jean-paul roux_eski-turk-mitolojisi.pdf

8/11/2019 jean-paul roux_eski-turk-mitolojisi.pdf

1/80

ESK TRK MTOLOJSEski Trk halklarnn dinlerini ve mitolojilerini kesin ve gvenilir bibiimde ana hatlaryla betimlemek iin vakit henz ok erken. Dinlen,tek tanr ya da en azndan dier tanrlardan daha stn olan bir gk tanrinancna dayanmaktadr. Fakat ayrca insanst glere de inanmakla,hayvanlara ilgi duymakta ve phesiz totemizme meyletmekteydiIcDinleri, dnyann balangc ve sonuna fazlaca eilmezken, daha okbyk ahsiyetlerin doumunu ve boylarn oluumunu aklamayaalmaktadr. Bu balamda, genellikle bir hayvanla bir insann birlemesiya da bir n mdahalesi sonucu gerekleen doumlara ilikinolaanst anlatlara yer verilmektedir. Dinleri, snflama konusundakarakteristik bir anlaya ve zengin ritellere sahiptir, ne var k bizbunlarn ancak bir ksmn bilmekteyiz. Bu ritellerde kurban konusunaasl rol dmektedir, ancak temizlik ve tabulatrma konularna da geniyer verilmektedir. Eski Trk halklarnn bu dini, baka bir dnyada ebedihayat yaamaya ya da bu dnyada kalmaya mahkm edilen lleri veatalar konu edinmektedir. Dinlerinde, kehanet ve by konular yetalmakta, ayca amanist elere de ska rastlanmaktadr.

ISBN 978-9944-795-34-0

7 89944 7 953 40 BilgeSu

ESK TRK

MTOLOJS JEAN-PAUL ROUX

BilgeSu


2/80

Eski Trk Mitolojisi

Jean-Paul Roux

eviri

Musa Yaar Salam

Son OkumaAziz Merhan

ISBN 978-9944-795-34-0

Die alttiirkische Mythologie 1999, J. G. Cotta'sche Buchhandlung NachfolgerGmbH, Stuttgart BilgeSu Yaynclk

1.Bask, 2011 (1000 adet)Binekta Sok 24/1Kkesat-AnkaraTel : 312. 425 93 76Faks : 312. 425 93 77e-mail: [email protected]

KapakAli mren

DizgiTurgut Kaya

Baskzkan MatbaaclkTel: 312. 395 48 91

ESK TURKMTOLOJS

Jean-Paul Roux

eviri

Musa Yaar Salam

B i l g e S uAnkara 2011
mailto:[email protected]:[email protected]


3/80

NDEKLER

A. Giri 7 B. Eski Trk Dini ve Mitolojisi zerine

Kaynaklar 11C. Literatr 18 D. Ouz Boyla n 20E. Kronolojik Tablo 21 F. evriyaz ve Tela ffuz 23

G. Harita 24Maddeler 25Resimler 151


4/80

A. Giri

Tarihteki ilk Trk mparatorluu mild takvime gre henz6. yzylda kurulmutur. Elbette daha nce de Trkler mev-

cuttu, muhtemelen bu tarihten ok daha nceleri, nk tarihidneme ait yazl belgeler byk deiiklikler iermektedir. Nevar ki, bizler yalnzca M..ki dnemde deil, M.S. 5. yzylakadarki dnemde bozkrlarda bir grnp bir kaybolan gebedevletlere ilikin maalesef pek fazla bilgiye sahip deiliz. inkaynaklarnda yer alan ksa bilgiler ve genellikle ince evri-yaz olarak mevcut tek tk szckten, Trklerin tremi ola-bilecekleri halklarn etnik kimlii ve dilleri konusunda gveni-lir bilgiler elde etmek mmkn deildir. Dolaysyla bir sylenya da dinsel olaydan hareketle, bir topuluun Paleolitik-Trk-lere veya Proto-Trklere mensup olabileceini dnrken, okdikkatli olmak lazm. 6. yzyldaki Trklerin M.. 2. yzylda

in snrnda byk bir devlet kurmu olan Hiung-nularn so-yundan geldiine inanan inliler ister hakl isterse haksz ol-sunlar, kesin olan bir ey vardr, o da Hiung-nularn, hkm-darlklar altnda Trke konuan baz boylan topladklar vemutlaka ardllarnn kltr ve dnce yaps zerinde ok et-kili olduklardr. Hiung-nulardan kalan ve bugne kadar, p-hesiz kk daha eskilere dayand dnlen tek szck, gktanrnn ad olan Tengri'dir. Geri bu, sz konusu olan dinin okeskilere dayandna iaret eder, ancak Trklere mi yoksa Mo-ollara m ait olduunu anlamak mmkn deildir. nk buszck her iki dilin ortak sz varlna aittir. Buna ramen, bizher ne kadar Hiung-nularda Trk esinin baskn olduu yo-lundaki gre meyletsek de, Trkler yerine daha baka etnikgruplar sz konusu olduunda, bu phemiz daha da artmak-tadr: rnein Altayl ya da Hint-Avrupal olduklar dnlenVVusunlar ya da Tung-hularm miraslar, belki de Moollarnatalar olan Wu-huanlar, Sien-piler. Byk ihtimalle, mild tak-vime gre 260 yl dolaynda Baykal Gl civarndan in sra-


5/80


6/80

10 Es ki Trk Mitolojisi

nz byk kltr merkezlerinin dnda yaayanlarca muhafazaedilmemi, hatta bu merkezlerde dahi bu eski gelenekler unu-tulup yitmemitir. Zamanla gittike daha ok unutulup kaybo-lan bu eski gelenekler, gnmze kadar en azndan birer ilkeolarak hayatta kalmtr. Buna ramen, eski Trk halklarnndinleri konusunda nemli birer karakteristik zellik olduklarnsylemezden evvel, gnmze kadar ulaan bu olgularn titizbir biimde incelenmesi gerekmektedir. Ancak bu karakteristikzellikleri az ok makul bir biimde belirleyebilmek iin, bu ol-gulardan genellikle vazgeilememektedir. Eer sadece, -gr-nen o ki dnyadaki btn byk dinlerle youn bir biimdeiliki kurmu olan- eski Trklere ya da Orta a'da yaamTrklere ilikin olduunu kesin olarak syleyebileceimiz ve-rilerle snrl kalnacak olursa, bu durumda pek fazla tatminedici bir tablo ortaya kmayacaktr.

Eski Trk halklarnn dinlerini ve mitolojilerini kesin ve g-venilir bir biimde ana hatlaryla betimlemek iin vakit henz

ok erken. Dinleri, tek tanr ya da en azndan dier tanrlardandaha stn olan bir gk tanr inancna dayanmaktadr. Fakatayrca insanst glere de inanmakta, hayvanlara ilgi duy-makta ve phesiz totemizme meyletmekteydiler. Dinleri, dn-yann balangc ve sonuna fazlaca eilmezken, daha ok bykahsiyetlerin doumunu ve boylarn oluumunu aklamayaalmaktadr. Bu balamda, genellikle bir hayvanla bir insannbirlemesi ya da bir n mdahalesi sonucu gerekleen do-umlara ilikin olaanst anlatlara yer verilmektedir. Dinleri,snflama konusunda karakteristik bir anlaya ve zengin rit-ellere sahiptir, ne var ki biz bunlarn ancak bir ksmn bilmek-teyiz. Bu ritellerde kurban konusuna asl rol dmektedir, an-

cak temizlik ve tabulatirma konularna da geni yer verilmek-tedir. Eski Trk halklarnn bu dini, baka bir dnyada ebedhayat yaamaya ya da bu dnyada kalmaya mahkm edilenlleri ve atalar konu edinmektedir. Dinlerinde, kehanet ve b-y konular yer almakta, ayrca amanist elere de ska rast-lanmaktadr. Geri bunlar dinin ilgi alann tmyle karlam-yorsa da, temel unsurlarndan birini oluturmaktadr.

B. Eski Trk Dini ve Mitolojisi zerineKaynaklar

Arkeoloji ve dilbilim alanlarna ait henz kesinlik kazanma-

m bilgilerin dnda, iki tr ana kaynaktan daha yararlanabili-riz: Trke metinler ve kayna Trke olmayan raporlar.Ne yazk ki, biz tek bir din metine ya da benzer yaptlara

sahip deiliz. Trkler hakknda mevcut en eski belge, BugutYaztdr. Bu yaztn dili Sodca olup, Selenga Irmann kolla-rndan birinin yaknnda 1955 ylnda bulunur ve 1968 ylndayaymlanr. Yazt 581 ylndan hemen sonra yazlmtr. Yaztta,byk dinlerin etkisi kendini gstermektedir, ancak geneldeTrk-pagan dnceler yanstlmaktadr. Dou Trklerinden,Orhon Vadisinde Orhon Yaztlar olarak bilinen byk yaztkalmtr. Bunlar, Kltigin (ya da Kl Tegin), Bilge Kaan veTonyukuk'a ait mezarlarn stnde yer almaktadr. Birincisi732, ikincisi 735 ve ncs ise 725 ylndan hemen ncesineaittir. lk ikisi bazen Koo Tsaydam, sonuncusu ise Bayan oktoolarak adlandrlmaktayd. Bunlarn dnda, Ongin adyla bili-nen daha az neme sahip ve tarihsiz bir drdnc yazt dahamevcuttur. Yaztlarda, Run3> olarak adlandrlan ve Sodcannbir trevi olan bir yaz tr kullanlmtr. Bu yaz tr 19. yz-yln sonuna doru V. Thomsen tarafndan zlebilmi ve o ta-rihten bu yana birok kez aratrlmtr.

Kljastornij u. Livic, The Sogdian inscription of Budget revised[Sodak Dilindeki Bugut Yaztnn Yeniden ncelenmesi], AtaOrientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, Budapest XXVI,

1, 1972, s. 69-102. L. Bazin, Les enseignements de Vinscription deBugut (Mongolie) [Bugut Yaztnn rettikleri], Melanges 1in-guistiques offerts Emile Benveniste, Paris 1975, s. 37-45. J. P.Roux, Les inscriptions de Bugut et de Tariyat sur la religion desTurcs [Bugut ve Tariyat Yaztlarnda Trklerin Dini], Studia

3) .N. Gkt rk harfleri


7/80

12 E ski Trk Mitolojisi

Turcologica memoriae Alexii Bombaci dedcata, Neapel 1982, s.451-461. V. Thomsen, Inscriptions de l'Orkhon dechiffrees [-zlm Orhon Yaz], Helsingfors 1896 (Mem. de la Ste. Finno-Ougrienne). Alttrkische Inschriften as der Mongolei [Moolis-tan'daki Eski Trk Yaztlar], ZDMG, 1924\25, s. 121-175. W.

Radloff, Die alttrkischen Inschriften der Mongolei [Moolis-tan'daki Eski Trk Yaztlar], St. Petersburg 1985. H. N. Orkun,Eski Trk Yaztlar, stanbul, c. 1, 1936. P. Aalto, Materialien ztden alttrkischen Inschriften der Mongolei [Moolistan'daki EskiTrk Yaztlarna likin Belgeler], Journal Ste. Finno-Ougrienne,1958\60. R. Giraud, L'inscription de Bain Tsokto [Bayan oktoYaz], Paris 1961. Sir G. Clauson, The Ongin Inscription [OnginYaz], Jour. Roy. As. St. 1957, c. 3\4, s. 177-192. (Alnt iinbkz.: Ant I [Kltigin] ve II [Bilge Kaan] ya da Tonyukuk, On-gin, satr belirtilmi.)

Bat Trklerine ait be ksa yazt bulunmaktadr. Yine ta s-tne yazlmtr ve bir de Tala blgesine ait, zeri oymal birasa mevcuttur. Orhon Irma kysndaki Uygurlardan kalmaiki byk yazt daha mevcuttur. Henz Maniheizm inancnbenimsemezden nceki dneme ilikin olan (762) bu yaztlar-dan biri ine Usu (752 veya 760) ve dieri Tariyat'a (753 veya759) ait olup, 1975 ylnda bulunmulardr. Orhon Irmannkollarndan biri olan Hoytu Tamir Irmann kysnda bulunanTleslere ait, fra ile yazlm on kk metin de phesiz yineUygurlardan kalmadr. Btn bu metinlerde, byk Orhon ya-ztlarnda kullanlan yaz trnn ayns kullanlmr.

ok sayda daha ufak yazt ise, Yenisey Irmann yukar k-smlarnda ve Minusinsk kenti yaknlarnda bulunmutur. Bun-

lar Krgzlardan kalmadr ve tarihsizdir. stelik ok eski d-nemlere ait olmasalar gerek (muhtemelen 7. ve 8. yzyldan n-cesine ait olamazlar). Ancak bunlar yorumlamak olduka g-tr ve henz tam olarak zlememitir.

Tariyat, Studia archeologica Instituti Mutoriae Ac. Sc. Rei-publicae populi Mongoli, VI, 1, Ulan Bator 1975. H. N. Orkun,Eski Trk Yaztlar, c. 1. Kljastornij, Terskinskaja napdisi, Soviets-

Eski Trk Dini ve Mitolojisi zerine Kaynaklar 13

kaja Turkologija, 1980, 3, s. 82-95. W. Radloff, Atlas der Altertii-mer der Mongolei [Moolistan'daki lk a Atlas], St. Petersburg1892\99. S. E. Malov, Pamjatniki drevnetjurkskoj pismennosti, Ac.des Sc. de l'URSS, Moskau-Leningrad 1951. G. J. Ramstedt, Zveiuigurische Runenschriften in der Nord-Mongolei [Kuzey Moolis-tan'da Runik Yazl ki Uygur Yazt], Journal de la Ste. Finno-Ougrienne, XXX, Helsingfors 1913. H. N. Orkun, a.g.e., c. I-IV,stanbul 1936-1941. L. Bazin, L'inscription d'Uyuq Tarlicj (Ienissei)[Uyug Tarlk Yaz], Ata Orientalia, XXII, 1955, s. 1-7.

Eski "Runik Alfabe"4*, 10. yzyln sonunda Tuen-huang ya-knlarnda yazlm ufak bir fal kitab olan Irk Bitig'in yazarncada kullanlmtr. Bir Maniheist manashrnda yazlm oldu-undan, bu kitabn Maniheist dnceleri yanstt dnl-mektedir. Ancak kitap, ak seik bir biimde Trklerin gebeve "animist" geleneklerine dayanmaktadr. V. Thomsen, Dr. M. A. Stein's manuscripts in Turkish "runic" script from Miran andTun-Huang [Miran ve Tun-Huang'a ait, Dr. M. A. Stein' n Runik

Alfabedeki El Yazmalar], Jour. Roy. As. St. 1912, s. 181-227. H.N. Orkun, a.g.e., c. 2, stanbul 1939, s. 71-93 (Her paragrafn nu-maras belirtilmek suretiyle alnt yaplmtr).

Yeni devralnan bir alfabeyle yazlm olan zengin UygurEdebiyatna ait el yazmalarnn byk ounluunda Budizmya da Maniheizm'in etkisi mevcut olduundan, bunlardan pekfazlaca yararlanmak mmkn deildir. Bu el yazmalarndanbazlarnda ise bir miktar tutuculuk grlmektedir. W. Bang veA. von Gabain, Tiirkische Turfan-Texte [Trke Turfan Metin-leri], I, Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wis-senschaften, I, 1928, XV, II, 1929, XXII, III, 1929, XIII, IV, 1930,XXIV, V, 1931, XIV. A. von Gabain, Alttrkische Grammatik [EskiTrkenin Grameri], Leipzig 1950 (Baz seme metinler). Rach-mati, Trkische Turfan-Texte [Trke Turfan Metinleri], VII,APAW, 12,1935.

Ouz Kaan Destan'nn bir nshas Uygur alfabesiyle yazl-

4> .N. Gktrk alfabesi


8/80

14 Eski Trk Mitolojisi

mtr. Byk olaslkla 13. yzyldan sonra yazlm olan, an-cak baz sylenlerin olduka eski biimlerini yanstan bu elyazmas, Paris Mill Ktphanesi'nde muhafaza edilmektedir.

Radloff (metin Kutadgu Bilig'e gre evrilmitir), Das KudatkuBilig des Jusuf Chass Hadschib aus Balasagun [Balasagunlu YusufHas Hcib'in Kutadgu Bilig'i], St. Petersburg 1891, s. 232-244.Riza Nour, Oughoz name, epopee turcjie [Trk Destan Ouz-name], Alexandria 1928. P. Pelliot, Sur la leende d'Uyuz khan enecriture ouighoure [Uygur Dilindeki Ouz Kaan Destam ze-rine], T-oung Pao, 1930, s. 247-358. Bang ve Rachmati, Die Le-

ende von Ouz Kaan [Ouz Kaan Destan], Berlin 1932 (alnt:Ouzname, satr belirtilmitir).

Uzun bir sre tahrifata uramadan muhafaza edilen OuzKaan Destan, slm'n etkisiyle deiime uramtr. Bu konu-da Ebl-Gazi Bahadr Han'n yaptlarndan ecere-i Trk (His-toire des Mongols et des Tartares, publiee, traduite et annotee par lebaron Desmaisons [Baron Desmaisons tarafndan evrilmi, not-lanm ve yaymlanm Mool ve Tatar Tarihi], 2 c., Petersburg1871-74) ve ecere-i Terakime'de (A. N. Kononov, RodoslovnaiaTrkmen [...], Moskau-Leningrad 1958) ilgin bir an mevcuttur.

11. yzyln ikinci yarsnda, Kgarl bir Trk olan KgarlMahmud Arapa olarak Trk leheleri zerine bilinen en eskiszlk olan Divn Lgat-it-Trk' yazmtr. Her ne kadarkendisi bir Karahanl vatanda olarak domu ve Mslman-dysa da, henz slm' benimsememi halklar ok yakndantanrd. Ayrca, bizlere Trk ataszleri ve iirleri hakknda oukez arkaik biimde bilgiler vermitir. Brockelrnann, Mitteltrki-scher Wortschatz nach Mahmud al-Kajaris Divan Lupt at-Tiirk[Kgarl Mahmud'un Divn Lgat-it-Trk'ne Gre Orta Trk-

e Sz Varl], Budapest-Leipzig 1928. Besim Atalay, DivnLgat-it-Trk, 4 c., Ankara 1939-1943 (alnt: Kgarl Mahmud,cilt ve sayfa belirtilmitir). Brockelrnann ayrca ataszlerini deyeniden derlemitir: Alttrkische Volksoeisheit. Festschrift fr F.Hirth [Eski Trke Halk Bilgelii. F. Hirth'e Armaan Kitab],Berlin 1920, s. 50-73. iirlerin yer ald kaynak: Alttrkestanische

Eski Trk Dini ve Mitolojisi zerine Kaynaklar 15

Volkspoesie [Eski Trkistan Halk iirleri], Hirth AnniversaryVolume, London 1923, s. 1-22.

Geri Kgarl Mahmud'un yap kadar deerli olmasa da,daha baka szlk ve aklamal szlkler de bazen ek bilgileriermektedir. Bunlarn arasndan, 1245 ylna ait Taruman, s-panyol Ebu Hayyan el Grnati'nin 1313 ylma ait Kitabu'l-drk liLisani'l-Etrk adl almas, bn Mhenna'nn 13. yzyln so-nu ya da 14. yzyln bana ait aklamal szl, 'Abdullhet-Trk'nin 14. ya da 15. yzyla ait aklamal szl ve ni-hayet 14. yzyln ilk yarsnda derlenen bir Trke-Kumanca,Farsa ve Latince szck dizini olan Codex Cumanicus saylabi-lir.

A. Battal, bn-Mhenn Lgati, stanbul 1934. K. Grnbech,Codex Cumanicus, Kopenhagen 1936. Komanisches Wrterbuch| Kumanca Szlk], Kopenhagen 1942. A. Caferolu, Ebu Hay-yan, Kitb l-idrk li-lisan il-itrk, stanbul 1932. M. Th. Houtsma,Fin Trkisch-Arabisches Glossar [Trke-Arapa Aklamal

Szlk], Leiden 1894. A. Zajaczkowski, Vocabdaire arabe-kiptc-lak de l'epoque de l'Etat Mamelouk [Memlk Devleti DnemineAit Arapa ve Kpaka Szlk], VVarschau 1958. Kgarl Mah-mud ile ayn dnemde yine bir Karahanl Trk, ran-slm et-kisini yanstan kapsaml bir didaktik yapt olan Kutadgu Bilig'iyazmr (bkz. W. Radloff, Kutadgu Bilig, a.g.e.).

Trke kaynaklarn yetersizlii, yabanc kaynaklarn grecezenginlii ile ksmen telfi edilmektedir. Milttan nce ya dasonra yaam olan in'in komu halklarna ilikin en eski bel-geler, bize inli tarihiler tarafndan aktarlmtr. Bu belgeler,Trkler hakknda sahip olduumuz bilgilerin temel dayanakla-rndan birini oluturmaktadr. Bunlar uzun zaman nce terc-me edilmi ve incelenmitir, ama yine de bu tercmelerdenemin olmadan bunlardan gerek anlamda yararlanmak mm-kn deildir. Bu nedenle, mmkn olduunca u eski yaptlar-dan yararlanmamak daha doru olacaktr: De Guignes (Histoire generale des Huns, des Turcs, des Mongols [Hunlarn, Trklerin,Moollarn Genel Tarihi], 4 c., Paris 1756), J. J. M. De Groot,


9/80

14Eski Trk Mitolojisi

(Chinesische Urkunden zur Geschichte Asiens [Asya Tarihine li-kin in Belgeleri], 2 c., Berlin-Leipzig 1921), Parker (The EarlyTurks [lk Trkler], China Review, XXIV, XXV; A Thousand Yearsof the Tartars [Tatarlarn Bin Yl], London 1924), Wieger (Texteslistoricues chinois [ince Tarihi Metinler], 3 c., Hien Hien 1905),S. Julien (Docments historiques sur les T-ou-kiue [Trcs] [T'u-keler Hakknda Tarihi Belgeler], Paris 1877). Bunlarn yerineu yaptlar nerilebilir: Chavannes, Documents sur les Tou-kiue(Turcs) occidentaux [Bat T'u-keler zerine Belgeler], St. Peters-burg 1903 (hl byk neme sahiptir); W. Eberhard, in'in i-mal Komular, Ankara 1942; Kultur und Siedlung der RandvlkerChinas [in Snr Halklarnn Kltr ve Yerleimi], T'omg Pao'ya ek, XXXVI, 1942; Liu Mau-Taai, Die chinesischen Nachrichtenzur Geschichte der Osttrken (T'u-ke) [Dou Trklerinin (T'u-ke) Tarihi Hakknda in Haberleri], 2 c., VViesbaden 1958.Chavannes, ince metinlerin yorumlarn ve ayrca Theophy-laktos Simokatta ya da Menander'e ait Yunanca belgeleri de

sunmaktadr. Bunlar daha kapsaml bir biimde G. Moravcsik'de bulmak mmkndr: Byzantinoturcica, c. 1 ve 2, 2. bask Ber-lin 1958. Mslman corafyac, tarihi ve seyyahlar Trk klt-rne ilikin ok zengin malzemeler sunmaktadr. El-Mad'in(752 - yaklak 840) ok ilgin bilgiler aktarmakta ve bn-Hur-ddbih (lm 885) etkileyici notlar sunmaktadr. 10. yzyldabn-Fadln, Volga Irmann kysnda yaayan ve henz Slav-latrlmam Bulgarlarn yanna yapt gezinin ana hatlarnanlatr. Anonim bir ran kronii olan Hudd el-'lam, el-Mas'dve el-Makdis bn-Fadln'n verdii bu bilgileri byk ldedorulamaktadr. Gardz, bni Sina (11. yzyl), el-Marvaz veel-drs belli konularda hl ok deerli birer kaynaktr. 13.

yzylda, daha ok Mool tarihine ilgi duyan ranl iki byktarihi uvan ve Rad-ed Dn Fadlallh, Uygurlardan ayrn-tl bir biimde bahsederler. Hal Seferlerini anlatan tarihilerbu konularda daha az bilgiye sahiptirler, ancak onlardan da ya-rarlanlabilir: rnein Joinville, slmiyet ncesi dneme ait ba-z olaylara deinir ki, bunlarn mutlaka bilinmesi gerekmek-

Eski Trk Dini ve Mitolojisi zerine Kaynaklar16

tedir.El-Mad'in iin baknz Brockelmann, Alttrkische Volks-

veisheiten. Festschrift fr Hirth [Eski Trke Halk Bilgelii. F.Hirth'e Armaan Kitab], Berlin 1920, ve Hommel, Zu denalttrkischen Sprichvrtern [Eski Trk Ataszleri zerine], Hirth

Anniversary Volume, Asia Majr, London 1932, s. 190. bn-Fadln'm yapt geziye ilikin anlatlar tercme edilmi ve in-celenmitir: M. Canard, La relation du voyage d'ibn Fadlan chez lesBulgares de la Volga [bn Fadln'n Volga Bulgarlarna likin Se-yahat Notlan], Annales Inst. Etudes Orient, XVI, Algier 1958, s.41-146, ve Z. V. Togan, Ibn Fadlns Reisebericht [bn Fadln'mSeyahat Notlar], Leipzig 1938 (burada yararlanlmtr). V. Mi-norsky, Hudd al-'lam, The Regions of the \Norld [Hudd al-'lam, Dnyann Blgeleri], London 1937. Sharaf al-Zamn Thir

Marvaz on China, the Turks and India [in, Trkler ve Hindistanzerine Sharaf al-Zamn Thir Marvaz], London 1942. Tammibn Bahr's Journey to the Uyghurs [Tamm ibn Bahr'n Uygurlar

Ziyareti], BSOAS, XII, 1947-48, s. 275-305. El-Makdis, Le livre dela creation et de l'histoire [Yaratln ve Tarihin Kitab], tercmeeden C. Huart, 6 c., Paris 1899-1919. El-Mas'd, Les Prairiesd'Or [Altn ayrlar], (metin ve tercmesi: Barbier de Meynardve Pavet de Courteille, 2 c., Paris 1861-1877). bn Sn, Le livredes directives et des remarques [Ynerge ve Talimatlar Kitab],(tercme eden: M. A. Goichon, Paris 1951). El-Idrs, Kitab Rojar,(Geographie d'Idrs, Kitab Rojar bal altnda tercme edil-mitir, 2 c., Paris 1836-40). Quatremere, Histoire des Mongols de laPerse [ran Moollarnm Tarihi], Paris 1836. Blochet, Introductiona l'histoire des Mongols [Mool Tarihine Giri], Leiden-London1910. Berezin, Rad ud-dn, Trudi Vostocnago otdeleniya Impera-torskago Arkeologiceskogo obcestva, c. V, VII, XIII, XV, 1858-88. J.A. Byle, The History of the World Concjuerer [Dnya FatihininTarihi], 2 c., Manchester 1958.


10/80

C. Literatr

Trk halklarnn dininin aratrma konusu yapld durum-larda, bu ansiklopedik erevede gereklemitir, dier bir ifa-

deyle aratrmaya ada halklar da dahil edilmitir. Bunlar ise,genelde aratrmalarn asl ksmn oluturmaktadr. Trklerindini, Moollarn ve hatta Tunguzlarn diniyle beraber incelen-mitir. Bu balamda Harva (nam dier Holmberg) (bkz. yap-tna: Die religisen Vorstellungen der altaischen Vlker [Altay Halk-

y larnn Dinsel Tasavvurlar], Helsinki 1938) ve Paulson (Schutz- geister und Gottheiten des Wildes [Av Hayvanlarnn KoruyucuRuhlar ve Tanrlar], Stockholm 1961) gibi yazarlar ne km-tr. 19. yzyln sonlarnda yazarlar genellikle mitolojiden dahaok kltrle ilgilenmilerdir, ancak mitolojiyi de, zellikle bukonudaki ada yaklamlar dlamamlardr: W. Radloff,

Aus Sibirien [Sibirya'dan], 2 c., Leipzig 1884; Versuch eines Wr-terbuches der Tiirkdialekte [Trk Leheleri zerine Bir SzlkDenemesi], 4 c., St. Petersburg 1905; zellikle Proben der Volks-literatur [Halk Edebiya rnekleri, 8 c., St. Petersburg 1866-69;Vambery, Die primitive Kdtur des Turko-Tartarischen Volkes[Trk-Tatar Halknn lkel Kltr], Leipzig 1879; Das Trken-volk [Trk Halk], Leipzig 1885.

Eski Trklere ilikin din konular zerine ok az saydaumum aratrma mevcuttur. ou kez, etkisi altnda kaldklaneler ortaya konmaya allmr: rnein Bazin, Turcs etSogdiens, a.g.e.; A. von Gabain, Buddhistische Trkenmission [Bu-dist Trk Misyonu], Asiatica, Festschrift Friedrich VVeller [Fried-

rich VVeller Armaan Kitab], Leipzig 1954, s. 161,173; Kljastor-nis, Einige Probleme der Geschichte der alt-trkischen Kdtur Zent-ralasiens [Orta Asya Eski-Trk Kltr Tarihinin Baz Mesele-leri], Altorientalische Forschungen, II, Berlin 1975. Baka konu-larda yaplan almalarda ok sayda not ve mnferit konularailikin baz yazlar mevcuttur: A. von Gabain, Inhalt und magi-sche Bedeutung der alttiirkischen Inschriften [Eski Trk Yaztlar-

Literatiir 19

nn erii ve Gizemli Anlam], Anthropos, 48, 1953, s. 537-56.Clber die Bedeutung frhgeschichtlicher Tierdarstellungen [lkaaAit Hayvan Tasvirlerinin Anlam zerine], Melanges. F. Kpr-l, stanbul 1953, s. 169-76. R. Giraud, Les Regnes d'Elterich,Qapghan et Bilg'd (680-734) [lteri, Kapgan ve Bilge Hkmdar-

lklar], Paris 1960 (Bl. 5). M. T. Houtsma, Die Ghuzenstamme[Guz Boylar], WZKM, 2, s. 219-33. A. nan, Tarihte ve Bugn a-manizm. Materyaller ve Aratrmalar. Ankara 1954. Ayrca bkz. J.P. Roux'un almalar: La mort chez les peuples altaiques anciens etmedievaux [Eski Altay Halklarnda lm], Paris 1963; Faune etFlre sacrees dans les societes altaiques [Altay TopluluklarndaKutsal Fauna ve Flora], Paris 1966; La religion des Turcs deTOrkhot [Orhon Trklerinin Dini], Revue de l'Histoire desReligions, 437,1962,1 ve 2, s. 1-24 ve s. 199-231; Tangri. Essai surle Ciel-Dieu des peuples altaicjues [Altay Halklarnda Gk Tanrzerine Deneme], Revue de l'Histoire des Religions, c. 149 ve150, s. 49-82,197-230, 27-54, 173-212, ve Notes additionnelles [Ek-

ler], a.g.e., c. 154, s. 32-66; La religion des Turcs et des Mongols[Trklerin ve Moollarn Dini], Paris 1984 (Die Religion der Tr-ken und Mongolen [Trklerin ve Moollar n Dini], Frankfurt\Main 1989); Fonction chamanique et valeur du feu chez les peuplesaltaiques [Altay Topluluklarnda Atein amanist levi ve De-eri], Revue Histoire des Religions, 1976, s. 67-101; Les astreschez les Turcs et les Mongols [Trklerde ve Moollarda Yldzlar],Rev. Hist. des Religions, 1979,2, s. 153,192.

(Yayncnn notu: Ricamz krmayarak isimlerin evriyazdnmn yapan Sayn Dr. VVinfried Riesterer'e (Mnih),Ouz Boylan tablosu, kronolojik tablo ve haritann hazrlanma-sn, ayrca resimlerin seimini de borluyuz.)


11/80

D. Ouz Boylar

KgariMahmud'a gre

Rait ed-DnFadlallh'a gre

Yazcolu'nagre

1 Knk Kay Kay2 Kayg Bayat Bayat3 Bayundur Alkaravl Alka-Evli4 Iwa, Yiwa Kara-Ivli Kara-Evlu5 Salgur Yazr Yazr6 Afar Dger Dger7 Beg-Tili Dodurga Dodurga8 Bgdz Yaparl Yaparl9 Bayat Avar Avar

10 Yazgr Kzk Kzk11 Eymr Beg-Dili Beg-Dili12 Kara-Blk Karkn Karkn13 Alka-Blk Bayndr Baymdr14 Igdir Beene Biene15 Uregir, Yregir avuldur avndr16 Totirka epni epni17 Ala-Yundlug Salur Salur18 Tker Eymr Eymr19 Becenek Ala-Yuntili Ala-Yundlu20 uvaldr Uregir Uregir21 epni Yigdir dir

22 arukluk Bgdz Bgdz23 - Yva Yva24 - Knk Knk

Kaynak: Smer, Faruk: Ouzlar. stanbul4 1992.

E. Kronolojik Tablo

552 Bumin Kaan nderliinde tarihteki ilk Trk devletikurulur.

560 (mparatorluun dousunu yneten) olu MukanKaan ve (mparatorluun batsn yneten) stemiKaan idaresinde iki g merkezi oluur.

576 mparatorluk dou ve bati olmak zere iki ayr Trkdevletine blnr.

630 Dou Trk mparatorluu in egemenlii altna gi-rer.

659 Bat Trk mparatorluu in egemenlii altna girer.

682-745 Dou Trkleri, Kutlu Kaan nderliinde Gktrkmparatorluu'nu kurarlar; mparatorluun mer-

kezi, bugnk Moolistan'n kuzeyinde, SelengaIrmann bir kolu olan Orhon Irma kysnda bu-lunur; Kapgan Kaan (691-716) nderliinde bir is-tikrar dnemine girilir; her ne kadar Bilge Kaan'm(716-734) badanman Tonyukuk ve kk kardeiKltigin tarafndan buna kar mcadele veriliyorsada, in'in nfuzu hl ok fazladr.

745 Gktrk mparatorluu, yine bir Trk boyu olanUygurlar tarafmdan yklr.

745-840 Uygur mparatorluu.

762 Uygurlar Maniheizm inancn benimser.776 Bat Trkleri Arap egemenlii altna girer.

840 Uygurlar, Yenisey Irmann yukar ksmlarndangelen Krgzlar karsnda geri ekilir.


12/80

22 Eski Trk MitolojisiGiri 9

860-1028 Uygurlar tarafndan Tanm Havzasnda, merkezi Tur-fan olan bir imparatorluk kurulur (Uygurlarca Ku-zey in'de kurulan bir dier imparatorluk, ksa sreiinde in egemenlii altna girer); Budizm inancnbenimserler.

568-965 Gney Rusya'da, Hazarlar tarafndan kurulmu olanTrk mparatorluu; bakent: Volga Irmann aaksmnda bulunan Atil kenti.

1028 Tarm Havzasnda kurulmu olan Uygur mparator-luu Tangutlar tarafndan yklr.

840-1212 Karahanl hanedanlarnn Amu Derya IrmandanTanm Havzasna kadar olan blgede kurmu olduk-lar Trk mparatorluu; toplumun st katman s-lm dinine geer; kltrel ve siyas merkezler: Bala-sagun, Kagar, Buhara, Semerkand.

F. evriyaz ve Telaffuz

Trke, Farsa ve Arapa szck ve isimlerin evriyaz dn-m iin aadaki harfler kullanlmaktadr:

, Arapa ve Farsa szcklerde: uzun a Trke szcklerde: ksa c Trke szcklerde: dschc Trke ve Farsa szcklerde: tsch Arapa szcklerde: c Arapa ve Farsa szcklerde: sert, yuvarlaklarlma-

m ry Almanca g gibi5'h Arapa ve Farsa szcklerde: ch gibi (rnein: auch)h Arapa szcklerde: grtlakta oluan h Arapa ve Farsa szcklerde: uzun i arka dilde oluan i (bouk i)q Arapa ve Trke szcklerde: arka dilde oluan kr Arapa, Farsa ve Trke szcklerde: yuvarlaklatnl-

m r, Arapa, Farsa ve Trke szcklerde: sch Arapa ve Farsa szcklerde: uzun uz Arapa, Farsa ve Trke szcklerde: tonlu nsz sy Almanca j

Avrupa'da genel olarak bilinen isimler, Almancadaki yerleikbiimleriyle yazlmaktadr.

5> .N. Trke karl //dir.

0


13/80

Afrsiyb. ran dnyasnn efsanev ve kahraman hkm-dar. Trkler Afrsiyb ile tantklarnda, onu Alp ErTonga ve bazen de Buku Han ile zdeletirmilerdir.

Aa. Yeni Trk tasarmlarnda aa, "axis mundi" ve yaamkayna olmak zere iki ayr rol stlenir. Dolaysyla, bununeski Trk toplumlarnda da benzer olduu ve kimi zamanpek ak seik olmayan raporlarn bazen o ekilde, bazen debu ekile yorumlanm olduunu varsaymak, bir tedbirsiz-lik olmasa gerek. Daha inandrc ve salam raporlarn var-l, bu dncenin yerinde olduunu ortaya koymaktadr:rnein, Bronz ve Ta ana ait heykellere ilikin ikonog-rafik aratrmalar bizleri olduka aydnlatmaktadr. Bazenayn aa'ta her iki sembolik anlam bir araya gelir; ancakbazen de bilmediimiz bir anlam tayabilir. Szlk yazanisterse Kgarl Mahmud gibi bilgili biri olsun, bu durumdahakl yere kendimize, szlk yazarnn yapt aklamayane tr bir anlam yklememiz gerektii sorusunu sorabiliriz.Nitekim ona gre Trkler, Tengri (gk tanr) adn, gze ulubir aa gibi byk grnen her eye takarlarm. Ulu aadaha sonralar Orta Asya'da bir dizi aa eklinde karmzakar: yalnz aa, kurumu aa ve yal aa. Bu konuyabn-Rustah tarafndan deinilmitir. Baka iletilerin dahakolay yorumlanabildiim sylemek de mmkn deildir.inliler, Krgzlardaki aa ve ayn zamanda Su kltnedikkat ekerler. Gardizi deiik hayvanlarla balantl ola-rak aa'tan sz eder. T'u-kelerin kayna hakkndaki birin raporunda phesiz kozmik bir eksen bulmak mm-kn: On einden ok sayda olu bulunan birinci kraln

lmnn ardndan, oullar "ulu bir aacn etrafnda top-lanp u karar alrlar: aacn yambanda yaplacak yksekatlama yarnda en yksee srayan kral olacaktr". Uy-gurlarn kurban adarken etrafnda dolandklar aa da bireksendir. Ouz Kaan Destam'nda yaam aac temas koz-mik aa temasyla karmaktadr. Ouz av srasnda bir g-


14/80


ln ortasnda bir aa ve bu aacn kovuunda (qucaq) tan-rsal kaynakl bir kz grr. Ouz onunla evlenir ve kzkendisine oul verir. Aacn bu kovuu (qucaq) Uygursyleninde geen "dal"a benzer: bir aa zerinde oluanbudak dokuz ay dokuz gn sonra yarlmakta ve be ocukdnyaya gelmektedir. Bunlarn en knn ad >Buku'

dur. Her ne kadar buradaki ama belliyse de, aaca de,n devreye girmesi gk ile olan balanty artrmak-tadr: Trk ve daha sonraki Mool sylenlerinde, ayn kadrn ortasndaki duman deliinden ieri szlr ve bu dayine kozmik bir eksen ifade eder. "Budak"n (qabuq) oyna-d roln olduka deforme olmu bir yansmasn Raid-ad-Din Fadlallah ve Abu-'l-Gazi Bahadur Han'n Kapakla-rn kkeni zerine yazdklar raporlarda grmekteyiz. Ha-mile bir kadn dourmak zere bir aacn kovuuna snr.Kadmn dnyaya getirdii bebek, aacn bir oludur. Bitki-insan eklindeki bu treyi ilikisi, bitkinin evlatlarna bu-lunduu ok sayda tavsiye ve yapt konumayla skavurgulanmaktadr.nemli Trk gruplarnn llerini aa'lara asma gelenei,mutlaka yeniden dou ve ayn zamanda llerini gesunma ve onlar ge uzanan yola karma umudundankaynaklanmaktadr. stelik genel kanaatin aksine, eski d-nemlerde bile kurban edilen atlar aap'larm yksek dalla-rna aslrd. Ibn Fadlan bu konudan bahseder. llerinitopraa verenler ise, ly daha nce ii oyulmu bir kt-n iine yerletirir ya da T'u-kelerin yapt gibi, lnnne zaman gmleceini belirleyebilmek iin aacn hangidurumda olduu gz nnde bulundurulurdu: Eer birisiilkbahar veya yazn ldyse, otlarn ve aa'larn yaprakla-rnn sararmas beklenirdi. Yok eer kii sonbahar veya k-n ldyse, aa'lar yapraklanana ve bitkiler iek aanakadar beklenirdi. Dier eylerde de olduu gibi aa'latvnbirarada oluu, baka bir deyile koruluk ya da orman, on-larn numina (isim) olma karakterini vurgular. Sonraki d-

Maddeler10 7

nemlerden ok sayda kutsanm orman olduunu biliriz.En eski dnemde tken elbette kutsal bir da idi, fakatayn zamanda kutsal bir ormand da, nk ou kez "t-ken'deki kutsal orman" diye bahsi geer.

lnn Gmlmesi; Ouz Kaan; Kurban; Boy Sylen-leri; Tengri.Kgarl, III, s. 377. Pelliot, Notes on Marco Polo [Marko Polozerine Notlar], 2 cilt, Paris 1963. Ibn-Rusta, Les Ators precieux [Deerli Kadn Ssleri] (Wiet tarafndan evrilmi,Le Claire, 1956, S. 166). Liu, Chines. Nach. [in Haberleri], s.6, 9. Chavannes, Les memoires historiques de Sse Ma-Ts'ien [SseMa-Ts'ien'in Tarihi Anlar], 6 cilt, Paris 1895-1905, cilt 5, S.45. Canard, La relation du voyage d'ibn Fadlan [Ibn Fadlan'mSeyahat Notlar], Ann. Inst. Et. Or. XVI, Algier, 1958, s. 75.Eberhard, in'in imal Kom. S. 64. A.g.y., Kultur [Kltr], s.46. Marvazi, s. 31. Makdisi, IV, s. 92. uvaini (Byle, cilt 1, s.56). Nachtigall, Die erhhte Bestattung in Nord- und Hochasien[Kuzey ve Orta-Gney Asyada lnn Yksek YerlereGmlmesi], Anthropos, 48,1953, s. 44-70. J.-P. Roux, Fa imeet Flre [Fauna ve Flora], s. 357-80. U. Homberg, Der Bamdes Lebens, [Yaam Aac], Ann. Ac. Sc. Fennicae, XVI, 1922-23, Helsinki.

At. Matem ezgisi, lnn gmlmesi srasnda yaplan nu-tuk. Sgt szc ile benzer bir anlam olduu dnlenat (yagt) szc, yine de eanlaml bir szck deildir.Gerekte, yaknma ezgileri (sgt) ile lnn gmlmesi sra-

snda yaplan nutuklar (at) birbirinden ayrmak gerekir. Atlar, Cenaze Defni srasmda sylenir ya da okunur vephesiz lm yldnmlerinde tekrarlamr. Bunlar kurum-lam olup, bugn Mslman Trkler arasnda hl rast-lanmaktadr. Eskiden, en azndan byk ahsiyetler iin sy-lenen atlar birer szl gelenek olarak muhafaza edilir ve


15/80


ou kez de ta stne kaydedilirdi: Genelde, Yenisey Ir-ma kysnda bulunan yaztlarn ounun bu tr metinlerierdii gr ar basmaktadr. En azndan Tala II blge-sine ait yaztta byle bir metin mevcuttur; yazt kalemealan kii ak bir biimde "Bu onun atdr." demektedir.Orhon Irma kysndaki uzun yaztlar ok farkl bir kap-

samda olup, ayr bir amaca sahiptir. Ayn ekilde, Bilge Ka-an'a ait yaztn gnmze kadar ulam bir parasnn, birat fragman ierdiini grmekteyiz. Bu kaynaklardan an-ladmz kadaryla, bu ritel nutuklarn ok dar bir kap-sam vardr. ou kez ben-anlatm biiminde yazlm ol-duklarndan, sanki bizzat l konuuyormu gibi bir izle-nim uyanmaktadr. l, iinde teyit ve tasdik etmek ama-cyla kullanlan bir "a!" sesinin yer ald tmcelerle, -bil-mediimiz bir kimseden- kendisinin erkeklik erdemini, onu-runu ve servetini "iln etmesini" ya da "duyurmasn" ricaeder. Uyug Arhan yaztmdaki u sz, bir anlamda bu riteleiaret etmektedir: "Duyuruyu sakin bir biimde ve ayaktadurarak yapn!" Kgarl Mahmud araclyla, daha yalangemi dneme ait en az iki at gnmze kadar ulam-tr; bunlardan ilki, her biri onar msradan oluan on ktadanibaret olup, mersiye biimindedir ve phesiz, lm birkahraman olan Alp Er Tonga iin yazlm bir atn sonra-dan yaplm yapay bir kopyasdr; daha ksa olan dieri ise, msradan ibaret olup daha gereki bir slupla bilinme-yen bir baka kahraman anlatmaktadr.

H. N. Orkun, Eski Trk Yaz., II, s. 134. Kgarl, I, s. 4, 516. C.Brockelmann, Alte Volkspoesie [Eski Halk iiri], Hirth Anniv.Vol., s. 1-22. L. Bazin, L'Inscriptior d'Uyug Tarliq [Uyug Tar-lk Yazt] (Ienissei), Ata Orientaliea, XXII, s. 1-7. A. vonGabain, Inhalt und magische Bedeutung [erik ve Bysel An-lam], Anthropos 48,1953, s. 543. J.-P. Roux, La mort [lm],s. 160.

Maddeler10 7

Ahiret. lm bireyin yaamna son vermez. Ancak eski Trkyaztlarnda geen ifadelerden biri olan ve "lyor", "yokoluyor" anlamna gelen yokbol, bizleri ahiretin sadece belliinsanlar iin var olduunu dnmeye itiyor. Bu kaybol-mann ne anlama geldiini daha ayrntl irdelemek gerek.Pek dayanamz yok, ancak bunun bir rtmece olabilecei

gr ar basmakta. Bir baka fiil olan yit- "yolunu kay-betmek, kaybolmak" da ayn ekilde beraberinde sorunlargetirmekte, fakat yaamn devam ettii eklinde kolayca yo-rumlanabilir. Irk Bitig'in bir blmnde benzer bir anlamtayan az- fiilini grmekteyiz. Bu blmde her de yo-lunu kaybeden, ancak >Tengri sayesinde sa salim birbi-rine kavuan bir ku, bir >Geyik ve bir insan anlatlmakta-dr: Bunun ardnda belki de bir dirili temasm grmekmmkn, ki buna ayn eserde rastlamaktayz. Bu husus biraman iin phe gtrmez. te yandan Yenisey Yaztlar,lnn geri dnn bir realite olarak sunmaktadr (geicibir geri dn? Hangi biimde geri dn?). Yaztlarn bi-rinde yle denir: "Ey karcm, anneciim, armak sure-tiyle sizlerle tekrar bulutum; ey halkm, sizlerin yanmaaaya indim." Uyug Arkhan Yaztnda "aaya inmek"tensz edildiine gre, lnn yukarda (ze), gkyzndebulunduu varsaylr. Gerekte llerin asl ikametgah ola-rak ilk bata gkyz gelmektedir. Oraya ulamak iin ruhvcuttan "kaar" (kac-) veya "firar eder" ya da sadece "kpgider" (bar-). Sk sk tekrarlanan "uup gitmek", "yksel-mek suretiyle kp gitmek" (uca bar-) ve daha sonra "akba-ba olmak" eklindeki ifadeler, ruhun sadece kuu andrr biryapya sahip olduunu kantlamakla kalmaz, ayrca l-

mn ardndan ge ykseldiini de ortaya koyar. Hkm-dara hitap eden bir metin yle der: "Gkyznde tpkcanllar arasnda gibi olacaksnz". Irk Bitig ise yle der: "O,gkyznde kudretlidir." Daha ilk ifadenin ardndan tah-min edilecei zere, l gmme ritelleri gkyzndeki ya-amn yeryzndeki yaama benzediine iaret etmektedir.


16/80


Bu nedenle, edinilmi ve orada da ie yarayacak olan malmlkn muhafaza edilmesi zellikle tavsiye olunur (ne varki ller ou kez, mal mlklerini kaybettikleri yolunda i-kayette bulunurlar). Bu amala mal mlk de lyle birliktegmlr ya da yaklr, nk duman gkyzne ykselir.lm kiinin kars ise ya ldrlr ya da varise braklr.Vris, kadn ldnde onu tekrar yasal sahibine geri ver-mek zorundadr. Dul kadnlarn, lm kiinin oluyla, ki-mi durumlarda kardei veya babasyla evlendirilmeleri ek-lindeki ilgin gelenek bu zorunluluktan kaynaklanmaktadr.Mas'udi'nin verdii bozkr halklar rneinde olduu gibi,eer kii evli deildiyse, bu durumda sonradan bir dnyapmak tavsiye edilmekteydi, nk daha nce sahip olun-mayan hibir eye ahirette sahip olmak mmkn deildi.Grousset veya Thomsen tarafndan yaymlanm, ahiretteiyilerin ve ktlerin birbirinden ayrldna ilikin tasarm-lar ise kant bulunmayndan tr geerliini yitirmitir.Ancak sonradan karlatmz Cehennem ise, belkidehibir zaman llerin bir ikamet yeri olmamtr. Her nekadar dnyevi hizmetler karlnda ahirette bir dl yoksada, cezalar henz bu dnyada lm eklinde verildiinden,kiinin lm ekli ve ritellerin yerine getirilip getirilme-mesi lnn kaderini belirleyebilmektedir: Kan ve Ke-mikle ilgili her ey bu adan byk nem tamaktadr. Herne kadar llerin asl ikamet yeri gkyz ise de, mutlakatarihsel adan daha eski baka ikamet yerleri de vardr; r-nein o soyun kkeni olan lke ya da dikili ta (*balbal),belki de Bayrak, mezar ya da mesken yeri, geni blgeler.ller buralarda kt bir ruh biiminde dolap dururlar.

Krgz yaztlar, lmden sonraki olduka gizemli iki ikametyerinden sz eder: 'bir dam eteindeki kara tepeler" (Ke-mecik crgok), buras belki de mezardr, bir de "altn boz-kr" (Altn Kl). lnn belli bir insan grubuna mensupolmasnn ya da belli birtakm artlarn onu bu alt dzey-deki ikamet yerlerinden birine ynlendirdiini ve gky-

Maddeler 10 7

zinden dlandn ya da btn bireylerin ayn anda btnbu yerlerde ve nesnelerin iinde ikamet ettiklerini sylemekmmkn deildir. Ruhlarn ok sayda oluu, bu sonaklamann gerekten mmkn olabileceine iaret et-mektedir, ou kez phe gtrmemektedir. Umak.

Irk Bitig, par. XV ve XII. Uyug Arkhan Yazt, H. N. Orkun,cilt III, s. 35 ve Radloff, Yazt, s. 305. Orhon-Yaztlar, ant I,gneybat (H. N. Orkun, s. 54). Mas'di, Les Prairies d'Or[Altn ayrlar], cilt. 2, s. 9. J.-P. Roux, La mort [lm], s. 92-116. Vambery, Die primitive Kltur der Turko-tartarischen Vl-ker [Turk-Tatar Halklarnn lkel Kltr], Leipzig 1879. A.von Gabain, Inhalt und magiscle Bedeuturg [erik ve GizemliAnlam], s. 546. Katanov, ber die Bestattungsgebrauche bei denTurkstcimmen [Trk Boylarndaki l Gmme Geleneklerizerine], Kele i Szemle, 1900, s. 109, 228, 279. J.-P. Roux, Laveuve dans les societes turcjues et mongoles de l'Asie centrale[Orta Asya Trk ve Mool Halklarnda Dul Kadn], L' hom-

me, IX, 4, 1969, s. 51-78. Steve E. Hagaard, Some expressions pertaining to death in the Kok-Turkic inscriptiors [Kk TrkYaztlarnda lme likin Baz fadeler], Ural-Altaische

Jahrbcher, 1976, s. 89-115. J.-P. Roux, Le vocabulaire de lamort chez les anciens Turcs [Eski Trklerde lm ve lmeDair fadeler], Ur.-Alt. Jahrb., 1984, s. 134,149 .

Alp Er Tonga. Eski Trklerin mehur ulusal kahramandr. K-garl Mahmud kendisinden ska bahsetmektedir. Daha ok,ondan vgyle bahseden baz iirleri aktarmaktadr. Alp ErTonga ad aa yukar "kahraman kaplan insan" anlamnagelmektedir, nk tonga ad Kgarl Mahmud'a gre birtr kaplandr. Ancak bu, kar leopan da olabilir. Orhon ya-ztlarnda zaten bir Tonga Tigin'den, yani bir "kaplanprens"ten sz edilmektedir. Bu kii belki de Alp Er Tongaolabilir. Geen zaman iinde, bu kii Afrsiyb ile ve dahaaz sistematik olmakla beraber ran'n efsanev kahraman


17/80


olan Uygur prensi Buku Han ile zdeletirilmitir.

Ulusal kahramanlar iin bkz. Hatto, Shamrism and epic poetryin Northern Asia [Kuzey Asya'da amanizm ve Destan],Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Lon-

don, 1970, s. 1-19.

Ang. llerin arlmas. Yenisey Irmann yukar ksmndakikollarndan birinin kysnda bulunan Uyug Arhan'a aitmezar tanda yer alan ve salt ilevsel olup, Yenisey yaztla-rna zg o doal cokunun bulunmad bir ritel atta,her ne kadar yaplan deifre almalar henz kesinlik ka-zanmadysa da, llerin arlmas hakkmda ayrntl kesinbilgi verilmektedir. Hayal konumac "angdim" demekte-dir, yani "beni tekrar ammsamamz saladm" ya da "biri-nin arlmasna katkda bulundum"; szce baktmzdaang kkne - ekinin gelmi olduunu grmekteyiz. Konu-mac "angdim" dedikten hemen sonra, aklamasn ta-mamlamakta ve bu szleriyle ne anlatmak istediini dahaayrntl bir biimde ifade etmektedir: "Ben gk yzndenaaya, aranza indim." 6. yzyla ait Sodak dilindeki(Sodca) Bugut Yaztnda, Bumin Kaan'n ruhunun a-rlmasndan sz edilmektedir. Trk hanedanlnn kuru-cusu ise, bir Budist tapma ina edilmesini tavsiye eder. Buda, bilinen ilk Trk imparatorluu zerindeki Budist nfu-zun bir kantdr.

H. N. Orkun, Eski Trk Yaz., c. 3, s. 35. Kljastornij ve Livic,

AOH, 1972, satr 5.

Ant. Farkl kiileri birbiriyle birletiren yemin. Moollar dne-minde yaygn olarak bilinmektedir. O dnemde anda sz-c "yeminli kardeler" anlamna gelmekteydi. slm di-

Maddeler10 7

nini benimsemi Trk dnyasnda ise, "kan kardei" kav-ram mevcuttu. Ant kurumu Orta Asya'da ok eski olsa ge-rek, ancak daha sonraki yakn dnemlerden bildiimiz aa-daki ritellerin, ta o zamanlarda bu kurumun iinde yeralp almadn bilmemekteyiz: kolunu hafife kesmek su-retiyle, birlemek istedii kiinin kanyla kendi kann ka-

rtrmak ya da kanndan biraz imek. And imek kavramnaOrta a'a ait metinlerde rastlanmaktadr (Dede >KorkutKitab; >[Trk.] Krolu). Kgarl Mahmud tarafndan bi-linen bu szce Begre Yaztnda da rastlamaktayz. Bu ya-ztta, evlilik araclyla edinilen akrabalar ve yemin ederek(antlg ada) ya da yemin etmeden (an t sz) kazamlan arka-dalar srasyla belirtilmektedir. Kgarl Mahmud, yalanyere yemin edenin cezasnn klla verildiinden bahset-mektedir, nk klca ulu bir ey gzyle baklmaktadr.Tariyat Yaztnda, imparatorluun (el) "bir klca benzetile-bileceinden" sz edilmektedir, yani Zcirar verilemez veebed. Dede Korkut Kitab'nda eski gelenekler ak bir bi-imde yanstlmaktadr. Kitapta, edilen yemine sadk ka-lnmas gerektii ve yeminini bozanlarn klla cezaland-rld yer almaktadr. Responsa Nicolai Papae'ler, Bulgarla-rn artk kl stne deil de, ncil stne yemin etmelerinitalep ederler.

Mslman Trklerin, iki yabancnn kanlarn aktarak kar-de (kan karde) olabilecei yolundaki tasarm muhafazaetmi olduklar gereinden hareket edersek, slm benim-semezden nce bir anlama yapmaya ilikin ritellerde, ka-nn mutlaka yer alm olmas gerektii yolunda bir tahminyrtebiliriz. Ancak sz edilen bu kann katlmclar tara-fndan bir tastan (bazen de bir kafatasndan) iilmesi ya dakatlmclarn sadece kanlarn aktmas olasyd. Romanlar-da ve Bulgarlarda, resm bir anlama yapmak iin bir k-pei ortadan ikiye blmek gerekmekteydi. Joinville, Komankralnn Yunan kral ile bir anlama yaptndan sz eder.Bunun iin her iki hkmdar, bir miktar kanlarm aktmak,


18/80

35Eski Trk Mitolojisi

byke bir gm bardaa doldurmak ve bunu kartr-dktan sonra imek zorundaydlar: "O andan itibaren kankardei olmu olduklarn sylyorlard." Hemen ardndan

Joinville bir ikinci riteli betimlemektedir: "Bizlerin veadamlarmzn arasndan bir kpei koarak geirdiler, onukllaryla paraladlar ve bizim adamlarmz da aynsnyaptlar. yle dediler: "Eer birbirimize sadakatsizlik ede-cek olursak, bizleri de tpk bu ekilde kesip paralasnlar."

Begre Yazt iin bkz. H. N. Orkun, Eski Trk Yaz., c. 3, s. 69.M. Z. Pakalm, Kan Kardei, Osmanl Tarih Deyimleri ve Te-rimleri Szl, stanbul 1956, c. 2, s. 161. D. Sinor, John ofPlano Carpini's retrnfrom the Mongols [Plano Carpinili John'un Moolistan'dan Dn], IRAS, 1957, s. 203. Joinville,Par. XCVII. Emel Esin, And - The cup rites [And - Kse Rit-elleri], In Memoriam Kurt Erdmann, stanbul 1969, s. 224-61.

Antropogoni. Evrendoum.

Arnma. Ate.

Arslan. Bat Trk dnyasnda tanrsal Hayvanlar iin verile-bilecek temel rneklerden biri. Arslan syleni, Karahan-llarda ok belirgin bir ekilde grlmektedir. Ne var ki,zellikle Uygur ve Ouz blgelerinde arslan adn tayankiilerin sayca ok olduu gzniinde bulundurulursa, busylenin ok daha nceden km olmas gerekmektedir.

Arslan'n, Trk dnyasnn belirli bir blgesinde kurdun

(Bri) yerine getii tahmin edilmektedir. Ancak bu tah-min, Sibirya ya da Kuzey Moolistan'da karlalan riva-yetler araclyla daha da g kazanmtr. Ne var ki, bu ri-vayetler bir baka yrtc hayvan olan Kaplan ile ilgilidir.stelik, "Allah'n Arslan Ali" eklindeki dinsel motife s-lamiyete geiten nce rastlamak mmkn deildir.

Maddeler10 7

Kii ismi olarak arslan szcne, 6. yzyln ikinci yarsn-da Sod'da rastlanmakta ve burada, blgedeki dier Trkvalileri arasnda zel bir konuma sahip olan bir Trk haka-nm tanmlamaktadr. Dolaysyla, 7. ve 8. yzyla ait in ri-vayetlerinde Sogd hakanlarn nitelendirmek iin kullanlanbu ismi, Karahanllarn bakalarndan alm olmalar muh-

temeldir. Bura Kaan; Boy Sylenleri.

A-se-na. Kesin yorumlanamayan bir Trke ismin ince evri-yazs. in yllklarna gre, T'u-kelerin kurucusu olan buismin sahibi, bir dii kurttan domu ve doast yetenek-ler ile sihirli glere sahiptir. Kendisi iki gen kzla evlen-mi, bunlar yaz ve k tanrlarnn kzlaryd.

Liu, Chines. Nachrichten [in Haberleri] , s. 40, s. 5, cilt II, s.488.

At. At eski Trk dnyasnda zellikle insann ayrlmaz dostu

(ki bu sfayla zel bir kiilie sahiptir) ve zellikle gk tan-r (Tengri) iin Kurban hayvan olarak kabul ediliyor-du. Ah baka merasimlerde de grmek mmkndr, zel-likle at yarlarnda veya bir merkezin "etraf dolanldm-da". Btn bu rneklerde, at ile gk arasnda phesiz birbalant olduu anlalmaktadr. Bu hayvann gk kkenliolduu veya ge benzedii yolundaki dnce, henz mi-lttan nceki dnemde bile bozkrlarda yaygn olan birinan olsa gerek. Dolaysyla, bu inancn Trklerde var ol-mas gayet muhtemeldir. 12 Hayvanl Takvimde at ayhaziran ayna, baka bir deyile yaz gndnmnn ol-duu aya, yani gnein en yksek noktada bulunduu za-mana karlk gelir. Kutadgu Bilig'de, at Zamann simgesi-dir. Turfan metinlerinde, at resimleri bazen Maviye, yanign rengine boyanmt. Nihayet Kgarl Mahmud'unszlnde, phesiz uan at simgesine yaplm baz an-trmalar bulmak mmkn.


19/80


De Groot, Das VVestland Chinas in d. vorchristlichen Zeit [Mi-lttan nceki Dnemde in'in Bat Blgesi], Berlin-Leipzig1926, s. 12. Przyluski, Nouveaux aspects de l'histoire des Scythes[skitlerin Tarihine Yeni Bir Bak], Rev. Univ. der Univer-sitt Brssel, 3-4,1939. E. Esin, The Horse in Turkic Art [TrkSanatnda At], Central Asiatic Journal X, 3-4, 1965, s. 167-

227.

Atalar Klt. Eski Trklerde gerek ller klt, gerekse atalarklt mevcuttu. Kimi durumlarda, atalar klt bir hayvankltyle de karabilirdi; eer yceltilen ata bir Hayvanidiyse, bu totemizm anlamna gelmektedir. Biz burada yal-nz insan atalar inceleyeceiz. Atalardan sz ediliyorsa eer,akas bunlar ikiye ayrmak gerekmektedir: biri kavmin,imparatorluun kurucular olan atalar ya da byk hkm-darlarn soy kt; dieri ise boyun kurucusu, neslindengeldikleri atalarmn soy kt. Elbetteki, ilk grup diergruptan ok daha iyi tannmaktadr.

En eski in kaynaklar, bize Dou Trklerinin kendilerinekurban sunmak zere her yl atalarmn maara mezarlarmziyaret etmek gibi bir gelenee sahip olduklarn aktarrlar.phesiz bu hac ziyaretinin iki ayn anlam vard ve farkltanrsal glere ithaf edilmekteydi: maara, atalar olan hay-van ve ayrca maarada dii bir kurtla birlikte yaayan genadam. Bu ise, her eyden nce olduka yaygn olan bir ata-lar kltnn ifadesidir. Bu ziyareti bizzat hann kendisiyapmakta ve kendisine en st dzey yetkililer de elik et-mekteydi. Ayrca Ba Trklerinde de bu gelenek kaybolmudeildi. Eer bizzat hkmdarn kendisi bu ziyareti yapa-mayacak ise, her yl st dzey bir yetkili grevlendirilirdi.Dier ger gruplar da, rnein T'o-palar aym prensibeuyarlard. Eer bir karar vermek durumunda kalacak isek,bu durumda bu ulusal gelenein kkenini Hsiung-nularnimparatorluunda aramak gerekecektir. Gerek Hsiung-nu-larda, gerekse ardllarnda atalar klt kesin olarak, o soyun

Maddeler 10 7

beii olduu var saylan bir blgeye ait bir kltle ilintilidir.Bu kltrde mutlaka bir kurban adanr, bu kimi zaman birinsan da olabilir. Bu olaya ritel adan baktmzda ise,bunun gk tanrya adanan kurban ile edeer bir anlamolsa gerek. Bu gelenee Bulgarlarda rastlanr oluu, bizebunun yalnz belli bir yreye zg olmayp, aksine bunun

bozkrlarn bir ucundan dier ucuna kadar yaygn olduu-nu gstermektedir. Baz belgeler, bize bu kurban trenleri-nin nemli astrolojik olaylarla ayn zamanda gereklee-bildiini gstermektedir (yaz gndnm, sonbaharn ba-langc, gndz-gece eitlii vs.). Aslnda atalara adanan bukurbanlarn her zaman bu tarihlerle akp akmadmrenmek, bizim iin ilgin olurdu.

Eer hkmdarn mezar gizli tutulmadysa (ki bundakiama, mezar yerinin kutsiyetinin ihll edilmesini nlemek-ti), ataya ait bu mezar ziyaret edilirdi. Bu, skitli gerlerdenmiras kalm eski bir gelenektir. Herodot bizlere, atalarnn

mezarlarn bulmad srece skitlerin Darius'la arpmakistemediklerini aktarmaktadr. Atalarnn mezarlar bulu-nursa ancak, onlar savunmak istiyordular. Bazen oldukauzun bir sreden beri topraa gml bulunan dmanhkmdarlarnn tekrar kazlp karlmas ve kemiklerininyaklmas, ki bu Trklerin ve Moollarn tm tarihi boyuncasz konusudur, bize onlarn iskeletin iinde bir gcn ya-amaya devam ettiine inandklarm kantlamaktadr. Budurum aym zamanda, bir atalar kltnn varlnn da ka-ntdr. 10. yzylda stahr, krallarnn mezar nnden ge-en Hazarlarn, attan inip yere kapandktan sonra ancakyollarna devam edebildiklerini aktarmaktadr. Aym ekildeTrklerde de, mezarlar yine bir klt halini alm tapnmaobjeleri olsa gerek.

"Beng Talar" diye adlandrlan mezar talar lnn g-cne sahip miydiler, yoksa deil mi? En azndan bu ad,atalarnn hatrasn ebedletirmek istediklerine iaret et-


20/80


mektedir. Ayrca atalarnn yz hatlarn boyamak ya dayontmak suretiyle de, onlarn hatrasn ebedletirmilerdir.Bunlardan bazlar ortaya karlmtr. Aralarnda birkatane de kadn resmi bulunmaktadr, ki bu bize kadnlarailikin bir atalar kltnn varln kantlamaktadr. Ancakbu duruma, kltr tarihinde ok ender rastlanmaktadr.

Mezar talar ve heykellerden baka, bir de resimlerle sslbir tapmak mevcuttur. Byk ihtimalle bu tapnaa Trk-lerde rastlanmaktadr (Thomsen'e gre, hakknda bylesineok ipucu bulduumuz bu yaplar, phesiz bir tapmak yada iinde atalarn sergilendii byk salonlar olsa gerek).Yqt, Karluklardan bahsederken bunlara deinmektedir.Daha basit baz yaplar, ruhlarn karlanmasnda kullanl-m olabilir ya da daha alt dzey llere ait olabilir. nksradan bir insan iin, byle nemli bir yapnn ins szkonusu olamazd.

Ailenin atalarna ilikin bir kltn varl konusunda ise,

daha az kesin kant mevcuttur. phesiz bu klt, hareketliheykelciklerde ya da in rneine uygun olarak, zerindeyaz veya resimler bulunan levhalarda ortaya kmaktadr.Ne var ki, soyundan geldikleri insanlann resimlerini On-gunlarn ierip iermediini anlamak o dnem iin mm-kn deildir; daha ok atalar olan hayvanlar temsil ediyorgibi grnmektedirler. Ebl-Gazi Bahadr Han'n, putpe-restliin ortaya kma ilikin aklamas daha yakn d-neme ait olmasna ramen, greceli olarak arkaik bir duru-mu yanstabilir ve de ongunlar aklayabilir. 13. yzyla aitbaz Mool unsurlaryla olan benzerliklerden yola karak,daha nceki duruma ilikin bir yargya varmak doru ol-maz. Ebl-Gazi Bahadr Han bu konuda yle der: "Sevdik-leri bir kimse ldnde, bir gelenek halini ald zere oadaki insanlar bir tr bebek yapar ve onu evde muhafazaederlerdi. 'Bu bizim bilmem kimin figr' diyerek, onu ok-amaktan holanrlard. Yiyecekleri yemein ilk lokmasnbu bebein nne koyarlard; bebein yzn ve gzlerini

Maddeler 10 7

titiz bir biimde sildikten sonra, nnde secdeye kapanr-lard." Btn bunlar, her ne kadar ok gvenilir kaynaklartarafndan deilse de, baka kaynaklarca da teyit edilmek-tedir.Eski Trklerde, atalar olan kurdun bayla ya da hayvanla-rn kuyruklaryla sslenmi olan sancak ve flamalarn var-l, ayn ekilde 13. yzyla ait Mool gelenekleriyle birkarlarma (ki onlara gre -Bayrak ans getirirmi, dierbir ifadeyle Cengiz Han'm ruhlarndan birini temsil eder-mi), daha 7. ve 8. yzyllarda bayran atalara ait baz ey-leri ierdii ve bir sanat objesi kabul edildii yolunda birizlenim edinmemizi salamaktadr. Kutsal Yerler; CenazeDefni; Mng ta.

P. Pelliot, Neuf notes sur des cjuestions d'Asie centrale [OrtaAsya Sorunlar zerine Dokuz Not], Toung Pao, s. 214.Chavannes, Documents sur les Tou-kiue (Trcs) occidentaux[Bat T'u-keler zerine Belgeler], s. 15. Vernadsky, Theorigins of Russia [Rusya'nn Kkeni], Oxford 1959, s. 91.Dunlop, The History of the Jezvish Kazar s [Musevi HazarlarnTarihi], Princeton 1954, s. 97. Thomsen, Inscriptions [Yazt-lar], s. 80. Kotvvicz, Les tombeaux dits kereksur en Mongolie[Moolistan'da Kereksur Ad Verilen Mezarlar], RocznikOrjentalistickny VI, 1928, s. 1. Kotvvicz ve Samoilovitch, Lemonument turc d'Ikhe Khuchotu [Ikhe Khuchotu Trk Ant],IV, s. 60-107. J.-P. Roux, La mort [lm], s. 102-25. Ebl-GaziBahadr Han, Hist. des Mongols et des Tartares [Mool ve Ta-tar Tarihi], (Desmaisons, St. Petersburg 1874, c. 1, s. 10).

Ate. Trklerdeki ate kltne ilikin, elimizde ok sayda par-alar halinde belge mevcut. Theophylaktos Simokatta tara-fndan aktarlan en eski belgelerden biri, 6. yzylda bat-daki T'u-keler hakkmdadr. Theophylaktos, T'u-kelerindinlerine ayrd o ksa blmde yle yazar: "Trkler ateefevkalade byk sayg gsterirler [...], fakat sadece gk ve


21/80


yerin yaratcsna dua ederler ve onu tanr diye adlandrr-lar." Orhon ve Yenisey Yaztlarnda atei iaret eden hibireyin bulunmay, yukarda amlan rapordaki ak seik du-rum ile bir tezat oluturmaktadr. Fazla dnmeden, bun-dan doudaki T'u-kelerin ate kltn bilmedii ve bat-daki T'u-kelerin ise onu eski ranllardan devraldklar so-

nucunu kardlar. Ate kltnn eski ranllardan devra-lmd kesinlik kazand takdirde, T'u-kelerin bu klttm Trk dnyasna ok hzl bir ekilde yayd da aynekilde gereklik kazanr. inliler, snr komular olan Trk-lerin "ate tanrs" olan ot tengriyi bildiklerini ve ona her sa-bah dua ettiklerim sylerler. 10. yzylda Hudud al-'alam'da,Krgzlarn atee taptklar belirtilmektedir. Marvazi ise buamala, Kafkas halklar iin, Kimekler ve komular iinphesiz abartl bir ifade olan "dua etmek" szcn kul-lanmtr. 12. yzylda drisi Trk halklarnn bir listesinikarr, bunlarn "neredeyse hepsi atee dua etmektedir".Daha sonra Preslav Bulgarlar olan Adh-Kaslar, Ouzlar vebakalar bulunur. Dolaysyla eski Trk kaynaklarnda bukonuda bir bilgiye rastlanmay tesadfi olsa gerek.

Atee yaknlan klt bilmiyoruz, ancak onun arndrckabul edildiinden eminiz. Menander'e gre, "Trk by-cleri Roma elisini alevlerin arasndan yrterek onu arn-dryorlard". Daha baka birok yabanc ve yeni tantklarnesneler zaman iinde byle bir seremoniden gemitir: Bu,Orta Asya'daki eski halklar arasnda yaygn olan ve hi de-imeyen geleneklerden biri olsa gerek. Birok gzlemcibundan, ayn arnma kaygsyla bazen llerin de yakldsonucunu karmr: Bu duruma, Hudud al-'alam'm yazaru szleriyle iaret etmektedir: "Onlar atee tapmakta velleri yakmaktalar." Baka yazarlar daha ayrntl bilgivermektedirler. Makdisi, "Onlar, ate in ly btn kirle-rinden arndrdna inanyorlar" ve Marvazi "Onlar, ateinllerini arndrd ve temizledii gerekesiyle lleriniyakyorlar" diyerek, bu durumu teyit ederler. Gkten (yld-

Maddeler10 7

rm biiminde) gelen ve (duman biiminde) geri dnen ate-ten, ge giden yolu lye hazrlamak iin faydalanlyorolmas mmkndr. Peenekler yabanclar zorla ele geire-rek, onlar kendi lleri ve kleleri olan Bulgarlarla birlikteyakmaya almlardr. lye ait yeryzndeki btn an-larn silinebilmesi iin, lnn tm kemiklerinin yaklmas

gerektii bugn bilinmektedir. Demirle uraan demircinindinsel ilevi ile atein dinsel ilevi byk lde birbirinebaldr. Evdeki ocak ateine ilikin klt, ailenin "ate pren-si" anlamnda ot-tegin [Moolca otcigin] diye adlandrlan enkk olu tarafndan yrtlmeliydi. O, babadan kalacakmallarn doal varisiydi.

lnn Gmlmesi

Chavannes, Documents [Belgeler], s. 248 (Theophylakt, kitapVIII) ve s. 235 (Menander Frag. Hist. Gr. IV). Minsorsky,Hudud al-'Alam, s. 96. drisi, A. Jaubert, Geographie [Co-rafya], cilt 2, s. 221, 348, 350. Minorsky, Sharaf al-Zaman, s.32. Eberhard, in'in im. Kom., s. 100. Makdisi, Huart, cilt 4,s. 19. R. Giraud, Les Regnes [Hkmdarlklar], s. 101. J.-P.Roux, La religion des Trcs [Trklerin Dini], Rev. Hist. Rel.,437, 1962, s. 3-6. B. gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971, s. 59-71. J.-P. Roux, Forctions chamaniques et valeurs dufeu clez les

peuples altaques [Altay Halklarnda Atein amanist levive Deerleri], Rev. Hist. des Religions, CLXXXIX, 1, 1973, s.67-101.

Av Ritelleri. Orta Asya ve Sibirya'nn bugnk Trk dnya-snda sapsz av ritelleri yrtlmektedir. Hatta bunlarnizlerine, slmiyeti benimsemi Trk kltrlerinin arasndabile rastlamak olasdr. Fakat daha nceki dnemlerde y-rtlmekte olan av ritelleri artk fazlaca bilinmemektedir.slami metinlerin incelenmesi suretiyle bu ritellerin bykbir ksmna, ancak Cengiz Kaan'm hkmranl dnemin-de, Mool devletlerinde ve Seluklu hakimiyeti dneminde


22/80


ilk kez rastlamaktayz. Ritellerin arkaik zellikleri, onlarneski dnemlere ait bir miras olduunu gstermektedir. Ta-rih ncesi alarda bile Orta Asya'da ava ilgi duyulduunuve zel davran biimleri sergilediklerini, Moolistan'dakitatan hayvan heykellerinden, kayalara yaplm izimler-den ve mezarlardan anlamaktayz. Ancak bunlarn yorumu,

genellikle sadece tahminlere dayaldr. Metinlerin kendisiok az bilgi vermektedir. Irk Bitig'den bir blm tuhaf vekarakteristik bir yntemi gstermektedir: "mparatorluk or-dusu ava kmr. Avclarn oluturduu dairenin iine biryaban keisi girer. Kaan onu kendi eliyle yakalar." Yn-tem, Hayvann ember iine alnmas, gelenek ise, h-kmdarn kendisinin plak elle hayvan yakalamasdr. Herikisi hakknda da yakn zamana ait ok sayda belge mev-cuttur. Bu avlanma biimi neredeyse bir riteli andrmakta,en azndan arkasnda birtakm zel tasarmlar bulunmakta-dr: plak elle hayvanla boy lmek zorunda olan h-kmdarn mdahalesi ve Kan dkmeme abas. Av hay-vann kan aktmadan ldrme abas, Kgarl Mahmud'untilki ve yaban domuzlarnn nasl talandna ilikin be-timlemesinde veya kayalara yaplm izimlerde karmzakmaktadr. Bunlardan biri rnein, kayaya izilmi ge-yiin arasnda bir topuzu, bir dieri ise, elindeki eki veyatopuzla bir yaban domuzunu andran drt ayakl bir hay-vann bana vuran bir insan anlatmaktadr. Av trlerininou sonralar kanl olduundan (ok atmak), olaylarn birksm bizim bilgimizin dndadr. Anlalabildii kadaryla,avlanmak savamakla ayn grlmekte. Avlanmak, bir d-man grubuna kar bulunulan bir eylemdir; bu paralellikbyk imparatorluk yaztlarnda geen savalarn ve kkmezar kitabelerinde geen avlarm betimleniinde ortayakmaktadr. Ayn hileye bavurulmaktadr; ksmen kendi-liinden teslim olan av hayvan, buna ramen kendini sa-vunur: Kgarl Mahmud tarafndan alntlanan bir atasz"Avc ne kadar hile bilse, ay o kadar yol bilir" demektedir.

Maddeler10 7

Kimi avlar dierlerinden daha nemlidir, rnein, aslndahibir fevkaladelii bulunmayan, ancak mezar kitabelerindesz edilen avlar. Begre Yaztnda yle denmektedir: "Yedikurt ldrdm; panteri ve alageyii (kgmek) ldrmedim."A. von Gabain bunun bir kahramanlk olmas gerektiinedikkat ekmitir, zira lye ilikin en nemli biyografik bil-

gilerin ardndan gelmektedir. Biz bunun ancak ilk av, giriav olabileceine inanyoruz. ldrlmeyen hayvanlarnbelirtilmesi, akla bir tabuyu getirebilir. Bir insann ilk av,bir avlak sahibinin emri zerine gerekleir. Bu ise, bir h-kmdar, bir boyun beyi veya ailenin reisi olan babadr.Ouzname'nin Uygur nshasnda prensin tm yaam iki t-rensel (ve biraz da gizemli) av ile ekillenir: Avlarn ilki onubir erkek yapar ve evlilie hazrlar. Sonuncusu ise gerekanlamda bir trendir. Kendisi bu srada, sahip olduu av-lanma hakkm ve ayn zamanda miras ile hkmdarlk er-kini oullarna devreder. nsanlarn hayvan klna girebil-diklerini, heykeller araclyla biliyoruz. Bu ise, insanlarn-Hayvanlar Alemine giriini mmkn klmaktadr. phe-siz bu, teknik, fakat ayn zamanda dinsel bir ara. Kurba-nn, kendi katilinin kimlii konusunda yanltlmas ise, hay-van donuna girmenin hi de kmsenemeyecek bir sonu-cudur. Sonradan genelde yaygnlaacak olan ve ldrlenhayvann bir parasnn yoldan geen birine verilmesi ek-lindeki gelenein ne zaman baladm syleyemeyiz. Bes-belli ki sorumluluu paylamak iin olsa gerek.

Irk Bitig, par. LXIII. Kgarl, cilt II, s. 343, cilt I, s. 63. UyugTurhan Yazt, fotoraf Appelgren-Kivalo, resim 331,218,135. Begre Yazt, H. N. Orkun, cilt III, s. 69-73. Ouzname,satr 365. A. von Gabain, Inhalt und magische Bedeutung[erik ve Gizemli Anlam], s. 547. J.-P. Roux, Faune et Flre[Fauna ve Flora], s. 87-118.

Ay. "Ay". Kamer ay da denmektedir. Ay kltne, gne ve di-er gezegenlere ilikin kltle birarada ska rastlanmakta-


23/80

Eski Trk Mitolojisi

dr, zellikle de 10. yzyldan bu yana. Ancak tad sem-bolik anlam, inli muhabirlerce ok daha ncesinden, DouTrklerinden itibaren bilinmektedir. lgintir ki, Trkler ne-redeyse sadece doum, geliim, olgunluk, k, lm veyeniden dirilmeye ilikin tasarmlara yer verirler. Ay by-d srece bir eylemde bulunulamaz, zelliklede bir sava

balatlamazd. Baz belgelere gre, ay ile aa arasnda biruyum mevcuttur. Buna gre, aacn devaml tekrar edensirklasyonun sembol olduu kabul edilir. Ay ok kez ayile ilintilendirilmitir. Ne var ki, ay szcnn etimolojisiok farkldr. Ay, yaam ritmi (r. uzun k uykusu) esasitibariyle ay tarafndan belirlenen bir Hayvandr. Ancakadlarnn benzer oluu halk etimolojisine dayaldr.

Msr'da ok sonradan kaydedilen Kpak kkenli bir riva-yete gre, ilk insann ad Ay Atam "Ay Baba" idi. Onun, g-nein stt kilden yaratld sylenir. Bu anlatda, (geriphesiz daha eski dnemlere dayanyorsada) ancak Mool

dneminde karlalan u tasarm yer almaktadr: ay do-uran, ona m yollayan gnetir. Bu aym zamanda, g-ne nlar araclyla gerekleen mucizev douma ilikintm eitlemelerin bir zetidir. Gne tarafndan dnyayagetirilmi olan ay, baka bir anlatda yine dourmaktadr.Abd-al-Kadir al-Bada'ni, Hindistan'da bir hkmdar olanEl Temi adnda Ilbari boyundan bir Trkn aytutulmassrasnda domu olduunu anlatr. Sylence tahrif edilmiolsa bile, yine de birok baka sylenceyi akla getirmekte-dir. Ay n belirten yarq szcne Orta a'a ait sz-lklerde zenle yer verilmektedir. Kadnlar hamile brakanaydr ve Kgarl Mahmud tarafndan "bir prens ya daprensesin olu" olarak evrilmi olan inal szcn, Ms-lmanlar sonralar Ay Nal "ay " olarak yorumlamlar-dr. Bazen efsanev kahramanlarn ya da atalann eleri "tp-k bir ay "na benzerler.

-Yldz Tasarmlar; Kn; Ik; Boy Sylenleri.

Maddeler 45

P. N. Boratav, Le mythe turc d premier homme [lk nsana li-kin Trk Efsanesi], Proceedings ofthe 23th Int. Cong. of Orien-tal. [Dou zerine 23. Uluslararas Kongre Bildiri Kitab],Cambridge 1954 s. 198. Walseley Haig, Cambridge History ofIndia [Hindistan Tarihi], III, s. 51 ve 690. J.-P. Roux, Faune etFlre [Fauna ve Flora], s. 285-90. Les astres [Yldzlar], Rev.

His t. des Religions, a.g.e.

Balbal. Kesin olarak ne anlama geldii tartmal olan bu sz-ck, bize iki ey anlatr: birincisi, ldrlen dman ya daonun ruhlarndan birini, ikincisi, galip gelenin lmndensonra onun mezar bana dikilen ta. Bu ta ise, ldrlendmam ya da onun ruhunu simgelemektedir. Mezarn ba-na dikilen balbal her zaman ekilsiz, ilenmemi bir tatrve ok daha farkl bir ey olan lnn heykeliyle asla kar-trlmamaldr. Trklerde, mezarlarn bana ta bloklar dik-menin bir gelenek olduu, gerek in raporlarmda, gerekse

dorudan yaztlardaki metinlerde ifade edilmektedir (Kr-gzlar lkelerine "Trk balballarn lkesi" demektedir). Ar-keolojik buluntular da bunu dorulamaktadr, rnein Bu-gut'taki eski kutsal tapnak (270 dolaylarnda) ve bilinenbtn kutsal tapmaklarn en by olan lehe Chotu tap-na (600 dolaylarnda). inliler, "Cenaze merasiminin ar-dndan mezarn zerine talar konur ve bir yaz tahtas di-kilir. Talarm says, lenin yaam boyunca ldrd d-manlarnn says kadardr" derken, bir baka yerde "Eerbirini ldrdyse, bir ta dikilir. yle adamlar vardr ki,mezarmn bana bu talardan yz, hatta bin tanesi dikil-mitir" derler. Kltigin, Bilge Kaan ve Ongin yaztlarndabalbal szc birden fazla kez gemekte, ancak bakaca biryorum yaplmamaktadr. Biz bu yaztlardan, balballarnkahraman insanlar olduklarm, (yalmz dmanlarn deil)bir felaket sonucu Trklerin de balbal olabileceklerini ve ay-rca bu yazgy paylam baz kimselerin adlarm reniyo-ruz. Hzl bir ilemin sz konusu olduuna iaret eden ak-


24/80

Eski Trk Mitolojisi

lama dikkat ekmekedir: "Cesur olanlarn ldrdktensonra, hemen balbal yapmaya koyuldum." Bu, ldrme ey-lemi gerekletikten hemen sonra tan ilenmeye baland-na iaret etmektedir; ne var ki ta ancak l gmldktensonra dikilirdi. Hem ayrca Bizansllardan kalma kesin bel-gelere gre, stelik bunlar teyit edilmitir de, bu srada me-

zarn stnde tutsak dmanlar idam edilebilirdi. Gerekidam ederken, gerekse balbal dikerken amalanan ey, eskidmann galip gelene ldkten sonra da hizmet etmeyedevam etmesini salamaktr. Dier taraftan ise, bir kimseadam ldrm birini ya da onun ailesini ldrmeyi baar-d takti rde, kle olma tehlikesinden kurtulmaktayd. BilgeKaan zehirlenmi bir biimde lm deinde yatarken,dmann ve onun tm aile fertlerini idam ettirmek sure-tiyle intikam almtr.

Dier Trk halklarna ilikin pek fazla belgeye sahip deiliz,ancak bn Fadlan tarafndan aktarlan belge, balbal dikmegeleneinin sadece Moolistan'n kuzeyi ile snrl olmad-n kantlamaktadr. Gerekte kendisi, bir Ouzun bir kim-seyi ldrdnde, lnn heykeli olarak nitelendirilen vemezarn stne dikilen bir eyi yonttuunu aktarmaktadr.Ayrca heykellerin saysnn ldrd dmanlarn say-sna eit olduunu da belirtmektedir. Tan yerini tahtannalmas sonucu, daha nce geni alanlarda yaygn olarakbulunan balballar gnmze ulaamamtr. ranl air Ne-simi, Kpak bozkrlarnda yere dikili ahap direklerin sa-ysnn deniz kysndaki otlar kadar sk olduunu belirt-mektedir. Demek bu arkeolojik kantlarn binlercesi vaktiyletm Orta Asya'da dank olarak bulunuyordu.

Liu, Chites. Nachrichten [in Haberleri], s. 9 ve 42. Inschriftenvom Orchon [Orhon Yaztlar], ant I, dou, satr 16, 25, antII, gney, satr 7, 9. Inschriften von Ongin [Ongin Yaztlar],satr 3. Sir G. Clauson, The Ongin Inscr. [Ongin Yaztlar], s.182,188. bn Fadlan, Par. 31. Z. V. Togan, s. 27. Kotwicz, Les

Maddeler 47

tombeaux dits kereksur en Mongolie [Moolistan'da KereksurAd Verilen Mezarlar], Roc. Orjentalistyczny VI, 1928, s. 2. V.A. Kazakevic, NamolgU'nie statui v Darigange, Leningrad1930. Pelliot (nceki yaptn zeti), Toung Pao, 28, 1931, s.168. Barthold, Histoire des Turcs [Trklerin Tarihi], Paris1945, s. 14. A. von Gabain, Inhalt und magische Bedeutung

[erik ve Gizemli Anlam], Anthropos 48, 1953, s. 549.Kljastornij ve Livic, The Sogdian inscription of Bugut revised[Sodak Dilindeki Bugut Yaztnn Yeniden ncelenmesi], Ac. Or. Ac. Hungaricae XXV, 1972 s. 69-102. J.-P. Roux, Lesinscriptions de Bugut et de Tariyat [Bugut ve Tariyat Yaztlar],Stud. Turc. Mem. A. Bombac, Neapel 1982, s. 453. Jisl, Balbal,Steinbabas und atdere Steinfiguren [Balbal, Ta Babalar veDaha Baka Ta Figrler], Prag 1970.

Barak. Bir ^Yrtc Ku, zellikle de bir kartal tarafndan dn-yaya getirilen mitolojik Kpek. Kgarl Mahmud, Barak

maddesi altnda unlar yazar: "Fazlasyla tyl bir kpek.Trk inancna gre, kartal (?) yalandnda iki yumurtayumurtlar ve kulukaya yatar. Yumurtalarn birinden avkpeklerinin en hzls ve en iyisi olan Barak, dierinden iseyavrularnn sonuncusu olan kk bir kartal kar."

Metin olduka artcdr. Baba ku byk olaslkla birkartal, belki de baka bir yrtc kutur. kinci yumurtannakbeti konusunda bir yorumda bulunmak mmkn deil-dir. Barak adna ise ska rastlanmaktadr; rnein Kpakaszlklerde. Hem Rad-ed Dn Fadlallh da Barak adna ikikez deinmektedir. lkinde Barak bir Trk masalnda yeralmaktadr, dierinde ise Ouz Kaan'm Kpekler mpara-torluu'na yapt gezi balamnda gemektedir: Bu lke-nin hkmdarna It-Barak denmektedir; Marvazi'ye gre,t-Barak eklindeki bu ad Krgz tarihinde de gemektedir.Ne var ki Barak syleni konusunda hibir bilgiye sahip de-iliz. Muhtemelen o ok yalyd ve Kgarl Mahmud onu


25/80


tahrif edilmi biimiyle aktarmtr. Ksa bir sre nce bukonuyla ilgilenmi olan R. Dankoff, anlatda amanlarla il-gili iki ayr inancn var olduunu ileri srmektedir: bir kar-tal tarafndan dnyaya getirilen aman ve dier hayvan a-manlar. Dankoff'a gre, szlk yazan amanist tasarmlangz ard etmi ve yalnzca basit bir halk inancm muhafaza

etmitir. Ancak onun bu varsaym zellikle modern olgu-larla yaplan karlatrmalara dayaldr ve kantlanm dadeildir. Buna karn Barak'm daha sonra kazand anlam-lar konusundaki onun u varsaymlar phe gtrmese ge-rek: deiik mitolojik halklar, hatta Krgzlarda ilk halk; ku-zey lkelerde yaam olan kpek insanlar; nihayet skenderEfsanesi'ndeki Kynoskephalai.

Dankoff'a gre, birok Trk halkndan tannm ahsiyetlerMoollardan itibaren ve hatta phesiz daha nceki d-nemlerden itibaren Barak adm kullanmtr (zellikle 1300dolaylarnda Seluklu Barak Baba). Hamil ton, Barak adnn

989 ylnda Uygur prensi Mo-lo'nun adnda bile tehis edi-lebileceini ne srmtr. Bu cins adn varl bir treyisylenine, belki de bir yrtc ku ile bir drt ayakl canlnnbirlemesi sonucu dnyaya gelen bir kahramann dou-muna iaret etmektedir. Bu durumda, bahsi geen ve genel-de bir yrtc ku ile otul bir hayvandan oluan iftler ko-nusundaki geleneksel tasarmlar yeniden incelenmelidir.Kesin olan, yumurtann sahip olduu sembolik anlam dahasonraki tm Trk tarihi boyunca muhafaza edeceidir.

slam inancnda Barak, Hz. Muhammed'in ge ykselirkenzerine bindii hayvan olan Burak ile zde grlmektedir.

-Boy Sylenleri.Kgarl, I, s. 377. P. Pelliot, Notes sur l'histoire de la horded'Or [Altn Ordu Tarihi zerine Notlar], Paris 1950, s. 57. L.Bazin, Recherches sr les parlers To-Pa [T'o-Pa Azlar ze-rine Ararmalar], in: Toung Pao, 39, s. 272. J. R. Hamilton,

Maddeler10 7

Les Ouighours [Uygurlar] Paris 1955, s. 148. R. Dankoff,Baracj and Buraq [Barak ve Burak], Cent. As. Journ. XV, 2,1971, s. 102-17.

Ba. ok eskiden balayp gnmze kadar, Trklerin bykslam imparatorluklarnda dmanlarnn bam kesip, onubir ganimet veya klt objesi olarak muhafaza etme geleneivard. Kafatasn tepesinin hemen altndan ayrdktan sonra,onu baz durumlarda iki ksesi olarak kullanrlard. Ne varki, bu yeni bir ey deildi: Bu ritel onlardan ok daha ncevard. Kurdzip'e ait bir ksenin (M.. 4.-3. yzyl) zerin-deki resim, dmammn bam tayan bir skit savasnaait olabilir. Bu ise Herodot'a ait klasik raporun resimlenme-sine hizmet eder: "Gzlerin yukarsndan kafatasnn stksmm kesip ayrdktan sonra, onu tekrar deriyle kaplyorve iki ksesi olarak kullanyorlar." Hiung-nular, ardndanYe-ch'iler ve T'u-keler de tpk skitler gibi davranm-lardr. Preslav Bulgarlar savata ldrdkleri dmanlar-nn ban saklyorlard ve Theophanes'e gre, ldktensonra Bizans hkmdar Nikephoros'un tandan ayakl birkupa yaptlar. Kapgan Kaan (691-716) 716 ylnda Bayr-kular tarafndan ldrlnce, ba kesilir ve onu bakentineyollamas iin in elisine verirler. Kgarl Mahmud bu bakesme eylemim aynca yceltmektedir. Ba kesme eylemi,onu yapan kii iin kahramanln bir kantidr: "Bir ()aslan gibi kkredim; yiitlerin talarn kestim." Chavannes,bu gibi ganimetlere gsterilen ilgiye dikkat ekmitir: Ye-ch'i kralnn ba bir yzyldan daha uzun bir sre Trklertarafndan muhafaza edilmitir. Dolaysyla klt kantlan-

m oluyor. Baz mslman yazarlar onun varlm doru-lamaktadr: rnein, Orta Asya'da kafatasna tapnanlardansz eden Ibn-Rusteh ya da bir kafatasna tapmanlarn yaa-d bir vadiden bahseden al-Bakri. len kiinin gcnnvcudun bu nemli organnda varlm koruduuna inan-dklar apak. Bu g ayn ekilde iskelette de (-Kemik-


26/80


lerde) varln srdrmekteydi, ne var ki iskeleti korumakpek kolay deildi. Kafatasna bak biimi, henz hayattay-ken kiiyle olan ilikilere baldr: Eer bir dmandysa,kafatasn hizmet eden bir ilevde kullanrlard veya kafata-sm demir bir ember iine alrlard (baknz rneinmslman Trklerde kafatas halkalar; bunlar Osmanl-

larda, Timur ve Babr'de grmek olasdr). Bir Ata ya dahayrsever idiyse, kafatasna sayg gsterilirdi. Hayvanlaraait kafataslar ise, kt glere kar korunmak veya akrabaolan kutsal bir canimin varln vurgulamak iin dikilirdi.ok ilgin bir anekdot, tm canly hatrlatmak iin bir ta myeterli olduunu gstermektedir. T'ang schu bu anekdotuTlesler iin aktarmaktadr. Tles boyundan bir kar kocabir dilenciye rastlar. Kadn, dilencinin bann bir -+Kurt baolduunu fark eder. Kar koca onu takip ederler. tkendama ulatklarnda, tuhaf kii onlara "Ben bir tanrym."der ve fallarna bakar. Mori Masao hakl yere, kurt tal di-lencinin, hayvan tal insanlar hakknda bozkrlarda yaygnolarak anlatlan saysz tasarmla rttne dikkat ek-mitir. Bir hayvanla bir insann melezlemesiyle ortaya -kan kiileri tasvir eden heykeller, hayvan karakterinin ba-atlnn tala vurgulandn kantlamaktadr. Fazlaca birbilgiye sahip olmadmz, ancak Antik ada ve Orta a'da deiik Trk kavim birliklerince kullanlm olmas ge-reken maskelere ilikin sorunu ortaya koymaktadrlar.

T. T Rice, Les Scythes [skitler], Paris 1958, s. 46, resim 3.Herodot, IV, 64. Chavannes, Les memoires historiques de Sse.

Ma Ts'ien [Sse. Ma Ts'ien'in Tarihi Aralar], Paris 1895-1905,cilt 1, s. LXX. Shiratori, On the territory of the Hiong-nu PrinceHsiu-t'u [Hiung-nu Prensi Hsiu-t'u'nun Topraklar zeri-ne], Memoirs of the Res. Depart. of the Tokyo Bunko, TokioV, 1930, s. 54. Rambaud, L'Empire grec au X e siecle [X. Yz-ylda Yunan Devleti], Paris 1870, s. 330. G. Moravcsik,Byzantinoturcica, 2 cilt, Berlin 1958, cilt I, s. 535. Kgarl, ciltI, s. 125. Ibn-Rusta, Der Schmuck [Ss], s.166. Defremery,

Maddeler 10 7

Fragments des geographes et d'historiens arabes et persans [Arapve ranl Corafyac ve Tarihilerin almalarndan Alnt-lar], J. A. XIII-XIV, s. 475. Liu, Chin. Nachr. [in Haberleri] I,s. 460. M. Masao, Kodai churukujin ni okeru roto no kami nitsite [Trklerin Antik adaki Kurt Bal Tanrs zerine],Minzokugaku kenkya, XIV, 1,1949, s. 32-35.

Bayrak. Bayrak iin Trke'de en sk kullanlan karlk tuolup, bu, Kgarl Mahmud tarafndan zikredilmektedir.Codex Comanicus'da ise, grtlak sesi derek tu eklindeyer almaktadr. Bayrak en byk erkin semboldr, bu an-lamda, rnein inliler 638 ylnda Bilge Kaan'n oulla-rna bayra devretmilerdir. Bayran iinde zel bir gyerleiktir, daha dorusu vcudunun bir ksm ya da resmibayrak direini veya kuma ssleyen hayvann gc yer-leiktir. Bu belki de, insan biimindeki atann gcdr, bu-rada nemli olan bu atann hayvanla ne lde zde oldu-udur. Bayran bir klte sahip olmas gerektii aikrdr.

T'u-kelerin devletinde, bayrak altndan bir kurt bayla ss-ldr; bu sadece bir figr olmaktan ziyade, phesiz altnlakaplanm gerek bir kafatasdr. Hkmdarn kaprm gi-riine yere dikilir ve yryen ordunun nnde tanr. Bun-daki ama, yalnzca toplanmak deil, ayn zamanda efsa-nede olduu gibi Kurdun halkna liderlik etmesidir.

M. Kprl'ye gre, Trklerin bayra balangta Tibetkznn klndan, sonralar at klndan yaplm ve niha-yet bir mzran ucuna boyanm bir para ipek taklmtr.Mzran ucuna hayvan kuyruu takmann ok eski d-

nemlere dayand kesindir. Responsa Nicolai Papae'de belir-tildii zere, Boris dneminde bunlar Bulgarlar kullanm-lar ve yine kendilerinden, hayvan kuyruklarnn yerine hatakmalar istenmitir. Tam olarak bilinmeyen bir dnemde,bayraklarn kuman deiik resimler, hayvanlar ve Yl-dzlar sslemekteydi. Kukusuz bu da yine ayn sembolik


27/80


ve sylensel amala yaplmtr.

"Bayrak", "sancak", "flama" olarak tercme edebileceimizdier bilinen szckler, anlamlarm henz bilmediimiz zelnesneleri nitelendiriyor olsalar gerek.

Kgarl, I, s. 194, III, s. 127. Grnbech, Kuman Szl, s.

250. Chavannes, Notes additionnelles sur les T'ou-kiue (Turcs)occidentaux [Bata T'u-keler zerine Ekler], T'oung-Pao, 1904,V, s. 6. Liu, Chines. Nach. [in Haberleri], s. 9,181. ResponsaNicolai Papae, Migne, 1059. M. F. Kprl, Anadolu Seluk-lar Tarihinin Yerli Kaynaklar, Belleten, VII, 1943, s. 428.

Boy Sylenleri. Trk halklarnn tm din tarihi, bir boyun yada bir halkn kurucu atasmn bir erkek ile bir kadn arasn-daki normal bir ilikiden domad, aksine bir hiyerofani,yani insan doasn aan glerin birlemesi sonucu do-duu inanc zerine kuruludur. Ik, Su, Aa, zelnesneler ve zellikle Hayvanlar birbirleriyle veya bir in-sanla buluurlar; bu kii bir erkek ya da bir kadn olabilir.ou kez bu deiik varlklar birbirine karmtr: nsanayn zamanda hayvandr, hayvan aym zamanda ktr, kaym zamanda bir insan eklinde grnr vs. Bazen bu temaok ak seik ortaya kar, ancak bazen de rakiplerini v-mekten daha ok, onlar aalamak iin aba sarfeden mu-halif halklar tarafndan aktarlmsa, tema eksik, anlalmazya da biim deitirmi eitlemeler eklinde az ok tahrifedilmitir.

Her ne kadar btn Trk halklar iin elimizde kesin belge-ler mevcut deilse de, hepsinin istisnasz byle sylenleryaratm olduklar anlalyor. Son merci olarak bu sylen-lere bavurulur ve bylece ak bir ekilde stnlklerinikamtlamaya ve o boyun kurucusunu dorudan ya da do-layl bir ekilde Gk ile ilintilendirmeye alrlar, nkkendisi gn bir tezahr veya bir elisidir. Bu sylenlerin

Maddeler10 7

says ok fazla olduundan, aralarndan ancak en mehurve en karakteristik olanlardan bazlar rnek olarak seile-bilir. Bu sylenlerden biri ya da dieri, eer bir halkn ara-snda geici bir sre iin veya kati olarak yer edindiyse, budurumda rekabet eden sylenlerin direnciyle karlama-dan, bunun olmu olamayacan hatrlamakta fayda var.

rnein Krgzlarda, o boyun kkenini boaya ya da K-pee dayandran rivayetler bulunmaktayd. Karahanllardaata, Deve ve Asland. Uygurlarda bir yaratc Doansimgesi ve bir k tarafndan dllenmi bir Aa simgesibulunmaktayd. Greceli olarak daha yeni olan Ouzname'de birok anlat yer almaktadr. Bunlar birbirini pek tutma-makta ve deiik temalar birbiriyle kesimektedir.

Bazen nemli ayrntlarda farkllk gsteren birok ince e-itleme, bizi T'u-kelerin boy sylenleriyle tantrmaktadr.Bugut Yaztnda, bir ocuu emziren dii bir kurdu (Kurt)gsteren rlyef, yegane gvenilir bilgiyi aktarmaktadr.

Bunlarn en eskisi yle der: "T'u-keler, Hiung-nularn birkoludur. Boylarnn ad A-se-na idi. Yalmz balarna birgrup oluturdular, ancak daha sonra komu bir devlet kar-snda yenilgiye uradlar ve on yalarnda kk bir erkekocuu dnda boylarnn tamam imha edildi. Onun bugenliini gren askerlerin [dmanlarn] hibiri, onu l-drmeye cesaret edemedi. Nihayet ocuun ayaklarm kes-tiler ve onu otlarla kapl bir batakla attlar. Orada bulunandii bir kurt onu etle besledi. Olan ocuu bu ekilde b-yd ve dii kurtla birlikte oldu. Kurt derhal gebe kald.Kral, ocuun hl yaadm renince, onu ldrmeleriiin adamlarn yeniden yollad. Adamlar, ocuun ya-

nnda dii bir kurt grnce, onu ocukla birlikte ldrmekistemediler. Dii kurt, derhal Kao-Tchang'n (Turfan) ku-zeybatsnda bir daa kat. Bu dada bir maara ve maa-rann iinde dz bir plato bulunmaktayd. Sk otlarla kapl,evresi birka yz li gelen maaramn drt bir yan dalarlaevriliydi. Bu daa snm olan dii kurt, on erkek ocuu


28/80


dnyaya gerdi. ocuklar byynce, darda kendilerinebirer e buldular ve onlar da ksa srede anne oldu. ocuk-lan birer isim ald. Bunlardan biri A-se-na idi." Bu rapordabirok dinsel temay yan yana grmekteyiz: Batakla terketme, bir halkn tamamnn lm, yeniden dou almeti,bir yabanc tarafndan evlt edinme, bir hayvanla cinsel ili-

kide bulunma, g, dlleyici su, anne maara simgesi olanmaara ve nihayet dalar arasndaki tecrit. Ana hatlarylabu sylen T'u-kelerden daha yaldr, dolaysyla Hiung-nu, VVusun ve Kao-klerde (Ting-ling) bile grlmektedir.

Buku Kaan syleni birok kaynakta geer; ya bu sy-lenden bahseder ya da onu antrrlar. Bu sylen Uygurlartarafndan ok beenilmekteydi ve grne baklrsa bazkomu halklar etkilemi olmal. Hibir metin bu sylenitam olarak aktarmyor. Ancak ranl uvaini'nin anlahsm-da, bu sylen orijinal biimine olduka yakndr: "Karaku-rum'daki iki nehir, yani Tula (Tola) ve Selenga nehirleri

Kamlancu adl bir yerde birleirler. Bu iki nehrin arasndaiki aa bulunmaktayd. Birinin ad kusuk (Sibirya sediri),dierinin ad ise toz (kayn) idi. Bu iki aacn arasnda b-yke bir tepe ykselmekte ve gkten zerine k dmek-teydi. Gn getike tepe daha da byd. Uygur boylar butuhaf manzaray grnce, hayretler iinde kaldlar. Saygylave itaatkr bir ekilde tepeye yaklatlar. Kulaklarna, birmelodiyi andran armonik sesler alnyordu. Otuz admmesafeye kadar tepenin etraf her gece klar altndayd.Gnlerden bir gn, tpk hamile bir kadnn dourmas gibi,bir kap alr ve adra benzer be kulbe ve her birininiinde oturan bir ocuk grnr. Her ocuun aznnnnde bir tp aslyd. ocuklar gerekli st bu tpten i-mekteydiler. [...] Rzgar ocuklarn stne doru esince,glendiler ve hareket etmeye baladlar. [...] Ksa sredestten kesildiler ve konumaya baladlar. Anne ve babala-rn sordular. Halk onlara o iki aac gsterdi. Aalarayaklatlar ve terbiyeli ocuklarn anne ve babalarna gs-

Maddeler10 7

termekle sorumlu olduklar her trl sayg ve hrmeti,aalara gsterdiler. ocuklar, zerinde aalarm by-d yere de sayg gsterdiler. [...] evredeki btn boylarocuklar ziyaret etti ve onlara, prenslere gsterilen hrmetigsterdiler. Yanlarndan ayrldklarnda ise, her birine birad verdiler: Beinciye [...] Buku Kaan adn taktlar."

T'u-kelerin syleninde olduu gibi, deiik tasarmlar bir-birleriyle rekabet etmektedir: Birleen nehirler, doumunsimgesidir; tepe, topran anneliine iaret etmektedir; bes-belli ki, burada yaam aac ve toprak anaya ilikin tasa-rmlar i ie gemitir. Ayn ekilde, hem ocuk yapan khem de emzirme temalar yer almaktadr. Nihayet, rzgarnortaya kmasnn da bir anlam olsa gerek.

Bir baka ranl tarihi olan Raid-ad-Din Fadlallah tarafn-dan aktarlan Kalalarn boy syleni, phesiz ok dahafazla deiiklie uramtr, ancak bu sylende baz eski iz-leri grmek mmkndr. "Bir kadnn bir ocuu vard. Fa-

kat yaanan ktlk nedeniyle st yoktu ve ocuk at. Ko-cas arkada [ordunun gerisinde] kald, nk bir , akal birsln avlamt. Adam akala doru bir tahta paras att,sln ald ve yemesi iin onu karsna verdi. Bylece, kar-snn gs tekrar stle doldu ve o da ocuunu emzirdi."ocuun burada bir akaln yardmyla doyuruluyor ol-mas, kadm-akal eklindeki asl iftin tekrar olsa gerek.

Sylensel bir birliktelik hakknda Ouzname'de yer alan an-latlardan yalnzca biri vurgulanmtr. Ouz Kaan gibibylesine tuhaf bir varln doumunu destekleyecek olananlat maalesef kaybolmutur. Burada sz konusu olan, bir

boyun treyiine ilikin bir sylen deil, aksine daha son-raki bir dneme ait ayn yapda bir sylendir. "Gnlerdenbir gn, Ouz Kaan Tengriden belirli bir yere gelmesinirica eder. Gkten Mavi bir Ik der. Bu k Gne-ten ve -Aydan daha parlaktr. Ouz Kaan a yaklat-nda, ortasnda bir kzn bulunduunu grr. Orada tek


29/80


bana oturuyordu. Yznde, ate ve ktan bir beni vard.Bu tpk Kutupyldz gibiydi. Bu kz o kadar gzeldi ki,gldnde mavi gk (-Kk Tengri) glyr, aladndaKk Tengri alyordu. Ouz Kaan onu grnce, akl ba-ndan gitti. Akln kard. Onu sevdi. Onu ald. Onunlabirlikte oldu. indeki arzuyu yerine getirdi. Kz hamile kal-

d. stnden gnler ve geceler getikten sonra, erkek o-cuu dnyaya getirdi."

Ayrca Ouzname'nin, popler etimolojiler yaratmak sure-tiyle zikrettii her halk iin bir treyi yaktrdn belirt-meliyiz: rnein Saklab (Slav), ehri iyi muhafaza etmi ki-idir; Kala "burada kal ve [kuleyi] a" emrini yerine getirenkiidir. Karluk ise, karlarla kapl dalarda bir kahramanlksergileyen kiidir. Bylece Ouzname, boy sylenini salt be-er bir kahramanla dntrmektedir. Bu konudaki delilise, Kpaklar iin oluturulmu olan etimolojidir: Adn al-m olduklar -Atalar, ii oyulmu bir aa ktnde bir

-Nehr i geer. Esasen kendisi bir aa kovuunda domu.-Aslan; Ay; Bri; Bura Kaan; Kn.

Liu, Chin. Nachrichten [in Haberleri], cilt. 1, s. 5 (ayrca bkz.I, s. 40, II, s. 488). Ayrca bkz. Bri iin bibliyografya.uvaini, Byle, The History of the World conqueror [DnyaFatihinin Tarihi], Manchester 1958, cilt 1, s. 54-57. Raid-ad-Din Fadlallah, W. Radloff, Kutadgu Bilig, XX. Ouzname, sa-tr 46-69 (ayrca bkz. satr 69-88, bir baka rapor). Kpaklarkonusunda: Abu-'l-Gazi Bahadur Han, ecere-i Trk (Des-maisons, cilt II, s. 18). A.g.y., ecere-i Terakime (Komonov, sa-tr 282). J.-P. Roux, Faune et Flre [Fauna ve Flora], s. 281-380.

D. Sinor, The leen dary origin of the Turks [Trklerin DestansKkeni], E. V. Zygas ve P. Voorkers (yayml.), Folklorica.Festschrift fr F. T. Oiras [Folklorica. F. T. Oinas'a ArmaanKitab], ndiana Univ. 1982, s. 223-57.

Maddeler 10 7

Bri. Kurt. Grne baklrsa eski Trk mitolojisinde en nem-li rol oynayan hayvandr. Byk olaslkla, Ata-Kurt ek-lindeki asl sylence Hiung-nu'lar tarafndan gelitirilmitir.Bu, bilinmeyen, fakat phesiz ok erken bir dnemde ol-mu olsa gerek. Bu sylence milttan nce bile, Isk Gl veIli'deki Hint-Avrupal ya da Proto-Trk (Shiratori) Wu un-

lar arasnda iyice ekillenmi grnyordu. ki anlat, bizimbu sylenceyle tanmamz salar. Her iki anlat da, terkedilmi bir ocuu emziren dii bir kurt ile onun stndedaireler izen bir kargadan sz eder. R. Stein, buna gre"btn Trk halklarnn, kendilerini [...] bir kurt'un dnya-ya getirmi olduu bir atann soyundan gelenler olarak ta-nmladklarn" dnmektedir. Bu abartldr, nk busylencenin dnda baka treyi sylenleri de mevcuttu.Ancak kesin olan, M.S. 4. yzylda Kao-klerin (Ting-ling)bu sylene yeniden sahiplenmi olduklardr. Ne var ki, bi-imi biraz farkldr: Bir prenses vahi hayvann ei olur. 6.yzyln ortalarnda T'u-keler, bir ocua dii bir kurt'unsahip kmas ile cinsel birleme temalarm muhafaza etmeksuretiyle, her iki farkl anlatm birletirirler. Muhtemelen,Moollar Ata-Kurt sylenini kendilerine T'u-kelerden da-ha yalan olan, ancak bu adan bakldda en azndan T'u-kelerin ardl olan bir halktan dn alm olmaldrlar. Busylenin zenle betimlenmesi ve kayda deer etkisi sonucu,unutulmaya yz tutmu bir hayvana duyulan sevgi phe-siz yeniden canlanmtr; zellikle Karahanllar, bir sredenberi kurt'un yerine Arslan koymaya balamlard. p-hesiz Krgzlar, krt'un yerine geen ve gen kzlarn kocasolan kzl bir Kpein yer ald sylenleri Karahanllar-dan dn almlardr. Yine ayn ekilde, Ouz Kaan Des-tan'nn Uygur eitlemesindeki temalar yaygnlatrma-lardr.

Kendilerini "mavi", baka bir deyile gksel olarak nitelen-diren T'u-kelerin etkisi sonucu, Ata-Kurt balarda bilin-meyen bu sfat tamaya balar, ne var ki bu sfat "boz"


30/80


diye evirmemek gerekir. Mavi kurt'un (kk bri) yan sra,Kgarl Mahmud bizim henz bir anlam veremediimizkzl ve kara bir kurt'tan (kara kzl bri) bahseder. Kurt birata hayvan olduu iin, onun resmi ya da ba sancak di-reklerinin ucunu sslemekte ve Trk muhafz ktasndakisubaylar kendilerini "kurtlar" olarak adlandrmaktadr. Bel-

kide, sancaktarn ordunun banda yryor olmas, Ouz-name'den de ok iyi bildiimiz zere, zellikle yrylerekurt'ur liderlik etmesinin bir nedeni olsa gerek: "Ordununbanda mavi tyl, mavi yeleli byk, erkek bir kurt yr-yordu [...] yle diyordu: Atma atla ve yola koyul Ouz[...] ben senin yerine baa geerim. Sana yolu gsteririm."Tles boylarnn kurt bal tanrsnn ayn zamanda bir liderhayvan ve gl bir falc olarak, kehanette bulunup ilerideelde edecekleri baarlar syleyerek kurucu kahramannyan banda yer alyor olmas, insanlarn kurt'larla birlikteuluduklar yolunda Kgarl veya Nestor-kroniinde yeralan Kumanlara ilikin ritelleri snflandrmay ok gle-tirmektedir: phesiz likantropiye uygun davranmakta, an-cak en azndan -Hayvanlar Aleminde yerlerini almaktadr-lar.

Her ne kadar ona genel bir anlam kazandrlmak istendiysede, Ouzlarda, sadece Ouzlarda olduka ender rastlananbir olgu mevcuttur: bri szc yasaklanm ve yerine so-lucann ad olan kurt szc konmutur.

Boy Sylenleri.Shiratori, Beitrag zur Geschichte und Sprache des centralasiati-schen Wusun-Stammes [Orta Asya'daki VVusun-Boyunun Ta-

rihi ve Dili zerine], Keleti Szemle, Budapete 1902, II, 2-3,s. 1-38. Marquart, ber das Volkstm der Komanen [Kumanla-rn Halk Yaratmlar zerine], Bang und Marquart, Ost-trkische Dialektstudien, Berlin 1914, s. 238. Eberhard, in'in imal Komular, s. 104. A.g.y., Kultur und Siedlung [Kltrve Yerleim], s. 63. Stein, Rezension in Bull. Ec. Fr. d'Extreme

Maddeler10 7

Orient, XLI, s. 422. Liu, Chin. Nachr. [in Haberleri], I, 5440,6. Chavannes, Documents [Belgeler] , s. 221. Pelliot, Neufnotessur des questiors d'Asie centrale [Orta Asya Sorunlar zerineDokuz Not] Toung Pao, 1929, s. 214. Kretschmar, Hunde-stammvater und Kerberos [Kpek Boyunun Atas ve Kerbe-ros], 2 cilt, Frankfurt 1937, cilt 1, s. 9. W. Radloff, Observati-

ons sur les Kirghis [Krgzlar zerine Gzlemler], Jour. Asia-tique, 1863,