UNIVERZITET U NIŠU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

DEPARTMAN ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

Jelena D. Đorđević

Bogatstvo vrsta gmizavaca na teritoriji grada Niša

Master rad

Niš, 2015.

2

UNIVERZITET U NIŠU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

DEPARTMAN ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

Master rad

Bogatstvo vrsta gmizavaca na teritoriji grada Niša

Student Mentor

Jelena D. Đorđević 125 prof. dr Jelka Crnobrnja-Isailović

Niš, 2015.

3

University of Niš

Faculty of sciences and mathematics

Department of biology and ecology

Reptile species richness on the territory of the city of Niš

Master thesis

Student Mentor

Jelena D. Đorđević 125 prof. dr Jelka Crnobrnja-Isailović

4

Niš, 2015

Zahvalnica

Želela bih da se zahvalim svojoj mentorki, prof. dr Jelki Crnobrnji-Isailović na nesebičnoj podršci koju mi je pružila tokom izrade master rada, na izvanrednoj saradnji kao i na svojim neobjavljenim podacima koje mi je ustupila, a koje su bile od koristi pri izradi ovog rada. Posebnu zahvalnost dugujem članovima Biološkog društva „ Dr Sava Petrović“, koji su mi mnogo pomogli u terenskim istraživanjima i anketiranju.

Neizmernu zahvalnost dugujem svojim roditeljima čija mi je podrška i ljubav mnogo značila tokom školovanja, tako da ovaj rad posvećujem njima. Hvala Vam.

5

Biografija kandidata

Jelena Đorđević je rođena 30.07.1991. godine u Prokuplju. Osnovnu školu „Miloje Zakić “ u Kuršumliji završila je 2006. godine. Iste godine, upisuje gimnaziju „Radoš Jovanović - Selja“, prirodno-matematički smer. 2010. godine upisuje osnovne akademske studije na Prirodno-matematičkom fakultetu u Nišu, a 2013. godine ih završava sa prosečnom ocenom 8,91. Iste godine upisuje master studije na Departmanu za biologiju i ekologiju, smer – ekologija. Završava ih 2015. godine sa prosečnom ocenom 9,89.

6

Sadržaj

1.UVOD ....................................................................................................................................................... 7

1.1. Opšte odlike grada Niša .................................................................................................................... 7

1.1.1. Položaj, granice, geologija, geomorfologija, pedologija, hidrologija ......................................... 7

1.1.2. Klimatske karakteristike ............................................................................................................. 9

1.1.3. Bogatstvo živog sveta i njegova zaštita ...................................................................................... 9

1.1.4. Bogatsvo živog sveta Niša.......................................................................................................... 9

1.1.5. Antropogeni pritisak ................................................................................................................. 10

1.2. Procena raznovrsnosti gmizavaca određenog područja ................................................................... 11

2. CILJEVI ISTRAŽIVANJA .................................................................................................................... 12

3. OPŠTE ODLIKE GMIZAVACA .......................................................................................................... 13

4. MATERIJAL I METODE ...................................................................................................................... 15

4.1. Metode prikupljanja podataka ......................................................................................................... 15

4.2. Statistička obrada podataka ............................................................................................................. 15

5. REZULTATI .......................................................................................................................................... 17

5.1. Pregled dosadašnjih istraživanja faune gmizavaca na teritoriji grada Niša i u drugim gradovima Srbije ...................................................................................................................................................... 17

5.2. Rezulteti dobijeni anketiranjem ....................................................................................................... 19

5.3. Rezultati dobijeni sopstvenim istraživanjem ................................................................................... 19

Tabela 4. Konzervacioni skor gmizavaca podrćja Niša ............................................................................ 22

6. DISKUSIJA ............................................................................................................................................ 24

7. ZAKLJUČCI .......................................................................................................................................... 25

LITERATURA ........................................................................................................................................... 26

Summary .................................................................................................................................................... 29

7

1.UVOD

1.1. Opšte odlike grada Niša

1.1.1. Položaj, granice, geologija, geomorfologija, pedologija, hidrologija

Kao regionalan centar, grad Niš smešten je u istoimenoj kotlini, 5 kilometara istočnije od

njenog gravitacionog centra (slika 1a.). Nadmorska visina je u rasponu od 177 metara na obali Južne Morave do Mramora, do 355 metara kod Turskih šančeva na Gorici. Prosečna nadmorska visina na kojoj se nalazi grad Niš kreće se od 200 do 210 metara. Što se geografskih koordinata tiče, grad Niš se nalazi na 430 19ˊ severne geografske širine i 210 54ˊ istočne geografske dužine. Najviša tačka na području grada nalazi se na Suvoj planini, a to je njen vrh, Trem, koji se nalazi na 1810 metara, dok se na 173 metara nalazi Trupula, koja predstavlja najnižu tačku na teritoriji grada Niša (Đurđević, 2006). Istočna granica izbija na Suvu planinu, presecajući poprečno prostor Zaravan ploče i Sićevačke klisure i razdvaja Belopalanačku od Niške opštine. Izbija na Južnu Moravu kod sela Čapljinca, presecajući Kutinsku klisuru. Gadžihansku i Doljevačku opštinu od Niške odvaja južna granica, dok je zapadna granica odvaja od Merošinske opštine (Đorđević, 2005). Površina grada iznosi 596,71 km2 što čini 0,7% površine Srbije i 21,8% površine Nišavskog okruga, a grad je podeljen na 5 opština: Medijana, Crveni krst, Pantelej, Palilula i opština Niška banja sa 68 prigradskih i seoskih naselja (Slika 1b). Po veličini, Niš je treći grad u Srbiji sa preko 250 000 stanovnika (Anonymous, 2011).

Slika 1b. Opštine grada Niša

www.wiki.org/opštine

Slika 1a. Položaj grada Niša

www.wiki.org/Nišavski/okrug

8

Reljef ovog područja karakteriše kombinacija brdsko-planinskog karaktera na severu i jugu i ravničarskog karaktera u centralnom delu područja (Slika 2.) Geološka-morfološka raznovrsnost predstavlja jednu od osnovnih karakteristika područija Niša (Rakić, 2012). Mezozojski krečnjaci preovlađuju na severu i istoku područja, dok na jugu i zapadu preovlađuju metamorfne. Područje je pravcem severozapad-jugoistok presečeno balkansko-rodopskom tektonskom dislokacijom. Niška Banja je nastala u blizini Jelašničkog i Kutinskog raseda. Pojedini elementi reljefa predstavljaju prirodne lepote i retkosti ovog kraja, koje privlače turiste. Neki od njih su: termalni izvori Niške Banje, Sićevačka klisura, Jelašnička klisura, Seličevica, kanjon u Seličevici, izvor lekovite vode „Banjica“ u blizini Ostrovice, Lalinačka slatina, Bojanine vode, Plpče, Kamenički Vis, Banja Topilo i dr.

Što se pedoloških karakteristika tiče, u Nišu preovlađuju aluvijum i černozem sa 24, 8%, koji imaju najveći potencijal za rast i negu biljaka, kao i najveće mogućnosti za gajenje najšireg izbora vrsta. Sa nešto manjom plodnošću, javljaju se smonice sa 21,6%, dok gajnice, čija plodnost zavisi od sadržaja humusa obuhvataju površinu od 87,3km2, u odnosu na ukupnu površinu grada Niša, 14,6% (Anonymous, 2011).

U hidrografskom pogledu, dva najvažnija površinska toka predstavljaju Nišava i Južna Morava (Đurđević, 2006). Pored njih, značajne su i Kutinska reka, Gabrovačka reka, Malčanska reka, Matejevačka reka i Humska reka. Od bara, za Niš su karakteristične: Batušnička, Međurovatska i Čokotska bara (Anonymous, 2011).

Slika 2. Položaj Niša u odnosu na Sićevačku klisuru. (http://www.srbijasume.rs/jelasnickakl1.html)

9

1.1.2. Klimatske karakteristike

U klimatskom pogledu, Niš leži u umereno-kontinentalnom podneblju jugoistočne Srbije.

Srednja godišnja temperatura vazduha iznosi 11.50C. Najtopliji mesec je jul sa srednjom mesečnom temperaturom od 21,60C, dok januar predstavlja najhladniji mesec sa temperaturom od 0,00C. U julu i avgustu srednja mesečna temperatura može da iznosi i preko 29,50C što ukazuje na to da leta u Nišu mogu biti izrazito topla. Tokom zime, prosečne temperature zavise od toga da li se područje nalazi pod uticajem kontinentalnih polarnih masa i tada su zime hladne, ili pod uticajem kontinentalnih tropskih masa kada su zime relativno tople (Anonymous, 2011).

1.1.3. Bogatstvo živog sveta i njegova zaštita

Život na zemlji nastao je pre oko 3.8-4 milijardi godina (Futuyma, 2013) i njegovoj pojavi prethodila je hemijska evolucija što znači da je do razvita života došlo postepeno po zakonima fizike i hemije (Oparin, 1961). Do danas je opisano 1,8 miliona organskih vrsta na Zemlji, mada se pretpostavlja da postoji znatno veći broj. Međutim, usled negativnog antropogenog delovanja, veliki broj vrsta je izgubljen pre nego što je opisan i identifikovan. Kvalitet savremenog čoveka zavisi od upravljanja biološkom raznovrsnošću i njenog očuvanja, pa se danas sve veća paznja poklanja zaštiti biodiverziteta. Sve veći negativni uticaj čoveka i narušavanje prirodnih staništa ukazuju da je neophodna primena znanja i patenata koji će smanjiti postojeće narušavanje i poboljšati kvalitet života (Saulović&Mujić, 2009).

Biološka raznovrsnost obuhvata raznovrsnost organskih vrsta zajedno sa njihovom genetičkom raznovrsnošću kao i raznovrsnošću zajednica i ekosistema koje formiraju (Crnobrnja-Isailović, 2009). Konvencija o biodiverzitetu (eng. “Convention on Biodiversity” – skraćeno CBD) održana je 1992.godine u Rio de Žaneiru i njome je utvrđen značaj očuvanja i održivog korišćenja i upravljanja biološkom raznovrsnošću. Na osnovu izveštaja koji je publikovan 2010. godine a tiče se globalnog stanja biološke raznovrsnosti, 31% vrsta će izumreti u skorijoj budućnosti što ukazuje napotrebu ustanovljavanja novih mera za očuvanje vrsta (Lee i sar., 2015).

1.1.4. Bogatsvo živog sveta Niša

Klima i reljef imaju najveći uticaj na formiranje vegetacije. Prirodna vegetacija podrčja

grada karakteristična je za planinsko-brdski prostor i zauzima manju površinu. Od biljnih zajednica, na manjim površinama se mogu naći: zajednica ruja i jorgovana, zajednica savremenog tipa cerova i lipovih šuma, cerova i grabovih šuma i zajednica hrasta kitnjaka. Zeljastu vegetaciju izgrađuju livadske i pašnjačke zajednice. Što se pedoloških karakteristika tiče, prisutna je velika šarenolikost kao odraz raznolikosti biljnog pokrivača, klime i geološkog sastava. Gajnjača je

10

najrasprostranjenija, crnica i les se mogu naći na nižim terenima i u dolinama, dok se u planinskom i šumskom području može naći podzol (Đorđević, 2005).

Fauna Niša predstavlja rezultat interakcije različitih faktora, pre svega istorijsko-geoloških činilaca koji su delovali u geološkim razdobljima koji su naročito bili izraženi u tercijaru i iz tih vremena, u okolini Niša, održale su se neke vrste kao relikti, mnoge vrste su našle skrovište u pećinama, kao sprecifičnim staništima. Refugijumi (pribežišta) su i vrela i izvori u okolini Niša. Bitan faktor predstavljaju ekološke prilike izražene kroz različite oscilacije klimatskih i drugih pokazatelja, a u poslednje vreme se pominje čovek, kao najvažniji faktor (Rakić, 2012).

1.1.5. Antropogeni pritisak

Da bi vrsta naseljavala određenu sredinu, ona mora da bude prilagođena abiotičkim i biotičkim komponentama te sredine. Ovo postiže zahvaljujući svojoj ekološkoj valenci (Stanković, 1961). Ukoliko dođe do nekih promena koje prevazilaze granice tolerancije date vrste, odnosno njenu ekološku valencu, doći će do promena u odnosu vrste i sredine pa će se data vrsta na neki način prilagoditi novim promenama, adaptirati ili izumreti (Matvejev, 1973). Problem zagađenja životne sredine konstantno se povećava povećavanjem broja stanovnika a kao posledica toga se javljaju: smanjenje životnog prostora za svaku jedinku ponaosob kao i povećana potreba za prirodnim resursima za tako veliko stanovništvo (Crnobrnja-Isailović i sar., 2012). Najveći uticaj na sredinu ima čovek. Zadovoljavajući svoje potrebe, čovek, svesno ili nesvesno narušava prirodu i na taj način direktno ili indirektno ugrožava i živi svet.

Džukić (1995) u svom radu piše o faktorima koji negativno utiču na rasprostranjenost gmizavaca, a to su: izmena autohtonih predela na širim prostorima, progresivna primena hemikalija u poljoprivredi i šumarsvu, razaranje i fragmentacija staništa, drumski saobraćaj, naseljavanje alohtonih vrsta, lov u komercijalne i naučne svrhe, nedovoljno poznavanje osnovnih populacionih parametara, uznemiravanje. Sa aspekta ugroženosti, gmizavci su i dalje neproučeni.

Balkansko poluostrvo predstavlja jedan od najvećih centara biodiverziteta u Evropi. (Crnobrnja-Isailović, 2007). Ovo proizilazi iz njegove uloge kao važnog refugijuma tokom pleistocena (Grim i sar., 2014). Uprkos velikom diverzitetu gmizavaca, Srbija je jedna od najmanje istraženih evropskih zemalja uprkos činjenici da je naseljava 35% svih balkanskih vrsta gmizavaca (Tomović i sar., 2014).

11

1.2. Procena raznovrsnosti gmizavaca određenog područja

Broj gmizavaca se smanjuje, pre svega zbog gubitka životnog prostora, njegove

degradacije i fragmentacije (Simović, 2013). Čak i na zaštićenim lokalitetima, uobičajene mere upravljanja životnom sredinom nisu uvek povoljne za stabilizaciju lokalnih populacija i u izvesnim slučajevima su izazvale smanjenje lokalnih populacija i njihovo izumiranje na lokalnom nivou. Zbog svoje potrebe za toplotom, gmizavci naseljavaju različita mikrostništa, pri čemu najčešće naseljavaju raznovrsnu vegetacionu strukturu sa otvorenim prostorima i zaklonima u blizini koji će im obezbediti zaštitu od predatora i atmosferskih uticaja. Najpouzdanija metoda za procenu veličine populacije je metoda markiranja i ponovnog ulova (eng - capture mark recapture ili CMR). Ova metoda može da bude vremenski zahtevna na većim lokalitetima, ili tamo gde se nadgleda više lokaliteta. Metoda zahteva ponavljanje što uznemirava populaciju koja se ispituje. Broj gmizavaca utvrđen tokom ponovljenih pregleda (na primer prilikom prolaska definisanim putanjama u određeno vreme i/ili upoređivanjem broja uhvaćenih jedinki po određenom broju skloništa) je često najbolja opcija. Rezultati mogu biti izraženi kroz stopu susretanja (broj primećenih životinja po satu ili prema poseti ako je to standardizovano). Tako se može ustanoviti populacioni indeks za određeni lokalitet pomoću koga bi se pratilo kretanje jedinki u toku vremena. Pretvaranje kretanja jedinki u brojke se dalje komplikuje time što promene u staništu često utiču i na stopu nalaženja jedinki (na primer guštera). Primer za to je raščišćavanje žbunja što može učiniti gmizavce vidljivijima samo kratko vreme nakon te operacije. Kao rezultat toga se javlja “povećanje” broja jedinki pri pregledu staništa. Ovakvo povećanje broja jedinki u rezultatu prilikom pregleda staništa verovatno ne odražava stvarni porast populacije. Generalno gledano, populacija gmizavaca ne fluktuira dramatično u toku jedne godine za razliku od nekih vodozemaca kod kojih je to uobičajeno. Verovatnije je da su veće razlike u broju jedinki do kojih se došlo prilikom uzastopnih pregleda terena tokom više meseci ili manjeg broja godina posledica promenjene mogućnosti uočavanja istih na terenu/lokalitetu. Većoj učestalosti susretanja jedinki tokom pregleda staništa mogu doprineti i povoljniji vremenski periodi. Smanjen broj jedinki prilikom pregleda staništa ne mora obavezno da ukazuje na smanjenje populacije; do takvih rezultata može da dođe zbog toga što je životinje teže uočiti ili zbog toga što su se premestile iz područja koje se pregleda. Stoga, podatke o broju jedinki treba opažljivo tumačiti imajući na umu pomenuta ograničenja. Preporučljivo je pratiti i veličinu i stanje staništa analiziranih populacija. Ovo je od izuzetne važnosti pri donošenju odluka jer se tako dobija uvid u ključna područja, zimska skrovišta itd. Nadgledanje bi trebalo da bude povezano s ciljevima istraživanja. Ucrtavanje staništa i potencijalnih staništa gmizavaca u kartu uz pomoć GIS-a je od neprocenjive važnosti, zbog mogućnosti prikazivanja dinamike njihove promene (posledica upravljanja ili nepredviđeni događaji kao što su požari). Fotografisanje sa istog mesta svake sezone može da bude od ogromnog značaja. Iskusni herpetolog može da identifikuje područja sa potencijalnim staništima oslanjajući se na faktore kao što su tip vegetacije, geologija, klimatske karakteristike (Edgar i sar., 2010).

12

2. CILJEVI ISTRAŽIVANJA

Na osnovu pretraživanja literature možemo zaključiti da diverzitet gmizavaca na području

grada Niša nije dovoljno istražen. Pošto teritorija grada sadrži raznolika staništa koja mogu naseljavati gmizavci, rad je koncipiran tako da se utvrdi njihovo bogatstvo vrsta na definisanom području, ali i prepozna kako i da li je proces urbanizacije uticao na njihovo rasprostranjenje. U skladu sa time, osnovni ciljevi su prikupljanje informacija o svim vrstama gmizavaca koje su prisutne na području grada Niša i procena uticaja antropogenog faktora na diverzitet gmizavaca.

13

3. OPŠTE ODLIKE GMIZAVACA

Gmizavci su velika i raznovrsna grupa životinja koja naseljava različita staništa, od dubokih okeana do velikih pustinja. Uprkos velikoj raznolikosti, postoje karakteristike koje su tipične za sve vrste gmizavaca. Osim pojave amnionskog jajeta, što je omogućilo embrionalni razvoj u suvozemnoj sredini, za gmizavce je karakteristično da predstavljaju prve kopnene životinje koji su se razvijale u odraslu formu unutar jajeta, što znači da kod njih nije postojao stadijum larve (Crnobrnja-Isailović i sar., 2012). Gmizavci su ektotermne životinje što znači da njihova telesna temperatura zavisi od temperature spoljašnje sredine (Huey, 1982). Zbog života u terestričnoj sredini, razvili su niz adaptivnih karakteristika, kao što su različite očvrsle pločice i ljuspice kojima omogućavaju zadržavanje vlage. Dišu putem pluća. Srce im je trodelno, sastoji se od dve pretkomore i jedne komore, koja je delimično podeljena na dva dela, dok je kod krokodila došlo do potpune podele komore. Oplođenje je unutrašnje i većina mužjaka poseduje kopulatorni organ penis koji je ključan prilikom determinacije nekih vrsta. Gušteri i zmije poseduju dva kopulatorna organa koja su smeštena u kloaki. Za vreme parenja izvalče se kao prsti rukavice i uvlače u kloaku ženke. Otvor kloake kod guštera i zmija se nalazi u osnovi repa i poprečno je postavljen, dok je kod kornjača i krokodila uzdužan. Većina gmizavaca je oviparna, mada je znatan broj i viviparnih vrsta. Ženke polažu manji broj jaja u odnosu na ribe i vodozemce. Jaja su krupna i bogata žumancetom. Zakopavaju ih u pesak, zemlju ili organski kompost gde dolazi do raspadanja organskih materija, što je pogodno za inkubaciju jaja jer dolazi do oslobađanja toplote. Jaja koja su zarivena u pesak ili zemlju greje sunčeva svetlost. Kod nekih guštera i morskih zmija dolazi do inkubacije embriona unutar tela majke. Embrioni ovih vrsta pri kraju razvića dobijaju na vrhu njuške jedan zuboliki izraštaj koji im omogućava da probiju ljusku jajeta i izađu van (Kalezić, 2001).

Gmizavci (Reptilia) obuhvataju četiri reda. U prvi red se ubrajaju krokodili, aligatori i kajmani. Oni predstavljaju savremenike dinosaurusa, a obe grupe imaju zajedničkog pretka. Današnji krokodili su se malo promenili od doba kada su svetom vladali dinosaurusi, pre više od 200 miliona godina. Drugi red gmizavaca obuhvata morske kornjače, kopnene kornjače i slatkovodne kornjače. One predstavljaju najstariju preživelu grupu gmizavaca. Iako su se neke kornjače vratile u vodu- za kopno ih vezuje polaganje jaja, kao i respiracija putem pluća. Treći red gmizavaca je najveći. Kolektivno je nazvan ljuskarima i obuhvata zmije i guštere. Razvili su se od životinja koje su imale primarno razvijene udove, a mnogi od savremenih beznogih predstavnika imaju zakržljale udove. Ljuskari se međusobno prilično razlikuju po načinu života i obliku tela. Četvrti red gmizavaca obuhvata samo tuatari. Sadrži nekoliko savremenih vrsta, koje žive na ostrvima u blizini novozelandskog kopna. (Šorić, 2002).

Na teritoriji Srbije žive 24 vrste gmizavaca (Tomović i sar., 2014): tri vrste kornjača, 13 vrsta guštera i 10 vrsta zmija. Tomović i sar., (2014) su u okviru analize diverziteta i rasprostranjenja gmizavaca u Srbiji zaključili da je najveći broj vrsta gmizavaca (17-21) zabeležen u Metohiji, a najmanji (manje od 10 vrsta) u severnom delu zemlje (Vojvodina) kao i u pograničnim oblastima sa susednim zemljama. Analiza diverziteta gmizavaca duž visinskog gradijenta je pokazala da planinsko-dolinski deo Srbije odlikuje veći broj gmizavaca u odnosu na ravničarski deo.

14

Kornjače imaju zdepasto telo, pokriveno oklopom, izuzev udova, glave i repa. Glava se na prednjem delu završava rožnom izbočinom koja podseća na ptičiji kljun. Pančić (1869) navodi da je razlika između muške i ženske jedinke u donjem lubu koji je kod mužjaka pljosan a kod ženki udubljen, srastao sa raširenom grudnom kosti. Kornjače su grabljivice, ili biljojedi. Ukoliko su uslovi povoljni, mogu se razmnožavati i nekoliko puta godišnje. Nakon oplođenja, ženka zadnjim nogama kopa rupu u koju polaže jaja koja su u početku obavijena kožnim omotačem koji kasnije očvrne. Da li će iz jaja da se izlegne muška ili ženska jedinka zavisi od temperature. Uglavnom se na nižim temperaturama izlegu mužjaci, dok se na višim temperaturama izlegu ženke. U umerenim klimatskim predelima, sa nastupanjem hladnijeg perioda godine, ulaze u stanje zimskog sna (Crnobrnja-Isailović i sar., 2012).

Gušteri imaju dva para udova i relativno dug rep. Kod nekih vrsta udovi su vrlo kratki ili zakržljali. U slučaju opasnosti, može doći do odbacivanja dela repa, koji izvesno vreme ima sposobnost samostalnog kretanja, što privlači pažnju predatera pa gušteru omogućava beg. Kasnije se rep regeneriše. Ukoliko su povoljni uslovi sredine, neke vrste guštera se mogu razmnožavati više puta godišnje. Oplođenje je unutrašnje. Kod oviparnih vrsta, ženka nakon određenog perioda inkubacije u svom telu, polaže jaja u povoljna mikrostaništa, dok kod viviparnih vrsta embrion biva zadržan u telu majke, dok se razviće ne završi, pa se rađaju potpuno formirani mladunci. Oviparne vrste polažu jaja u povoljna mikrostaništa sa adekvatnim uslovima za njihov razvoj (vlažna i topla mesta jer su jaja kožasta i podložna isušivanju). Vrste guštera koje naseljavaju Srbiju nisu otrovne (Kalezić, 2001).

Zmije predstavljaju relativno mladu grupu gmizavaca. Imaju potpuno zakržlale udove. Kreću se puzanjem, a neke jedrenjem i plivanjem. Za zmije je karakteristično da mogu progutati plen veći od sebe jer su njihove vilice rastegljive, odnosno vrlo labavo zglobljene tako da se mogu jako razmaći (Pančić, 1869). Kod nekih vrsta pljuvačne žlezde transformisale su se u otrovne, a određeni zubi izmenili građu radi sprovođenja otrova u telo žrtve (Radovanović, 1951). Otrov zmija predstavlja mešavinu različitih hemijskih aktivnih sastojaka. Koriste ga za odbranu ali i za umrtvljivanje i lakše gutanje plena. Očni kapci zmija su kožasti i srasli. Neke vrste zmija su oviparne, a neke viviparne (Crnobrnja-Isailović i sar., 2012).

Slika 3. Testudo hermanii

(http://www.petshopamazon.com/wp-content/uploads/2011/02/IMG_3014.jpg)

Slika 4. Lacerta viridis

(http://s2.pticica.com/foto/0000638589_l_0_ovw00t.jpg)

Slika 5. Vipera amodytes

(http://www.bvo.zadweb.biz.hr/images/zmije/poskok%20nakon%20presvlacenja%201.JPG)

15

4. MATERIJAL I METODE

4.1. Metode prikupljanja podataka

Anketiranje stanovništva grada predstavljalo je jednu od metoda na osnovu kojih su

dobijeni podaci o prisustvu vrsta gmizavaca na određenim lokalitetima na području grada Niša. Metoda je podrazumevala postojanje upitnika koji je koncipiran tako da sadrži pitanja vezana za prisustvo vrsta, kao i fotografije vrsta za koje je pretpostavljeno, na osnovu dostupne literature, da se na datoj teritoriji mogu naći. Osim pitanja da li su videli neku vrstu gmizavaca na području grada, anketa je sadržala i pitanja o tome u kom broju se javljaju, da li su to pojedinačni ili grupni primerci, da li ih se plaše, ukoliko je odgovor bio potvrdan onda su trebali da navedu razloge zašto je to tako. Anketiranjem su obuhvaćene sledeće starosne grupe građana: a) deca osnovnoškolskog uzrasta; b) srednjoškolci; c) studenti Univerziteta u Nišu; d) građani Niša, zaposleni na PMF-u; d) građani Niša saradnici nevladine organizacije (NVO) „Zoo Planet“.

Vizuelni transekti su se odvijali po unapred utvrđenim putanjama kojima se anketar kretao, kao i u okvirima određene brzine kretanja. Tokom kretanja se od transektne linije gledalo levo i desno i beležene su vidljive jedinke. Transekti su rađeni u paru, tako da je jedna osoba pratila levu stranu putanje a druga desnu. Kada je god bilo moguće, podatak je bio dokumentovan digitalnim fotoaparatom.

Verifikacija podataka dobijenih prethodnim metodama izvršena je putem konsultacije sa mentorom, pri čemu su podaci iz ankete označavani kao verodostojni (ako je vrsta pomenuta u literaturi u okviru matičnog UTM kvadrata 50kmx50km), verovatni (ako je vrsta potvrđena u literaturi u okviru najbliža četiri UTM kvadrata 50kmx50km, uključujući matični) i malo verovatni (ako vrsta nije potvrđena u literaturi u okviru najbliža četiri UTM kvadrata 50kmx50km, uključujući matični). Verifikacija podataka sakupljenih vizuelnim transektom obavljena je uz pomoć mentora, prepoznavanjem vrste putem ključeva za identifikaciju gmizavaca iili taksonomskom identifikacijom vrste od strane mentora a na osnovu fotografije.

4.2. Statistička obrada podataka

Na osnovu kvaliteta informacija koje ukazuju na prisustvo određene vrste gmizavca na području Niša, vrste su označene kao: 1) veoma retke (potvrđene samo u literaturi), 2) retke (potvrđene literaturnim podacima i anketom) i 3) česte (potvrđene u literaturi, anketom i zabeležene tokom terenskih oblazaka područja).

Za obradu podatka primenjen jedan od indeksa vrednovanja prioriteta za očuvanje radi poređenja područja: Indeks statusa očuvanosti (I= ∑ Si), predstavlja zbir Si vrsta koje su zabeležene na datom području, gde je Si = skor očuvanosti vrste i po IUCN kategorizaciji vrste

16

(Cox i Temple, 2009), pri čemu vrednost konzervacionog skora očuvanosti vrste raste sa povećanjem njene kategorije ugroženosti (Sutherland, 2000). IUCN kategorije ugroženosti vrsta su vrednovane na sledeći način:

Ranjiva (VU) = 3; skoro ugrožena (NT) = 2; niska verovatnoća opasnosti (LC) = 1 (po Milojković, 2006).

17

5. REZULTATI

5.1. Pregled dosadašnjih istraživanja faune gmizavaca na teritoriji grada Niša i u drugim gradovima Srbije

Na teritoriji grada Niša do sada je praćeno rasprostranjenje vrste Emys orbicularis (Savić, 2010), gde je na osnovu anketiranja stanovništva potvrđeno prisustvo ove vrste na sledećim lokalitetima: Batušnička bara, Izvorsko blato, bara kod sela Prekonoga, Srezovačka bara, Kormanski pločak, Manasijin vir, Kormanska bara, Lipovička bara. Na teritoriji grada Niša, prisustvo ove vrste zabeleženo je kod starog korita reke Nišave, u blizini naselja Brzi brod, Ledena stena i u barama u blizini aerodroma "Konstantin Veliki". Istraživanja u Sićevačkoj klisuri pokazala su da lokalnu herpetofaunu izgrađuje 19 vrsta iz 14 rodova i 10 familija. Od gmizavaca tom prilikom su zabeležene sledeće vrste: Emys orbicularis (Emydidae), Testudo hermanni (Testudinidae), Anguis fragilis (Anguidae), Lacerta agilis, Lacerta viridis, i Podarcis muralis (Lacertidae), Ablepharus kitaibelii (Scincidae), Coluber jugularis (sada Dolichophis caspius), Coronella austriaca, Elaphe longissima (sada Zamenis longissimus), Natrix natrix i Natrix tessellata (Colubridae) i Vipera ammodytes (Viperidae) (Jović i sar., 2000; Jelić i sar., 2013) (Tabela 1.).

Milojević (2015) je na osnovu sopstvenih istraživanja, prilikom proučavanja stajaćice koja se nalazi ispred Prirodno-matematičkog fakulteta u Nišu, opština Palilula, zabeležio da su u njenoj blizini prisutne vrste Natrix natrix i Natrix tessellata.

Prema izveštaju koji je sačinio Dušan Stojanović, koordinator Volonterske Zoo Patrole i predsednik Udruzenja „Zoo Planet“, Udruženje za zaštitu, odgoj i proučavanje životinja je kroz aktivnosti Volonterske zoo patrole u 2013. godini zbrinulo 764 zmije na teritoriji Nišavskog okruga. Samo na teritoriji grada Niša u svih pet opstina zbrinuto je 578 zmija. Na teritoriji opštine Pantelej zbrinuto je i uklonjeno 84 zmija (46 smukova i 27 belouški i 11 ribarica), na teritoriji opštine Medijana uklonjeno je 36 zmija ( 7 smukova, 13 belouške i 16 ribarica), na teritoriji opštine Niška Banja uklonjeno je 123 zmije (46 smukova, 29 belouški i 44 ribarice i 4 poskoka), na teritoriji opštine Palilula uklonjeno je 162 zmije (59 smukova, 74 belouški i 29 ribarica), na teritoriji opštine Crveni krst uklonjeno je 173 zmije ( 81 smukova, 64 belouški i 28 ribarica). Od 186 zmija koje su zbrinute van nišavskog okruga 26 je zbrinuto u Ražnju, 54 u Aleksincu, 36 u Svrljigu, 29 u Leskovcu i 41 u leskovačkim selima na relaciji Niš – Leskovac. Od 186 zmija koje su zbrinute van nišavskog okruga nije bilo ni jedne otrovnice, već uglavnom stepski smukovi, belouške i ribarice.

18

Tabela 1. Pregled vrsta zabeleženih na osnovu anketiranja, literaturnih podataka i tereskih istraživanja, na teritoriji grada Niša.

Medijana Palilula Pantelej Niška Banja Crveni krst anketa literatura teren anketa literatura teren anketa literatura teren anketa literatura teren anketa literatura teren

Emys orbicularis 1 1 0 1 1 1 1 1 0 0 1 1 1 1 0

Testudo hermanni 1 1 0 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 0

Anguis fragilis 1 1 0 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 0

Lacerta agilis 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 1 1 0 0

Lacerta viridis 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Darevskia praticola 1 0 0 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0

Podarcis muralis 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Podarcis tauricus 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 1 1 0 0

Ablepharus kitaibelii 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0

Coronella austriaca 1 1 0 1 1 0 0 1 0 1 1 0 0 1 0

Dolichophis caspius 1 1 0 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 0

Natrix natrix 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 0

Natrix tessellata 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 0 1 1 0

Zamenis longissimus 1 1 0 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0

Vipera ammodytes 0 1 0 0 1 0 1 1 0 1 1 1 1 1 0

Tomović i sar., (2014) su u okviru analize diverziteta i rasprostranjenja gmizavaca u Srbiji pomenuli prisustvo sledećih vrsta na teritoriji grada Niša: Emys orbicularis, Testudo hermanni, Anguis fragilis, Laceta viridis, Podarcis muralis, Coronella austriaca, Dolichophis caspius, Natrix natrix, Natrix tesselata, Zamenis longisimus i Vipera ammodytes, dok se za vrste Lacerta agilis i Ablepharus kitaibelii pretpostavlja da se mogu naći na datoj teritoriji.

Tomović i sar., (2015) su u studiji o rasprostranjenju zmija u Srbiji potvrdili prisustvo vrsta Dolichophis caspius i Natrix tessellata na teritoriji Niša, dok literaturni podaci postoje za vrste Natrix natrix i Zamenis longissimus.

Urošević i sar., (2015) su terenskim istraživanjem potvrdili prisustvo vrsta Laceta viridis i Podarcis muralis.

19

5.2. Rezulteti dobijeni anketiranjem

U opštini Medijana, anketiranjem su potvrđene vrste Emys orbicularis, Testudo hermanni, Anguis fragilis, Lacerta agilis, Lacerta viridis, Darevskia praticola, Podarcis muralis, Podarcis tauricus, Coronella austriaca, Dolichophis caspius, Natrix natrix, Zamenis longissimus. U opštini Palilula vrste: Emys orbicularis, Testudo hermanni, Lacerta agilis, Lacerta viridis, Darevskia praticola, Podarcis muralis, Podarcis tauricus, Ablepharus kitaibelii, Coronella austriaca, Natrix natrix, Natrix tessellata i Zamenis longissimus. U opštini Pantelej vrste: Emys orbicularis, Testudo hermanni, Anguis fragilis, Lacerta agilis, Lacerta viridis, Podarcis muralis, Podarcis tauricus, Dolichophis caspius, Natrix natrix, Natrix tessellata i Vipera ammodytes. U opštini Niška Banja anketiranjem su potvrđene vrste Testudo hermanni, Anguis fragilis, Lacerta agilis, Lacerta viridis, Darevskia praticola, Podarcis muralis, Podarcis tauricus, Ablepharus kitaibelii, Coronella austriaca, Dolichophis caspius, Natrix natrix, Natrix tessellata, Zamenis longissimus i Vipera ammodytes. U opštini Crveni krst vrste: Emys orbicularis, Testudo hermanni, Anguis fragilis, Lacerta agilis, Lacerta viridis, Podarcis muralis, Podarcis tauricus, Dolichophis caspius, Natrix natrix, Natrix tessellata, Zamenis longissimus i Vipera ammodytes (Tabela 2.).

U centralnim delovima grada ispitanici su potvrdili prisustvo sledećih vrsta: Lacerta viridis, Podarcis muralis, Natrix natrix i Natrix tessellata (u velikom broju u blizini Nišave), Dolichophis caspius i Zamenis longissimus. 5 ispitanika je potvrdilo prisustvo vrste Testudo hermanni, i to su bili pojedinačni primerci, u blizini njihovih kuća. Na periferiji grada su potvrđeni: Emys orbicularis, Anguis fragilis, Lacerta agilis, Darevskia praticola, Podarcis tauricus i Ablepharus kitaibelii. Nekoliko ispitanika na periferiji opstina Pantelej, Niška Banja i Crveni krst je potvrdilo prisustvo vrsta Vipera ammodytes.

Na pitanje kakvo mišljenje imaju o zmijama i zašto ih se plaše, većina anketiranih stanovnika Niša (90%) je odgovorila da ih se uglavnom plaše zbog fizičkog izgleda i mogućnosti napada, ali i da smatraju da su od izuzetne koristi za čoveka. Ispitanici su strah i odbojnost uglavnom izražavali prema zmijama. Iako su osećali strah i odbojnost prema njima, u situaciji da naiđu na njih, većina je izrazila želju da ih posmatra, dok je mali broj ispitanika želeo da ih ubije.

5.3. Rezultati dobijeni sopstvenim istraživanjem

20

Terenskim istraživanjem, u opštini Medijana evidentirane su vrste: Lacerta viridis u centralnim delovima opstine i na periferiji, Podarcis muralis (u cenrtu opštine i na periferiji, u velikom broju), Natrix natrix i Natrix tessellata (u blizini Gabrovačke reke i Nišave) (Tabela 3.).

U opštini Palilula evidentirane su: Emys orbicularis (samo na Delijskom visu), Testudo hermanni (samo jedan primerak u dvorištu porodične kuće u blizini PMF-a), Anguis fragilis (jedan primerak na periferiji opštine), Lacerta viridis (velikom broju na periferiji i u centralnim delovima opštine), Podarcis muralis (u velikom broju i u centralnim delovima opštine i na periferiji), Dolichophis caspius (u blizini PMF-a, zabeležen od stane prof. dr J. Crnobrnje-Isailović, neobjavljeni podaci), Natrix natrix i Natrix tesselata (u blizini PMF-a i na Delijskom visu) (Tabela 3.).

U opštini Pantelej evidentirane su: Lacerta viridis (u centralnim delovima opštine i na periferiji), Podarcis muralis (u centralnom delu opštine i na periferiji), i Zamenis longissimus (u centralnom delu grada, nekoliko jedinki) (Tabela 3.).

U opštini Niška Banja zabeležen je najveći broj vrsta: Emys orbicularis (zabeležena od strane prof. dr J. Crnobrnje-Isailović i dr. Đ. Miloševića, u Ostrovici), Anguis fragilis (na periferiji), i Lacerta viridis (u centralnim delovima opštine i na periferiji), Podarcis muralis, Ablepharus kitaibelii (na periferiji), Natrix natrix (Kunovica, zabeležena od strane prof. dr J. Crnobrnje-Isailović, neobjavljeni podaci), dok se Lacerta agilis i Podarcis tauricus vode kao potencijalne vrste koje nisu sa sigurošću identifikovane i uslikane usled brzog kretanja, ali se u radovima Jović i sar., (2000) i Tomović i sar., (2014) za vrstu Lacerta agilis pretpostavlja da se može naći na teritoriji grada Niša (Tabela 3), zatim Dolichophis caspius (periferija Niške Banje i Kunovica, zabeležen od stane prof. dr J. Crnobrnje-Isailović, neobjavljeni podaci), Zamenis longissimus (Kunovica, zabeležen od stane prof. dr J. Crnobrnje-Isailović, neobjavljeni podaci) i Vipera ammodytes (Jelašnica, Kunovica i Bancarevo, zabeležen od stane prof. dr J. Crnobrnje-Isailović, neobjavljeni podaci).

U opštini Crveni krst evidentirane su vrste: Lacerta viridis i Podarcis muralis u centralnim delovima opštine, mada je veći broj jedinki zabeležen na periferiji (Tabela 3.).

Na osnovu terenskih podataka, najvećim bogatstvom vrsta gmizavaca odlikuje se opština Niška Banja (12 zabeleženih vrsta), a najmanjim opština Crveni Krst (Tabela 3.).

Tabela 2. Podaci o rasprostranjenju vrsta gmizavaca dobijeni anketiranjem tokom 2014-2015.godine, gde 0-ukazuje da je vrsta odsutna, a 1-ukazuje da je vrsta prisutna u datoj opštini.

Vrste Medijana Palilula Pantelej Niška Banja Crveni krst

21

Emys orbicularis 1 1 1 0 1

Testudo hermanni 1 1 1 1 1

Anguis fragilis 1 1 1 1 1

Lacerta agilis 1 1 1 1 1

Lacerta viridis 1 1 1 1 1

Darevskia praticola 1 1 0 1 0

Podarcis muralis 1 1 1 1 1

Podarcis tauricus 1 1 1 1 1

Ablepharus kitaibelii 0 1 0 1 0

Coronella austriaca 1 1 0 1 0

Dolichophis caspius 1 0 1 1 1

Natrix natrix 1 1 1 1 1

Natrix tessellata 1 1 1 1 1

Zamenis longissimus 1 1 1 1 1

Vipera ammodytes 0 0 1 1 1

Tabela 3. Vrste utvrđene tokom terenskih istraživanja na području grada Niša tokom 2014-2015. godine gde 0-ukazuje da je vrsta odsutna, a 1-da je vrsta prisutna u datoj opštini.

22

Vrste Medijana Palilula Pantelej Niška Banja Crveni krst

Emys orbicularis 0 1 0 1 0 Testudo

hermanni 0 1 0 1 0

Anguis fragilis 0 1 0 1 0

Lacerta agilis 0 0 0 1 0

Lacerta viridis 1 1 1 1 1 Darevskia praticola 0 0 0 0 0

Podarcis muralis 1 1 1 1 1 Podarcis tauricus 0 0 0 1 0

Ablepharus kitaibelii 0 0 0 1 0

Coronella austriaca 0 0 0 0 0

Dolichophis caspius 0 1 0 1 0

Natrix natrix 1 1 0 1 0

Natrix tessellata 1 1 0 0 0 Zamenis

longissimus 0 0 1 1 0

Vipera ammodytes 0 0 0 1 0

Tabela 4. Konzervacioni skor gmizavaca na području grada Niša

23

Vrsta Konzervacioni indeks

Emys orbicularis 2 Testudo hermanni 2

Anguis fragilis 1 Lacerta agilis? 1? Lacerta viridis 1

Darevskia praticola? 2? Podarcis muralis 1

Podarcis tauricus? 1? Ablepharus kitaibelii 1 Coronella austriaca? 1? Dolichophis caspius 1

Natrix natrix 1 Natrix tessellata 1

Zamenis longissimus 1 Vipera ammodytes 1

TOTAL 13-18

Tabela 5. Prisutne i potencijalno prisutne vrste na teritoriji grada Niša.

Prisutne vrste Potencijalno prisutne vrste Emys orbicularis Darevkia praticola Testudo hermanni Lacerta agilis

Anguis fragilis Podarcis tauricus Lacerta viridis Coronella austriaca

Podarcis muralis Ablepharus kitaibelii Dolichophis caspius

Natrix natrix Natrix tessellata

Zamenis longissimus Vipera ammodytes

Konzervacioni skor faune gmizavaca područja Niša procenjen je na 13 (Tabela 4) ako se ne uzmu u obzir vrste koje su označene kao potencijalno prisutne (Tabela 5), odnosno 18 (Tabela 4) ako i te vrste uvrstimo u listu.

24

6. DISKUSIJA

Diverzitet gmizavaca južne i jugoistočne Srbije najveći je na području Pčinje, gde je u nizijskim staništima utvrđeno prisustvo graničnih populacija vrsta Testudo graeca (Tomović i sar. 2004), Elaphe quatrolineata (Ristić i sar. 2006), Podarcis erhardii i Platyces najadum (Crnobrnja-Isailović i Aleksić, 1999). Smiljković (2008) je na osnovu terenskih istraživanja koje je vršio na istom području na nadmorskim visinama do 1400 m detaljnije registrovao rasprostranjenje sledećih vrsta: Testudo hermanni, Ablepharus kitaibelii, Lacerta viridis, Podarcis erhardii, Podarcis muralis, Podarcis tauricus, Coronella austriaca, Dolichophis caspius, Natrix natrix, Natrix tessellata, Zamenis longissimus i Vipera ammodytes. Sastav vrsta gmizavaca na teritoriji Niša u istom opsegu nadmorskih visina obuhvata 78,5% bogatstva vrsta gmizavaca Pčinje sa okolinom.

Na osnovu pregleda dosadašnjih publikovanih radova, rasprostranjenje gmizavaca u gradovima Srbije praćeno je na teritoriji grada Beograda ( Crnobrnja-Isailović i sar., 2012; Simović i sar., 2013), gde je registrovano 2 vrste kornjača (Emys orbicularis, Testudo hermanni), 5 vrsta zmija (Coronella austriaca, Dolichophis caspius, Natrix natrix, Natrix tessellata i Zamenis longissimus) i 7 vrsta guštera (Anguis fragilis, Lacerta agilis, Lacerta viridis, Darevskia praticola, Podarcis muralis, Podarcis tauricus i Ablepharus kitaibelii) od kojih 10 pripada strogo zaštićenim vrstama a 1 se ubraja u zaštićene divlje vrste životinja (Crnobrnja-Isailović i sar., 2012). Uočava se da centralne beogradske opštine sadrže manji broj vrsta od perifernih i da su najotpornije na antropogene izmene staništa Podarcis muralis, Natrix natrix i Natrix tessellata. Za razliku od Beograda, u centralnim gradskim opštinama Niša osim navedenih vrsta prisutne su i Testudo hermanni, Lacerta viridis i Dolichophis caspius, što se može objasniti još uvek očuvanom mrežom zelenih površina –koridora- u vidu bašti porodičnih kuća koje za sada uspešno odoljevaju agresivnom stilu urbanizacije gde se ne vodi računa o očuvanju lokalnog biodiverziteta.

Konzervacioni skor faune gmizavaca područja Niša varira od 13 do 18. Konzervacioni skor gmizavaca zaštićenog područja Vlasine je 14 (Dinov, 2015), a konzervacioni skor faune gmizavaca Nacionalnog parka „Đerdap” je procenjen na 17 (Crnobrnja-Isailović i sar., in press). U nekim nacionalnim parkovima Srbije (NP „Kopaonik”) konzervacioni skor faune gmizavaca je 18, a u Nacionalnom Parku „Durmitor”na području Repubike Crne Gore 20 (Milojković, 2006).

Po svemu navedenom, područje Niša, iako znatnim delom spada u antropogeno izmenjene prirodne celine, sadrži herpetofaunu čija je konzervaciona vrednost približna ili u rangu onih utvrđenih za neka zaštićena područja u Srbiji. Posebnu vrednost bogatstvu vrsta gmizavaca Niša čini brojnost vrsta u centralnim gradskim opštinama. Ovakvo bogatstvo vrsta gmizavaca neophodno je očuvati, jer to daje Nišu odličje ekološkog grada što može otvoriti nove perspektive za razvoj i podizanje kvaliteta života njegovih stanovnika u budućnosti.

25

7. ZAKLJUČCI

Grad Niš, smešten u istoimenoj kotlini, na osnovu klimatskih, orografskih, hidrografskih, geoloških i geomorfoloških karakteristika predstavlja područje izuzetno zanimljivo za mnoge istraživače. Tokom 2014. i 2015. godine prikupljeni su podaci o diverzitetu i rasprostanjenju vrsta gmizavaca na teritoriji grada.

Tokom istraživanog perioda, metodom transekta, registrovano je 15 vrsta gmizavaca, od kojih se četiri vrste: Darevskia praticola, Lacerta agilis, Podarcis tauricus i Coronella austriaca vode kao potencijalne jer nisu 100% sigurnošću utvrđene. Prema tome, 15 vrsta gmizavaca, na osnovu svog IUCN statusa i njegovog skor-rangiranja, dale su ukupan konzervacioni skor od 13 do 18.

Poređenjem konzervacionog skora istraživane oblasti u ovom radu sa konzervacionim skorom nekih zašićenih područja u Srbiji, može se zaključiti da se područje Niša odlikuje bogatom herpetofaunom.

Istraživanjem je utvrđeno da se broj vrsta povećava idući od centra ka periferiji što se može očekivati obzirom na stepen urbanizacije koji je u Nišu izražen. U centralnim delovima grada prisutne su vrste Testudo hermanni, Podarcis muralis, Lacerta viridis i Dolichophis caspius. Najveći broj vrsta registrovan je u Niškoj Banji, i to na periferiji, gde nije toliko razvijen turizam i saobraćaj, što se može objasniti još nenarušenim staništima gmizavaca. Ovakvo bogatstvo vrsta gmizavaca neophodno je očuvati, jer to daje Nišu odličje ekološkog grada što može otvoriti nove perspektive za razvoj i podizanje kvaliteta života njegovih stanovnika u budućnosti.

26

LITERATURA

Anonymous, 2011: Prostorni plan administrativnog područja grada Niša 2021. – JP Zavod za urbanizam Niš, Niš,http://www.ni.rs/uploads/doc/uprave/upi/gup/PPAPGN%202021.pdf (2.12.2014).

Cox, A.N., Temple, J.H., 2009: European red list od Reptiles. – IUCN Species Programe, IUCN Regional Office of Europe. http://ec.europa.eu/environment/nature/conservation/species/redlist/downloads/European_reptiles.pdf (29.11.2014).

Crnobrnja-Isailovic, J. 2007: Cross - section of a refugium: genetic diversity of amphibian and reptile populations in the Balkans. In: Weiss, S and Ferrand, N. (Eds.), Phylogeography of Southern European refugia. Springer, 327 - 337.

Crnobrnja-Isailović, J. 2009: Osnovi konzervacione biologije (autorizovana skripta). - Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Nišu.

Crnobrnja-Isailović, J., Aleksić, I., 1999: First record of Coluber najadum Eichwald (1831) in Serbia. - Archives of Biological Sciences 51: 47-48.

Crnobrnja Isailović, J., Milojković, D., Macura, B. Amphibians and Reptiles of Đerdap. In press (bilingual monograph – Serbian/English)

Crnobrnja-Isailović, J., Jelić, I., Stanisavljević, B., Ćosić, N., 2012: Vodozemci i gmizavci Beograda. - Endemit, Beograd.

Dinov, J., 2015: Bogatstvo vrsta faune vodozemaca i gmizavaca Vlasinske visoravni. Master rad, – Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Nišu.

Đorđević, Marija 2005: Turističko-geografske karakteristike Niša, Diplomski rad,- Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Nišu.

Đurđević, Milena 2006: Demografski razvoj grada Niša, Diplomski rad, - Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Nišu.

Džukić, G., 1995: Diverzitet vodozemaca (Amphibia) i gmizavaca (Reptilia) Jugoslavije, sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. In: Stevanović, V., Vasić, V. (eds): Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. - Biološki fakultet & Ecolibri, Beograd, str. 447-469.

Futuyma, D. 2013: Evolution. - Third Edition. Sinauer Associates, Sunderland, Massachusetts.

Edgar, P., Foster, J. and Baker, J., 2010: Reptile Habitat Management Handbook. - Amphibian and Reptile Conservation, Bournemouth.

Grimm, A., Ramirez, P.M.A., Moulherat, S., Reynaud, J., Henle, K., 2014: Life- history trait database of European Reptile Species. – Nature conservation 9: 45-67.

27

Huey, B.R., 1982: Temperature, Physiology and Ecology of Reptiles. - Departman of Zoology, University of Washington, Seattle, U.S.A.

Jelić, D., Ajtić, R., Crnobrnja-Isailović, J., Lelo, S., Tomović, Lj., 2013: Distribution of the genus Vipera in the Western and Central Balkans. – Herpetozoa 25(3/4): 109 – 132.

Jović, D., Horvat, A., Ranđelović, V., 2000: Vodozemci i gmizavci Sićevačke klisure. – Natura Naissi, Biološko društvo Dr Sava Petrović 3: 31-34.

Kalezić, M., 2001: Osnovi morfologije kičmenjaka. – Zuns, Beograd.

Lee, J.H., Lee, M.J., Lee, G.G., 2015: National level of assessment of biodiversity importance – focusing on South Corea. - KSCE Journal of Civil Engeneering 19: 46 -62.

Matvejev, S., 1973: Predeli Jugoslavije i njihov živi svet. - Naučna knjiga, Beograd.

Milojević, M., 2015: Dinamika naseljavanja vodozemaca i gmizavaca u novoformiranu stajaćicu u gradu Nišu. Master rad,- Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Nišu.

Milojković, D., 2006: Uporedna analiza diverziteta gmizavaca (Reptilia) nacionalnih parkova „Đerdap“, „Durmitor“, „Kopaonik“, Diplomki rad, - Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu.

Oparin, A., 1961: Postanak života na zemlji. – Zavod za izdavanje udžbenika, Beograd.

Pančić, J., 1869: Građa za faunu Kneževine Srbije. – Glasnik Srpskog učenog društva, knjiga IX sveska XXVI staroga reda, Beograd.

Radovanović, M., 1951: Vodozemci i gmizavci naše zemlje. – Izdavačko preduzeće Narodne Republike Srbije, Beograd.

Rakić, Andrijana 2012: Stanje i problemi životne sredine Niša, Diplomski rad, - Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Nišu.

Ristić, N., Tomović, Lj., Ajtić, R., Crnobrnja-Isailović, J., 2006: First record of the four-lined snake Elaphe quatuorlineata (Lacépède, 1789) in Serbia. - Acta Herpetologica 1: 135–139.

Savić, A. 2010: Rasprostranjenost vrste Emys orbicularis (Linne, 1758) na teritoriji grada Niša i okoline i potencijalni faktori ugrožavanja, Diplomski rad,- Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Nišu.

Saulović, Đ., Mujić, Dž. 2009: Prirodni bioindikatori u životnoj sredini. - Banja Luka.

Simović, A., Đorđević, S., Urošević, A., Anđelković, M., 2013: Vodozemci i gmizavci Avale. – Srpsko herpetološko društvo „Milutin Radovanović“, Beograd, http://www.shdmr.org/upload/publikacije/Vodozemci%20i%20gmizavci%20Avale,%20Srpsko%20herpetolosko%20drustvo%20Milutin%20Radovanovic.pdf (29.11.2014)

28

Smiljković, N. 2008: Diverzitet herpetofaune Gornje Pčinje sa okolinom, Diplomski rad, - Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Nišu.

Stanković, S., 1961: Ekologija životinja (drugo izdanje). - Zavod za izdavanje udžbenika soc.

Republike Srbije, Univerzitet u Beogradu, Beograd. Sutherland, W.J. 2000: The Conservation Handbook: Research, management and policy.

Blackwell Science, Oxford & London. Šorić, V., 2002: Morfologija i sistematika hordata. - Prirodno-matematički fakultet, Kragujevac. Tomović, L., Ajtić, R., Đoković, Đ., Antić, S., 2004: Records of Testudo graeca ibera Pallas,

1814 in Serbia and Montenegro. - Herpetozoa 17: 189-191. Tomović, Lj., Ajtić, R., Ljubisavljević, K., Urošević, A., Jović, D., Krizmanić, I., Labus, N.,

Đorđević, S., Kalezić, M., Vukov, T., Džukić, G., 2014: Reptiles in Serbia. - Bulletin of the Natural History Museum 7: 129-158.

Tomović, Lj., Urošević, A., Ajtić, R., Krizmanić, I., Simović, A., Labus, N., Jović, D., Krstić,

M., Đorđević, S., Anđelković, M., Golubović, A., Džukić, G., 2015: Contribution to the knowledge of distribution of Colubrid snakes in Serbia. – Ecologica Montenegrina 2(3): 162-186.

Urošević, A., Ljubisavljević, Tomović, Lj., Krizmanić, I., Ajtić, R., Simović, A., Labus, N.,

Jović, D., Golubović, A., Anđelković, M., Džukić, G., 2015: Contribution to the knowledge of distribution and diversity of lacertid lizards in Serbia. – Ecologica Montenegrina 2(3): 197-227.

29

Summary

Reptile species richness on the territory of the city of Niš

student: Jelena Đorđević 125

The city of Nis, located in same-named valley, according to climatological, orographical,

hydrological, geological and geomorphological caracteristics is a place interesting for many explorers. Collection of data on diversity and distribution of reptile species within the territory of Niš took part during 2014 and 2015.

During the study period and using the transect method, there were recorded 15 species of

reptiles, of which four species: Darevskia praticola, Lacerta agilis, Podarcis tauricus and Coronella austriaca were considered as of possible occurence. Those species were only confirmed in the literature and in questionnaries. Accordingly, 15 reptile species, based on their IUCN status and the score - ranking, provided the total conservation record from 13 to 18.

Comparison of score-ranking between area analysed in this study and some protected areas

in Serbia leads to conclusion that territory of Niš harbours rich herpetofauna. The survey found that the number of species increases going from the center to the

periphery of city of Niš, what can be expected given the existing level of urbanization. Central parts of the city still have Testudo hermanni, Podarcis muralis, Lacerta viridis i Dolichophis caspius. The greatest number of species was registered in Niška Banja, on the outskirts, where tourism and transport are not so developed, which can explained existence of undisturbed habitats of reptiles. This reptile species richness is worthy to be conserved, as it gives to the Niš the value of ecological city and what could open new prospectives in the future for development and increase of quality of life of its inhabitants.