Jarosław Pałka - Ludowe Wojsko Polskie w walce ze zbrojnym polskim podziemiem niepodległościowym (lata 1946 i 1947)

7/24/2019 Jarosaw Paka - Ludowe Wojsko Polskie w walce ze zbrojnym polskim podziemiem niepodlegociowym (lata 194

1/26

141

Jarosaw Paka

Ludowe Wojsko Polskie w walceze zbrojnym polskim podziemiem

niepodlegociowym

(lata 1946 i 1947)Polskie wadze komunistyczne zaraz po zakoczeniu wojny na du skal wy-

korzystyway jednostki wojskowe do walki z podziemiem niepodlegociowym.Jednak szczegln rol ludowe Wojsko Polskie zaczo odgrywa w 1946 i 1947 r.,gdy utworzono Pastwow Komisj Bezpieczestwa, a Sztab Generalny otrzymazadanie wypracowania i koordynowania dziaa przeciwko partyzantce niepod-legociowej.

W czasach PRL histori wojska zajmowali si niemal wycznie wojskowi za-trudnieni w Wojskowym Instytucie Historycznym im. Wandy Wasilewskiej orazWojskowej Akademii Politycznej im. Feliksa Dzieryskiego. Tylko oni mieli swo-

bodny dostp do wydzielonych archiww, poruszali jedynie wybrane problemy,a obiektywizm wielu z tych badaczy by wtpliwy. Paradoksalnie jednak wcze-ni historycy czsto podejmowali temat walki z polskim podziemiem niepodleg-ociowym nie by to problem wstydliwy czy przemilczany. Oczywicie, niebyo mowy o podziemiu niepodlegociowym, pisano o walkach z bandami,a przytaczane w publikacjach fakty, bilanse oar, listy aresztowanych czy stratmiay wpisywa si w ten rodzaj historiograi, ktrej gwnym zadaniem byoprzedstawianie chlubnych dziejw wojska zalenego od wadzy komunistycznej1.Po otwarciu archiww w latach dziewidziesitych XX w. temat zaangaowanialudowego Wojska Polskiego w walk z podziemiem niepodlegociowym zosta

podjty w zaledwie kilku artykuach naukowych2

. Problematyk t mona te

1 Zob. m.in.: Z walk przeciwko zbrojnemu podziemiu, red. M. Turlejska, Warszawa 1966;W. Gra, R. Halaba, O utworzenie i utrwalenie wadzy ludowej w Polsce, Warszawa 1968; W walceze zbrojnym podziemiem 19451947, red. M. Turlejska, Warszawa 1972;Z historii walk o utrwa-lenie wadzy ludowej 19441948. Dokumenty, red. J. Zabawski, wstp T. Walichnowski, Warszawa1979; Walka o utrwalenie wadzy ludowej w Polsce w latach 19441948, red. R. Halaba, Warszawa1983; T. Walichnowski, U rde walk z podziemiem reakcyjnym w Polsce, Warszawa 1987; L. Grot,T. Konecki, E. Nalepa, Pokojowe dzieje Wojska Polskiego, Warszawa 1988. Ta ostatnia praca byamocno okrojon wersj powstaego w Wojskowym Instytucie Historycznym wewntrznego opra-cowania pt.Rozwj ludowego Wojska Polskiego w latach 19451980, przez historykw potocznie

okrelanego jako Dzieo I i Dzieo II.2 J. Poksiski, Siy zbrojne wobec ugrupowa niepodlegociowych w Polsce w latach 19441956[w:] Wojna domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, red. A. Ajnenkiel, Warszawa2001, s. 123142; A.G. Kister, Wojsko wobec polskiego niepodlegociowego podziemia zbrojnego


2/26


3/26

143

Ludowe Wojsko Polskie

wstrzymano take wysyanie onierzy na urlopy wypoczynkowe6. Jednoczeniewojsko w walce z jednostkami partyzanckimi powielao dowiadczenia wyniesio-ne z frontu do walki, oprcz duych jednostek piechoty, wczano czogi i arty-leri, nierzadko stosowano naway ogniowe na tereny, na ktrych spodziewano

si oddziaw podziemia7

. Jesieni 1945 r. okazao si, e skuteczno takichakcji nie jest wysoka. W zwizku z przeprowadzan w tym czasie demobiliza-cj i przejciem wojska do staych garnizonw po raz pierwszy w Sztabie Gene-ralnym poddano gbszej analizie taktyk walki. Zgodnie z rozkazem wydanym3 grudnia 1945 r. przez ministra obrony narodowej, marszaka Michaa ymier-skiego odpowiedzialno za zaprowadzenie porzdku i bezpieczestwa miaaby teraz cile zwizana z podziaem terytorialnym. Poszczeglni dowdcy jed-nostek i garnizonw ochraniali okrelony teren, na ktrym dana jednostkastacjonowaa8. W praktyce wygldao to tak, e zasig dziaa poszczeglnychdywizji pokrywa si z obszarem wojewdztwa. Z kolei dowdcy dywizji wyzna-

czali rejony odpowiedzialnoci w powiatach dowdcom poszczeglnych pukw.Szczegln uwag zwrcono take na wspdziaanie wojska z jednostkami MBP,a wic przede wszystkim z jednostkami Korpusu Bezpieczestwa Wewntrzne-go9, ktrego oddziay najczciej wsplnie z wojskiem przeprowadzay ak-cje przeciwko podziemiu. Ponadto w instrukcji Gwnego Zarzdu Polityczno-

-Wychowawczego WP z 15 grudnia 1945 r. nakazywano utrzymywanie cisychkontaktw osobistych z komendantami MO wszystkich szczebli i kierownikamiUBP, organizowanie wsplnych konferencji, patroli, imprez, koncertw oraz usu-wanie przyczyn moliwych wzajemnych animozji10.

Oprcz wprowadzenia cile terytorialnego podziau, zdecydowano si take

przeprowadza akcje specjalne, w ktrych uczestniczyy jednostki z rnych gar-nizonw, czsto poza przypisanym im na co dzie terenem patrolowania i walki.Tak byo choby w przypadku akcji 1 Dywizji Piechoty w powiecie puawskim,przeprowadzonej w styczniu 1946 r. Take w styczniu na teren Warszawskie-go Okrgu Wojskowego skierowano nastpny zwizek taktyczny 14 DywizjPiechoty. Byo to zapowiedzi najwikszej akcji pacykacyjnej, przeprowadzonejprzez ludowe Wojsko Polskie przeciwko polskiemu podziemiu, ktra miaa obj

6 Zarzdzenie to zostao zniesione dopiero w listopadzie 1945 r. (CAW, III-1-64, Zarzdzenie

Naczelnego Dowdcy nr 101, 17 XI 1945 r., k. 5).7 T. Honkisz, Pastwowa Komisja Bezpieczestwa marzecczerwiec 1946 roku, Wojskowy Prze-gld Historyczny 1987, nr 4, s. 2930.8 Przykadowo: wojewdztwo warszawskie 1 Dywizja Piechoty, olsztyskie 15 Dywizja Pie-choty, biaostockie 18 Dywizja Piechoty, lubelskie 3 Dywizja Piechoty, rzeszowskie 9 DywizjaPiechoty, krakowskie 6 Dywizja Piechoty, kieleckie 2 Dywizja Piechoty, gdaskie 16 DywizjaPiechoty.9 Korpus Bezpieczestwa Wewntrznego zosta powoany 26 III 1945 r. na bazie wczeniej utwo-rzonych Wojsk Wewntrznych. W maju do KBW wcielono powracajc z frontu 4 Dywizj Piechoty.KBW byo specjaln formacj wojskow tworzon na wzr sowieckich wojsk NKWD. PodlegaoMinisterstwu Bezpieczestwa Publicznego, jego gwnym zadaniem bya walka z polskim podzie-miem niepodlegociowym (zob. M. Jaworski, Korpus Bezpieczestwa Wewntrznego, Warszawa

1984; A.G. Kister, Pretorianie. Polski Samodzielny Batalion Specjalny i wojska wewntrzne 18 X1943 26 III 1945, Warszawa 2010).10 S. Chojnecki, Udzia wojska w utrwalaniu wadzy ludowej[w:]Rozwj ludowego Wojska Polskie-

go, cz. 1, s. 32.


4/26

144

Jarosaw Paka

wojewdztwa mazowieckie, biaostockie i lubelskie. Operacj t przeprowadzonow dniach 527 lutego 1946 r. Uczestniczyo w niej dziesi batalionw wydzie-lonych z 1, 3, 14 i 18 Dywizji Piechoty, dziewi batalionw operacyjnych i pukzmotoryzowany KBW. Siy te liczyy okoo 10 tys. onierzy i zostay podzielone

na szesnacie grup operacyjnych, z ktrych kada dziaaa na obszarze jedne-go powiatu. Plan zosta zatwierdzony przez Sztab Generalny. W wyniku akcji jak pisz komunistyczni historycy zgino 105 onierzy podziemia, natomiastaresztowano a 4279 podejrzanych o dziaalno konspiracyjn11. Oprcz pa-trolowania, przeczesywania lasw, przeszukiwania kolejnych gospodarstw wiej-skich, wojsko prowadzio take dziaania propagandowe organizowano wiece,na ktrych agitowano na rzecz rzdu i Polskiej Partii Robotniczej. W wielu miej-scowociach, do ktrych wkraczano w czasie operacji, onierzy ludowego Woj-ska Polskiego widziano po raz pierwszy. Zastpca dowdcy do spraw polityczno--wojskowych 18 Dywizji Piechoty w swoich meldunkach pisa, e w rejonach

dziaania ludno w 7080% sterroryzowana bandami; w gimnazjum w Kolniemodzie miaa by pod wpywem lenych bohaterw romantycznych zapy-tana o to, kogo zna z przedstawicieli miejscowej wadzy, odpowiadaa, e by nimmiejscowy dowdca oddziau partyzanckiego12.

T najwiksz akcj kierowa ocer wywodzcy si z wojska II Rzeczypospo-litej gen. Bruno Olbrycht. Jak wspomina wczesny wiceminister obrony naro-dowej, nadzorujcy z ramienia partii dziaalno wojska, gen. Marian Spychalski,bardzo chtnie wykorzystywano do tego celu ocerw wywodzcych si z wojskaII Rzeczypospolitej. W ten sposb sprawdzano ich lojalno wobec nowej wadzy.Spychalski pisa: Wczenie do tych operacji [do walki z podziemiem niepodleg-

ociowym J.P.] dowdcw wyrosych w przedwojennej armii [], oznaczaowizanie onierzy-patriotw z demokracj13. Z drugiej strony ocerowie ci bylidobrymi fachowcami, ktrych poza Sowietami brakowao w ludowej armii.onierzami-patriotami stali si tacy generaowie jak choby Stefan Mossor,Gustaw Paszkiewicz czy Mikoaj Prus-Wickowski. Naleaoby rwnie pamitao wielu ocerach niszych stopni, dowdcach dywizji czy pukw, ktrym terazczasem przychodzio walczy take przeciwko swoim byym podkomendnym.

Operacje o podobnym charakterze jak ta na Mazowszu, pochaniajce znacz-ne siy i rodki, nie przynosiy jednak spodziewanych rezultatw. Alarmujce do-kumenty na temat walki z podziemiem niepodlegociowych powstaway take

w krgach wojskowych. Na przeomie 1945 i 1946 r. pojawiay si kolejne do-kumenty na temat walki z podziemiem niepodlegociowym, take w krgachwojskowych. Pukownik Janusz Neugebauer (pniej zmieni nazwisko na Za-rzycki) z Gwnego Zarzdu Polityczno-Wychowawczego sytuacj w wojewdz-twie biaostockim opisywa w sposb nastpujcy: W danej chwili teren woje-wdztwa biaostockiego jest kompletnie zanarchizowany. Urzdy gminne pracujtylko w dwch gminach. Posterunki MO s systematycznie rozbrajane. Porusza-nie si po drogach jest poczone z powanym niebezpieczestwem. wiadczenia

11

L. Grot, Udzia ludowego Wojska Polskiego w walce z reakcyjnym podziemiem[w:] W walce zezbrojnym podziemiem 19451947, s. 2123.12 L. Grot, Udzia ludowego Wojska Polskiego, s. 2123.13M. Spychalski, Wspomnienia, Wojskowy Przegld Historyczny 1976, nr 4, s. 8586.


5/26

145


rzeczowe s cignite w wysokoci 12% i to wycznie przy pomocy wojska.W niektrych gminach wadza bya budowana czterokrotnie. Przychodzio woj-sko, wybierano wadze gminne, ktre zaczynay prac. Natychmiast (czstokrotego samego dnia) po wyjciu wojska przychodzia banda i wadze likwidowaa.

[] Tereny w okolicach Gonidza, Suchowoli, Szczuczyna, Biaej, WysokiegoMazowieckiego s jak gdyby autonomicznymi republikami bandyckimi. Zdawasobie spraw, e dotychczasowe sposoby walki zawiody, wobec tego propono-wa przejcie do radykalniejszych metod. Powoywa si przy tym na wzorco-we sowieckie dowiadczenia z lat 19401941, gdy Biaostocczyzna znalaza sipod okupacj sowieck i bya tam prowadzona akcja kolektywizacji, zbieraniekontyngentw dla wadzy radzieckiej i Czerwonej Armii, a jednak panowa tambezwzgldny porzdek i spokj. Wobec tego postulowa podjcie dziaa wy-pracowanych przez najlepsz szko sowieck, ktrymi charakteryzoway sirwnie brutalne akcje z czasw okupacji niemieckiej. Pisa: Zama bezkar-

no chopstwa ukrywajcego bandytw. Na bandycki terror reakcji odpowie-dzie naszym terrorem. [] Postawi zasad odpowiedzialnoci zbiorowej wsiza zbrodnie dokonane na jej terenie. Na akty zbrodnicze reagowa natychmiast:nakadaniem kar materialnych, konskat dobytku, masowymi aresztowania-mi, przesiedleniem mieszkacw wsi na tereny zachodnie (nie caoci wsi, alew rozproszkowaniu), natychmiastowym na miejscu rozstrzeliwaniem schwyta-nych z broni w rku i wacicieli domw, w ktrych bro zostaa znaleziona,w skrajnych wypadkach, przy napotkaniu na zbrojny opr wsi, spaleniem wsi14.Koncepcje dotyczce walki z podziemiem powstaway rwnie w Sztabie Gene-ralnym. Midzy innymi genera Ostap Steca, szef Oddziau Operacyjnego, wska-

zywa na to, e najwikszymi mankamentami w walce z podziemiem byy braknaleytego wywiadu agenturalnego oraz niski poziom planowania i dowodzeniaprzy przeprowadzaniu akcji przez poszczeglne zwizki taktyczne czy te pod-oddziay wojska. Postulowa, by wsparcia w tym zakresie udzieliy dowdcomdywizji czy pukw sztaby okrgw wojskowych15.

Autorem kolejnego raportu by take zastpca szefa Sztabu Generalnego,przedwojenny ocer, gen. Stefan Mossor16. W lutym 1946 r. okrela on siypodziemia ukraiskiego i polskiego na 15 tys. partyzantw. Za najtrudniejsze-go przeciwnika uwaa bandy o charakterze polityczno-reakcyjnym spod znakuNSZ i AK, ktre wedug niego miay zaplecze w rodowiskach wiejskich,

wsparcie w legalnej partii politycznej, subsydia z Zachodu i korzenie w wojsku,administracji publicznej, MO i BP. Najbardziej nasycone jednostkami polskie-go podziemia niepodlegociowego byy wojewdztwa biaostockie, rzeszowskiei lubelskie. Mossor przestrzega, e jeeli metody walki si nie zmieni, to wios-n dziaania partyzanckie mog by prowadzone na wiksz skal. Aby temuzapobiec, postulowa stworzenie jednolitego planu pastwowego, ktry sku-piby wszystkie rodki dla usunicia tego niebezpieczestwa narodowego orazenergicznego kierownictwa oglnego i dowdztw terytorialnych, obdarzonych

14

CAW, IV.501.1/A.661, Raport pukownika Janusza Neugebauera, 5 I 1946 r., k. 2022.15 CAW, IV.501.1/A.661, Rozwaania o walce z bandytyzmem generaa [Ostapa] Stecy, 23 I 1946 r.,k. 4752.16 J. Paka, Genera Stefan Mossor (18961957). Biograa wojskowa, Warszawa 2009.


6/26

146

Jarosaw Paka

peni wadzy dla koordynacji i jednolitego dziaania wszystkich si i rodkw17.Mossor pisa jednoczenie, e gwn rol w tych dziaaniach powinno odgrywaWojsko Polskie, poniewa wedug niego zapewnienie spokoju przekroczyomoliwoci KBW, sub bezpieczestwa czy milicji: nie mog [one J.P.] swoim

aparatem obj tak duej akcji w sposb autorytatywny i skuteczny, natomiastwojsko nie moe ogranicza si tylko do dawania rodkw na to dziaanie bezbrania udziau w kierownictwie, poniewa [] dotychczasowe niepowodzeniaakcji odbijaj si na autorytecie wojska, ktre bierze w niej udzia18.

Powysze dokumenty docieray do czonkw Biura Politycznego KC PPR. Naich podstawie zdecydowano si rozpocz w marcu 1946 r. wielk polityczni militarn ofensyw przeciwko podziemiu i opozycji demokratycznej. W tymcelu powoano do ycia Pastwow Komisj Bezpieczestwa19. Nie mona usta-li konkretnej daty jej powstania, poniewa bya ona tworem nieformalnym, de-cyzja o jej powoaniu nie zostaa odnotowana w adnych ocjalnych dokumen-

tach zarwno partyjnych, jak i rzdowych. Jednoczenie nie zachoway si dwapierwsze protokoy z jej obrad. Pierwszym dokumentem, na ktrym widniejenazwa Pastwowa Komisja Bezpieczestwa20, jest Plan kontroli i oczyszcze-nia najwaniejszych drg wydany 21 marca 1946 r. Mossor tak mwi o oko-licznociach jej powoania: Na wiosn 1946 roku [] marszaek ymierskizabra mnie na posiedzenie Biura Politycznego KC PPR w Belwederze. Na po-siedzeniu biura byli te obecni ministrowie: bezpieczestwa i innych resortw czonkowie partii. Tematem posiedzenia biura bya koordynacja wszystkichsi i rodkw wojska, bezpieczestwa i milicji do walki z bandytyzmem. []Zdaje mi si, e na tym posiedzeniu cho nie jestem pewny, czy nie stao

si to wczeniej zapada decyzja utworzenia PKB21

. Nawet jeli powoano jwczeniej, to nie ulega wtpliwoci, e byy to decyzje cisego grona przywd-cw komunistycznych, czonkw Biura Politycznego, a komisja pod wzgldemformalnoprawnym nigdy nie bya organem pastwowym. Nigdy nie zatwierdzo-no regulaminu komisji, nie miaa ona jasno sprecyzowanych kompetencji, byaorganem tajnym, o nieokrelonym statusie, stworzonym przez komunistw, byzgodnie z wytycznymi najwyszych czynnikw partyjnych koordynowa wal-k wszystkich militarnych struktur pastwa przeciwko podziemiu oraz legalnejopozycji politycznej22. Mona uzna, e komisja bya organem wykonawczym,realizujcym zarzdzenia najwyszych wadz partyjnych, zwizane z siowym

przejciem wadzy przez komunistw. Przedstawiciele Biura Politycznego KCPPR wytyczali oglne kierunki dziaa politycznych i wojskowych, natomiast

17 CAW, IV.501.1/A.625, Notatka generaa [Stefana] Mossora w sprawie metod zwalczania zbrojne-go podziemia z 25 II 1946 r. oraz Projekt planu bezpieczestwa z lutego 1946 r., k. 153158.18 CAW, IV.501.1/A.625, Notatka generaa [Stefana] Mossora w sprawie metod zwalczania zbrojne-go podziemia, 25 II 1946 r.19 T. Honkisz, Pastwowa Komisja Bezpieczestwa, s. 2627; J. Poksiski, Siy zbrojne,s. 137148.20W kilku dokumentach widnieje nazwa Centralna Komisja Bezpieczestwa, Komitet Bezpie-czestwa, a w jednym przypadku Komitet Walki z Bandytyzmem przy Gwnym Sztabie Wojsk

Polskich.21 AIPN, 846/100, Protok przesuchania [Stefana] Mossora, 17 X 1950 r., k. 1.22 T. Honkisz, Pastwowa Komisja Bezpieczestwa, s. 2627; J. Poksiski, Siy zbrojne,s. 137148; A.G. Kister, Wojsko, s. 49.


7/26

147


tutaj rozstrzygano sprawy szczebla operacyjnego i taktycznego, decydowano,jak konkretnie wytyczne wprowadza w ycie, w jaki sposb przeprowadzaoperacje wojskowe i pacykacyjne.

Przewodniczcym PKB zosta ymierski, a jego zastpc minister bezpiecze-

stwa publicznego gen. Stanisaw Radkiewicz. Ponadto w skad komisji wchodzili:dowdca KBW gen. Bolesaw Kieniewicz, komendant gwny MO gen. Fran-ciszek Jwiak23oraz przedstawiciele resortu obrony narodowej generaowieMarian Spychalski, Karol wierczewski i Wadysaw Korczyc. Z uwagi na to,e organem wykonawczym PKB na szczeblu centralnym by III oddzia SztabuGeneralnego (operacyjny), ktrego szefem by gen. Ostap Steca, a nadzr nadnim peni gen. Mossor, obaj generaowie zostali rwnie czonkami komisji. Naszefa sztabu komisji, ktrego zadaniem byo jednoczenie protokoowanie jej po-siedze, wyznaczono generaa Ostapa Stec24.

Wojsko przejo koordynacj dziaa przeciwko podziemiu, gdy faktycznie

tylko ono dysponowao si zdoln do zaprowadzenia porzdku garnizonybyy rozsiane po caym terytorium kraju, a armia co wydaje si bardzo wane cigle miaa autorytet w spoeczestwie. Mimo pewnych tar wojsko bardzoblisko wsppracowao z MBP. To Radkiewicz w wielu sytuacjach mia podejmo-wa decyzje na posiedzeniach komisji i by co najmniej rwnorzdnym partne-rem dla wadz wojskowych. Radkiewicz, oprcz ymierskiego, podpisywa nie-mal wszystkie dokumenty sygnowane przez PKB. Przykadem cisej wsppracymoe by choby rozkaz z pocztku sierpnia 1946 r. Naczelnego Dowdztwa,powoujcy specjalne wojskowe grupy operacyjne skierowane do walki z po-szczeglnymi ugrupowaniami podziemia. Grupami mieli dowodzi ocerowie

UBP25

, co mogo mie te zwizek z faktem, e samodzielne dziaania wojska niebyyby tak efektywne.29 marca marszaek ymierski wyda podstawowy dokumenty dotycz-

cy walki z podziemiem, w ktrym pisa: bandytyzm musi by sparaliowanyw cigu najbliszego okresu czasu. W tym celu zostanie niezwocznie wszcztaenergiczna akcja ofensywna na terenie caego pastwa. [] Celem ostatecznegosparaliowania bandytyzmu w kraju przed nastaniem okresu wiosenno-letniego w imieniu Komisji Bezpieczestwa rozkazuj: Walk z bandytyzmem postawijako pierwsze i najwaniejsze zadanie zarwno wojska, jak i bezpieczestwa i mi-licjia przede wszystkim traktowa to zadanie czysto ofensywnie. Naley usilnie

23 Na temat udziau Milicji Obywatelskiej w dziaaniach przeciwko podziemiu niepodlegocio-wemu zob. P. Majer, Milicja Obywatelska 19441957. Geneza, organizacja, dziaalno, miejscew aparacie wadzy, Olsztyn 2004, s. 185254.24Do udziau w zebraniach komisji zapraszano przedstawicieli rnych rodzajw wojsk, departa-mentw Ministerstwa Obrony Narodowej lub innych ministerstw, jeli sprawy omawiane na posie-dzeniach zwizane byy z dziaalnoci tych instytucji. Na przykad podczas omawiania problemwzwizanych z przesiedleniem ludnoci ukraiskiej w posiedzeniach uczestniczy wiceminister admi-nistracji publicznej Wadysaw Wolski, a podczas omawiania spraw dotyczcych Wojsk Ochrony Po-

granicza generaowie Bronisaw Pturzycki i Gwidon Czerwiski (T. Honkisz,Pastwowa KomisjaBezpieczestwa, s. 2526).25 CAW, IV.501.1/A.624, Wytyczne dla Wojewdzkiego Komitetu Bezpieczestwa w Kielcach,3 VIII 1946 r., k. 347348.


8/26

148

Jarosaw Paka

szuka bandytw, a po otrzymaniu wiadomoci natychmiast organizowa opera-cj i niszczy ich w ich wasnych kryjwkach26.

Cay kraj podzielono na czternacie stref bezpieczestwa. W kadej z nichpowoano komitet wojewdzki, na ktrego czele sta najczciej dowdca okrgu

wojskowego bd zwizku taktycznego. Tylko w trzech przypadkach byli to Pola-cy w Biaymstoku, a potem w Warszawie przewodniczy gen. Gustaw Paszkie-wicz, w wojewdztwie krakowskim gen. Mikoaj Prus-Wickowski, a w gda-skim pk Zygmunt Duszyski. W pozostaych przypadkach przewodniczcymibyli ocerowie wywodzcy si z Armii Czerwonej27. W skad komitetw woje-wdzkich wchodzili dodatkowo: zastpca do spraw polityczno-wychowawczychi szef sztabu (jeli by czonkiem partii), szef wojewdzkiego Urzdu Bezpiecze-stwa Publicznego, wojewdzki komendant MO, dowdca KBW i sekretarz Woje-wdzkiego Komitetu PPR, ewentualnie jego zastpca28.

W pierwszych miesicach dziaania PKB akcje zbrojne nie zawsze przynosiy

zamierzony skutek. Jednym z podstawowych problemw by brak wiarygodnychinformacji o dziaalnoci podziemia. W tym celu Sztab Generalny zobowizawszystkie komitety do przesyania dekadowych oraz miesicznych sprawozdaze swoich dziaa, w ktrych powinien znajdowa si opis oglnej sytuacji poli-tycznej w wojewdztwach, dane o liczbie napadw i strat poniesionych przezwojsko, informacje o dziaalnoci poszczeglnych formacji oraz wsppracyi koordynacji akcji pomidzy jednostkami oraz resortami29. Wszystko to miaoby potem szczegowo analizowane. Ponadto czsto nie najlepiej ukadaa siwsppraca pomidzy wojskiem a MBP. Na przykad gen. Popawski meldowa,e dowdztwo Wojsk Bezpieczestwa Wewntrznego wojewdztwa dolnol-

skiego nie zrozumiao rozkazu, dotyczcego organizacji punktw kontrolnychna drogach i zwalczania bandytyzmu, bo dowdca WBW rozkazuje dowdcy10 D[ywizji] P[iechoty], do czego nie posiada adnego prawa30. W jeszcze in-nym dokumencie znajdujemy powane zarzuty WUBP w Olsztynie przeciwkojednemu w dowdcw pododdziau wojska: dowdca przydzielonej jednostki

26 CAW, IV.501.1/A.613, Wytyczne operacyjne nr 00167/III o powoaniu Pastwowej Komisji Bez-pieczestwa, 29 III 1946 r., k. 127.27W lipcu 1946 r. kierownictwo poszczeglnych komitetw wygldao nastpujco: wojewdz-two biaostockie genera brygady Gustaw Paszkiewicz (dowdca 18 Dywizji Piechoty), lubelskie

genera dywizji Wojciech Bewziuk (dowdca Okrgu Wojskowego-VII [OW-VII]), rzeszowskie genera dywizji Jan Rotkiewicz (szef sztabu OW-V, dowdca Grupy Operacyjnej Rzeszw), war-szawskie genera brygady Jan Mierzycan (zastpca dowdcy OW-I), krakowskie genera brygadyMikoaj Prus-Wickowski (dowdca OW-V), kieleckie pukownik Stanisaw Kupsza (dowdca 2 Dywizji Piechoty), dzkie genera dywizji Bolesaw Zarakowski (dowdca OW-VI), olsztyskie genera brygady Konstanty Kontrym (dowdca 15 Dywizji Piechoty), katowickie genera bryga-dy Wadimir Kierp (dowdca 7 Dywizji Piechoty), wrocawskie genera broni Stanisaw Popawski(dowdca OW-IV), poznaskie genera dywizji Wsiewood Straewski (dowdca OW-III), bydgo-skie pukownik Aleksandr Struc (dowdca 14 Dywizji Piechoty), gdaskie pukownik ZygmuntDuszyski (dowdca 16 Dywizji Piechoty), szczeciskie genera brygady Wiktor Lemontowicz(dowdca 12 Dywizji Piechoty).28 AIPN, 846/100, Protok przesuchania [Stefana] Mossora, 14 X 1950 r., k. 2.29

CAW, IV.501.1/A.626, Wzr raportw, jakie powinny skada Wojewdzkie Komitety Bezpie-czestwa, 10 VII 1946 r., k. 20.30 CAW, IV.501.1/A.629, Meldunek dowdcy Okrgu Wojskowego IV do szefa Sztabu Generalne-go, 6 V 1946 r., k. 339.


9/26

149


nie wsppracuje z szefem UB, nie przychodzi na posiedzenia. Szefowi sztabupowiatowego owiadczy: Waszego Urzdu strzeg nie bd i tych, co ci imgrzechy na sumieniach i boj si zemsty ludzi31.

Jednak trudnoci we wspdziaaniu wojska z jednostkami bezpieczestwa

nie byy najwikszymi problemami. Duo wikszym wyzwaniem dla NaczelnegoDowdztwa by fakt, e partyzanci czynili rozrnienie pomidzy dziaaniamiwojska i dziaaniami jednostek bezpieczestwa. onierze podziemia walczyliz oddziaami KBW i funkcjonariuszami UB, ale unikali takiej walki z formacjamiWojska Polskiego. Czyniono take rnic pomidzy masami onierskimi a wy-szymi dowdcami32. Ponadto take onierze ludowego Wojska Polskiego czstostarali si nie podejmowa dziaa zbrojnych przeciwko podziemiu. W rapor-cie opisujcym jedn z najwikszych operacji przeciwko ugrupowaniu Orlika,dziaajcemu na Kielecczynie i Lubelszczynie, przeprowadzonej w maju 1946 r.czytamy, e dziaania te nie przyniosy spodziewanych rezultatw, poniewa mi-

dzy innymi w jednostkach 4 i 47 Puku Piechoty onierze zupenie jawnie ob-jawiali swe reakcyjne zapatrywania i niech do przeprowadzanych operacji33.Podobnie zachowywao si wojsko, a nawet onierze Korpusu BezpieczestwaWewntrznego, podczas walk przeciwko ugrupowaniu kpt. Stanisawa Sojczy-skiego Warszyca. 19 i 20 kwietnia pododdzia Warszyca, dowodzony przez

Jana Roglk Grota, uwolni z wizienia w Radomsku 52 winiw. Natych-miast po tym wydarzeniu jednostki wojska i WBW zorganizoway pocig i napartyzantw natkny si w pobliskim lesie. Doszo do wymiany ognia, po czymonierze Warszyca zaczli woa do atakujcych ich: Bracia Polacy, niestrzelajcie, przejdcie do nas, bdzie wam lepiej, w odpowiedzi na to onierze

KBW znajdujcy si w lewym skrzydle zaczli biec z opuszczonymi karabinamii jedn rk wzniesion do gry w stron lasu, gdzie bya banda. DowdztwoKBW zaczo strzela do swoich onierzy, jednakowo to nie pomogo, gdyw tym momencie onierze KBW znajdujcy si na prawym skrzydle zaczli takebiec w stron bandytw z podniesionymi rkoma. Po krtkiej wymianie ogniai mierci dowdcy pododdziau z 6 Puku Piechoty poddali si rwnie onie-rze z tego puku. Zaproponowano im przystpienie do oddziaw podziemia,a gdy ci odmwili, zwrcono im cz karabinw, pozwolono odmaszerowai zabra ze sob rannych34. Opisw podobnych zachowa onierzy w raportachwojskowych i organw bezpieczestwa jest bardzo duo35. We wszystkich takich

sytuacjach oraz w przypadku dezercji, oddawania broni, niepodejmowania walkiz onierzami podziemia wszczynano ledztwo, do dziaa wkraczaa prokuraturawojskowa. W dokumentach wewntrznych i wydawanych przez Sztab General-ny pisano, e wypadki masowego tchrzostwa dowdcy-ocera i podwadnych

31 CAW, IV.501.1/A.614, Pismo z Wojewdzkiego Urzdu Bezpieczestwa Publicznego do [Stefana]Mossora, 26 VI 1946 r., k. 153.32 R. Wnuk,Lubelski Okrg, s. 180181.33 CAW, IV.501.1.A. 624, Raport do dowdcy Korpusu Bezpieczestwa Wewntrznego z operacji

dbliskiej w czasie od 19 maja do 5 czerwca 1946, 12 VI 1946 r., k. 6162.34 CAW, IV.501.1/A.624, Meldunek wiceprokuratora wojskowego dzkiego Okrgu WojskowegoMariana Frenkiela, 26 IV 1946 r., k. 300303.35 R. Wnuk,Lubelski Okrg, s. 162181.


10/26

150

Jarosaw Paka

trzeba napitnowa jako zachowanie habice i niegodne onierza36, a onie-rze, ktrzy oddaj bro bez walki powinni by sdzeni, wzgldnie skierowanido oddziaw karnych37.

Oprcz uchylania si onierzy od walki z oddziaami partyzanckimi, duym

problemem dla najwyszych wadz wojskowych byy dezercje. Najwiksze, ma-sowe opuszczanie szeregw wojska miao miejsce w latach 19441945, gdy de-zerteroway i uciekay do lasu cae pododdziay. Tak byo choby w przypadkunajsynniejszej dezercji niemal caego 31 Puku Piechoty w padzierniku 1944 r.,a take wiosn nastpnego roku, gdy z wojska ucieko kilkudziesiciu onierzyz I Ocerskiej Szkoy Pancernej w Chemie, 380 onierzy z II batalionu 28 PukuPiechoty z Radzynia czy piciuset onierzy z koszar z Bigoraja38. W 1946 r. moenie byo ju tak spektakularnych ucieczek z wojska, problem jednak nadal istnia.Zdezerterowao wwczas ponad 3200 szeregowych onierzy i ponad 220 oce-rw. W kolejnych latach zakoczyy si masowe ucieczki z wojska, do oddziaw

partyzanckich zgaszay si tylko mniejsze grupy lub pojedynczy dezerterzy39

.Stosowanie kar, zaostrzanie dyscypliny byy oczywicie podstawowymi dzia-aniem, ktre miay ukrci takie zachowania, zdecydowano si jednak wprowa-dzi take inne procedury. PKB stworzya cay system nagrd dla onierzy, kt-rzy wykazali si mstwem w walce z partyzantami polskimi czy ukraiskimi.W Sztabie Generalnym takie kroki motywowano w nastpujcy sposb: Walkaz bandytyzmem jest dla wojska zadaniem bardzo cikim i wyczerpujcym, toteczsto zdarzaj si surowo karane wypadki zaama i niedocigni. Na tym wik-sze wyrnienie zasuguj objawy wyjtkowej energii, powicenia i dziaalnoci,ktr wykazuj w tej walce liczni ocerowie i szeregowi WP40. Za zdobyty kara-

bin onierz (a nie cay oddzia) mia otrzyma 100 z, za pistolet 200 z, granatwyceniono na 50 z, a automat i rkm na 300 z. Najwiksze pienidze monabyo zarobi, zdobywajc ckm, modzierz, karabin przeciwpancerny (500 z)oraz radiostacj (1000 z). Po niecaym miesicu dziaania komisji sumy te zwik-szono o 100 proc.41Dodatkowo wyznaczono piset comiesicznych premii po100 z i podzielono je pomidzy okrgi, w ktrych nasilenie walki z podziemiembyo najwiksze42. Oprcz nagrd pieninych, onierze otrzymywali rwnie

36 CAW, IV.501.1/A.101, Raport zastpcy szefa Sztabu Generalnego do dowdcy KBW generaa[Bolesawa] Kieniewicza, 25 V 1946 r., k. 751.37

CAW, IV.501.1/A.627, Notatka zastpcy szefa Sztabu Generalnego dotyczca rozbrojenia batalio-nu z 2 Puku Saperw, 20 VI 1946 r., k. 282.38 R. Wnuk,Lubelski Okrg, s. 179180.39 Lata 1944 i 1945 to okres masowych ucieczek z wojska. Wedug raportw Gwnego ZarzduInformacji, w 1944 r. zdezerterowao z wojska 5743 onierzy, w kolejnym roku ju 13 776 o-nierzy. W kolejnych latach liczby uciekajcych z wojska wyglday nastpujco: w 1947 r. 790szeregowych i 47 ocerw, w 1948 r. 243 onierzy i 16 ocerw (zob. W. Tkaczew, Powstaniei dziaalno organw Informacji Wojska Polskiego w latach 19431948. Kontrwywiad wojskowy,Warszawa 1994, s. 246247).40 CAW, IV.501.1/A.101, Pismo zastpcy szefa Sztabu Generalnego do III wiceministra obrony na-rodowej, 24 VI 1946 r., k. 859.41 CAW, IV.501.1/A.613, Wycig z protokou nr 4 posiedzenia Pastwowej Komisji Bezpieczestwa,

17 IV 1946 r., k. 122. Dla porwnania: cena gazety codziennej wynosia 3 z, najdrosze ilustrowa-ne tygodniki kolorowe, takie jak Stolica, kosztoway 25 z.42 CAW, IV.501.1/A.101, Pismo zastpcy szefa Sztabu Generalnego do III wiceministra obrony na-rodowej, 24 VI 1945 r., k. 859. Premie podzielono w sposb nastpujcy: O[krg] W[ojskowy] I


11/26

151


wysokie odznaczenia wojskowe. Tak byo w przypadku zastrzelenia przez onie-rzy z batalionu saperw 1 Dywizji Piechoty mjr. Mariana Bernaciaka Orlika,dowdc jednego z oddziaw WiN-u z Inspektoratu Puawy. W rozkazie Naczel-nego Dowdztwa43, ktry mia zosta przeczytany najmniejszy[m] oddzia[om]

WP, UB, KBW, MO, czytamy: W cigu ostatnich dwch miesicy setki onierzyWP, Bezpieczestwa i MO zostao odznaczonych za wybitn dzielno w walcez bandytyzmem. Ostatnio zlikwidowano sztab najwikszej bandy terrorystycznejOrlika, przy czym Orlik zosta zabity. Osiemnastu ocerw i szeregowychwyrnio si w tej akcji, w ktrej cay oddzia wykaza zapa i odwag. Dowdcatej grupy podporucznik Matyjakiewicz i starszy saper Jaworski zostan od-znaczeni Krzyem Grunwaldu III klasy, a wszyscy pozostali otrzymaj wysokieodznaczenia wojskowe44. Liczne przykady podobnej dzielnoci s meldowaneze wszystkich okrgw. Jedynie tu i wdzie zdarzaj si pojedyncze wypadkitchrzostwa. [] Np. ochrona Obwodowej Komisji Wyborczej w Koczycach

Wielkich na lsku napadnita przez band zamiast walczy daa si rozbroi.Wojskowy Sd Okrgowy skaza za tchrzostwo na kar mierci przez rozstrzela-nie dowdc tego plutonu podporucznika WP Bakiera, komendanta posterunkuMO ysaka i kilku szeregowych najbardziej winnych tchrzostwa45.

Wydawanie wszystkich tych zarzdze i rozkazw miao pogbia przepapomidzy polskim podziemiem zbrojnym a ludowym Wojskiem Polskim. Trud-no jednoznacznie odpowiedzie na pytanie, czy tak si dziao. Z jednej stronytrzeba wzi pod uwag, e raporty, w ktrych znajdujemy informacje o tym,e szeregowi onierze nie chcieli angaowa si w dziaania zbrojne przeciwkopodziemiu, napyway przez cay 1946 r., a take w roku nastpnym, z drugiej

za naley pamita, e zarwno po jednej, jak i drugiej stronie paday oarymiertelne. Kierownictwo resortw siowych oczywicie starao si wykorzystatak sytuacj w jednym z raportw na temat nastrojw w jednostce wojsko-wej czytamy: W stosunku do band wszystkich cechuje nienawi, ktra znaczniezwikszya si z chwil, kiedy onierze dowiedzieli si o pierwszych oarach

120 premii, morski [wojewdztwo gdaskie J.P.] 10, poznaski 40, lsk 60, Krakw 100, d 80, Lublin 80.43

Formalnie Naczelne Dowdztwo zostao rozwizane w momencie utworzenia MinisterstwaObrony Narodowej. Jednak termin ten by uywany w rozkazodawstwie ministra obrony narodo-wej jeszcze kilka lat po wojnie. Wydaje si, e miao to wydwik propagandowy, symbolizowaocigo walki, poprzedniej z Niemcami z walk obecn, z podziemiem niepodlegociowym.Wtedy i teraz dowodzili ci sami ludzie, a walka miaaby by prowadzona jakoby w podobnychcelach.44 Jak podaje Jerzy laski, Krzyem Grunwaldu III klasy odznaczono szeciu uczestnikw tej po-tyczki, piciu otrzymao Order Virtuti Militari V klasy, siedmiu Krzy Walecznych. Dodatkowo ka-dy dosta Odznak Grunwaldzk. Komunici uznali si za dysponentw orderu Virtuti Militari czyKrzya Walecznych i nagradzali przede wszystkim tych, ktrzy przyczyniali si do wprowadzeniaporzdkw komunistycznych. Aby pokaza, jak bardzo komunici szafowali tymi odznaczeniami,naley porwna ich decyzje do decyzji o przyznaniu najwyszych odznacze wojskowych przez

dowdztwo Armii Krajowej po akcji na generaa SS Franza Kutscher. Wtedy przyznano tylkodwanacie takich odznacze, w tym cztery pomiertnie (zob. J. laski,onierze wyklci, Warszawa2004, s. 17).45 CAW, IV.501.1/A.614, Rozkaz specjalny nr 0012/Op, 26 VI 1946 r., k. 369.


12/26

152

Jarosaw Paka

puku w walce z band w dniach 13 marca 194646. Na pewno sowa o nienawi-ci byy przesadzone znamy raporty take z drugiej poowy 1946 r., w ktrychcigle mwi si o niepodejmowaniu walki przez onierzy ludowego Wojska Pol-skiego47. Natomiast raporty polskiego podziemia niepodlegociowego cechuje

coraz wiksza ostrono w opisywaniu sytuacji w szeregach ludowego WojskaPolskiego. Wicej uwagi zwraca si na indoktrynacj prowadzon wrd onie-rzy przez ocerw sowieckich i ocerw polityczno-wychowawczych48. Wydajesi, e nawet jeli kierownictwo podziemia poakowskiego starao si prowadzirozrnienie pomidzy oddziaami UBP, KBW a jednostkami ludowego WojskaPolskiego, to z czasem wojsko miao coraz mniej skrupuw w akcjach przeciwkopodziemiu49.

W poowie maja 1946 r. w Warszawie w MON odbya si odprawa dowd-cw okrgw wojskowych oraz ich zastpcw do spraw polityczno-wychowaw-czych. Jednym z najwaniejszych zagadnie omawianych na spotkaniu bya wal-

ka z podziemiem. Gen. Mossor w referacie wygoszonym na tej odprawie mwio wzrocie si zbrojnego podziemia niepodlegociowego do 18 tys. partyzantw.Prbowa wyjania, dlaczego do tej pory nie udao si zniszczy podziemia i jed-noczenie nie mia wtpliwoci co do wynikw tej walki: Mamy miadcdziesiciokrotn przewag liczby i stukrotn przewag sprztu. Jeli usuniemybraki i bdy, rozwiemy spraw w cigu kilku miesicy. Zreszt wedugniego ju wida byo pierwsze efekty dziaa koordynowanych przez PKB.Ilo unieszkodliwionych [onierzy podziemia J.P.] stale wzrasta [], ilozdobytej broni wzrosa ostatnio wielokrotnie. [] Wzilimy pooenie w rk,ale daleko do opanowania. Mossor analizowa wspprac pomidzy resortami

w poszczeglnych wojewdztwach i wymienia cigle popeniane bdy w dzia-aniach wojska. Pisa o braku sprawnego wywiadu (dobrym dysponowa komitetbiaostocki), szablonowych operacjach (uderzenia w mas rozproszon zamiastw orodki kierownicze), braku dyscypliny bojowej (sdy stosowa pokazowe,na miejscu, szybko) oraz niedostatecznej propagandzie (liczy si z zapalonmodzie, wykazywa jej nie tylko zbrodniczo, ale i nonsens tej walki). Kon-kluzja wygldaa nastpujco: w tym roku ustali si ostatecznie wadze Rzdu

Jednoci Narodowej. Ze strony reakcji bd silne prby zaburze. Jej tub jestPSL i szeptana propaganda. Jej orem s bandy. Zapewnienie spokoju w cigulata i jesieni jest pierwsz koniecznoci pastwow. To zadanie spoczywa przede

wszystkim na nas i wykonamy je50.

46 CAW, IV.501.1/A.624, Raport z inspekcji przeprowadzonej w 49 Puku Piechoty 14 DywizjiPiechoty w okresie 1014 marca 1946 r., 16 III 1946 r., k. 214.47Zob. A.G. Kister, Wojsko wobec, s. 58.48 R. Wnuk,Lubelski Okrg, s. 176.49Tomasz Balbus pisze: badajc zwizki wystpujce na styku komunistycznego aparatu represji polskie podziemie niepodlegociowe, relacje bardzo czsto niezwykle skomplikowane, z po-dwjnym dnem, niedajce si opisa prostymi, czarno-biaymi schematami, jestemy dopiero na

pocztku dugiej drogi zmierzajcej do poznania podstawowych faktw i biograi czy te stworze-nia analitycznych prb opisu zjawisk (zob. T. Balbus,Komunistyczny aparat represji, s. 218).50 CAW, IV.501.1/A.112, Dyspozycja [Stefana] Mossora na odpraw dowdcw okrgw wojsko-wych w dniach 1314 maja 1946, b.d., k. 6573.


13/26

153


Jednym z podstawowych zada czonkw PKB byy wyjazdy w teren, inspek-cje, sprawdzanie, czy wytyczne komisji s w naleyty sposb wprowadzane w y-cie w poszczeglnych wojewdztwach, poszukiwanie nowych, lepszych rozwizamajcych na celu walk z podziemiem. Na przykad w maju genera Steca razem

z pukownikiem Grzegorzem Korczyskim wizytowa Lublin. Potem w spra-wozdaniu zauwaali, e w terenie wci byo za mao wojska i KBW, ponadtobrakowao broni automatycznej i wozw pancernych. Po inspekcji w Krakowiegen. Jwiak i gen. Steca poddali bardzo mocnej krytyce tamtejszy komitet; sabewyniki w walce z podziemiem upatrywali w tym, e operacje prowadzone byynieprolaktycznie, lecz po dokonanych ju akcjach partyzanckich i bez nale-ytego zwiadu agencyjnego. Oprcz tego wikszo operacji bya nadzorowanaz orodka w Krakowie, a nie z miejsc, w ktrych dziaay oddziay podziemia51.

Byy jednak take dobrze prowadzone operacje. Jedn z nich, na obszarzetrzech powiatw Radomia, Kozienic i Iy zorganizowao dowdztwo 2 Dy-

wizji Piechoty. Powoana na potrzeby tej akcji grupa operacyjna liczya okootysica onierzy. Sztab grupy (nadano mu kryptonim Papier) podzieli swojesiy na trzy podgrupy o kryptonimach Mapa (Radom), Owek (Kozienice)i Atrament (Ia). Akcj wykonano w dwch fazach. W pierwszej wszystkieoddziay miay za zadanie uderzy nagle na przewidywane miejsce stacjonowa-nia oddziau partyzanckiego i pojma jego onierzy, a w razie napotkania oporu zniszczy partyzantw ogniem. Dodatkowo rozkazano schwyta wszystkichpodejrzanych wedug spisw podanych przez Urzdy Bezpieczestwa Publiczne-go. onierze zostali zobowizani do zatrzymywania w czasie dziaa wszystkichsamochodw i furmanek. Szczegln uwag zwracano na to, by w operacji nie

dochodzio do wypadkw maruderstwa, przekupstwa lub pobaliwoci ze stro-ny onierzy, a wszelkie tego rodzaju odstpstwa od rozkazw nakazywano karasurowo dyscyplinarnie lub kierowa spraw do prokuratora.

Kada z grup miaa przegrupowywa si w okrelonych kierunkach. I takgrupa Mapa (Radom) powinna przeprowadza swoje dziaania w kierunkuz zachodu na wschd i w tym kierunku spycha ugrupowania zbrojnego pod-ziemia, grupa Owek (Kozienice) z pnocy na poudnie i nie pozwoli naprzenikanie partyzantw na pnoc od pasa swojego dziaania, natomiast grupaAtrament (Ia) wszystkie akcje powinna rozpoczyna od poudnia, ewentual-nie poudniowego-zachodu, tak by partyzantw, ktrych nie udao si schwyta,

zmusza do kierowania si ku Wile i nie dopuci do przenikania ich w lasywitokrzyskie. W drugiej fazie z kadej z trzech grup wydzielono od omiu dodziesiciu pododdziaw, na ich dowdcw wyznaczono dobrych, penych ini-cjatywy i sumiennych ocerw, a w charakterze wsppracownikw do kadejpodgrupy przydzielono ocera polityczno-wychowawczego oraz przedstawicie-la Urzdu Bezpieczestwa Publicznego. Zadaniem nowo sformowanych pod-grup byo przeprowadzenie dziaa propagandowo-administracyjnych, celem

51L. Grot,Dziaania LWP przeciwko zbrojnemu podziemiu 19441947, Wojskowy Przegld Histo-ryczny 1973, nr 3, s. 489.


14/26

154

Jarosaw Paka

ostatecznego uspokojenia terenu oraz ciganie i wyapywanie poszczeglnych,pojedynczych czonkw podziemia52.

W cigu siedmiu dni, w czasie ktrych prowadzono dziaania, zatrzymanoa tysic osb podejrzanych o dziaalno partyzanck, zdobyto duo broni. Do

walki doszo w 22 wypadkach. Zgino jedenastu czonkw podziemia, dziesi-ciu zostao rannych. Wojsko i formacje bezpieczestwa straciy omiu ludzi, trzyosoby zostay ranne53.

W Sztabie Generalnym chwalono sposb przeprowadzania operacji i zwra-cano uwag na fakt, e zostaa ona starannie przygotowana pod wzgldem wy-wiadowczym UBP mia dostarczy wiadomoci o bazach podziemia, o jegoczonkach i uzbrojeniu. Ponadto przed niezbyt duymi siami biorcymi udziaw operacji postawiono realistyczne zadania operacje przeprowadzano tylkona terenie trzech powiatw. Dodatkowo pooono nacisk na szybkie i utajnioneprzygotowanie operacji oraz rozpoczcie dziaa o jednakowej godzinie, w nocy,

przez wszystkie siy biorce w niej udzia. Genera Mossor, analizujc t operacj,zauwaa: przynajmniej 50% operacji zawodzi z powodu niedonego, przy-dugiego organizowania, co powoduje uprzedzenie band o zamierzonej opera-cji. Zwracano rwnie uwag na sprawnie zorganizowan czno oraz odpo-wiedni prac polityczno-wychowawcz wrd oddziaw i ludnoci cywilnej54.

Sprawami walki z podziemiem zbrojnym byli oczywicie zainteresowani naj-wysi funkcjonariusze partii, czonkowie Biura Politycznego KC PPR z Bolesa-wem Bierutem na czele, formalnie bezpartyjnym prezydentem Krajowej RadyNarodowej. 17 czerwca 1946 r. w Belwederze zorganizowano dla nich konfe-rencj, podczas ktrej czonkowie PKB referowali wyniki swoich dziaa. Z po-

siedzenia zachowaa si tylko krtka notatka Mossora, z ktrej wynika, e gw-nym tematem rozmw byy potrzeba utworzenia jednolitego kierownictwa nadformacjami bezpieczestwa biorcymi udzia w dziaaniach zbrojnych, a wicUB, wojsk KBW i milicji oraz konieczno rozbudowy i wzmocnienia wywiaduagenturalnego. Jeli chodzi o t ostatni spraw, postulowano: lepszy dobrpersonelu, wzmocnienie fachowoci, lepsze wykorzystanie rodkw pieninychi zwikszenie ich sumy, przystosowanie wywiadu do charakteru wsi gwnejbazy band. Poza tym proponowano wykorzysta w dziaaniach partyzanckichmiejscowy aktyw partyjny, wprowadzi do walki grupy operacyjne bezpiecze-stwa dziaajce w ubraniach cywilnych, dozbroi jednostki ORMO i wzmoc-

ni wspprac wojewdzkich komitetw bezpieczestwa z sekretarzami PPR.Ciekawe byy rwnie propozycje zaostrzenia sankcji wobec rodzin czonkwoddziaw niepodlegociowych oraz partyzantw uywajcych mundurw woj-skowych. Kolejnymi punktami poruszanymi podczas debaty byy: Koniecznooczyszczenia administracji wojewdztw opanowanych przez PSL [] oraz spra-wa prewencyjnych aresztw i likwidowania aktyww przeciwnika55.

52 CAW, IV.501.1/A.613, Przykadowa organizacja i przeprowadzenie operacji przeciwko bandom,7 V 1946 r., k. 285293.53

Ibidem.54

CAW, IV.501.1/A.613, Pismo [Stefana] Mossora do przewodniczcych wszystkich komitetwbezpieczestwa o wzorowo przeprowadzonej operacji, 7 V 1946 r., k. 283.55 CAW, IV.501.1/A.626, Notatka [Stefana] Mossora z konferencji w Belwederze, 17 VI 1946 r.,k. 295.


15/26

155


Wstpne oceny przebiegu akcji kierowanej przez PKB sporzdzono na poczt-ku czerwca. W Sztabie Generalnym pierwszy miesic pracy komisji i komitetwwojewdzkich oceniano pozytywnie. Straty podziemia zbrojnego wydatnie wzro-sy w porwnaniu z okresem poprzednim, ale w nastpnym miesicu, w maju,

bilans ten si pogorszy. Tumaczono to faktem, e partyzanci zostali przydu-szeni i rozproszeni, ale nie zniszczeni, nauczyli si walczy maymi grupami,strzelaj zza wga56. Tymczasem za mao zmienia si taktyka dziaa wojskai oddziaw bezpieczestwa. Wci powtarzay si uderzania caymi pukami naniedostatecznie rozpoznane, dziaajce gwnie w lasach ugrupowania, zdarzaysi przypadki uycia czogw czy stosowania nawa ogniowych, ktrych przy-datno w walkach o takim charakterze bya niewielka57. W Sztabie Generalnympitnowano takie rozwizania. Gen. Mossor wskazywa operacj le przeprowa-dzon przez gdaski komitet, podczas ktrej w teren wysano gwnie oddzia-

y WBW. Genera pisa: Z caoci dziaa ww. grupy operacyjnej odnosz wra-

enie, jak gdyby dowdcy specjalnie unikali spotkania z band. Szukaj jej tam,gdzie nic nie wskazuje na to, eby moga by, pomijajc rejon ten, gdzie stwier-dzono j namacalnie. [] Wykazuj kompletny brak energii i jakby obaw przedwziciem na siebie odpowiedzialnoci. Tymczasem we wzorcowej operacji do-wdca powinien wzi pod uwag nastpujce czynniki: Szybka i waciwa oce-na sytuacji, miae powzicie decyzji, poczone z odwag wzicia na siebie odpo-wiedzialnoci, zdecydowane i konsekwentne dziaanie (natychmiastowy pocig)oraz wspdziaanie58. W innych rozkazach zwraca uwag na prowadzenie wy-wiadu agencyjnego i dziaania wyprzedzajce poczynania podziemia, pisa: Zamao wywiadu. Cae rewizje wojskowe niewiele robi59. Wci tylko pocig

bez wyniku. Jeeli tak dalej bdzie, nada rozkaz przypominajcy koniecznouprzedzenia [podkrelenia Mossora J.P.] napadw przez wykrywanie band wy-wiadem i niszczenie przed ich akcj60. W raporcie o sytuacji w wojewdztwiedzkim w czerwcu notowa: Milicja to skad broni dla band61. Natomiastwobec zych wynikw w walce na Podkarpaciu zacza krystalizowa si mylo stworzeniu odrbnego sztabu, ktry koordynowaby dziaania przeciwko ugru-powaniu Ognia62. W kolejnych dokumentach wydanych przez PKB pisano, ewalka z podziemiem niepodlegociowym stanowi w tym roku najwaniejsze za-danie dla wojska i jednostek KBW, a wyniki osignite w tej walce bd stanowiyjedyne kryterium oceny kadego ocera od chorego do generaa. Niedbalstwo

lub nieudolno w wykonywaniu tego zadania bd karane nie tylko usuniciem

56 CAW, IV.501,1/A.612, Uwagi [Stefana] Mossora do sprawozdania generaa [Ostapa] Stecy, 12 VI1946 r., k. 46.57 T. Honkisz,Pastwowa Komisja Bezpieczestwa, s. 3031.58 CAW, IV.501.1/A.101, Raport [Stefana] Mossora do dowdcy KBW generaa [Bolesawa] Kienie-wicza, 25 V 1946, k. 751.59 CAW, IV.501.1/A.629, Notatka [Stefana] Mossora na sprawozdaniu z przeprowadzania operacjiprzeciwko Ogniowi, 30 IV 1946 r., k. 298.60 CAW, IV.501.1/A.629, Notatki na sprawozdaniu z dziaalnoci band i ich zwalczaniu w woje-wdztwie poznaskim, 16 V 1946 r., k. 379.61

CAW, IV.501.1/A.614, Notatki na sprawozdaniu o sytuacji na terenie Dowdztwa Okrgu Woj-skowego w odzi w czerwcu 1946, 24 VI 1946 r., k. 107108.62 CAW, IV.501.1/A.614, Notatki na sprawozdaniu sytuacyjnym w Okrgu Wojskowym w Krako-wie w maju 1946, 24 VI 1946 r., k. 90.


16/26

156

Jarosaw Paka

z wojska, wzgldnie KBW, ale oddawane pod sd. Jest rzecz charakterystyczn,e w wytycznych dla wojska zwracano szczegln uwag na fakt, by nie stosowaodpowiedzialnoci zbiorowej wobec ludnoci zamieszkujcej teren, na ktrymdziaay ugrupowania partyzanckie. Zgodnie z tym rozkazywano surowo wy-

stpowa tylko w stosunku do bandytw, a przede wszystkim w stosunku do ichprzywdcw, jaskrawo podkrelajc rnic postpowania w stosunku do lud-noci spokojnej. Ocerom nakazano z surowoci tpi naduycia materialnew stosunku do ludnoci cywilnej, oddawa kady wypadek pod sd i podawado wiadomoci publicznej kar, stara si na kadym kroku pomaga ludnocicywilnej w jej drobnych codziennych potrzebach, udziela bezpatnej pomocylekarskiej i weterynaryjnej, materialnej dla najbiedniejszych (na przykad zapew-nia zup dla dzieci), pomaga przy sianokosach i niwach, zwzce drzewa, pra-cach budowlanych itd. Oddzia operacyjny nie moe by ciarem dla ludnoci,a odwrotnie, musi sta si jej pomoc63. Z realizacj tych zalece byo bardzo

rnie.Punktem kulminacyjnym ofensywy przeciwko podziemiu oraz legalnej opo-zycji byo referendum z 30 czerwca 1946 r. Tak jak cay aparat pastwowy, dosprawnego przebiegu gosowania, a przede wszystkim gosowania zgodnegoz oczekiwaniami wadz komunistycznych, przygotowywao si rwnie wojsko.7 czerwca w teren wyruszyy tzw. brygady propagandowe, ktrych zadaniembya praca agitacyjna wrd ludnoci gwnie powiatw Ziem Odzyskanych orazterenw, na ktrych najsilniej dziaao podziemie zbrojne. Brygady skaday siz trzech do dziesiciu odpowiednio dobranych onierzy i dowdcy, ktry bynajczciej ocerem polityczno-wychowawczym. Wedug danych wojskowych

prac polityczn w terenie prowadzio okoo 2500 takich brygad, skadajcychsi z 20 tys. onierzy. Wasne brygady wystawiy rwnie oddziay KBW orazWOP. W ocenie KC PPR wojsko lepiej wypenio swoje zadania propagandoweni partie polityczne. Jak pisano w raportach partyjnych, wojsko dotaro z dzia-alnoci agitacyjn niemal do wszystkich wsi w kraju, poza tym byo te yczli-wiej przyjmowane przez ludno ni przedstawiciele miejscowej wadzy czy partiipolitycznych64.

Najwaniejszym jednak, jak si wydaje, zadaniem wojska byo zneutralizo-wanie poczyna podziemia tak, aby nie zakcio ono przebiegu referendum,a wadze miay swobod w pracach nad korygowaniem jego wynikw. Cho-

dzio przede wszystkim o to, aby nie dopuci do akcji zbrojnych przeciwko ko-misjom referendalnym oraz dostarczy protokoy po zakoczonym gosowaniuz poszczeglnych obwodw do okrgw i dalej do wadz centralnych. W tymcelu zgodnie z wytycznymi PKB dla komitetw wojewdzkich, przewodniczcykomitetu powinien nawiza czno z zaufanymi czonkami komisji okrgowej,najlepiej przedstawicielami PPR65.

63 CAW, IV.501.1/A.612, Projekt wytycznych dla usprawnienia pracy wojewdzkich komitetwbezpieczestwa, b.d., k. 115121.64KBW skierowa do pracy agitacyjnej okoo 2400 onierzy, natomiast WOP 3 tys. onierzy

(zob. C. Oskowski,Referendum 30 czerwca 1946 roku w Polsce, Warszawa 2000, s. 66).65A. Paczkowski,Referendum z 30 czerwca 1946 roku. Przebieg i wyniki, Warszawa 1993, s. 1929,tu zob.: Wytyczne Pastwowej Komisji Bezpieczestwa dla wojewdzkich komitetw bezpiecze-stwa w sprawie ubezpieczenia akcji gosowania ludowego z 4 czerwca 1946 r.


17/26

157


Siy wojska i bezpieczestwa nie byy w stanie w kadym obwodzie goso-wania wystawi garnizonw zdolnych do kontrolowania przebiegu gosowania,wobec tego rozkazano, by komitety wojewdzkie wyodrbniy powiaty i gminy,w ktrych zachodzio najwiksze niebezpieczestwo akcji podziemia zbrojne-

go. Obwody najbardziej zagroone powinny by obsadzone przez siy woj-ska i przedstawicieli UBP, mniej zagroone przez milicj i przedstawicieli UBP,a najspokojniejsze przez milicj i ORMO. Zwracano jednoczenie uwag na to,by nie dopuci do rozproszenia si, by w kadym rejonie obwodw niebezpiecz-nych zachowa dostatecznie silny i mobilny odwd, gotowy do niezwocznegowkroczenia do walki. Ponadto kady komitet wojewdzki powinien zachowasilny odwd centralny. Zwracano rwnie uwag na zapewnienie odpowiednichrodkw cznoci66.

Zadaniem wojska byo rwnie zabezpieczenie przewozu protokow go-sowania. W wytycznych dotyczcych tego problemu pisano: W zalenoci od

posiadanych rodkw przewozowych i si do ochrony [powiatowy sztab J.P.]wyznacza ekipy samochodowe (dwa do trzech samochodw z ochron. W po-wiatach zagroonych ochrona nie mniej jak 1 [ocer J.P.] plus 50 [onierzy J.P.]). Jeli odlego powiatu do komisji okrgowej wynosia wicej ni sze-dziesit kilometrw, protokoy miay by dostarczane do okrgu drog lotnicz,jeli odlego bya mniejsza samochodami67. Oglne zestawienie si przezna-czonych do zabezpieczania referendum wygldao nastpujco: MO 25 700,ORMO 28 070, KBW 8370, UB 11 315, wojsko 36 400. Razem siy skiero-wane do akcji zabezpieczania gosowania wynosiy prawie 110 tys. ludzi68.

Rzeczywiste wyniki referendum byy klsk komunistw. Jednak spoecze-

stwo nie dowiedziao si o tym, do wiadomoci publicznej przekazano informacjo zwycistwie PPR i jej sojusznikw69. Samo gosowanie przebiegao stosunkowospokojnie, w czym du zasug miay prewencyjne aresztowania przedstawi-cieli opozycyjnego PSL oraz zbrojna asysta, w ktrej skad wchodzili onierzeludowego wojska. W Sztabie Generalnym bardzo dobrze oceniono udzia wojskaw referendum. Gen. Steca pisa w raporcie: Praca wojska na og pena zapaui zapewnia spokj i bezpieczestwo. Na szczeglne wyrnienie zasuguje do-brze zorganizowana i pena powicenia praca oddziaw wojskowych w pracyagitacyjno-propagandowej, jak te zabezpieczeniu gosowania. [] W pracy za-bezpieczenia gosowania wojsko szczeglniej byo pomocne ze wzgldu na sab

obsad posterunkw MO []. Sytuacj ratowao czsto wojsko, ktre w wie-lu wypadkach przez wietnie przeprowadzon akcj uwiadamiajc, zmieniaopolityczne oblicze terenu. Steca mia sporo zastrzee do dziaa milicji, kt-re okrela jako niezdecydowane, poza tym milicja bya sabiej uzbrojona niwojsko. Krytycznie wypowiada si take na temat ORMO: nie przedstawia

66A. Paczkowski,Referendum, s. 1929.67 CAW, IV.501.1/A.612, Wytyczne ubezpieczenia akcji przewozw protokow gosowania ludo-wego z czerwca 1946, czerwiec 1946 r., k. 5255.68A. Paczkowski,Referendum, s. 3036, tu zob.: Instrukcja Pastwowej Komisji Bezpieczestwa

w sprawie zabezpieczenia prac komisji obwodowych wraz z kalkulacj si i rezerw w powiatachi wojewdztwach z 4 czerwca 1946 r.69 A. Paczkowski, Od sfaszowanego zwycistwa do prawdziwej klski. Szkice do portretu PRL,Warszawa 1999.


18/26

158

Jarosaw Paka

wikszej wartoci, zorganizowane sabo, bez inicjatywy. Oczywicie, nie wszyst-ko stao na odpowiednim poziomie, Steca surowo ocenia stan zaopatrzenia od-dziaw wojska, ktre czsto obejmowao zaledwie konieczne minimum (nie-zmieniana bielizna, zalg wszy, brak papierosw itp.). Najlepiej wyekwipowane

byy jednostki KBW i UB. Konkluzja dotyczca udziau wojska w referendumbya nastpujca: Poniewa ludno ma olbrzymie zaufanie do przedstawicieliwojska, naleaoby grupy propagandowe wojskowe wysa wczeniej na terenyposzczeglnych powiatw70.

Dowiadczenia wyniesione z przeprowadzonego referendum miay zosta wy-korzystane podczas zbliajcych si wyborw do sejmu. Tu po zakoczeniu re-ferendum w Sztabie Generalnym opracowano wytyczne na okres przedwyborczydla wojewdzkich komitetw bezpieczestwa. Zgodnie z nimi wojsko ponowniemiao zosta cakowicie podporzdkowane interesom partii i realizowa jej poli-tyk. Wrd bdw, ktre popeniono podczas referendum, wymieniano przede

wszystkim mao skuteczn prac propagandow w szeregach wojska, pisano, abyusuwa ocerw, ktrzy ujawnili swoje niepodlegociowe, a wic w rozumieniukomunistw reakcyjne, nastawienie. Szczeglny nacisk kadziono na dziaaniapropagandowe, postulowano, by przed wyborami wojsko wysao w teren jeszczewicej grup propagandowych i aby przebyway one duej wrd ludnoci wiej-skiej. Tak wic siy zbrojne miay po raz kolejny zosta wykorzystane przez partiw walce politycznej. Interes wojska zosta tutaj poczony z interesem partii71.

Zmieniona zostaa take taktyka w walce z podziemiem zbrojnym. Nie prze-prowadzano ju wikszych operacji siami liczcymi wicej ni dwa lub trzy bata-liony piechoty. Wobec rozdrobnienia oddziaw partyzanckich, kade ugrupowa-

nie podziemia niepodlegociowego miao otrzyma teraz swj sztab operacyjny,ktry niczym innym si nie zajmujc, bdzie tak dugo tropi band, dopki jejdoszcztnie nie zlikwiduje. Sztaby powinny kierowa niewielkimi, ale zarazembardzo mobilnymi grupami operacyjnymi. Kad z nich naleao odpowiedniozaopatrzy w rodki cznoci, bro oraz ywno, tak by w terenie moga onadziaa samodzielnie i odpowiednio dugo. W momencie nawizania kontak-tu z oddziaem partyzanckim, dowdca grupy powinien otrzyma wsparcie odwszystkich innych znajdujcych si w okolicy oddziaw, on te przejmowa nadnimi dowodzenie i jednoczenie by odpowiedzialny za przeprowadzon akcj bez wzgldu na to, w ktrym wojewdztwie prowadzi pocig i walk72. W roz-

kazach przekazywanych konkretnym komitetom wojewdzkim zwracano uwagna to, by kady dowdca grupy otrzyma odpowiedni fundusz na prowadzeniewywiadu agencyjnego, a kada akcja miaa koczy si ostateczn likwidacj par-tyzantw i nie moga by przerwana nawet po ich rozproszeniu si73. Powyszedokumenty bardzo mocno byy powizane z Rozkazem nr 70 wydanym przezRadkiewicza, ktry zwraca uwag na cilejsz wspprac milicji i organw bez-

70 CAW, IV.501.1/A.841, Uwagi z przebiegu Gosowania Ludowego zestawione na podstawie rapor-tw delegowanych ocerw przez Sztab Generalny, b.d., k. 12431250.71CAW, IV.501.1/A.612, Wytyczne dla pracy wojewdzkich Komitetw Bezpieczestwa na okres

przedwyborczy, lipiec 1946 r., k. 3548.72Ibidem, k. 42.

73 CAW, IV.501.1/A.624, Wytyczne dla Wojewdzkiego Komitetu Bezpieczestwa w Kielcach,3 VIII 1946 r., k. 347348.


19/26

159


pieczestwa z wojskiem. Ponadto pisano o koniecznoci werbowania agentwi informatorw w terenie, a take wrd onierzy podziemia, a jednoczenie za-pobiegania przenikaniu propagandy niepodlegociowej w szeregi wojska. Kara-ne miao by samo prowadzenie pertraktacji pomidzy walczcymi stronami74.

Niedugo po zakoczeniu referendum PKB rozpocza bezporednie przygo-towania wojska i aparatu bezpieczestwa do odpowiedniego zabezpieczeniawyborw do sejmu. Do poowy sierpnia w jednostkach wojskowych powinnabya odby si praca majca na celu poprawienie dyscypliny i oczyszczenie odelementw szkodliwych, ujawnionych w czasie referendum. Nastpny okres,do koca wrzenia, to czas przygotowania aparatu propagandowego oraz od-dziaw wojskowych do obsadzenia komisji wyborczych. Wreszcie od pocztkupadziernika jednostki wojskowe oraz aparatu bezpieczestwa miay wyruszyw teren. Jednoczenie w wytycznych nie zapominano o walkach z podziemiem.Informowano, e do poowy sierpnia dziaao 49 wojskowych, specjalnych grup

operacyjnych. Wedug nomenklatury wojskowej, w sierpniu notowano 246 na-padw, z czego 164 to napady rabunkowe, a 82 terrorystyczne. Najwikszaliczba jednostek podziemia miaa wystpowa w wojewdztwach lubelskim, war-szawskim, rzeszowskim i gdaskim75. Dlatego te postanowiono wzmocni akcjw tych wojewdztwach, przerwa bierno partii politycznych i organizacji spo-ecznych w stosunku do akcji przeciwko podziemiu. Przyznawano jednoczenie,e nowe metody walki, w ktrych szczeglna rola przypadaa wojskowym gru-pom specjalnym, zaczy przynosi wymierne rezultaty76.

Szczeglna sytuacja panowaa w wojewdztwie krakowskim, ktre od wiosnydo jesieni 1946 r. uznano za najbardziej zagroony obszar dla funkcjonowania

struktur pastwa komunistycznego. W sprawozdaniu szefa Gwnego ZarzduPolityczno-Wojskowego mona przeczyta: wojsko nasze jest w defensywie,upada na duchu, czujc sw bezsilno [] co jest zjawiskiem niebezpiecznym.[] W rej[onie] woj. krakowskiego, zwaszcza na terenach specjalnie nasilonegodziaania band, notujemy pewne pogorszenie si stanu moralnego onierzy [],wystpuje przygnbienie i upadek wiary we wasne siy na skutek bezkarnegograsowania band77. W duej mierze miao to zwizek z dziaalnoci oddziau

Jzefa Kurasia Ognia. Na posiedzeniu komisji bezpieczestwa postanowionowysa do pomocy gen. Prus-Wickowskiemu, dowdcy Okrgu Wojskowegow Krakowie, energicznego i dowiadczonego ocera sztabowego lub genera-

a, ktry miaby koordynowa akcj przeciwko podziemiu niepodlegociowe-mu w caym wojewdztwie krakowskim78; ponadto ymierski postulowa, aby

74 CAW, IV.501.1/A.615, Rozkaz nr 70, 23 VII 1946 r., k. 275280.75 CAW, IV.501.1/A.772, Protok nr 12 posiedzenia Pastwowej Komisji Bezpieczestwa, 20 VIII1946 r., k. 2730.76 CAW, IV.501.1/A.772, Protok nr 13 posiedzenia Pastwowej Komisji Bezpieczestwa, 4 IX1946 r., k. 3135.77M. Korku,Zostacie wierni tylko Polsce Niepodlegociowe oddziay partyzanckie w Krakow-

skiem, Krakw 2002, s. 329.78 Do pomocy gen. Wickowskiemu wyznaczono pk. Michaa Kasej, przedwojennego ocera,ktry w 1945 r. by m.in. ocerem oddziau operacyjnego sztabu 2 Armii dowodzonej przez gen.Karola wierczewskiego, a po wojnie suy w KBW.


20/26

160

Jarosaw Paka

pooy nacisk na prac polityczn i propagandow oraz wzmocni wojewdz-two siami zbrojnymi79.

W listopadzie w Sztabie Generalnym powstao wiele dokumentw, ktremiay organizowa dziaania wojska i organw bezpieczestwa w okresie bezpo-

rednio poprzedzajcym wybory i w dniu wyborw. Jednym z takich dokumen-tw bya Instrukcja do walki z bandami w zimie, w ktrej zwracano uwag namoliwo wytropienia grup partyzanckich dziki warunkom atmosferycznym.Pisano w niej: Zim znacznie atwiej odszuka zamieszkae i uywane legowi-ska bandytw po ladach na niegu. Odnalezione schrony natychmiast otaczasi i obrzuca granatami. Do wejcia schronu naley wystrzeli z rakietnicy 2 do3 pociskw wietlnych lub dymnych. Naley rwnie pamita, e w kadymschronie bandyckim jest zapasowe wejcie, dlatego te przed okreniem schronunaley skrupulatnie przeszuka teren. [] Wycznym miejscem zaopatrywaniasi bandytw jest wie, do ktrej przychodz oni w nocy. Aby uniemoliwi ban-

dytom zaopatrywanie si, naley sformowa mae narciarskie pododdziay. []Jeeli do odnalezionego bunkra prowadz wiee lady, a w bunkrze znajduje siywno, zaleca si przy nim urzdzi dobrze zamaskowan zasadzk80.

W rozkazie z 4 listopada ymierski pisa o tym, e zadaniem i obowiz-kiem Wojska Polskiego jest przedstawienie jasno i wyranie najszerszym masomnarodu pozycji, jak onierz polski zajmuje w decydujcej walce, toczcej sio utrwalenie demokracji w kraju81. Utrwalenie demokracji w kraju oczywi-cie byo utosamiane z przejciem wadzy, wygraniem wyborw przez komuni-stw. W teren ponownie wysane zostay tzw. brygady ochronno-propagandowe.

Jednostki te przebyway w akcji kilkanacie dni, organizoway wiece i spotkania

propagandowe, ich celem byo przede wszystkim odstraszanie od popierania listPolskiego Stronnictwa Ludowego, ale te dziaania represyjne. Ogem w caymkraju dziaao 2600 takich grup, liczcych ok. 61 tys. onierzy Wojska Polskiego,KBW, funkcjonariuszy MBP, MO i ORMO82. Jednoczenie, podobnie jak podczasreferendum w czerwcu 1946 r., wojsko miao pilnowa, aby w dniu wyborwnic nie zakcao pracy komisji wyborczych. Obwody wyborcze zostay podzie-lone na cztery kategorie. Do najsilniej zagroonych zaliczono 722 okrgi, za-groonych miao by 1013 okrgw, sabo zagroonych 1072, a spokojnych3697. W dwch ostatnich kategoriach ochron miay stanowi gwnie siy MOi ORMO, natomiast do obwodw silnie zagroonych i zagroonych przy-

dzielano dodatkowo jednostki wojskowe i KBW.Zgodnie z wytycznymi ochrona miaa wyglda w sposb nastpujcy: Dlaochrony obwodw Komisji Wyborczych naley wykorzysta przede wszystkimmiejscowe siy MO i ORMO, tzn. gminne MO i gromadzkie ORMO, w miejsco-wociach zagroonych do grup ochronnych, skadajcych si z MO i ORMOnaley doda grupy wojskowe. [] Dla kadej grupy ochronnej musi by przy-dzielony jeden funkcjonariusz UB, ktremu w sprawach operacyjnych podlega

79 CAW, IV.501.1/A.772, Protok nr 13 posiedzenia Pastwowej Komisji Bezpieczestwa, 4 IX1946 r., k. 3135.80

A.G. Kister, Wojsko wobec, s. 60.81 CAW, IV.500.1/A.21, Rozkaz Naczelnego Dowdcy nr 0260, 4 XI 1946 r., k. 82.82

Kampania wyborcza i wybory do Sejmu Ustawodawczego 19 stycznia 1947, wybr i oprac.J. Wrona, Warszawa 1999, s. 35.


21/26

161


grupa ochronna. W pierwszym etapie ochrony wyborw przy WojewdzkichKomitetach Bezpieczestwa musz by wydzielone rezerwy zawsze gotowe doakcji, liczce nie mniej ni 100 ludzi. W drugim etapie ochrony wyborw mu-sz by wydzielone rezerwy z KBW lub WP, przy Okrgowych i Powiatowych

Sztabach, zawsze gotowe do akcji w skadzie od 25 do 125 ludzi, w zalenociod stopnia zagroenia83. Wedug pniejszych raportw, w akcji wyborczej bra-o udzia ponad 109 tys. onierzy i funkcjonariuszy resortw siowych, w tym 62 tys. onierzy ludowego WP. Ocjalne dane mwiy, e podczas 851 akcji zgi-no 341 onierzy podziemia, 2528 zostao aresztowanych, ponadto zatrzyma-no 2617 podejrzanych o dziaalno antykomunistyczn84, co czsto oznaczaoaresztowania i zatrzymania wrd kandydatw na posw i dziaaczy terenowychPSL. Podobnie jak w referendum, take i tym razem komunici mogli swobod-nie sfaszowa wyniki wyborw, ocjalnie podano do publicznej wiadomoci, eprzytaczajc wikszo gosw zdoby blok wyborczy podporzdkowany PPR.

Z okazji zwycistwa wyborczego zarzdzono uroczystoci w caym kraju. 1 lutego1947 r. w Warszawie na placu Zwycistwa, przed Grobem Nieznanego onie-rza, odbya si wielka delada wojskowa. ymierski rozkazywa: ZwycistwoObozu Demokratycznego w kraju podczas wyborw, [] uwicone zostanieprzez nard specjalnie uroczycie. Udzia Wojska w uczczeniu tego doniosegoaktu pastwowego podkreli jego trwa czno z narodem. Maszerowa mia-y jednostki garnizonu warszawskiego, Instytucji Centralnych MON, jednostkiKBW oraz MO85.

Miesic po wyborach, nowo wybrany sejm uchwali ustaw o amnestii. Naposiedzeniach PKB wyraano zadowolenie z postpw przeprowadzanej akcji

ujawniania, pisano, e tam, gdzie byy przeprowadzone mocne uderzenia, tamproces ujawniania si nabra tempa. Propagandowe nawoywania do ujawnianiasi byy poczone z dziaaniami represyjnymi, jeszcze w czasie trwania amnestiizdecydowano przeprowadzi szereg mocnych uderze przeciw kierownictwupodziemia, ktre dotychczas jeszcze nie ujawnia si. Chodzi tu o uwolnienie do-w od wpywu kierownictwa86. W toku amnestii zgosio si ok. 30 tys. polskichczonkw podziemia, w wikszoci formalnie deklarujcych swoj dziaalnow okresie okupacji, jednak wielu z nich zapewne dziaao take po wkroczeniu dokraju wojsk sowieckich i polskich, dowodzonych przez komunistw.

Sfaszowane wybory i zniszczenie opozycji demokratycznej, brak nadziei na

skuteczn walk z reimem, ustawa amnestyjna, a przede wszystkim brutalneakcje komunistycznego aparatu represji spowodoway, e w pierwszej poowie1947 r. dziaalno podziemia niepodlegociowego zostaa mocno ograniczona.Zarwno opozycja demokratyczna, jak i konspiracja przestay by liczc si sipolityczn.

W pierwszej poowie 1947 r. komunistyczny aparat represji skierowa swojegwne siy do walki z podziemiem ukraiskim. Pod nadzorem PKB od kwietnia

83 CAW, IV.501.1/A.603, Oglne wytyczne dla Wojewdzkich Komitetw Bezpieczestwa w spra-wie ochrony wyborw, 24 XI 1946 r., k. 20312032.84

L. Grot,Dziaania LWP, s. 494.85 CAW, IV.501.1/A.808, Rozkaz Ministra Obrony Narodowej, 27 I 1947 r., k. 1.86 CAW, IV.501.1/A.772, Protok nr 19 z posiedzenia Pastwowej Komisji Bezpieczestwa, 27 III1947 r., k. 4648.


22/26

162

Jarosaw Paka

do lipca 1947 r. zostaa przeprowadzona akcja Wisa. Zorganizowana prze-ciwko ukraiskiemu podziemiu niepodlegociowemu, ktre w pewnym stopniuzagraao integralnoci pastwa polskiego, zaangaowaa prawie 20 tys. szere-gowych onierzy i ocerw. Siami Grupy Operacyjnej Wisa rozbito Ukrai-

sk Armi Powstacz, ale take poddano represjom Ukraicw mieszkajcychna terenach poudniowo-wschodniej Polski. Ponad 140 tys. ukraiskich obywa-teli pastwa polskiego przymusowo wysiedlono na pnocne i zachodnie terenykraju.

Akcja Wisa bya ostatni du operacj organizowan przez PKB. Oczy-wicie, walczyy jeszcze oddziay podziemia niepodlegociowego, zarwno pol-skiego, jak i ukraiskiego, jednak ich dziaania byy zupenie nieskoordynowane,rozproszone i prowadzone na duo mniejsz skal ni rok wczeniej. Na przykadgen. Popawski, dowdca okrgu wojskowego na lsku, a jednoczenie przewod-niczcy tamtejszego komitetu bezpieczestwa, pisa w padzierniku, e nie wy-

kryto na jego terenie oddziaw podziemia87

, podobnie byo w wojewdztwachzachodnich i centralnych. Z wojewdztwa lubelskiego natomiast napyway ra-porty o tym, e oddziay UPA zostay rozbite i rozproszone, a co najwaniejszepozbawione wzajemnej cznoci i cznoci z dowdztwem. Pozostae jeszczew terenie bandy WIN i NSZ s kompletnie zdemoralizowane i tak uszczuplo-ne, e nie stanowi powanego zagadnienia. Ich dziaalno prawie cakowiciestracia charakter polityczny, a przybraa bandycko-rabunkowy88. Na podsta-wie spywajcych z caego kraju sprawozda i propozycji zwalczania podziemia89

w Sztabie Generalnym powsta dokument dotyczcy oceny dziaa partyzantkipo okresie letnio-jesiennym. Pisano w nim: Mona stwierdzi, e bandytyzm

przeszed ju okres najwikszego nasilenia i dojrza do ostatecznej likwidacji.W wojewdztwach poudniowych i centralnych (obszar A) oddziay zbrojnegopodziemia niepodlegociowego niemal cakowicie zostay rozbite. Postulowano,aby na tych terenach rozwiza wojewdzkie komitety bezpieczestwa, a caospraw zwizanych z likwidacj drobnych grup partyzanckich przejy na siebieorgany bezpieczestwa. Nieco inna bya sytuacja w wojewdztwie lubelskimi rzeszowskim (obszar B), a wic na terenach, gdzie jeszcze niedawno dziaaaGrupa Operacyjna Wisa. W dokumencie pisano, e w obu wojewdztwach(oprcz powiatu hrubieszowskiego, gdzie miay pozostawa resztki kurenia Ber-kuta) nie byo adnego zwartego oddziau UPA, a polskie oddziay partyzanckie

w obu wojewdztwach nie przedstawiaj konkretnej siy. Wobec tego naleaopj za ciosem i zim przeprowadzi energiczn kampani, ktra doprowadzia-by do cakowitej likwidacji pozostaoci oddziaw podziemnych, tym bardziej e

87 CAW, IV.501.1/A.622, Sprawozdanie z wojewdztwa dolnolskiego za pierwsz dekad pa-dziernika 1947 r., 10 X 1947 r., k. 5560.88 CAW, IV.501.1/A.622, Sprawozdanie o stanie bezpieczestwa w wojewdztwie lubelskim za

miesic wrzesie 1947 r., 19 X 1947 r., k. 21.89 Zob. CAW, IV.501.1/A.622 w teczce znajduje si kilkanacie sprawozda i raportw ze wszyst-kich wojewdzkich komitetw bezpieczestwa, opisujcych walk z podziemiem niepodlegocio-wym, ktre kierowane byy do Sztabu Generalnego.


23/26

163


resztki tych oddziaw zostay wyizolowane od spoecznoci wiejskich i szukayschronienia w lasach90.

Najtrudniejsza bya sytuacja na obszarze Dowdztwa Okrgu Wojskowegonumer I, czyli okolic Warszawy, Biaegostoku i Olsztyna (obszar C). Liczba ak-

tywnych onierzy podziemia miaa wynosi ok. piciuset, a siatka cywilna liczymoga nawet kilka tysicy ludzi. Cigle jeszcze oddziay te miay due poparciew spoeczestwie, a dowdcy wojskowi i szefowie wojewdzkich urzdw bez-pieczestwa mieli bardzo mae pojcie nie tylko o stanie i charakterze organiza-cyjnym tej siatki, ale nawet o jej liczebnoci. Ten stan rzeczy na obszarze OWnr I jest niewtpliwie problemem, ktry naprasza si o wielk akcj polityczno--operacyjn, objt jednolitym kierownictwem i wyposaon w odpowiednierodki techniczne i materialne. Pisano, e w dziaania te ponownie powinno bywczone wojsko: w celu zwikszenia si biorcych udzia w akcji jest rzecz ko-nieczn, aby po zakoczeniu podstawowego wyszkolenia rekruckiego WP wzio

wydatniejszy udzia w walce z bandytyzmem91

.Ostatni postulat wynika zapewne z faktu, e po przeprowadzeniu wielkichoperacji z czasw referendum i wyborw do sejmu oraz akcji Wisa wojsko w-czao si do walki z podziemiem tylko w ograniczonym zakresie. Tak byo nawetw najbardziej zagroonym warszawskim OW, co byo wida choby na podsta-wie raportu jego dowdcy, gen. Paszkiewicza. W padzierniku zwoa on posie-dzenia komitetw bezpieczestwa w Warszawie i Biaymstoku. Podczas dyskusjipojawiy si wtpliwoci co do celowoci istnienia komitetw w obecnej formie,gdy rol kierownicz odgrywao w nich wojsko; wedug przedstawicieli WUBP,w ostatnich miesicach ciar walki z podziemiem bray na siebie jednostki pod-

lege resortowi bezpieczestwa. Podczas obrad ustalono, e sztab OW opracujejedynie dezyderaty do planu walki, w samym planie za zostanie pooony naciskna aktywno sztabw WUBP i zostanie uwzgldnione to, e angaowanie wojskaw wikszym stopniu nie jest ju potrzebne92.

Po analizie spywajcych ze wszystkich wojewdztw raportw na pocztkulistopada podjto decyzj o rozwizaniu komitetw bezpieczestwa w rejonach,w ktrych dziaalno podziemia bya ju bardzo ograniczona93. Dokumentacjstworzon przez komitety przekazywano do WUBP, deklarowano dalsz pomoc

90

Prawdopodobnie autorem cytowanego raportu by gen. Mossor. W teczce o sygnaturze CAW,IV.501.1/A.612, k. 9093 znajduje si dokument pt. Referat na posiedzenie Komisji Bezpiecze-stwa napisany odrcznie przez Mossora, w ktrym rozdziay pokrywaj si z rozdziaami cytowa-nego tutaj dokumentu Ocena sytuacji bandytyzmu po okresie letnio-jesiennym, wydrukowany27 X 1947 r., k. 94107.91

Ibidem.92 Na tle tych ustale doszo do koniktu, poniewa organy bezpieczestwa mimo wszystko za-day pomocy wojska w dalszych dziaaniach, a wedug Paszkiewicza byo to niemoliwe z powoduszczupoci si, ktrymi rozporzdza. Niemono wikszego zaangaowania si w dziaania prze-ciwko podziemiu tumaczy on brakiem starszego, wyszkolonego rocznika, kadry podocerskieji odpowiednich funduszy, co wizao si z kolejnymi redukcjami stanw osobowych w wojskui ograniczeniami nansowymi (zob. CAW, IV.501.1/A.622, Raport dowdcy Okrgu Wojskowego

w Warszawie [wpyn do Sztabu Generalnego 25 X 1947 r.], k. 261).93 W listopadzie i grudniu rozwizano komitety bezpieczestwa w wojewdztwach: szczeci-skim, gdaskim, poznaskim, bydgoskim, kieleckim, dzkim, dolnolskim i na Grnym lsku (zob. CAW, IV.501.1/A.623).


24/26

164

Jarosaw Paka

i wspprac pomidzy wojskiem a organami bezpieczestwa. Przygotowywanownioski odznaczeniowe dla najbardziej zasuonych. Gen. Mieczysaw Moczar,szef dzkiego WUBP, pisa, e oddziay podziemia niepodlegociowego zostayrozbite, poniewa wojsko wymienicie wsppracowao z UB i MO, a akcja

polityczna w znacznej mierze przyczynia si do zwycistwa wyborczego obozudemokracji94. Teraz widziano ju innych wrogw przewodniczcy bydgoskie-go komitetu bezpieczestwa pisa, e ucieczka Mikoajczyka wywoaa yweporuszenie w resztkach organizacji PSL-owskich, ktre przeywaj wielki kryzysi ulegaj dalszemu rozkadowi, a cay bodaje ciar dziaalnoci antydemo-kratycznej i antyrzdowej przyjmie na siebie kler, ktry posiada powane wpywyna spoeczestwo i modzie szkoln. Dziaalno band w ostatnim czasie []osaba95.

Jednoczenie przygotowywano si do przeprowadzania ostatniej akcji poli-tyczno-gospodarczej stanowicej, wedug przedstawicieli PKB, podbudow

dla akcji operacyjnej, ktrej zadaniem jest zniszczenie ostatecznie bandytyzm.Pisano o dziaaniach politycznych, oczyszczeniu administracji, zlikwidowaniuwrogich wpyww reakcji, a wic zarwno PSL, jak WRN, kleru, reakcyjne-go nauczycielstwa itd., oczyszczeniu pasa przygranicznego przy pomocy z jed-nej strony akcji prokuratorskiej, a z drugiej strony przesiedlenia niepodanychelementw, a wreszcie podniesieniu gospodarczym wojewdztw wschodnichi akcji zasiedlenia, zagospodarowania terenw poukraiskich96. Te dwa ostat-nie punkty to byy tylko postulaty. Jeli mona byo sprawnie, uywajc aparatuprzemocy, przeprowadzi akcj polityczn albo oczyci teren, to problemrozwoju gospodarczego wschodnich terenw Polski musia by obliczony na lata.

Znamienne, e PKB zainteresowaa si tak akcj cywiln dopiero pod koniecswojego istnienia, po zakoczeniu wszystkich dziaa pacykacyjnych. Z drugiejstrony wydaje si to logiczne, przecie zostaa powoana do tego, by si roz-wizywa wszystkie problemy, ktre stay na drodze do przejcia wadzy przezkomunistw.

Jeszcze raz tej zimy do akcji wczone miay by jednostki wojskowe. SztabGeneralny opracowa Wytyczne operacyjne do walki z bandytyzmem w okresiezimowym 1947/48. Wyznaczono take odpowiednie rodki nansowe, by mogabra w nich udzia odpowiednia ilo wojska. Pisano, e dziaania te bd akcjdoczyszczajc97. Gwny ich ciar miay przej na siebie jednostki podlege

94 CAW, IV.501.1/A.623, Protok z ostatniego posiedzenia Wojewdzkiego Komitetu Bezpiecze-stwa w odzi, 15 XII 1947 r., k. 21.95 CAW, IV.501.1/A.623, Protok z ostatniego posiedzenia Wojewdzkiego Komitetu Bezpiecze-stwa w Bydgoszczy, 25 XI 1947 r., k. 1.96 CAW, IV.501.1/A.610, Wytyczne dla stworzenia planu cywilnej akcji polityczno-gospodarczej dlawschodnich i poudniowych obszarw kraju (jako pisemne potwierdzenie decyzji powzitych naposiedzeniu Pastwowej Komisji Bezpieczestwa w dn. 28 X br.), 7 XI 1947 r., k. 1315.97 Maksymalna liczebno oddziaw biorcych udzia w akcjach operacyjnych miaa wynosi:Warszawa od 16 XII 1947 r. do 31 III 1948 r. 95 ocerw, 29 podocerw zawodowych,931 szeregowych i podocerw; Krakw od 1 XII 1947 r. do 31 III 1948 r. 106 ocerw,

35 podocerw zawodowych, 1289 podocerw i szeregowych; Lublin od 1 XII 1947 r. do31 III 1948 r. 158 ocerw, 38 podocerw zawodowych, 1754 szeregowych i podocerw (zob.

CAW, IV.501.1/A.622, Pismo do III wiceministra obrony narodowej, listopad 1947 r. [data dziennaniewidoczna], k. 260).


25/26

165


bezporednio organom bezpieczestwa, wojsko miao wsppracowa, prowa-dzi dziaalno polityczn i agitacyjn w terenie, nadal utrzymywa ruchomegrupy do wsparcia dziaa organw bezpieczestwa w walce z podziemiem,wyznaczy instruktorw w celu przeszkolenia funkcjonariuszy MO i ORMO.

W przypadku walki z podziemiem ukraiskim zdecydowano si zmniejszy wiel-ko ruchomych grup, ale zwikszy ich liczebno i ruchliwo w terenie98.Wreszcie wiosn 1948 r. oddziay wojskowe mogy wrci ju do swoich rodzi-

mych garnizonw, w tym czasie armia waciwie nie bya angaowana w dziaaniaprzeciwko podziemiu niepodlegociowemu, formalnie jednak dopiero w grud-niu tego roku zlikwidowano wojewdzkie komitety bezpieczestwa w pozosta-ych wojewdztwach99. Podziemie zbrojne, zarwno to polskie, jak i ukraiskie,nie stanowio ju wikszego zagroenia dla reimu; z drugiej strony jednostkiKBW, MO i ORMO byy na tyle silne, e mogy przej cakowit odpowiedzial-no za dziaania tego rodzaju. Wielka akcja pacykacyjna komunistw przeciw-

ko polskiemu spoeczestwu przyniosa spodziewane rezultaty. Przejli oni peniwadzy, kontrolowali cae terytorium kraju. Szacuje si, e od 1945 r. do koca1948 r. na polu walki zgino okoo 8700 konspiratorw100. Dziesitki tysicy tra-o do wizie. Fragmentaryczne, ocjalne wojskowe dane mwi o tym, e odpoowy 1945 r., a wic od momentu, gdy w dziaania takie wczyo si woj-sko, do koca tego roku straty podziemia wynosiy 984 zabitych i 2336 ujtychpartyzantw. W okresie najwikszego zaangaowania wojska, w czasie wielkiejakcji pacykacyjnej, kierowanej gwnie przez PKB, a wic od stycznia 1946 r.do lutego 1947 r., wedug ocjalnych danych zostao zabitych 3190 onierzypodziemia, a 682 zostao rannych. W tym czasie za dziaalno partyzanck oraz

za wspieranie takiej dziaalnoci do wizie trao 22 397 osb101

. Na pewnonie s to pene dane102. Oczywicie, nie za wszystkie te oary odpowiedzialnejest ludowe Wojsko Polskie, dodatkowo zdecydowana wikszo szeregowychonierzy nie bya wiadoma skali tych dziaa oraz ich prawdziwego charakteru.

98 Stworzy sie ruchomych grup operacyjnych przywizanych do punktw zaopatrzenia (bazzimowych) w terenie w skadzie 4050 ludzi kada. Przydzieli do tych grup odpowiedni transportsanny, narty, kuchnie, zapas ywnoci (CAW, IV.501.1/A.622, Plan ostatecznej likwidacji bandy-tyzmu w woj. lubelskim za okres zimowy 1947/48, 25 X 1947 r., k. 110113, plan ten sta sipodstaw do opracowania centralnego planu operacyjnego na ten okres).99

Rozkaz ministra obrony narodowej z 22 XI 1948 r. zobowizywa dowdcw okrgw woj-skowych nr I, V i VII do rozwizania komitetw na ich terytorium do 10 XII 1948 r. oraz polecaudzielenie bezzwocznej pomocy jednostek wojskowych organom bezpieczestwa w razie koniecz-nej potrzeby (zob. J. Tomaszewski, Sowietyzacja Wojska Polskiego, s. 222223).100A. Paczkowski,Polacy pod obc i wasn przemoc [w:] Czarna ksiga komunizmu. Zbrodnie,terror, przeladowania, Warszawa 1999, s. 352.101L. Grot,Dziaania LWP, s. 495.102Jerzy Panik podaje, e w latach 19461948 bezpieka aresztowaa (nie liczc osb oskaronycho przestpstwa okupacyjne) co najmniej 90 tys. osb, w tym 25 700 czonkw nielegalnych or-ganizacji, a same sdy wojskowe w tych latach wyday okoo 32 500 wyrokw, w tym ok. 12 tys.za udzia w nielegalnym zwizku (zob. J. Panik, Wybrane problemy orzecznictwa sdw wojsko-wych w sprawach o przestpstwa przeciwko pastwu w latach 19461953, Materiay Historyczne

1991, nr 1, tabela nr 1, s. 32). Jeli chodzi o straty wrd utrwalaczy wadzy ludowej, wedugtrudnych do zwerykowania ocjalnych danych z czasw PRL, zgin miao okoo 12 tys. czonkwpolskich formacji mundurowych (WP, KBW, MO, ORMO), 1 tys. onierzy Armii Czerwonej i ok.10 tys. cywilw (zob.Atlas polskiego podziemia, s. 34).


26/26

166

Jarosaw Paka

Nie zmienia to jednak faktu, e wojsko byo jednym z podstawowych narzdziwadzy komunistycznej, ktra w brutalny sposb wprowadzia rzdy w powojen-nej Polsce.

Jarosaw Paka (ur. 1973) historyk, dr (absolwent historii UniwersytetuWarszawskiego, doktoryzowa si w Akademii Humanistycznej im. Alek-sandra Gieysztora). Pracuje w Archiwum Historii Mwionej Domu Spotkaz Histori w Warszawie. Nagrywa relacje biograczne, koordynuje projektyzwizane z histori mwion, jest wspautorem wydawnictw edukacyjnychopartych na metodzie oral history. Ponadto zajmuje si histori wojskowocii II wojn wiatow. Publikowa m.in. na amach Przegldu Historyczno-

-Wojskowego, Karty, paryskich Zeszytw Historycznych. Autor ksikiGenera Stefan Mossor (18961957). Biograa wojskowa, za ktr otrzymaNagrod im. Prof. Tomasza Strzembosza za debiut historyczny 2009 r. Obec-

nie pracuje nad biogra marszaka Michaa Roli-ymierskiego.

The Peoples Army of Poland ghting with the armed Polish under-ground movement (the years 1946 and 1947)

Military units intended to ght with the Polish underground movement wereintroduced on a large scale just after the end of the war. However, the Peoples

Army of Poland began to play a particularly signicant role in the years 1946 and1947, when the National Security Commission was established and the general

staff received the task of determining and coordinating the actions against guer-rilla ghters. Commission meetings were irregular, but there were three periodswhen the meetings were organized with a particularly great intensity. Twice thiswas related to the increased involvement of the Army in the ghts with the Polishunderground movement in the spring of 1946 before the Referendum of 30

June, then before the elections in January 1947. The third time was connected tothe organization and implementation of the Wisa operation. In the autumn of1947, the Communists decided that the large-scale pacication action against the

Polish society brought the expected results, allowing them to control the situationin the country. Powerful security authorities were now able to take responsibility

for actions against the resistance movement, the Army could be included in suchactions only to a limited extent. This article tries to describe the dynamics of theevents and outline the problems, related to the involvement of the Peoples Armyof Poland in the ght against the Polish underground movement in the period ofits greatest intensity, namely before the referendum and elections, mainly on thebasis of the documents created by the general staff, other military institutions andthe National Security Commission.

Documents

Jarosław Pałka - Ludowe Wojsko Polskie w walce ze zbrojnym polskim podziemiem niepodległościowym (lata 1946 i 1947)