentce, Eugenii Prokop-Janiec, jestemy wdziczni za wni-kliw lektur i wiele cennych uwag. Ponadto jestemy zobowizani wszystkiminstytucjom i osobom prywatnym, ktre udostpniy nam swoje zbiory ikono-

graficzne. Dzikujemy te naszej macierzystej instytucji, Uniwersytetowi Wro-cawskiemu, za konsekwentne wsparcie tego projektu, oraz Wydawnictwu Au-steria za wspprac i yczliwe przyjcie kolejnego tomu serii rdowej Makor.

Agnieszka Jagodziska i Marcin Wodziski


17/111

Izraelita. Historia pisma

IZRAELITA. HISTORIA PISMA

Agnieszka Jagodziska i Marcin Wodziski

Prehistoria

Pierwszym tytuem prasy ydowskiej w Polsce by dwutygodnik Der Beob-achter an der Weichsel / Dostrzegacz Nadwilaski (18231824), redagowanyprzez Antoniego Eisenbauma. Dostrzegacz by nie tylko pierwszym pismempolsko-ydowskim, lecz w ogle pierwszym ydowskim pismem w tej czciEuropy. Artykuy drukowano w nim rwnolegle w dwu kolumnach: w jednejpo polsku, w drugiej w tzw.jidysz-dajcz(zniemczonym jidysz). Pocztkowoby to czysty niemiecki zapisany alfabetem hebrajskim, z czasem pojawiy si

w nim elementy jidysz. Pismo powstao z inicjatywy k rzdowych i miao

realizowa program cywilizacyjny zgodny z oglnymi zaoeniami reformyspoecznoci ydowskiej. Szybko okazao si, e dwutygodnik nie cieszysi zainteresowaniem, a jego poziom wydawniczy odstaje od czytelniczychoczekiwa i niezbyt wysokich standardw wczesnej prasy polskiej. Osta-tecznie pismo nie przetrwao nawet dwunastu miesicy i w 1824 roku zostaozlikwidowane.

W tym samym mniej wicej czasie Antoni Eisenbaum podj prb utwo-rzenia czasopisma polsko-hebrajskiego i zaproponowa wspprac w redago-

1 Wedug relacji Antoniego Eisenbauma wczeniej prb zaoenia pisma w jzyku y-dowskim podj niejaki Bachner zob. Z. [Antoni Eisenbaum], O wychowaniu modzieyydowskiej, Rozmaitoci (dodatek do Gazety Korespondenta Warszawskiego i Za-granicznego) 1822, nr 9, s. 3334. Zob. te anegdot dotyczc tego przedsiwziciaprzywoan dalej.

2 O Dostrzegaczu zob. Marian Fuks, Prasa ydowska w Warszawie 18231939, Warsza-wa 1979, s. 2140. O reformie i planach wobec czasopisma ydowskiego zob. MarcinWodziski, Civil Christians: Debates on the Reform of the Jews in Poland, 17891830, [w:]Culture Front: Representing Jews in Eastern Europe, red. Benjamin Nathans, GabriellaSafran, Philadelphia 2008, s. 4676.


18/111


waniu czci hebrajskiej znanemu warszawskiemu maskilowi AbrahamowiSternowi. Ten jednak odmwi i inicjatywa upada.

Kolejnym pismem, ju w caoci wydawanym w jzyku polskim, by rwnieefemeryczny Izraelita Polski, ktry zacz wychodzi pod koniec 1830 roku.

Wiadomo, e ukazao si tylko szesnacie numerw, natomiast nie jest znanaich zawarto, poniewa jedyny komplet pisma przechowywany w BiblioteceOrdynacji Przezdzieckich nie przetrwa drugiej wojny wiatowej.

Brak wasnego organu prasowego by bolenie odczuwany przez warszaw-skich ydw ju od lat czterdziestych XIX wieku. Kolejne inicjatywy utworze-nia pisma nie zyskiway jednak akceptacji wadz rzdowych. Nadzieje oyypo wstpieniu na tron cara-wyzwoliciela Aleksandra II, a punktem kulmi-nacyjnym, ktry skoni warszawskich ydw do podjcia skoordynowanychdziaa na rzecz utworzenia czasopisma, bya rozpoczta na amach polskichgazet tzw. wojna polsko-ydowska 1859 roku, na ktr rodowiska ydowskie

nie byy w stanie skutecznie odpowiedzie. W kocu, w marcu 1861 roku,ukaza si pierwszy numer tygodnika Jutrzenka (18611863), redagowanegoprzez Daniela Neufelda. Pismo stao si platform komunikacyjn stronnic-twa postpowego, a take gosem majcym reprezentowa ydw w dyskusjachz pras nieydowsk. W trakcie powstania styczniowego w 1863 roku wadzecarskie zamkny Jutrzenk jako ydowsk gazet rewolucyjn.

Powstanie Izraelity

Zawieszona w 1863 roku Jutrzenka nigdy nie zostaa reaktywowana, jed-nak zwizani lub sympatyzujcy z ni ludzie nie zaprzestali wysikw na rzeczutworzenia tygodnika kontynuujcego jej tradycj. Nawizanie wprost do tra-dycji tygodnika zamknitego za sympatie powstacze byo ryzykowne i sfor-muowanie takie nigdy nie pojawio si expressis verbisw Izraelicie, a wyra-one mogo by tylko w pswkach, tak aby nie moga ich zakwestionowa

3 Zob. Jakub Szacki,Awraham Jakow Sztern (17681842), [w:] Te Joshua Starr Memorial

Volume: Studies in History and Philology, New York 1953, s. 215.4 Marian Fuks, ydzi w Warszawie. ycie codzienne, wydarzenia, ludzie, PoznaDasze-

wice 1997, s. 111112, oraz id., Prasa ydowska w Warszawie 18231939, s. 41.5 Zob. Jakub Szacki, Der kamf arum geplante cajtszriftn far Jidn in Kongres Poyln, YIVO-

-Bleter 1934, nr 6, s. 6183; zob. te Bernhard Weinryb, Cu der geszichte fun derpojlisz-jidisze prese, YIVO-Bleter 1931, nr 2, s. 7379.

6 Wicej na ten temat zob. Kazimierz Bartoszewicz, Wojna ydowska w roku 1859. Pocztkiasymilacji i antysemityzmu, Warszawa 1913.

7 Wicej o Jutrzence zob. Fuks, Prasa ydowska w Warszawie 18231939, s. 4161.8 Ibid., s. 87.


19/111


carska cenzura. Mimo to powoany w 1866 roku tygodnik Izraelita wyranienawizywa do tradycji Jutrzenki nie tylko przez to, e zwraca si do tegosamego krgu czytelniczego, a nawet sign po tych samych publicystw, lecztake dlatego, e wiernie przenis w nowe czasy ideay integracyjne poprzed-niczki. Nowe pismo kontynuowao dzieo Neufelda rwnie w ten sposb, edawao wgld spoeczestwu chrzecijaskiemu za porednictwem dostp-nego mu medium jzyka polskiego w sprawy ydowskie oraz wystpowa-o w publicznych debatach jako wyraziciel postpowego gosu ydowskiegozrozumiaego dla polskiego spoeczestwa. Naley jednak pamita, e za-ostrzona po upadku powstania cenzura nie pozwalaa temu gosowi brzmietak swobodnie jak w czasach Jutrzenki.

Pierwszy numer nowego tygodnika ukaza si 20 kwietnia (8 kwietnia we-dug starego stylu) w 1866 roku, a nie w 1865, jak podaj Hilary Nussbaumoraz Aleksander Hafftka, czy w styczniu 1866 roku, jak twierdzi Jakub Szac-

ki. Moliwe, e Nussbaum pamita jak jednodniwk lub prospekt zapo-wiadajce Izraelit ju w 1865 roku, jednak adne takie pismo si nie zacho-wao, nie mamy wic ladu powiadczajcego przygotowywania i zapowiedziwydania Izraelity przed kwietniem 1866 roku.

Podobnie myli si Hafftka (a za nim Fuks) w kwestii powodw, dla ktrychpismo powstao. Izraelita by bezporednim kontynuatorem prasowej tradycjii linii ideologicznej Jutrzenki, mia reprezentowa na forum prasy warszaw-skiej rodowisko ydw postpowych, suy szerzeniu owiaty i postpu

wrd ydw, a chrzecijanom przyblia prawdziwy obraz judaizmu bd te

odpowiada im na swoich amach w kwestiach polemicznych. Powodem jegopowstania nie bya w adnym razie potrzeba wyraenia sprzeciwu (jak sugerujeHafftka) wobec oszczerstw antysemickiej i ksenofobicznej Roli Jana Jele-skiego, gdy ta powstaa dopiero w 1883 roku, czyli siedemnacie lat pniej.

9 Zob. [Samuel H. Peltyn], Kracowe kierunki religijne w judaizmie, Izr. 1866, nr 4, s. 27.Wicej o okolicznociach powoania Izraelity w: Fuks, Prasa ydowska w Warszawie18231939, s. 8589.

10 W tomie stosujemy wycznie daty kalendarza gregoriaskiego.

11 Aleksander Hafftka, Prasa ydowska w Polsce (do 1918 r), [w:] ydzi w Polsce Odrodzonej.Dziaalno spoeczna, gospodarcza, owiatowa i kulturalna, red. Ignacy Schiper, ArieTartakower, Aleksander Hafftka, t. 2, Warszawa 1933, s. 151, 161; Nussbaum, Szkicehistoryczne z ycia ydw w Warszawie, s. 191. Ten bd koryguje Marian Fuks,podajc waciw dat: Fuks, Prasa ydowska w Warszawie 18231939, s. 89.

12 Jakub Szacki, Geszichte fun Jidn in Warsze, t. 3, s. 319.13 Hafftka, Prasa ydowska w Polsce, s.151; Hafftka najprawdopodobniej pomyli lata

poprzedzajce publikacj Jutrzenki i brak wasnego organu prasowego warszawskiejspoecznoci ydowskiej w okresie tzw. wojny polsko-ydowskiej z latami osiemdzie-sitymi XIX wieku, kiedy rzeczywicie Izraelita musia konfrontowa si z anty-


20/111

. Strona tytuowa pierwszego numeru Izraelity (Izr. nr , s. ). Ze zbiorw ZakaduNarodowego im. Ossoliskich we Wrocawiu


21/111


Misj Izraelity przyblia sam jego zaoyciel i pierwszy redaktor, SamuelH. Peltyn, w artykule otwierajcym pierwszy numer pisma. Cho jego tekst

Judaizm i owiata(zob. *2.1) trudno nazwa manifestem programowym, toniewtpliwie wprowadza on dwa kluczowe hasa rozwijanego i dopracowywa-nego pniej programu. Z jednej strony byy to kwestie owiaty rozumianejtu nie tylko w wskim znaczeniu edukacji szkolnej, lecz take owiecaniauwzgldniajcego szerszy kontekst samoksztacenia czy samodoskonalenia(Bildung). Z drugiej za strony kwestie judaizmu, ktrego odpowiedniejformy pismo szukao dla rodowiska coraz szybciej modernizujcych si y-dw (o tym zob. w rozdz. 3 i 5). Religia bya wanym elementem w programieczasopisma przede wszystkim dlatego, e judaizm stanowi zasadniczy element,

wok ktrego toczyy si debaty tosamociowe rodowiska Izraelity, a za-pewne take innych warszawskich ydw liberalnych.

Strona formalna

W 1866 roku Izraelita liczy 8 stron w formacie 18 28 cm, podzielonych nadwie kolumny, w pniejszych latach objto ta czasami bya rozszerzana do12 stron. Format, liczba kolumn i stron zmieniaa si na przestrzeni jego pra-wie pwiecznego ukazywania si. Od poowy lat siedemdziesitych XIX wie-ku by drukowany poza ostatnim rocznikiem w formacie zblionym do36 26 cm i zawiera zazwyczaj 1012 stron o ukadzie trjkolumnowym.

Pismo wychodzio najpierw u Efraima (Froima) Baumritera i Icchaka Rotblata,pniej za w innych drukarniach, m.in. u J. Goldmana, Jzefa Ungera, u JanaLepperta i Spki (Kupiecka), u Leona Zienkowicza, Michaa Ziemkiewiczai Wiktoryna Noakowskiego, u Kaniewskiego i Wacawowicza.

Zaoycielem i pierwszym redaktorem Izraelity by Samuel H. Peltyn.Redagowa on pismo samodzielnie do poowy 1895 roku, kiedy jako redaktor(od numeru 20) pojawia si jego syn Bronisaw Peltyn. W roku nastpnymSamuel Peltyn zmar, a jego mier zamkna pierwszy i najduszy rozdzia

w historii tygodnika, obejmujcy prawie 30 lat ukazywania si pisma pod jego

kierunkiem. W 1897 roku Izraelita zacz ukazywa si pod kierownictwemliterackim Nahuma Sokoowa, jednak redaktorem i wydawc bya wdowa po

semickimi atakami Roli lub wczeniejsz dziaalnoci Jana Jeleskiego w latachsiedemdziesitych.

14 Podany tu format zmienia si nieznacznie w poszczeglnych latach XX wieku, naprzykad 1902 37 26 cm; 1903 37,5 27 cm; 1904 37 27 cm; 1905 36 26 cm.

15 O miejscach druku Izraelity (lecz nie wszystkich z wymienionych) wspomina wcze-niej Fuks, Prasa ydowska w Warszawie 18231939, s.89.


22/111


Peltynie, Salomea Peltynowa. Po ustpieniu Sokoowa w 1902 roku z funkcjikierownika literackiego jego nastpcami byli kolejno: Izrael Leon Grosglik(19021904), Adolf Jakub Cohn (19051906), Henryk i Leon Lichtenbaumo-wie (19071908) oraz Jzef Wasercug (Wasowski) (19101915).

Tytu czasopisma nie zmieni si przez cay okres jego istnienia, ale kilka-krotnie zmieniay si podtytuy. Pierwsze numery zamiast podtytuu zawierayadnotacj Ukazuje si co pitek, co wskazywao, e pismo byo pomyla-ne jako lektura szabatowa. W 1869 roku ta adnotacja znika, a w jej miejscepojawi si w 1870 roku bardziej programowy podtytu: Organ powiconysprawom religii i owiaty. W 1876 roku jego miejsce zaj neutralny tech-niczny dopisek Pismo tygodniowe, a od 1883 roku Pismo tygodniowe.

Wychodzi co pitek. W 1897 i 1898 roku tygodnik mia podwjny podtytu:Czasopismo tygodniowe. Wychodzi pod kierunkiem literackim N. Sokoowa.Od 1906 roku podtytu brzmia Tygodnik spoeczny, literacki i naukowy,

a w ostatnim okresie dziaania pisma w 1915 roku Organ Polakw ydw.Izraelita ukazywa si do regularnie raz w tygodniu w pitki rano.

W 1867 roku na skutek problemw finansowych i jak si zdaje maego za-interesowania zawiesi dziaalno. Pismo zostao wznowione 22 wrzeniatego samego roku. Wkrtce, w poowie 1868 roku, redakcja przeprowadziasi z ul. witojerskiej na Dzik, co by moe miao zwizek z trwajcymi

w dalszym cigu kopotami finansowymi. W 1870 roku redakcja ponow-nie informowaa, e w razie utrzymujcego si niskiego zainteresowania b-dzie musiaa zamkn Izraelit. Mimo cigych kopotw z zachowaniem

pynnoci finansowej tygodnik ukazywa si jednak nieprzerwanie co tydzieprzez nastpne 40 lat. Zawieszone w 1908 roku, pismo ukazao si tylkoraz w 1909. Redakcja ogosia wwczas deklaracj programow i wyjania,dlaczego zamierza reaktywowa je w nastpnym roku. Przyczyny zawieszenia

w 1908 roku nie s do koca jasne. Redakcja wyjaniaa to triumfem nacjonali-zmw, co chyba mona czy zarwno z ekspansj endeckiego antysemityzmu,

jak i przede wszystkim gwatownym rozwojem prasy jidyszowej wszystkichodcieni (w tym rnych ydowskich nacjonalizmw), ktra coraz skuteczniejodbieraa Izraelicie czytelnikw.

W 1910 roku dotychczasowy wsppracownik Izraelity Jzef Wasercugreaktywowa pismo. Od kwietnia 1910 roku do listopada 1913 tygodnik uka-zywa si regularnie, jednak przejcie redaktora naczelnego Wasercuga i czci

16 Analiza zmian artystycznych formy winiety oraz ideologicznej wymowy zmiany pod-tytuw w pracy doktorskiej Koodziejskiej, Izraelita (18661915), s. 1718.

17 Zuzanna Koodziejska wysuwa hipotez, e przyczyn zawieszenia pisma mogy byte kopoty z cenzur: ibd., s. 1314.

18 Zob. Redakcja Izraelity do swoich prenumeratorw, Izr. 1870, nr 49, s. 396370.


23/111

. Winiety Izraelity z lat , nr , s. ; , nr , s. ; , nr , s. ; , nr , s. .Ze zbiorw Biblioteki Narodowej w Warszawie


24/111


redakcji do nowego tygodnika Widnokrg spowodowao zawieszenie Izra-elity. W 1914 roku tygodnik ukaza si pod redakcj wdowy po Samuelu Pel-tynie i wacicielki pisma Salomei Peltynowej. W 1915 roku po powrocie czciredakcji Izraelita znw by wydawany regularnie, ale jako dwutygodnik. Niezachowa si numer pisma, w ktrym deklarowano by likwidacj tytuu, totenie wiemy, czy po ostatnim numerze, jakim dysponujemy, redakcja zdecydowa-a si zamkn pismo, czy te by moe planowaa ponownie tylko jego zawie-szenie. Nie wiemy te, kiedy ostatecznie zaprzestano wydawania czasopisma.Ostatni znany numer 1415 z 1915 roku ukaza si 19 lipca tego roku, cho

w literaturze prasoznawczej pojawia si informacja, e Izraelita wychodzia do 1918 roku. Wydaje si to jednak bardzo mao prawdopodobne.

Nakad pisma

Informacje dotyczce nakadu Izraelity znane s jedynie wyrywkowo, ponadtorne rda podaj rn jego wysoko. Wedug informacji cytowanej przezHelen Datner Izraelita w 1870 roku mia wychodzi w nakadzie 700 eg-zemplarzy, a w roku 1896 w liczbie 1280 egzemplarzy, z czego poowa roz-prowadzana bya w Warszawie, a poowa poza ni. Jakub Szacki podaje nato-miast, e w roku 1872 liczba prenumerat wynosia 460, z czego 300 naleao doczytelnikw warszawskich, natomiast w 1895 roku liczba odbiorcw Izraelity

w Warszawie nie przekraczaa, wedug niego, nawet tysica. Jego redaktor

ali si w 1870 roku, e z powodu zbyt szczupego grona prenumeratorw

trud nasz mozolny, jakiego redagowanie pisma w takich warunkach wymaga, na-der mizern tylko znajduje materialn zapat, tak dalece, e ta zaledwie na pokryciekosztu wydawnictwa wystarcza. Oglna liczba naszych prenumeratorw w Warszawiei na prowincji, przy omiokro stotysicznej prawie ludnoci izraelskiej, wynosi 350.

W Warszawie, liczcej 80 000 blisko dusz, czyli 20 000 rodzin ydowskich, mamyzaledwie 230 odbiorcw!

Nie mona jednak utosamia liczby prenumeratorw Izraelity z rzeczy-

wist liczb sprzedanych egzemplarzy, gdy, jak susznie zauway MarianFuks, nie uwzgldniaa ona egzemplarzy pisma sprzedawanych w ksigarniach

19 Zenon Kmiecik, Prasa polska w zaborze rosyjskim w latach 19051915, [w:] Prasa polska18641918, red. Jerzy ojek, Warszawa 1976, s. 105.

20 Helena Datner, Ta i tamta strona. ydowska inteligencja Warszawy drugiej poowyXIX wieku, Warszawa 2007, s. 247.

21 Szacki, Geszichte fun Jidn in Warsze, t. 3, s. 319, 321.22 Redakcja Izraelity do swoich Prenumeratorw,Izr. 1870, nr 49, s. 396.


25/111


oraz przez kolporterw. Redakcja Izraelity podejmowaa wysiki, by pismobyo dostpne w wolnej sprzeday. Pod koniec 1871 roku informowaa, e odroku nastpnego tygodnik bdzie dostpny poza dotychczasow sieci kol-portau rwnie w czterech ksigarniach: w odzi, Kaliszu, Pocku i Wo-cawku. Z faktu, e odpowiada to miejscom, skd przychodzio najwicejkorespondencji, mona wnosi, e dla prowincjonalnych kolporterw rozpro-

wadzanie pisma niekoniecznie byo przedsiwziciem czysto ekonomicznym,lecz raczej misj cywilizacyjn.

Ponadto liczby prenumeratorw czy nawet sprzedanych egzemplarzy nienaley myli z szacunkow liczb czytelnikw, z ktr dawne czasopisma po-zostaway tylko w lunym zwizku. Czasopisma byy szeroko dostpne w ka-

wiarniach, restauracjach, klubach i innych miejscach publicznych, gdzie wie-my to z relacji samego Izraelity pismo to byo chtnie czytane i dyskutowane.Na przykad korespondent z Turka wspomina w 1876 roku o wieczorkach

w tamtejszej gminie ydowskiej, na ktrych w wikszym gronie czytywanoIzraelit. Naley te pamita, e jeden egzemplarz mg by czytany przezwicej ni jedn rodzin, a zjawisko to byo zapewne stosunkowo czstszew spoecznoci ydowskiej, w ktrej nawyki prenumerowania i czytania czaso-pism dopiero si rodziy. W ciekawy sposb ilustruje to anegdota przytoczonaprzez Antoniego Eisenbauma, ktry relacjonowa prb zaoenia pierwszejgazety ydowskiej na ziemiach polskich:

y tu przed laty niejaki Bachner, tumacz przy Trybunale handlowym; by to sta-

ruszek szczery i dobrze mylcy, pragn on wydawa gazet w jzyku ydowskim,uoy projekt bardzo dobry, przewidywa nawet czas, w jakim wychodzi miaa,co dziao si w pitek, gdy w sobot ydzi najwicej czasu maj do czytania. Po

wielu trudnociach ujrza przecie pierwszy numer swego pisma; lecz pytam si, ilesprzeda? Oto 10 egzemplarzy, bo 1 egzemplarz suy nieledwie e 100 osobom doczytania. [] tak bez wydatku si obeszli, a przecie nic nie dajc, czytali. Dlategobyo rzecz niepodobn wytrwa, a przeto i redakcja gazety ydowskiej w samymzarodku zgin musiaa.

Mona z powodzeniem zaoy, e rwnie w przypadku Izraelity liczba

rzeczywistych czytelnikw znacznie przekraczaa liczb prenumeratorw, cozwaszcza w pierwszych latach ukazywania si pisma wpywao na jego ko-poty finansowe i doprowadzio w 1867 roku do chwilowego zawieszenia pisma,

23 Od redakcji, Izr. 1871, nr 49, s. 387.24 Korespondencja. urek w lutym, 1876, Izr. 1876, nr 6, s. 4647, za: Koodziejska, Izra-

elita (18661915), s. 15.25 Z. [A. Eisenbaum], O wychowaniu modziey, s. 34.


26/111


a w 1870 zmusio redakcj do dramatycznego apelu o wiksze spoeczne i fi-nansowe wsparcie tygodnika pod grob jego likwidacji.

Liczba i typ prenumeratorw byy mimo to istotnymi czynnikami ksztatu-jcymi pismo, jako e to stali odbiorcy Izraelity decydowali o jego stabilnocii finansowym losie. Zanim redakcja przyja bardziej otwart postaw w za-kresie polityki ogoszeniowej, tygodnik utrzymywa si gwnie z prenumeraty.Nawet w okresie pniejszym, kiedy cz kosztw wydawniczych i redak-cyjnych pokrywano ju z przychodw za reklamy i ogoszenia, zdarzao si,e nakad na kolejny rok wydawniczy by ustalany na podstawie zgaszanychzamwie prenumeratorskich.

Aby oceni nakad Izraelity we waciwej perspektywie, warto sign dodostpnych informacji o nakadach a nie prenumeratach pisma i odnie jedo statystyk innych czasopism wychodzcych w Krlestwie w drugiej poowie

XIX wieku. Zdaje si, e najlepsze zestawienie danych na temat nakadw

Izraelity i innych czasopism podaje Zenon Kmiecik, ktry zebra informacjeo nakadach wydawnictw periodycznych w Krlestwie Kongresowym w latach18681904 zawarte w sprawozdaniach Warszawskiego Komitetu Cenzury.Dane s nieco rnie liczone w kolejnych okresach, dlatego przedstawiamy jew dwch tabelach. Tabela pierwsza zestawia nakady Izraelity z nakadamiwszystkich innych czasopism ukazujcych si w Krlestwie Polskim w latach18701875, a tabela druga znacznie bardziej precyzyjnie porwnuje Izraelitz innymi tygodnikami w latach 18961904. Dla porwnania podalimy tedane o nakadach hebrajskiej Ha-Cefiry oraz antysemickiej Roli.

Tabela 1. Nakady Izraelity w latach 18701875 na tle innych czasopism

Rok

Liczba

czasopism

Izraelita

Udzia

Izraelity

wrynku

czasopism

w%

redni

nakad

czasopism

czny

nakad

czasopism

1870 31 330 0,95 1115 345751871 38 400 0,63 1649 62680

1872 45 500 0,65 1705 767101874 45 650 0,77 1883 847381875 45 700 0,84 1849 83190

26 Redakcja Izraelity do swoich prenumeratorw, Izr. 1870, nr 49, s. 396370.27 Od administracji, Izr. 1911, nr 51, s. 1.28 Zenon Kmiecik, Wydawnictwa periodyczne w Krlestwie Polskim w latach 18681904,

Rocznik Historii Czasopimiennictwa Polskiego 4 (1965), nr 2, s. 142160.29 rdo: ibid., s. 142145.


27/111


Tabela 2. Nakady Izraelity w latach 18961904 na tle innych tygodnikw

Rok

Liczb

a

tygod

nikw

Rola

Ha-C

efira

Izraelita

Udzia

Izraelity

wryn

ku

tygod

nikw

w%

redn

inakad

tygod

nikw

czn

ynakad

tygod

nikw

1896 35 2400 5000 1250 1,26 2833 99155

1900 38 2400 5000 1160 0,97 3136 119160

1901 47 2400 1300 0,89 3116 146455

1902 46 2400 1040 0,71 3166 145645

1904 50 3000 1040 0,69 3021 151045

Cho nakady Izraelity w zestawieniu z wielkoci spoecznoci ydow-skiej (choby w samej Warszawie) s rzeczywicie wyjtkowo niskie, to naleypamita, e rwnie wikszo tygodnikw polskich w przeciwiestwie dostosunkowo wysokonakadowych dziennikw przez wiksz cz XIX wie-ku nie przekraczaa 1000 egzemplarzy. Wyjtkami od tej reguy by waciwietylko Tygodnik Ilustrowany (25 000 egz. w 1901) czy antysemicka Rola(10 000 egzemplarzy). Jak widzimy z tabeli 1, redni nakad wszystkich cza-sopism, w tym dziennikw, w latach 18701875 rs od 1115 do 1849 egzem-

plarzy, wic 700 egzemplarzy Izraelity w 1875 roku nie wypada szczeglniele. Co wicej, widzimy w tym okresie stae umacnianie si pisma, ktregorednie nakady w latach 18701875 rosn od 330 do 700 egzemplarzy, a udziaw rynku cho wci marginalny poprawia si: od 0,63% w 1871 do 0,84%w 1875 roku.

Precyzyjniejsze porwnanie danych dla nieco duszego okresu 18961904(8 lat) od mierci Peltyna do mierci Grosglika pokazuje natomiast tendencjprzeciwn. Nakady Izraelity w liczbach absolutnych do systematyczniespadaj: od 1250 egzemplarzy w roku mierci Samuela Peltyna do 1040 egzem-

plarzy w 1902, roku odejcia z redakcji Nahuma Sokoowa. Odpowiada temujeszcze wyraniejszy, prawie dwukrotny spadek udziau w rynku tygodnikw:od 1,26% w 1896 roku do 0,69% w 1904. Innymi sowy, w 1896 roku, tj. roku

30 rdo: ibid., s. 145160.31 Ibid., s. 150; Witold Gieyski, Prasa warszawska 16611914, Warszawa 1962, s. 359

360, 365.32 Naley jednak doda, e cig jest zbyt krtki, a rdo zbyt niepewne, by uzna wynik

dla lat 18701874 za statystycznie reprezentatywny.


28/111


mierci Peltyna, Izraelita sprzedawa si w rednim nakadzie 1250 egzem-plarzy, co wobec caoci nakadu tygodnikw w Krlestwie oznaczao, ena kady tysic egzemplarzy sprzedanych tam wszystkich tygodnikw byoprawie 13 egzemplarzy Izraelity. W 1902 roku, kiedy z redakcji odszedSokow, redni nakad Izraelity wynosi 1040 egzemplarzy, a na tysicsprzedanych w Krlestwie tygodnikw byo tylko 7 egzemplarzy Izraelity.Co wicej, nawet w 1901 roku, kiedy Izraelita osign najwikszy znanynakad 1300 egzemplarzy, nie oznaczao to poprawy, lecz raczej pogorszenie

wyniku tego tygodnika. Wobec gwatownie rozwijajcego si w Krlestwieczytelnictwa, rosncych rednich nakadw i rosncej liczby konkurencyjnychtytuw (por. tab. 2), nakad Izraelity wyszy jedynie o 50 egzemplarzy od

wyniku osignitego w 1896 roku oznacza w istocie stagnacj, a w liczbachwzgldnych spadek do poziomu poniej 0,9% udziau w rynku (9 egzemplarzyIzraelity na tysic sprzedanych tygodnikw). Przeczy to wic tezie Jakuba

Szackiego, jakoby Peltyn by sabym redaktorem i nieudolnym kierownikiemtego pisma, a dopiero Sokow postawi je na nogi.

Analizujc nakady i miejsce Izraelity na rynku czytelniczym, naley tepamita, e czytelnicy szukajcy prasy ydowskiej nie byli skazani wyczniena polskojzycznego Izraelit: od 1874 roku mogli czyta hebrajskojzycz-n i bardzo popularn Ha-Cefir, wydawan najpierw w Berlinie, a potem

w Warszawie przez Chaima Zeliga Sonimskiego, a take importowane z Eku,Wilna lub Odessy inne pisma hebrajskie czy z Niemiec bardzo popularnena ziemiach polskich tygodniki typu Allgemeine Zeitung des Judentums,

Orient, Israelit i inne. Izraelita mia wic siln konkurencj, co niewtp-liwie wpywao na zmniejszenie liczby staych czytelnikw i prenumeratorw.

Interesujco wypada w tym kontekcie porwnanie nakadu Ha-Cefiryz Izraelit dla krtkiego okresu lat 18961900, dla ktrych mamy dane o obupismach. Ha-Cefira, przeksztacona w 1886 roku w dziennik, redagowanaprzez dwch sawnych dziennikarzy: Nahuma Sokoowa oraz Chaima Zeli-ga Sonimskiego, i adresowana do spoecznoci ydowskiej w caej Europie

Wschodniej (gwnym rynkiem zbytu nie byo Krlestwo, lecz Strefa Osiedle-nia) osigaa wtedy nakady 5 tysicy egzemplarzy, natomiast nakady Izra-

elity byy czterokrotnie mniejsze i wynosiy 11601250 egzemplarzy. Zwa-ywszy jednak na to, e Izraelita by tygodnikiem, a nie dziennikiem, e

33 Tropem Szackiego idzie rwnie Andrzej A. Ziba, ktry z najwyszego znanego na-kadu 1300 egzemplarzy w 1901 roku wyciga wniosek, e pismo przeywao penirozkwitu pod redakcj Sokoowa (Andrzej A. Ziba, W drodze z Warszawy do Syjonu:Przypadek rodziny Sokooww, [w:] Florian Sokow,Nahum Sokow. ycie i legenda,Krakw 2006, s. XXXIII), nie dostrzegajc wyranego spadku udziau w rynku i ogl-niejszej tendencji spadku nakadu po mierci Peltyna i przejciu redakcji przez Sokoowa.


29/111


przeywa kryzys po mierci Peltyna i e pismo z definicji kierowane byo dowskiej grupy polskojzycznej ydowskiej inteligencji, gwnie w Warsza-wie, jego nakad w porwnaniu z Ha-Cefir nie wyglda w istocie tak le.

Profil czytelnika

Powysze dane o liczbie prenumerowanych egzemplarzy Izraelity, cho mo-mentami rozbiene, uwiadamiaj dwie istotne kwestie. Po pierwsze, niezale-nie od dokadnych ustale liczby czytelnikw, bya ona stosunkowo niska, jeli

wemie si pod uwag liczebno ydw w Warszawie czy w innych miastachi miasteczkach Krlestwa (na prowincji, jak pisano). Po drugie, uwag zwracafakt, e poowa lub nawet wikszo (w zalenoci od rda) odbiorcw pismamieszkaa w stolicy. Podobnie wygldaa zreszt dysproporcja midzy warszaw-

skimi i prowincjonalnymi odbiorcami prasy polskiej. Wyranie uprzywilejo-wana pozycja stolicy dotyczya nie tylko pism ydowskich, lecz rwnie pol-skich. Mimo to skala dysproporcji na rzecz Warszawy wyranie potwierdzatez, e rodowisko, ktrego gosem chcia by Izraelita, w zasadzie najmoc-niej byo reprezentowane w stolicy. To nie pozostawao oczywicie bez wpywuna charakter pisma. Jego warszawocentryczno uwidacznia si nie tylko w za-kresie poruszanych na jego amach tematw spraw gminnych (zob. rozdz. 15),lecz take adresatw i nadawcw reklam oraz ogosze (zob. rozdz. 17).

Siy Izraelity nie naley okrela jednak tylko liczebnoci czonkw stron-

nictwa postpowego, lecz raczej ich wpywami spoecznymi i/lub ekono-micznymi. Jak przekonuje Jakub Szacki, to wanie gwnie dziki akcjiprowadzonej przez Izraelit udao si zgromadzi rodki na budow nowegoszpitala ydowskiego, a po pogromie warszawskim w 1881 roku tygodnik tenzebra wicej pienidzy dla ofiar zaj ni caa prasa hebrajska i rosyjsko-jidy-szowa razem wzita, cho jej nakad by wikszy. Jednak inne zaczerpnitez samego Izraelity przykady pokazuj, e takie akcje skadkowe niekiedybardzo rozcigay si w czasie i potrzeba byo ogromnej cierpliwoci, by pro-mowane na amach pisma inicjatywy zakoczyy si sukcesem (por. projekt

wystawienia pomnika na grobie Daniela Neufelda czy budowa nowej synagogina Tomackiem; *15.4, *15.5). Niezalenie od tego, czy tego typu akcje i apele

wzbudzay wikszy czy mniejszy odzew wrd czytelnikw, warto zwrciuwag, e rwnie one miay charakter warszawocentryczny.

34 Jerzy Myliski, Prasa polska w dobie popowstaniowej, [w:] Jerzy ojek, Jerzy Myliski,Wiesaw Wadyka, Dzieje prasy polskiej, Warszawa 1988, s. 56.

35 Szacki, Geszichte fun Jidn in Warsze, t. 3, s.321. Wszystkie cytowane tu fragmenty tegodziea przeoya Anna Kauna.


30/111


Pytanie o odbiorcw Izraelity mona zada na dwa sposoby: do kogo pi-smo byo kierowane i kto je faktycznie czyta? Zacznijmy jednak moe od tego,kto go nie czyta. Pomimo e dua cz jego publicystyki bya powicona tra-dycyjnym ydom i wyraaa postulaty dotyczce ich reformy, nie mogli by oni

jego odbiorcami (pominwszy inne, na przykad ideologiczne wzgldy) z powo-du chociaby niedostpnego dla wikszoci tej spoecznoci jzyka polskiego.Natomiast z tego samego powodu jego polskojzycznoci, tygodnik bywaczytany przez nie-ydw, co uwidacznia si w przypadkach zamieszczania na

jego amach pisanych przez nich tekstw lub w polemikach, jakie toczya z nimpolska prasa stoeczna, w tym rwnie antysemicka.

Jednak docelow, ideologicznie kompatybiln z programem Izraelity gru-p czytelnicz byli tzw. ydzi postpowi. Aspiracj pisma byo docieranie dorodowisk, ktre miay intelektualny czy finansowy wpyw na ycie spoeczne.Jak wskazuje Marian Fuks, tygodnik ten podobnie jak wczeniej Dostrze-

gacz Nadwilaski czy Jutrzenka kierowany by do ydw hodujcychasymilacji i polsko-ydowskiemu zbrataniu, rodowisk[a] zamonej plutokracjii inteligencji. Byy to wic klasy spoeczne, ktrych kultur czasu wolne-go charakteryzowao czytanie prasy. Jednak kryzys, jaki przeszed Izraelita

w swych pocztkach, a take jego stosunkowo niewysoki nakad prowadzdo pytania o poparcie, jakie mia on w tych rodowiskach i o jego rzeczywist

w nich popularno.Jak naley ocenia wpywy Izraelity? Wydaje si, e pismu nie udao si

w peni zagospodarowa swojego gwnego sektora czytelniczego, a wic y-

dowskiej klasy postpowej. Powodem tego moga by jej zbyt dua sekula-ryzacja oraz daleko idce przemiany kulturowe i spoeczne, ktre ydowskospychay na coraz dalszy margines. Dla czci tej klasy polskojzyczna prasaydowska, taka jak Jutrzenka czy pniej Izraelita, okazywaa si zbdna,gdy podkrelaa ydowsk stron polskiej monety, o ktrej nie chcianopamita. Wikszo tego rodowiska szybko staa si obojtna na plany refor-my religijnej i prby budowania nowej posthaskalowej tosamoci ydowskiej(zob. rozdz. 5). Redakcja pisma bya wiadoma takiego stanu rzeczy, co wyra-aa w artykuach pitnujcych pseudopostp czy indyferentyzm dla spraw

judaizmu. Takie korygowanie zbyt liberalnych odbiorcw byo charaktery-styczne dla dydaktyczno-reformatorskich tendencji tygodnika. Izraelita niedopasowa si do potrzeb rzeczywistego czytelnika, lecz usiowa wychowa

36 Zob. Koodziejska, Izraelita (18661915), s. 130; Fuks, Prasa ydowska w Warsza-wie 18231939, s. 91.

37 Fuks, Prasa ydowska, s. 89.38 Zob. Fuks, Prasa ydowska w Warszawie 18231939, s. 8990.39 Szacki, Geszichte fun Jidn in Warsze, t. 3, s. 319.


31/111


sobie czytelnika idealnego: Polaka wyznania mojeszowego, ktry w rwnejmierze doceniaby swoj polsko, jak i ydowsko. W ostatecznym rachun-ku jednak pismo przegrao t walk o rzd dusz, a program realizowany przezostatniego redaktora, Jzefa Wasercuga, uwidacznia odejcie od niektrychpierwotnych zaoe czy radykalizacj innych (zob. rozdz. 23).

Za czasw Peltyna

Zaoycielem Izraelity i jego pierwszym oraz najduej nim kierujcym re-daktorem od powstania do swej mierci w 1896 roku by Samuel H. Peltyn.

To on nada pismu jego charakter oraz zgromadzi wok siebie grono wsp-pracownikw, ktrzy ksztatowali prasowe oblicze spoecznoci postpowej,i uczyni z Izraelity trybun integracjonizmu oraz narzdzie formujce i kon-

solidujce rodowisko Polakw wyznania mojeszowego.O zdolnociach dziennikarskich redaktora historycy pisali rnie. Jak ju

wspominalimy, nisko i stronniczo ocenia je Szacki, nazywajc Peltyna uczo-nym ydem, ale bez temperamentu i z bardzo sabymi zdolnociami dzienni-karskimi, Fuks natomiast uwaa, e by on wszechstronnie wyksztaconymerudyt, zdolnym publicyst i wybitn indywidualnoci. Jeli zestawi sipen patosu i do tendencyjn publicystyk Peltyna z lekkim pirem i by-skotliwym stylem jego nastpcy, Nahuma Sokoowa, to rzeczywicie porw-nanie wypada na jego niekorzy. Jednak stylistyka artykuw Peltyna nie

jest kwesti tylko jego wasnych umiejtnoci pisarskich. Wyrasta ona takez oglniejszej tendencji retorycznej, ktra bya czci dowiadczenia Pola-kw wyznania mojeszowego. Przypomnijmy, e tym formatywnym przey-ciem take przeyciem pokoleniowym (ktre nie stao si udziaem Sokoowa,duo modszego od Peltyna) byo zbratanie polsko-ydowskie 1861 rokui lata okoopowstaniowe. Patetyczny, uroczysty i podniosy dyskurs tego okre-su znalaz swoj kontynuacj w Izraelicie, ktry chcia widzie i opisywawiat z perspektywy, z jakiej patrzono wwczas na stosunki polsko-ydow-skie i ydowsko-ydowskie. Analiza tekstw wieloletniego redaktora Izraeli-

ty pokazuje, e z jednej strony cechuje je silna wizja romantyczna pocztkulat szedziesitych, a z drugiej hasa pozytywizmu. Kierowany przez niegotygodnik promowa hasa postpu i owiaty, propagowa akulturacj (rozu-mian jako przyjcie jzyka, stroju, obyczajw etc. spoeczestwa polskiego)oraz wyraa wiar, e dziedzictwo braterstwa polsko-ydowskiego przerodzisi w szczliw integracj spoeczn ydw z Polakami. Jednoczenie dba

40 Ibid., t. 3, s. 319; Fuks, Prasa ydowska w Warszawie 18231939, s. 87. Fuks referujetam te inne opinie, zob. s. 101102.


32/111


o to, by podkrela przywizanie do religii ydowskiej i odpowiedzialno zazacofanych wspbraci w wierze.

Jednak kiedy w latach osiemdziesitych sytuacja spoeczno-polityczna y-dw zaczynaa si zmienia i pojawiay si pierwsze zapowiedzi kryzysu, jakimia dotkn to rodowisko pniej (ksztatowanie si nowoczesnego anty-semityzmu i nacjonalizmu, formowanie si ideologicznie konkurencyjnych

wobec integracjonizmu nurtw w onie liberalnego ydostwa), Peltynowitrudno si byo odnale w nowej rzeczywistoci. Jego (post)romantyczno-

-pozytywistyczna perspektywa stopniowo coraz mniej przystawaa do nowejsytuacji pod wzgldem jej rozumienia, oceny oraz opisu. Mimo to Peltyn

wci ywo interesowa si zachodzcymi zmianami, szuka adekwatnychna nie reakcji, polemizowa ze starymi i nowymi adwersarzami, wytrwalebroni swoich racji, formuowa nowe wielkie projekty. Najwikszym z nichby wydany anonimowo jako broszura, a przedrukowany czciowo w Izra-elicie Projekt reformy w judaizmiez 1885 roku (zob. rozdz. 5). Dla wielu

anachronicznie jednak brzmiaa jego niezomna wiara w postp i nieustannezachcanie do kroczenia t drog.

Niewtpliwym osigniciem Peltyna byo te zbudowanie sprawnego ze-spou redakcyjnego i staej grupy wsppracownikw. W 1891 roku, 25 lat poutworzeniu pisma, redakcja Izraelity opublikowaa list 58 osb wsppracu-

41 Zob. Fuks, Prasa ydowska w Warszawie 18231939, s. 89100; o procesie akulturacjii integracji warszawskich ydw w drugiej poowie XIX wieku zob. Jagodziska, Po-midzy; o warszawskiej inteligencji tego okresu zob. Datner, a i tamta strona

. Karta wizytowa Samuela H. Peltyna () zaoyciela i wieloletniego redaktora

Izraelity. Ze zbiorw Muzeum Narodowego w Warszawie (sygn. DI _)


33/111


jcych z nim. Nie obejmowaa ona jednorazowych, czsto anonimowych ko-respondentw z prowincji, lecz jedynie osoby mniej wicej regularnie piszcedo tygodnika lub takie, ktrymi redakcja chciaa si pochwali. Lista daje

wic dobry wgld w skad redakcji i rodowisk z ni wsppracujcych. Dwienajbardziej rzucajce si w oczy cechy tej listy to znikoma obecno kobieti chrzecijan. Lista obejmuje zaledwie cztery kobiety, z ktrych dwie ElizaOrzeszkowa i Maria Konopnicka, nie byy wsppracowniczkami pisma, leczjedynie godziy si na przedrukowywanie przez Izraelit ich tekstw o tema-tyce ydowskiej (naley jednak doda, e Orzeszkowa utrzymywaa przyjaznerelacje z Peltynem). Dwie kobiety rzeczywicie wsppracujce z tygodnikiemto Eleonora Pechkrantz, zamona warszawianka, zaangaowana m.in. w po-moc najuboszym dzieciom, ktra przysyaa korespondencje z Wiednia, orazMalwina Meyersonowa z Lublina (18391922), autorka m.in. opublikowanychw Izraelicie powieci historycznej Z ciasnej sfery i powieci obyczajowej Da-wid. Obrazek z ycia ydw naszych. Tak niska reprezentacja kobiet nie odstajeod normy obowizujcej w innych czasopismach polskich tego czasu.

Zdecydowanie rni si natomiast profil wyznaniowy. Poza Eliz Orzesz-kow i Mari Konopnick na licie wsppracownikw Izraelity pojawia sitylko jeden chrzecijanin, Antoni Pilecki (18531921), poeta, krytyk i publicy-sta. Cay zesp czasopisma tworzyli wic ydzi. Waciwie nie jest to zaska-kujce, warto jednak pamita, e nawet czasopismo stawiajce sobie za gwnezadanie przeamywanie spoecznych granic midzy spoecznociami polskimii ydowskimi nie potrafio przekroczy niewidzialnej bariery i wczy nie-

-ydw w wewntrzne debaty ydowskie.Kolejna niezaskakujca cecha zespou Izraelity to dominacja osb z War-

szawy lub z Warszaw zwizanych. Pozostali to wsppracownicy z innychwikszych miast Krlestwa Polskiego (Lublin, Kalisz, Suwaki). Korespon-denci z zagranicy: Berlina, Wiednia czy Parya, to rwnie mieszkacy Kr-lestwa, przebywajcy duej lub krcej za granic (wrd nich emigrant li-stopadowy Leon Hollenderski). Wrd staych wsppracownikw nie zosta

jeszcze wymieniony Wilhelm Feldman, cho w tym czasie przysya ju doregularnie korespondencje z Galicji. Najwyraniej 23-letni korespondent nie

zasugiwa jeszcze w opinii Peltyna na dopisanie do szacownej listy wsp-pracownikw.Rwnie interesujcy jest profil zawodowy umieszczonych na licie osb.

Tylko cztery z nich Jakub Goldszmit, Hilary Glattstern, Bernard Peltyn, Na-hum Sokow to zawodowi redaktorzy, dziennikarze lub osoby utrzymujce

42 Z chwil narodzin Izraelity, Izr. 1891, nr 18, s. 176.43 Jej biogram w R[a] Centnerszwerowa, Z aobnej karty. Malwina Meyersonowa,

Rozwaga 7 (1922), nr 1, s. 2325.


34/111


si gwnie czy wycznie z pracy redakcyjnej, dziennikarstwa i wszelkiegotypu pisarstwa. Lista nie obejmuje wprawdzie samego Samuela H. Peltyna, alenawet jeli uwzgldnimy to, i wiele tekstw szczeglnie w pierwszym okre-sie pisma wychodzio spod pira redaktora naczelnego, uderzajcy jest fakt, izesp tworzcy Izraelit skada si gwnie z autorw amatorw piszcychdo prasy okazjonalnie albo czciej nietraktujcych pracy dziennikarskiej

jako rda dochodu, lecz raczej jako dziaalno spoeczn.Najliczniejsz grup zawodow wrd wsppracownikw Izraelity s

prawnicy, gwnie adwokaci. Oprcz wsppracujcego z Peltynem niemal odpocztku i redagujcego tygodnik w latach 19041906 Adolfa Jakuba Cohnabyli to Jzef Goldszmit, Zygmunt Justman, Nikodem Likiert, Jakub Kirsz-rot, Jzef Kirszrot, Aleksander Kraushar, Saul Sorgenstein i Ignacy Suesser.Niemal rwnie liczni byli nauczyciele, na przykad Antoni Lange (nauczycielprywatny), Fabian Strauch, Samuel Szoenhak (religii mojeszowej), a zwasz-

cza pedagodzy matematycy: Samuel Dickstein, dr Karol Hertz, Juda GabrielLichtenfeld. Nauczycielem by te przez pewien czas Hilary Nussbaum, jed-nak w czasie, gdy podj wspprac z Izraelit, by ju dziaaczem gminnymi emerytowanym kupcem. Tak zwan inteligencj kahaln reprezentowali trzejkaznodzieje: dr Izaak Cylkow, Szymon Dankowicz i Izaak Kramsztyk (w tymczasie ju byy kaznodzieja), oraz dwaj sekretarze gminy ydowskiej: IzraelLeon Grosglik i Jakub Rotwand. Piszcy do Izraelity lekarze to dr AdolfGruenbaum i dr Julian Weinberg. Pojedynczo reprezentowani s przedsta-

wiciele handlu (Szymon Metal, waciciel domu handlowego) i bankierstwa

(Dawid Halpern, waciciel kantoru bankierskiego). Zesp zdominowany bywic przez inteligencj pracujc, przedstawicieli nowych dla ydw zawodwprawniczych, edukacji publicznej itp. Co wicej, wikszo wsppracownikw

Izraelity bya rwnie autorami licznych tekstw literackich, naukowych, po-pularyzatorskich, podrcznikw, poradnikw itd. Peltynowi udao si wicskupi wok swego pisma najbardziej aktywnych i twrczych przedstawicieliliberalnej spoecznoci ydowskiej.

Charakterystyczna jest rwnie nadreprezentacja absolwentw warszaw-skiej Szkoy Rabinw. S to m.in. Adolf Jakub Cohn, dr Izaak Cylkow, Leon

Goldman, Jakub Graf, Hilary Glattstern, Dawid Halpern, dr Karol Hertz,Zugmunt Justman, Jzef Kirszrot, Izaak Kramsztyk, Szymon Metal, Na-hum Nirnstein, Hilary Nussbaum, Jakub Rotwand, Samuel Szoenhak i SaulSorgenstein. Wydaje si, e absolwenci tej szkoy istotnie tworzyli w drugiejpoowie XIX wieku silne, stosunkowo jednorodne rodowisko i decydujco

wpywali na ksztat liberalnej czci ydostwa Warszawy.Uderzajcy jest natomiast niemal cakowity brak przedstawicieli ydowskiej

buruazji, wspierajcej przecie instytucje liberalnej czci gminy warszawskiej:synagogi, szkoy, organizacje dobroczynne, a niekiedy rwnie zaangaowanej


35/111


politycznie na jej rzecz. Nie ma wrd autorw Izraelity Natansonw, Toe-plitzw, Bersonw. wiadczy to moe o braku intelektualnych ambicji tegorodowiska, jego dystansie wobec programu Izraelity (czego lady odnajduje-my w krytyce przez Izraelit laickiego pseudopostpu) albo nieumiejtnocikorzystania z prasy i niedocenianiu tego medium przez najbogatsze warstwyydw polskich, na co Peltyn narzeka przecie wielokrotnie.

W 1896 roku wraz ze mierci Peltyna, ktry przez poprzednie trzydziecilat by sercem i spiritus movensIzraelity, skoczy si pierwszy, najbardziejspjny okres w historii tygodnika. Po 1896 roku pismo pozostawao w r-

kach wdowy po Samuelu Salomei Peltynowej, ktra penia funkcj we-dug informacji w stopce jego wydawcy, a czasami i redaktora. Kwestiaoficjalnego redaktorstwa jest zreszt ciekawa: po mierci Peltyna nominal-nym redaktorem pozostawa prawie przez cay czas kto z jego rodziny synBronisaw lub wspomniana Salomea. Kad za kolejn osob obejmujcster Izraelity okrelano mianem jeli oczywicie w ogle pojawiao si jejoficjalne mianowanie kierownika literackiego. Wyjtkiem jest tu J-zef Wasercug, ktry do 1912 roku okrelany by jako kierownik literacki,a w 1913 pojawi si ju jako redaktor drugi nominalny (po Bronisawie),

. Jakub Kirszrot () prawnik, czonek zarzdu Gminy ydowskiej w Warszawie,wsppracownik Izraelity (ygodnik Ilustrowany , s. ). Ze zbiorw prywatnych


36/111


pierwszy faktyczny, ktremu przyznano ten tytu po mierci Peltyna, i ostatniw ogle w historii pisma. Pozostawienie tytuu nominalnego redaktora Pelty-nom wizao si z XIX-wiecznym charakterem pisma, ktre jak wiele innychtygodnikw w tym okresie pozostawao w rkach jednej rodziny. Oficjalnynadzr Peltynw sprawowany nad pismem mia by dla czytelnika informa-cj o niezmiennoci linii Izraelity. Moemy si rwnie domyla, e miaaspekt finansowy: Izraelita by przedsibiorstwem rodzinnym i dochodymiay wspiera rodzin.

Jednak kalejdoskop redaktorw i kierownikw literackich, ktry od mierciPeltyna pojawia si w pimie, sprawia, e pod kadym kolejnym przewodnic-twem ukazywao ono swoje nowe, inne od poprzedniego oblicze. Po roku 1896Izraelit oficjalnie lub nie kieroway (przez co rozumiemy pisanie wikszo-ci artykuw wstpnych i ksztatowanie jego charakteru) nastpujce osoby:Nahum Sokow, Izrael Leon Grosglik, Adolf Jakub Cohn, Henryk i Leon

Lichtenbaumowie oraz Jzef Wasercug.

Wkraczajc w wiek XX

Po mierci Peltyna redagowanie tygodnika powierzono Nahumowi Sokoo-wowi, ktry ju wczeniej by jego wsppracownikiem i jednym z bardziejaktywnych przedstawicieli rodowiska skupionego wok Izraelity. Jednak

kierownikiem literackim zosta oficjalnie w 1897 roku, od numeru 5., i by

nim do koca 1898. Od 1899 roku nadal czuwa nad jego ksztatem, ale po-niewa jego wiatopogld zaczyna powoli odbiega od dotychczasowej liniipisma, jego rola w kolejnych latach bya ograniczana. Miao to zwizek z wy-ranym cieniem Sokoowa ku syjonizmowi po I Kongresie Syjonistycznym

w Bazylei, a pniej take z jego coraz bardziej znaczc rol w tym ruchu,ktry jako konkurencyjny wobec integracjonizmu by usilnie zwalczany przeztygodnik (o czym wicej w rozdz. 10). T symptomatyczn zmian w sta-nowisku Izraelity zaznaczaj artykuy, w ktrych najpierw prbowano reha-bilitowa ideologi syjonistyczn, piszc o ideach goszonych przez zdrowy

i umiarkowany syjonizm, a pniej jak w przypadku Sokoowa dokonajego otwartej akceptacji: z zamtw i pierwocin fantastycznego projektu juprzed pierwszym kongresem wyoni si program, wobec ktrego trzeba byo

44 Myliski, Prasa polska w dobie, s. 50.45 O czterech gwnych etapach ideologicznych w yciu Sokoowa zob. Ela Bauer, Be-

tween Poles and Jews. Te Development of Nahum Sokolows Political Tought, Jerusa-lem 2005.


37/111

. Nahum Sokow () wsppracownik, a nastpnie kierownik Izraelity,zwizany take z hebrajskojzyczn Ha-Cefir; pniejszy dziaacz syjonistyczny.Ze zbiorw Te Central Zionist Archive w Jerozolimie (sygn. PHG\)


38/111


zaj stanowisko sympatyczne. W 1901 roku Sokow wci pisa artyku-y wstpne, lecz obok niego coraz czciej pojawia si Izrael Leon Grosglik.

W numerze zamykajcym rok 1902 ukazaa si informacja, e od kolejnegoroku Izraelita bdzie wychodzi pod kierunkiem literackim tego ostatniego.

Okres kierowania pismem przez Sokoowa to z jednej strony odejcie odXIX-wiecznego warsztatu dziennikarskiego i specyficznej stylistyki Peltyna,wprowadzenie warsztatu nowatorskiego, nowych perspektyw i szerszych ambi-cji politycznych, jakie Sokow wnis ze sob do tygodnika, a z drugiej wciprba negocjacji starego z nowym i denie do kompromisu midzy dwiemaodrbnymi opcjami ideologicznymi, charakterystyczne dla Sokoowa w tymprzejciowym okresie.

Ewolucja Sokoowa doprowadzia jednak do kryzysu w redakcji tygodnikai wrd jego wiernych czytelnikw. Coraz wyraniejsze sympatie syjonistyczneSokoowa wzbudzay wiele polemik i niepokoju z rnych stron. Dlatego kiedy

ster Izraelity przej Grosglik, redakcja zapewnia:

Wobec tego objawu mwimy tu o syjonizmie i nowszym nacjonalizmie ydowskim zajlimy stanowisko jak najodporniejsze, od tej szczeglnie chwili, gdy dnoci owe,przedtem niejasne, najwyraniej si zarysoway. Kierunek ten [] za szkodliwy uznaje-my dla bytu spoecznego ydw, za niezgodny z interesami krajw, w ktrych ydzi bytswj ugruntowali. Za jedno z zada naszych uwaa bdziemy tym pilniejsze ledzeniei zwalczanie tego objawu.

W ten sposb rozpocz si kolejny etap funkcjonowania pisma, charakte-

ryzowany powrotem do wczeniejszej linii ideologicznej. Izrael Leon Grosglikpochodzi z warszawskiej rodziny chasydzkiej. Sam nauczy si jzyka polskiegoi na pocztku 1869 roku podj wspprac z Izraelit, gdzie wkrtce zasyn

jako autor byskotliwych i wanych artykuw, w tym szeroko komentowanychListw modego ekschasyda. W latach 18701875 pod opiek Hermana Klgeraregularnie gosi kazania w synagodze postpowej (dawniej zwanej polsk)przy ul. Nalewki. Od pocztku 1873 roku pracowa w biurze Zarzdu Gminyydowskiej, najpierw jako sekretarz bet-dinu(sdu rabinackiego), a nastpnie a do mierci jako sekretarz Zarzdu. Jednoczenie pisywa do czasopism pol-

skich i kontynuowa wspprac z Izraelit. Tam te ogosi szereg wanych

46 Cytaty odpowiednio: Drugi kongres syjonistyczny II, Izr. 1898, nr 36, s. 370, oraz N[a-hum] S[okow], Syjonizm na trzecim kongresie, Izr. 1899, nr 34, s. 365.

47 Od Redakcji, Izr. 1902, nr 51, s. 597.48 Ibid.49 Izrael Leon G[rosglik], Listy modego ekschasyda, Izr. 1869, nr 27, s. 229230; nr 28,

s. 238240; nr 30, s. 255256; nr 31, s. 261263; nr 36, s. 303305; nr 42, s. 249251(rwnie jako osobna broszura).


39/111


tekstw, midzy innymi projekt zawodowych kursw wieczorowych przy szko-ach religijnych, projekt reformy chederw, program ydowskiej szkoy religij-nej. Grosglik prowadzi te szerok dziaalno spoeczn, a jego uczestnictwo

w chasydzko-misnagedzkim komitecie pomocy godujcym ydom w Babiloniii Persji wskazuje, e mimo przejcia do stronnictwa integracyjnego pozostawa

w bliskich stosunkach z ortodoksyjn czci ludnoci ydowskiej w Warsza-wie. Wsppracownicy z biura Zarzdu Gminy ydowskiej podkrelali tejego tolerancj, szacunek dla odmiennych opinii i gbokie przywizanie dowszystkich ywiow, wchodzcych w skad gminy.

Powierzenie kierownictwa Izraelity Grosglikowi gwarantowao powrtdo dawnego kursu pisma, co rzeczywicie si stao. Tygodnik wrci ideolo-gicznie do linii propagowanej przez Peltyna. Jednak niemoliwe jest wejciedwa razy do tej samej rzeki. W 1903 roku Izraelita znajdowa ju w innymwiecie ni siedem lat wczeniej, w czasie kierownictwa Sokoowa grono wsp-

pracownikw i czytelnikw czciowo si zmienio, a czciowo wykruszyo.Utrzymanie profilu pisma byo wic coraz trudniejsze. Ujawnio si to midzyinnymi dalszym spadkiem rednich nakadw i udziau w rynku tygodnikw

w 1904 roku.Grosglik zmar pod koniec 1904 roku. Cho dla pisma bya to bolesna stra-

ta, miao ono jak czytamy w ostatnim numerze z tego roku niezmienniekroczy po drodze, wytknitej i utorowanej przez tych poprzednikw naszych.Wysoko wzniesiony przez nich sztandar mioci powszechnej i sprawiedliwo-ci, dobra wspwierczego nam ludu i dobra kraju, sztandar uczu prawdziwie

obywatelskich, pracy, owiaty i postpu dziery bdziemy nadal.Po mierci Grosglika oficjalnie od numeru 4 z 1905 roku nowym kie-

rownikiem literackim zosta Adolf Jakub Cohn, wywodzcy si ze sta-rej gwardii Peltynowego Izraelity wieloletni wsppracownik tygodnika.Cohn by znanym warszawskim adwokatem, publicyst, tumaczem, jednymz najwczeniejszych pisarzy polsko-ydowskich. By te ostatnim redaktorem

50 Np. Izrael Leon Grosglik, Zachowawcza modzie izraelska wobec kwestii ksztaceniaydw, Izr. 1875, nr 33, s. 263265; id., Chedery i meamedy. (Do zachowawczej bra-

ci), Izr. 1878, nr 35, s. 277279; nr 36, s. 285287; nr 37, s. 293295 (rwnie jakosamodzielna broszura: Chedery i melamedy. Kilka uwag w sprawie wychowania modzie-y ydowskiej ku rozwadze zachowawczej braci, Warszawa 1879); id., Szkoa religijna,Izr. 1878, nr 49, s. 393395; nr 50, s. 401403; id.,Modzie ydowska wobec sprawyszk rzemielniczych, Izr. 1879, nr 37, s. 299301; id., Otwarcie szkoy rzemios przyszkoach almud-ora, Izr. 1879, nr 43, s. 356.

51 Zob. Szacki, Geszichte fun Jidn in Warsze, t. 3, s. 168. Odezwa Mojesza Montefiorego,Gd w Persji i Babilonii, Izr. 1877, nr 6 [dodatek].

52 Odgosy. Jubileusz sekretarza gminy, Izr. 1899, nr 44, s. 490.53 Od Redakcji, Izr. 1904, nr 52, s. 609.


40/111


Izraelity uksztatowanym przez zbratanie polsko-ydowskie: nalea do po-kolenia, ktre widziao rzecz cudown splecione rce chrzecijan i ydw

w momencie wielkiego podniecenia ducha, w wyteniu wszystkich si naro-du ku wolnoci. Sysza ydw piewajcych hymny narodowe w kocioachi widzia chrzecijan, kornie chylcych gowy w synagogach. Widzia tczebraterstwa i uwierzy na zawsze!. Czynio to z niego idealnego nastp-c i kontynuatora. Cho by bardzo ywym polemist, czsto niecierpliwymi konfliktowym, stara si prowadzi pismo w duchu poprzednikw. Ostatecz-nie jednak nie wywar adnego istotnego pitna na tygodniku, przede wszyst-kim dlatego, e wkrtce zmar.

Po Cohnie tygodnik wspierali bracia Henryk i Leon Lichtenbaumowie.W 1907 roku autorem wikszoci artykuw wstpnych by Henryk, a w 1908 Leon, warszawski adwokat, literat, czonek zarzdu Warszawskiego Biura dlaEmigrantw ydw. Cho zapewne mona wskaza rnice midzy numerami

wychodzcymi pod ich kierownictwem i tymi ukazujcymi si wczeniej, towszystkie one maj jedn wan cech wspln: byy prb utrzymania Pelty-nowego modelu Izraelity zarwno pod wzgldem ideologii, mentalnoci, jaki jzyka, jakim usioway opisa zmieniajc si rzeczywisto. Jest to zjawiskoo tyle ciekawe, e Izraelita pisa o nowych zdarzeniach, wci posugujc si

XIX-wieczn perspektyw i retoryk. W latach 19031908 w taki waniesposb opisywane byy na amach tygodnika kolejne kongresy syjonistycz-ne, rewolucja 1905 roku, wybory do Dumy, pogromy, bojkot ekonomiczny,emigracja ydw, organizacja polityczna rodowisk ortodoksyjnych, rosn-

ce znaczenie jzyka i kultury jidysz oraz liczne inne signa temporis. Rnaod Peltynowej bya w tym czasie postawa ideologiczna wsppracownikwi czytelnikw Izraelity. Postpujca sekularyzacja sprawiaa, e tak wa-ne w programie wczesnego Izraelity idee ydowskiej tosamoci religijnej(zob. rozdz. 3 i 5) i hasa reformy judaizmu stay si zupenie nieaktualne.

Kryzys

W ostatnim numerze z 1908 roku redakcja poinformowaa, e pismo zosta-je zawieszone w celu zreorganizowania. Trudny okres, jaki przechodziIzraelita, nie dotyczy jednak tylko kopotu ze znalezieniem odpowiedniegoredaktora. By wyrazem szerszego kryzysu, jaki dotkn czonkw rodowiskaintegracjonistycznego. Z jednej strony zagraao im nasilanie si zwalczanychprzez nich ideologicznie konkurencyjnych ruchw ydowskich, a z drugiej

54 B. p. Adolf Jakb Cohn, Izr. 1906, nr 26, s. 305.55 Od Redakcji, Izr. 1908, nr 51, s. 500.


41/111


czuli si zniechceni wzrastajcym cigle antysemityzmem, odsaniajcymwci nowe formy agresji (fizycznej, politycznej, spoecznej, ekonomicznej czyintelektualnej). Ponadto bycie Polakiem wyznania mojeszowego byo stanembycia pomidzy stanem trudnego do utrzymania kompromisu midzy pol-skoci a ydowskoci i cigego napicia midzy nimi. W takiej sytuacji ko-lejnym ciosem zadanym integracjonizmowi byy przypadki osb, ktre napi-cie to rozadowyway, wybierajc tylko jeden z dwch elementw tosamocipolsko-ydowskiej. Coraz bardziej niejasne stawao si te wprowadzone naprzeomie wiekw haso przewodnie pisma asymilacja. Nasilay si spory,czym miaa ona by i do czego powinna prowadzi.

Od pocztku XX wieku Izraelita traci te stopniowo spjno, ktraw czasach Peltyna bya jego zarwno zalet, jak i wad. Pismo reprezentowaowtedy konsekwentn lini ideologiczn i mocno artykuowao swj program,ale te byo przez to przewidywalne, czasami wrcz nuce, a grono wsp-

pracownikw z koniecznoci zawone do garstki pretorian. Po 1896 rokuliczba wsppracownikw stopniowo rosa, a pogldy nowych autorw czstonie miay wiele wsplnego z dawn czy nawet wczesn lini pisma. Talen-tem dziennikarskim odznacza si zwaszcza Leo Belmont, tyle e jego pasjapolemiczna bya zarzewiem nieustannych konfliktw. Do tygodnika pisywalirwnie Stanisaw Aleksander Kempner, Henryk Nusbaum, Jerzy Ohrenstein-

-Oreski, Alfred Lor czy Kazimierz Sterling. Wrd nowych autorw pojawiysi te stosunkowo licznie kobiety, wrd nich Franciszka Arnsztajnowa, RaCentnerszwerowa, Julia Dicksteinwna, Regina Lilientalowa i Czesawa

Endelmanowa-Rosenblattowa. Pojawili si rwnie pierwsi profesjonalnihistorycy, na przykad ojciec polsko-ydowskiej historiografii Majer Baaban,oraz liczne grono etnografw, m.in. Henryk Lew, Beniamin Wolf Segel i Regi-na Lilientalowa. Najwyraniejszym znakiem zmian byy jednak coraz liczniej-sze tumaczenia z literatury jidysz, przede wszystkim utworw Izaaka LejbuszaPereca, Szolema Alejchema oraz szczeglnie lubianego przez redakcj SzalomaAsza. Wszystko to podnosio czytelnicz atrakcyjno tygodnika, jednoczeniejednak osabiao jego jednorodno. Pismo stopniowo przestawao by propa-gatorem jasnej ideologii, a wic tracio wasn tosamo.

W 1909 roku wyszed tylko jeden numer zapowiadajcy wznowienie Izra-elity w kolejnym roku wydawniczym. Redakcja odnotowaa w nim:

Reakcja polityczna odebraa nam wszelk nadziej na popraw prawno-pastwowychwarunkw bytu ydw, reakcja spoeczna wydobywa z nizin ycia przez czas pewienstumione antagonizmy [] Og polski, prasa zwtpiy w moliwo uspoecznie-

56 Biogramy kilkunastu wsppracownikw czasopisma, wrd nich kilku kobiet, w: Ko-odziejska, Izraelita (18661915), s. 87103.


42/111


nia mas ydowskich w naszym kraju: antysemici z tryumfem, ludzie dobrej woli zesmutkiem gosz o upadku hase asymilacyjnych, o zaniku wrd ydw uczu oby-

watelskich. Zawieszenie Izraelity w grudniu ubiegego roku byo, zdaniem prasy,ostatnim i wymownym dowodem bankructwa asymilacji. Tego samego zdania byai prasa argonowa: ze zoliw radoci i tryumfem gosia ona wiatu, e ydzi nie

chc asymilacji, z radoci obwieszczaa o mierci ostatniego mohikanina asymilacji.

Jednak wbrew tym postawom redakcja podja decyzj o reaktywacji pisma,deklarujc:

Z placwki naszej woa chcemy do spoeczestwa polskiego: oto jestemy!, a chwiej-nych wrd nas wzywa: pjdcie z nami! Nawoywa do obywatelskich czynw, doniesienia owiaty kaganka przed ciemnymi rzeszami ydowskimi, informowa ogpolski o prdach nurtujcych rd mas oto nasze zadanie. Mio kraju i umiowanie

jego kultury, wspczucie mas ydowskich, ktre gnuniejc w ciemnocie i ndzy, odswych wiatych przewodnikw wyczekuj ratunku, energiczne zwalczanie fanatyzmui ciemnoty, nawoywanie do braterstwa i jednoci oto nasz program!

Od 1910 roku rozpocz si ostatni etap funkcjonowania pisma. Jego redak-cj obj wspomniany Jzef Wasercug. W pierwszym numerze tygodnik rzucaprzekorne wyzwanie tym, ktrzy gosili jego koniec: E pur si muove!. Jed-nak ideologia czasopisma przesza pewne przeobraenia gwnie w kwestiiobrony polskich de obywatelskich. W obliczu wspomnianych ju zagro-e stanowisko pisma ulegao radykalizacji, a nawet nacjonalizacji w kierun-ku propolskim. Dotyczy to w szczeglnoci tendencji do popierania polskich

interesw politycznych, czasami wbrew ydowskim (np. wybory do CzwartejDumy w 1912 roku). Ponadto Izraelita z niezwykym pietyzmem i patosemobchodzi wszelkie polskie wita narodowe i wane rocznice (np. 500-leciebitwy pod Grunwaldem), a mier Elizy Orzeszkowej upamitniono wyda-niem specjalnego numeru powiconego jej pamici.

Izraelita podj te prby rozprawienia si z dwuznacznoci hasa asy-milacji, stwierdzajc:

Asymilacja, dosownie biorc, znaczy upodobnienie,

Documents

„IZRAELITA” 1866–1915. Wybór źródeł