Jean Jacques Rousseau Insanlar Arasindaki Esitsizligin Kaynagi

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

NSANLAR ARASINDAK ETSZLN KAYNAI J.-J. ROUSSEAU Yaymlayan: Say Yaynlar / eviren: R. N. leri Kapak tasarm: Derman ver / Bask: Lord Matbaas Cilt: Yedign Mcellithanesi / Beinci Basm: Mart 1995- Genel Datm: SAY DAITIM LTD. T. Ankara Caddesi No: 54 Sirkeci / STANBUL Tel: 512 21 58 - 528 17 54 Fax: 512 50 80 jean jacques ROUSSEAU NSANLAR ARASINDAK ETSZLN KAYNAI VE TEMELLER ZERNE KONUMA GR, YORUM J. - L. Lecercle eviri Rasih Nuri leri

JEAN - JACQUES ROUSSEAU 1712 1778 HAYATI VE ESERLER Rousseau, ktidarlarla, grnte bile uzlamaya benzeyen her trl anlamay red etmiti. K. Marx, Schweitzer'e Mektup 24 Ocak 1885 HALKTAN BR Jean-Jacques Rousseau, ilk nemli eseri olan Bilimler ve San'attar stne Konuma'y, 1750, ylnda, nc toplumsal tabaka'nn (tiers etatM*) en ileri kesimi eski rejime kar genel taarruz amacyla g(*) Snl kavramndan nce, Fransa'da toplum U toplumsal tabakaya (etat) ayrlrd: 1. Asiller (Klllar); 2. Din adamlan (cbbelller); 3. Dierleri, yani burjuvalar, zanaatkarlar, kyller, iiler (tiers etat), nc toplumsal tabakay olutururlard. lerini bir araya toplarken yaynlad. Bu dnem, balca ideolojik dayana Katolik Kilisesi olan derebeylik rejiminin


ve mutlak kralln temellerini ykmaya giriilen ve btn dnce alanlarnda (felsefede, doa bilimlerinde, tarihte, ahlkta, hukukta v.b.'de) yeni bir dnya grn ileyip ortaya karan byk eserlerin yaratld dnemdir. Montesquieu'nun Kanunlarn Ruhu 1749da, Diderot'nun Krler Hakknda Mek-tup'u 1749da yaynland; Bouffon'un Doa Tarihinin birinci cildi de yle. 1751'de birinci cildi kacak olan Ansiklopedinin prospekts 1750'de, Voltaire'in XIV nc Louis Yzyl ile ayn zamanda yaynland. Demek ki yzyln bu dnm yllarnda edebiyat, hi deilse en fazla gze arpan eserlerinde, esas iti-barile savamc oluyor. retici glerin gelimesini frenlemek ve bylece ulusal birlie ulalmasn nlemek, halkn yoksulluu pahasna, asalak bir aznln yaamasna olanak veren derebeylik dzenine kar-bakaldran, her trl siyasi haktan yoksun nc toplumsal tabaka'nm hakl isteklerini, davalarn bu eserler anlatyor. nc toplumsal tabaka mutlak kralla, derebeylik aristokrasisine ve her yeni dnceye direnmenin balca merkezi olan Kilise'ye kar birlemitir. 1750 yllarna doru, bu tabakann btn gleri geni bir birleik cephe halinde toplanrlar. Bu cephe, Fransz Devrimi'ne kadar savam srdrecek, ynetecektir. Bununla birlikte nc toplumsal tabaka, tek eii ve badak bir sosyal smf deildir. Nfusun byk ounluunu tekil eden kk kyller yn, btn derebeylik ykmllklerinin ve kralln ald vergilerin arln tamaktadr. Buna kar, vergi mltezimleri gibi byk burjuvalar, mutlak kralln vergi dzeninden kr salamaktadrlar; onlar da halkn ar smrlnden yararlanarak yaamaktadrlar. Kylerde, kr topluluklarnn geleneksel ykmllkleri ile baml bulunan fakir kyller, topra yeni kapitalist yntemlerle ileten byk iftilere kardrlar. stelik tarladaki almalara ara verildii srelerde, onlara


ilkel madde datp, kendi hesabna, evlerinde altran iverenler tarafndan da smrlmektedirler. ehirlerde kk zanaatlar, manfaktrlerin baarl rekabeti karsnda boyun emektedirler ve ktlk yllarnda buday speklatrleri zenginleir, servetler yarken, ounluu oluturan kk insanlar alktan lmektedir. Bu kar elikileri, devrim dnemindeki silahl atmalar sonucuna varmadan nce, doktrinlerde yansmtr. Parlamentonun soylu yesi, feodal byk toprak sahibi Montesquieu, eski rejime byk lde baldr, eserinde burjuvazinin isteklerini derebeylik dzeni ile badatrma giriimi grlr. Daha atak olan Voltaire ve Ansiklopedistler, eski rejime kar korkusuzca savarlar ve ilerici burjuvazinin karlarn temsil ederler. Voltaire, Helvetius, d'Holbach kii olarak para ileriyle uraan kapitalistlerdir. Bunlarm program, tarihin ynne uygundur, retici glerin gelimesi amacna yneliktir. Aralarndan bazlar, felsefede materyalizme kadar ularlar. nsann, bilimle, nesnelerin zn bulabileceine, uygarl gelitirebileceine ve mutluluu yeryznde salayabileceine inanrlar.' Ama politikada, mutlaki-yete kar demokratik tezleri savunup desteklemek durumunda kalrlarsa da (Diderot'un Ansiklopedideki Autorite Politique. maddesi gibi) bunlar, pek demokrat saylamazlar. Yce gnll ve yrekli olduklar iin, halkn mutluluunu salamak isterler. Ancak bu, halkn kendisinin, aydnlktan ve sa duyudan yoksun (d'Holbach'n sz) aa halk tabakasnn ii olmamaldr. Kendileri de burjuva olduklar iin, grltc, rahat durmaz ayak takmndan kuku duyarlar. Akln egemenliini kurmak, aydnlanm bir aznln rol olacaklar. Fakat Engels1 akln egemenlii, burjuvazinin idealize edilmi egemenliinden baka bir ey deildi. der. Soy aristokrasisinin yerine para aristokrasisini geirmek sz


konusuydu. lerleme, ancak, halk ynlarnn smrlmesiyle baarlabilirdi. Eski rejime kar byk burjuvazi ile birlik olan kk burjuvazinin, kendisini yok etmeye ve mlkszletirmeye ynelik kapitalizmin gelimesini kabul etmesi iin hibir neden yoktur; kk burjivazi, feodal smrden de hibir kar salamaz. Ancak eski rejimde ektikleri, daha fazladr. Bu yzden kk burjuvazi, demokratik dncelerin girip yerlemesine ok daha aktr. Fakat burjuvazinin bu kesimi, geerli ekonomik bir programa sahip olamaz. Tarihin yok olmaya mahkum ettii kk mlkiyetine, umutsuzca ve sk skya sarlmaktadr. Eski rejimin yerine, olumlu, ne koyabilirdi? stekleri hayali dler, hayaller eklini almak zorundadr: Btn yurttalarn kk mlk sahibi olacaklar bir sosyal eitlik dzeni. Bu hayal, nlenmesi olanaksz, ekonomik gelimeye aykr ve zt olduundan, bu smf, aslnda bir gerileme, kendi gerilemesi olarak grd ileri doru yry knar. lerleme arac olan bilimin gelimesine kukuyla bakar, bilimin silah olan akla snrsz gven gstermez2. Kk burjuva ynlarna bir ideoloji vermi bulunan Rousseau'nun eserini, ite bu genel grn 1 Antl Dhring Cilt I. - Sol Yaynlar, Ankara. 2 nc toplumsal tabakann iindeki eitli eilimleri ksaca gzden geirmeyi tamamlamak iin en yeteneksiz tabakalarn zlemlerini anlatan ideologlardan da sz amak gerekirdi. Komnist bir doktrinin unsurlar bunlar arasnda grnr. Aralarnda en ilgi ekici olan Morelly'dir. 10 iinde, yerine koymak gerekir. Rousseau, Ansiklopedistlerden daha ileri, ama daha ekingen ve rkektir. Politik bakmdan daha ataktr, ve derinlere gider; ama felsefe alannda onlarn en ileri olanlarndan ok geride kalr. Rousseau'nun eserindeki eliki, ite byle, dehasnn


yetersizliinden deil, szcs olmu bulunduu kk burjuvazinin elimeli durumundan ileri gelmitir. Meydana Gelme, Oluma Yllar: (1712 -1750) Rousseau, 1712 ylnda, Cenevre'de dodu. O'nu Cenevreliler yararna yazlar yazm bir Cenevreli olarak grmek, eserinin esas zn deitirmek ve nemini snrlandrmak olacaktr. Le Contrat Social-i (Toplumsal Szlemeyi) yazd zaman Cenevre Anayasasn hi bilmedii, bugn, hemen hemen, kesindir. XVI. yzylda, kap svire'ye sman Fransz protes-tanlanndan gelme bir aileye mensup olmasndan ok, kltr tamamen Fransz olduu ve Fransz edebiyatnda, dnnde ve politik hayatnda byk bir rol oynad iin Rousseau, Fransa'ya aittir. Bununla birlikte, aslnn Cenevre'den gelmesi, eserleri zerinde belli bir etki yapmtr. Ailesi, Kal-vinist idi. Demek ki katoliklie gre daha bireyci, daha aklc, daha ciddi ve sade bir dine balyd. (Marx'a gre reform, burjuva devriminin ilk dalgasyd.) Fakat hepsinden nemlisi, Cenevre bir cumhuriyettir ve Rousseau, btn hayat boyunca Fransa kralnn uyruklar arasnda, bir cumhuriyette domu olmann gururu ile dolat ve yaad; daima tad biricik an, Cenevre Vatanda an oldu. Bu cumhuriyetin, aslnda, btn iktidarn yirmi be yeli Kk Meclis'e ait bulunduu bit zenginler oligarisi olmas, burada bizim iin ok nemli deildir; Rousseau ancak byk eserleri yaymlandktan sonra bu gerein farkna vard. Doutan cumhuriyeti olmas, ann Fran11 sa'snda, kendi zgrlnn bilincine varmasnda Rousseau'ya yardm etti. Babas saatiydi; ailesi, kk burjuvazidendi. Rousseau, kendisini en fakir snflardan km saymaz, ttiraflar'da. anlattna gre, o, trelerinin halktan ayrd ettii aile de dnyaya gelmitir. Ama ok ksa zamanda kendi haline brakld ve kendini halka


karm buldu. Babas kararsz, romantik ruhlu bir adamd. Saatleri onarrken, yedi yandaki Jean-Jacques'a duygusal romanlar ve bu arada da Plutarque'in .XVI'nci yzyldan beri btn cumhuriyetilerin bir eit yurt severlik el kitab haline gelmi bulunan- Les Hom-mes lllustres (nl Kiiler) kitabn okutur, dinlerdi. Babas bir kavga sonunda, Cenevre'yi terkeder vs daha dnyaya gelirken anasn yitirmi olan Jean-Jacques ile bir daha hi ilgilenmez. ocuk, iki yl sreyle Lambercier adnda bir pro-testan papazna emanet edildi ve Latince renmeye balad. Bu, bir bakasnn ynetimi altnda yapt, hemen hemen tek alma olacaktr. Sonra rakla verildi ve iki yl bir oymacnn yannda kald. raklk, o zamann en dk durumlarndan biriydi; Jean-Jacques, eziyet grr, dvlr. Kendini, ocuklarn bavurduklar aralarla korur; yalan syler, alar rpar. Sonunda bir gn kaar, ve on yl sreyle her eit meslei deneyip her eit yoksulluu tadarak, serseri, gezici bir hayat yaar. Grne gre oportnizminden, din deitirir, katolik olur. Kendi de ilkesiz bir servenci olan bir gen kadnn, Mme. de Warens'm himayesi altna girer, sonra k olur. Uaklk eder, kendi bilmedii halde mzik retmenlii yapar. Mme. de Warens'in yannda, nce Annecy' de, sonra Chamberry'de, ok okur ve kendi kltrn kendi kendine, yntemsel bir ekilde oluturmaya giriir. 1740'da Lyon'da, Condillac ve Mably'nin kardei 12 M. de Mably'nin ocuklarna eitmen olur; sonra cebinde, servet kazandracan sand bir mzik notas sistemi tasla olduu halde, Paris'e gelir. Fakat bunu Bilimler Akademisine bouna sunar; kabul edilmez. Kendi gibi tannmam bir gen yazar olan Diderot ile ilgi kurar ve salonlara, zellikle para ileriyle uraan Samuel Bernard'n kz Mme. Dupin'in salonuna girmeye balar. Mzik retme zoruyla mzik renir ve bir opera yazar:


Les Muses Galantes. Ama btn bunlar, onu geindirmeye yetmiyordu. Yeniden yoksullua dt, Venedik bykelisinin yannda bir sekreterlik kabul etti; bu adamn hizmetinde on sekiz ay kald. Bu sralardadr ki politik sorunlarla ilgilenmeye balar ve sadece giriini yani Le Contrat So-cial'i (Toplumsal Szleme) yi yazd Institutions Po-litiques'inin ilk dnceleri kafasnda belirir. Sonra, bykeli ile bozuur, bu defa srekli olarak yerlemek zere, Paris'e dner. Kendisini mzisyen ve tiyatro yazan olarak tantmaya balar, Les Muses Galantes'i oynatr, Voltaire ile birlikte bir opera, Les Ftes de Ramire'i yapar; ayn zamanda Mme. Dupin'in vey olu M. de Fran-cueil'n sekreteridir. Bu arada koyu cahil bir han hizmetisi ile, Therese Levasseur ile birlikte yaamaya balar; ondan be ocuu olacak ve bunlar, birbiri ardndan, Bulunmu ocuklar Yurduna brakacaktr. Filozoflar arasndaki ilikilerini geniletir; yakn olan Diderot ve Condillac'tan baka, para ileriyle uraan bir aileye mensup Mme. d'Epinay ile tanr, sonra Grimm ile iliki kurar. 1749 yaznda Diderot, Vincennes kalesi burcuna hapsedilmitir. Rousseau, le sonrasn dostuyla birlikte geirmek iin, yaya, Mrcure de France' okuyarak giderken, Dijon Akademisinin at yarmann konusu olan soruya gz iliir: Bilimlerin ve San'at-larn lerlemesi, Trelerin Bozulmasna m, Yoksa Arnmasna m Yardm Etmitir? 13 Bunu okuduum anda, baka bir evren grdm ve baka bir insan oldum. der (tiraflar: Kitap III). yleyse, n ele geirmek zere olduu o anda, Rousseau kimdir? Gerici eletiriciler onda her eit zayfl ve ktl bulmular, kararszln, deiken ruhunu (Protestanlktan katoliklie dnmtr ve ilerde yeniden


protestanla dnecektir), kendisinin bakmn bazan salayan, ana dedii halde sevgilisi de olan, ama gene de bahvan Claude Anet ile bir zaman paylamay kabul ettii Mme. de Warens ile olan pheli ve iki ynl durumunu; hepsinin stnde de, bir eitim kitab yazarndan geldii iin balanmaz hatas olan, ocuklarn yzst brakmasn knamlardr. En hogrl olanlar, ya da en ktleri, bunlarn hepsini hasta sinirlerine verirler. O, delidir derler, ki devrimcilerin esinlendikleri balca kaynaklardan biri olan bu kiiyi kk drmek iin en iyi yol budur. Yaplan bu eletirilerin hepsi de yanl deildir. JeanJacques'n, sinir sistemi zerinde etki yapan ve btn mr boyunca sren, bir hastal vard. Fakat o, ihtiyarl dnda, hibir zaman zihin dengesizlii belirtileri gstermedi; yallnda da zaman zaman, ve zellikle, bask ve takibe urad zamanlar bu belirtiler meydana kyordu. Discours sur l'inga-Ut6, Emile ve La Contrat Social gibi ak, iyi anlatlm eserlerin yazarn delilikle sulandrmak, aptalca bir iftiradr. Genliinde hayatn alkalad, ahlk tanmayan, igdlerine hkim olamayan bir varlk izlenimi verdii dorudur. Ama konumuz, kendi haline braklm, ok erken bir zamanda toplumun basks altnda kalm, servenci bir kadnn boyunduruu altna girmi bir ocuktur; ve artc olan udur ki, bir yknt haline gelebilecek olan bu gen ocuk, kendi kendine, bu kadar gl bir kiilik kurmay 14 baarabilmitir. ocuklarn brakm olmas balanamaz; ama, olay bugnk dncelerimizle yarglamamak gerekir. XVIII. yzylda, aristokrasinin iinde bile, bu gibi eyler olaand. D'Alembert'in Mme. de Tencin'in olu


olduunu ve anas tarafndan bir kilisenin kapsna brakldn, herkes bilir. Rousseau, Therese Levasseur'un btn ailesinin bakm da kendi stnde olduundan, para zorluklar ve skntlar iinde olduu iin, baka birok insanlarn yaptn yapt, bunu yaparken, herhalde, Mme. de Tencin'den daha fazla bal vard. nemli olan, onun, daha sonra, aristokratlarn ahlkna kar yeni bir ahlk ortaya karmak iddiasnda bulunmu olmasdr; fakat ocuklarn terkettii zaman, bu noktaya henz varm deildi. htiyarlnda bu iten bir hayli znt ektii grlyor. Rousseau, burada, bir sulu olmaktan ok bir kurban olarak belirir. Karaszlk savna gelince, bu, ona, aslnda eref verir. Bu ili adam, boyunduruun hibir trne dayanamaz. Her eyden fazla, baskdan ac eker ve zgrlne satald zaman, brakr gider. Gezici hayat, bu yzdendir. Yoksulluu ve serveni, yaldzl bir klelie her zaman stn tutacaktr. Onda hibir ey, zgrlk akndan daha derin deildir. Kendi kendisi olmak, hayatnda, duygularnda ve fikirlerinde hep zgr olmak ister. Hakl bir fikri savunmak iin konumaya karar verdii zaman, hibir zenginlik, mevki, gvenlik kaygs onu susturamaz. Tek basma kalsa bile, doru bildiini savunacak, destekleyecektir. Gezici hayat, zamannn yazarlar arasnda ona ayr bir deney salad. Gezilerinde, halkn yoksulluunu grd, anlad. Emei bakalarnn keyfine ve hevesine bal olan insann aalamhm grd, anlad1. 3 tiraflarn drdnc kitabnda anlatlan, vergi karmak n domuz sucuunu saklayan kylnn hikyesi ilgintir. 15 Aralarnda kendisini her zaman rahat hissettii halk sevmeyi rendi. Hayatn amansz okulunda yetien bu adam, ayn zamanda, salam bir kltr edinmek yolunu da buldu. Bu


kltr, elbette, bilimlerde ok daha fazla derinlemi olan Diderot'nun kltr kadar geni deildi. Ama Rousseau da, ansiklopedik bir kafadr. Eserinde yanat ve deindii konularn ve edebiyat trlerinin ok eitli olmas, bunu kantlar. Mzik, tiyatro, iir, kimya, botanik, dilbilim, ekonomi politik, hukuk, pedagoji, roman Vb. Bu kltr, kolejlerde edinilmemiti. Okul eitimi grmemiti o. Az renimli ve kendi kendini yetitirmi bir kiiydi, ama rendiine tam hkim olan ve btn dnceleri eletirici ateinden geirme alkanl bulunan olaanst bir zihin gcne sahipti. 1741 ylnda Paris salonlarnda ortaya kan adam, ite byledir. Oraya genlik tutkularnn drtsyle geldii kesindir. Paris, o an fikir merkezidir, ve hretlerini yapan, Paris salonlardr. Halktan km bir aydn iin, salonlar onu kabul edip, desteklemezse, baarya ulama umudu hi yoktur. Yetenekli yazarlarn yaamalarn salayan bilim ve san'at koruyucusu zenginlere, btn kaplan aan etkili kadnlara ancak oralarda rastlanabilir. Marmontel, Grimm, daha sonra Beaumarchais gibi kimseler, baarlarn salonlarda salamlardr. JeanJacques, kendi baarsn niin orada salamayacakt? O, Paris salonlar aristokrasisine kar hibir pein yarg beslemiyordu. Genlik eserlerinde bu lemin kodamanlarna kar hibir dmanlk izi bulunamaz. Onlarla iliki kurduktan sonradr ki onlardan nefret etmeye balayacak, maraz alnganl geliecektir. Gittike byyen dmanl, onun doasna bal nedenlerle aklanr. Salonlarda parlamak iin serbestlik ve rahatlk gerekir; Rousseau ise ekingen ve beceriksizdir. Parlak karl bulabilmek, hazrce16 vap olmak gerekir; o ise yava ve ardr ve ancak yalnz kald zaman bir eyler yaratabilir. En ar sorunlar bile hafif ve nkteli bir tarzda tartmay bilmek gerekir; o ise


ciddidir ve fikirler atmasna btn ruhunu katar. Ksacas, Voltaire' olmak gerek; o ise Jean-Jacques'tr. Fakat konunun -derinde yatan nedeni, bir snf nedenidir. Salonlarda aristokratlar ve byk burjuvalar, halkn yoksulluu sayesinde, bolluk iinde yaarlar; o ise kendini halk bilir. Baron d'Holbach, ona, bir gn, kendisine kar niin bu kadar souk olduunu sorar. Rousseau- Siz, ok zenginsiniz. karln verir. Bu zenginler kalpsizdir; yapmacklarla doludur. Byk tutkularn ancak aralkl olarak, zaman zaman sesini ykselttii halkn arasnda, insandaki doal duygular daha sk iitilir. Bu duygular, daha yksek toplum tabakalarnda, salt olarak boulmutur ve duygu maskesi altmda sesini duyuran kendini gsterme ve sivrilme merakndan ve karlarndan baka bir ey kesinlikle yoktur. (tiraflar, Kitap: IV) Baka birisi olsa bu pislie alr, katlanr, uyard. Rousseau'nun dehas ise yekinmeye ve bakaldrmaya dayaldr. Ondan bir salon adam yapp karmak isterler. Ksacas, bir Voltaire. Ama, hayr! O, Cenevre vatanda Jean-Jacques olacak ve bir aznln byk zenginliini, byk ounluun yoksulluunu ve herkesin mutsuzluunu, felketini douran bir toplumun yalanlarn gsterip knayacaktr. Byk eserinin ilenip hazrlanmas (1750-1762) Bilimler ve San'atlar zerine Konuma yazs, Dijon Akademisi tarafndan dllendirildi ve hemen byk yanklar uyandrd. Bunun ardndan, uzun sren bir kalem tartmas geldi. Aralarnda Polonya F. 2/17 kral Stanislas gibi amatrler de bulunmak zere, birok yazar Rousseau'ya kar tartmaya girdiler-, Rousseau karlk verdi ve tartma, ikinci konumann yaynlanmasna kadar srd. Rousseau'nun dmanlar, Marmontel'in ve Morellet'nin Mcmoires'larm (Anlar) kant olarak alp, tezini ona ilham edenin Diderot olduunu


ileri srerek onun itibarn krmaya girimilerdir. Onlara gre Rousseau, Dijon Akademisine, bilimlerin ve san" atlarn ilerlemesinin ahlkm ve trelerin arnmasna fiilen yardm ettii yolunda karlk verme tasarsn dostuna am-, Diderot da, aykr dnceler ileri srme sevgisinin drts ile ona tezin ok beylik olduunu, bakalarndan ayrlmak ve sivrilmek gerektiini sylemi, ve Rousseau' nun daha sonra gelitirecei dnce ve kantlan, parlak bir tarzda sylemi olsa gerektir. Bu dedikodular, incelemeye dayankl deildir. Bundan baka her ikisini de baary zorlayacak kadar agzl arlatanlar olarak tantt iin, Rousseau kadar Diderot'yu da kltr. Bu iki insan, doruya duyduklar sevgi yznden o kadar ok kiisel fedakrlklar yapmlardr ki, baka tr bir n hak etmemilerdir. Rous-seau'nun, btn hayat boyunca, bir dostunun nerdii bir aykr dnceye bal kaldn varsaymak, hangi saduyuya uygun der? Bundan baka, Di-derot, Marmontel'in savlarn hi de dorulamyor. Tersine, Refutation du Uvre De l'Hommeunda aka yle der: Rousseau, Rousseau olduu iin, yapmas gerekeni yapt. Ben, ben olacam iin, ya hibir ey yapmam, ya da bambaka bir ey yapardm. Vie de Snaue'inde anlatt, doru grnyor. Rousseau, yarmaya katlma niyetini anca, Diderot, yle haykrr: Duraksamaya yer yok. Hi kimsenin savunmad gr savunacaksnz. Diderot, bylece, eilimlerini bildii Rousseau'nun cevabn nceden sezmi oluyordu. 18 Bu ilk Konuma, Rousseau'ya birdenbire n salad. Ama bu, gene de stn deerde bir eser deildir. Rousseau'nun kendisi, ki edebiyatta kendini gsterme ve sivrilme merak yoktu, onu en kt eserlerinden biri sayar: Kalemimden km olanlar arasnda dnce dzeni bakmndan en zayf ve uyum bakmndan en zavall olan, budur. (tiraflar) Ahlk zerine gzel sz syleme dzeyini


amaz. Bununla birlikte, ok byk nem tar; nk Rousseau'nun btn retisi, tohum halinde orada vardr. Rousseau, bilimlerin ve san'atlarm ilerlemesinin treleri bozduunu savunmakla, filozoflarn genel olarak kabul etmi olduklar dncelerin tersi olan yolu tutar. Ayn dnemde yaymlanan Ansiklopedi'nm prospekts, toplumu, akim icaplarna gre, yeniden kurmaya olanak veren bilime alman bir mar gibi nlamt. Rousseau, bu toplumun eitsizlik temeli zerinde kurulmu olduunu; kltrn, ssl ve gsterili yaay halkn yoksulluuna dayanan kokumu bir aristokrasinin hizmetinde olduunu grd. Bu 'Konumazdaki gerek yenilik, iyi insan doas kokumu topluma kar karmaktan ibaret deildir. Bunu, ondan nce bakalar yapmt ve uygarlk ncesi vahet halinin iyilii konusu, XVIII. yzylda yaygn bir dncedir. Ama, bir ksm insanlarn iinde yaad bolluun arkasnda, bakalarnn yoksulluu olduunu, hem de byk bir tutku ile ilk syleyen, Rousseau olmutu. Bu Konuma'da ierik bulunan bu tezi izleyen polemik boyunca, zellikle Reponse au roi de Po-logne'da. (Polonya Kralna Cevap) gititke daha fazla aa kar. Eletiricisi, sadece derebeylik toplumuna kar deil, fakat zenginlik eitsizlii temeli zerine kurulmu bulunan her topluma kar yneliktir. O, artk, yolunu bulmutur. Filozoflarla bozumaz, nk kendisini onlarla kar karya getiren atma 19 henz gizli ve belirtisizdir, D'Alembert Discours Preliminaires d l'Encylopedie'sinde, Grimin Correspondance litteraire'inde bu ilk Konuma'nm dosta bir eletirisini yapmakla kalrlar. Rousseau, Ansiklopedi ile ibirlii yapar, mzik yazlarn o salar-, 1755'te de tezlerini derinletirdii ve ahlki dzlemden politik dzleme getii, Discours sur l'ecoriomie politique'ini verecektir. Diderot ile ilikisi srer, en deerli dostunun Di-dorot olmas, nemlidir. Diderot da, kendi gibi, edebiyatlarn derbeder


hayat iinde uzun zaman yaam, gene kendisi gibi bir kk burjuvadr. Bu srada Rousseau, salonlardan gittike uzaklar. Kendi ahlk reformuna balar ve bir kk zanaat gibi bamsz yaamaya karar verir. Bu parlak yazar, sayfas 10 paraya (sous) mzik notalar kopye ederek yaamaya giriecek, sert ve kar gtmeyen bir yaama rnei verecektir. te kiisel hayatndaki bu arballk, kk burjuvazinin kalbini fethedecektir. Gene bu arballk, bu yksek orun, eserleriyle birlikte, devrimin byk jakobenlerini, Marat'lan ve Robespierre'leri esinleyecektir. 1752'de bir komik-operas daha Le Devin du village, ardndan, nsz birinci Konujma'daki fikirleri akla kavuturan bir komedisi, Narcisse, sahneye konur. Le Devin du viJIoge'na dl olarak verilmek istenen bir krallk eref deneini almay reddeder. 1755'te Dijon Akademisinin at bir yarmaya daha katlr. Ayrca inceleyeceimiz Discours sur l'ori-gine de l'inegalite ite buradan kar. Bundan sonra Cenevre'ye gezmeye gitti ve orada yeniden kalvinizme dnd. Paris hayatndan usanmti; Chevrette atosunun parkmdaki bir bahvan kulbesini, Ermitage', emrine veren Mme. d'Epinay'in bu nerisini kabul etti. Ansiklopedistlerle kavgalar ite burada ciddileecek-tir. Burjuva eletirisi bu bozumay, genellikle, Rous-seau'nun gvensizlii ve alnganl, devaml takip 20 altnda bulunduu saplants, Diderot'nun boboazlklar ve Gnmm'in entrikalar gibi kiisel sebeplerle aklar. ki ynden gelen bu baya nedenlerin, ilgili-lerin bilincinde de asl nedenleri glgede brakm olmas olasl vardr. Fakat eletirinin rol, dedikodular bir yana brakp anlamazln, bir smf atmas olan atmann kaynana ykselmek olmaldr; Ansiklopedistlerin lml kanad (Voltaire) kadar, ileri kamd da (Diderot, d'Holbach)


kapitalist burjuvazinin ilerici programn gelitirirken; Rousseau, daha devrimci olan fakat ekonomik bir programa sahip olmayan ve hayale sman demokratik ynlarn karlarn temsil eder. 1758'de Rousseau, Mme. d'Epinay ile bozuur ve Montmorency'de, Mont-Louis evciine yerleir. Burada geirdii zaman, hayatnn en verimli dnemidir. nce Lettre d'Alembert sur les spectacles'i yaynlad ve bu, Ansiklopedistlerle kesin olarak bozumasna sebep oldu. Rousseau, burada, genel olarak san'ata ve ayrm yapmadan btn tiyatro trlerine kar kmaz. Sosyal eitsizlik zerine,kurulmu olmayacak bir toplum dzeninde san'atm yararl erdemine inancn, birok yerlerde tekrarlamtr. San'atn yrek gc, ruh kuvveti veren ve yurttalara degin bir ierii bulunmaldr. Ve eer Rousseau klasik tiyatroya kar kyorsa, bu, klasik tiyatroda aristokratik bir san'at grd iindir. Aslnda bu, haksz bir gr olmakla beraber, halk bir san'ata yol at iin, gerekliydi. Lettre d'AlemberUin, sonunda, Devrimin gelecekte ele alaca, bir halk ve yurtta enlikleri program nerir. David tarafndan dzenlenen byk devrim enliklerinin kuramcs Rousseau'dur. 1761 ve 1762'de esas eseri La Nouvelle Heloise, Le Contrat Social ve Emile yaymlanr. Her , -rctimlidir (didactique). Rousseau, buraya kadar, zenginliklerin eit olmayan dalm zerine kurulmu olan bir toplumda zamannn insannn aalap ba21 yalamasnn nedenlerini gstermi, knamt. imdi artk, adalarna, yeniletirilmi, iyiletirilmi bir insan grntsn gsteriyor. Le Contrat Social (Toplumsal Szleme), insanlarn, erdemleriyle hareket eden yurttalar, yani yurtsever insanlar olabilecekleri, demokratik, eitlie dayanan bir toplumun ilkelerini koyar.


La Nouvee Heloise (Yeni Heloise), aristokrasinin kokumasna kar bir burjuva aile erdemi lksn; kadm dknl ve ehvet peinde dolamaya kar daha salam ve shhatli bir duygu hayatn karr. stelik Rousseau, zamanna uygun olarak, daha iyi bir toplum kurmak iin bireyi iyiletirmek gerektiini dnr; ve bu yzden Emile'i, doa kanunlarna uygun bir eitim plann verir. Bu eser, birbirini tutar ve ulu bir plana bal gibi grnr. Fakat Rousseau'nun dncesinin iinde bulunan ve temsil ettii snftan ayrlmas olanaksz elimeler bu eserde her zaman belirir. Bir zmleme, bunlar ortaya karmaya yeter-, biz ise bu ksa gzden geirmede, sadece, bu byk eserden her birinin tarih bakmndan nemini belirtmek istiyoruz. Le Contrat Social", bu ok soyut ve ok kuru politik hukuk kitab, halkn egemenlii ilkesini aklayan en derin, en yetkin eserdir. Her vatanda, kendi zgrln salamak iin, kendi ahsn, halkn istek ve iradesinin ifadesinden baka bir ey olmayan, genel istein ve iradenin yksek ynetimi altna koyar. Rousseau, egemen olan genel istek ve iradeyi, kanunlar yrtmekle grevli olan hkmetten ayrt eder. Rousseau burjuva dn erevesi iinde kald iin, zorluklar burada balar. O, zel mlkiyetin kaldrlmasn hi dnmez. Demek ki zenginler ve fakirler gene var olacaktr; peki, zenginlerin hkmete el koymalar ve genel istek ve iradeyi hie sayp tersine davranmalar nasl nlenecektir? Bu, burjuva dn22 cesi iin zmlenemez bir sorundur ve Rousseau da bunun iinden, ancak hayallerle kar; servetlerin eitliine einir, sse ve gsterie kar kanunlara eilim duyar; oysa bu einim ve eilimler hep sanayiin ve ticaretin gelimesini kstekleyeceklerdir. Btn bu yollarn


gszln nceden sezerek, yapsn salamlatrmak iin, bir Devlet dinine bavurur. Jakobenler zerine hibir kitap, bu kadar byk etki yapmamtr. Bu eser onlar iin, devrimci erdemin, yurttalk ruhunun, ksacas, yurtseverliin el kitab olmutu. Rousseau'nun dncesi, kozmopolitlikten ok, pek ok uzakt. Le Contrat Social'de, 1789' dan ok nce, yurtseverlik ile cumhuriyeti ruhun birbirine baland, birbiriyle badat pek aka grlr. te yandan Rousseau, btn yurttalar btn haklarn egemene teslim ettiklerine gre, egemenin, zgrl savunmak iin snrsz bir gce sahip olduunu kesin olarak sylemekle, Jakobenlere, devrimci terrn temel ilkesini retmitir. Nihayet Le Contrat Social'in yurttalk dini, Ro-bespierre'i, yce Varlk dininin kurulmasnda esinle-mitir. Pedagoji kitab "Emile*, ilerici bir rol oynamtr; bu ilericilik, zellikle, esas itibariyle 1762'de yurt dma srlmelerine kadar Jesuite'lerin ellerinde olan, zamannn kolejlerinde uygulanan renimle Rousseau'nun fikirleri, karlatrld zaman ortaya kar. Rousseau, rnesansn byk hmanistlerinin rneine uygun olarak insanm hem madd hem manev, lam, eksiksiz gelimesini; nesnelerin dorudan doruya gzlenmesinin, kitaplardan renmenin yerini olana olduu kadar ok alaca; bilimlerin esas role sahip olaca; pratiin teoriyle karaca bir retim yaplmasn ister. Emile, bir el zanaat renir, nk devrimler yzylnn kriz dnemine yaklayoruz (Emil, Kitap III) ve bundan byle hibir sosyal 23 durum, istikrarl olmayacaktr. Bu pedagojinin temelinde u ilke yatar: ocuun kiiliini gelitirmek, doasnn ona brakt iyi eylere sayg gstermek, ondan akla dayanmayan her trl pein hkm ve batl inanc her trl gelenei karp atmak gerektir. Ksacas, kendi


kendine yarglara varabilecek bir adam yapmak gerektir, ve Devrimin arifesinde bu, ok byk nem tar. Fakat Rousseau'nun dncesindeki ve hayalci huyundaki elimeler, en parlak bir ekilde, EmfJo'de ortaya kar. nce, yeni bir insann meydana getirilmesinde pedagojiye verilen rol, hayalcidir. Yeni insan kim meydana getirecektir? Pedagojinin devrimci bir deere sahip olabilmesi iin, nce, eiticileri eitmek-gerekirdi. Burada, dnyay fikirlerin ynettiini, yleyse toplumu iyiletirmek iin bireyi iyiletirmek gerektiini dnen XVIII. yzyl filozoflarnn idealizmini yeniden buluruz. te yandan, Rousseau'nun meydana getirmek istedii insan, hangi insandr? Doa halinde yaayan insan m? Le Contrat Sodaln insan m? Nesneleri yaratann ellerinden kan her ey, iyidir; insanlarn ellerinde her ey, soysuzlar. Emile'in ilk szleri ite bunlardr. Ama hemen sonra, Rousseau iyi toplum kurumlan, insann temizliini bozmay en iyi bilenlerdir. diye kesin konuur. Biz burda Rousseau'nun, en gzel ifadesini Jakobenle-rin kahramanca hayalciliinde bulan burjuva yurtseverlii ile rekabet zerine kurulmu kapitalizmin gelimesi iin gerekli burjuva bireycilii arasnda bir o yana bir bu yana ekilip durduunu dnyoruz. Reusseau, burada, burjuvazinin esas eilimlerini, eliik olan ve kendisinin aamayaca, amann ancak yeni proletarya iin mmkn olduu, eliik eilimleri derinlikle anlatr. Aslnda yurtta olmas gereken Emil, hi deilse on be yama kadar, insanlardan uzak, her trl toplum hayatnn dnda yetitirilir. 24 Bu anti-sosyal eilim, sonralar, gerici dnceye hizmet etmitir; bugn bile burjuvazi, ocuklarn, sosyal hayat hakknda bir ey bilmeden eitilmelerine iyice zen gsterir. te yandan Rousseau, Emile'i pein yarglarn ve


batl inanlarn penesinden koparmak isteiyle, onu, toplum halinde yaayan insanlarn birikmi deney ve grgleri olan, insan kltrnden de bilgisiz tutar. Emile, on iki yama gelinceye kadar, kitaplardan yoksundur; zek ve bilgilerinin gelitirilmesine ancak ondan sonra balanr. Birok bakmlardan Rousseau, szde yeni yntemleri ile, aslnda burjuvazinin kltrel gerilemesini ifade eden pedagoglarn atasdr. Demek ki, bu karmak eserin ifte etkisi vardr. Jakobenlerin, Lepelletier, de Saint-Fargeau ve SaintJuste'n ilerici eitim tasarlarn, ama bir de, XIX. yzyln ve gnmzn kimi pedagoglarnn gerici teorilerini esinlemitir. Emile'de, Savoie'l papaz yardmcsnn inancn aklamas nl blmne ayr bir yer vermek, yerinde olacaktr; Rousseau, burada, kendi dininin ilkelerini anlatr. O, ruhun lmezliine, te dnyada iyileri dllendiren ve ktleri cezalandran ve varl, doann harikalarnn manzaras, kendi bilincinin sezgisi ile kantlanan bir tanrya, tanrsal icgdye inanr. Demek ki Rousseau, bir deiste .yaratmac- dir. Grnte, gene bir deiste olan, Voltaire'e yakndr. Rousseau, Tann'nm her trl grnm eklini, tapnma ve ayinleri, u veya bu kiliseye zg domalar. Voltaire gibi, reddeder. Rousseau'nun dini de, Voltaire gibi, papazlar snfndan vazgeebilir. Unutmamak gerekir ki, teki filozoflar gibi, Rousseau da derebeyliin balca kalesi olan kiliseye kar savamaktadr. Gerekte Rousseau'nun yaratancl Voltaire'in zlem ve isteklerinden ok farkl zlem ve isteklerden doar. Voltaire, materyalizmi, hi deilse resmen, reddeder; nk te dnyada halka sz dinletecek ve 25 zel mlkiyeti koruyacak bir jandarma-tanr'ya gereksinimi vardr. Rousseau ise, tersine, halk teselli edecek, ezilenlerin te dnyada cn alacak ve ktleri yani zenginleri cezalandracak bir tanrya gereksinim


duyar. Kodamanlar, zenginler, yzyln mutlular tanrnn hi bulunmamasndan rahatlayacaklardr; fakat bir te dnyay beklemek, halk ve yoksullar teselli eder.' nancn aklanmasnn tarihi rol konusunda karara varmak iin, basit formllerle yetinmek olanakszdr. Rousseau'nun, bir din alkoymakla, bu an katolikliin gl etkisi altndaki kk burjuvazisi ve halk iin daha yaklalabilir olduu, besbellidir. Engels, Fransa'da materyalizmin, dou ve kayna bakmndan, aristokratik olduu zerinde srarla durur. Ansiklopedistler, halktan uzak kalmlardr. Bundan baka, Rousseau, Kilise ile bir orta hal aresi uzlamasna varmakla, savamn ekseninin yerini deitirmitir. Artk sz konusu olan, akln dine kar savam deil, dindar olsun olmasn, halkn yani kyllerin ve kk burjuvalarn, aristokratlara ve zenginlere kar savamyd. Denilebilir ki, nancm aklanmasnda tohum halinde Robespierre'in politikas vardr; o, halk aristokratlara kar bir araya toplamann, ayn zamanda halkn dinsel inanlar yklmaya kalklrsa, mmkn olamayacan ok iyi anlamt. Ayn sralarda genel olarak tann-tanmaz olan, Ansiklopedistlerin taraftar Condorcet gibi Jiron-denler ise devrime ihanet ediyorlard. Bu kesin dnm noktasnda Rousseau'nun yaradandl yararl bir rol oynamtr. Fikirler tarihinde inan aklamasnn ansiklopedistlerin materyalizmine gre bir gerileme olduu, yine dorudur. Rousseau dinsel bir bilinemezcilie ba4 Deleyne'ye mektup. Yl 1758. 26 vuruyor; bilincinin her trl sebepten nce, kendisine Tanr'nn varln akladn izah etmekle, inanclk (fideizm) kapsn ayor. Gericilik bu olay kullanmaktan geri kalmamtr5. Emil yaymlanr yaymlanmaz Piskopos Lefrance de Pompignan, Hristiyanlk ile filozoflar arasndaki bir nc kutup yaratt iin Rousseau'yu


kutlamt. Marksizmin statlarnn Rousseau'dan ok Diderot ve Ansiklopedistleri tuttuklarn belirtmeleri hakldr. La Nouvelle Heloisein birok kuaklar zerinde yapm olduu geni etkiyi bugn gznne getirmek, gtr; nk dokunakl slubu, heyecan verici gcnn byk bir ksmn kaybetmitir. Mektuplar eklindeki bu uzun roman, roman tarihinde bir dnm noktasn simgeler ve ortaya koyduu eitli sorunlarla hemen hemen, Rousseau'culuun bir ansiklope-disidir. Ondan nce roman, ho ve havai edebiyatn stn tutulan tr idi. La Nouvelle Heloise bu aristokratik akma kesin bir darbe vurdu ve romana, gerekilik yolunda, bir adm attrd. Rousseau'dan nce de Le-sage, Marivaux, Prevost gibi gereki byk romanclar vardr; fakat onlarda dank olan unsurlar, hem gereki hem de lirik bir roman olan, La Nouvelle Heloise'de bir araya topland. Burada, zellikle birinci blmde, ac veren ama deerler kazandran, hayatn kendiliinden iyi, stn bir biimi olan tutkunun trksn buluruz. Rousseau bu konuda Diderot ile birlik ve Hristiyanla kardr. Julie'nin sevgilisi SaintPreux Jle evlenmesini snfsal nedenlerle nleyen sosyal grenekleri knar. Zamannn toplumunda kadnn gururu krlm durumunu ortaya koyar ve knar. 5 Objektif bakmdan, ezilmekte olanlarn teselli olarak bir tanrya inanmalar, halk ynlarn mcadeleden uzaklatrmaktan baka bir sonu vermez. 27 Aristokrasinin srdrd ve aileyi bozup datan haylaz ve apkm hayata kar, Rousseau, aile hayatnn arballn yceltir. kinci blmde Julie, kocas M. de Wolmar'a iten bal kalr-, o an aristokratlar iin, bu, gln bir davrantr. Rousseau, buradan da Diderot'ya yakn, Greuze'n hayrandr.


te yandan Rousseau, ehirlerde aristokrasinin kokumuluuna kar, krlarda doann koynunda yaanan doal, sade hayat koyar ve Rnesanstan bu yana rastlanmam bir yeni deyile doaya vgler dzer. Diderot dnda, Ansiklopedistler iin doa, soyut bir fikir, felsefi bir kategoridir; Spinoza'da olduu gibi, kendi kendisinin maddi sebebidir. Rousseau iin ise, doa, tersine, btn duygularyla yararlanp zevkine vard, zenginliklerle dolu bir yaayan gerek, bir cokunluk kayna, bir srdatr. La Nouvelle Heloise'in getirdii belki en byk yenilik de ite budur-, Rousseau XVIII. yzylda o kadar az rastlanan lirik iirin en byk airidir. Dz yazs, fikirleri ak ve gl bir ekilde ifade etmekle yetinmez. Mzisyen olduu iin, duygulan btn scaklk-laryla ve ritmlerle anlatmay da bilir; heyecan, ya-yhc hale gelir-, bu yzden birok, gzel okuyucu hanm, La Nouvelle Helois'i okurken gzya dkmlerdir. Fakat La Nouvelle Heloise, kk burjuvazinin elimelerini yanstr: Duygularn zgr genilemesine alnan bir mar, bir ilh olan birinci blm, olacaa boyun emeyi tleyen ikinci blmn karsna kar. nk Julie, babasnn kesin buyruuna uyarak, sevdii adamdan vazgemeyi ve yal bir adamla evlenmeyi kabul ettii zaman, o kadar uzdillilikle knanan sosyal greneklerin ve trelerin nnde boyun emitir. Gerici romantizm, buradan, te dnyann tesellisine kavumak umudu, kader, yalnzlk sevgisi, kendi iine kapanmak, heyecan iin heyecan aramak vs. gibi pek ok konuyu ekip almtr. 28 Son yllar (1762 -1778) Emile'in. yaymlanmas, Rousseau'ya kar bask ve zulmlere yol at. Parlamento, kitab knad ve yazarnn tutuklanmasn emretti. Rousseau, ok acele kamak zorunda kald. Paris Bapiskoposu, aleyhinde, bir buyrultu yaynlad. Protestanlar da pek iyi bir tavr taknmadlar.


Cenevre'de mahkum oldu, Neuchtel topranda Motiers'e geti; orada da papazlar ona kar halk kkrttlar. Beinne glndeki Saint-Pierre adasna snd, Senato kendisini oradan da srmekte gecikmedi. Filozof David Hume, Rousseau"yu ngiltere'ye davet etti, oraya Alsas zerinden geti. ok gemeden aralar bozuldu ve Rousseau, Fransa'ya dnp, iktidarn izniyle 1770'te Paris'te yerleinceye kadar, gezici hayatna yeniden balad. 1778'de Ermenoville' de lmne kadar topluluktan uzak yaad; herkesten kukuland iin az sayda dostlar dnda kimseyi yaknna kabul etmedi. Kilise, Parlamento, Krallk ve filozoflar, hep ona kar idiler. Grnte, tek bana kalm, yalnz bir adamd. Oysa kimsenin onun kadar etkisi, onun kadar hayran yoktu. Korsika'dan, Polonya'dan anayasa hazrlamas iin arlar geliyordu. Bilinmedik retilileri, ard aras kesilmeden, ekildii ve kuku iinde yaad kesine sokulmak iin urayorlard. Kovalanp sktrlan bu yalnz adamn, dnceler zerinde, kendisine bask ve zulm yapanlarn sahip olmadklar, bir ekim gc vardr. Daha da ok yazmtr. Fakat artk, eseri, nitelik deitirmitir. nsanlara sesleniyorsa, bunu, artk, kendisini rnek vererek, gelecek kuaklar nnde kendisini iftiralara ve hakszlklara kar savunmaya alarak yapar. ok sayda yazlar arasnda, Les Confessions (tirflar) ve lmn yanda braktraca Rxveries dun promeneur solitaire (Yalnz gezerin hayalleri) tekilerden ayrlr. Confessions, hayatnn hikyesi olmaktan ok ru29 hunun, heyecanlarnn hikyesidir. Psikolojik zmleme aheseri, dmanlarna kar, ou zaman haksz, bir'uzdli savunma ve tutkulu sulama olan bu eser, ayn zamanda, lirik bir ezgi, dnya edebiyatnn en gzel iirlerinden biridir. Rousseau, romantik ada geliip alacak olan duygusal, lirik edebiyatn staddr. Onun bireyciliinin olumlu bir yan var. nc toplumsal tabakann (tiers


etat) henz derebeylik erevesi iinde kapal insan gururu krlm ve haklardan yoksun bir durumda bulunduu zamanlar, birey nem kazanmtr ki, Rousseau onun ei bulunamaz bir deere sahip olduunu iddia etmitir. Rousseau, onda, sonsuz bir ruh zenginlii bulur; i hayatn hazinelerini, insann kiiliinde gizli olan btn gleri btn dnyaya aklar. Rousseau insann kurtuluu iin alr. Voltaire ve filozoflar, daha nce, insan kiiliinin kutsal, dokunulmaz olduunu kabul ettirmek iin savatlar. Fakat bu, soyut bir dnce olarak kald. Rousseau bunu renklendirir, < ona hayat verir, vcut verir. Bununla birlikte Rousseau'nun kurulmasna yardm ettii rejim, bireyin kendi kendinden baka dayanaa sahip olmad, burjuva rejimidir. Burjuva bireycilii, gerici yzn hzla meydana vuracakt-. Bireyin toplumun dnda ve topluma kar kendi iine kapanmas, heyecanlara heyecan iin tapma, dler, kuruntular, ruhun edilgin (passif) durumlar, btn bunlar, Rousseau'da belirir; romantiklerin en gericilerinde, Chateaubriand'da ve Almanya' da iyice alp geliir ve bugn bile btn gerici edebiyatta, eitli ekillerde, hkm srer. Rousseau ve biz Rousseau'nun etkisi demek ki yersiz ve sradan deildir. Onda her eyden nce kutlamak gereken =ey, Jakobenlerin ilham kayna olmasdr. Onun ta 30 rih bakmndan byk deeri, Devrimin kesin bir annda halk ynlarnn ynetimini ele alm bulunan, Derebeylik Avrupasi'nin hcumuna uram burjuva devrimini, burjuvazinin kendisine karn kurtarm olan kk burjuvaziye bir doktrin salam olmasdr. En temiz devrimciler olarak sayg gsterdiimiz Marat'lar, Robespierre'ler, Saint-Juste'ler Rousseau' nun eseriyle beslenmilerdir. Robespierre'in ktlar arasnda, gen Maximilien Robespierre'in, Louis-le-Grand kolejinden


kt srada, saygdeer stadn ziyarete gittiini kantlayacak gibi grnen bir yaz bulunmutur. Rousseau'nun doktrinindeki elimeler, Robespiyercilerin programnda da bulunuyor. Saint-Juste Convention'a, Ventse kararnamelerini oylat-makla, birbirine eit kk mlk sahipleri demokrasisini kurmay tasarlyordu-, byle bir tasan hayalci idi, tarih de onu silip sprecekti. Thermidor kar devrimi, Jakobenlerin ekonomik programlarnn hayalci niteliiyle tam aklanr. Rousseau'nun Devrim zerindeki etkisi sadece fikirleriyle deil, bir de, bunlardan ayrlmas olanaksz, slubu ile anlatmn bulur. Gerekten, demokratik ynlar srkleyebilen, onun uzdilliliindeki ate, iirindeki titreyitir. Voltaire'in gzde silah, alaydr-, Rousseau'nunki ise, uzdilliliktir. Bu deiiklik, Devrimin hazrlanmasnda yeni bir aamay belirtir. Gerekten, 1750'den nce filozoflar arasnda egemen slup, alaydr. Alayn ykc bir rol vardr ve bylece ilerleme davasna ok byk hizmetler yapar. Derebeylik dnyasnn ve Katolik dinin samalklarn akln nda ortaya fkrtmakta misli yoktur. Alay, o saray ve salon adamlarm iidir ki, samal anladklar zaman, kesin sava an henz gelmi olmad ve kendileri de aristokrat veya byk burjuva olduklar iin daha bekleyecek vakit olduundan, kahkaha ile glerler. Bu, Voltaire amatr kalm ve hrsla savamam demek deildir. 1750'den sonra onun alay31 lan daha byk bir yamanlkla, zorlu bir tarzda r-pnr durur; ama kendinde olan en iyi verebildii alan, uzdillilik deildir. Tersine, Rousseau'nun uzdilli-lii insan yreinden kavrar, bask altmda sabrn kaybetmi ve kzgn insanlara seslenir. nsann yalnz akln aydnlatmakla kalmaz, onun btn glerini, kaynaklarn da harekete geirir. 1789'da kulplerde ve meclislerdeki


byk hatiplerin sesiyle ynlar ayaklandran, ite bu uzdillilik olmutur. Devrimden sonra Rousseau'nun etkisi gene ok byk olarak kalr. Ondan sonra, ondan nce olduu gibi yazmak artk olanakszdr. Btn romantikler, Chateaubriand, Michelet veya Lamennais, onu rnek alabilmeyi candan istemilerdir. Daha sonralar, byk yazarlarda onun etkilerini ayrt edebilmek daha da mmkn olabilmitir. Onunla o kadar benzerlikleri olan Tolstoy, kendisini, onun retilisi olarak iln etmitir. Romain Rolland da, felsefi idealizmi ile, ama onun yannda halk iin, adalet iin, bar ve zgrlk ' iin sevgisi ile, bir Russocudur. Buna kar Rousseau'nun uyandrd kinler ve nefretler, amza kadar srp gelmitir. Gericiler tarafndan onun kadar hakarete uratlm, btn dnyada pek az yazar vardr. 1912'de, doumunun iki yznc yldnm, gerek bir kin ve nefret boanmasna tank oldu. Gnmzde burjuvazi, artk, bu gibi hoyratlk ve kabalklara izin vermiyor. lerici kuvvetlerin ykselii karsnda hileye bavurmay, Rousseau'ya hakaret etmektense, onda, gerici bir yoruma elverili olan her eyi kullanmay yeliyor. Bylece, ilerlemeye kar olan ve gerici hayalleri tleyenler-, emekilere kar bir politika uygulad halde sosyal adalet gevezelikleri yapanlar; son eklini alm kesin bilgiyi kendi ilerinde bilin ve vicdanlarnda tadklarn syleyen ve bylece Marksizm gibi sosyal bir bilimin gerekliliini reddedenler; toplumu 32 bir btn olarak mahkum edenler; ii snfnn iine bir kk burjuva ideolojisi olan anarizmi sokan anaristler, zetle herkes ona sahip kar, onunla vnr. Rousseau'nun dncesinin gerek ynn ve anlamn bulup ortaya karmak iin drst bir ekilde aba harcayan saygya deer birok aratrc da, elbette, vardr, fakat bunlarn almalar her zaman gn na km


deildir. Kimi pozitivistler, Katoliklerin Rousseau'yu kendi yanlanna ekmek iin har-cadklan abalardan hakl olarak arplarak, onu tutarl bir rasyonalist gibi gstermeye giritiler ki, bu da ayn derecede yanltr. Marksist eletirinin grevi, btn klar Rousseau zerine evirmektir, bu eletiri onun zayf taraflarn eletirmeli, fakat nedenlerini de aklamal, evrensel kltre getirdiklerini de gstermelidir. Jean-Jacques Rousseau, vatan sevgisine, zgrlk sevgisine, halk sevgisine ve bir de halk smrenlere kar duyulan kine, almam bir edebi ifade vermitir. Bu sfatladr ki bizim halkmz, eseri bizim milli kltrmzn en byk paralarmdan biri olan filozof Jean-Jacques'in ans nnde, saygyla eilir. F. 3/33 II NSANLAR ARASINDAK ETSZLN KAYNAI KONUSUNDA NCELEME GR YAYIMLANMA Eserin hazrlann Rousseau'nun kaleminden dinleyelim: "Dijon Akadmisinin nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna konulu program, 1753 ylnda kt. Bu byk sorun karsnda arplm, bu akademinin byle bir sorunu ortaya atmaya cesaret etmesine de armtm; ama o buna cesaret ettikten sonra, ben de bu sorunu ele almak ve ilemek cesaretini gsterebilirdim; ve buna giritim. Bu byk konuyu rahatlkla ve derin derin dnebilmek iin Saint-Germaine'e yedi-sekiz gnlk bir yolculuk yaptm... Ormann derinliklerine dalp orada, tarihini adamakll izlediim ilk zamanlarn grntlerini aradm, buldum; insanlarn kk yalanlan zerine el koydum; insanlarn doasn soyup rlplak brakmaya, onlarn eklini bozan zaman ve eylerin ilerlemesini izlemeye, insan toplumunun insann uygarlk ncesi doa insan ile


karlatrarak, onlara, insann szde yetkinlemesi ve olgunlamas iin de sefaletinin asl kaynan gstermevr rret ettim. Bu 37 yce, derin dncelerimle coan ve ycelen ruhum, Tanr'nm huzuruna ykseldi. Oradan hemcinslerimin, pein yarglarnn, batl inanlarnn, yanlglarnn, mutsuzluklarnn, sularnn kmaz yolunda yrmeye altklarn grnce, iitemedikleri, zayf bir sesle haykrdm: Durmadan doadan yaknan lgnlar, biliniz ki, size btn ktlkler kendinizden geliyor! Bu derin dncelerden "Discours Sur l'lnegalite, btn yazdklarm arasnda Diderot'un en ok houna giden ve yazarken tlerinden en ok yararlandm, ama btn Avrupa'da pek az okuyucunun anlad, bunlardan da hibirinin szn etmek istemedii bu eser dodu. Bu eser, dl yarmasna katlmak iin meydana getirilmiti; bu nedenle, ama kazanamayacandan emin olarak ve Akademilerin dllerinin bu dokuda paralar iin kurulmu olmadn iyice bilerek, yarmaya gnderdim." Rousseau, Confessions 'da bu Konufmo'nn nasl yazldn byle anlatr. Bunda yanlmyordu. 1754 banda Akademi, dl, silik bir papaz olan Talbert'e verdi. Ksa bir sre sonra Rousseau, Cenevre'ye gitme olanan bulur. Paris'ten 1 Haziran 1754'te ayrlr. Eserinin sunuunu daha o zamandan tasarlamtr; yolda tamamlar ye Chambery'de tarihini atar: 16 haziran. nce bu sunuu yurduna yapmak iin Cenevre hkmetinden izin istemeyi dnyordu; sonra, reddedilmekten ekinerek, bu dnceden vazgeti. Sunuu, kimsenin fikrini sormadan yaymlad. Sunu, Genel Kurula, demek ki yurttalarn tmne idi. O sralar halkla ilikileri ho olmayan Yneticiler (raa-gistrats) bundan kukulanabilirlerdi. Sunu, Kurulda bana dman


kazandrmaktan ve burjuvazi arasnda kskanlk uyandrmaktan baka bir ie yaramad. Cenevre'de, ilerde kitaplarn yaynlayacak ve Rousseau'nun geimsiz huyuna ramen sadk dostu 38 kalacak olan Rey ile tant. Rey bu Konuma'nn el yazmalarn 1754 ekiminde alp Amsterdam'a dnerek eserin basksn 1755 nisannda tamamlad. Rousseau, ayn yln .19 hazirannda, eserini Fransa'ya sokmak iznini alr. Austos ortalarnda Paris'e bin yedi yz kitap gelir, kitap Pissot bunlar sata karr. Cenevre'ye iki yz tane gnderilir. Konuma' nm Rey tarafndan 1759 ve 1762'de yeni basklar yaplacaktr. Yazarn salnda taklit bask saptanmtr. Bu ikinci Konuma'nn (Discours) dourduu polemik, Discours sur les sciences et les arts' izlemi olan polemik kadar geni olmad. La Mercure de France, 1755 ekiminde Lettre de Philopolis, citoyen de Geneve (Charles Bonnet) balkl bir mektup yaynlar; Rousseau buna hemen karlk verir. Ayn yl kitab kendisine gnderdii iin Rousseau'ya teekkr eden Voltaire'in 30 austos 1755 tarihli, nl mektubu yaynlanr: Bizi yeniden hayvan yapmay istemek iin bunca zek imdiye kadar hi kullanlmamt; eserinizi okuyup bitirince insann iinden drt ayak zerinde yrmek istei geliyor. Rousseau, insan vahet haline yeniden gtrmeyi hibir zaman istemi olmadn bildirip itiraz ederek, buna cevap verir Kaynaklar lk Konuma, bir ahlk kitabyd; ikincisi ise Rousseau'yu hemen byk politik dnrler arasna koyan politik bir eserdir. Bu kitapta birdenbire, doatan sylenmi hibir ey yoktur. 1743'ten beri, Venedik'te kald sre boyunca, yazar, Politik Kurumlar zerine byk bir kitap yazmay tasarlamt:


"O zamandan bu yana ahlk zerinde yaptm tarih incelemelerim grlerimi ok geniletti. Her 39 I eyin, kknden, politikaya bal olduunu ve nasl ele alnrsa alnsn hibir halkn, hkmetinin (ynetimin) doasnn onu yaptndan baka bir ey olamayacan anlamtm; bylece mmkn ojan en iyi hkmet byk sorunu, bana halk en fazla erdemli, en fazla aydnlanm, en fazla bilgi ve sonunda -bu sz en geni manasyla almak kaydyla- en iyi yapmak iin uygun olan ynetimin (hkmetin) doas nedir? sorununa indirgenmi grnd. Bu sorunun u aadakine -eer ondan farkhysa- ok yakndan bal bulunduunu anladma hkmettim: Doas gerei Kanuna en yakn olan ynetim, hangisidir? Buradan da: Kanun nedir? ve bu nemde bir sorular zinciri."' Bu para, hi deilse Mme. de Houdetot ile karlancaya kadar, Rousseau'mm dncesinin merkezinde politik sorunlarn bulunduunu gsterir. Politika edebiyatnn klasiklerini, Aristo'nun La Politique'im (Politika), dncesi zerinde byk bir etki yapacak olan Platon'un La Republique''ini (Cumhuriyet), modernler arasnda da doal hukuk okulunun hukuku yazarlar Grotius ve Pufendorf'u okumutu. Grotius adn tayan Hollandal -de Groot, 1625 ylnda, ok byk bir baaryla De jure belli ac pa-cis'ini7 yaynlamt; bu eser, dev De jure naturae et gentium libri acto* kitabnn yazar Alman Puffendorf tarafndan gelitirilmi, bunu 1673'te De officio homi-nis et civis' adl bir ksa eser izlemiti. Bu iki hukuku yazarn eserleri XVIII. yzyln banda, bunlarn doktrinini aydnla kavuturarak, daha az rktc hale getirerek ve bazen dzelterek, yaylmas iin pek ok ey yapm olan Fransz Pro testam Barbeyrac tarafndan Franszcaya evrilmitir.


6 tiraflar. Kitap 9. 7 Sava ve Bar Hukuku 8 Tabiat ve insanlar hukuku zerine sekiz kitap. 9 nsann ve yurttan grevleri. 40 Nihayet, Cenevreli Burlamaqui, Principes du droit naturel (1747) ve Principes du droit politique (1751) adl eserleri ile ayn retiyi, kendinden zgn hibir ey katmadan, halka yaymtr. Doal hukukun hukuku yazarlarnn byk deeri, tanrsal hukuk teorisini ykm olmalardr. Bu Protestanlar, Devlet'i Katolik Tanrbilimin etkisinden kurtarmak iin btn gleriyfe almlard. Bylece bunlarn retisi XVIII. yzylda Protestan lkelerde resmi reti haline gelmiti. Hepsi, insanlarn zgr ve birbirine eit bulunduklar varsayd bir uygarlk ncesi doal halini varsaymlardr; insanlar buradan Uygar duruma gemek iin, bir szlemeye (contrat) varrlar ve isteyerek olsun zorla olsun (fetih hakk), politik bir otoriteye boyun eerler. Bu szlemede halk, gvenceler, temel kanunlar isteyebilir. Egemenliin kayna, demek ki, halktr; oysa, tanrsal hukukun kuramclarna gre her iktidarn kayna, SaintPaul'n Non est potestas nisi a Deo- (Tanr'dan gelmeyen hibir iktidar yoktur) forml gereince, Tanr'dan gelir. Fakat egemenliin yrtlmesi iki ar u arasnda, salt krallk ile tam ve salt demokrasi arasnda deiik biimler alabilir. XVII. yzyl burjuvazisinin temsilcileri olan Grotius ve Pufendorf, salt krallktan yanadrlar. XVIII. yzyl burjuvazisini temsil eden Barbeyrac ve Burlamaqui ise artk salt deillerdir; bunlar, halkn, zorba hkmetlere (ynetimlere) kar direnme hakkn tanrlar; ama bununla, gene de demokrat olmu deillerdir. Rousseau, Institutions Poli-tiques'ini hazrlarken bunlar hep okur, ve retilerinin baz esas elerini almakla beraber, onlara kar kar. Le Contrat Social'de (Toplumsal Szleme) Grotius' halk btn haklarndan


yoksun brakmak la sulayacaktr; Grotius ve benzerleri, hatta Barbeyrac hkmdarlar tarafndan satn alnmlardr, nk dorular ve gerekler, zenginlere hi yol amaz ve halk ne elilik, ne kilise veya niversite krssne de denek vermez. 41 Anlalyor ki Rousseau, doal hukukun hukuku yazarlarnn hem mirass, hem de, demokrat olmadklar iin, onlarn dmandr. Rousseau, De Cive (1642) ve Leviathan (1651) ile zgn bir salt krallk kuram kurmu olan gl ve derin dnr Hobbes'u da (1588-1679) okudu. Doal hukuk kuramclar, Aristo'ya uyarak, insann doas bakmndan toplmcul (sociable) olduunu dndkleri halde, Hobbes, materyalist ncllerden hareket ederek, uygarlk ncesi doal halinde insann insana kar kurt olduunu gsterir: Ona gre insanlar, bu srekli sava halinin alnyazs olan lmden kanmak iin kendi aralarnda, hibir kayt art olmadan, salt iktidar bir nc kiiye veya toplulua veren bir szleme yaparlar. Bylece Devlet, sivil ve din btn yetkilerle bezenmi bir Dev, bir Laviathan haline gelir-, o, hakszlk yapamaz ve adaletsiz olamaz; nk Kanun, onun buyrultusunun ifadesinden baka bir ey deildir. Hobbes, bunun zerine, ksa zamanda ok, pek ok dman kazand; salt krallktan yana olanlar, kendilerini madd ve materyalist bir temele dayandrd iin; kartlar da zorba krall hakl gsterdii iin ona dman oldular. Fakat eser XVII. yzyln ortasnda Franszcaya evrilince Fransa'da da byk etki yapt; Bossuet'nn kitaplnda Leviathan vard. Ansiklopedistler, vard politik sonular nedeniyle, Hobbes'a dmandlar-, Rousseau da Discours sur l'ine-galite'nin hazrland sralar, dostlarnn grlerini paylamaktadr. Onun uygarlk ncesi doal hali anlay, Hobbes'un doal hali anlay ile tamamen kar karyadr. Rousseau, insanlarn, bir zorbann kollarna


seve seve atlabilecekleri fikrine kar kar. Ama Rousseau, gene de temelde, doal hukukulardan ok Hobbes'a yakndr. nsamn insana kar kurt olduu zdeyii, uygarlk ncesi doal hali iin yanl olsa bile, Rousseau'ya gre, toplum iin dorudur ve 42 ihsann toplum iindeki mutsuzluunu meydana getiren tutkularn anlatm Hobbes'a ok ey borludur. Rousseau ilerde onu yeniden okuyacak ve bugne kadar yaam dehalarn en byklerinden birinin btn derinliini daha iyi kefedecektir. Le Contrat Social, Hobbes'tan, Discours sur l'Inegalit&ye gre daha fazla esinlenecektir; orta hal arelerine dman olan bu sert ve uzlamaz deha, ister istemez, Rousseau' yu ekecektir. Konuma dneminde Rousseau, grnte, Hobbes'tan ok Locke'a yaknd. Hobbes, XVII. yzyl ortasnda salt kralla gven veren bir ngiliz burjuvas olduu halde, balangta Stuart krallk soyundan yana olan Locke (1632-1704), sonra onlar tarafndan yurt dna srlmt. Nantes fermannn yrrlkten kaldrlmas (1685) onun, zorba hkmdarlara kar kin ve nefretini iddetlendirmiti. Guillaume d'Orange ile birlikte ngiltere'ye dnnce (1688), lml kralln kuramcs oldu. Hobbes'a gre ok daha az bir dehaya sahip olan Locke, gene de, zamannn, aristokrasi ile uzlam ngiliz burjuvazisinin, tipik bir szcsdr. Lock'un eserinde her ey orta hal aresi, her ey uzlatrmadr. Locke, Tanr'nm kullarn esinlemesine yer verir, fakat doal akla da elden geldii kadar fazla bavurur. Klelii savunan kuramlara ve salt kralla kar kar, halkn zorba kralla kar isyan hakkn tanr; ama bir yandan da krallk ile halk egemenlii arasnda bir uzlamay gerekletiren nl gler ayrl kuramn ileyip meydana karr. Locke da uygarlk ncesi doal halini kabul eder; fakat orada insan, daha o zamandan akla boyun emi durumdadr; bireylerin daha o zamandan


haklar, baka haklar arasnda da, emek zerine dayanan mlkiyet haklar vardr. Bir antlamayla uygar toplumun meydana gelmesinin amac, ancak, bu haklarn kullanlmasn gvence altna almak ola43 bilir. u halde Locke, burjuva liberalizminin kuramcsdr. Onun Essai sur le Gouvernement Civil'i (1606), Francois Coste tarafndan XVIII. yzyl banda Fran-szcaya evrildi. Locke, byk bir n kazand. Voltaire onu halka tantt ve sevdirdi. Montesqiue ona ok ey borludur. Ansiklopedistler onu bir stat diye selmladlar. Onlarla birlikte Rousseau da bilge Lockea hayranlk duyar. Hobbes'a kar yani istibdadn savunulmasna kar kant ve muhakemelerini Locke'tan alr. Oysa aslnda aralarndaki kartlk derindir ve bu durum, Le Contrat Social'de patlak verecektir. En nemli olay udur: Rousseau, uygarlk ncesi doal hali ile toplum halini tam kar karya koymaktadr. Bylece btn kurumlaryla ve zellikle mlkiyet kurumuyla birlikte btn sosyal dzeni doaya dayamak, yani doal olmak ve bylece savunulmak olanandan yoksun brakyor. Oysa Locke'un btn abas kiisel mlkiyeti doal hukuka dayandrmaktan ibaretti. Rousseau, elbette, Montesqieu'yii de tanyordu. Fakat l'Esprit des Lois'nm Konuma zerinde etkisi zayf olmutur. Bundan baka, genel olarak kanunlar, yani mme hukukunun ilkelerini Platon'un, Aristo'nun, Cicero'nun yntemlerine uyarak inceleyecek olan Les Institutions Politiques'in konusu, pozitif hukuku ele alan l'Esprit des Lois'nm konusundan baka bir konudur. Le Discours sur l'Inegalite, btn bir psikolojiyi ierir. Bu, Rousseau'nun 1743'ten beri iliki kurduu duyumcu Condillac'n psikoloji anlayna yakndr. Condillac'n Essai sur l'Origine des Connaisances H-maines'i (1746) yaynlamasna Rousseau yardm etmiti; ayn yazarn Traite des Systemes'ini de tanyordu ve her ne kadar Traite


des Sensations (1755), Ko-numa'nvn meydana getirildii tarihte daha yaymlanmam ise de, uzun zamandan beri hazrlanmakta 44 olan bu eserdeki tezleri Rousseau herhalde biliyordu. Condillac'n Rousseau'yu gerekte hangi lde esinlediini bilmek, pek doal olarak olanakszdr. Biz ancak, pek ok noktada dncelerinin ayn olduunu syleyebiliriz. Herhalde bu sorun Konumann zgnln zedelemez; nk Condillac, insan aklnn geliimini, yalnz bireylerde, inceler; Konuma ise akln, toplumlar boyunca, gerek bir tarihini meydana getirir. Bununla beraber, Rousseau'nun psikolojisinin materyalist kaynaklan olduunu gstermek ilgi ekici olacaktr; o Rousseau ki 1756'ya doru La Morale Sensitive ou le Materialisme du Sage isimli bir eser hazrlamaktayd; bu eser Rousseau, Ansiklopedistlerle kesin olarak bozuunca bir yana braklmt. Diderot' nun tlerinden Rousseau'nun kendisi bahsettiine gre Discours'u Ansiklopedistler de etkilemitir. Fakat bu iki arkadan fikirlerini birbirinden ayrt etmek, hayli zordur. nsanlarn doann iinde milyonlarca yl boyunca gelitikleri temel kavram, Dide-rot'nun l'Interpretation de la Nature'nde belirtmiti... nsann geliiminde tutkunun rolne Rousseau' nun dikkatini o ekmi olabilir. Fakat Diderot ile Rousseau arasnda temel bir ayrlk vardr ve bu ayrlk da ilerde kacak atmann tohumu sezinlenebilir. Diderot'ya gre insan doas gerei, toplumcul bir varlktr. Toplum iinde yaamadan nce, sr halinde yaard. Demek ki uygarlk ncesi doal hali ile toplum hali arasnda kesin bir kartlk yoktur. Ama 1755'te ne Diderot, ne de phesiz Rousseau, aralarndaki bu kartln ilerde doabilecek sonularn hesaplamyorlard. Grimm'in Correspondance Litter air e inde Konuma iin yazd yaz, ok vcyd. Grimm, o sralar, tam Diderot'nun fikirlerini anlatr.


imdi Rousseau'nun, uygarlk ncesi doal halindeki insan anlatmak iin kimden esinlendii kalyor. Bu. tamamen zgn bir bulu deildir. Klelik toplu45 munda insanlar, daha zgr olarak yaadklar bir an anlarm henz srdryorlard. Pek ok Grek ve Latin ozannn trksn syledikleri, mutlu ve bar iindeki, sakin bir altn a konusu, bylece domutur. Rousseau, en azndan, Latin ozanlarn tanrd. Bunlar arasnda Lucrece'e ayr bir yer vermek gerekir. De Rerum Naturae uygar insanlardan her bakmdan daha salam, ve daha az umutsuz, o uygarlk ncesi vahet halinde yaayan insann sert bir portresini izer. Modern ada iyi vahi konusu, Rousseau'nun iyi bildii Montaigne'den bu yana geliir (Essais Chapitre des Cannibales, 1/31). Biroklar gibi efsanesi deil, konusu diyoruz. nk bu kadar gemicinin, tacirin, misyonerin, vah insanlar arasnda geen yolculuklarndan dndkleri zaman onlarn ahlki niteliklerini, uygar insanlar aleyhine vm olmalar, bir kolektif aldann sonucu deildir. XVIII. yzyl filozoflar, seyyahlarn anlattklarn, insann Hristiyanl bilmeden de iyi olabileceini, sosyal ve politik btn rejimlerin insanlara, aleyhinde savam verdikleri rejimden daha fazla mutluluk salayacan kantlamak iin, phesiz daha da gzelletirerek, kullanmlardr. Fakat seyyahlarn anlattklarnda gerek bir esas var; onlar, ilkel komnist dzen iinde yaayan insanlar anlatrlar ve onlarda bizim toplumlarmzda artk yok olmu bulunan erdemleri bulurlar. Tacite ile Fanimore Cooper arasnda ortak ne vardr? lkinde okuduumuz, Germenlerdeki cesaret, yiitlik ve toplulua ballk erdemlerini, ikinci yazarda iraquois'larda yeniden buluruz. u halde XVI., XVII. ve XVIII. yzyl seyyahlarn saf zavalllar diye dnmek, yanl olur. Onlarn vardklar sonular, Konumada yeniden grlr ve ona gerek bir temel verir. Bu


seyyahlar arasnda en fazla kltrl olduklar iin en ilgi ekici bilgileri verenler, Hristiyanl bilmeyen vahet halindeki insan gklere karmakta 46 hibir kar olmayan misyonerler olduklar iin, bu daha da dorudur. Rousseau, seyyahlarn anlattklarn ok okumutu. Baron de la Hontan'm Mmoires de I'Ame'rique Septentrionale (1703)'ini okumu olabilir. Macerasever bir asker olan La Hontan, Avrupa'dan bkm irenmi, Kzlderililerin yaadklar yerlere gemiti. Avrupallar niin kokumutu? O, yle diyor: Senin-benim ayrm olmas... kanunlan, yarglar ve papazlar olmas... bir de, stelik, mal mlkiyeti olmas... Avrupallarn toplumunu bozup allak bullak eden kargaalklarn biricik kaynadr. (Cilt: III). Rousseau, Pere Dutertre'in l'Histoire gnerale des Antilles habitees par les Franais (2 cilt; 1667) eserini okumutu. Caraibes'ler ile ilgili btn bilgilerini buradan almtr. Pere Labat'y, Nouveaux Voyages aux iles d'Amarique'i (6 cilt; 1722) bildii kesin deildir. Fakat La Condamine'i, Relation d'un voyage en Ame-rique mridionale (1745) ve Journal du voyage fait par l'ordre du roi d VEquateur (1751)' bildii kesindir. zellikle Abbe Prevost'nun ynetimi altnda yaymlanm olan byk derletirmeye yani Historie generale des Voyages'a, (1746-1770) sk sk deinmitir. Konumann yaynlanmasndan sonra da 1782'de kan ikinci basksnda, rnein spanyol Coreal gibi hikyesi Prevost derleiminde ancak 1757'de yaynlanm olan, yeni kaynaklar gsterildiine gre okumaya devam ettii anlalyor. Fakat hepsinin stnde, bilimsel konuda zamannn en byk otoritesi olan Bouffon'u okumutu. Theorie de la Terre ve Histoire naturelle de l'home (1749) gibi Quadrupedesin ilk ciltlerini de biliyordu. nsan ve hayvan anatomisinin eitli sorunlar zerine olan notlardaki


hemen btn usavurular ve kantlar Bouffon'dan esinlenmitir. Fakat onu en ok ilgilendiren, zellikle, rHommedaki nsanlarn trleri b47 lm olmutu. Bu blm, stelik, ok sayda seyyah yklerine dayanr. Sonunda unu da ekleyelim: Uygarlk ncesi doa halindeki insann iyiliini anlatan hayalci ykler, XVIII. yzylda oktu. Bunlardan biri, Fenelon'un Te-lemaque'mda bulunur ve zel mlkiyeti bilmeyen, zgrln tadn karan Betique halknn temiz hayatn anlatr (VII. kitabn sonu). Rousseau, Fenelon'u iyi tanr, sayard. Konuma'nn (Discours'un) anlam Fakat btn bunlar, Konumay aklamaz. Rousseau, ok ve yntemli olarak okudu; cmlelerinin her birinin ardnda, baka yazarlarn Rousseau'nun dncesine esas olan anlan vardr. nk onun dehasnn niteliklerinden biri, her zaman birine kar dnmesidir. Locke'u and zaman bu, Hobbes'a kardr veya tersine, Hobbes'u and zaman, bu, Locke'a kardr. Bu bakmdan pek ok karlatrmalar yaplabilir; notlarmzda bunlardan bir miktarn gstermi bulunuyoruz. Ama bunlara bakp da Rousseau'yu bir arma-c gibi grmek, ar bir yanllk olur. Bundan baka, o, bulduu btn eleri yeniden dnm, benimsemi ve bir diyalektik bayaptna ulamtr. Burada Engels'i uzun uzun anmak gereklidir. Engels, Discours sur l'Inegalite'nin, Diderot'nun Le Neveu de Rameau' su ile birlikte, XVIII. yzyl diyalektiinin bayaptlarndan biri olduunu syledikten sonra bu dncesini daha ilerde gelitirir. Son olarak, Dhring'in eitlik retisinin onun solgun bir yknmesinden baka bir ey olmad Rousseau'nun eitlik retisi bile -ve stelik Hegel'in doumundan yirmi yldan uzun bir sre nce- Hegel'in yadsmann yadsmas ebe kadn grevini grmedike, gerekleemez. Ve bundan


utanmak yle dursun, bu reti, ilk sunuluunda, hemen hemen almla ken48 di diyalektik kkeninin damgasn sergiler. Doal ve yabani durumunda insanlar eitti; ve Rousseau daha o zaman dili doa durumunun bir bozuluu olarak aldndan, ayn trden hayvanlar arasndaki bu trn btn genilii iinde geerli eitlii, son zamanlarda Haeckel tarafndan varsaym olarak (alales) dilden yoksun olarak snflandrlm bulunan, o insan-hayvanlara uygulamakta yerden ge kadar hakldr. Ama bu eit insan-hayvanlar, kendilerini br hayvanlardan stn klan bir avantaja sahipti: Yetkinleebilir-lik, zamanla gelime olana; ve bu, eitsizliin nedeni oldu. Demek ki, Rousseau eitsizliin douunda bir ilerleme gryor. Ancak bu ilerleme kart (antago-niste) bir ilerlemedir, ayn zamanda bir gerilemedir. Btn sonraki (doal durumdan tedeki) ilerlemeler, grnte bireyin yetkinlemesine, ama gerekte trn dknlemesine doru atlm admlar oldu... Metalrji ve tarmn icad bu byk devrimi meydana getiren iki zanaat oldu. (Balta girmemi ormann ilenmi toprak durumuna dnmesi, ama mlkiyet aracyla sefalet ve kleliin de ortaya kmas.) 'insanlar uygarlatran ve insan trn bozan ey, ozana gre altn ve gm, ama filozofa gre demir ve budaydr. (Rousseau; Deme) Uygarlktaki her yeni ilerleme, ayn zamanda, eitsizlik yolundaki yeni bir ilerlemedir. Uygarlkla domu olan toplumun kurduu btn kurumlar, ilk ereklerinin tersine dnerler. Bakanlarn kendilerini kleletirmek iin deil, zgrlklerini savunmak iin. halklarn setii szgtrmez bir ey ve bu tm siyasal hukukun temel kuraldr. (Rousseau; Deme)


Ama yine de. bu bakanlar, zorunlu olarak halklarn baskclar haline gelirler ve bu basky, doruuna kartlm eitsizliin, yeniden kendi kart haline dnt (despotun karsnda herkes eittir, yaF. 4/49 ni sfra eittir), eitlik nedeni durumuna geldii noktaya kadar getirirler. Eitsizliin son aamas ve emberi kapayan ve hareket noktamza erien son nokta, ite budur: Btn bireyler, hibir ey olmadklar ve uyruklarn efendinin isteinden baka bir yasalar bulunmad iin, ite burada yeni batan eit duruma gelirler. (Rous-seau; Deme) Ama despot ancak zor sahibi olduu srece egemendir ve bu nedenle yerinden atlabildii anda, zora kar syleyecek hibir eyi yoktur... Onu sadece g yerinde tutuyordu, onu sadece g devirir, bylece her ey doal dzene gre olup biter. (Rousseau; Deme) Ve bylelikle, eitsizlik bir kez daha eitlie dnr, ama dilden yoksun ilkel insann o eski doal eitsizliine deil, toplumsal szlemenin yksek eitliine. Baskclar bask altna alnrlar. Bu, yadsmann yadsnmasdr. Demek ki, Rousseau'da sadece Marx'm KapitaV'm-de izlenen dnce gidiine insan artacak kadar benzeyen bir dnce gidii deil, ama hatta ayrntda bile Marx'in kulland btn bir diyalektik geliimler dizisinin kullanldn da gryoruz: z gerei kart olan ve bir eliki ieren sreler; bir ucun kendi kartna dnm; ve de btnn ekirdei olarak yadsmann yadsnmas. Demek ki, Rousseau her ne kadar 1754'te Hegelci jargonu daha konuamyor-duysa da, yine de Hegel'in douundan yirmi yl nce, elikinin diyalektii. Logos (deyi) retisi, Tan-rbilim, Hegelci veba vb. tarafndan derinden derine kemirilmi bulunuyor." niversiteden gelen eletirilerin, Engels'in bu temel metnini bilmediklerini sylemekle kimseyi artm olamayacaz. Bununla birlikte bu para, rnein,


10 Anti Dhring s. 237-239 - Sol Yaynlan, Ankara. 50 Voltaire'i izleyerek (onun mektubunun hi deilse ksa ve nkteli olmak zellii vardr) Rousseau'nun vahilerin stnln hibir ey ayrmakszm gklere kardn ileri srenlerin ve Schinz. gibi Lo Pense de Rousseau* (1929) doal insan lksnn tamamen gelecee ait olduuna inanan biroklarnn da birok yorum yanllklan yapmalarn nlemi olurdu. Rousseau, bundan daha derindir. ad olan filozoflar ilerlemeyi bir sreli zincir gibi, dzgn bir ykseli gibi gsterdikleri halde Rousseau, ilerlemenin elimeli, kartl doasn kefetmitir. Rousseau, Di-derot'dan daha fazla dehaya sahip olduu iin deil de snfsal durumu nedeniyle halkn ektiklerini douran smrmenin arln bakalarndan daha fazla hisseder. Konuma ile ilgili olarak birok saknmlar yaplabilecei aktr. Yntem garip grlebilir; ilkel vahinin hayatn anlatmak iin Saint-Grmain ormannda yapayalnz kalr ve kendi iine dner! Soyut yntem! Gereklerle hibir ilikisi olmayan hayalci rya! Taine kuruntular ve dleri ile o ok korkun 1789 kargaaln harekete geirmekle sulad XVIII. yzyl dnrlerinin eserlerini ite byle gsteriyor. Elinizdeki Konuma, ilk bakta ona hak verir gibidir. Aslnda Rousseau'nun yntemi Diderot tarafndan tanm yaplan ynteme uyar: Belli bal aracmz var: Doay gzleme, dnme ve deney. Bu sorunlarda deney sz konusu deildir. Rousseau, bilginlerin bir gn buna girimelerini sadece dilemekle kalr. Gzlem, seyyahlarn anlattklardr. Rousseau'nun bunlar iyice incelediini grmtk. Fakat o, bunlar arasndaki elimelere ve boluklara; bunlardaki bellisizlie aakalmtr; ve gerek filozoflarn insan zerine ciddi aratrmalar yapmalarn isteyecektir. Bu oluncaya kadar


tacirlerin ve misyonerlerin anlattklaryla yetinmek gerekir. Fakat bunlar e51 hirde, nedense, tek balarna kalp vahileri hi kefetmezler. Bu nedenle Rousseau soyut dnmeye bavurmak zorunda kalmtr. Ama hi deilse, elde edilmesi olas btn bilgilerin elinin altnda bulunduunu saptayalm. Dnmesi, onu, yapayalnz, tek bir vahiye gt. rr ki bunun gerekle hibir ilgisi yoktur. Hibir bilgin, bugn, ilkel insann her zaman grup halinde yaam olduundan phe etmez. Rousseau'nun bu vahisi, gerekte karl olmayan soyut bir kavramdr. Toplumun insana btn getirdiklerini, Rousseau, hayali bir ilemle, toplum insanndan geri alr. Doa, bu deimeye kar koyan engelleri biriktirmitir; rnein, dilin meydana k aklanamaz ve Rousseau bunu aklamak iin Tanr'ya bavurmaktan baka bir ey yapamaz: Bu zayflklar, gerekten vardr; ama daha ileri gitmeyelim. Rousseau'yu, doann diyalektik birliini Mars'tan nce kefedememekle sulamayalm. Marx, insann, doasn deitirirken kendi kendini de deitirdiini gstermiti. Demek ki insanla doay birletiren, sosyal emektir, retimdir. Rousseau doa ile toplum arasnda metafizik bir kartla kapanr kalr, kendini bu soyut ve metafizik kartlk anlay iine hapseder. Fakat, o, zamannn dnrleri dzeyindedir. Onu Marksist olmad iin knamak bnlk olur. Buna kar birinci aamay, ilk insan topluluklarnn belirmesi aamasn getikten sonra, Engelsin o kadar parlak bir anlatmla aklad diyalektik dehas kendini gsterir; ve istibdat ynetimine kadar giden bu tarihi geliim tablosu, insan, dayanlmaz tarzda sarar, alp gtrr. Bunun iindir ki, Konujma'nn daha az bilinen, daha az anlan ikinci blm bize birinci blmnden stn grnr.


Bununla birlikte bu hayali tek vahi-ntn meydana getiriliinde hi deer bulmuyor da deiliz. Burada Rousseau'yu anlamak iin, onun dncesinin her za52

man merkezinde bulunmu olan, bu eitsizlik fikrinden hareket etmek gerekir. Denilebilir ki onun btn eseri, sosyal eitsizlie kar bir protesto, zamannn elimelerini aamayan ve bunlarn iinde bocalayan bir kk burjuvazi szcsnn aka iln ettii bir protestosudur. Eitsizliin kaynan aklamak durumunda oldu. undan, bu eitsizliin sadece zel mlkiyetin ortaya kmasna dayandn kefeder ve zel mlkiyetin ortaya kmasn bir felket sayar. Burada, o, esinlendii btn dnrlere, zamannn btn dnrlerine kar kar. Artk komnist tezlerin belirmeye balad Meslier, Morally, Mably gibi dnrleri elbette ayr tutmak gerekecektir; ama bu adamlarn hibiri, yetenek bakmndan, Rousseau ile kyaslanamaz. Demek ki Rousseau, mlkiyetin kaynann doada bulunduunu reddetmeye, bunun sonucu olarak da, doal hukuk okulu tarafndan moda haline getirilen bu uygarlk ncesi doal halini yeniden gzden geirmeye kadar varmtr. Hobbes hari btn dnrler, uygarlk ncesi doal halinde yaayan insanda sosyal gelimenin btn olanaklarn bulmaya alrlar; bylece onlar, toplumu, btn kurumlaryla ve zellikle zel mlkiyet kurumuyla birlikte, doadan tretmeye alrlar. Rousseau ise, tersine, zel mlkiyetten, doal ve nne geilmez bir olay olmak niteliini ve itibarn ekip alr; onu bir tarih olay olarak inceler. Akln, tutkularn, btn insan melekelerinin geliimini de bir tarih olay olarak inceler. nsann uygarlk ncesi doal hali gibi metafizik bir kavram alkoyuyorsa da, bu doal hali, hemen ho-men ierikten yoksundur. i botur. Geleneksel insan doasnda bulunan


hemen hemen her ey, tarihe braklmtr. Hibir sosyal kurum, artk, temelini doada bulmaz, insan mutsuz ise, bu, eylerin doas ile iliii olmayan sosyal, politik sebeplerden trdr. 53 Byle olunca, yeni politik ilkeler uygulayarak, insann mutluluunu yeniden kurmak olasdr. Byle baklnca, Discours sur l'Ingalite. Rousseau' nun eserlerinin btn iinde yerini alr ve o yere yerleir. Konuma'da bir bireycilik patlamas grlmek istenmi ve hemen ardndan Le Contrat Social ile sert bir Devletilie teslim olma olaynn varl ileri srlmtr. Rousseau'nun eserinde elimeler, phesiz vardr-, ama bu elimeler bu kadar basit deildir; u veya bu eserindeki terimler soyut ve tekilerden ayr deildir. Bu elimeler; aslnda, burjuva dncesinin, burjuva toplumunun elimeleridir ve bunlar eserlerinin her birinde belirtisiz, gizli olarak vardr. Rousseau, ok derinlere indii iin bunu sezer. Le Contrat Social, bu elimeleri zmlemek iin harcanm, dokunakl ama bouna bir abadr. Korruma'ya gre insann tarihi, u ema ile gsterilebilir-. 1 Balangta tek basma, vahi, gelimemi hayvan; hem barl hem deil, ama mutlu deil; nk mutluluk, mutluluk bilincini varsayar. 2 lk insan toplumlar, insann en mutlu olduu a; doa haline gre bir ilerlemeyi simgeler, fakat ilk dknlk belirtileri de bu ada ortaya kar. 3 Katnda zel mlkiyetin ortaya kt, insan toplumunun insan. Zenginler mlklerini korumak iin, her sosyal grubun iindeki btn insanlar arasnda bir szlemeyle, Devlet'i meydana getirmeyi dnrler. Ama burada aldatmak amacyla yaplan hileli bir szleme sz konusudur. Bu szleme, giderek, zorbala kadar varr. Konumc'nn son sayfalan, dorudan doruya, zamannn toplumunu hedef olarak


alr. 4 Byle sonulara varan hileli szleme yerine, Rousseau, herkesin btn zgrln korumak iin btn zgrln feda edecei, gerek szlemeyi ileyip ortaya karacaktr. 54 u halde grlyor ki Le Contrat Social ile Discours sur l'Ingalite arasnda hibir kartlk yoktur ve biri tekinin uzantsdr. Rousseau, hemen de diyalektik bir yntemle, toplum tarihinin taslan izmi olmak deerine sahiptir. Dncesinin akl ve kesinliiyle, tahlillerinin incelii ve derinliiyle, formllerinin parlaklyla, tutkulu heyecan dolu slubunun scaklyla, zamannn en yce eserlerinden birini yaratmtr. Bu bayapt, bugn, ilerici insanlarn yreine seslenir; nk Marx' m yabanclama (alienation) diyecei, zel mlkiyete dayanan btn toplumlarda insann manevi yoksulluunu bu kadar derinlik ve uzdillikle anlatan az kitap vardr. 55 Ill NSANLAR ARASINDAK ETLN KAYNAI Bibliyografya notu Rousseau zerine yazlm olanlar, byk kitaplklar doldurabilir. Oysa, gariptir, Rousseau'nun hibir biyografisi, Andre Billy'nin Diderot veya Balzac' ile kyaslanabilecek bir biyografisi yoktur. Birok eletirmeciler Rousseau'nun Confessions'dan kendi mahrem hayat zerine yapt aklamalar tartarak, eserin tarihi bykln unutup, onu kt bir ocuk veya bir manyak olarak ele almak eilimine sahip olmulardr. Franszcada Rousseau zerine yazlm olan en iyi eserin, Bernard Groethuysen"'in eseri olduunu sanyoruz. Ne yazk ki o da, lmn yarm braktrd basit notlardan


meydana geldii iin, kuru bir kitaptr. Fakat Rousseau'nun stn bir zek ile ve ok shhatli bir ruhla yorumlanan eserleri zerinde derin bir bilgiye dayanr. Discours sur l'Inegalite hakknda u kaynaklara bavurulabilir: Jean MOREL: Sources du Discours de l'Inegalite (Annales Jean-Jacques Rousseau, Tome: V, p. 119-198). Bu, ok yararl bir eser, fakat zellikle 11 J. J. Rousseau, Gallimard, Paris. 59 ayrntlarn karlatrmalarn ieriyor. Btn politik sorunlarda M. Robert DERATHE'nin bilgince kitab JeanJacques Rousseau et la science politique de son temps (Paris, 1950) -ki bu, bize ok yararl oldu-, Jean Morel'in kitabn aar. Discours'un metni iin C. A. VAUGHAN'm The Political Writings of Jean-Jacques Rousseau (Cambridge 1915, 2 vols.l eletirmeli basksndaki metni izledik. Bu, ayr baskya dayanr. 1755 basks; evvelce Rousseau tarafndan yeniden gzden geirilen ve tamamlanan bir metne gre lmnden sonra Peyrou tarafndan yaplan, Oeuvres Completes iindeki 17R2 basks; nihayet, belki Rousseau tarafndan gzden geirilmi bir kopyaya dayanan, 1801 basks. Bu bask arasndaki farklar da, ayrca, sadece ayrntlardadr. Confessions'^ andmz zaman, Grosc. luade (Les Classiques verts, 1947) basks sz konusudur. 60 Doayt, yozlam varlklarda deil, doa kanunlarna uygun davranta bulunan varlklarda incelemek gerekir. (Aristo: Politika. Kitap: I cap. II) dijon akademisinin nerdii insanlar arasndaki eitsizliin kayna nedir ve bu eitsizlik doa kanununa m dayanr sorusu zerine konuma 61


NOTLARLA LGL UYARMA Bu esere, benim rastgele almak tembelce detime uygun olarak uradan buradan baz notlar ekledim. Bu notlar konudan bazen o kadar uzaklar ki, asl metinle birlikte okunmas yararl olmaz. Bu yzden onlan, Konuma'nm sonuna, elimden geldii kadar doru yolu izleyerek serpitirdim. Yeniden okumaya giriecek cesareti kendinde bulanlar; ikinci defasnda, aratrmay yapmakla elenebilecek ve notlan izlemeye giriebileceklerdir; bu notlar okumak, onlar hi okumayanlarn urayacaktan zarardan daha az zarar verir. 63 CENEVRE CUMHURYETNE anl, ok saygdeer ve yce Beyler:" Yurduna aka benimseyebilecei sayglar sunmann ancak erdemli yurttalarn hakk olduuna inandmdan size halkn gz nnde sayglarm sunmaya lyk olmak iin, otuz yldr alyorum. abalarmn yapamadn ksmen olsun bu mutlu frsat yerine getireceine gre, bana bu yetkiyi veren hakka deil, daha ok, bana canllk veren inancma ve bu inancn bana verdii byk gayrete bavurmann mmkn olacana inandm. Aranzda domu olmak mutluluuna sahip bir insan olmakla, doann insanlar arasna koyduu eitlii ve insanlarn kurmu bulunduu eitsizlii, doa kanununa en yakn ve topluma en yararl bir tarzda, ayn yere, kamu dzeninin korunmas ve bireylerin mutluluu amacna, elbirliiyle yryecek biimde bu Devlette mutlu bir lde birletirmi olan akl ve bilgelii hatrlamadan nasl olur 12 Sunu, Genel Kurul'a yani btn yurttalara yaplmtr. Fakat gerek iktidar 25 yeden meydana gelen kk konseyin elinde idi. Ve bu kurul, bu sunutan alnd, Emil'in yaynlanmasndan sonra da cn ald. F. 5/65 da dnebilirdim? Bir hkmetin kurulu ve yapsnda saduyunun zorunlu klabilecei en iyi zdeyileri


aratrrken, bunlarn sizin kurulu ve yapnzda gereklemi bulunduunu grerek ok ardm. ehrinizde domu olamasaydm bile, en byk stnlklere sahip olan ve her trl yolsuzluu bunlarla en iyi nlemi grdm bu insan toplumu tablosunu" baka insan toplumlarnn gzleri nne sermekten geri kalmazdm, sanrm. Doacam yeri seecek durumda olsaydm, insanlarn yetilerinin erimi yani iyi ynetilmek olana ile snrlanm byklkte olan, herkes kendi yapt ie yettii iin kimsenin kendi ykml olduu ii yapmak zere bakalarn grevlendirmek" zorunda olmad bir toplumu; herkes birbirini tand iin karanlk manevralarn ve erdemden doan alak gnllln halkn gznden ve yargsndan uzak kalamayaca, birbirini bilip tanmak tatl alkanlnn yurt sevgisini kuru toprak sevgisi olmaktan karp yurtta sevgisi haline getirecei bir Devleti seerdim". Btn hareketlerin ortak mutluluktan baka bir yere ynelmemesi iin, hkmdarn ve halkn sadece bir ve ayn kara sahip olduu bir lkede domak is13 Cenevre Cumhuriyetinin bu tablosu batan aa Ulkletirilmltir. Rousseau o ada Cenevre Cumhuriyetinin gerek doasn (tabiatn) bilmiyordu: Emil'in yaynlanmasndan sonraya kadar onun hkmetini de ciddi olarak incelememiti. nceledikten sonra fikrini deitirdi. Dadan Mektuplar'nm yedincisinde Cenevre yurttalarnn durumu hakknda u yarg vard: Keyfi bir iktidarn bu kleleri, savunmasz olarak, 25 zorbann ltfuna braklmlard: Atinallarn, hi deilse 30 zorbas vard. 14 Burada, ilerde toplumsal szlemede gelitirilecek olan, temsili rejimin eletirilmesinin tohumu var.


15 Rousseau filozoflarn kozmopolitliinden haksz yere kukulanyor ve burada onlarn kendi haklarn kk grmelerinin belirtisini buluyor. terdim. Bu ise halk ile hkmdar ayn kii olmadka gereklemeyecei iin'*, ben, bilgece lml demokratik bir hkmet ile ynetilen bir lkede dnyaya gelmek isterdim. zgr yaamak ve zgr lmek, yani, ne benim ne de hi kimsenin kanunlarn onurlu boyunduruunu, baka hibir boyundurua koulmamak iin yaratlm en gururlu balarn daha da uysallkla tad bu kurtarc ve yumuak boyunduruu, silkip atamayaca tarzda kanunlara boyun eerek yaamak ve lmek isterdim. u halde Devlet iinde hi kimsenin kendisinin Ka. nun'un stnde olduunu syleyememesini ve dardan hi kimsenin, Devlet'e kanun dnda bir eyi zorla kabul ettirmemesini isterdim. nk bir hkmetin kuruluu ve yaps ne olursa olsun, orada Kanuna boyun emeyen tek bir kii varsa, btn tekiler, zorunlu olarak, onun keyfine ve insafna bal hale gelirler^. "; bir ulusal ef ile bir de yabanc ef varsa bunlarn arasnda yetkiler nasl paylalm olursa olsun, bunlardan birine itaat edilmesi ve Devletin en iyi ynetilmesi olanaksz olur. Yeni kurulmu bir Cumhuriyet baz iyi kanunlara sahip olsa bile, ynetimin belki de o an iin gerekli olmayan bir tarzda kurulmu olduu, yeni yurttalar iin elverili olmad ya da yeni yurttalarn bu y16 Rousseau burada halkn egemenlii ilkesini ileri sryor. Fakat bundan nce de cumhuriyeti olduunu aklamt. Volter'e yazd 30 Ocak 1750 tarihli mektubunda yle diyordu: Bir cumhuriyeti olan benim hakkmda vardn yarg da iyi deil. Ben zgrle taparm. Hem bakalarna hkmetmekten hem de bakalarna kul olmaktan ayn derecede nefret ediyorum. 17 Mutlak (salt) kralla kar hcum. (Kk harflerle gsterilen notlar, Rousseau'nundur ve kitabn sonunda yer almaktadr. .)


66 67 netim iin elverili olmad, Devletin daha doar domaz sarslaca ya da yklaca korkusundan, orada yaamak istemezdim. nk zgrlk buna alk olan salam, grbz huylar beslemek ve glendirmek iin uygun, ama yaps byle olmayan zayflan, narinleri ezen, ykan, sarho eden gl ve lezzetli besin maddeleri ve iyi cins araplar gibidir. Efendiler tarafndan ynetilmeye alm olan insanlar, artk, onlardan vazgeemezler. Bunlar boyunduruu silkip atmaya kalkrlarsa zgrlkten o kadar uzaklarlar ki, zgrle kart olan dizginsiz, ar bir baboluu zgrlk diye aldklarndan yaptklar devrimler, onlar, hemen her zaman, zincirlerini daha arlatrmaktan baka bir ey yapmayan batan karclarn eline drr. Btn, zgr insanlarn modeli olan Roma halk Tarquins'lerin basksndan kmakla hi de kendi kendini ynetecek duruma girmi olmad. Kleliin ve zorla yklenen utan verici angaryalarn aalatrp deerden drd bu halk, nceleri, en byk bilgelikle ynetilmesi gereken ahmak bir topluluktan baka bir ey deildir; zgrln kurtarc havasn teneffs etmeye yava yava alt; zorba ynetim altnda umutsuzlua dm daha dorusu sersemle-mi olan bu halk, sonunda, btn insanlarn en saygya deeri olmalarn salayan sert treleri ve cesaretin verdii gururu kazand. Demek ki kendime yurt olarak, eksiksii geriye doru zamann karanlnda kaybolan, sakinlerinde cesareti ve yurt sevgisini pekitiren saldrlardan bakasna uramam bulunan, uzun sreden beri bilgece bir bamszla alm yurt. talarn sadece zgr deil ama bir de bu zgrle lyk olarak yaadklar, muu, yatk, sakin bir Cumhuriyet aramam gerekirdi. Kendime, kanl istillar sevdasmdan mutlu bir gszlkle vazgemi, daha da iyisi, kendisi baka bir Devletin istil


alan olmak korkusuna kar teminatl bir yurt; onu ele geirmeye istekli olmayan, baka68 lannm istillarn nlemekte de kar olan komulara sahip, ksacas komularn hrsn uyandrmayan, gerektii zaman da bu komularn yardma koacana hakl olarak gvenebilen bir serbest ehir semeyi isterdim. Bunun sonucu olarak bu yurdun, kendinden baka, korkaca kimse olmayacak, yurttalar si lh talimi yaparlarsa bu, savunma gereinden ok, onlarda, zgrle o kadar yaraan, zgrlk zevkini besleyen, savalk ateini ve cesaretin kazandrd gururu ayakta tutmak iin olacaktr. Kanun yapma hakknn btn yurttalar arasnda ortak olduu bir lke arardm; ayn toplum iinde birlikte yaamann hangi artlar altnda daha elverili olduunu onlardan daha iyi kim bilebilir? Fakat devlet reislerinin ve devletin yaamasnda en fazla kar olanlarn, devletin selmetinin ou zaman bal bulunduu tartma ve oylamalarn dnda brakldklar, basit yurttalarn kullandklar haklardan, sama bir tutarszlkla, yneticilerin (magistrate)* yoksun brakldklar Roma tipi halk oylamalarn uygun bulmazdm. Tersine, karc ve yanl tasarlar ve Atinallar sonunda yok etmi olan tehlikeli yenilikleri nlemek iin, herkesin kendi keyfine gre kanunlar nermek yetkisine sahip olmamasn; bu hakkn sadece yksek grevlilere (magistrate) ait olmasn-, onlarn da bu hakk ll kullanmalarn; halkn bu kanunlar uygun grdn bildirirken ok ihtiyatl olmasn; kanunlarn trenle yaynlanmasn; temel kurulu ve yap deitirilip sarslmadan nce, kanunlar deerli ve Birok szck gibi Magistrate szcnn de Trkemizde tam, en dorusu tek karl yoktur, nk ayn kurumlama olmamtr. Magistrate yerine gre: Ynetici: adli, idari veya politik otoriteye sahip memur veya grevli:


hatta cumhurbakan, vali, polis mdr olabilecei gibi, zellikle hakim ve de savc manalarna gelmektedir. 69 saygya lyk klan eyin onlarn ok eski olmalar olduuna, halkn her gn deitiini grd kanunlar kmsediine eski alkanlklarn -daha iyilerini yapmak bahanesiyle- ihmal edilmesine alnca daha kk fenalklar dzeltmek iin daha byk fenalklar getirildiine inanmaya vakit bulunmasn isterdim1". Hele halkn yksek grevlilerden vazgeebileceini ya da onlara sadece dar ve ireti bir otorite brakabileceini sand, sivil ilerin ynetimini ve kanunlarn yrtlmesini skntszca elde bulundurduu, bu yzden de ister istemez kt ynetilen bir Cumhuriyetten kaardm; uygarlk ncesi doal halinden henz km olan hkmeUerin kaba kurulu ve yaps byle olmu olsa gerektir; Atina Cumhuriyetini ortadan kaldran kusurlardan biri de bu olmutur. Herkesin kanunlar onaylamakla, onlara yrtlme gc salamakla, eflerin raporlar zerine, kurul halinde en nemli kamu ileri zerinde kararlar vermekle yetindii; sayg duyulan mahkemelerin kurulduu, bunlarn eitli blmlerinin birbirinden dikkatle ayrld, adaleti ve hkmeti ynetmek iin her yl yurttalarn en yetenekli, en drst olanlarnn seildii-, bylece yksek grevlilerin erdeminin halkn bilgeliini belli ettii, yksek grevlilerle halkn birbirine onur verdii bir cumhuriyeti seerdim. yle ki kamudaki genel anlama dzenini baz uursuz anlamazlklar bozacak olursa, o krlk ve yanllklar zamannda bile, lml davranlara, karlkl hatr saymaya, iten ve srekli bir barkln iareti ve gvencesi olan kanunlara ortak sayg grlsn. 18 Rousseau iyi ynetilen bir devletin az sayda kanunla yetinmesini gereklilii zerinde sk sk srar etmitir. Ona gre kanun saysnn okluu trelerin gerilemesinin iaretidir. Onun zeks eski cumhuriyetlerin anlaryla


beslenmit

Documents

Jean Jacques Rousseau Insanlar Arasindaki Esitsizligin Kaynagi