JAN III SOBIESKI

LISTY DO MARYSIEKI[MARII KAZIMIERY D'ARQUIEN]

www.eBook.pl

Listy do Marysieki

2

LISTY DO KRLOWEJ MARII KAZIMIERY - WYBR LIST Z DNIA 9 VI 1665 LIST Z DNIA 14VI 1665 LIST Z DNIA 15 VII 1665 LIST Z DNIA 25 VII 1665 LIST Z DNIA 5 VIII 1665 LIST Z DNIA 11 VIII 1665 LIST Z DNIA 12 VIII 1665 LIST Z DNIA 18 VIII 1665 LIST Z DNIA 20 IX 1665 LIST Z DNIA 31 IX 1665 LIST Z DNIA 2 X 1665 LIST Z DNIA 11 IV 1666 LIST Z DNIA 13 IV 1666 LIST Z DNIA 25 V 1666 LIST Z DNIA 25 VI 1666 LIST Z DNIA 27 VI 1666 LIST Z DNIA 14 VII 1666 LIST Z DNIA 23 VII 1666 LIST Z DNIA 10 IX 1666 LIST Z DNIA 16 IX 1666 LIST Z DNIA 23 IX 1666 LIST Z DNIA 24 IX 1666 LIST Z DNIA 14 X 1666 LIST Z DNIA 25 X 1666 LIST Z DNIA 5 V 1667 LIST Z DNIA 5 VI 1667 LIST Z DNIA 13 VI 1667 LIST Z DNIA 17 VI 1667 LIST Z DNIA 8 VII 1667

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

3

LIST Z DNIA 22 VII 1667 LIST Z DNIA 10 IX 1667 LIST Z DNIA 21 IX 1667 LIST Z DNIA 3 XI 1667 LIST Z DNIA 10 XI 1667 LIST Z DNIA 2 XII 1667 LIST Z DNIA 9 XII 1667 LIST Z DNIA 15 XII 1667 LIST Z DNIA 30 XII 1667 LIST Z DNIA 31 XII 1667 LIST Z DNIA 6 I 1668 LIST Z DNIA 16 II 1668 LIST Z DNIA 22 II 1668 LIST Z DNIA 1 III 1668 LIST Z DNIA 8 III 1668 LIST Z DNIA 16 III 1668 LIST Z DNIA 23 III 1668 LIST Z DNIA 4 IV 1668 LIST Z DNIA 10 IV 1668 LIST Z DNIA 16 IV 1668 LIST Z DNIA 22 IV 1668 LIST Z DNIA 30 IV 1668 LIST Z DNIA 6 V 1668 LIST Z DNIA 11 V 1668 LIST Z DNIA 18 V 1668 LIST Z DNIA 25 V 1668 LIST Z DNIA 30 V 1668 LIST Z DNIA 7 VI 1668 LIST Z DNIA 14 VI 1670 LIST Z DNIA 23 VI 1670 LIST Z DNIA 3 VII 1670

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

4

LIST Z DNIA 29 VII 1670 LIST Z DNIA 6 VIII 1670 LIST Z DNIA 18 XII 1670 LIST Z DNIA 1 I 1671 LIST Z DNIA 8 I 1671 LIST Z DNIA 30 I 1671 LIST Z DNIA 6 II 1671 LIST Z DNIA 6 III 1671 LIST Z DNIA 20 III 1671 LIST Z DNIA 15 V 1671 LIST Z DNIA 29 V 1671 LIST Z DNIA 8 VII 1671 LIST Z DNIA 16 VII 1671 LIST Z DNIA 29 VII 1671 LIST Z DNIA 3 X 1671 LIST Z DNIA 6 XI 1671 LIST Z DNIA 26 XI 1672 LIST Z DNIA 1 XII 1672 LIST Z DNIA 11 XII 1672 LIST Z DNIA 23 VII 1675 LIST Z DNIA 25 VII 1675 LIST Z DNIA 27 VII 1675 LIST Z DNIA 28 VII 1675 LIST Z DNIA 1 VIII 1675 LIST Z DNIA 3 VIII 1675 LIST Z DNIA 5 VIII 1675 LIST Z DNIA 11 VIII 1675 LIST Z DNIA 24 IX 1676 LIST Z DNIA 27 IX 1676 LIST Z DNIA 30 IX 1676 LIST Z DNIA 31 VIII 1683

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

5

LIST Z DNIA 4 IX 1683 LIST Z DNIA 9 IX 1683 LIST Z DNIA 12 IX 1683 LIST Z DNIA 13 IX 1683 LIST Z DNIA 17 IX 1683 LIST Z DNIA 19 IX 1683 LIST Z DNIA 24 IX 1683 LIST Z DNIA 28 IX 1683 LIST Z DNIA 6 X 1683 LIST Z DNIA 8 X 1683 LIST Z DNIA 10 X 1683 LIST Z DNIA 15 X 1683 LIST Z DNIA 20 X 1683 LIST Z DNIA 21 X 1683 LIST Z DNIA 28 X 1683 LIST Z DNIA 30 X 1683 LIST Z DNIA 15 XI 1683 LIST Z DNIA 11 XI 1683 LIST Z DNIA 19 XI 1683 LIST Z DNIA 21 XI 1683 LIST Z DNIA 27 XI 1683 LIST Z DNIA 6 XII 1683 LIST Z DNIA 9 XII 1683 LIST Z DNIA 14 XII 1683BIOGRAM

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

6

W Pielaskowicach, we wtorek [9 VI 1665]. oneczko moja najliczniejsza, najwiksza duszy i serca mego pociecho! Tak mi si twoja liczno, moja zota panno, wbia w gow, e zawrze oczu caej nie mogem nocy. P. Bg widzi, e sam nie wiem, jeli t absence znie bdzie mona; bo aem sobie uprosi M. Koniecpolski, e ze mn ca przegada noc t przesz. Dzi ani o jedzeniu, ani o spaniu i pomyle niepodobna. Owo widz, e mi twoje wdziczne tak oczaroway oczy, e bez nich i momentu wytrwa bdzie niepodobna, i tak tusz, e notre amour ne changera jamais en amitie, ni en la plus tendre qui fut jamais. To jest pewna, e ju od dawnego czasu zdao mi si, em bardziej i wicej kocha nie mg; ale teraz przyznawana, e lubo nie bardziej, bo niepodobna kocha bardziej, ale je vous admire coraz wicej, widzc perfekcj a tak dobr i w tak piknym ciele dusz. Owo zgoa, serca mego krlewno, chciej tego by pewna, e wprzd wszystko wspak si odmieni przyrodzenie, nieli najmniejsz odmian liczna Astree w swym uzna Celadonie. Z Warszawy aden mj dotd nie powrci posaniec. Ja jutro std, da P. Bg, przede dniem w swoj wybior si drog. - Z naszych pisz mi krajw, e orda przysza ju pewnie do p. wojewody ruskiego; p. wojewoda te krakowski ju si pewnie ruszy od Tarnopola w Ukrain, poszed za nim i p. Sieniawski. Nie wiem tedy, kto pjdzie teraz do boku Krla JMci, poniewa co yczliwsi wszyscy w Ukrainie, a drudzy albo przy tamtej stronie, albo w domu, na rzeczy patrzc, siedzie bd. Konserwacj odoru zalecam i przypominam, na ktrym wszystka Sylwandrowa zawisa szczliwo. Dla Boga, nie prosz, ale unienie suplikuj, aby tym odorem tak nie szafowa, jako swoim!

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

7

Orondate wedug danego parolu do swojej pospieszy Kasandry, bo pewnie le dieu meme qui fait qu'on aime swoich mu w t drog doda skrzyde. Czeka go tedy z ochot et sans aucune melancolie, tylko z t impacjencj, z ktrej on pojedzie i w ktrej bdzie, pko nie oglda to, co jest najpikniejszego i najdoskonalszego nie tylko na ziemi, ale i parmi tous les astres. Prosz nie wtpi w tym i wierzy jako najyczliwszemu swemu. Kompanii wszystkiej kaniam. Dzi ekspediowa, eby tu przede dniem stan posaniec. Sprawy jako tam id, oznajmi.

W kwi, 14VI 1665. Najliczniejsza i najukochasza duszy i serca pociecho! Na dwa listy moje, z Pielaskowic pisane, ledwom si tu jednego w kwi doczeka responsu. O Sylwandrze i Astrei e takie ju i po klasztorach mowy, al si Boe. Zawsze si tego spodziewaa Beaulieu. Niech widzi teraz Hamaleon, co s za skutki de ss importune activite. Widz, e ci ludzie, tj. Sylvandre i Astree, bd scen i komedi wszystkich mw ludzkich, bez czego wszystkiego mogo si byo obej; ale e niewinnie, niech im P. Bg paci. La tante de Beaulieu, wierz, e w gow zasza albo kto mocny musia perswadowa, e takiej uwierzya bajce. Widz, e na tym wiecie nie masz nic tak sodkiego, do czego by si sia zaraz nie miao przymiesza gorzkoci. Orondate najaoniej, e nie postrzeg, e la Girouette si gwatem nasadzia zedrze go z honoru i reputacji, eby tym powolniejszy by i eby z nim czyniono, co chciano.

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

8

Jam tu w tych krajach nie zasta jmp. wojewody krakowskiego: i on jest w Midzybou. O wojsku bardzo gucho, a od jmp. wojewody ruskiego cale nic: zna, e psu wolnego nie ma. Wojsko a koo Pawooczy, mil std pod szedziesit, niepodobna tedy z nim konferencja; jmp. wojewoda te krakowski najmniej std mil czterdzieci. Pisaem, posaem, gdziem tylko rozumia. Sam dzi do Lwowa jad dla sporzdzenia fortyfikacji miasta, do ktrej p. Delarego przysa byo potrzeba jako najprdzej. Ludzi adnych nie masz we Lwowie inszych, tylko moich omdziesit dragonw. Ci, co byli jmp. wojewody ruskiego, nie wiem gdzie si stamtd podzieli; trzeba tedy, eby tam jakich ludzi Krl JM ordynowa. S sam suplementy, ktrych panowie oberszterowie na prywatne swoje zaywaj posugi: ksi Winiowiecki swymi Zamo osadzi, p. wojewodzica sandomierskiego take jedni w Tomaszowie, Zamociu i rnie; trzeba tedy, eby Krl JM da ordynans do ksicia Winiowieckiego, eby swoich pod Janowiec wyprawi, a ci p. wojewodzica, z p. Delarym jako swym oberszterlejtnantem, do Lwowa [niech id]. O tym Zwizku powiadaj, eby si pienidzmi da uj. Lepiej by tak, jeli mona. Mwi Krlowej JMci. Jam pisa do jmp. wojewody krakowskiego, ruskiego i do kogom tylko rozumia. Listy pisa potrzeba do ksicia Dymitra i do p. wojewodzica, wokujc ich do boku Krla JMci. Ja te membrany do inszej zayem okazji. Trafunkiem mijajc Zamo, dowiedziaem si, e t rajtari sprowadziwszy umylnie z Ukrainy, abdankowali ich w Zamociu, pokazawszy drog do acuta. Posyaem ja tedy za nimi, napisawszy list do Krla JMci. Nie nagoni ich mj, a ju za Sanem; co odpisuj, posyam. A wyprawuj znowu do nich, aza da P. Bg, e ich zwerbuj. Ten mj posaniec powiada, e adnych okoo acuta nie masz ludzi: byo kilka chorgwi nad Sanem, ale powrcili, wyprawiwszy w rne strony rnych

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

9

posacw. O samym powiadaj, e poszed ku Nowemu Miastu, O jak dobra okazja pj za nim, gdyby byo z czym! Ju bym ja przeci o tym pomyli, gdyby nie ta moja tak gwatowna do Warszawy potrzeba; na ktr kiedy wspomn, e czas jak idzie, tak idzie, a w Ry jak rocie, tak rocie, tedy mi zaraz wszystkie odpadaj imprezy. A gdyby byy ordynanse te poszy zaraz, kiedym ja ich popisa w Ukrain, uprzedziyby byy wszystko ze i ju bymy tu byli mieli ludzi. Piwo si tu wczy z chorgwi ode wsi do wsi; dla Boga, da mu ordynans jaki, eby szed do obozu Krla JMci! Tuteczni sam obywatele nic si tym wejciem p. Lubomirskiego nie turbuj, jakoby to nigdy nic. Na rzeczy si tylko patrz, a dyskuruj, jako si te rzeczy skocz: jakoby to wanie rwny z rwnym wojowa! Powiada te to mj posaniec, ten ktry jedzi do rajtarii, e tam pewnie sycha, e w acucie boratyczyki robi i one na lenungi rozdaj. Bd dostatecznie o wszystkim wiedzia o rodzie, bom kilku rozesa posacw.- Pisa do jmp. owczego czasu nie mam, bo prdko wyprawuj. Przeczyta mu to wszystko i jmci ks. kanclerzowi, przy oddania unionego mego jegomoci pokonu. Co strony les desordres de mes gens, dziwna rzecz, e ten tam plotka, powiadajc to, same si na si skary. On dawa pienidze szafarzowi, to go on i rachunkw sucha by powinien. Prawda, e ja nie co dzie rachunkw sucha ka, ale po stu zotych dawa szafarzowi, ktre skoro wyda, zaraz si z nich i wyrachowa powinien. Wszak mu to przypomina jmp. Koniecpolski wiele razy; ale i przypomina nie potrzeba, bo to jest kadego cnotliwego podskarbiego powinno. Co na to powie, rad bym z duszy wiedzia. Co o maitre d'htel ten u mnie nigdy pienidzy w swej nie miewa dyspozycji i jeli ich kiedy mia, to chyba w niebytnoci tamtego hultaja. Niechaj tedy nie tskni:

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

10

bdzie czas temu, e si on mnie i za si, i za szafarza rachowa bdzie. Jeli on szafarza niedobrze sucha, to ja go naucz, jak mia sucha. Niechby by swego dobrze pilnowa, nie wdawajc si w inne, co mu nie naleay! Nabra na borg bez wiadomoci mojej na kilkaset zotych wina, ktre wypi z takimi hultajami jako sam. Teraz kazaem z Pielaskowic jmp. Koniecpolskiemu pisa do niego, aby da spraw rozchodu tego wina, bo piwniczni na niego wszystk kad win. Na to jegomo nawet i nie odpisa, cho tam dwch mia posacw. Wicej tymi bazestwy nie turbujc, prosz unienie, aby to cale trzyma o Orondate, co i o jego najpikniejszej Kasandrze: et les ennuis, et les impatiences, et tout ce qu'on peut imaginer, wszystkiego tego sam po dostatku. Pospieszy tam, ou mon ame m'appelle, nie omieszkam ani zabawi w drodze, asekuruj, byle si tu tylko co dobrego sprawi mogo. My tu w tych krajach groch i winie ju dawno jadamy. Na prb posyam, jeli W macie tak wielki w Warszawie; jeeli nie, zje i ten z dobrymi przyjacimi za zdrowie dobrych sug swoich. A MM. de Beziers et Millet mes tres humbles services. Nie pisz t okazj, bo nie mam jeszcze nic de particulier, a komplementa piszc, boj si, eby si groch i winie nie popsoway. I do licznej Astrei kilka tylko miaem napisa sw; a rka posza za sercem. Ekspediowa posaca zaraz, unienie prosz, bo to jest wielka impacjencja czeka na wiadomo o tym, co najmilszego i najkochaszego na wiecie.

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

11

W obozie pod Kockiem, [15] VII [1665]. Najliczniejsza serca i duszy pociecho! Nie czwarty dzie, ale czwarty rok ju i wicej, zda mi si, jakom si z moim rozjecha sercem. A jeszcze najcisza, e adnej po odjedzie moim od duszy mojej nie odebraem wiadomoci, lubo ju kilka z Warszawy przyszo okazy j; a to si dlatego dzieje, em ja wszystkie poprzedzi poczty i adnego tu dotd, ktry by po mnie wyjecha mia, nie widziaem. Jak ciko, jak tskno z duszy kochajcego Sylwandra bez swej Astrei! Snadno imaginowa, co si z takim dzieje, kto bez duszy i bez serca, bo to wszystko w Warszawie zostao. Co si z nami sam dzieje, ichmo drudzy wypisuj. Ja tylko to namieniam, e gdyby mi byli suchali, tedyby to teraz szeci kro, jako obiecowali, sprawili byli tysicy, czego potem kilk nie naprawi milionw. Woaem ustawicznie, swarzyem si - nie pomogo nic, bo si tylko ichmo drudzy na koncepta zdobywali i kontradykowali, cho nie byo czemu. Niech wspomni sobie Jutrzenka, jak dawno pisaa do la Poudre, e jest wszystko, e pienidze s; a teraz ci narzekaj, co im na tym naley, e ich Hamaleon niewczenie przestrzeg. C tedy po tym byo mnie oszukiwa, a sobie le czyni? Jako si zamieszao wojsko jmp. wojewody krakowskiego, dowiesz si W moje serce. Dosy, e na sabym bardzo byo wosku dostojestwo Paskie i sama osoba jego. Czynilimy wczora, co tylko mogo by sposobw. Na tym tedy stano, aby ci kupcy, co mieli da dwakro [sto i] trzydzieci tysicy, dali spena trzykro, materyj za, sukien i rnych fantw wzi u miasta za kilkadziesit tysicy; ostatek na zastaw dostawa. Niechby si wszyscy przyoyli do tego. Ja wszystkich moich rzeczy, dla

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

12

dobrego przykadu, ktre tylko mam, zastawi pozwalam, bo to o reszt ostatni idzie. Jeli tego nie bdzie, pewnie zginiemy. Racz to W opowiedzie. Konnych chorgwi dotd przy Krlu JMci nie masz, tylko sze. Tamta strona mocna i za bardzo, i o kilka tylko ju od nas mil. Prdko, rozumiem, uczynimy z sob prb, skoro si tylko te jmp. wojewody krakowskiego uspokoi wojsko. - W Zamociu by p. Lubomirski; nie wiemy, jeli go swymi osadzi ludmi. Mnie cale zniesiono wszystk Zkiewszczyzn, sta tam p. Lubomirski wicej nieli dni dziesi. Teraz o nim rne wiadomoci. By ju okoo Zamocia i za udaj, e si mia obrci ku Sanowi. Jzyka prowadz, bdzie za godzin pewna wiadomo. Te trzykro sto tysicy, dla Boga, niech bd, boby byo bardzo le. Regimentowi p. Koryckiego niechaj pospiesza ka. Ko mj gniady skoro ozdrowieje, ka mi go W odesa. Materii bkitnej takiej, jaka na Waszecinym justaucorze, ka W popatrza w Warszawie. Wicej pisa nie dopuszcza czas, bo poczta wychodzi. - M. Millet siedzi nade mn, eby skoczy. Obapiam tedy i cauj liczne rczki i nki mojej duszy. O gbusi ju nie wspominam ani myl, boby i minuty w obozie wytrwa niepodobna.

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

13

Au camp, 25 VII [1665]. Jedyna pociecho duszy i serca mego! Nie co dzie, ale co minuta rad bym si pyta o zdrowiu twoim, moja liczna panno, bez ktrej widzenia ju ledwo y mog; i lubo po asce boej i po twojej serca mego mioci nie mam nic na tym wiecie nad honor milszego, tedy przyzna si, moja duszo, musz, e mi i ten z cikoci zatrzyma przyjdzie, jeli inszego do widzenia prdkiego najliczniejszej Jutrzenki nie bdzie sposobu. Wierz, e te nikt na wiecie nade mnie tego nie uzna na sobie: kocha dziesi lat z nieporwnan z ni z kim pasj, doczeka si szczcia prawie niespodziewanego nigdy, odnie zupen nagrod, mie w posesji to, co jest nieporwnanego ze wszystkim wiatem - i potem z tego si nie cieszy i oddala si, i upuszcza prawie z rk skarb nieoszacowany, przy ktrym by si na wieki przykowa potrzeba! Nieraz to sam wymawiam i Krlowi JMci, i innym, e mi wielk czyni krzywd. Woa na mnie z drugimi, ebym si eni, i pokoju mi nie dawa; a teraz mi nie tylko mieszka, ale i nacieszy si nie dopuszcza, lubo si moje nie moe, chyba z ostatnim duchem, skoczy ucieszenie. Uwae tedy, moja jedyna Mamusieku, jako to ciko znosi i jako to jest dur eloignement, et combien me cause de tourment. Muszka mi te znowu w licie tak skomosia, e ju ledwie szale nie przyjdzie. O, duszko by si teraz cho w mizern obrci peszk! Ja nie wiem, jeli te to kiedy na myl mojej przyjdzie dobrodziejce; bo mnie i pic, i jedzc, i chodzc z myli wszystkie licznoci najkochaszej Diany zej nie mog. Sam si jednak wydziwi nie mog, jako mi we wszystko jedyna moja odmienia Cassandre, e lubo wola i apetyt jest wielki, o okazj te nietrudno, a przecie pomyleniem jednym, za to lubuj,

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

14

przeciwko mojej Jutrzence zgrzeszy nie mog. M. St. Germain przyjecha wczora; bdzie przy mnie i wszystko dla niego uczyni wedug woli i rozkazania mojej duszy. Przywiz mi te conserves des fleurs d'orange. Wierz, e nic na wiecie nie masz lepszego - prcz jednak przeci jednej rzeczy, ktra w ssiedztwie bliskim z muszk siedzi. Tak jednak kad, e gdybym by tej rzeczy gustu nie wiedzia, tedybym te conserve za najlepszy by osdzi smak. Szylwacht e tskni, wtpi nie potrzeba; o adnej jednak inszej nie myli subie, tak sobie tamt u muszki upodoba kwater, w ktrej, gdyby mu mona dzi by, wszystko, cokolwiek ma i mie moe, z drog by na to way dusz. Nowin rnych sam sia, o ktrych byoby co pisa, ale woli si pirko milsz i smaczniejsz bawi materi. Celadon dysgustw peen z rnych okazyj, znosi to jednak wszystko dla Bukieta, e tak chce i tak mu kae; dowie si jednak Ra, jeli kto lepiej i yczliwiej stara Kupcowi paryskiemu nad niego. M. Kielmski przyjecha przed wczorem, ale na krzywo patrz; prosz, racz tam W przecie jego trzyma stron. A M. Comminges da Krl JM kompani gwardii rajtarsk, ktra bywaa pod p. Bieliskim, i jeszcze mu wicej do niej przyda chce. Mymy si tu ju zbliyli, od Sanu tylko p mili stoimy; jutro si przeze przeprawowa bdziem. P. Lubomirski pod Jarosawiem sta, siedm tylko mil od nas; powiadaj, e si wczora ruszy i idzie ku Wile. Jeli tak, to bardzo blisko od nas pj musi; po trzecim tedy dniu pewnego bymy si z nim spodziewali zejcia. Tylko nam tak wszyscy udaj, e pola stawi nie zechce, ale ustpowa to tam, to sam komunikiem; co by w dug pj musiao i musielibymy, piechoty porzuciwszy, komunikiem take za nimi chodzi, bo inaczej nie byoby temu

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

15

koca, i na co bym ja i sam umiera musia, wczc si ni tego, ni owego, bez serca i duszy mojej. P. podstoli koronny we czwartek ze trzema chorgwiami przyszed do p. Lubomirskiego, a starosta radomski we dwch kornetach; to tak pewna, jakem ja czowiek, ie onierzom znowu jakie w tych dniach rozdawa pienidze. Ciokolat jeli W masz, moja duszo, przylij mi W; tylko by garnuszka potrzeba, choby wzi ten u M. des Noyers, a taki mu odrobi kaza; take i to drewno do kcenia albo zamieszania. Cytryny, pomaracze, kasztany jeeliby byy, przylij mi W moja duszo. Zdrowie swoje, moja liczna dobrodziejko, konserwuj W tak jako moje wasne, poniewa W moje przekadasz nad swoje. Zmiuj si, moja duszo, uczy to dla mnie, bo inaczej prdko by o stracie mego wasnego usyszaa odoru. Ja z aski boej teraz nie najgorzej; gowa przeci bolewa i rumatyzm podczas przypada. To jednak za najwiksze stanie mi lekarstwo, kiedy jako najczciej sysze bd, e serce moje zdrowe, a kocha tak, jako kochaa swego wiernego Celadona, ktry sto tysicy milionw razy cauje i w gbusi, i w oczko, i w rczki, i w nki, i w muszk swoj najliczniejsz Mamusiek. Jeli tam ktry z moich liczn Jutrzenk poturbowa listw, przepraszam unienie, bo bya niesychanie dugo poalterowana Beaulieu., ktr wolno bdzie za szczliwym si ujrzeniem najliczniejszemu osiec Bukietowi, byle si nigdy na ni nie gniewa i zimnej jej nie pokazywa miny. Notre frere jeli jeszcze nie wyjecha z Parya, racz mi W oznajmi, boby mi tam kilku rzeczy sprawi potrzeba. Kania si tam wszystkim unienie prosz, piszc au palais enchante. Ja, Bg widzi, e czasu i minuty nie mam jednej; nagrodz to jednak, jeli P. Bg zdrowo powrci.

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

16

List a notre tante przez insz przel okazj. M. Millet kania Wci, moje serce. Stawa ze mn wesp i ustawicznie u mnie bywa. Czowiek niesychanie dobry, ale tak ucieszny, e umieram sto razy na dzie ze miechu, kiedy si kci avec ses domestiques, a najczciej z swym nieszczsnym majorem. Listy od niego, komu nale, kaza pooddawa. Warszawskim damom wszystkim nisko kaniam. Materyjki szarej albo popielatej lepiej przysa prbk, bo kitajka bardzo saba, i ta materyjka moja szara ju wniwecz posza.

Au passage de la Vistule, pres de Opatowiec, 5 VIII [1665]. Najliczniejsza i najukochasza serca i duszy pociecho! Wiem, e nie bez podziwienia bdzie u Wci serca mego, e to ju czwarty dzie, jakom adnej o sobie duszy mojej nie da wiadomoci. Przyczyn jednak, rozumiem, e mia oznajmi M. Millet, Wyprawi mi by przodem Krl JM za Lubomirskim; ale e pno, nagoni go byo niepodobna. Nabrali mu jednak nasze partie niemao ludzi; dla czego i sam chyo bardzo ustpowa, i co si tu pod Opatowcem przeprawia mia, dowiedziawszy si o mnie, e za nim id, poszed a pod Krakw i tam si midzy Niepoomicami a Krakowem przeprawowa. Teraz od nas jest mil sze. Zbudowaem tedy most przez Wis przez wczorajszy dzie i ju si niemao ludzi na tamt przeprawio stron; dzi, da P. Bg, przeprawimy si wszyscy.

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

17

Krl JM nadszed ju i tylko o p std stoi mili. Ja ycz i do tego wiod Krla JMci, aby, tu na tej przeprawie porzuciwszy wszystkie ciary, i za nim z kawaleri, pobrawszy na konie od wozw co lepsz infanteri, poniewa i wojska cz litewskiego dzi si z wojskami Krla JMci czy bdzie. Z nowych zacigw wielkopolskich dopiero wczora jedna zjawia si chorgiew; i to, nie bywszy w obozie jeszcze, tedy si nowe zacigi ju rozjeda chciay. Takm ja zawsze z nich obiecowa pociech. Z tych tedy przyczyn tej wojny dugo wlec nie potrzeba. Wszyscy jzycy twierdz i powiadaj, e Lubomirski idzie ku lsku, gdzie go pewne czekaj posiki cesarskie: udaje, e sze tysicy piechoty a cztery tysice kawalerii. Luboby to bya i prawda, tedy to moem poprzedzi, jeli si to stanie, czego ycz Krlowi JMci; bo nie jest jeszcze dalej od nas nad sze mil. Trbacza Krla JMci jako pyszno zwizkowi odprawili, wiem, e ju tam oznajmiono; dosy, e i nie odpisali, i pasu mu nawet nie dali. Biskup krakowski z chemskim wczora do krlewskiego przyjechali obozu. Co od niego traktowa chc, ale ja nie wiem, jako by to by miao. Jam ju sobie do ostatka gow wniwecz obrci, nie majc jednej minuty wolnej, ile komendujc wojsko tak rozpuszczone i nieposuszne, a jeszcze midzy tak wielk kup szlachty, gdzie bez szkody niepodobna. Gdybym tedy duej mia komendowa, musielibymy wszystkiej swojej odstrada substancji, boby pozww asztami byo, tak jako si teraz dzieje z p. wojewod nieboszczykiem kijowskim, ktrego i po mierci dla wojska pieniaj. Piszesz W moje serce, eby ju tego dokoczy, a cale si uwolni: bd W tego pewna, e by mi W sto razy stracia, nim tym rzeczom wszystkim bdzie koniec. A co bdzie po tym i po wszystkim, kiedy si zdrowie cale straci? Niepodobna

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

18

to sobie i imaginowa, jaki to sam kopot. Sama go uway moesz, kiedym ja czasu pisa do Wci, moje serce, znale sobie nie mg. Inszych jeszcze rzeczy, ktre dodaj kopotu, wypisa niepodobna, chyba, da Bg, ustnie powiem i dowody poka; ale, by te i tego wszystkiego nie byo, same niewidzenie serca mego jako mi trapi musi, wyrazi niepodobna. Nigdy aden na wiecie takiej jak ja nie mia krzywdy: mie w posesji to, co jest najpikniejszego we wszystkim wiecie, a nie zaywa tego dla czyich interesw - rozumiem, i wiksza pod socem nie moe by tyrania. Od Wci, moje serce, najwiesze miaem listy par M. Korycki, a wczoraj par M. Podgrski. Te listy par M. Korycki niesychanie obligeant, z ktrymim si we wszystkiej drodze teraniejszej mojej nacieszy nie mg. Poduszeczka niesychanie dobra dla szylwachta, ktry ju cale bez swej znikczemnia muszki i ju cale nie bdzie z niego miaa pociechy. To, co dla misiurki, niepodobna nic na wiecie de plus galant. Z tym tedy wszystkim najwiksza moja po te czasy bya zabawa. Ten list, ktry mi odda Podgrski, piszesz W, e "go posyam przez poczt", a o samym Podgrskim adnej wzmianki. Nie wiem, co w tym za mankament. Co si tknie des etoffes, poniewa nie przysaa W przez t okazj, ju W nie przysyaj, a ja tu sobie czego dostan w Krakowie. Taka, jak chez M. Kielmski, bardzo mi bya teraz na te deszcze potrzebna, ktre za tak zlewaj, e nitki czasem na nas nie masz suchej. By jeden onegdy tak gwatowny, em go wikszego od mego nie widzia porodzenia. Piszesz W, que Dieu merci vous etes sans crainte d'etre blessee et que vous pourriez faire un voyage. Nie mog tego cale rozumie, czemu to Dieu merci que vous etes hors de peril d'etre

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

19

blessee. Bo albo ju W jeste, albo e za to W P. Bogu dzikujesz, e nie jeste grosse; co by dlaczego by miao, przyznam si, e zrozumie nie mog. Ku Czstochowie jeli si zbliym, dam wczenie zna Wci, aby mi tam W drog zajecha moga, jeli to bdzie wola Wci. Piszesz W, e si tam sam tylko zabawiasz rewersyn, w ktr lubo wygrywasz, przeci si przykrzy. Ja z mej strony asekuruj Wci, ebym w ni co dzie przegrawa wola, nieli w takim, w jakimem jest, by kopocie. Ju ja widz, e tego zdrowia nigdy sobie nie naprawi, ktre teraz nie wiedzie dlaczego traci musz. Ja sam zazdroszcz szczcia jmp. wojewodzie krakowskiemu, ktremu sama jejmo zajeda tu do Opatowca drog, i on te do niej z tak si wybiera impacjencj jako inamoratissimo cavaliero, a mnie nieszczliwemu czowiekowi tylko linki poyka i P. Bg wie jako ju wytrwa przyjdzie. Jeli jest ta impacjencja w licznej Astrei, ktra bya, kiedy koniecznie ze mn jecha chciaa, to rozumiem, e si o to prosi dugo nie da; ale e tam ma sia konsyliarzw i konsyliarek, ktrzy i ktre rnie dla swych bd radzi interesw, nie wiem, czego si spodziewa mam. Mnie niech pozwol, a ja i piechot do Warszawy z drog pjd dusz, i poci jeszcze te dni drogi mojej obiecuj. Responsu na dwa listy moje nie mam jeszcze od Wci serca mego, w ktrych prosiem i teraz prosz, aby mi oznajmia o muszce, jeli jej nie tskno i jeli nie przypada te kiedy apetyt do uczy t rzecz; bom ja ju ledwo yw bez tego, moja duszo, ani spa, ani je, ani pi, ani chodzi, ani siedzie niepodobna, eby to milion razy na myl przyj nie miao, ale do licznej tylko muszeczki, ktr cauj milion milionw razy i wszystkie licznoci dobrodziejki mojej, od neczki a do najliczniejszej gbusieki.

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

20

Przyjed, moja duszo, moje jedyne serce, skoro dam zna, a jeli yw bd, bo ju duej bez ciebie y niepodobna. Prosz, wierz tak temu, moja najliczniejsza krlewno, jako temu, em by, jest i bd, pko yw, najwierniejszym twoim sug. Lubo saba pociecha, i z tego wielk ma strapione serce, emy ju z sob po jednej stronie Wisy i e ju nas tak wielka nie dzieli przeprawa.

Aupres de Wielu, 11 VIII [l 665]. Z serca i duszy najukochasza Marysieku! Odebraem omnaste pisanie od Wci duszy mojej tu pod Wieluniem, szstego augusti pisane, ale pene haasw na mnie o nieczste pisanie. Przyznawam, moja dobrodziejko, moja liczna Mamusieku, i dawam si winien, em przez te czasy kilku omieszka okazyj; ale, moja liczna panno, gdyby sama widziaa, co si ze mn dzieje, nie mogaby mi adn za ze mie miar. To prawda, e noc wolna i jest czas pisa; ale, moje serce, kiedy kto cay dzie i myl, i fatyg gow i ciao spracuje, to si ten czas jakiemukolwiek musi darowa odpoczynku, ile gdy to z rnych okazji i dziesi razy obudzi si przyjdzie. W moja duszo, widz, e bardzo tsknisz beze mnie; ale tak przeci, jak rozumie mog, e i mnie, i zdrowie moje gotowa powici interesom du palais enchante dla tych tylko chimer, e stamtd pisz, e ty sama t odniesiesz gloire, co si kolwiek dobrego stanie, i e tobie pan du palais enchante powinien bdzie - a to takie bazestwo, jakiego w wiecie wikszego by nie moe. Oto

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

21

i z tego listu wyrozumiewam, e W prdkiej mojej u siebie nie bardzo pragniesz bytnoci, kiedy piszesz, e notre frere viendra dans quatre semaines, et qu'il demeurera avec vous dix jours, et qu'apres vous me l'envoyerez. Ja i pomyle o takim dugim czasie nie mgbym, przyznaj si (i kady, kto w rzeczy samej i w sercu kocha, nie w sowach i komplementach), i gdybym wiedzia, e ta wczga nasza, nie wojna, duej nad dziesi dni trwa by miaa, wszystko dawno ju bym porzuci wola, bo 1'ennui d'une si longue absence i najczstszymi listami, i komplementami umierza si nie moe; i owszem, wikszej coraz przydawa tsknicy i nieznonej impacjencji. Bytnoci jednak de notre frere. Bg mj widzi, tak rad bd, i bardziej nieli mego wanierodzonego brata; bo mi przyrodzona jaka sama do tego wiedzie inklinacja i jaka osobliwa sympatia do wszystkiego domu twego, moja duszo, ktr zgadn sam tylko P. Bg moe. Tam go jednak z sob widzie sobie nie ycz, gdzie by go najmniejsze miao potka niebezpieczestwo. To wiem pewnie, ze lepszego, yczliwszego nie mgbym mie sekundanta; ale to, co jest najmilszego na wiecie, traci oraz, nie byoby suszna. Konsens na starostwo kauskie by teraz nie moe, bo jm ks. kanclerz odjecha chory do Krakowa. Ks. Koniecpolskiego tu ju dawno nie masz, odjecha do kwi. Ale i ja nie jestem tak negligent, jako mi W chcesz sobie imaginowa, i niewiele, zda mi si, dotd, o ktre W do mnie pisaa, zapomniaem rzeczy. Strony p. Bidziskiego tak oznajmuj Wci: Napisano byo w przysidze Krla JMci bardzo niemdrze i nieostronie, e kto by kolwiek zerwa sejm, tedy Krl JM powinien bdzie stawa i z wojskiem przeciwko niemu. P. Bidziski odpowiedzia, e mu si to nie zda, boby to wszystk urazio szlacht, poniewa moe si taki niewinny znale, ktry na tym tylko sejm zerwie, e na podatki, nie majc ich skd da za teraniejszym spustoszeniem,

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

22

nie zechce pozwoli; za czym niesuszna na takiego krlowi sprzysiga si z wojskiem. Ozwaem si ja na to i powiedziaem, e to na Lubomirskiego napisano, aby on sejmw nie rwa przez posw; na co zaraz zezwoli p. Bidziski. I tak, co pod zakryciem byo imi Lubomirskiego, to tam natenczas publicznie o tym mwiono, e przeciwko temu stawa, kto by z prywaty Lubomirskiego chcia rwa sejmy. Napisano take byo i w przysidze onierzom, e si bi powinni z kadym Krla JMci nieprzyjacielem, nie dooywszy nic wicej; a jam publice im deklarowa i do tegom przywid, e przysigali mianowicie, e ,,si z Lubomirskim bi bdziem". Adieu, moja duszo najliczniejsza.

12 VIII [16651, entre Wielu et Kalisz. Posaniec ten wczora mia by wyjecha, ale emy si ju pewnej dzisia spodziewali potrzeby, zatrzymaem go a do wieczora; dla czego kontynuuj moje konfitury do ciebie, moje serce. A lubo si nieraz chc na to sforsowa, abym kilk linij wedug twej woli nawiedzi zdrowie duszy mojej, a oznajmi o swoim, tedy to niepodobna na sobie przewie; dla tego duszego zawsze potrzeba mi czasu, nieli go W sobie imaginujesz. Wczora oddano mi ciokolat od Wci serca mego, a dzi nocujemy mil tylko od Bolesawca. Uwa W, jeli to ostronie uczynia, ile napisawszy mi i zamierzywszy tak dugi niewidzenia termin. - Chodzenie nasze to po Polszcze ju nam tak zmierzo, emy

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

23

ledwo ywi, tak si to nam sprzykrzyo, ile mnie bez ciebie, moja duszo; teraz juemy si mocno do niego zblia poczli. Podobno z desperacji przyjdzie mu ju da potrzeb; ale i nam koczy to prdko naley, bo ten miesic jak wynidzie, sia nam ubdzie wojska. Ja jakie Krlowi JMci daj conseils, wiem, e si za nich nie powstydam i wszyscy na nich z aski boej przypadaj. Hamaleon e dobrze wspomina la Poudre, ta te to tylko nagroda, bo w efekcie adnej nie uzna ani si uzna spodziewa. Nie masz, widz, snadniejszego do oszukania na wiecie czowieka nad Bukieta, cho si to za bardzo ostronego trzyma i tak wiele razy pisowa, e la mefiance est la mere de la surete, a on naprzd na lep ulegnie i oszuka si naprzd da. Przyznawa to sam au jeu de paume, e adnej nie uznaa Beaulieu i z nim wdzicznoci, ile w tym ostatnim terminie, a teraz za powabnymi sowy ju si uwodzi daje i wszystkiemu wierzy. Krakw min-emy musieli, a W nie przysaa mi de cette etoffe, o ktrm pisa, i tak jako hultaj obdarty chodzi musz. Od Kalisza, rozumiemy, e ten czowiek powrci musi albo ku Prusom, albo nazad mimo Warszaw; jeli ku Prusom, dam zna, eby mi, moja panno, do Torunia zajechaa drog, jeli sobie tego, moja duszo, yczy bdziesz i jeli si warszawsk zechce opuci kompani. Przedtem si, widz, napierano jecha i na Ukrain, i do Krymu, a teraz o zajechaniu tu drogi w Polszcze jeszczem adnej nie sysza propozycji. Chcemy, widz, odmian w kogo wmwi i z siebie sdzi tego, ktry to wszystkiemu pokaza wiatu, e si w nim nigdy adna nie znajdowaa odmiana i pewnie si nie znajdzie do skonu samego. Gdyby wiedzie, moje serce, albo imaginowa moga, co si ze. mn dzieje, i jako myl o tobie, i e jednej nie opuszczam

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

24

minuty, musiaaby si sto razy we mnie kocha bardziej: bo gdyby tak cho trzeci cz czasu darowa P. Bogu, nie byo [by] witszego nade mnie czowieka. Wierz temu tak, moja duszo, jako ewangelii i jako najwikszej przysidze, i ebym pewnie, po wczorajszym si usprawiedliwieniu Czstochow, nadaremno na wiadectwo Boego nie bra imienia, ktry mi niech skae tego momentu, jeli inaczej pisz i myl. Nieche mi si tedy wzajemnie nagradza od ciebie, moja najliczniejsza dobrodziejko! Cudowna rzecz to, moja panno, e mi si to ni o czym myle nie chce, jeno o tobie, i gdyby ty tu bya, moje serce, wszystkie by tu lepiej mogy pj rzeczy, boby mi si na wieki obz nie uprzykrzy, a ta wczga za najwiksze byaby u mnie delicje; ale bez ciebie, moja duszo, nie tylko zay czego, ale i y si przykrzy. Wicej o tym ju i pisa z alu nie mog, bom jest najnieszczliwszym czowiekiem na wiecie, nie zaywajc tego, co mi Bg tak cudownym da sposobem, a wiek, dni, godziny mijaj, ktre najdroszymi u mnie nie s nagrodzone skarbami. Adieu, krlewno serca mego. Cauj neczki, rczeczki i muszeczk milion razy, bez ktrej kawaler bardzo nos zwiesi. Z muszk co si dzieje, wzajemnie oznajmi. A M. l'Ambassadeur mj niski pokon. Jutro napisz, dzikujc za wszystkie aski. A Mlle Beaulieu, a Mme owczyna kaniam nisko. Notre papa jeli si jeszcze gniewa, oznajmij mi W moje serce.

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

25

W obozie pod Jarocinem, 18 VIII [1665]. Jedyne na tym wiecie duszy i serca mego pociechy! Dwa listy oraz mi oddane od Wci serca mego 9eme i 11eme, obadwa pene nieodmiennego afektu przeciwko swemu najwierniejszemu Celadonowi. Jest po trosze i haasu na nieboraka o nieczste pisanie? ale P. Bg widzi, e niewinnie, bo sam czasem o okazji wiedzie niepodobna, lubo te i czas znale by si mg. Poprawi si jednak, moja Mamusieku najliczniejsza, poniewa to trapi najwdziczniejsz Cassandre. My si tu jeszcze wleczem dalej; P. Bg wie, pko tego bdzie. Rozumielimy, e ku Prusom mia obrci Lubomirski, z czegom si ja cieszy bardzo; alici on obrci si cale ponad lskiem ku Margrabstwu. Uwa tedy, moja dobrodziejko, jako to zabi musiao twego Sylwandra, ktry ju cale traci nadziej widzenia swojej Astrei. Pkomy dokoa chodzili Warszawy, a nie byo nam nigdy wicej nad trzydzieci mil, to przeci jaka bya nadzieja pociech; ale teraz, jakomy si oddala poczli, to ju twoja la Poudre, moja duszo, ledwo ywa zostaa. A jeszcze, moje serce, zdrowie twoje tak sabe gdy mi na myl przyjdzie, do ostatniej mi ledwo nie przychodzi desperacji: owo zgoa, bysno si to tylko szczcie przed nami, ktrego trwao ledwo si okamgnieniu przyrwna moe. Jako widz, e na tej usudze wszystkiego nam postrada przyjdzie, i zdrowia, i substancji, a honoru i reputacji przed zazdroci niewiele naby przyjdzie. P. wojewodzic sandomierski dzi std albo jutro odjeda. Powiada, e termin midzy sob maj w Zamociu ugody w tych dniach, ktrego mu omieszka niepodobna. Uwae W moja

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

26

duszo, co to bdzie: oni si o nasz skr zgadza bd i o nas bez nas (bo ja wierz, e si oni i z Zamoyskimi wol zgodzi na zo nam), a my, tu bdc na usudze Paskiej, wszystko swoje stracimy. Nie wiem ja tedy dalibg, jako to bdzie by mogo: cudze ogania proso, a o swoje nie dba. Najbardziej o wstyd idzie; bd ludzie po chwili rozumieli, e si odj i swego upomnie nie umiemy czy nie moemy. Powiadaj tu, e si oni chc zgadza z nami; a tu i najmniejszej p. wojewodzie o tym ze mn nie czyni wzmianki, lubo tu z nim jest i p. Wyycki, i insi wszyscy sudzy. Racz si tedy W okoo tego rozmwi z Krlow JMci, jeli to suszna, ebym ja tu duej by na usudze Paskiej, a oni eby dobra naszego zaywali i eby si o nie zgadzali i nim si dzielili. Dosy byem cierpliwy, majc tak wiele rnych okazyj (a najwiksz ciebie niewidzenia, moja duszo), a przeciem trwa. Trwabym by duej, ale kiedy kto dobro nasze bierze i podobno nam to jeszcze na afront robi, wytrwa i cierpie niepodobna. Lekarstwa i te wody, ktryche W zaywa pocza, niesychanie mi trapi. Wniwecz Wci, moja duszo, odek zepsuj i zazibi. Wspomnisz W moje sowo: po chwili i smaku, i chci nie bdzie do uczy t rzecz, tak W tym rozzibi. Nie daj si, moja duszo jedyna, zwodzi tym szalbierzom, bo masz tak wiele dowiadczenia, e to nic nie pomaga. -

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

27

A Radoszyce, 20 IX [l665]. Rozumiem, jedyna serca i duszy pociecho, e nic na wiecie ciszego by nie moe, jako piszc czternasty ju list, adnego dotd i na jeden nie mie responsu. Przyjecha dzi p. Borowski, przez ktrego, jako tak pewn okazj, kupy spodziewalimy si pakietw; ale nas mocno nasza oszukaa nadzieja. Podobno ta bdzie wymwka, e tego dnia pisao si przez poczt, ktra u p. Lubomirskiego dyszy; ale ja rozumiem, e piszc i dwa razy na dzie, ile przez tak okazj, adnego by si nie popenio grzechu. Jam pisa po trzy razy na dzie, a pisabym by i po dziesi, gdyby si byy tak gste zdarzay okazje, cho-em podobno i zabawniejszy, i do pisania teraz nie sposobniejszy. Listw wicej po odjedzie moim od Wci serca mego nad cztery nie widziaem, i to adnego na moje z obozu responsu. My std jutro ruszymy si pod Inowodz i tam ju Krl JM czeka bdzie na komisarzw od Lubomirskiego, ktry koo Piotrkowa zatrzyma si z swym ma wojskiem. Oznajmowaem w kilku listach o tych traktatach. Ja si tylko trapi o majtno jmp. owczego naszego, ktra tam gdzie ma by blisko od Inowodza; wszelkie jednak okoo niej bd mia staranie, ile tylko bdzie mona. Sam te podczas tych traktatw, na ktrych by sobie nie ycz, na boku gdzie swego yczybym poata zdrowia, ktre do sabe i nadwerone. W Warszawie by sobie nie ycz, dla wikszego daleko niewczasu. Wicej nie turbujc licznych duszy mojej oczu, niziusieko serce moje milion milionw obapiam razw, caujc od najpikniejszych stp nek nieporwnan w jasno Jutrzenk. A M. l'Ambassadeur mes tres humbles respects.

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

28

Z Inowodza do Warszawy nie bdzie nad mil czternacie. Wielka surete i przejazd bezpieczny wszdy, gdzie kto zechce, bdzie podczas traktatw wymwiona. Skoro si te tu pod Inowodzem skocz traktaty, ja zaraz na prost ku domowi obrci zechc, bom si te ju cale zrujnowa i wniwecz obrci.

A une lieue et demie de Brzecie, [a] onze heures du soir 31 X [1665]. Najwiksze a jedyne duszy kochanie, najliczniejszy serca mego panie! Gdyby nie co godzina, ale co minuta mogy mi si tak pewne do pisania zdarza okazje, asekuruj moj liczn pann, ebym i jednej z mej nie opuci strony. Jad teraz, moja panno, les deputes od tej chorgwi, ktra wysza ze Zwizku, o czymem ju oznajmi Wci sercu memu. - ycz tedy, aby ich nie bawi, a da okazj i powab, aby drudzy to uczynili; bo i ci, usyszawszy o chorgwi p. aziskiego, e si im zupena staa satysfakcja, wyszli stamtd na sowo moje. Stanwszy tu pod t wsi, potkalimy p. aziskiego, ktry kilku przyprowadzi jzykw. Ci si zgadzaj, e Lubomirski z Wielkopolakami idzie komunikiem pod Toru. Przyprowadzi tene i pocztarza, ktry mia listy do Krla JMci i do p. wojewody krakowskiego od Lubomirskiego i od Zwizku; w tych nie masz nic innego, tylko deklaracja, e si w swoich interesach uspokoi nie mog, pko Krl JM nie ukontentuje wojewdztwa

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

29

w probach i petytach onych, tj. aby sejm zoy na koniach jako najprdzej. Od Wielkopolakw prdko take i w teje spodziewamy si posw materii. Pisaa W moja duszo do mnie, e p roku ju, jakomy si poenili, a pi tylko niedziel mieszkalimy z sob. Zna, moje serce, e W kreski poczynasz rachowa; a dobrze by przecie mie respekt, e to czowiek i tu na wojnie pracowa musi, jeli nie w ku, to na koniu. Wypaca si jednak, cho tak jak zy dunik, obiecuj, bylem jako najprdzej w dobrym zdrowiu oglda krlewn serca mego, bez ktrej widzenia ju te dalej y niepodobna, i lepiej nie y, nieli nie zaywa, nie obapia, nie caowa milion milionw razw to, co jest naliczniejszego, najwdziczniejszego i najdoskonalszego na wiecie. Wielbi bd P. Boga: da szczliw noc, moja najpikniejsza Marysieku, a niechaj si przyni przynajmniej twoi najwierniejszy Celadon, ktry obumiera ju bez widzenia swej najukochaszej Jutrzenki. A M. 1'Ambassadeur mes tres humbles respects. A M. owczy, owczyna et Beaulieu niski pokon, Jmp. owczy, jeli kae folgowa krewnym swym i ssiadom niech mi wczenie oznajmuje.

W Dzie Zaduszny [2 X 11665] przede dniem, a Swiniarzewo. Wszystkie duszy i serca pociechy, najliczniejsza Marysieku! Wczora w sam ju wieczr oddano mi pisanie od Wci mojej panny par les Cosaques du Roi przysane. Drugiego, o ktrym mi W piszesz, e tego dnia wyprawi miano, z wielk oczekiwaem intencj.

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

30

Co strony mieszkania warszawskiego, ja nie wiem, co ju pisa mam. Bo na sejmie, jeli taki stanie pokj, na jaki si zanosi, pewnie nie przyjdzie by Celadonowi, boby sto razy nawre musia, kiedy ni o czym inszym traktowa nie bd, tylko o wrceniu des charges, i gdzie ledwo nie wszyscy tamtego tym imieniem zwa bd. Trzeba by si tedy albo ze wszystkimi bi i swarzy, albo mie un deplaisir insupportable. Jeli ten pokj nie stanie, to wtpi, eby do sejmu przyj miao. Co te nam ju zjada pienidzy ta Warszawa, wiesz W bardzo dobrze, a wicej ju ich dalibg nie masz skd bra. Insza ichmo drugim, co i swoje tam mieszkania, i majtnoci bliskie, i sposoby rozmaite maj; my za z samego tylko swego y musim grosza, przy niesychanym niewczasie. O kamienicach w miecie byem tego cale rozumienia, e mogy by naprawione; ale kiedy nie mona, to ja nie wiem, co ju rzec z tym. P. Butlerowej te naszej przykrzy si w tym nie miem. U nas sam adnej inszej te nie masz ponowy, tylko e Lubomirski w kupie ju z Wielkopolakami stoi midzy Inowrocawiem a Pakoci, mil od nas ppity. Jzycy jego powiadaj, e si ma ruszy ku nam i stan o dwie mili od nas. My ku Toruniowi dzi obracamy, na noc do Suewa, mil tylko trzy od Torunia. List ten pisz przez okazj towarzysza p. Karwowskiego rotmistrza, ktry suy przedtem u mnie pokojowo, teraz przy jmp. hetmanie w kupie z p. Piwem; prosz tedy wielce Wci, moja duszo, o przyczyn, aby chorgwi jego zapacono i prdko go ekspediowano. Jest to chorgiew nowa, dwie wierci ju suy i szelga jednego nie wzia; teraz prosi o jedn przynajmniej wier. Jest to chorgiew cale jmp. hetmana, u ktrej on tylko rotmistrzem, i bardzo za ni prosi jmp. hetman. Trzeba to

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

31

koniecznie uczyni dla niego; a do tego, e ten sam rotmistrz niesychanie mnie kochajcy i w kilku okazjach wielkiegom onego ku sobie dozna afektu. Wicej, moja duszo, pisa czasu nie mam, bo id na jutrzni prosi P. Boga pour les trepasses. Obapiam tedy i cauj milion razw w imaginacji najliczniejsz Marysiek, krlewn i dobrodziejk swoj, A M. l'Ambassadeur mes tres humbles respects et l'assurance de mes services.

W Rawie, 11 IV [1666], tj. w niedziel. Jedyna duszy i serca pociecho, najliczniejsza Marysieku! Skoro mi tylko doszed list od Wci duszy mojej, w ktrym piszesz, jako tsknisz bez swego wiernego Celadona i jako moja liczna panna pragnie widzenia jego, tak zaraz porzuciwszy wszystko, nie biey, ale leci na rozkazanie serca swego. Przez jednm tylko wybiera si sobot, a dzi tu ju stanem; ale te z takim, jako to bywa przy wyjezdnym, uturbowaniem gowy, e prawdziwie teraz rzec mog, em ledwo yw. Wybraem si tedy, moja duszo zota, bardzo lekko, samosidm albo -sm prawie, bo inaczej w tak krtkim czasie to by nie mogo. A do tego, e ja w Warszawie by nie mog, by mi szo o szyj. Ju tak dotrwam do konkluzji sejmu, nie bywajc tam. Z Wci jednak moim sercem abym si tym prdzej widzie mg, ju nie do Garwolina, ale jeszcze dalej ku Warszawie zbli si po tej stronie Wisy. Bd tedy, jeli P. Bg zdrowia uyczy, w sobot na noc pewnie w Karczewie; jest to miasteczko tylko cztery mile od Warszawy, na gocicu do Garwolina. Tam, moja jedyna duszo, aby do mnie

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

32

zjecha w sobot wczenie raczya, unienie prosz; a eby ludzie nie dorozumiewali si prawdy, udaj W moja duszo, e W jedziesz do Czerwiska na odpust. Tam-e, moja .panno, tj. stamtd, znisszy si z Warszaw, w czym Potrzeba bdzie, powrcim na wita do Pielaskowic, bo inaczej ja bym nie mia si gdzie obrci. Co strony sprawy naszej, jam tej opinii, e Krlestwo IchM przez zgod t spraw skoczy zechc; co ja cale daj na wol Wci, moje serce. Da P. Bg dobry rozum Wci, wiesz W bardzo dobrze, co z tym rzec; a lepiej daleko, e si to beze mnie odprawi, boby mnie przeci ciko byo, bywszy przytomnym, patrzy na tych ichmo, co nas nie tak traktowali, jako naleao, mianowicie e si niecnotliwie naszczekali. Do sdu jeliby przyszo, imaginowa nie mog, czemu by si zwlec albo przegra ta miaa sprawa, poniewa na samej asce to Krlestwa IchM naley przywoa, sdzi i dekretowa, jako chcie i jako sama kae sprawiedliwo i sumnienie. A rozumiem, e moje zasugi do s znaczne, cho liche, eby Krl JM i w niebytnoci mojej na nie pamita, bo do jeszcze wiee i mog by na dalszy czas potrzebne. W za, moje serce, majc Krlow JM tak na si askaw, snadnie to, co jest sprawiedliwego i susznego, otrzyma moesz. Jeliby jednak te rzeczy do tej soboty skoczy si nie miay, to W moja panno moesz przeci do mnie na noc wyjecha w sobot, a znisszy si z sob, by te i nazad na dokoczenie w niedziel na noc powrci. Prosz tylko o to i zaklinam mioci moj, aby si to moje zblienie pod Warszaw w wielkim byo sekrecie; a druga, ebym w pitek przynajmniej, gdzie okoo Garwolina, mia pewn od Wci serca mego wiadomo. Nie aowa Zaleskiego albo Kroguleckiego, dawszy mu suszn o wszystkim informacj. Bo by W wiedziaa, jaka to jest cika mka i nad ktr nie masz wikszej na wiecie, zblianie si duszy i serca swego, a nie mie pewnoci i nie

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

33

wiedzie widzenia godziny. Jeli W bardziej kochasz, nieli ja, da si to widzie, kto i w tej tak delikatnej i lubej materii gstszych i wikszych zayje ponctualites. Nie miaem pisa, tylko kilka sw, ale si rka uniosa l musiaa i za sercem, ktre dry jako ryba, kiedy tylko pomyli o tej szczliwej widzenia wszystkich licznoci godzinie. Piszesz W moja duszo, e czasu pisa nie masz. Jam to go nie mia, moja panno, a przeciem go sobie krada. A W moja panno, nie wiem, co przez tak wielki dzie, ktry teraz jak morze, robisz? Lepiej by daleko w dzie do mnie pisa, a w nocy wczasowa si, muszeczk gaska i stroi j pour son galant, licznych nie psowa oczek. m. Radziejowski dzie te wyjecha z Kryowa spiesznie. Ka jecha mu tamt stron Wisy. Jeli go te teraz jeszcze, nieboraka, darmo zatrudz, to go na wieki wielkim sobie kupi nieprzyjacielem. Wicej pisa nie mam czasu, moja duszo, bo a tu za mn przyjechali pan lwowski i drudzy, ktrych ekspediowa musz. A do tego, e ju wszystka myl u serca mego: rad bym, eby te dni w jedn obrciy si minut, aebym mg jako najprdzej ucaowa wszystkie licznoci Mamusieki mojej, ktra cho z poow niechaj teje ma impacjencji, unienie prosz, tak do widzenia swego Celadona, jako i do uczynienia tej rzeczy. A M. l'Ambassadeur mes tres humbles respects et l'assurance de mes services. Zego zdrowia Mlle de Beaulieu bardzo auj.

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

34

W Pielaskowicach, 13 IV [l666], tj. we wtorek. Dwa pakiety listw od Wci serca mego potkay mi w tej drodze: jeden u kapliczki wczora pod Krasnobrodem, a drugi tu pod samymi Pielaskowicami. Pierwszy mi niesychanie poturbowa, w ktrym mi W kaesz i yczysz by znacznie w Warszawie, a ja tam nog moj posta nie myl, choby ml szo o szyj. Jeszcze W namieniasz, moje serce, eby stan w Zamku. Prawie bym mia wczasik, a diabo drugi! Wola ci bym si sto razy utopi nieli o tym i pomyle; a do tego, e te adnej nie widz mojej bytnoci tam przyczyny. Radzi ju wicej nie myl i nie umiem: com rozumia, tom wypisa w memoriale przez jmp. wojewod ruskiego; a do tego, gdy kogo wanie potrzebuj, nie tak o niego dba powinno. Na spraw te t ju mi zjecha niepodobna, chybaby au petit Robert poyczy konia. Ja si wydziwi nie mog, e moje listy dotd nie doszy Wci, moje serce: a ja dzi ju w kwi, spodziewajc si by tam dotd, tuszyem mie responsy. Ale to najgorsza, e nigdy W nie piszecie, ktre dojd listy i na ktre odpisujecie. Jeliby tedy ta si miaa zwlec z tego sejmu sprawa, dopiero by mi nie byo po co jedzi do Warszawy, nie tylko teraz, ale i nigdy; jeeli za do zgody przyjdzie, ja i o cztery mile od Warszawy dam swoje zdanie, a Wci uczyni bdzie z tym wszystkim wolno, co bdzie wola Wci. Ale si bardzo tego boj, eby pod pretekstem zgody ta sprawa z tego nie spada sejmu; a oni potem, miasto zgody, drwi z nas bd. Drugi za list poturbowa mi niesychanie, tak e ju sam z sob nie wiem co mam czyni i jako si obrci, bo si boj, aby ze zdrowie pozwolio Wci mojej pannie do mnie wyjecha. Jam si ju by porachowa (zrozumiawszy po drodze, e nie najgorsza)

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

35

nie w sobot, ale w pitek stan na noc w Karczewie; ale e W piszesz, moje serce, e dziewi dni masz lee w ku, to ju ja sobie i rady da nie umiem. Jad jednak std jutro skoro wit t drog, t stron Wisy, jakom i w pierwszych oznajmi listach, tj. na ysobyki, Garwolin do Karczewa. Nieche mi tedy posaniec Wci mojej panny potyka okoo Garwolina, abym wiedzia, czego si trzyma i spodziewa bd mia; bo ju i tak ledwo na to nie umieram, piszc o tym. Niechby si i pan ten miy przekusa Zaleski, ktry to wicej nie umie, tylko moim arendarzom pielaskowskim objeda i kaleczy konie. Ja tu ostatek swych porzucam rzeczy, abym mg jako najprdzej pospieszy do duszy i serca mego. P. Rybiski nie chcia jecha, pienidze nazad odesa. Z jakiej przyczyny, z listu onego W moje serce zrozumiesz, ktry do przeczytania posyam, bo nam w nim tuszy dobrze. M. Radziejowski dzi w Lublinie nocuje, w pitek ma stan rano w Warszawie. Z wielk pieczci otrzymania jedzie nadziej; a mnie si zda, e z tego nic nie bdzie, i widz, e go wy tam na swj zwabicie kopot, kiedy go bazestwy albo obietnicami odby zechc. Z tym sejmem co si dzieje, dopierom si dzi z listu jmp. podkomorzego pomorskiego informowa. Widz, e si to dzieje i to si stanie, com ja zawsze obiecowa. To najforemniejsza, e mi W oznajmujecie wszyscy gorzej ni dzieciciu, e ju mam by pewien laski, bo p. Lubomirski onej ustpuje. A dawno on jej odstpuje, i pisa o tym do jmci ks. biskupa krakowskiego, a przeci si marszakiem zowie i tak go wszyscy zowi. Ale jaka tego bdzie konkluzja? Sejm si zerwie, i po wszystkim; a on jako znowu wszystkiego pretendowa bdzie. Ale to W wiecie bardzo dobrze, a przeci co innego piszecie i mnie gorzej nieli jakiego dudka owi chcecie. Nie tak to trzeba zgod traktowa, kto chce pokoju; na ktry si, widz, nie zanosi z fundamentu. Te rzeczy

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

36

leczy by potrzeba i tym je ratowa, czym si potruy. On, jako mdry, puszcza te gosy, e ustpuje laski: ba, bdzie on na ostatku i wszystkiego ustpowa (com ja zawsze powiada), a to dlatego, eby wszystkiej pokaza Polszcze, e si nie na jego rozerwie sejm interesach i e on gotw wszystkiego by ustpi dla pokoju i konserwacji rzeczypospolitej. Bg mj widzi, e a mdo czowiekowi, takie czytajc rzeczy, co to jako dzieci jakie, lada co sobie porwawszy, to zaraz tylko oznajmujecie, o tym piszecie, rozumiejc, e wszyscy prostacy i e zaraz uwierz, co im powiedz. P. Lubomirski dans l'etat de ses affaires trzyma si polityki Mazaryniego, ktry nigdy nie chcia by esclave de sa parole; za czym i on, cho co sto razy rzecze, to si od tego pewnie cofnie, pko rzeczy totalement uspokojone nie bd, tj. z gruntu samego. e p. marszaek nadworny da reprymend posom zwizkowym, mnie by to konsolacji nie przynioso, tylko konfuzj. Wicej turbowa nie miem, tylko prosz o pewn a piln wiadomo, jeli mi pitek czy-li sobota uczyni szczliwym, czy najnieszczliwszym na wiecie. Ustnie, da P. Bg, o tym; ale szczerze powiadam, e od poznania Wci mego serca nigdym nie mia widzenia duszy mojej wikszej impacjencji. Zmiuj si tedy, moja liczna Mamusieku, moja dawna dobrodziejko, a ulecz bytnoci sw spalonego mioci wiernego swego Celadona, ktry cauje milion milionw razy wszystkie licznoci najwdziczniejszej Astrei. Do adnego z ichmoci nie pisz, ani do jmp. owczego, zachowujc sobie do bliszej konferencji. Niski jednak wszystkim ichmociom przesyam pokon.

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

37

W Pielaskowicach, 25 V 1666. Jedyna serca i duszy pociecho! Rozumiem, e ju dotd ma by przed oczyma przyczyna nie mego, ale Kozakowego niedbalstwa, ktry raniusieko we rod z rk moich odebrawszy listy, jeszcze to snad z nimi w pitek Warszawy nie dojecha. Inszej em nie mia okazji, rozumiem, e w tym nie moja wina. W moje serce mylisz w liczbie listw swoich, bo to dopiero pity, ktry doszed rk moich. Pierwszy by przez apk, drugi przez tego gnojka Kozaka, trzeci przez posaca jmp. Zamoyskiego, czwarty przez posaca chorgwi p. aska, a ten pity i ostatni. Jam dzi do Warszawy skoro dzie mia by wyjecha wol, jakom to i w pierwszym licie oznajmi Wci. Wozom za sob powoli i daem by ordynans; a to z tej najbardziej przyczyny, em ju bez duszy i serca swego duej wytrwa nie mg. Druga, em wola by bliej nieprzyjaciela i tam ju w przedzie oczekiwa na wojsko, ktre nie widz przyczyny czego by si pod Garwolinem bawi miao i niszczy ten kraj zawilny, z ktrego tylko Warszawa y by moga en cas jakiego podstpienia nieprzyjacielskiego. Tej tedy bdc nadziei i ju [gow] napenion majc ide piknoci Bukieta swego, tak dugiemu ajaem dniowi i w pole-m wyjecha pour chasser mon chagrin; skd powrciwszy samym wieczorem, zastaem wszystkich moich intencyj odmian, a to zastawszy jmp. Scypiona, ktry mi od Krla JMci nowe przywiz ordynansy: abym pod Kamieniec jecha i tam wojsko kupi, ktre kupi powinien jm pan sanocki, bo jego w swych jmp. wojewoda krakowski mianowa uniwersaach. To by tedy insze trzeba jako znowu wyprawi jmp. wojewodzie krakowskiemu uniwersay, aby si ogosio, e ja tam sam bd, bo inaczej wiedzie nie bd i adnego to nie uczyni

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

38

efektu. Mnie te wyda uniwersay pod imieniem moim, to jest si zaraz wadzi i kci z jmp. wojewod krakowskim, po czym mi cale nic. Z tymem ja odjecha z Warszawy, em pod Garwolinem mia potka wojsko, i tak bym by teraz temu obojgu dosy uczyni, et a mon amour, et a mon devoir, bobym by, dowiedziawszy si o wojsku, i jednej pod Garwolinem stan nocy; ale widzc teraz, e wojsko oporem idzie ku obozowi, ycz, aby sam jmp. wojewoda krakowski jecha do Garwolina, o sobie da zna przez uniwersay, e na ten a ten dzie tam stanie. Ja jeszcze tej powagi mej mie nie mog, bo mi ledwo dziesita cz Polski zna za marszaka l hetmana. Cudzoziemskie wojsko nie widz take potrzeby po co gna do obozu pod Garwolin. Do mostu to wszystko obrci niech si powoli przeprawuj, a nazad od Warszawy z przodu ju cofa si - nie k'rzeczy. Wiem, e to darmo pisz, bo tego wszystkiego nie suchaj. Piszesz W, e wszyscy tak radz, e wszyscy tak rozumiej. Nie wiem, kto to tam ci wszyscy. Przysuchiwaem si te wic, alem si niewiele nauczy mg, kiedy si zdarzaa okazja i rada. Owo zgoa, piknycie mi wynaleli pretekst dalszego zgryzienia mego, eby si przez Polsk z wojskiem wlec, ludziom ubogim oczy drze, a potem asztami mie pozww! Jakom mwi zawsze, tak widz, e si to nie odmienia, e dla cudzych interesw i perswazji zawsze mi pour la victime ofiarowa gotowo. Ja pisz do Krla JMci, em gotw wszystko uczyni; ale e mi wozy nie przyszy, pojad gdzie w bok Lublina i tam na wojsko i wozy czeka bd. Aza te przy tak wielkim szagrynie i zdrowie nie wydoa, na co si ju dobrze zanosi, bo tylko si obali potrzeba; i ten jedyny chyba bdzie moich kopotw niewinnych koniec, bo si pewnie adnej innej nie spodziewam wdzicznoci. Pienidzy e nie staje na potrzeby Wci, z duszy tego auj. Jam posa do domu, jeli na zastaw nie dostan, eby ktry folwark

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

39

przedali, bo tak wiele ekspens nastpuje, a prowentw nam wszystkich ubyo wp z t monet. We Gdasku te zboa jeszcze nie przedane. Nim tedy nadel pienidzy, racz W kaza srebra co zastawi, aeby bya zawsze wygoda Wci. Chorgwi tej, co pod askiem, szkoda byo pod Garwolin trudni. Niechby bya ju tam w przedzie pod Warszaw; bo i ci na moj wyszli gow, ktrzy mi j pewnie gry bd. Widz, i "Bg zapa" nie rzeczono za t chorgiew; a mnie co kosztuje wyprowadzenie ich, sam P. Bg lepiej wie i widzi. Owo, widz, tylko bazestwy, la gloire, la gloire, a to niewiele de la gloire de la guerre civile, cho si i powiedzie, ile u nas w Polszcze. Z polepszenia zdrowia Wci serca mego bardzo si ciesz, a doktorom si dziwuj, e si tym turbowali; jako, do takich rzeczy, samych tylko zaywa ycz biaychgw. Z przyjazdu de M. Chevalier wielce si ciesz, a prosz, aby mi W moje serce wzajemnie zalecia w ask jegomoci, na ktr zarobi wszelkimi sobie ycz sposobami. Wicej mj ciki nie dopuszcza mi pisa chagrin, ktry tym mi bardziej trapi musi, im widz, e straszniejszy. Bo kiedy sobie imaginuj oenienie nasze, to mi si zda, e to tylko sen jaki albo art. A im dalej upatruj i uwaam, ile em si na takich nie zwyk myli rzeczach, tedy to widz, e albo mao co, albo cale nic nam z sob mieszka nie przyjdzie, i tak nas to czekanie w dalsze zawiedzie lata. Bo coraz bd mwi: a ten tylko rok bdzie ktni - jeszcze ten - a potem na Ukrainie- a potem do Moskwy - i tak wiek minie, ktry P. Bg y naznaczy; a jeli go nie skrci, to potem choroby, staro i inne mizerie ywota ludzkiego. Jeli tak nie bdzie, jutra niech nie doczekam! Jeli si nam nie powiedzie ta teraniejsza wojna, tom ja zgin na zdrowiu, honorze i wszystkiej substancji, bobym patrzy sobie na

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

40

to nie yczy; jeli nasza wygrana, to albo si w dug powlec jeszcze musi, albo te cale uspokoi; jeli si cale uspokoi, to wszystek fardeau na mnie. P. wojewoda krakowski stary, pewnie ju na wojn nie pjdzie; to ja cale zimie i lecie z niej znij nie bd mg. U nas tu generaw nie masz, jeden tu za wszystkich pracowa musi, i na pid nie odstpujc wojska; a nie tylko, e hazardowa zdrowie przy nich, ale myle, eby si nie buntowali, eby im zapacono, eby chleby dobre mieli, i inszych milion rzeczy, o czym generaowie w cudzych ledwo sysz krajach, bo s na to komisarze. Zoy za z siebie te urzdy, jako W wic wspomniaa, byaby la plus grande infamie, jakiej i przykadu nie znajdzie; boby to rnie rni tumaczy musieli: jedni a la faiblesse, ignorance, peu de capacite, i tysic inszych etcetera, kady wedug swego sensu. Wszystkom ja to tedy przed czasem uway, jako tak kady czyni powinien. Ju si to tu teraz przebiega trudno, jako spod Kalisza do Sochaczewa, jako spod Torunia naprzd do Warszawy. Pierwszym ja zawsze do obozu, a ostatnim z obozu by musz. Waledykujc tedy wszystkim plezyrom, ktre si wszystkie w jednej posesji licznej zamykay Astrei, kocz list mj, e dzie sdu p. Lubomirskiego by dzie ostatni wszystkiego mego szczcia, bom przeze i mio u ludzi, i wszystkie swoje utraci ukontentowania. (Prosz list ten teje minuty przeczytawszy spali. nikomu go nie pokazujc, cale bez ekscepcji, o co zaklinam mioci moj.) O zdrowiu swoim oznajmuj, e gowa ustawicznie i niesychanie bolewa, a we wszystkim ciele czuj jak cik na si chorob. Mogoby si to byo rozerwa lekarstwy teraz w maju. ale c, kiedy si ustawicznie w drodze i miejsca odpoczynkowi nie masz. P. Bogu to wszystko poruczy przyjdzie, a narzeka na nieszczcie swoje, e mi si nie zdarzy tak prdko, jakom sobie

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

41

tuszy, obapi W moje serce, co mi - po dusznym zbawieniu jest na tym najmilszego wiecie. Podzikuj tedy W tym, i sobie samej, kto radzi, za taki ordynans, jeli moja mia u Wci bytno i jeli ju w zwyczaj to nasze tak czste nie wchodzi niewidywanie. Ja na sobie uznawam, co to jest absence, bdc dans la solitude; czego zrozumie i poj trudno dans 1'embarras de la cour i przy gstych konwersacjach, bo i pomyleniu o czas trudno. Tu za chyba le chant des oiseaux albo le bruit des fontaines nie przeszkodzi, ale tym bardziej les agreables pensees entretenowa moe. To piszc, oddano mi list od jmp. pisarza polnego koronnego, w ktrym mi posya i list od Wci mego serca, et le mouchoir pour Mlle Sobieska, et une table d'email, ktra rozupia si w poowicy; unienie jednak za ni dzikuj Wci, moje serce, i na rku j nosi bd. Pisze mi te jmp. pisarz swoj rk, e wojsko, zszedszy si do kupy, dwch si zechce upomina wierci; co posyam, aby W Krlestwu IchM przeczytaa. Zgadza si to tedy ze mn, eby tych ludzi nie gromadzi do kapy, chyba koo samej Warszawy przy bytnoci Krla JMci, eby za nie wierzgnli. Niewinnie udali, e nie chc i do obozu, przed Krlem JMci. Cale ju wszystkie okoo Kazimierza kupi si chorgwie, skd rusza si o jutrze pan sanocki ku Garwolinu; a ja tu t drog na ysobyki, gdzie zajechawszy, sam nie zapowietrzony, quarantaine odprawowa bd. Jmp. wojewody krakowskiego nie ycz trzyma w Warszawie. Niechaj wojsku zajeda koo Garwolina drog, gdzie nie bawic, ruszy si ku mostu, jeli pienidze ju w Warszawie; ale jeli nie, to si darmo i kwapi. O sprawie tej naszej nie wiem, komu zleci myle z ksin, bo jako si ja oddal, to i ta sprawa musi odogiem lee. Listy od

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

42

Wci ju mi wszystkie doszy wedug liczby i nie zgin aden. Kupiec pisze ze Gdaska strony ptna holenderskiego, jakiego kupi ma; racze W kaza napisa do niego, eby kupi takiego, jakiego bdzie wola Wci. Wicej nie turbujc, cauj i obapiam dusz moj ze wszystkiego, lubo aosnego serca. A M. l'Ambassadeur mes tres humbles respects; a Mlle de Beaulieu, a M. Korycki et a tous nos amis mes tres humbles baisemains. -

W obozie, 21 VI [1666]. Jedyna duszy i serca mego pociecho, najliczniejsza Marysieku! Odjechawszy od Wci serca mego i rozjechawszy si z tym, co mi tylko na tym trzyma jeszcze wiecie, i sam nie wiem, jakom jecha i jakom zajecha, wszystkie moje w tobie, moja liczna duszo, utopiwszy myli. Przenocowawszy na jakiej wiosce, a prawie przebiedziwszy, bo i sen si oczu j nie mg, wstaem bardzo rano i wyjechaem w niesychane deszcze; tak dalece, e gdyby nie paszcz de notre frere, wniwecz bym si by obrci i zmk bardziej nieli mysz. W ten tedy deszcz przyjechaem do kwatery Krla JMci, w ktrej wszyscy spali; gdzie pokrciwszy si, musiaem a tu do samego jecha obozu; gdzie take mao co zastawszy ludzi, musiaem tak ni tego ni owego kawczy, bo co ywo odjechao do Warszawy, a ja tylko za wszystkich nie wiedzie dlaczego pokutuj. I przez dzi pokutowa bd, bo si std nie ruszym, lubo to byo konkludowane w radzie wczorajszej w wieczr, ale znowu odmieniono. Jutro si ruszym, ale po staremu nie bdziem, tylko o cztery mile

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

43

od Warszawy; to i we rod. Jeeli tedy nadejdzie wz z namiotem i mae, ju ich nie tu, ale do Tarczyna prosto wyprawowa potrzeba; tylko nie bawic ich, moja liczna duszo, mianowicie namiot wieszymi mi odsya komi, mae za albo W moja panno zostaw jedne zaraz tam u siebie, albo je wszystkie przysa, a ja jedne z nich wrc, wybrawszy co lepszego dla Wci mego serca. Kubrak mi wczora mj przywiz M. de Boham: ale uciesznie wyhaftowany! Jam prosi, eby we czworo po szeciu, a to w szecioro po czterech, a z pocztku pi nie zrobi niecnota, ale cale popartoli. Czytano te wczora list od zwizkowych do jmp. wojewody krakowskiego, gdzie cale p. Lubomirskiego mianuj marszakiem i hetmanem. Nowiny insze wypisuj a M. Radziejowski. Powiedziaa mi te W moja panno i pisaa W, e na tych dragonw, ktrzy byli i s przy mnie z regimentu komenderowani, dano lenung i dawa bd. I szelga jednego nie dano i nie daj! Jam z swoich ju to drugi raz dzi da rozkaza: w Garwolinie raz, a teraz drugi raz. Uwa W, co i to za koszt szedziesiciu dragonw co tydzie paci po p talera, a oni Krlowi JMci suy bd i wszystkie naleyte odprawowa powinnoci. Ja nie wiem, P. Bg widzi, czy-m psi krwi oblany, czy co, e si nie wiedzie dlaczego wniwecz obracam. Kiedym by wczora chez le Roi, najmniejszej de notre frere nie czyni wzmianki. - Jeszcze okoo tego lepiej zrozumiem i pomyl, a potem oznajmi Wci sercu memu; tymczasem obapi go ode mnie unienie prosz, a wierzy temu, e umieram bez ciebie, moja liczna panno, i mam sobie nie za czycowe, ale za piekielne mki wszystkie godziny, ktre trawi nieszczliwie bez Wci serca mego. Ta tylko mi jedyna cieszy nadzieja, e si ju i sama obaczya, moja panno, i e znasz i widzisz moje utrapienie; z ktrego aza nas sam P. Bg wybawi kiedy, nad tym ludzki

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

44

rozum ustaje. Do przydatku moich kopotw zachorza nasz p. starosta parczewski niesychanie na odek. Adio, duszo i serce, i wszystkie pociechy, jedyna, najliczniejsza Marysieku! Zdrowie konserwuj, jeli chcesz obaczy ywego jeszcze Celadona.

Pod Raw, 27 VI [l 666]. Serce i duszo a jedyne ycia mego na tym wiecie pociechy, najliczniejsza i najukochasza Marysieku! M. asko dopiero mi wczora, tj. w sobot, w sam wieczr odda dwa listy od Wci mojej jedynej pociechy, o com si niesychanie frasowa, mianowicie strony tych szkut ze Gdaska powracajcych, o ktrych w tych listach dopiero od szypra odebraem wiadomo. Baem si tedy, aby by szyper tych rzeczy, ktrem ze Gdaska poprzywozi kaza, nie zawlk z sob a do Budowa; alem si doczyta w licie Wci serca mego, e W wz po te rzeczy wyprawia, co si niesychanie dobrze stao. Polesz mi tedy W moje serce beczk wina reskiego, a drug przy sobie zostawisz i inne rzeczy. Drzewka eby nie ususzyli pomaraczowego, wiem, e W moje serce sama tego dojrzysz. Hultajw tych obudwu, cho brodatych i starych, niesychanie haasowaem tu, e si porwali z Warszawy, a nie zostawili poowy tych legumin. Przejrzaem to wszystko, co jest w tych maach; z ktrych dwie do Warszawy wracam: co w nich bdzie, posya rejestrzyk Borzechowski do liwowskiego. Cztery sam zostawiem, z ktrych jedna bdzie pour notre frere. Woy co najlepsze si odsyaj, aby si tam opasy, bo bardzo wielkie; szkoda ich tedy bdzie bi, pko si nie opas.

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

45

Skar si te Wci, moja panno, e owe wino kiewskie tak gwne tak mi go zepsowali, e go w gb wzi niepodobna: wanie takie, jako owo byo w puzdrze u Wci, kiedym przyjecha do Warszawy w Kwietn Niedziel, tak go wanie poszalbierzowali. Proe tedy W M. Radziejowski, eby obra dobrego wina beczk i klarownego w miecie. Co da za nie, to da, cho co zastawi tymczasem; ktre roztoczywszy piknie, eby go nie pomcili, przysya mi go dniem i noc. Niech tu prosto jad do Rawy, a std wezm od nas wiadomo, dokd si obrcim. Owa te szara szara uczynia si tak szpetna, e niepodobna w niej chodzi i nie bd cale w niej chodzi. Nie mam tedy co woy na si, prcz tej jednej bkitnej sukni. Drogiet u M. Kcki widziaem niesychanie liczny i cienki, w ktrym jest troch i jedwabiu; racz si o taki kaza pyta, moja liczna panno, a jeli nie mona, ju jaki taki przysa, byle by cienki a ciemny, nie tak szarawy, jako ta szarsza, com j teraz wzi i w ktrej cale chodzi niepodobna. Trzeba go okci trzynacie. Ja ju swoim dragonom trzeci daj dzi lenung. Ks. Lipskiego tu nie masz. Ja dalibg nie wiem, co to za sprawa, e wszystkim daj, a ja si sam tylko wniwecz obracam. I tych pienidzy, com z sob wzi, ju mi niedugo stawa bdzie, bo te same lenungi kilkaset zotych mi wezm. Garnizonowi lwowskiemu niechaj pol pienidzy, cho pi albo sze tysicy. Nie ju to koniec wojnie! Lubomirski idzie ku czycy tamte jeszcze zagarnywa wojewdztwa. To jego takie submisje, ktrym tam u was zaraz wierz! -

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

46

Pod Mtwami, 14 VII [l666]. Co si wczora stao, rozumiem, e ju peno w Warszawie wiadomoci, bo prdzej zawsze ze ni dobre lataj nowiny. Dowiedziawszy si Krl JM w poniedziaek, e pan poznaski w szeciu tysicy wojska przyszed by pod wojsko pour nous surpiendre, konkludowa, i my z nim wszyscy, e tamta strona o pokoju nie myli. Tak tedy stano midzy nami, aby t fint uczyni, tj. posa niektre chorgwie i les quartiers--maitres w inn stron, a samym [i] w trop za panem poznaskim na t tu mtewsk przepraw; ktrego nie nagoniwszy, przyszlimy dnia wczorajszego o smej nad t tu przepraw, w dzie w. Magorzaty. Litewskie wojsko szo tego dnia w awantgardzie, ktre zastalimy na tej tu stronie przeprawy. Skoro tedy i nasze poczo nadchodzi wojsko, zaraz Krl JM naszemu wprzd kaza przechodzi wojsku t przepraw, ktrej jest wier mili. Miejsce tylko jedne do przebycia, a tak gbokie, e ko w kilku miejscach spyn musia. Nim jeszcze wojsko przeprawia si poczo, posa do tamtej strony Krl JM p. Petrykowskiego z towarzyszem usarskim; dawa im zna, e si zbliy do nich dla prdszej konkluzji traktatw, ale e cale z nimi nieprzyjacielsko postpowa nie bdzie. Tymczasem nasze strae t przepraw tak z przechodzi poczy, od ktrej wszystkie tamte wojska o mil obozem stay. Przestrzeono wczenie tamt stron, ktrzy z rana koo mieli, a potem si bankietowali. Za daniem zna, zaraz co ywo do koni i szykiem stali za grami, e my ich widzie nie mogli. Za przedni stra nasz przeprawiali si dragoskie regimenty, ktrym rydlw z wieczora nie dano, a panowie generaowie z zadu te sobie powoli przy infantem w karetach jechali. Za dragonami przeprawiem si te i ja obaczy t przepraw, przez ktr i Krl

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

47

JM sam przechodzi mia, i aby tam byo kaza szace kopa, bo udano, e jeszcze tam druga bya przeprawa midzy nami i nieprzyjacielem; ale tak nie byo, bo cale rwne pole i bez przepraw na tamtej zastalimy strome. Jam si jeszcze i z wody by nie otrzs, kiedy zza gry wszystkim na stra i dragonw naszych poczli nastpowa wojskiem. Jedni nasi dopiero z wody wyjedali, a drudzy w szyku si stawia poczli. Skoro tedy hurmem nastpili i wojsko zwizkowe, i pospolite ruszenia, zaraz zmatwali i zmieszali naszych, lubo dragonia ognia dawali dobrze. Ale niepodobna byo wytrzyma, bo wojsko nasze wszystko z drugiej si tylko o wier mili przez przepraw dziwowao strony, a posikowa byo niepodobna; piechota te o ptorej mili gdzie popasowaa i armata, tak e i z dzia odstrzeliwa nie moono. Tak tedy pele-mele wjechali na nas w t tak straszn przepraw. M. notre frere m'a tenu bonne compagnie, et M. owczy, M. Chemski et les autres. Ces deux memes se sont sauves heureusement; M. Chemski [est] fort blesse et prisonnier, pauvre St. Germain tue ou noye, car on ne peut pas trouver son corps. Regimenty dragoskie prawie wszystkie zginy, mianowicie oficerowie. Porucznik p. starosty Parczewskiego, ktry i tam w wielkim niebezpieczestwie by, okrutnie zabity. Z tej okazji najwicej zgino ludzi, e skoro na bota uszli, wywoywali ich, dajc im quartier i parol, a potem, zawidszy za gr, nie cinali, ale rbali na sztuki. Nie tylko Tata-rowie, Kozacy nigdy takiego nie czynili tyrastwa, ale we wszystkich historiach o takim od najgrubszych narodw nikt nie czyta okruciestwie. Jednego nie najduj ciaa, eby czterdziestu nie mia mie w sobie razw, bo i po mierci nad ciaami si pastwili. Moj mier ju cale w tamtym byli ogosili obozie, ale oto przeci P. Bg zachowa jeszcze do jakiego czasu. Po tej okazji nierycho dziaa przyszy, ale i te niewielki czyniy

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

48

efekt, bo przeprawa bardzo szeroka. Wieczorem przysali swych posw pospolite ruszenia, wymawiajc si, albo raczej artujc sobie. Potrzebowali, aby Krl JM nazad o pi mil od nich odszed, a oni dopiero traktowa maj; ale e im tego Krl JM odmwi, tej nocy na tamtej stronie szac rzucili przeprawy. I tak przez t wielk od siebie stoimy przepraw, patrzc na si, bo przej te przeprawy chyba o kilka mil std mgby. Nie wiem, co dalej bdziem czyni; bo gonic ich, przy ich fortelu, zawsze jak musim odnie szkod, ile przy nieyczliwoci de notre armee, z ktrych sia nie maj apetytu de se battre i sia ich teraz indifferemment patrzy na tak straszne ich okruciestwo, bo tak si wanie dostao i towarzystwu, jako i niebotom oficerom i odatom, i tego wanie nad nimi zaywali okruciestwa. Wicej nie majc pisa czasu, obapiam i cauj milion razy W serce moje. Le chariot avec le vin est arrive, et les autres hardes, za ktre dzikuj bardzo Wci sercu memu.

Au camp de Strykw, 23 VII [1666]. Jedyna serca mego pociecho! Trzy listy dnia onegdajszego w sam ju prawie wieczr odebraem od Wci: pierwszy przez mego towarzysza, ktry dwa mi w jednym odda pakiecie; drugi par M. de Comminges; trzeci par M. Kobyecki. Nad tym pierwszym, przez towarzysza mego adresowanym, nie raz ani dwa zadumie mi si przyszo, gdzie mi W takie rzeczy piszesz, ktre abym by kiedy mia sysze od Wci, ani mi to w

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

49

imaginacj przyj mogo. Bo kiedy wygldam ja tu co godzina i co moment d'etre malheureusement assomme, quand je me consume d'ennui et de mille chagrins, W mi perswadowa chcesz i wmawia we mnie, e ja tu o takich myl rzeczach, ktre by W obraa miay, i nie znalazszy adnej na wiecie okazji ani podobiestwa, na czym by si to fundowa miao, to mi zaraz wyrzucasz i tym mi odpowiadasz, co si ju snad Wci nadprzykrzyo albo e mi kto tak obmierzi Wci, puisgue vous ne voulez plus avoir aucun commerce avec moi secret et que vous ne me voulez voir que le jour. Zaprawd, nie std to byo zacz, jeli ju cale ustaa ta mio, ktra snad nigdy nie bya doskona. Lepiej mi byo przestrzec, anieli na mnie, niewinnego i ni o czym nie wiedzcego, tak wwala okazj. Postrzegem ci ja ju tego dobrze od niektrego czasu, alem si przeci zawsze spodziewa, e si W kiedykolwiek jak znowu obaczy miaa. Tak ja tedy u siebie konkludowa musz, kiedy si W na to za perswazj nie wiem czyj zdoby moga, nie chcie mi widzie, tylko w dzie, i nie miewa adnego commerce secret, e si W za czasem i na to snadno i atwo zdoby bdziesz moga, nie widzie mi i w dzie. Od ktrej importunite abym jako najprdzej mg uwolni W, wszelkiego i prdkiego przyo starania. To W powtarzasz i w licie par M. Comminges, gdzie mi W o jakich ci snach oznajmujesz, ktre czsta albo raczej ustawiczna czyja Wci w gow wbija konwersacja. Widz, e W gwatem chcesz battre le chien devant le loup, tj. e W gwatem tego szukasz, czego sobie podobno znale koniecznie yczysz, aby na mnie niestatku albo czyjej perswazji wszystka moga by woona wina. Tene M. Comminges powiedzia mi, e W zdrowa z aski boej, e W wesoa niesychanie i tak jako nigdy weselszej nie widzia; owo zgoa, tak to powiedzia przy rodzonym Wci, e w Warszawie nie widzia nikogo, tylko si

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

50

ustawicznie miejcego. W za dla jakiej przyczyny koniecznie si chor przede mn czyni kaesz, koniecznie chud, szpetn, ja tego zgadn nie mog. Bo chor si kaza czyni, jest to mnie na moim zdrowiu zabija, ktre od Wci nigdy nie byo rozczone; czyni si za kaza szpetn i ustawicznie o tym pisa, i to nie wiem, na co si przyda, chyba eby tym sobie preparer le chemin, pour ne se voir que le jour et pour n'avoir plus aucune commerce, ktre to ju tak cale i ze mn wesp obmierzo Wci. Co o gadko, wiesz to W bardzo dobrze i nie miaa zapomnie, em t sobie w Wci na ostatnim kad miejscu: les qualites de votre ame m'ont engage le plus, ktre adnej nigdy nie miay podlega odmianie. Twarz choby najwiksz podnie miaa, wiadom bya Wci moja rezolucja, e tym wikszy jeszcze mj miaa W uznawa afekt. W ostatnich par M. Kobyecki piszesz W, que vous apprehendez une autre occasion, comme celle du jour de Ste Marguerite. Moe pour 1'amour kogo inszego, ale pewnie nie dla mnie, poniewa ta wiadomo miaa w tym humorze zasta W, ktry to w swym pierwszym wyrazia licie. Bo to nie ja, ale kady na wiecie, i najmdrszy, i najgupszy, snadniusieko rozsdzi moe, e ktra si ona bez ma w nocy obej moe, e si i we dnie bez niego nie bardzo stskni. Jedna to tylko taka nieboga p. Kobyecka, co dowiedziawszy si o mowym w Ukrainie niebezpieczestwie, w gow zasza. Pour M. votre frere, tego drugi raz pewnie z sob bra nie bd, bom si niesychanie o niego nabra strachu, i W, uchowaj Boe jakiego nieszczcia, w nieporwnane bym by wda utrapienie. O St. Germainie nieboraku oznajmiem w pierwszych listach, e a nazajutrz w bocie znaleziony i u cudownego obrazu Najw. Panny pochowany. Widzieli go niektrzy woajcego posiku, ale go aden nie ratowa. Jam by w tym nieszczliwy, em si na to

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

51

nie trafi miejsce, bobym go by tam pewnie nie odstpi. Rzeczy ma mie, powiadaj, niemao w Warszawie i we Gdasku u Graty; dobrze by si o tym wczenie dowiedzie, a te, co w Warszawie, prdko sprzeda, i da za dusz nieboszczykowsk. Ksigi jeeli s jakie midzy jego rzeczami, lubo tu w Warszawie, lubo we Gdasku, te zatrzyma, gdy ja ich sam zapac. Krlowa JM do mnie nie pisaa ani adnej okoo tego ni do kogo nie uczynia wzmianki. Z drogietu tego daem sobie urobi kontusz, bom nie mia w czym chodzi, ale mi tak mae i czerni, eby si trzeba dziesi razw na dzie umywa. Koszul na zraz posyam. O t jeszcze mniejsza, bo i gotowej tu takiej kupi dostanie; ale pociel, poduszki tak odarte, e na nich sypia wstyd. Kiedy si byo modziecem, bywao tego a nazbyt; teraz za to pokutowa przy pacjencji witej. My idziemy ku Wile, ku Solcu, ale to w wielkim chc mie sekrecie. Sia ich do Warszawy wstpi chce, mianowicie i M. Chevalier. Ja nieszczliwy czowiek: lubo ju tam i nie mam po co przy takowej Wci deklaracji, przecie choby co i sprawi jecha tedy nie mam czasu, uwiziwszy si tymi nieszczsnymi urzdami, ktrych kiedykolwiek zdrowiem przypaci przyjdzie. Teraz gdy jeszcze wier ekspiruje, od ktrej P. Bg wie, co si dalej dzia bdzie, i na pid od wojska odjecha niepodobna. A to dlaczego i za jak wdziczno? Kady niech uway! Niechaj teraz ci odpowiadaj, co mwili, e skoro mi hetmanem deklarowa miano, e si zaraz tamte od niego wojsko oderwa miao, e si tylko dlatego przy nim trzyma, rozumiejc, e si przy tej ostoi szary. Jam co inszego zawsze rozumia i zawszem o to prosi, aby mi byo w tym zaniechano, widzc, e to adnego nie miao w nich uczyni efektu. Powiadaem, e tak bdc, jakom by, mogem wicej i lepiej usuy Krlestwu

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

52

IchM, bez wszelkiej bdc inwidii; ktr teraz tak mam wielk, e to tamte publice deklarowao wojsko, e chcieli i na Ukrain pod regimentarzem, ktrego im Krl JM naznaczy, byle nie pode mn. To wszystkie takie skutki upartych, niewiadomych i nikogo nie suchajcych rad. Do pokoju adnego nie masz podobiestwa; i owszem, do wikszego zamieszania. Powiadaj o nim, tj. o Lubomirskim, e idzie za Wis; gdzie jeli przejdzie, tomy my zginli ze wszystkim naszym, i t tylko szczegln z wysugi naszej odniesiemy pociech, ktrm ja dawno i ustawicznie prorokowa. Lubomirski jeli za Wis nie pjdzie, to my okoo Solca niedziel dwie albo trzy wojsku odpocz mamy. Krl JM w zamku gdzie rezydowa zechce. Ja bym rad by cho gdzie na puszczy, aby przynajmniej na minut godziny woln mie gow, ktra ju jest tak ufatygowana rnymi ktniami, kopotami, deplezyrami, e si jej podobno kiedy z blu roztrzasn przyjdzie. M. owczy powraca, ktry, co si tu przez ten czas dziao, ustnie opowie Wci, jako te i w innych zniesie si sprawach. M. Palatin de Russie napiera si te do Warszawy, aby swoj jejmo wyprawi do Lwowa. To piszc, przynis mi M. St. Martin list od Krlowej JMci i od Wci ma kartk, ktra pisana dniem przed wyjazdem p. Kobyeckiego. Wielkim szczciem przebra si ten Kozak z tymi listami, bywszy prawie kilka razw u nich w rku. Krlowa JM wielki do mnie pisze komplement, ktrej przez jutrzejsz odpisz poczt. W mnie pytasz w swej kartce, kto by okazj tej tam potrzeby. Lubo s rne, i jest ich niemao, ktre ustnie opowie jmp. owczy, ale nie mniejsz by list Wci, ktry W pisaa do mnie,

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

53

oznajmujc mi, e Krl JM pisa do Krlowej JMci, em ja by przyczyn, e spod Uniejowa nie szlimy do nieprzyjaciela; czego e nigdy na wiecie nie byo, bo i owszem, cale au contraire, gryzem si o to, narzekaem, kiedy wszyscy spali. Teraz (jako to lepiej powie M. owczy) tedy, kiedymy przyszli a la vue des ennemis, nie radziem, aby si do nich przeprawia, i aden mi tego zada nie moe; alem te nie kontradykowa tak bardzo, eby byo o mnie nie napisano, em ja by okazj, emy do nich nie szli. Bom to ja, widz, jest un objet de toute envie, i tamtej strony, i tej: le, kiedy mwi, le, kiedy milcz. em si te tam przeprawi za drugimi, uczyniem to, jako mi moja kae powinno kredensowa Krlowi JMci i wprzd zawsze chodzi do okazji. Jmp. wojewoda krakowski nigdy temu nie kontradykowa; i owszem, obaj stojc przy brzegu z Krlem JMci przeprawiali tych ludzi, ktrych nie tak wiele zgino, jako udaj, i s te niektrzy sami sobie winni. Mnie poniewa le mwi, le nie mwi, bo mi zaraz skar, to sobie wol pokj uczyni a wszystko porzuci i ustpi zym, zazdrosnym i zawistnym ludziom, u ktrych cnota za najwiksz wad. Wicej nie turbuj Wci serca mego, obapiam przecie i cauj ze wszystkiej duszy na szczliw i dobr noc, cho mi to od niej odsdzaj, czy par caprice, czy par inconstance, czy par consei, czy par manque d'amour, czy-li par mes defauts; w ktrych si zna byo zrazu nie przejrzano, bom by le plus heureux et le plus content de tous les hommes.

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

54

A Pielaskowice, 10 IX [1666]. Wsiadajc ju prawie do kwi na ko, zajechali mi p. Wyycki z p. aboklickim od ksinej i od p. wojewodzica sandomierskiego, proszc, abymy z nimi do zgody przystpi chcieli. Po dugich tedy mowach i wymowach, e sobie po tak wiele razw arty z nas robili, po rnych z ich strony ekskuzacjach i przysigach, e ju szczerze z nami i chc, tak midzy nami stano: Zaraz wyprawujemy do wszystkich majtnoci, na ktrych W masz prawo, sug i przyjaci naszych zoboplnych, aby zrewidowali i zinwentowali wszystkie wocie i klucze; take spisali, jakie dugi i ciary s na ktrej majtnoci. A eby to tym prdzej odprawi si mogo, rnych oraz na rne wyprawilimy miejsca, jako to jednych do Tarnopola, drugich do Rwnego i Ostroga, trzecich do Jarosawszczyzny, czwartych do Tarnowa, Cerekwi, Skrzyszewia. Ci si tedy nasi sudzy na naznaczone miejsce na omnasty dzie de septembre zjecha maj, a objechawszy kady swoje woci i porzdne spisawszy inwentarze, maj je przysya albo i sami z nimi przyjeda do kwi pour le 3eme octobre, gdzie p. Wyycki i p. aboklicki na ten termin avec le plein pouvoir zjecha maj i tam ju, majc gotowe rzeczy, z nami skoczy. Jako si to tedy zda i podoba Wci i jaka bdzie okoo tego dalsza wola? Umylnego z tym mego posyam posaca. Trzeba tedy, aby W ostatni swoj przysaa deklaracj, czego nie ustpi i przy czym stawa. Gotowych tam nie trzeba si spodziewa pienidzy, ale majtnociami, widz, e nas ycz uspokoi. Moje takie zdanie oznajmuj Wci mojej duszy, ktre wolno przyj i nie przyj, i uczyni, co si bdzie podobao, jako z swoim: Zasadzi si (zaceniwszy wprzd om kro) na szeciukro sto tysicy; a ta suma eby w majtnociach polskich a woyskich bya ukazana. Jeli to nie bdzie mona, nieche dadz pikro w polskich i woyskich, a sto w ukraiskich, boby si i na tamte majtnoci znalaz kupiec. I na

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

55

tym jeszcze nie yczybym rozrywa, uwaajc rne rzeczy, na co si zanosi. Jeliby tedy i tego nie mona wytargowa, niecheby dali ostatnim sowem czterykro sto tysicy w polskich i woyskich, a sto w ukraiskich majtnociach, plac w Warszawie, i co by W sama jeszcze do tego rozumiaa, jako wiadomsza. To jednak, co pisz, jest taki sekret, e tego nie wie, jeno P. Bg a nas dwoje. O prdk tedy tego posaca prosz ekspedycj; przez ktrego prosz, aby mi oznajmi, co to W miaa za akcydens, bo mi moe wprzd ten nieli przez poczt doj list, a bardzo mi to gryzie i trapi, e si domyli nie mog, co by to z tych piguek przyczyny mia by za accident. List od p. wojewodzica odsyam Wci; ktry, widz, e i imienia Wci zapomnia. Podtenczas wanie, gdy si ja umawiam z pp. chorymi kijowskim i bracawskim w sprawie naszej, przyjeda p. Grabia, dworzanin pokojowy Krla JMci, le plus grand etc., ktrego wyprawiono do jmp, wojewody krakowskiego, i oddaje mi listy od samego Krla JMci i jmci ks. kanclerza, abym zaraz szed do obozu, a stamtd na Ukrain, gdy p. wojewoda krakowski zabawny pogrzebem i nie chce si mu tego niewczasu podejmowa, a wojsko si znowu buntowa poczyna. A dla Boga! kog tak na wiecie wyprawowano! Nie mwiwszy nic ze mn na wyjezdnym, bawiwszy mi w Warszawie, i zaraz prosto po jednej wojnie z Warszawy jecha do obozu, nie bywszy w domu! Bo do tego czasu naznaczonego, tj. pour le 15eme de septembre, jeno ju pi dni: toby i kiew min przyszo! Tego te ja tu nie mam za dom, gdziem jest, bo tu tylko przejedajc si wstpuje, a konie to moje ledwie mi tu zawieli. A pienidzy na tak wielk drog i gdzie nimi prawie sypa trzeba, skd mi wzi ka? A wzdy to na najmniejsz drk, do czci wojska tylko, nieboszczykowi p. Czarnieckiemu dawaa Krlowa JM po pidziesit, po szedziesit tysicy, kiedy chciano, eby si nie

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

56

buntowali! A ja u nich co teraz bd mia za kredyt, ktrego mi ostatek zepsowali ow nieszczsn darowizn, co jednym dali, a drugim nic, a oni rozumiej, em to ja sobie pobra i e ja niesychane mam pienidze, biorc, co tylko sam chc! Foremna to przeci rzecz, nie chcie tedy radzi, kiedy s onierze w Warszawie, jeno kiedy si dopiero rozjad, dopiero tak foremne wydawa ordynanse! A wzdy to, kto by chcia umylnie, eby si wojsko zbuntowao, to ich tylko w jednym w kupie trzyma obozie, a nic nie robi; a pewnie robi niepodobna, jak im nie zapac. Ukrain nam chwali Krl JM, e tam dobry kraj, a sami ledwo stamtd ywi wrcili, cho tam raz tylko byli. O piechotach adnej nie czyni Krl JM wzmianki: a c oni w obozie je bd, a o czyme w Ukrain pjd, kto im lenungi rozdawa bdzie? Wszystka ekspedycja do jmp. wojewody krakowskiego taka, eby mi posa do obozu (o czym i jako, adnej wzmianki!) a eby, kiedy przyjdzie do rozdawania zimowego chleba, uwolni starostwa p. podkomorzego pomorskiego, p. Boratyniego, p. Tyzenhauza, ekonomie wszystkie tak Krla JMci jako i Krlowej JMci, Wieliczk, Bochni, Olkusz, a na regimenty Krla JMci naznaczy arcybiskupstwo gnienieskie, Warmi i wszystkie koo Warszawy starostwa na rajtari p. Bieliskiego. A dla Boga! c to za sprawiedliwo poowic ludzi uwolni, a na drug poowic dwojaki ka ciar! Uway, jeli tej drugiej poowicy ludzi ubogich nie przebije pacz niebiosa i jeli nas P. Bg bardziej jeszcze kara nie bdzie! Jeli to nie aosna o p. Boratyniego i p. Tyzenhauza myle konserwacji, a mnie na misne wyda jatki za to tylko, e dobrze i cnotliwie su, nic nie biorc, a wniwecz si obracajc! Rad bym tylko wiedzia, niech mi powiedz, niech mi oznajmi, dugo ja jeszcze t niewol nie wiedzie za co cierpie mam? Czy mi to chc sacrifier jednego pour les interets du palais enchante? Wol ju prdko skoczy, a nie trainer duej cette miserable vie! Co ywo teraz odpoczywa, dusza jedna z domu wyjecha nie

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

57

myli, a mnie samego tylko gorzej nieli na jakie wypchn exil! Powiadali mi ustawicznie, e to tylko jusqu'au novembre; a ju trzeci czy-li czwarty mija, a ja przeci uspokojenia swego widzie nie mog. Nie na Ukrain, ale dalej gdzie za pole antarctique poszedbym z ochot, ale nie w takim rzdzie! Bodaj si ju nie ni, co to wszyscy rce opucili, co si wszystkim uprzykrzyo! Nawarzywszy piwa, mnie go samemu nie wiedzie za co pi ka i mnie jednemu za wszystkich cierpie. W wiesz bardzo dobrze, e ja adnych skarbw ani pienidzy nie mam lecych, bom to wszystko straci na usudze Krla JMci; ale majtno jeszcze przedam. Niech ludzie wiedz, jako daleko wicej strac, nieli mam z aski Krla JMci i mie mog. Trzeba mi si jednak oporzdzi, bo to nie koo Bonia stawia obz ani po rawskim chodzi wojewdztwie, dziesi mil od Warszawy, gdzie kady za pienidze swojej dostanie wygody. Jam si i sam odar, i czelad moja. Konie mam wniwecz schodzone i zmorzone, a co najlepsze skaleczone; bo tego, ktregom mia najlepszego i najukochaszego, z tej nieszczsnej wyjedajc okaleczyli mi Warszawy. Nigdy bym si za za tysic nie pojrza czerwonych! A zawsze tak, jadc albo wyjedajc z tej niecnotliwej Warszawy, skd zawsze jakie, miasto korzyci, nowe wywioz utrapienie. Poczwszy tedy od najwikszej a do najmniejszej trzeba mi sprawi sobie rzeczy. Biedna pociel, jedna si ju prawie od ustawicznych drg rozleciaa, druga, jako materace, tak stwardniaa, e jakoby te na najtwardszej sypia desce. Samych koszul nastarczy niepodobna, ktrych niemaa musi si uczyni prowizja. A ichmociom si, widz, zda w Warszawie siedzcym, e si to tak wybra w Ukrain, jako do Biaoki albo Nieportu! Ale kieby wiedzie przynajmniej, dlaczego ja to cierpie mam, i dugo; eby byli ze mn przynajmniej ju o tym mwili albo eby si to przynajmniej na co przydao! Dla Boga, niech ju razem odbd, co cierpie przez tak wiele lat

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

58

mam! W moje serce, prosz, racz mi odpuci, e gdyby avec le Boeuf podobne tylko takim chcieli byli czyni rzeczom, inaczej si za nie (Bg mj widzi i samem si tego dobrze napatrzy) ujmowa Bukiet, lubo musi to przyzna Ra, e przeci zasugi du Cheval de frise nie byy porwnane avec ceux de la Poudre; a przeci, jako zawsze wysoce sobie pretendowa Bukiet, jako umawia, jako si wadzi avec le Hamaleon, e si a ludzie dziwowali! Teraz, cho si troch postrzee i widzi krzywd i niewol de la Poudre, to onej zaraz za najmniejszym swkiem albo caresse odstpi gotw Bukiet i tak mu si zda, e we wszystkim tam maj raison. Tak mi si zda przecie, e gdyby tak byo chciano postpi zrazu avec la Poudre, jako teraz, e by si co dziwnego byo musiao sta Bukietowi, ktry by by takich rzeczy nigdy na sobie nie przewid. Konkluzja tedy tego wszystkiego nie moe by, tylko odmiana a nieszczsny interes, dla ktrego la Poudre w wiatr si obrci musi. A M. l'Ambassadeur mes tres humbles respects, et mille embrassements a M. Chevalier. Zocistych materyj na zim a kitajek na lato e mi W przywie sobie radzisz, w niemaym mi podziwieniu, bo to dugi termin do lata, i zna, e jaka znowu we wszystkim odmiana. Jutro, da P. Bg, rano do kwi wyjedam. T spraw, poniewa mi odjecha w Ukrain ka, podobno cale porzuci przyjdzie albo j tu przez przyjaci traktowa. Wszystko to mniejsza; ale tak dugie niewidzenie z Wci moim sercem jako mi utrapi musi, Bg sam lepiej widzi; w ktrym-em ja by, przy tej mioci, ktrm uznawa, wszystek szczcia mego i ycia zaoy fundament i nie dbaem o wszystek wiat, tylko o jedn posesj swej Jutrzenki, ktra komu innemu wieci teraz, a ode mnie j niemiosierne de 1'absence zakrywaj chmury. C mi tedy po wszystkim i co bdzie po tym, kiedy tak drogie tracimy

Jan III Sobieski

Listy do Marysieki

59

g