1

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I HISTORI - FILOLOGJISË

DEPARTAMENTI I HISTORISË

JETA POLITIKE NË ELBASAN GJATË

VITEVE 1912-1920.

Specialiteti: Histori

Kandidati: Udhëheqës shkencor:

MSc. Lira GJEVORI Prof. Dr. Fatmira RAMA

Tiranë, 2015

2

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I HISTORI - FILOLOGJISË

DEPARTAMENTI I HISTORISË

Disertacion i paraqitur nga

Lira GJEVORI

Në kërkim të gradës shkencore

DOKTOR

JETA POLITIKE NË ELBASAN GJATË

VITEVE 1912-1920.

Specialiteti: Histori

Udhëheqës shkencor:

Prof. Dr. Fatmira Rama

Mbrohet më, dt. …../……..2015

1. ……………………………. Kryetar

2. ……………………………. Anëtar (oponent)

3. ……………………………. Anëtar (oponent)

4. ……………………………. Anëtar

5. ……………………………. Anëtar

Tiranë, 2015

3

PASQYRA E LËNDËS

PARATHËNIE……………………………………………………………….... 5

HYRJE.........................................................……………................................... 14

KREU I: VEPRIMTARIA E ADMINISTRATËS LOKALE NË

ELBASAN, 1912- 1914.................................................................... 39

1. Situata në Elbasan pas shpalljes së Pavarësisë

dhe qeveria e përkohshme e Ismail Qemalit.......................................... 39

2. Elbasani nën pushtimin serb.................................................................... 46

3. Ngritja e administratës së Qeverisë së Vlorës në

krahinën e Elbasanit................................................................................ 51

4. Veprimtaria e pushtetit lokal në Elbasan nën ndikimin

e kësaj qeverie.......................................................................................... 63

KREU II: ELBASANI DHE DORËHEQJA E ISMAIL QEMALIT............ 81

1. Elbasani në pritje të refugjatëve dibranë dhe çamë ................................ 81

2. Lëvizja esadiste në trevën e Elbasanit dhe ndikimi i saj

në Qeverinë e Vlorës............................................................................... 93

3. Dorëheqja e Ismail Qemalit, pushteti i KNK dhe zhvillimet

politiko- sociale në këtë trevë.................................................................. 115

KREU III: ELBASANI GJATË QEVERISJES SË VIDIT........................... 122

1. Aspekte të organizimit të jetës politiko-ekonomike dhe kulturore

gjatë qeverisjes së Vidit........................................................................... 122

2. Lëvizja “Vorio-Epirote” dhe qëndrimi i elbasanasve............................. 130

3. Kryengritja e Shqipërisë së Mesme dhe Elbasani………....................... 137

4

KREU IV: GJATË DHE PAS LUFTËS SË PARË BOTËRORE,

1914-1920....................................................................................... 156

1. Pushtimi i qytetit nga trupat serbe, bullgare dhe

austro-hungareze..................................................................................... 156

2. Situata në Elbasan gjatë pushtimit austro-hungarez............................. 164

3. Përpjekjet për thirrjen e një Kongresi Kombëtar në 1916...................... 189

4. Pushtimi italian dhe Elbasani.................................................................. 195

5. Nga qeveria e Durrësit në Kongresin e Lushnjes.................................... 198

V. PËRFUNDIME..................................................................................... 212

VI. BIBLIOGRAFIA................................................................................. 220

5

PARATHËNIE

Tema e doktoraturës “Jeta politike në Elbasan gjatë viteve 1912-1920” me të cilën

paraqitemi sot përpara jush është rezultat i një pune sistematike disa vjeçare. Kjo temë

ka për objekt ngjarjet politiko-shoqërore të kësaj periudhe për trevën e Elbasanit ku

përfshiheshin dhe nënnjësitë administrative Gramshi, Peqini dhe Qukësi; veprimtarinë

shumëplanëshe, evolucionin e administratës lokale dhe veçoritë e saj në etapat e

ndryshme historike gjatë këtyre viteve; veprimtarinë politike të disa prej personaliteteve

të Elbasanit dhe jehonën e tyre jo vetëm në kuadrin lokal por edhe në atë kombëtar.

Prej kohësh kemi shfaqur interes për të studiuar aspekte të Historisë së Shqipërisë

së kësaj periudhe, veçanërisht për qytetin e lindjes, gërshetuar me veprimtarinë e vyer

atdhetare, politike, arsimore, kulturore e shkencore të mjaft personaliteteve dhe figurave

elbasanase. Personalisht, kam lindur dhe jam rritur në lagjen “Kala”, të qytetit të

Elbasanit, një lagje e njohur kjo për traditat arsimdashëse dhe atdhetare, nga e cila kanë

dalë figura dhe personalitete të njohura në vend dhe më gjerë, si: Anonimi i Elbasanit,

Dhaskal Todhri, Konstandin Kristoforidhi, Simon Shuteriqi, Lef Nosi, Taqi Buda,

Aleksandër Xhuvani, Visarion Xhuvani, Aleks Buda, Dhimitër Shuteriqi, Ylli Popa e të

tjerë, të cilët me përpjekjet dhe veprat e tyre kanë lënë gjurmë të rëndësishme në

hapësirën e shkencës dhe të kulturës shqiptare dhe më gjerë.

Periudha e viteve 1912-1920 është një prej periudhave më të rëndësishme në

historinë e popullit shqiptar, që nis me shpalljen e Pavarësisë, krijimin e Qeverisë së

Përkohshme të Vlorës, përballjen e saj me detyra te rëndësishme tejet të vështira, ku

krahas saj vepruan dhe disa pushtete lokale. Kur Konferenca e Ambasadorëve në Londër

do të merrte vendime të rëndësishme për statusin dhe kufijtë e shtetit shqiptar, Elbasani

me rrethina, si mbarë vendi, me veçoritë përkatëse, do të vepronin në korrelacion me

Qeverinë e Vlorës dhe do të përballeshin me sfida të shumta në vitet 1912-1914, që gati

sa nuk shkatërruan përpjekjet e popullit shqiptar për ndërtimin e shtetit të tyre.

Popullsia e trevës së Elbasanit, në një pozitë kyçe të trojeve shqiptare, u

përballën me këto sfida, në mbrojtje të të drejtave, zakoneve dhe interesave të tyre, duke

mos kursyer shërbimet dhe kontributin e saj, në mbështetje të këtij shteti dhe në

6

konsolidimin e mëtejshëm të tij. Ajo do të përballej me sfida të reja si gjatë Luftës së Parë

Botërore ashtu dhe në fund të saj, të cilat gjithashtu janë objekt i studimit tonë.

Tema është konceptuar me një parathënie, një hyrje dhe katër krerë shoqëruar me

përfundimet dhe bibliografinë përkatëse. Në çdo kre është ndjekur rrjedha kronologjike,

gërshetuar me problemet përkatëse, ku çdo nënçështje është trajtuar duke u mbështetur

kryesisht në kriterin tematik dhe problemor.

Panorama e ngjarjeve të trajtuara në temë i ka fillimet që në periudhën e

Rilindjes Kombëtare Shqiptare, me përpjekjet e mëdha të popullsisë shqiptare në fushën

shoqërore, politike dhe kulturore, gjë e cila do të konkretizohej me realizimin e idealit

kombëtar të shqiptareve për liri dhe pavarësi nga pushtuesi osman. Pikërisht në hyrje,

kemi evidentuar në linja themelore kontributin e dhënë nga elbasanasit në drejtim të

përhapjes dhe zhvillimit më tej të kësaj lëvizjeje, tiparet, specifikat e këtyre zhvillimeve jo

vetëm për qytetin e Elbasanit, por edhe për rrethinat e tij.

Nëpërmjet veprimtarisë patriotike të rilindasve elbasanas u bë e mundur edhe

ngritja e mjaft klubeve dhe shoqërive patriotike me karakter kulturor dhe politik, si

“Vllaznia”,“Bashkimi”, si dhe botimi i shtypit periodik siç ishte gazeta “Tomorri”,

dëshmi e qartë e fuqizimit të mëtejshëm të aspiratave të popullsisë së këtij qyteti dhe

rrethinave të tij për arsimim, zhvillim dhe të drejta kombëtare.

Përpjekjet e elbasanasve për arsimim në gjuhë kombëtare nuk rreshtën kurrë.

Janë të njohura lëvizjet e bëra në këtë trevë në mbrojtje të të drejtave kombëtare,

qëndresë kjo prelud i një sërë revoltash e kryengritjesh të armatosura, që rrezikuan

seriozisht regjimin osman. Popullsia e trevës së Elbasanit, në këtë kontekst, pati veçoritë

e saj specifike. Elbasanasit ashtu sikurse të gjithë shqiptarët në momente të caktuara me

rëndësi kombëtare u bashkuan në mbrojtje të identitetit dhe të drejtave të tyre për

krijimin e një shteti të pavarur. Kryengritjet e zhvilluara në këtë trevë ishin pjesë e

pandarë e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, që faktohet me përpjekjet e vazhdueshme për të

bashkërenduar veprimtaritë kryengritëse kundër osmane me atë në shkallë kombëtare.

Gjithashtu janë marrë në analizë zhvillimet politiko-shoqërore, situatat, kushtet,

rrethanat dhe rëndësia e nënshkrimit më 25 nëntor 1912 të aktit të shpalljes së

Pavarësisë së Elbasanit dhe ngritjes së flamurit kombëtar në nënnjësitë administrative të

7

tij, në Gramsh, Peqin si dhe pjesëmarrja dhe mbështetja e Kuvendit Kombëtar në Vlorë

dhe Shpallja e Pavarësisë.

Pas hyrjes, kreu i parë trajton një paraqitje të situatës politike, ekonomike e

shoqërore në Elbasan, dhe në nënnjësitë administrative të tij, gjatë nëntorit të 1912-

marsit të 1914. Situatë kjo për periudhën në fjalë tepër dinamike dhe e ndjeshme. Gjendja

e vështirë që mbizotëronte në këtë trevë pas Shpalljes së Pavarësisë më 25 nëntor 1912

nuk i ndali patriotët elbasanas, që me përpjekjet e tyre të organizonin një Këshill

Administrues në kushtet kur forcat serbe po i afroheshin Elbasanit.

Një vend i rëndësishëm i është kushtuar kontributit të dhënë nga patriotë dhe

personalitete të shquara elbasanase, për zgjedhjen e delegatëve pjesëmarrës në Kuvendin

Kombëtar, ngritjen e flamurit në Vlorë dhe formimin e Qeverisë së Përkohshme.

Përpjekjet e shqiptarëve u konkretizuan më 28 nëntor 1912 me Shpalljen e

Pavarësisë, dhe formimin e shtetit shqiptar. Elbasani u bashkua me Qeverinë e Vlorës

duke i qendruar besnik asaj edhe në momente të vështira të ekzistencës së saj.

Vëmendje i është kushtuar rrethanave në të cilin u krye pushtimi i trevës së

Elbasanit nga trupat serbe (nëntor 1912-maj 1913), gjatë Luftës së Parë Ballkanike,

qëndrimit të elbasanasve, politikave të ndërmarra prej tyre, organizimit të administratës,

bashkëpunimit me Qeverinë e Vlorës dhe Ismail Qemalin si dhe pasojave të këtij

pushtimi.

Në studim është përfshirë edhe situata në trevën e Elbasanit pas largimit të trupave

serbe, gjendja e vështirë ekonomike, politike, shoqërore, mungesa e një këshilli

administrues, mungesa e rendit dhe e sigurisë publike, përpjekjet e bëra nga Qeveria e

Vlorës në aspektin e brendshëm, jo vetëm për ngritjen e administratës por edhe në

shtrirjen e ndikimit të saj në këtë trevë dhe më gjerë. Në qendër të vëmendjes kanë qenë

ngritja e administratës së saj në Elbasan dhe në nënnjësitë administrative të tij pas

tërheqjes së trupave serbe në maj 1913, emërimi i nëpunësve, vendosja e rendit dhe e

qetësisë, masat e marra nga ana e pushtetit lokal me në krye Aqif Biçakçiun për forcimin

e ndikimit të kësaj qeverie, zbatimi me rigorozitet i udhëzimeve të saj, zgjerimi i zonës së

influencës së qeverisë së Vlorës, për stabilizimin politik, ekonomik, shoqëror, vendosjen e

rendit, sigurisë publike e të tjerë.

8

Njëkohësisht është paraqitur roli dhe kontributi i popullsisë së Elbasanit dhe

rrethinave të tij, në mbrojtje të të drejtave kombëtare, qëndrimi ndaj vendimeve të pa

drejta të Konferencës së Ambasadorëve në Londër në përcaktimin e kufijve të shtetit të ri

shqiptar, duke çuar në një copëtim drastik të territoreve etnike të tij.

Në kreun e dytë kemi evidentuar politikën dhe vendimet e ndërmarra nga Fuqitë e

Mëdha në Konferencën e Ambasadorëve në Londër, sipas të cilave pjesa më e madhe e

trojeve shqiptare mbeti jashtë shtetit të pavarur shqiptar në Greqi, Serbi dhe Malin e Zi,

si dhe situatën e vështirë në të cilën gjendej popullsia në këto troje.

Kemi trajtuar gjithashtu problemin e refugjatëve dibranë dhe çamë, shkaqet që i

detyruan këta të fundit të braktisnin shtëpitë dhe tokat e tyre, për tu strehuar në brendësi

të vendit kryesisht, në Shqipërinë e Mesme, vendosjen e tyre në trevën e Elbasanit,

kontributin e dhënë dhe politikën e ndërmarrë nga administata lokale dhe patriotët

elbasanas me në krye Aqif Biçakçiun, jo vetëm në mirëpritjen, ushqimin dhe strehimin e

kësaj popullsie të pafajshme, por edhe në bashkëpunimin me Qeverinë e Vlorës për të

ndihmuar këtë popullsi, si dhe në sensibilizimin e opinionit ndërkombëtar, të Komisionit

Ndërkombëtar të Kontrollit, të Fuqive të Mëdha për politikën shoviniste të ndërmarrë

nga Serbia dhe Greqia ndaj shqiptarëve.

Gjithashtu janë parashtruar dhe analizuar në mënyrë të plotë shkaqet, rrethanat e

fillimit të lëvizjes esadiste, ndikimin që pati ajo jo vetëm në këtë prefekturë dhe në

rrethinat e saj, por edhe në dorëheqjen e Ismail Qemalit dhe në rënien e Qeverisë së

Vlorës, si dhe qëndrimet e popullsisë së Elbasanit ndaj politikës, intrigave dhe

mashtrimeve të kryera nga Esat Toptani, vëllezërit Biçaku dhe mbështetësve të tyre.

Në analizë janë marrë edhe pasojat e lëvizjes esadiste në këtë prefekturë, në

nënprefekturat e saj e më gjerë, marrja në dorë e administrimit të vendit nga KNK dhe

përpjekjet e vazhdueshme të anëtarëve të tij për të nxjerrë vendin nga anarkia dhe lufta

civile. Në fund të këtij kreu jemi përpjekur të trajtojmë zhvillimet politike e sociale të

trevës së Elbasanit, duke nxjerrë në pah e duke analizuar tiparet dhe specifikat e tyre.

Në kreun e tretë janë trajtuar aspekte të organizimit të jetës politike, ekonomike,

shoqërore dhe arsimore gjatë qeverisjes së Vidit, përkrahja dhe mbështetja e dhënë nga

popullsia e kësaj treve ndaj këtij regjimi legjitim dhe kontributi i Prefekturës së Elbasanit

së bashku me nënprefekturat e saj, në forcimin e kësaj qeverisjeje, krahas zbatimit të

9

masave dhe reformave të marra, për një mirëadministrim të vendit, për ruajtjen e rendit

dhe të sigurisë publike etj.

Nëpërmjet një këndvështrimi ndryshe dhe dokumentave të reja të siguruara në

disa burime, jemi ndalur të trajtojmë dy problemet më të mprehta të kohës së Vidit: atë të

Kryengritjes së Shqipërisë së Mesme dhe të lëvizjes “Vorio-Epirote”.

Në këtë kontekst është analizuar qartë situata në Elbasan në prag të shpërthimit

të Kryengritjes së Shqipërisë së Mesme, sa dhe si popullsia e Elbasanit dhe e rrethinave

të tij e mbështeti këtë kryengritje, gjendja e frikës dhe e terrorit në të cilën gjendeshin

elbasanasit si dhe është trajtuar angazhimi i popullsisë së trevës dhe i elementëve

përparimtarë e nacionalistë elbasanas në mbrojtje të të drejtave dhe sovranitetit

kombëtar, ruajtjen e rendit dhe të qetësisë në vend, bashkëpunimi me qeverinë qendrore

në grumbullimin e vullnetarëve, pajisja e tyre me armë dhe municione si dhe dërgimi i

tyre në mbrojtje të kufirit kundër lëvizjes “Vorio-Epirote”.

Në kreun e katërt fokusi kryesor i studimit ka qenë trajtimi dhe analiza e situatës

në Elbasan dhe rrethinat e tij gjatë pushtimit serb, bullgar, austro-hungarez dhe italian

në periudhën e Luftës së Parë Botërore dhe pas saj, rrethanat në të cilat ndodhën

pushtimet, politika, masat e marra prej tyre, qëndrimet dhe përpjekjet e popullit

elbasanas ndaj pushtuesit. Është analizuar situata politike, ekonomike, shoqërore dhe

arsimore në të cilën ndodhej treva e Elbasanit nën ndikimin dhe influencën e tyre,

përpjekjet e personaliteteve më në zë në vend për thirrjen e një Kongresi Kombëtar në

vitin 1916 për riorganizimin e qeverisë dhe kthimin e Princ Vidit në Shqipëri, situata e

vështirë në Elbasan dhe më gjerë, rëndësia e mbajtjes së këtij kongresi si dhe shkaqet e

pasojat në mos organizimin e tij.

Në këtë kre, është parashtruar në mënyrë të plotë edhe veprimtaria patriotike e

elbasanasve në mbrojtje të të drejtave kombëtare. Hollësisht janë trajtuar masat dhe

reformat politike, ekonomike, shoqërore e arsimore të ndërmarra nga pushtuesit austro-

hungarez, italian dhe përpjekjet e bëra nga personalitetet më në zë të lëvizjes kombëtare

shqiptare, brenda dhe jashtë vendit, për thirrjen e një Kongresi Kombëtar, rrethanat e

mbajtjes së Kongresit të Durrësit, rëndësia e tij, pjesëmarrja e përfaqësuesve të trevës së

Elbasanit në këtë kongres dhe ngritja e administratës në Elbasan gjatë qeverisë së

Durrësit. Mbrojtja e të drejtave kombëtare në Konferencën e Paqes në Paris, si dhe

10

ndikimi italian i qeverisë së Durrësit janë disa nga problemet e tjera të trajtuara dhe

analizuara në këtë punim. Në mënyrë të hollësishme në këtë kre janë paraqitur dhe

figurat dhe personalitetet e njohura elbasanase, në rang treve dhe vendi, si Aqif Biçakçiu,

Lef Nosi, Ahmet Dakli, Shefqet Daiu, Aleksandër Xhuvani, e të tjerë, në të gjitha aspektet,

duke evidentuar traditat e hershme të këtij qyteti, dhe angazhimin total të tyre për

periudhën për të cilën flasim.

Sfidat me të cilat na është dashur të përballemi gjatë hartimit të këtij punimi kanë

qenë të shumta. Marrja në studim e kësaj periudhe historike ka qenë një sfidë më vete,

pasi harku kohor 1912-1920 përbën një nga periudhat më dinamike dhe më të

rëndësishme të historisë tonë kombëtare, kur ka munguar një studim i plotë dhe kompleks

për zhvillimet historike të Elbasanit me nënnjësitë administrative të tij. Sigurimi i

materialeve dokumentare origjinale për periudhën e marrë në studim, ka qenë një tjetër

sfidë e vështirë me të cilën jemi përballur, mbasi ndjehen mungesa të konsiderueshme.

Për hartimin e kësaj teme doktorature më është dashur të shfrytëzoj burime të

shumta, konkretisht: fondet e Arkivit Qendror Shtetëror në Tiranë, si:“Shefqet

Vërlaci”,“Qeveria e Përkohshme”, “Lef Nosi”, “Dervish Biçaku”, “Prefektura e

Elbasanit”, “Prefektura e Vlorës”, “Koleksion Dokumentash”, “Aqif Pashë Biçakçiu”,

“Delegacia e Punëve të Brendshme”, “Komiteti i Kosovës”, “Kongresi i Lushnjes”,

“Qamil Musa Haxhifeza”, F. 245/III, F. 271, F. 886, F. 32, F. 56, F. 68, F. 288, F. 840,

F. 70, F. 485, F. 69 të tjerë. Në fondet e mësipërme puna jonë ka konsistuar në

hulumtimin, kërkimin, analizimin dhe vlerësimin e materialit të dokumentuar për

zhvillimet politike në trevën e Elbasanit dhe në nënnjësitë administrative të tij që nga

shpallja e Pavarësisë në proçeset e formimit të shtetit shqiptar, përgjatë Luftës së Parë

Botërore, deri në prag të mbajtjes së Kongresit të Lushnjes.

Pjesa më e madhe e materialit të siguruar nga këto fonde arkivore janë të llojit:

telegrame, letra, nota proteste, proçesverbale të Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit,

të Qeverisë së Vlorës drejtuar Prefekturës së Elbasanit dhe nënprefekturave të saj,

përshkrime ngjarjesh, protestash, thirrjesh të bëra nga mjaft figura e personalitete

elbasanase në lidhje me zhvillimet politike, ekonomike, shoqërore, kulturore të kësaj

treve gjatë periudhës 1912-1920 etj.

11

Krahas burimeve arkivore shqiptare studimi është mbështetur edhe në burimet

arkivore Austro-Hungareze, pranë Qendrës së Studimeve Albanalogjike, koleksioni i

dokumenteve për periudhën nga shpallja e Pavarësisë deri në vitin 1918, ku janë qëmtuar

të dhëna interesante rreth temës në fjalë. Hulumtimi i dokumentacionit austro-hungarez

na ndriçon në një njohje më të plotë të zhvillimeve politike, shoqërore dhe ekonomike në

trojet shqiptare brenda dhe jashtë kufijve të shtetit shqiptar.

Një vend të rëndësishëm zënë dokumentet e Muzeut të rrethit Elbasan (AME),

dorëshkrimet dhe letërkëmbimet e mjaft prej personaliteteve të njohura të kohës, nga të

cilat janë nxjerrë një material i mjaftueshëm.

Me vlerë janë edhe një sërë dokumentesh arkivore të botuara pas vitit 1990 si:

Dokumenta historike për t’i shërbyer historisë tonë kombëtare, përgatitur nga Lef Nosi,

Përmbledhje dokumentesh për“Aqif Pashë Elbasanin”, përgatitur nga Mentar Belegu,

Hysen Kordha, Rudina Mita, Tiranë 2012; “Dokumente Britanike për Shqipërinë dhe

shqiptarët” të historianes Valentina Duka Vëll.I dhe Vëll.II, Tiranë 2012; Dokumente

Franceze për Shqipërinë dhe shqiptarët më 1912, Vëll.I dhe Vëll.II, përgatitur nga

Muhamet Shatri, Tiranë 2012; dokumente të botuara për Ismail Qemalin, (1888-1919)

Tiranë 1982;“Qeverinë e Përkohshme të Vlorës dhe veprimtarinë e saj” botim i

Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave të Shqipërisë Tiranë 1982; Shqipëria në

Dokumentet Austro-Hungareze (1912) Vëll II, Ferit Duka, Dritan Egro, Sokol Gjermeni,

Tiranë 2012 etj.

Me interes janë një sërë punimesh si monografi, studime dhe artikuj shkencor të

autorëve elbasanas, botuar para dhe pas vitit 1990. Këtu do të veçonim: botime të

bashkisë së Elbasanit si: “Në Panteon drejt Panteonit 2000”, “Elbasani- Enciklopedi”,

“Normalja në fokus të bashkohësisë”, “Histori e shkurtër e trevës së Elbasanit” e autorit

elbasanas Shyqyri Demiri, “Elbasani në luftë për çlirim” punim i Petro Kitës, “Shkollat

e para kombëtare shqipe” të Hysni Myzyrit, monografi e Rudina Mitës “Elbasani jeta

politike në vitet 1920-1924”, “Aqif Elbasani Figurë e Ndritur e Kombit Shqiptar” Kadri

Musai, “Hulumtime etnologjike” të Kujtim Bevapit, “Elbasani në vitet 1892-1908 sipas

regjistrave osmane” të Zhuljeta Kadillit.

Punimet e autorëve shqiptar si, Kristo Frashëri, Stefanaq Pollo, Arben Puto,

Valentina Duka, Ferit Duka, Hysni Myzyri, Kastriot Dervishi, dhe të studiuesve të huaj si

12

Joseph Swire, Nuray Bozbora, Bernd, J.Fischer, E. Jacques, Edith Durham, Nicola Guy e

të tjerë. Në punim janë shfrytëzuar kujtimet e protagonistëve të kohës të botuara si:

“Aubrey Herbert Miku i madh i shqiptarëve dhe krijimi i Shqipërisë së sotme 1904-

1923”. Heaton Armstrong “Shqipëria, Gjashtë muaj Mbretëri”, Kujtimet e sekretarit të

Princ Vidit, pa harruar edhe kujtimet e botuara në gjuhën shqipe të Eqerem Vlorës,

“Kujtime 1912-1925”, Syrja Vlorës, “Kujtime nga fundi i sundimit osman në luftën e

Vlorës”, Sejfi Vllamasi “Ballafaqime politike në Shqipëri 1897-1942”.

Një vend i veçantë i është kushtuar edhe shtypit të kohës, gazetave lokale si:

“Tomorri” apo të tjera të botuara brenda dhe jashtë vendit, si “Perlindja e

Shqipëniës”,“Dielli”, “Liri e Shqipërisë”, “Populli”, “Lirija”, “Kombi” etj.

Një nga arritjet thelbësore që sjell ky punim sigurisht, jo në mënyrë shteruese, është

trajtimi i gjerë dhe kompleks i zhvillimeve historike në trevën e Elbasanit në vitet 1912-

1920, që mund të themi se është i pari i këtij lloji, ku hap pas hapi janë trajtuar aspekte të

jetës politike në Elbasan me nënnjësitë administrative, me fakte e të dhëna të shumta, të

veprimtarisë lokale të Elbasanit, që nga Shpallja e Pavarësisë më 1912, deri në vitin

1920. Nga njëra etapë në tjetrën, në evolucion dhe me specifikat përkatëse, janë

analizuar në vijimësi si aspektet administrative, ashtu dhe ato ekonomike, shoqërore,

fetare, kulturore dhe arsimore të kësaj prefekture, me synim rindërtimin e një imazhi të

kohës, duke sjellë një kontribut origjinal për studimin e kësaj periudhe historike.

Për herë të parë në mënyrë të detajuar evidentohen raportet e pushtetit lokal në

Elbasan me atë qendror, Qeverinë e Përkohshme të Vlorës, me Komisionin

Ndërkombëtar të Kontrollit, me qeverinë e Vidit, si dhe raportet me pushtuesit serbë,

bullgarë, austro-hungarezë, italianë, si dhe me qeverinë e Durrësit.

Si një arritje tjetër të punimit, do të evidentonim të dhënat dhe analizat përkatëse

të rolit të popullsisë së Elbasanit në pritje të refugjatëve dibranë dhe atyre çamë situatat

e krijuara aty me shtrirjen në këtë krahinë të lëvizjes esadiste, të qëndrimit të segmenteve

të ndryshëm shoqëror ndaj saj dhe qëndrimet ndaj të ashtuquajturës “lëvizjes për

autonominë vorio-epirote” në jug të vendit.

Ajo çka do të sillte një kontribut në punimin tonë, ishte kërkimi, zbulimi dhe

mbështetja e punimit tonë në një gamë të konsiderueshme të burimeve të reja dhe

origjinale arkivore, apo nga shtypi i kohës, ç’ka kanë sjellë prurje dhe këndvështrime te

13

reja dhe interesante në pasqyrimin e zhvillimeve historike për Elbasanin dhe rrethinat në

vitet 1912-1920. Gjithësesi, jemi të ndërgjegjshëm se mbetet ende për të kërkuar në të

ardhmen, mbasi këto vite përballen me mungesa të konsiderueshme.

Në fund të kësaj parathënie, e quaj për obligim të shpreh mirënjohjen dhe

falenderimet e mia të përzemërta për Departamentin e Historisë në Universitetin e

Tiranës, që ka mundësuar miratimin dhe trajtimin e kësaj teme, për Prof. Dr. Valentina

Dukën, Prof. Dr. Ilira Çaushin, për punonjësit e Arkivit të Shtetit, të Institutit të

Historisë, të Arkivit të Muzeut Elbasan, të bibliotekave në Tiranë dhe Elbasan, për

ndihmesën e tyre etj.

Një mirënjohje e veçantë shkon për udhëheqësen time shkencore Prof. Dr.

Fatmira Rama, e cila nëpërmjet, konsulencave, mendimeve, sugjerimeve, dhe vërejtjeve

shkencore ka ndikuar ndjeshëm në përmirësimin dhe ngritjen nga ana shkencore, të këtij

materiali që paraqesim sot para jush. Ju faleminderit.

14

HYRJE

Rilindja Kombëtare Shqiptare ka qenë periudha e një lëvizje mbarëkombëtare me

përmbajtje shoqërore, politike dhe kulturore që synonte realizimin e aspiratave

shumëshekullore të shqiptarëve për liri e pavarësi nga pushtuesit osman. Gjatë Rilindjes

përhapja e kësaj lëvizje me karakter politik, arsimor e kulturor ishte një nevojë që shtroi

zhvillimi ekonomik e shoqëror i kohës. Në këtë periudhë qyteti i Elbasanit dhe trevat

rreth tij kanë zënë një vend të rëndësishëm në historinë e popullit shqiptar. Elbasani, si

një ndër qytetet më të mëdha e më të rëndësishëm gjatë shekullit XVIII – XIX, krahas

qyteteve të tjera të vendit konsiderohej, si kryeqendra e Shqipërisë së Mesme me një

popullsi rreth 10000 banorë e me lagje të shumta1.

Ky qytet dhe trevat e tij kanë dhënë një kontribut të madh si në aspektin historik

dhe në atë arsimor e kulturor në rrafshin kombëtar. Për shkak të pozitës së favorshme

gjeografike Elbasani që nga gjysma e dytë e shekujve XIX karakterizohej nga një ecuri

pozitive në jetën ekonomike si rezultat i zhvillimit të tregtisë dhe zejtarisë. Zhvillimi jo

vetëm i tregut të brendshëm por dhe atij ndërkrahinor e më gjerë u stimulua nga

depërtimi i marrëdhënieve të reja në prodhim. Prodhimi i vogël zejtar përbënte bazën

ekonomike të qytetit me tipare orientale ballkanike. Zhvillimi i ekonomisë monetare dhe

shthurja e disiplinës esnafore i dhanë shtytje krijimit të punishteve zejtare. Ndër zejet më

të përhapura ishte ajo e tekstileve e cila merrej me prodhimin e kostumeve popullore

karakteristike për trevën.

Ky qytet krijoi traditë edhe në përpunimin e metaleve, ku mjeshtrit bakërxhij e

teneqexhij elbasanas shquheshin për prodhimin e enëve të përdorimit të përditshëm, të

armëve të zjarrit, ku më tipike e asaj kohe ishte huta shqiptare prodhuar nga zejtarët

elbasanas2. Për prodhimin e veglave bujqësore, për punimin e drurit ku më karakteristike

ishin punimi i sofrave të bukës, gdhëndja e tavaneve, dyerve, dritareve, përpunimi i

lëkurëve e të tjerë.

1 Valentina Duka, Qytetet e Shqipërisë në vitet 1912-1924, (Tiranë: Toena, 1997), 9.

2 Duka, Qytetet e Shqipërisë, 9.

15

Krahas zhvillimit të zejtarisë kjo trevë kishte të zhvilluar dhe tregtinë. Pazari i

qytetit i njohur me emërtimin “Bezistan” përbëhej nga 580-730 dyqane3 që tregtonin

artikuj të ndryshëm bujqësor, blegtoral e zejtar. Për elbasanasit ky treg përfaqësonte

qendrën dhe simbolin e tregtisë së qytetit4. Ekonomia bujqësore karakterizohej nga një

prapambetje e theksuar. Në trevat e Elbasanit kultivoheshin mjaft kultura bujqësore

rendimentet e të cilave ishin mjaft të ulta, kjo për shkak të teknologjisë së vjetëruar të

prodhimit dhe ekzistencës së regjimit feudal-ushtarak osman. Një vend të rëndësishëm në

ekonominë e kësaj treve zinte edhe blegtoria, e përqendruar në zonat fushore dhe malore.

Nuk kishte pothuajse asnjë ekonomi fshatare pa ekonomi ndihmëse blegtore.

Për shkak të mungesës së rrugëve apo gjendjes jo të përshtatshme të tyre ishte

mjaft e vështirë të realizohej tregtia me krahinat e tjera të vendit apo edhe më gjerë.

Në fund të shekullit të XIX ishin ngritur disa fabrika të vogla për prodhimin e

përpunimin e vajit e të sapunit. Ndër më të rëndësishmet përmendim punishten e sapunit

të vëllezërve Nosi, të cilët në vitin 1889 falë një investimi prej 20000 frangash e kthyen

atë në një fabrikë të vogël5. Në drejtim të prodhimit të vajit krahas mullinjve të

mëparshëm që zotëronin, vëllezërit Nosi ngritën edhe një presë vaji me një fuqi të madhe

hidraulike6. Kjo gjë dëshmonte për përpjekjet në vazhdimësi të asaj shtrese të shoqërisë

shqiptare, e cila synonte zhvillimin e industrisë vendase.

Gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare, Elbasani ishte një qendër ku u zhvillua

një luftë e zjarrtë për emancipim shoqëror e kulturor. Këto zhvillime u pasqyruan dhe

lanë gjurmë edhe në lëvizjen politike në këtë trevë.

Lëvizja kombëtare zhvillimet e saj i pati pothuajse në të njejtën periudhë kur nga

Perandoria Osmane filluan të ndërmerreshin reformat e para centralizuese të Tanzimatit.

Këto reforma sigurisht që nuk do ti shërbenin shqiptarëve në shkallën e duhur pasi, nuk u

njihej kombësia, nuk u jepej asnjë e drejtë kombëtare, u mohohej e drejta për

vetëqeverisje, nuk lejoheshin të mësonin shkrim e këndim në gjuhë amtare7. Do të ishin

këto pakënaqësi gjithnjë e në rritje tek shqiptarët, që çuan edhe në formimin e Lidhjes

Shqiptare të Prizrenit në vitet 1878-1881. Kërkesat bazë të programit të kësaj Lidhjeje,

3 Historia e Popullit Shqiptar, vëll. II, (Tiranë: Toena, 2002), 49.

4 Zhuljeta Kadilli Daja, Elbasani në vitet 1892-1908 sipas regjistrave osmane, (Tiranë: Morava, 2014), 204.

5 Kadilli, Elbasani në vitet 1892-1908, 198.

6 Kadilli, Elbasani në vitet 1892-1908, 185.

7 Historia e Popullit Shqiptar, vëllimi II, 76.

16

qëndronin në mbrojtje të të drejtave themelore të shqiptarëve, në paprekshmërinë e

trojeve etnike, bashkimi si një njësi e vetme jo vetëm territoriale por edhe administrative,

në mbrojtje të kërkesës për autonomi si prelud drejt pavarësisë kombëtare dhe shkëputjes

së plotë nga Perandoria Osmane8.

Zbatueshmëria e këtyre reformave nga Perandoria Osmane në vend shkaktoi një situatë të

vështirë dhe pakënaqësia tek shqiptarët shkallë-shkallë erdhi gjithnjë e në rritje duke u

shndërruar në kryengritje të armatosur. Fillimisht këto kryengritje patën karakter lokal,

duke u kthyer më vonë në kryengritje me karakter të përgjithshëm dhe të

mirëorganizuara. Edhe në trevën e Elbasanit si në të gjithë vendin pakënaqësia ndaj

zbatimit të këtyre reformave u shfaq dukshëm. Shtypja shoqërore dhe politike në këtë

trevë erdhën si pasojë e këtyre faktorëve si: prapambetja e trevës dhe e vendit në

përgjithësi, dhuna e ndërmarrë ndaj popullsisë, kontradiktat midis nëpunësve të

administratës lokale dhe popullsisë së thjeshtë, mos respektimi i të drejtave kombëtare,

përbërja e administratës vetëm nga nëpunës me kombësi të huaj, vjedhjet e shumta dhe

arbitrariteti në administratën e qytetit dhe në nënnjësitë administrative të tij, vendosja e

taksave të shumta, korrupsioni në gjykata, zgjatja e shërbimit të detyruar ushtarak, mos

lejimi i arsimimit në gjuhë amtare, mbrojtjes dhe përdorimit të simboleve kombëtare etj.

Në vitin 1896 në këtë qytet për shkak të mbledhjes së taksës për nevojat e

shkollave të huaja nga sundimi osman, elbasanasit i dërguan një peticion qeveritarëve

turq të sanxhakut dhe kërkuan jo vetëm heqjen e kësaj takse, por dhe hapjen e shkollave

shqipe në vend të atyre të huaja. Ky peticion nga ana e regjimit turk u la në heshtje,

atëherë banorët e kësaj treve u përgatitën për kryengritje. Raste të ngritjes krye janë

konstatuar kryesisht “11 herë në zonën e Quksit dhe 17 herë në qytetin e Elbasanit”9. Ky

opinion ishte i pranishëm dhe në katundet Polis e Shushicë të zonës së Shpatit. Lëvizje të

tilla u përhapën gjatë vitit 1897 dhe në vazhdim në të gjithë Shqipërinë e mesme dhe atë

të jugut. Qëllimi përfundimtar i tyre ishte intensifikimi i aktiviteteve për arsimin dhe

gjuhën kombëtare dhe sigurimi i autonomisë së vendit10

. Mbi zgjerimin e veprimtarisë

patriotike në drejtim të përhapjes së shkollave në gjuhën shqipe në këtë trevë

informohemi edhe nga korrespondencat e bëra të konsujve të huaj të Manastirit. Në një

8 Kristo Frashëri, Lidhja Shqiptare e Prizrenit 1878-1881, (Tiranë: Toena, 1997), 421.

9 Hysni Myzyri, Shkolla e parë kombëtare shqiptare, (Tiranë: 8 Nëntori, 1978), 174.

10 Bozbora, Shqipëria dhe nacionalizmi shqiptar në Perandorinë Osmane, (Tiranë: Dituria 2002), 230.

17

raport të konsullit austriak të Manastirit drejtuar eprorëve të tij në tetor 1899 shkruhej se,

“dëshira e popullsisë së trevës së Elbasanit për shkolla shqipe ishte mjaft e madhe por

mungesa e mësuesve përbënte shkakun kryesor të mos hapjes së këtyre shkollave”11

.

Në vitin 1907 po në këtë sanxhak, si pasojë e pakënaqësisë së kësaj popullsie nga

administrata osmane, dhe barrës së rëndë të taksave, populli dëboi Mytesarifin

(përfaqësuesi më i lartë i administratës) turk Qemal Pasha, përfaqësues të ligjit, të fesë

dhe komandantin e xhandarmërisë.

Edhe banorët e kazasë Peqinit të indinjuar nga gjendja e rëndë ekonomike,

shoqërore dhe kulturore në të cilën ndodheshin dëbuan përfaqësuesin turk.

Qeveria osmane e shqetësuar nga ngritja krye e popullsisë së kësaj treve si dhe

nga përhapja e lajmit se kryengritësit kërkonin më shumë të drejta kombëtare, dërgoi në

Elbasan forca të shumta ushtarake, dhe artileri të rëndë të komanduara nga Shemsi

Pasha12

. Kjo kryengritje u shtyp egërsisht e u morën masa të ashpra për të mos lejuar as

shfaqen më të vogël të ngritjes krye nga shqiptarët.

Të njohura janë lëvizjet në këtë trevë, ashtu si në të gjithë qytetet e vendit, lëvizje

nga të cilat patën pikënisje një varg revoltash e kryengritjesh të armatosura të cilat

rrezikuan seriozisht regjimin osman. Fushatat e reaksionit xhonturk u thyen përpara

qëndresës së fuqishme të populli shqiptar, i cili u ngrit në mbrojtje të të drejtave të tij

kombëtare. Ngritja krye e fshatarëve të zonave malore, u shoqërua edhe me mbështetjen e

fshatarëve të zonave fushore të trevës, të cilët nuk ishin aktivizuar në mbrojtje të të

drejtave të tyre deri në vitin 1908. Protesta pati edhe nga popullsia e Elbasanit, e cila u

ngrit në një manifestim masiv, ku morën pjesë rreth 7000 fshatarë dhe qytetarë nga të

gjitha trevat e qytetit me qëllim mbrojtjen e alfabetit shqip e mësimin e gjuhës amtare13

.

Ky manifestim u organizua nën pjesëmarrjen e shumë personaliteteve si: Lef Nosi, Muç

Shqiptari, Beqir Plangarica, Ali Çiftja, Hysen Hostopalli, Beqir Mezja, Emin Haxhiademi

e të tjerë.

Gjatë kësaj kohe elbasanasit, ashtu sikurse të gjithë shqiptarët, përforcuan bindjen

se përmbysja e regjimit sulltanor, do të krijonte kushtet e favorshme për një Shqipëri

11

Haus und Hof Staats Archiv, Wien, Politisches Archiv, Albanien (më tej) HHStA PA, në Arkivin e

Institutit të Historisë Tiranë (më tej) AIHT, (Raport i konsullit austro-hungarez të Manastirit, nr 67, 26 tetor

1899. 12

Historia e Popullit Shqiptar, vëll II, 324. 13

Historia e Shqipërisë, vëll II, 37.

18

autonome dhe mbrojtjen e tërësisë territoriale, duke dalë në përkrahje të një rendi të ri

kushtetues që të njihte të drejtat kombëtare të tyre. Një grup personalitetesh të shquar në

vend me prirje nacionaliste ishin të vetëdijshëm se shqiptarët nuk ishin ende të përgatitur

për pavarësinë. Në kushtet dhe rrethanat e krijuara, platforma politike e udhëheqësve

shqiptarë prirej natyrshëm në përputhje me politikën e Turqve të Rinj14

. Edhe treva e

Elbasanit mbështeti nismën e këtyre personaliteteve shqiptare për të bashkëpunuar me

lëvizjen e Turqve të Rinj. Madje qysh në vitet 1896-1897 jo vetëm në këtë trevë por edhe

në të gjithë vendin, u ngritën bërthama të shoqërisë “Bashkim e Përparim”, falë

ndihmesës së disa veprimtarëve shqiptarë, ku ndër më aktivët ishte Ibrahim Temo15

. Në

thirrjet e bëra për shpalljen e kushtetutës, në fillim të korrikut të vitit 1908, drejtuar të

gjithë shqiptarëve nga ky komitet për të përmbysur regjimin e vjetër premtohej, rishikimi

i taksave dhe mënjanimi i arbitraritetit të nëpunësve, dhënia e autonomisë për shqiptarët.

Popullsia e sanxhakut të Elbasanit doli në mbështetje të kësaj kryengritjeje.

Me shpalljen e Hyrjetit në 23 korrik të 1908 dhe me zhvillimin e zgjedhjeve

parlamentare në Perandorinë Otomane, ashtu si në mbarë vendin, dhe në Elbasan pati

debate e diskutime ndërmjet atdhetarëve me pikëpamje radikale dhe të moderuar, lidhur

me kandidaturat pjesëmarrëse në parlament. Për këtë qytet, përballë kandidaturës së

Abdullah Mahir efendiut, që përkrahej nga xhonturqit, u vendos kandidatura e një ndër

përkrahësve më të zjarrtë të arsimit dhe të kulturës në gjuhën shqipe, ajo e atdhetarit

Ibrahim Temo16

. Mbështetjen më të madhe kjo kandidaturë e gëzonte nga atdhetarët

elbasanas e sidomos nga të rinjtë e qytetit. Pavarësisht kësaj mbështetjeje doktor Ibrahim

Temo nuk arriti të zgjidhej si deputet i këtij sanxhaku, kjo për shkak të propagandës së

ndërmarrë nga autoritetet xhonturke dhe kundërshtimit nga krahu tjetër, kryesisht nga

Dervish bej Biçaku. Për në parlamentin e ri në Stamboll u propozua nga Lef Nosi një

tjetër kandidaturë, ajo e Dervish Himës si pjesëmarrës i lëvizjes së Turqve të Rinj në

Elbasan por edhe si kontribues në ngritjen dhe funksionimin e degëve të reja të kësaj

lëvizjeje në qytete të ndryshme17

.

14

Joseph Swire, Shqipëria: Ngritja e një mbretërie (Tiranë: Dituria, 2005), 78. 15

Bozbora, Shqipëria, 242. 16

A.SH.SH, Historia e Popullit Shqiptar, vëll II, (Tiranë: Toena, 2002), 396. 17

Arkivi i Muzeut Elbasan (më tej AME), Fondi (më tej F) 22, viti 1908, Dosja (më tej D) 2, Letra e Nolit

drejtuar Lef Nosit, fq 5.

19

Elbasanasit kanë dhënë një kontribut të madh në realizimin e aspiratave për liri e

pavarësi, pa dallim feje apo shtrese, duke shfrytëzuar rrethanat e krijuara pas shpalljes së

kushtetutës në korrik të vitit 1908, për organizimin dhe ngritjen në një shkallë më të lartë

të lëvizjes politiko-kulturore në këtë trevë. Toleranca fetare e elbasanasve dhe e

shqiptarëve në tërësi do të shërbente më së miri për krijimin e një kohezioni mes

segmenteve të shoqërisë në këtë trevë, për rritjen e ndërgjegjes kombëtare në luftë të

përbashkët për bashkimin kombëtar.

Pas shpalljes së Hyrjetit në Turqi, në Elbasan brenda një periudhe të shkurtër

kohore, u krijuan disa klube e shoqëri patriotike dhe kulturore si “Bashkimi” 2-3 gusht të

vitit 1908 dhe “Vllaznia” 18 prill të vitit 1909. Ngritja e mjaft klubeve jo vetëm në

Elbasan por edhe në qytete të tjera me karakter kulturor e politik dëshmon pikërisht për

rritjen e lëvizjes kombëtare shqiptare. Krijimi i klubeve u mirëprit me gëzim në të gjithë

trevën. Klubi “Bashkimi” u arrit të krijohej vetëm pas zgjidhjes së konfliktit midis

atdhetarëve elbasanas dhe xhonturqve, që mbështeteshin nga turkomanë vendas, që bënë

çmos për mos krijimin e këtyre klubeve. Klubi “Bashkimi” në përbërje të tij kishte Refik

Myftiun si kryetar, post të cilin ai e mbajti deri në tetor të 1909. Mbas zgjedhjeve të reja

vendin e tij e zuri Hysen Hastopalli, nënkryetar Dhimitër Buda i cili pas dhënies së

dorëheqjes në 1908 u zëvendësua nga Hysen Hastopalli, sekretar Simon Shuteriqi dhe

nënsekretar Ahmet Dakli18

. Karakteri i këtij klubi nuk ishte thjesht kulturor por edhe

politik. Qëllimi i krijimit të klubit “Bashkimi” ishte përhapja e gjuhës shqipe, zhvillimi i

arsimit dhe i kulturës kombëtare si dhe rritja e ndërgjegjes së popullsisë në të gjithë

trevën e Elbasanit. Mbi veprimtarinë dhe aktivitetin e këtij klubi janë dhënë vlerësime të

shumta jo vetëm nga studiues vendas por edhe të huaj.

Studiuesi elbasanas Shyqyri Demiri konfirmon edhe njëherë vlerësimin e dhënë

nga patriotë e atdhetarë shqiptarë për klubin e Elbasanit si “klubi qendror në Shqipëri”19

.

Vlerësime ka pasur edhe nga studiuesja Nathalie Clayer e cila e konsideron klubin

Bashkimi si “djepin e nacionalizmit shqiptar në Shqipërinë e Mesme”20

.

18

Kujtim Bevapi, Hulumtime etnologjike, (Elbasan: Sejko 2007), 127. 19

Shyqyri Demiri, Histori e shkurtër e trevës së Elbasanit, (Tiranë: Egnatia, 2006), 94. 20

Nathalie Clayer. Në fillimet e Nacionalizmit shqiptar, Lindja e një kombi me shumicë myslimane në

Europë, (Tiranë “Përpjekja”, 2009), 78.

20

Klubi patriotik “Vllaznia” me drejtues Dervish Ibrahimin dhe nënkryetar

intelektualin e shquar elbasanas Lef Nosin u krijua më prill 1909 me qëllim që të

përhapte mësimin e gjuhës amtare në këtë trevë21

. Në maj të vitit 1909 në këtë trevë u

krijua dhe shoqëria “Afërdita”, kryetar i së cilës ishte Lef Nosi dhe nënkryetar Fot

Papajani22

.

Ja si përshkruhet nga shtypi i kohës krijimi i shoqërisë “Afërdita”: “Vëllezën

Shqiptarë! Kemi ngrefun këtu n`Elbasan nji shoqëni me emrin “Afërdita”. Qëllimi i kësaj

shoqënie asht që të përmbajë dorë për dore nji bandë muzikore me anë të së cilës të

përhapet ndjenjat e larta ndër shqiptarët e këtyne anëve”23

. Klubet dhe shoqëritë e

krijuara drejtoheshin nga një këshill mbikqyrës dhe kontrollues me në krye Aqif

Biçakçiun.

Në 14-22 nëntor të 1908 u mbajt Kongresi i Manastirit, ku treva e Elbasanit u

përfaqësua nga delegatët e zgjedhur nga kryesia e klubit të Elbasanit konkretisht Taqi

Buda, Simon Shuteriqi dhe Kamer Sejdini24

. Nga burime të tjera informohemi se në

Kongresin e Manastirit kanë marrë pjesë si përfaqësues të Elbasanit edhe Petër Dodbiba,

Josif Haxhimima dhe Lef Nosi25

. Elbasanasi Taqi Buda do të zgjidhej me votim të

fshehtë si pjesë e komisionit prej 11 anëtarësh me kompetenca të plota. Këta delegatë iu

bashkuan përfaqësuesve të klubeve dhe shoqërive të ndryshme brenda dhe jashtë vendit,

duke dhënë kontributin e tyre në zgjidhjen përfundimtare të çështjes së alfabetit të gjuhës

shqipe dhe në përparimin e mëtejshëm të kombit shqiptar.

Mbajtja e këtij kongresi kishte karakter mbarëkombëtar, pasi në këtë kongres u

shqyrtuan problemet më imediate të kohës kryesisht të aspektit politik dhe kulturor të

vendit, sidomos në përcaktimin e një alfabeti unik kombëtar me bazë latine dhe të

përcaktimit të një strategjie të përbashkët për çeljen e zhvillimin e shkollave në gjuhën

shqipe.

Mos mbajtja e premtimit për dhënien e autonomisë shqiptarëve pas shpalljes së

Kushtetutës dhe shtimi i mosmarrëveshjeve mes nacionalistëve shqiptare dhe shoqërisë

21

AQSH, F. 102, D. 46, fl 2-3. 22

Në Panteon drejt Panteonit 2000, (Elbasan: Silver, 2000), 134. 23

Tomorri, 1910, Elbasani Mars 20, Nr.5. 24

AQSH, F. Klubi Shqiptar “Bashkimi” Manastir, D. 5, fl 239. 25

Elbasani-Enciklopedi, (Elbasan; Sejko 2003), 303.

21

“Bashkim e Përparim”, çoi në prishjen e aleancës së krijuar mes tyre. Në këto kushte

lëvizja nacionaliste shqiptare filloi të marrë dimesione të reja26

.

Pavarësisht nga rreziqet që hasën patriotët e intelektualët elbasanas nga regjimi i

ri kushtetues, (kërcënime, arrestime, burgosje), të karakterizuar nga patriotizmi e

atdhedashuria, ata dolën në mbështetje të Kongresit të Manastirit dhe të vendimeve të tij.

Në shumë krahina të vendit edhe në Elbasan u organizuan mbledhje të fshehta, duke

mbajtur një qëndrim të njejtë, mosbesues ndaj Komitetit Xhonturk, duke parashtruar dhe

mbrojtur kërkesa të tilla si: vendosja e një alfabeti të vetëm në gjuhën shqipe, përhapja e

shkrimit dhe shkollave shqipe si dhe për futjen e gjuhës shqipe si gjuhë mësimi në

shkollat e huaja në vend.

Mbajtja e këtyre mbledhjeve të fshehta gjatë viti 1909, siguroi përkrahjen në

vazhdimësi të lëvizjes në këtë trevë, por edhe në rrethinat e saj, zhvillimin e arsimit dhe

të kulturës në gjuhën shqipe si dhe për një Shqipëri autonome e çlirim kombëtar.

Xhon-turqit në vitin 1909 u përpoqën të krijonin disa klubeve me karakter osman

në sanxhakun e Elbasanit, kundër aspiratave kombëtare të shqiptarëve për liri e arsimim.

Kjo gjë shtoi më tepër shqetësimin e patriotëve elbasanas, të cilët edhe pse ndeshën në

pengesa serioze nga regjimi në pushtet e shndërruan këtë çështje nga një lëvizje arsimore

e kulturore, në një luftë me karakter politik antiosman. Ndërkohë, ecuria e lëvizjes

kombëtare kryesisht në fushën e arsimit kombëtar shqiptar gjatë viteve 1908-1910 bënë

që reaksioni xhon-turk të kundërvepronte herë pas here kundër shprehjeve të

nacionalizmit shqiptar duke arritur deri në disa ekspedita ndëshkimore.

Në fushën e arsimit dhe të kulturës u shquan disa nga personalitetet më të shquara

të qytetit si Konstandin Kristoforidhi, Losh Papamihali, Muç Shqiptari, Dhimitër Tush

Pina, Osman Berberi, Hysen Ceka, Amina Bibeja e të tjerë, të cilët me kontributin e tyre

ngritën lart vlerat e kulturën e kësaj treve dhe të arsimit kombëtar.

Konstandin Kristoforidhi ishte jo vetëm një mjeshtër i rrallë i përkthimit, lëvrues i

gjuhës shqipe, por dhe një nga gjuhëtarët më të shquar të shekullit të XIX. Ai cilësohet

edhe si themelues i “shkollës shëtitëse” gjatë kësaj periudhe. Nën shprehjen: “Shqipëria

26

Bozbora, Shqipëria, 232.

22

nuk mësohet dot, nuk ndritohet, e nuk qytetërohet me gjuhë të huaj, përveç me gjuhën e

mëmës që është shqipja” ai ka punuar për një unifikim dhe bashkim të gjuhës letrare27

.

Edhe Losh Papamihali ka dhënë një kontribut të vyer në mësimin e shkrimit e të

këndimit në gjuhën amtare. Një tjetër personalitet i shquar ka qenë Muç Shqiptari ku

veprimtaria e tij ishte e përqendruar në shpërndarjen e librave, gazetave, revistave shqipe

për të gjitha shtresat e shoqërisë në Elbasan aq sa: “dyqani i tij për të shitur gastarina

ishte shndërruar në një librari ilegale për të gjithë qytetarët që kërkonin me etje të

mësonin gjuhën e nënës”28

.

Një tjetër personalitet ishte Dhimitër Tush Pina që me kontributin e tij “u mësonte

fshehurazi abetaren nxënësve që kishte besim”29

.

Edhe patrioti Hysen Ceka u tregua i gatshëm të punonte si mësues i gjuhës shqipe

në fshatin Nezhan. Në fshatin Valësh, mësuesi dhe patrioti elbasanas Amina Bibeja, u

mësonte natën nxënësve të tij gjuhën shqipe.

Në fushën e mendimit pedagogjik, rilindasit elbasanas u mbështetën tek krijimi i

shkollave kombëtare me karakter laik. Ndër shkollat e para shqipe të çelura në vend gjatë

viteve 1908-1909 ishte shkolla e natës, e hapur në qytetin e Elbasanit më 2 gusht 1908.

Ndër mësuesit e parë që drejtuan këtë shkollë ishin: Fejzulla Guranjaku, Myrteza

Karadaku, Haxhi Myslimi dhe në vazhdimësi të tyre kanë qenë: Simon Shuteriqi, Petër

Dodbiba, Jovan Dimitresku, Ahmet Gashi, Mustafa Curri, Ibrahim Sheguni.

Në këtë vit në Elbasan zgjidhet për herë të parë si kryetar i bashkisë në Elbasan

patrioti Emin Haxhiademi. Përpjekjet e kësaj treve nuk rreshtën, me qëllim që t`i

akordohej edhe asaj liria për t’u arsimuar në gjuhën kombëtare. Përpjekjet e klubeve e

shoqërive të qytetit kanë qenë të shumta, jo vetëm për mësimin e gjuhës amtare në

shkollat e huaja, por dhe për hapjen e shkollave shqipe. Me futjen e gjuhës shqipe si

gjuhë mësimi në shkollat e huaja të kësaj treve u shtuan nevojave për libra shqip, të cilat

siguroheshin vetëm nga kolonitë atdhetare të Bukureshtit dhe të Sofjes. Kërkesa të mëdha

për libra e abetare shqip ishin të shumta dhe nga zona të tilla si: Peqini, Gramshi, Qukësi.

Këto kërkesa i paraqiteshin përfaqësuesve të klubit “Bashkimi” në Elbasan30

.

27

Në Panteon drejt Panteonit 2000, 67. 28

Elbasani-Enciklopedi, vëll I, (Elbasan: Silver 2000), 67. 29

Zhvillimi i arsimit në Elbasan, (Elbasan: 1967), 11. 30

Historia e popullit shqiptar vëll II, 390.

23

Me ndihmën e patriotit Aqif Biçakçiu u bë e mundur të sigurohej në shtator të viti

1908, pagesa e mësuesve me kontributin e mbledhur nga arsimdashës të trevës. Këta

mësues do të mësonin gjuhën e kulturën shqipe në shkollat e kësaj treve. Nga klubi

Bashkimi i Elbasanit u bënë përpjekje për gjetjen e një mësueseje për mësimin e vajzave

të qytetit. Për kualifikimin e këtyre mësuesve nga klubi “Bashkimi” i Elbasanit në shtator

të vitit 1908 u ngritën kurse për kualifikimin e tyre, me gjithë kundërshtimin nga regjimi

xhonturk.

Në vitin 1909 klubi i Elbasanit arriti të mbledhë disa të holla nga popullsia e

trevës “për të mbajtur 4 shkolla shqipe, një në qytet me 100 nxënës e tre në fshatra me

nga 60 nxënës secila”31

. Në shkollat e qytetit e të fshatrave ishin caktuar nga klubi

“Bashkimi” disa mësues “shëtitës” me qëllim, “…vetëm të mësojnë djemt e vajzat në

gjuhë të vet”32

. Ndër këta përmendim: Konstandin Kristoforidhi, Losh Papamihali, Ali

Çaushi, Alush Saraçi, Isuf Qosja etj. Për zonën e Shpatit ky klub emëroi si mësues,

Kodhel Dedjen, Dyle Dervishin, Bim Panxhin. Në një korrenspondencë nga Elbasani

thuhej se: “Shpati sot i gjithë ka nisur të mësojë shqipen”33

.

Kontributi i klubit “Bashkimi” ishte jo vetëm mbajtja e shkollave shqipe, por edhe

e mësuesve që do të jepnin mësimin e gjuhës shqipe në shkollat në gjuhën greke e ato

turke të trevës. Ja si është shprehur shtypi i kohës. “Nëpër të gjithë mësonjtoret e trevës,

klubi i Elbasanit pajtoi dhjetë mësues, tri mësuese të gjuhës shqipe dhe tre mësues në

Shpat”. Krahas shkollave të ditës në Elbasan u hapën dhe 2 shkolla nate, ku mësonin

kryesisht të rriturit, “njëra në lokalin e klubit Bashkimi, e tjetra në lagjen Kala ku

mësonin rreth 80 nxënës”34

. Patriotët bënë përpjekje të shumta që arsimi të

demokratizohej e të ishte i përgjithshëm, ku të mësonin djem e vajza nga fshati dhe

qyteti. Ata kërkuan që arsimi fillor të ishte i detyrueshëm e pa pagesë, pavarësisht

gjendjes së vështirë e të prapambetur të vendit.

Krahas këtyre shkollave në këto vite në Elbasan ekzistonte dhe një shkollë fillore

private në gjuhën turke nën emërtimin “Bazë e përparim” nën drejtimin e Fejzullah

31

Historia e popullit shqiptar vëll II, 400. 32

“Lirija”, Selanik, Vjeshtë e pare (shtator) 1, 1908, 2. 33

“Lirija”, Selanik, Janar 3, 1909, 2. 34

“Lirija”, Selanik, Shkurt 7, 1909, 2.

24

Guranjakut, një nga patriotët e nacionalistët e njohur në luftë kundër regjimit në pushtet

dhe mësues i gjuhës shqipe.

Regjimi osman për ta ndaluar në misionin e tij përdori metoda nga më të

ndryshmet, deri në rrahje dhe tortura në qendër të Namazgjasë, por ai qëndroi si burrat

duke u thënë oficerëve se: “Atdheun dhe gjuhën s`mi merrni dot”35

.

Shkollat shqipe u përballën ndërkohë me pengesa të shumta si pasojë e gjendjes

së vështirë ekonomike në vend dhe vështirësive të krijuara nga regjimi në pushtet, që bëri

të pamundurën për të penguar hapjen e klubeve dhe të shkollave shqipe në të gjithë

vendin.

Në vitet 1908-1909 në Elbasan u bënë arrestime të disa patriotëve që organizonin

klube të fshehta për mësimin e gjuhës amtare dhe mbanin lidhje me patriotë të tjerë nga

shumë treva të vendit. Për këtë arsye valiu i Manastirit, “...u telegrafonte vilajeteve fqinjë

që të arrestonin personat që kishin lidhje me të arrestuarit në Elbasan”36

. Kontrollet në

qytet e në rrugë ishin bërë të zakonshme, aq sa burgjet e qytetit ishin të mbushura plot e

përplot me të arrestuar, të cilët i nënshtroheshin rrahjeve e torturave të ndryshme.

Kontradiktat midis popullsisë dhe nëpunësve turq në trevën e Elbasanit çuan

shpeshherë në ndërrimin e qeveritarëve në këtë qytet. Pavarësisht kontradiktave, patriotë

të shquar elbasanas luftuan kundër politikave të tilla të ndërmarra nga turqit e rinj. Të

zhgënjyer nga reaksioni xhon-turk ndaj lëvizjes kombëtare shqiptare, ata filluan të lidhnin

marrëveshje bashkëpunimi midis tyre kundër këtij regjimi.

Në vitin 1908-1910 lëvizja arsimore e kulturore në qytetin e Elbasanit u

karakterizua nga një shkallë e lartë e organizimit të saj. Pikërisht ky emancipim arsimor-

kulturor solli më pas emancipim politik me mbajtjen e Kongresit Kombëtar të Elbasanit,

dhe me hapjen e shkollës Normale më 1 dhjetor të 1909, duke arritur kulmin me shpalljen

e pavarësisë në Elbasan më 25 nëntor 1912, dhe në rang kombëtar më 28 nëntor të 1912.

Ekzistenca e një mjedisi të përshtatshëm në vend gjatë vitit 1909, krijimi i një

rrjeti të gjerë klubesh e shoqërish patriotike përmendim shoqëritë “Afërdita”, “Dielli”,

“Drita” gjithashtu çelja e një vargu shkollash shqipe të ditës dhe të natës, si dhe botimi

një sërë gazetash të ndryshme me karakter shoqëror e kulturor, kushtëzoi mbajtjen

35

Në Panteon drejt Panteonit, 2000, 109. 36

Hysni, Myzyri, Shkolla e parë kombëtare shqiptare, (Tiranë: 8 Nëntori 1973), 219.

25

pikërisht në qytetin e Elbasanit të një Kongresi Kombëtar. Ky kongres u mbajt në datat 2-

9 shtator 190937

dhe jo rastësisht në këtë qytet, ku do të veçonim ekzistencën e një

mjedisi intelektual, ku kishin vepruar e vepronin personalitete të shquara si: Dhaskal

Todhri, Konstandin Kristoforidhi, Lef Nosi, Aleksandër Xhuvani, Aqif Elbasani e të

tjerë. Një arsye tjetër është pozita e favorshme e Elbasanit, si kryeqendra e Shqipërisë së

Mesme. Ky pozicion mundësoi në lehtësimin e pjesëmarrjes së delegatëve nga të gjitha

trevat e vendit, ku edhe kontributi i popullsisë së kësaj treve në mbështetjen e tij nuk ishte

i vogël.

Nismën për mbajtjen e këtij Kongresi Kombëtar e pati klubi shqiptar i Selanikut

në mbështetje të jehonës së Kongresit të Manastirit. Në këtë kongres morën pjesë rreth 35

përfaqësues nga pjesa më e madhe e trevave shqiptare, nga 28 klube e shoqëri

patriotike38

. Fillimisht selia e parë e këtij kongresi ishte klubi “Bashkimi”, dhe në ditët në

vazhdim punimet do të zhvilloheshin në selinë e klubit “Vllaznia”. Si kryetar i Kongresit

të Elbasanit u vendos me votim të fshehtë Dervish Biçaku, si nënkryetar Mithat Frashëri,

e si shkronjës Simon Shuteriqi e Josif Haxhimima, ku dominuan sa më lart disa

personalitete pikërisht nga Elbasani.

Problemet që u diskutuan në këtë kongres përgjithësisht ishin të karakterit arsimor,

kulturor dhe politik. Ky kongres u karakterizua nga një frymë demokratike, pavarësisht se

pati debate e polemika mbi vendimet e marra, për shkak të përbërjes heterogjene të

pjesëmarrësve. Kongresi i Elbasanit gjatë punimeve të tij vendosi për krijimin e një

shoqërie që do të kujdesej për mbajtjen e Normales por edhe të shkollave të tjera në vend.

Kjo shoqëri qendrën e saj do ta kishte në qytetin e Korçës nën emërtimin “Përparimi”39

.

Kryetar i saj u zgjodh Orhan Pojani dhe arkëtar Idhomene Kosturi. Një vendim tjetër

shumë i rëndësishëm ishte çelja e shkollës Normale në Elbasan, si shkollë e mesme për

përgatitjen e mësuesve për shkollat shqipe.

Shoqëria “Përparimi” do të kishte për detyrë organizimin e administrimin e

ndihmave, të dhuruara prej klubeve e shoqërive atdhetare, brenda dhe jashtë Shqipërisë.

37

Arkivi i Institutit të Historisë, (më tej AIH) Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare 1878-1912, (Tiranë:

Mihal Duri 1978), 199. 38

Historia e popullit shqiptar, vëll II, 415. 39

Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, 200.

26

Ajo do të ndërgjegjësonte çdo shqiptar për të qenë pjesë e kësaj shoqërie, si atdhetarë e

patriotë në mbrojtje të çështjes kombëtare.

Vendimet e Kongresit të Elbasanit dhe formimi i shoqërisë “Përparimi” ndikuan

drejtpërdrejt në zgjerimin e rrjetit të shkollave kombëtare shqiptare, si kurorëzim i

përpjekjeve të patriotëve për zhvillimin e arsimit kombëtar.

Jehona që i bëri shtypi shqiptar kongresit e vendimeve të tij ishte e madhe si

brenda dhe jashtë Shqipërisë. Ja si shprehej shtypi i kohës për kongresin: “....ai vendosi

ashtu sikundër dëshironin të gjithë shqiptarët”40

. Gazeta “Lirija” në Selanik me artikullin

e saj “Ç`presim nga Kongres` i Elbasanit”41

, jepte një informacion të gjerë rreth tij. Edhe

gazeta “Dielli” në Boston i ka bërë jehonë këtij kongresi42

. Ndërsa “Gazeta Shqiptare”

në Bari të Italisë do ta cilësonte Normalen si: “Institutin e parë shqiptar”43

. Shtypi i

kohës duke e quajtur si një domosdoshmëri mbajtjen e këtij kongresi për emancipim e

zhvillim kombëtar, do të bënte thirrje, që t’i bënin shkollat tona më praktike se të huajat,

për lehtësinë që jepte në rradhë të parë gjuha e vendit44

.

Mësimi në shkollën Normale nisi në 1 dhjetor të vitit 1909. Në fillimet e saj ajo

kishte gjithsej 6 klasë dhe 50 nxënës, nga të cilat 3 klasë do të ishin premtore e 3 thjesht

normale45

. Drejtor i parë i Normales u zgjodh Luigj Gurakuqi, ndërsa mësuesit e parë të

saj ishin: Aleksandër Xhuvani, Sotir Peci, Petër Dodbiba, Dhimitër Paparisto, Ibrahim

Dolliu e të tjerë. Patrioti Luigj Gurakuqi gjatë hapjes së shkollës Normale, mbajti një

fjalim të ngrohtë e të zjarrtë që pati një jehonë të gjerë në mbarë shtypin përparimtar të

kohës, që e pasqyroi gjerësisht fjalimin e tij, ku ai shprehej: “Këtu o djelm të dashun nuk

do të ushqeheni vetëm me mësim e me ditunie, po do të përpiqemi t`ju bajmë burra të

ndershëm e shqyptarë të flaktë”46

.

Përhapja e lëvizjes kombëtare antiosmane në Elbasan si dhe vendosmëria e

treguar nga elbasanasit kundër politikës xhon-turke, nxiti Shefqet Turgut Pashën të

ndërmerrte raprezalje të mëdha mbi këtë trevë, shoqëruar me kërcënime jo vetëm zyrtare,

por edhe në rrugë private.

40

“Lidhja Ortodokse”, Korçë, Tetor 2,1909, 5. 41

“Lirija”, Selanik, Korrik 25, 1909, 4. 42

“Dielli”, Boston, Maj 7, 1909. 3. 43

“Gazeta Shqiptare”, Bari, 1930, 57. 44

“Kombi”, Boston, Shtator 4,1908, 6. 45

“Lirija”, Selanik, Vjeshtë e dytë 12, 1909, 3. 46

“Tomorri”, Elbasan, Mars 3, 1910, 2.

27

Veprimtaria antishqiptare e xhon-turqve gjatë vitit 1909-1910 mbështetej në ligjin

mbi bandat. Ky ligj parashikonte dënime tepër të ashpra për të gjithë ata që krijonin çeta

apo ishin pjesë e tyre. Ekzistonte dhe një ligj tjetër mbi shoqëritë, ku dënoheshin të gjithë

organizimet apo shoqëritë ilegale, të krijuara pa miratimin e regjimit osman. Xhon-turqit

në fushatën e tyre për mbylljen e shkollave apo të klubeve kombëtare përdorën ndër të

tjera edhe pushimet nga puna të mësuesve që u mësonin gjuhën shqipe nxënësve në

shkollat turke të qytetit. Nën pretekstin e gjetjes së librave në gjuhën shqipe, apo të

armëve në shtëpi, ndërmerrnin rrahje, arrestime, burgosje, internime të patriotëve

elbasanas. Ata ndaluan çdo botim si gazetë, revistë, libra në gjuhën shqipe47

. Edhe

mbajtja e veshjeve popullore nga njerëzit e thjeshtë merrej si shenjë nacionalizmi, duke

kaluar edhe në ndëshkime të rënda.48

Përmendim disa prej patriotëve të arrestuar e të

internuar si: Isuf Qosja, Lef Nosi, Hysen Ceka, Fejzullah Guranjaku, Muç Shqiptari,

Thanas Floqi, Emin Matraxhiu e të tjerë, edhe të huaj si Charles Telford Ericksoni

(misionar protestant amerikan, i vendosur në Elbasan 1908-1937). Ai kishte ardhur në

Shqipëri para disa vitesh, duke bërë përpjekje për të realizuar ngritjen e një kolegji

amerikan në Krastë dhe të një spitali në këtë qytet. Ai u konsiderua i rrezikshëm për

regjimin osman, duke e detyruar të largohej nga Elbasani së bashku me familjen e tij, për

t’u internuar në shtator të 1910 në Manastir.49

Arsyet e këtij persekutimi mendojmë se

kanë qenë puna e tij misionare, sidomos në drejtim të arsimimit të popullit shqiptar dhe të

qenurit dëshmitar i përdorimit të dhunës, arrestimeve, internimeve e vrasjeve ndaj

shqiptarëve. Pasojë tjetër e reaksionit dhe ekspeditës ndëshkimore të ndërmarrë nga

Shefqet Turgut Pasha në shtator të vitit 1910 ishte jo vetëm mbyllja e shkollës Normale e

cila më pas u kthye në kazermë ushtarake, por edhe konfiskimi dhe ndëshkimi i çdo

shqiptari që mbante armë. Kundër këtij arbitrariteti nuk munguan protestat e ndërmarra

nga të rinjtë e kësaj shkolle. Si pasojë në drejtim të tyre u kryen arrestime dhe

internime50

. Politika ndëshkuese e ndërmarrë nga Shefqet Turgut Pasha detyroi disa nga

patriotët elbasanas të arratiseshin drejt maleve ose jashtë vendit.

47

Qamil Çela,Turgut Pasha në Elbasan, Lufta për çlirim kombëtar në vitet 1878-1912,(Tiranë:1962), 368. 48

Mal Berisha, Jeta e jashtëzakonshme e amerikanit Charles Telford Erickson, Kushtuar Shqipërisë:

(Tiranë: Edualba, 2012), 69. 49

Berisha, Jeta, 71. 50

Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, 244.

28

Përpjekjet e vazhdueshme të bëra nga Turqit e Rinj për devijimin e ecurisë së

arsimit kombëtar, ishin të destinuara të dështonin përpara qëndresës së shqiptarëve.

Turma njerëzish në Elbasan dhe Korçë u mblodhën në mitingje proteste, ku deklaronin

“gatishmërinë për të mbrojtur me jetën e vet gjuhën e tyre”51

. Përhapja e ndjenjës

kombëtare, dhe e gjuhës shqipe nga shkolla Normale përbënte një kontribut të pa

diskutueshëm në forcimin e mëtejshëm të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.

Me nismën e disa klubeve për herë të parë në Shqipëri u botuan gazeta në gjuhën

shqipe. Në Elbasan nisi të botohej në 10 mars 1910 gazeta “Tomorri” e cila e vijoi

botimin e saj deri në 10 korrik 1910. Si themelues dhe drejtues i parë i saj ishte patrioti e

intelektuali elbasanas Lef Nosi. Kjo gazetë ishte e përkohshme, me karakter politiko-

letrar, që dilte tri herë në muaj. Në programin e saj dy ishin qëllimet kryesore: mbështetja

për shkollën Normale dhe forcimi i ndjenjës kombëtare.

Hapja e kësaj gazete u prit mirë dhe me entuziazëm në të gjithë vendin, sidomos

në rradhët e patriotëve shqiptarë, të cilët nëpërmjet shtypit synonin të sensibilizonin

popullsinë shqiptare për realizimin e aspiratave të tyre kombëtare. Kjo gazetë ishte e para

gazetë e trevës së Elbasanit dhe është konsideruar si një hap i dytë i rëndësishëm i kësaj

treve, në futjen e kulturës dhe të arsimit në gjuhën shqipe. Kjo gazetë në 13 numrat e saj

gjatë gjithë viti 1910 u bë pasqyrë e aspiratave të popullsisë së qytetit e të trevave të tij

dhe të mbarë kombit për arsimim e të drejta kombëtare e njëkohësisht mbajti një qëndrim

të hapur ndaj politikës që ndiqnin turqit e rinj ndaj shqiptarëve.

Në artikullin: “Si do ta sigurojmë jetën e shkollës Normale”, ndër të tjera i bëhej

një thirrje popullit, jo vetëm të Elbasanit, por edhe të mbarë Shqipërisë, që të bënin ç`të

mundnin për mbajtjen e shkollës, si për blerjen e letrave të cigareve dhe dhënia e një

groshi nga secili për të siguruar fonde për shkollën52

.

Krahas artikujve në mbrojtje të arsimit, të kulturës e gjuhës shqipe gazeta ka

botuar dhe artikuj në mbrojtje të çështjes kosovare, shkrime me karakter politik në

mbrojtje të të drejtave dhe kombësisë të gjithë shqiptarëve53

. Në kryeartikujt dhe artikujt

e saj i bëhej jehonë, lëvizjes kombëtare shqiptare, duke analizuar problemet e hasura prej

saj si dhe shtrohej nevoja për pasurimin shpirtëror, kulturimin, dhe zgjerimin e horizontit

51

Swire, Shqipëria, 94. 52

“Tomorri”, Elbasan, Prill 30, 1910, 6. 53

“Tomorri”, Elbasan, Prill 30, 1910, 6

29

të lexuesit. Kjo gazetë, edhe pse pati jetë të shkurtër, luajti një rol të rëndësishëm në

zhvillimet politike, arsimore e kulturore në vend, por dhe në zhvillimet e mëvonshme të

shtypit në Elbasan. Ishte pikërisht kjo gazetë që do ti hapte udhë botimeve të organeve të

tjera të shtypit në Elbasan. Përmendim revistën Kopështi Letrar, organ me karakter letrar

i botuar në vitin 1918.

Krahas zgjerimit të lëvizjes arsimore, kulturore, në fazën e fundit të Rilindjes

Kombëtare, popullsia e Elbasanit me rrethina, u përgatitën në lëvizjen e armatosur për

liri, në kontekstin e kryengritjeve të përgjithshme kombëtare, që çuan në finalizimin e

shpalljes së pavarësisë kombëtare.

Kryengritjet e viteve 1911-1912 morën karakter të përgjithshëm në krahasim me

kryengritjet e viteve 1909-1910 të cilat, ruajtën karakterin e tyre lokal ndaj regjimit

osman. Përvoja e kryengritjes së vitit 1910, kishte treguar se shtrirja e lëvizjes kombëtare

mund të sigurohej vetëm duke bashkuar forcat popullore. Në këtë kontekst në vitin 1911

rrethet patriotike shqiptare brenda dhe jashtë vendit parashtruan idenë e bashkimit të të

gjithë shqiptarëve në një kryengritje të përgjithshme, synimi i së cilës ishte sigurimi i

autonomisë së Shqipërisë54

. Zhvillimet e kohës parashtronin si domosdoshmëri formimin

e një qendre të vetme drejtuese për të gjithë lëvizjen kombëtare, qëllimi i së cilës do të

ishte organizimi i një kryengritjeje të re antiosmane. Premisë për një organizim më të

mirë të qëndresës së armatosur antiosmane, do të shërbente edhe përvoja e siguruar nga

kryengritjet e mëparshme. Kryengritja filloi në mars të 1911 në malësinë e Hotit nën

drejtimin e Dedë Gjo Lulit.55

Fillimi i parakohshëm i kryengritjes, e gjeti Elbasanin por

edhe viset e tjera shqiptare të papërgatitura dhe të paorganizuara për veprime të

përbashkëta dhe të armatosura. Thirrja e bërë nga Isa Boletini në 23 mars 1911 nga malet

e Shqipërisë drejtuar viseve jugore, shërbeu si nxitje për krijimin e komiteteve të reja në

të gjithë vendin56

. Me iniciativën e patriotëve elbasanas në pranverë të 1911 u krijua një

Komitet i Fshehtë, qëllimi i të cilit konsistonte në shpërndarjen e armëve, krijimin e

çetave dhe në bashkërendimin e veprimtarisë kryengritëse kundër osmane me atë në

shkallë kombëtare. Në përbërje të Komitetit të Elbasanit përmendim patriotët, Fetah

Ceka, Irfan Ohri, Aqif Biçakçiu, Simon Shuteriqi, Hysen Ceka, Ymer Dervishi, Nexhip

54

Historia e Popullit Shqiptar, vëll II, 441. 55

Historia e Popullit Shqiptar, vëll II, 444. 56

Historia e Popullit Shqiptar, vëll II, 445.

30

Haxhiademi, Refik Myftiu etj. Si përkrahës të kryengritjes së inicuar në veri të vendit

patriotët elbasanas kontribuan jo vetëm në organizimin e veprimtarisë kryengritëse

antiosmane në trevën e tyre por edhe në koordinimin e veprimeve me atë të çetave dhe

komiteteve të tjera në vend.

Gjatë kësaj kohe, në trevën e Elbasanit, vepronin disa çeta të armatosura

antiosmane. Përmendim çetat e zonës së Shpatit, nën drejtimin e Asllan Dervishit, Jonuz

Topuzit dhe Sadik Zharrit. Këto çeta, në përbërje të tyre nuk kishin më shumë se 30 deri

në 40 luftëtarë. Rrezja e veprimtarisë së tyre përfshinte një numër të konsiderueshëm

fshatrash si, Valësh, Kuqan, Shelcan, Bujaras, Jeronisht, Lleshan, Polis etj57

. Në periferi

të Elbasanit, vepronte një tjetër çetë antiosmane nën drejtimin e patriotit Gani Bunga. Në

katundet Kryezjarth, Gjinar, Mlizë, Pashtresh, Zavalinë, Seltë Nezhan etj vepronin çeta

antiosmane të cilat drejtoheshin nga patriotët Lef Nosi, Isuf Muça, Selim Shqau etj58

.

Edhe Sheh Hysen Sulova i mbështetur nga mjaft të arratisur nga Elbasani krijoi një çetë

antiosmane e cila veprimtarinë e saj e përqëndroi në zonën e Martaneshit59

.

Pas mbajtjes së kuvendit të Greçës dhe shpalljes së një programi të plotë kombëtar

për autonominë e Shqipërisë në qershor të 1911, Komiteti i Elbasanit i intensifikoi

përpjekjet për të bashkëpunuar jo vetëm me komitetet e tjera në vend, por edhe me

Komitetin e fshehtë të Manastirit me synim, koordinimin e veprimeve të përbashkëta

antiosmane. Përsa i përket gjendjes në veri të vendit në maj-qershor të 1911 vazhdonte të

mbetej e vështirë edhe pas përpjekjeve të vazhdueshme të mjaft patriotëve, për

koordinimin e veprimeve të përbashkëta luftarake dhe zgjerimin e kryengritjes edhe në

jug të vendit.

Mendojmë se Kryengritja e vitit 1911 nuk arriti të shndërrohej në një kryengritje

të përgjithshme për disa arsye: vështirësia e hasur nga kryengritësit nga mungesa e

armëve, municioneve dhe e ushqimeve; përpjekjet e vazhdueshme të ndërmarra nga

qeveria osmane për izolimin dhe shtypjen me forcë të kryengritjes; interesave të Fuqive

të Mëdha, por edhe synimeve pushtuese të shteteve ballkanike ndaj viseve shqiptare, të

cilët me politikat e tyre punuan fort për mos plotësimin e kërkesave autonomiste të

shqiptarëve dhe dështimin e kryengritjes së Malësisë së Mbishkodrës.

57

AME, F. 1, viti 1911, D. 3, fq 5. 58

Elbasani Enciklopedi, (Elbasan: Sejko 2003), 101-103. 59

AME, F. 2, viti 1911, D. 6, fq 6-7.

31

Mbas nënshkrimit të marrëveshjeve me përfaqësuesit e qeverisë xhonturke

fillimisht nga kryengritësit e Malësisë së Mbishkodrës më 2 gusht të 191160

dhe më pas

më 18 gusht nga ato të Shqipërisë së Jugut kryengritja u shua.

Marrëveshja e arritur midis kryengritësve shqiptarë dhe Portës së Lartë në 1911

nuk do ta përmirësonte në muajt në vijim gjendjen politike, ekonomiko-shoqërore dhe

arsimore në vilajetet shqiptare.

Lufta parlamentare u ashpërsua edhe më tej në janar të 1912 kur personalitete të

rëndësishme të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare si Ismail Qemali dhe Hasan Prishtina

ngritën fuqishëm zërin e tyre në mbrojtje të të drejtave kombëtare të shqiptarëve. Hasan

Prishtina në fjalimin e mbajtur në janar të 1912 në parlament, paralajmëroi në mënyrë të

drejtpërdrejtë qeverinë osmane për nisjen e një kryengritjeje të re nëse nuk plotësoheshin

të drejtat e shqiptarëve duke u shprehur se: “ndofta i pari ndër të parët, do të jem unë ai

që do të marr në dorë flamurin e revolucionit”61

.

Rrethet më të përparuara patriotike, në rrethana të reja politike, brenda dhe jashtë

vendit, forcuan bindjen për gjetjen e rrugëve të tjera për organizimin e një kryengritjeje

të re në mbrojtje të të drejtave kombëtare dhe për emancipimin kulturor e shoqëror të

popullit shqiptar. Iniciativa për realizimin e një takimi me pjesëmarrjen e një grupi

personalitetesh të jetës politike shqiptare do të përbënte edhe përpjekjen e parë për një

bashkim të të gjithë viseve shqiptare në luftë të përbashkët kundër zgjedhës osmane. Në

këtë mbledhje e cila u organizua në janar të 1912 në lagjen Taksim të Stambollit, morën

pjesë krahas Ismail Qemalit si drejtues i saj edhe personalitete të tjera shqiptare si Esat

Toptani, Mustafa Kruja, Myfit Libohova, Aziz Vrioni, Bedri Pejani, Hasan Prishtina etj62

.

Të gjithë së bashku ranë dakort që kryengritja të shtrihej në të gjithë viset shqiptare.

Organizimin e kryengritjes në Kosovë e mori përsipër Hasan Prishtina i cili përfaqësonte

edhe figurën kryesore udhëheqëse së lëvizjes për autonomi politike, në Shqipërinë e

Mesme Esat Toptani dhe ngritjen në luftë të çetave të jugut u morën përsipër nga Myfti

Libohova, Syrja Vlora dhe Aziz Vrioni. Edhe treva e Elbasanit u bë pjesë e pandarë e

Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Kjo faktohet në përpjekjet e vazhdueshme të patriotëve

60

Historia e Popullit Shqiptar, vëll II, 457-458. 61

Kristo Frashëri, Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë 28 nëntor 1912, (Tiranë: Kristalina K-H, 2008), 64. 62

Historia e Popullit Shqiptar, vëll II, 463.

32

elbasanas për të bashkërenduar veprimtarinë kryengritëse kundër osmane me atë në

shkallë kombëtare.

Mbas shpërndarjes së parlamentit nga xhonturqit në 18 janar, nisi fushata për

zgjedhjet e reja parlamentare. Kjo e fundit përkoi me përgatitjet e nisura nga udhëheqësit

e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare për kryengritjen e përgjithshme kundër sundimit osman,

nën parimin “popujt zotër të fateve të tyre”63

. Në Elbasan kandidatët pjesëmarrës në këto

zgjedhje nga krahu opozitar ishin Shefqet Vërlaci, Dervish Biçaku dhe Aqif Biçakçiu64

ndërsa nga krahu i pozitës, kandidat i partisë xhonturke ishte Haxhi Ali Beu. Kandidati

fitues u shpall Shefqet Vërlaci përfaqësues i grupit politik, i quajtur Partia Nacionale

Shqiptare65

.

Fushata e zgjedhjeve në sanxhakun e Elbasanit nuk u zhvillua pa probleme.

Përpjekjet dhe kërcënimet e ndërmarra nga ministri i brendshëm Haxhi Adil Beu kundrejt

Shefqet Vërlacit që ky i fundit të tërhiqej nga gara ishin të vazhdueshme. Shefqet Vërlaci

politikisht nuk kishte dalë ndonjëherë në plan të parë, pasi deri në atë kohë politika nuk

bënte pjesë në interesat e tij të rëndësishme. Këtë e konstatojmë edhe në

dokumentacionin austro-hungareze të kohës sipas të cilit informohemi se: “pavarësisht

ekzistencës së një Komiteti në Elbasani roli i tij (Shefqet beut) në strukturat e këtij

komiteti nuk kishin qenë të dukshëm”66

. Megjithatë zhvillimet e ndodhura u panë si një

shans që nuk duhej humbur nga çifligari më i pasur i Elbasanit për mbrojtjen e mëtejshme

të këtyre interesave.

Në këtë kohë patriotët elbasanas bënë përpjekje për rihapjen e shkollës Normale

dhe për zhvillimin e arsimit kombëtar. Në 17 shkurt të 1912 u rihap shkolla Normale.

Trupi mësimor përbëhej nga Fasli Frashëri (drejtor) dhe prej mësuesve Simon Shuteriqi,

Petro Dodbiba, Hasan Mezeja, Dhimitër Paparisto dhe Hafiz Ibrahimi prej Tirane67

. Ajo

frekuentohej nga 55 djem dhe mbikqyrej nga Komisioni drejtues i klubit shqiptar të

Elbasanit.

63

Ferit Duka, Dritan Egro, Sokol Gjermeni, Shqipëria në dokumentet Austro-Hungareze: 1912, vol II,

(Tiranë: Botime Albanologjike, 2012), 147. 64

Muhamet Shatri, Dokumente Franceze për Shqipërinë dhe shqiptarët më 1912, (Tiranë: Toena 2012), 52. 65

Duka, Egro, Gjermeni, Shqipëria, 95, 130. 66

Duka, Egro, Gjermeni, Shqipëria, 130. 67

Duka, Egro, Gjermeni, Shqipëria, 59.

33

Nisur nga pozita jo e përshtatshme shoqërore në të cilën gjendej gruaja në këtë

trevë, elbasanasit bënë përpjekje pranë autoriteteve xhonturke për sigurimin e lejes

zyrtare, si dhe për gjetjen e një godine me synim hapjen e një shkolle për arsimimin e

vajzave të qytetit. Përpjekje këto që mbetën në kuadrin e premtimeve nga ana e këtyre

autoriteteve. Shkollimi dhe emancipimi i femrës shqiptare ishte një nevojë e

domosdoshmri për kohën pasi në jetën e përditshme gruaja shqiptare përballej me

diskriminime të shumta, shpërfillje nga pozita e ulët që gëzonte në familje e jashtë saj.

Kjo pozitë e ulët në shoqëri kishte ndikuar dhe në nivelin e ulët arsimor të saj si pasojë e

mentalitetit të kohës dhe arbitraritetit të prindërve. Rilindasit shqiptarë si shprehës të

kësaj nevoje nuk nguruan të jepnin përkrahjen dhe kontributin e tyre jo vetëm në

edukimin e femrës shqiptare, por edhe në rritjen e rolit të saj në jetën shoqërore e politike

të vendit.

Në muajt mars-prill të 1912 situata politike jo vetëm në Kosovë por edhe në viset

e tjera shqiptare erdhi duke u acaruar. Sipas një raporti të nënkonsullit austro-hungarez në

Durrës, Rudnay, dërguar kontit Berchtold në Vjenë, të dhënat e para mbi nisjen e

luftimeve të afërta çlirimtare në Elbasan i takojnë muajit prill të vitit 191268

.

Fillimi i kësaj lëvizjeje mendojmë se ishte si rezultat i disa faktorëve si: muaji

prill krijonte kondita të favorshme klimatike për të shkuar në male nga ku ofrohej siguria.

Ndërkohë pjesa më e madhe e popullsisë ishte e armatosur dhe rrugët nëpërmjet të cilave

siguroheshin armët, ishin rrëmbimi i tyre nga depot shtetërore, ashtu edhe nga ushtarët

osmanë. Ndërkohë pafuqishmëria e administratës, shpërdorimet e qeverisë xhonturke,

mungesa e sigurisë si dhe përdorimi i forcës gjatë fushatës së zgjedhjeve, e acaruan edhe

më shumë gjendjen në këtë trevë. Situata kryengritëse favorizohej edhe nga përpjekjet e

pandërprera të patriotëve elbasanas, për të parandaluar asimilimin kulturor, nëpërmjet

çeljes dhe funksionimit të shkollave shqipe69

.

Në këto kushte nacionalistët elbasanas në qershor të 1912 bashkuan forcat nën

drejtimin e Komitetit drejtues, në përbërje të të cilit ishin: Aqif Biçakçiu, Irfan Ohri,

Ahmet Dakli, Lef Nosi, Asllan Shahini, Hysen Sulova, Ali Çelirama, Ahmet Isai, Ali

68

Duka, Egro, Gjermeni, Shqipëria, 70. 69

Bosbora, Shqipëria, 176.

34

Çaushi, Hysen Bajraktari etj, me një synim fillimin e kryengritjes në këtë trevë70

. Në krye

të Komitetit organizator të kryengritjes për trevën e Elbasanit u zgjodh me shumicë

votash Irfan Ohri71

. Këta patriotë morën masa ndërkohë jo vetëm për koordinimin e

veprimeve luftuese të komiteteve të fshehta në të gjithë krahinën e Elbasanit, por edhe

për shpërndarjen e njoftimeve për mobilizimin e popullsisë si dhe në mbledhjen e

mjeteve financiare. Ata i bënë thirrje popullit, të ngrihej në protesta dhe manifestime në

mbrojtje të të drejtave të tyre kombëtare, ndër të cilat mund të përmendim tubimet e

organizuara nën drejtimin e Lef Nosit në Byshek e Kryezjarth72

. Në emër të 1500

kryengritësve të mbledhur në Kryezjarr, më 10 gusht 1912, Komiteti i Elbasanit

deklaronte se dilte në mbështetje të plot ndaj kryengritjes në Kosovë duke u bashkuar me

kërkesat e ligjshme prej 14 pikash të miratuara në kuvendin e Ferizajt në 6 gusht të 1912

dhe të paraqitura nga Hasan Prishtina qeverisë turke “në mbrojtje të të drejtave

kombëtare të shqiptarëve”73

Qeveria turke për të siguruar kontrollin e situatës, duke pasur parasysh injorancën

e masave dhe ndikimin e madh të prijësve lokal në këtë kohë, përdori politikën e

shpërndarjes së titujve, dekoratave e ndihmave me synim blerjen e bashkëpunimit të

tyre74

. Në shtypin e kohës patrioti Emin Matraxhiu me shkrimet e tij u përpoq të

neutralizonte këtë propagandë dhe u bë mbështetës i kryengritjejes së përgjithshme. Në

artikullin “Disa rradhë nga gjendja e sotme e Elbasanit”, ai kritikonte plogështinë që vihej

re në atë kohë në lëvizjen patriotike të Elbasanit, sidomos në fushën e propagandistikës,

duke kërkuar që ajo të dilte sa më parë nga gjendja e amullisë. Në artikullin “Ç’fund do të

marrë kryengritja e përgjithshme”? ai godiste me forcë shtypjen, shfrytëzimin,

demagogjinë dhe terrorin e egër të pushtuesve turq e veglave të tyre të ndërmarra ndaj

popullsisë së kësaj treve75

.

Patriotët, Lef Nosi, Aqif Elbasani, Irfan Ohri, Hasan Biçaku, Ali Agjahu, Beqir

Plangarica, Ali Çaushi, Ahmet Dakli, Muç Shqiptari, Ahmet Burburia etj., si përfaqësues

të Komitetit të Elbasanit, u riorganizuan në çeta, të cilat vepronin në zona e krahina

70

Elbasani-Enciklopedi, Normalja, 19. 71

AQSH, F. Lef Nosi, viti 1912, D. 132, 4. 72

Arkivi i Muzeut Elbasan (më tej AME), Fondi (më tej F) 22, Korrik 1912, Dosja (më tej D) 1. 20. 73

AME, F. 22, Elbasan, 1912, Korrik, D. 1, 20. 74

Shatri, Dokumente Franceze, 191. 75

“Drita”, Manastir, Gusht 23, 1912, 2.

35

malore të rrethit kundër pushtimit osman, si në zonën e Martaneshit, Shtërmenit, Shmilit,

Valshit, Gjergjanit, Çermenikës, Dumresë, Shpatit e të tjerë76

.

Çeta e zonës së Shpatit e cila në përbërjen e saj nuk kishte më shumë se 400 vetë,

ka kryer një sërë veprimesh në luftë kundër pushtuesit osman. Një ndër to ishte edhe

sulmi ndaj postës turke në Xhyrë të Librazhdit. Një pjesë e parave të marra prej saj u

dhanë për ndërtimin e një shkolle të re për Normalen e Elbasanit77

. Edhe çeta e

Byshekut, me emërtimin “Ja vdekje ja liri”, nën drejtimin e patriotëve elbasanas Ahmet

Burburia, Ahmet Dakli dhe Sheh Hysen Sulova, ka kontribuar në luftë kundër regjimit

osman. Por veprimet e këtyre çetave kanë qenë spontane dhe shpesh ato hasnin në

probleme të ndryshme si organizative edhe financiare. Në një letër drejtuar Lef Nosit, nga

patriotët Demir Zenelhoxha e Sulë Mitarja të zonës së Gjergjanit trajtoheshin pikërisht

probleme të kësaj çete e vështirësitë që haste ajo përballë regjimit turk. Për mënyrën e

organizimit, pajisjes, aktivitetit e aksioneve të ndërmarra nga çeta e Byshekut na

informon dhe një telegram i Met Diles dërguar Komitetit të Elbasanit.

Nën drejtimin e Irfan Ohrit në këtë periudhë u formua një çetë tjetër me rreth 400-

500 vetë e cila qarkullonte në krahinën e Çermenikës. Ndërsa Dumreja dhe Shpati kishin

çetat e tyre që komandoheshin nga Abdulla Bej, Hasan Biçaku dhe Sif Nosi.

Edhe zona e Gramshit në mbështetje të kryengritjes së përgjithshme angazhoi dy

çetat e saj të cilat drejtoheshin nga patriotët Qazim Dyrmishi dhe Asllan Shahini, ndërsa

në Belësh vepronte çeta e Tajar Beut78

.

Shpërthimi i Luftës së parë Ballkanike në tetor të 1912, krijoi një gjendje të

ndërlikuar jo vetëm për shqiptarët, por edhe për të gjithë rajonin. Nga njëra anë në popull

vazhdonte të ekzistonte mendimi për vazhdimin e luftës kundër zgjedhës osmane, dhe

nga ana tjetër dilte në pah problemi i kërcënimit të trojeve shqiptare nga ushtritë e

vendeve fqinje. Të gjitha shtresat shoqërore në vend u vunë në lëvizje për t’u bashkuar

kundër këtij rreziku kombëtar. Përpara shqiptarëve shtroheshin probleme të tilla si:

Çfarë qëndrimi do të mbanin ndaj konfliktit ballkanik?

Cilat do të ishin mënyrat dhe mjetet për shpëtimin e vendit nga shembja e

Perandorisë Osmane dhe nga shfaqja e rrezikut shovinist të fqinjëve.

76

AME, F. 2, viti 1912, D. 6, fq 5. 77

AME, F. 2, viti 1912, D. 6, fq 6 78

AME, F. 3, viti 1912, D. 1, fq 7.

36

Shumë patriotë elbasanas mbështesnin qëndrimin e mbajtur nga rrethet patriotike

në mbrojtje të trevave shqiptare, nën thirrjen: “e rrokjes së armëve, jo për të forcuar

sundimin e Turqisë në Ballkan por për t’i dalur zot tërësisë tokësore e lirisë së

Shqipërisë”79

. Ideja e kalimit nga autonomia drejt pavarësisë, për kohën ishte e vetmja

rrugëzgjidhje e drejtë për shqiptarët, pasi forcat serbe dhe greke i ishin drejtuar tokave

shqiptare për t’i pushtuar. Në 18 tetor 1912 forcat ushtarake serbe pushtuan Nishin,

Manastirin, Prizrenin, Mitrovicën, Pejën dhe po i drejtoheshin Shqipërisë së mesme80

.

Patriotët elbasanas ishin ndër të parët që e kuptuan rrezikun që i kanosej çështjes së tyre

kombëtare, dhe nuk nguruan të bashkoheshin dhe të luftonin krah për krah me patriotë të

tjerë nga të gjitha krahinat e vendit, për të gjetur rrugët e mundshme në mbrojtje të të

drejtave të tyre. Ishin ndër të parët që nisën të organizoheshin në reparte vullnetare për të

treguar forcën dhe gadishmërinë e tyre në mbrojtje të sovranitetit kombëtar.

Të gjendur në vështirësi politike, ekonomike dhe shoqërore, elbasanasit

bashkërenduan forcat kryengritëse nën drejtimin e Komitetit të Elbasanit me synim

dëbimin e forcave turke dhe çlirimin e qytetit81

. Marrja e qytetit nga forcat kryengritëse

në nëntor të 1912, u prit me entuziazëm të madh në rradhët e popullsisë. Komiteti i

Elbasanit parashtroi si domosdoshmëri nisur nga rrethanat e kohës idenë për shpalljen e

pavarësisë. Elbasani ishte qyteti i parë që ngriti flamurin kombëtar më 25 nëntor të

191282

.

Në këtë datë një grup personalitetesh të trevës, të shtresave e të besimeve të ndryshme

fetare, nënshkruan aktin e shpalljes së pavarësisë së Elbasanit, në të cilin theksohej:

“Gjithë populli ynë, myslimanë e të krishterë, me një za kanë pranue indipendencën e

Shqipnisë. Në emër të të gjithë popullit të Prefekturës së Elbasanit”83

.

Ndër pjesëtarët e firmosjes së këtij akti përmendim: “Aqif Elbasani, Abdulla

Tirana, Ali Agjahu, Refik Myftiu, Sheh Hysen Sulova, Sheh Mahmut Guma, Ruzhdi

Alushi, Alush Saraçi, Veniamin Deliana, Veniamin Nosi, Kol Papajani, Emin

Haxhiademi Shijaku, Ymer Peni, Hysen Dakli, Hysen Hostopalli, Serafin Jorgaqi, Haxhi

79

Historia e Shqipërisë II, 353. 80

Historia e Popullit Shqiptar III, 505. 81

Mentar Belegu, Hysen Kordha, Rudina Mita, Aqif Pashë Elbasani (1860-1926), Përmbledhje

dokumentesh, (Tiranë: Marin Barleti 2012), 75. 82

Belegu, Kordha, Mita, Aqif Pashë Elbasani, 76. 83

Kita, Elbasani, 32.

37

Nikolla Jorgaqi, Dhimitër Paparisto. Rrapush Demeti, Hasan Biçakçiu, Fuat Kahremani,

Servet Zylfi, Demir Sulëbeu, Taqi Buda ....”84

. Patrioti elbasanas Emin Matraxhiu mori

përsipër në atë kohë të përgatiste flamurin kombëtar të stampuar në trajtën e një steme me

përmasa të vogla85

.

Në sajë të iniciativës së Kamber Dyrmyshit dhe patriotëve të tjerë, rreth datave

26-28 nëntor 1912, në Gramsh u ngrit flamuri kombëtar86

. Ky eveniment do të pasohej

më pas më 27 nëntor, me shpalljen e pavarësisë në Peqin, akte këto të pritura me gëzim

nga popullsia shqiptare, që mbështeti Kuvendin e Vlorës të mbajtur më 28 nëntor 1912.

Telegrame të shumta u dërguan nga Elbasani në mbështetje të këtij akti madhor. Ato

informonin, ndër të tjera dhe për ngritjen e flamurit shqiptar në ato treva.

Një entuziazëm i tillë shprehej edhe në njërin prej telegramëve, dërguar

përfaqësuesve të Kongresit të Shqipërisë në Vlorë: “Ju bajmë me ditë se mbramë më 6

ora e natës, datë 27 nëntor të vitit 1912 me dëshirën e të gjithë popullit, nënprefektura e

Peqinit, shpalli independencën n’emën të Shqipniës”87

. Flamuri Kombëtar u ngrit nëpër

ndërtesat zyrtare edhe filloi puna për emërimin e nëpunësve.

Shpallja e pavarësisë dhe ngritja e flamurit kombëtar në Elbasan u bë në kushtet

kur ushtria serbe po përparonte me shpejtësi të rrufeshme e po i afrohej Shqipërisë së

Mesme. Ky akt u ndërmorr me qëllim që autoritetet serbe të viheshin përpara faktit të

kryer. Kryetari i Beledies (bashkisë organ i vetëqeverisjes së qytetit) i asaj kohe në

Elbasan Alush Saraçi post që e mbajti nga 27 shkurti 1910- shtator 1913 në bashkëpunim

me përfaqësuesit më në zë të parisë së Elbasanit si Aqif Biçakçiu, Shefqet Vërlaci, Hasan

e Dervish Biçaku e të tjerë mbanin korrespondencë të rregullt me Ismail Qemalin, ky i

fundit uronte të gjithë popullin e Elbasanit për shpalljen e aktit madhor dhe i

rekomandonte patriotëve të trevës të mbanin rendin dhe qetësinë88

.

Në 26 nëntor në Elbasan u formua një qeveri provizore (organ përfaqësues lokal)

në krye të të cilës u zgjodh Aqif Biçakçiu dhe u morën masat e para për formimin e

milicisë89

. Për këto zhvillime u vu në djeni edhe Ismail Qemali. Gjithashtu gjatë datave

84

Arkivi Qendror Shtetëror (më tej AQSH), Fondi. (më tej F) 245/II, viti 1912, Dosja. (më tej D) 1, fl 6. 85

AME, F. 28, viti 1913, D. 10, fq 3. 86

AME, Fondi 3, viti 1912, D. 1, fq 8. 87

Lef, Nosi, Dokumente Historike për ti shërbyer historisë sonë kombëtare, (Elbasan: 1924-1925). 88

AQSH, F. 71, viti 1912, D. 1, fl 19. 89

AQSH, F. 71, viti 1912, D. 1, Dok. 723/9, fl 2.

38

23-25 nëntor 1912 u bë edhe përzgjedhja e përfaqësuesve të Elbasanit dhe kazave të tij,

dhe nisja e tyre si delegatë për në mbledhjen kombëtare në Vlorë. Delegatët elbasanas që

morën pjesë në mbledhjen kombëtare ishin: “Shefqet Daiu, Lef Nosi, Qemal Karaosmani

dhe Mithat Frashëri për qytetin e Elbasanit, për Peqinin Dervish Biçaku e Mahmut

Kaziu, ndërsa për Gramshin dhe Tomorricën u caktuan Asllan Shahini dhe Xhile Liçi”90

.

Në dobi të çështjes kombëtare Elbasani dhe popullsia e tij do të vazhdonin të

jepnin në të ardhmen një kontribut madhor, dhe kjo do të përfaqësonte vazhdimin e një

tradite të gjatë ndër vite.

90

AME, F. 3, viti 1913, D. 1, fq 8.

39

KREU I

VEPRIMTARIA E ADMINISTRATËS LOKALE NË ELBASAN, 1912-1914.

I.1 Situata në Elbasan pas shpalljes së Pavarësisë dhe qeveria e përkohshme e

Ismail Qemalit.

Në sanxhakun e Elbasanit dhe në kazatë e tij pas shpalljes së Pavarësisë

mbizotëronte një gjendje e vështirë, jo vetëm në aspektin politik, por edhe në atë

ekonomik e shoqëror. Popullsia qëndronte e shqetësuar e në panik nga lajmet e këqija që

ishin përhapur nga çdo anë. Populli i Peqinit nisur nga situata e krijuar i shkruante në 27

nëntor të 1912 Ismail Qemalit dhe delegatëve të Kuvendit të Vlorës se, “ushtarët serbë

po i afrohen Qukësit, merrni masa sa më shpejt për sigurimin e pavarësisë sonë pranë

Fuqive të Mëdha”91

. Krahas ndihmës që Dervish Biçaku i kërkonte kazasë së Elbasanit,

ai i bënte thirrje Aqif Biçakçiut, Shefqet Vërlacit, Emin Haxhiademit, Hysen Hastopallit

dhe kryetarit të bashkisë Alush Saraçit, për ruajtjen e gjakftohtësisë92

. Dervish Biçaku

përfaqësonte në këtë kohë një nga njerëzit më të pasur e të fuqishëm jo vetëm të kazasë

së Peqinit, por edhe të Shqipërisë së Mesme. Shkëmbime telegrafike ka pasur edhe me

shumë qytete të tjera si Lushnja, Kavaja, Berati, Ohri e të tjerë, ku shprehej shqetësimi

për gjendjen dhe për masat që duhej të merreshin për të përballuar këtë situatë të vështirë.

Një gjendje po aq e vështirë paraqitej në nëntor të 1912 dhe në jug të vendit ku forcat

greke kishin nisur luftimet, me synim pushtimin e tokave shqiptare dhe realizimin e

programit ekspansionist të Megali Idesë.

Zyra telegrafike e Elbasanit ka pasur në këtë kohë një rol qendror në informimin e

qyteteve të tjera, mbi situatën ekzistuese, të avancimit të trupave serbe dhe ato greke në

veri-lindje e jug të vendit. Ja si i drejtohej kjo zyrë telegrafike Beratit në prag të pushtimit

91

AQSH, F. 71, viti 1912, D. 1, fl 2. 92

Nosi, Dokumente Historike, 55.

40

të qytetit nga trupat serbe: “gjendja jonë asht vështirësue, populli s’ka armë e iu ka thye

morali keq. Paniku mbretnon. Zoti na ndihmoftë”93

.

Forcat serbe në 27 nëntor i drejtoheshin nëpërmjet zyrës telegrafike të Ohrit

Kryesisë së Bashkisë së Elbasanit, ku i kërkohej: “dorëzimi sa më shpejt i qytetit pa

luftë”94

. Interesant është fakti se korrespondenca nuk është zhvilluar nga kryetari i

bashkisë i asaj kohe Alush Saraçi, edhe pse kërkesa për dorëzimin e qytetit i drejtohej

kryesisë së bashkisë. Ajo është zhvilluar nga Aqif Biçakçiu, me atributet e Kryetarit të

Qeverisë Provizore të Elbasanit, duke iu kundërpërgjigjur komandës serbe se, Elbasani

shpalli pavarësinë, ngriti flamurin kombëtar, dhe administrata e vjetër turke tashmë është

dëbuar. “Këtu, -theksonte ai- është formuar një këshill nga paria e qytetit, detyra e së cilit

ka filluar tashmë për qeverisjen e përkohshme95

.

Gjendja e vështirë që ekzistonte në këtë kohë nxiti patriotët elbasanas të lajmëronin

Ismail Qemalin dhe të merrnin masa në mbledhjen e forcave, armatosjen dhe organizimin

e tyre për t’i bërë ballë forcave serbe, që ishin përqëndruar në Qafë Thanë dhe kishin

nisur marshimin drejt Elbasanit96

. Organizime u bënë jo vetëm në kazanë e Elbasanit, por

edhe në kazatë e Gramshit, Peqinit, të cilat në vitin 1912 bënin pjesë në sanxhakun e

Elbasanit97

.

Përparimi i ushtrive serbe dhe greke në brendësi të territorit shqiptar, si dhe

situata e vështirë politike, ekonomike dhe shoqërore në të cilën ndodhej vendi, detyroi

tetëdhjetë e tre delegatët që gjendeshin në Vlorë të vendosnin thirrjen e Kuvendit

Kombëtar më 28 nëntor të 191298

. Në këtë kuvend u vendos njëzëri për ngritjen e

flamurit kombëtar, shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë dhe formimin e një kabineti

qeveritar prej tetë ministrash. Qeveria e re kishte në përbërje të saj patriotë dhe atdhetarë

të shquar midis tyre edhe elbasanas si: Lef Nosin si Ministër i Postë-Telegrafeve, Shefqet

Daiun si shkronjës i dytë dhe Ahmet Daklin si këshilltar në Ministrinë e Financave99

. Më

4 dhjetor u formua edhe një organ këshillues prej tetëmbëdhjetë anëtarësh pranë qeverisë

nën emërtimin “Pleqësia”. Në pleqësi u zgjodhën si përfaqësues të krahinës së Elbasanit,

93

Nosi, Dokumente Historike, 81. 94

AQSH, F. 71, viti 1912, D. 1, fl 3. 95

AQSH, F. 245/I, viti 1912, D. 52, fl 6. 96

AQSH, F. 71, viti 1912, D. 1, fl 3. 97

AME, F. 3, viti 1912, D. 2, fq 6. 98

Swire, Shqipëria, 122. 99

Rudina Mita, Elbasani jeta politike në vitet 1920-1924, (Tiranë: Ilar 2007), 29.

41

këta patriotë: Shefqet Daiu dhe Dervish Biçaku100

. Ngritja në Vlorë e flamurit kombëtar

dhe formimi i kabinetit qeveritar u mirëprit nga të gjithë trevat shqiptare.

Lef Nosi, pas emërimit të tij në krye të Ministrisë së Post-Telegrafeve post, që do

ta mbante nga data 4 dhjetor 1912- 22 janar 1914, i drejtoi të gjithë nëpunësve të zyrave

postare e telegrafike të Beratit, Fierit, Skraparit, Mollasit, Elbasanit, Qukësit, Lushnjes,

Starovës, Lezhës, Shingjinit dhe Shkodrës një shkresë, ku i uronte për ditën e

indipendencës kombëtare, “të cilën të huajt e kishin grabitur qysh pesëqind vjet më

parë”. Në këtë fjalim parashtrohej rëndësia e kësaj dite, “si ma e shenjta e ma e lumëta

ditë për të gjithë kombin shqiptar”101

.

Një urim i veçantë i dedikohej edhe shqiptarëve që ishin nën zgjedhën e

pushtuesve, duke i kërkuar, “të kremtonin me zemër bashkë me ta duke pritur qi sot mot

mot të bashkoheshin me mëmën Shqipëri”102

. Edhe Aqif Pashë Biçakçiut i drejtoheshin në

dhjetor të 1912, “urimet më të sinqerta nga Pandeli Cale, Lef Nosi dhe Luigj Gurakuqi

për ditën e bardhë të ngritjes së flamurit në Vlorë”103

.

Në 29 nëntor Ismail Qemali me atributet e kreut të Qeverisë së Përkohshme,

udhëzonte qeverinë provizore të Elbasanit dhe kryetarin e saj, se si të vepronin me forcat

serbe të cilat kërcënonin pushtimin e trevës, duke i porositur që të mbanin qëndrime të

matura e neutrale, duke iu përgjigjur komandës serbe, se kur ajo do të siguronte, “se

qeveria jonë e re, e formuar në prefekturën tonë, nuk do të pësojë ndonjë cënim, është e

natyrshme se ne do t’ju presim përkohësisht e si miq”104

.

Gjithashtu në emër të Qeverisë së Përkohshme Ismail Qemali, i telegrafonte

gjeneralit serb Metoviç, se kishin informacion që, fuqitë ushtarake serbe po marshonin

dhe kishin vendosur të pushtonin Elbasanin. “Në parim, -shkruante ai- nuk është e drejtë

të pushtohen tokat shqiptare....kjo do të thotë të dhunosh një vend të pavarur, që nuk

është në luftë me Serbinë, prandaj protestoj për këtë veprim dhe lutemi të hiqni dorë”105

.

Edhe kazaja e Peqinit në emër të popullsisë myslimane të saj, i drejtohej në fillim

të dhjetorit të 1912, komandës së ushtrisë pushtuese serbe: “ju lutemi këtë qytet të

100

AME, F. 3, viti 1913, D. 1, fq 9. 101

AQSH, F. 32, Lef Nosi, viti 1913, D. 54, fl 9. 102

AQSH, F. 32, Lef Nosi, viti 1913, D. 54, fl 9. 103

AQSH, F. 68, Shefqet Vërlaci, viti 1912, D. 5, fl 3. 104

AQSH, F. 71, viti 1912, D. 1, Nr. 723/22, fl 5. 105

AME, F. 3, viti 1912, D. 1, fq 2.

42

Shqipërisë mos ta shkeli ushtria fitimtare e Serbisë, duke respektuar kështu

indipendencën tonë”106

.

Për mos konfrontimin e popullsisë shqiptare me ushtrinë serbe dhe greke, shumë

patriotë e atdhetarë iu bashkuan thirrjes së Kryetarit të Qeverisë Përkohshme Ismail

Qemalit për ruajtjen e qetësisë dhe të rendit, me synim mos cënimin e asnjanësisë, pasi e

drejta e tyre do të zgjidhej vetëm midis qeverive përkatëse. Edhe patrioti korçar Grigor

Cilka si përfaqësues i lëvizjes nacionaliste, i ndodhur në Elbasan, ngriti zërin e tij u bëri

me dije përfaqësuesve të tjerë të kësaj lëvizjeje se, serbët duhet te hynin në qytet në

mënyrë paqësore, si në një vend neutral, në mënyrë që të mos shkaktohej luftë. Ai në këtë

kohë ka dhënë kontribut, jo vetëm në hapjen e shkollave dhe mësimin e gjuhës shqipe në

këtë trevë, duke bashkëpunuar ngushtë me patriotët elbasanas, por gjithashtu u bë pjesë e

qeverisjes së krijuar në Elbasan, pas dëbimit të forcave turke nga qyteti107

.

Nuk do të mungonin edhe përpjekjet e Aqif Biçakçiut, si një nga personalitetet më

në zë jo vetëm në rang lokal, por edhe kombëtar, në bashkëpunim me Ismail Qemalin për

të mbajtur të informuar në dhjetor të 1912 konsullatat italiane dhe austriake në Durrës,

mbi pushtimin e tokave shqiptare nga forcat ushtarake serbe dhe greke, për gjendjen e

vështirë ekonomike e sociale në të cilën ndodhej populli i Elbasanit dhe i rrethinave të tij,

duke i kërkuar në mënyrë urgjente, të ndërhynin për të ndaluar veprimet e tyre shoviniste.

Një ndër sfidat e mëdha me të cilën u përball Qeveria e Përkohshme e Vlorës ishte

shtrirja e aktivitetit të saj në të gjithë Shqipërinë, duke u përballur me mjaft rivalë. Sfera e

influencës së saj përfshinte qytetet si: Lushnja, Fieri, Berati, Vlora, Gjirokastra, Tepelena

dhe Elbasani. Krahas qeverisë së ngritur në Vlorë, nëpër qytete dhe vise të tjera të

Shqipërisë, u ngritën edhe disa administrata lokale nën drejtimin e parisë, me mjaft

mbështetës ndër ato vende. Përmendim në Lezhë qeverisjen e kryesuar nga Dedë Coku,

në Mirditë nga Preng Bib Doda dhe në Durrës nën influencën e Esat pashë Toptanit.

Synimi ishte rritja e pushtetit dhe e sundimit të tyre dhe sigurimi i një posti të

rëndësishëm në shtetin e ri. Secila prej këtyre “qeverive” ruante pozitat e veta, por nuk

mungonin as përplasjet midis tyre108

.

106

AQSH, F. 71, viti 1912, D. 1, Dok. Nr. 8115, fl 3. 107 L’Illustration “Au coeur de L’Albanie”-Paris (Notes de voyage d’un journaliste americain) No. 3657,

Samedi 19 prill 1913. 108

Sotir, Kolea, Memorandum përmbi Shqypënie, Kujtime prej princ Vidit, viti 1917, 9.

43

Nga qeveria e përkohshme e Vlorës nuk do të mungonin përpjekjet e

vazhdueshme për eleminimin e këtyre rivaliteteve, burimi i të cilave gjendej në “dasitë

fisnore, fetare dhe gjeografike të vendit”109

. Përfaqësuesit e parisë së Elbasanit me në

krye Aqif Biçakçiun, bënë të pamundurën, që kjo trevë të ishte nën ndikimin e qeverisë

së Vlorës, duke kontribuar jo vetëm në eleminimin e këtyre dasive, por edhe në

mbrojtjen, fuqizimin dhe konsolidimin e pushtetit të ri. Qeveria e Përkohshme nuk do t’i

kursente përpjekjet e saj edhe në politikën e jashtme. Më 17 dhjetor 1912 nën kryesinë e

ministrit të jashtëm anglez Eduart Greit u mblodh Konferenca e Ambasadorëve të Fuqive

të Mëdha110

. Konflikti ballkanik e vendosi Shqipërinë në qendër të diplomacisë së Fuqive

të Mëdha. Në konferencën e Londrës nuk u lejuan të merrnin pjesë delegacionet zyrtare

të shteteve ballkanike, duke përfshirë edhe Shqipërinë, por ndryshe nga kjo e fundit,

shtetet ballkanike fituese në konfliktin ballkanik, ruajtën të drejtën t’i paraqisnin

Konferencës së Ambasadorëve kërkesat e tyre territoriale.

Pavarësisht se zëri i Shqipërisë zyrtarisht nuk u lejua të dëgjohej, qeveria e Vlorës

me atributet e një qeverie shqiptare, dërgoi atje një delegacion të përfaqësuar nga

Mehmet Konica, Filip Noga, Rasim Dino. Ata ngritën zërin, kur çështja e Shqipërisë po

zgjidhej pa përfillur fare shqiptarët dhe kur kufijtë e vendit po caktoheshin vetëm sa për

të parandaluar një prishje midis Austro-Hungarisë dhe Rusisë111

. Ky delegacion pati

mbështetjen e të gjithë krahinave të Shqipërisë duke përfshirë edhe Elbasanin.

Çështja e parë që u diskutua lidhur me Shqipërinë në Konferencën e

Ambasadorëve në Londër ishte problemi i statusit shqiptar, që u zgjidh me njohjen e

Shqipërisë më 29 korrik të 1913 si “Principatë autonome, sovrane dhe e trashëgueshme”.

Shqipëria bëhej shtet asnjanës nën garancinë e Fuqive të Mëdha”112

. Kontrollin mbi

administratën civile dhe mbi financat e shtetit shqiptar do ta ushtronte Komisioni

Ndërkombëtar i Kontrollit i përbërë nga përfaqësuesit e Gjashtë Fuqive dhe një

përfaqësues i Shqipërisë. Shtetit shqiptar do të qeverisej nga një princ i huaj i zgjedhur

nga Fuqitë e Mëdha. Ndërkohë u zhvillua një luftë diplomatike për kufijtë e Shqipërisë,

që u zhvillua pothuajse kryesisht midis Austro-Hungarisë mbrojtëse e çështjes shqiptare

109

Nicola Guy, Lindja e Shqipërisë, Nacionalizmi etnik, Fuqitë e Mëdha të Luftës së Parë Botërore dhe

Lindja e Pavarësisë shqiptare, (Tiranë: Pegi 2012), 84. 110

Historia e popullit shqiptar, vëll III, 20. 111

Shatri, Dokumente Britanike, 368. 112

Historia e popullit shqiptar, vëll III, 28.

44

dhe Rusisë nga ana tjetër, fuqi e madhe pro sllave. Pazarllëqet për kufijtë e shtetit

shqiptar u ndanë në dy faza. Konferenca e Ambasadorëve në Londër caktoi dhe dy

komisione ndërkombëtare: njëri për caktimin në terren të kufijve të veriut dhe tjetri për

caktimin e kufijve jugorë. Vetëm pas shumë diskutimesh Konferenca më 22 mars 1913

mori vendimin përfundimtar për kufijtë veriorë dhe verilindorë të Shqipërisë ku Kosova

dhe vise të tjera shqiptare i kaluan qeverisjes serbe dhe asaj malazeze. Më 11 gusht 1913

u vendos nga kjo Konferencë edhe për kufijtë jugorë të shtetit shqiptar, ku Çamëria i

kaloi Greqisë ndërsa fati i Gjirokastrës mbeti i papërcaktuar113

. Me caktimin e tyre kjo

Konferencë i dha fund punimeve të saj më 12 gusht 1913, duke lënë jashtë shtetit shqiptar

gjysmën e territoreve etnike shqiptare.

Në aspektin e jashtëm Qeveria e Vlorës paraqiti së pari me anë të përfaqësuesve të

saj në Londër një memorandum drejtuar Konferencës së Londrës, duke kërkuar njohjen e

pavarësisë së Shqipërisë në kufijtë e saj etnikë, së dyti nëpërmjet letrave dhe telegrameve

të ndryshme drejtuar të gjithë vendeve të Aleancës Ballkanike mbronte çështjen shqiptare

duke qëndruar e fortë në mbrojtje të të drejtave të saj legjitime, duke i vënë përpara faktit

të kryer mbi shpalljen e mëvetësisë së shqiptarëve, duke kërkuar mirëkuptimin e tyre mbi

pranimin e këtij fakti, dhe tërheqjen e forcave ushtarake të tyre nga trojet shqiptare114

.

Gjatë vitit 1913 qeveria e Vlorës i drejtohej nëpërmjet qarkoreve dhe telegrameve

të ndryshme qyteteve të cilat rrezikoheshin nga pushtimi i ushtrive greke, kryesisht në

pjesën juglindore dhe ato serbe në pjesën verilindore në ruajtjen e qetësisë, dhe marrjen e

masave duke qëndruar gati dhe të bashkuar për t’i bërë ballë çdo situate të rrezikshme. Të

gjithë krahinave i parashtrohej situata e vështirë në të cilën gjendej vendi dhe rreziku i

pushtimit nga shtetet fqinje si dhe detyrimi që kishin të gjithë shqiptarët, duke mos

kursyer as gjakun e tyre, në mbrojtje të integritetit territorial, në rrokjen e armëve dhe

bashkimin në luftë të përbashkët. Në këtë kohë të gjitha krahinat e vendit që kishin

mbetur pa u invaduar ndodheshin përpara të njëjtit rrezik. Qeveria e Vlorës i kërkonte

parësisë së mbarë kombit, që të sensibilizonte popullin, për situatën në të cilën

ndodheshin dhe të qëndronin të gatshëm kundër sulmeve përkundrejt çdo situate të

pushtimit nga fqinjët. Mjaft prej krahinave të Shqipërisë si Vlora, Mati, Peqini, Dibra e të

113

Historia e Popullit Shqiptar vëll III, 28. 114

Swire, Shqipëria, 122.

45

tjerë, iu përgjigjën këtyre thirrjeve dhe u bashkuan me qeverinë e Vlorës. E gjithë

popullsia, në fshatra e qytete, dolën në protesta dhe manifestime në mbrojtje të kufijve

etnikë shqiptarë, të të drejtave kombëtare, si dhe kundër veprimtarisë përçarëse të

elementëve të caktuar, që në këtë kohë luftonin kundër lirisë dhe pavarësisë së

Shqipërisë. Në qershor të vitit 1913 populli i kazasë së Peqinit, nisur nga lajmet e

ndryshme që qarkullonin mbi aneksimin e Çamërisë nga Greqia organizoi një miting

duke dalë në mbrojtje të vëllezërve të tyre çamë. Në këtë miting ata parashtruan

rëndësinë e madhe të këtij vendi, i cili në atë kohë përfaqësonte një shtyllë të fortë për

Shqipërinë, me një popullsi që fliste vetëm shqip. Gjithashtu në këtë miting u trajtua edhe

rëndësia që kishte pasur Çamëria, jo vetëm në parashtrimin dhe ndjekjen e problemeve të

ndryshme shqiptare me rëndësi, por edhe në kontributin e dhënë për zgjidhjen e tyre.

Populli i Peqinit nëpërmjet një telegrami i drejtohej Konferencës së Ambasadorëve në

Londër, duke paraqitur ndjenjat e tyre atdhetare, në besimin e madh që kishin ato tek

vendimi i drejtë që do të merrej nga kjo Konferencë për çështjen e Çamërisë115

.

Edhe në Elbasan u organizua një miting i madh në mbështetje të trajtimit të

çështjes shqiptare në Konferencën e Ambasadorëve në Londër duke dalë me parrulla

kundër copëtimit të trojeve shqiptare dhe njohjen e shtetit shqiptar nga Fuqitë e Mëdha.

Në këtë manifestim merrnin pjesë njerëz nga të gjitha shtresat e shoqërisë pa dallim

bindjeje politike dhe besimi fetar. Përfaqësisë së Fuqive të Mëdha në Londër iu dërguan

nga Elbasani disa telegrame si dhe nota proteste në mbrojtje të çështjes shqiptare.

Telegrame iu dërguan edhe ministrive përkatëse të Austro-Hungarisë dhe Italisë për

sensibilizimin e tyre për situatën e vështirë në të cilën gjendeshin shqiptarët, duke i

kërkuar atyre të kontribuonin në zgjidhjen e drejtë të çështjes së tyre116

.

Pavarësisht qëndrimit asnjanës të mbajtur prej qeverisë shqiptare në Luftën

Ballkanike, thirrjeve drejtuar Fuqive të Mëdha për mbështetje dhe njohje, thirrjeve të

vazhdueshme drejtuar vendeve të Aleancës Ballkanike, për ndërprerjen e çdo veprimi

armiqësor ndaj shqiptarëve, forcat serbe, malazeze dhe ato greke nuk u ndalën. Ato

depërtuan në thellësi territoreve shqiptare për të realizuar deri në fund synimet e tyre

shoviniste.

115

AQSH, F. 71, D. 2, viti 1913, Dok. Nr. 11252. 116

“Liri e Shqipërisë”, Sofje, Qershor 11, 1913.

46

I. 2. Elbasani nën pushtimin serb.

Forcat serbe e pushtuan Elbasanin në fund të nëntorit të 1912- fillim të majit

1913. Mbas hyrjes në Elbasan ata nuk ndeshën në rezistencën e popullsisë së thjeshtë,

duke besuar në neutralitetin e premtuar prej tyre. Në trevën e Elbasanit komanda

ushtarake serbe ruajti dhe forcoi autoritetin e saj ushtarak duke mos njohur qeverisjen

lokale, që ishte nën ndikimin e qeverisë së Vlorës. Të gjitha godinat qeveritare u okupuan

nga ushtarët serbë, flamuri kombëtar u ul dhe u zëvendësua me atë serb. Ajo formoi një

autoritet të saj ushtarak, duke përdorur fillimisht Grigor Cilkën njohës shumë i mirë i

anglishtes, si udhërrëfyes dhe përkthyes gjate tre ditëve të para. Më pas e arrestoi duke e

kërcënuar me vdekje, dhe e burgosi për pesë muaj për spiunazh pro Austrisë117

. Arrestimi

i tij mendojmë se mund të jetë bërë për dy arsye:

Së pari, duke qenë se Cilka përfaqësonte një ndër krerët e lëvizjes nacionaliste

shqiptare, ishte e pamundur të mos kishte kontakt me agjentët e monarkisë së dyfishtë,

kur këta të fundit me propagandë, ndihma e premtime, kishin mundur të zgjonin tek

shqiptarët simpatinë për Austrinë.

Së dyti peshkopi ortodoks grek i Durrësit, kishte kohë që nxiste urrejtje kundër

Cilkes dhe patriotëve të tjerë. Ai synonte përhapjen e kristianizmit ortodoks në Shqipëri,

nën mbikqyrjen e tij. Kur mësoi se forcat serbe pushtuan Elbasanin, u nis për atje, me

synimin e gjetjes së frymës bashkëpunuese me përfaqësuesit serb, për të arrestuar Cilkën

duke përdorur përkatësinë e njëjtë fetare. Me mbërritjen e tij atje, të nesërmen u bë edhe

arrestimi i Cilkës.

Brenda një kohe të shkurtër forcat serbe arritën të pushtonin territoret deri në

luginën e Shkumbinit. Pushtimi i kësaj hapësire të gjerë kishte “një rëndësi strategjike”118

pasi i siguronte kontrollin e plotë të territoreve në bregdetin e Durrësit dhe të një pjese të

madhe të prapatokës, duke përfshirë Elbasanin dhe rrethinat e tij. Forcat serbe, për t’i

përçarë dhe për ta patur më të lehtë nënshtrimin e tyre, nxitnin urrejtjen e vëllavrasjen

midis elbasanasve ortodoksë e atyre myslimanë.

117

“Liri e Shqipërisë”, Sofje, Maj 24, 1913, Artikulli Letër nga Elbasani, autori Josif Haxhimima. 118

Muhamet Shatri, Dokumente Britanike për çështjen shqiptare në Konferencën e Ambasadorëve në

Londër 1912-1913, (Tiranë: TOENA, 2012), 136.

47

Në të gjithë territorin e pushtuar, u morën masa të jashtëzakonshme, jo vetëm

politike dhe ushtarake për ruajtjen e rendit dhe të qetësisë, por edhe në aspektin

ekonomik dhe kulturor. Ndër masat e ndërmarra prej tyre ishte nxjerrja e urdhëresave për

ndalimin e lëvizjeve, jo vetëm brenda për brenda kazave të këtij sanxhaku, por edhe të

hyrjeve dhe daljeve nga njëra krahinë në tjetrën. Ata vendosën në zona të caktuara posta

të garnizoneve të tyre ushtarake, të cilët kontrollonin hyrjet e daljet në qytet. Kështu, në

mars të 1913, qarkullimi dhe lëvizja e njerëzve bëhej vetëm pasi merrej leja përkatëse në

komandën ushtarake serbe. Sipas burimeve të kohës, vetëm në datën 25 mars të 1913,

janë dhënë nga kjo komandë vetëm 40 leje qarkullimi, ndërsa në datë 26 dhe 28 mars

përkatësisht 42 dhe 36 leje të tilla. Shumë të egra ishin edhe operacionet serbe për

mbledhjen e armëve në popull, jo vetëm në qytet por edhe në katundet e këtij sanxhaku.

Një kontroll i imtësishëm i bëhej edhe letërkëmbimeve të kohës të kësaj krahine, me

krahinat e tjera, sidomos me atë të Vlorës119

.

Pas ardhjes së forcave serbe mbajtja e korrespondencave të ndryshme me

qeverinë e Vlorës dhe me qytetet e tjera, lidhur me situatën e vështirë në të cilën gjendej

Elbasani dhe rrethinat e tij, u vështirësua shumë. Forcat serbe godisnin fort çdo individ që

ndërhynte më shumë se ç’duhej në çështjet e politikës. Madje edhe liderët nacionalistë të

kauzës shqiptare, nuk kishin guxim të flisnin hapur nga frika e spiunëve. Ata

konsideronin akt kriminal dhe dënonin pa mëshirë çdokënd që fliste për pavarësinë e

Shqipërisë120

.

Qeveria e Vlorës nisur nga rrethanat e vështira ku gjendej jo vetëm Elbasani, por

edhe krahina të tjera të vendit, i drejtohej komandës ushtarake serbe në Durrës me

kërkesën që të mos pengonte veprimet e administratës shqiptare të vendit, “që

marrëdhëniet mes saj dhe nënprefekturave të vazhdojnë”121

. Përgjigjja e kësaj komande

ishte se, “ne Ismail Qemalin Benë nuk e njohim, bile ata që ndjekin të këtilla punëra,

kemi urdhër t’i kapim”122

. Të gjithë ata patriotë që nuk u bindeshin autoriteteve serbe,

arrestoheshin dhe dënoheshin rëndë. Pre e këtyre akteve u bënë edhe elbasanasit, por

pavarësisht regjimit të egër të ushtruar nga serbët, patriotët shqiptarë nuk u zbrapsën,

119

AQSH, F. 471, viti 1913, D. 20, fl 4. 120

L’Illustration “Au coeur de L’Albanie”-Paris (Notes de voyage d’un journaliste americain) No. 3657,

Samedi 19 prill 1913. 121

Nosi, Dokumente historike, 278. 122

Teuta Hoxha, Ismail Qemali, Përmbledhje dokumentesh, (Tiranë: 8 Nëntori, 1982), 248.

48

vazhduan të ruanin lidhjet me qeverinë shqiptare, duke e mbajtur atë të informuar mbi

çdo të re.

Në dhjetor të 1912 forcat serbe e zgjeruan ndikimin e tyre pothuajse në të gjithë

sanxhakun e Elbasanit. Neutraliteti i premtuar nga shqiptarët u cënua kur serbët në një

ekspeditë të rrezikshme të ndërmarrë në malet e zonës, për ta vënë nën influencë e tyre,

ranë pre e “kaçakëve malësorë”123

. Serbët nëpërmjet përdorimit të forcës synuan të vinin

nën ndikimin e tyre edhe kazanë e Çermenikës, e cila nuk ishte nënshtruar asnjëherë,

madje as regjimit të mëparshëm osman. Kjo sipërmarrje e tyre ndeshi me rezistencën e

bërë nga popullsia e kësaj zone.

Shumë patriotë të zonave të ndryshme të trevës, kryesisht të atyre malore si nga

Dumreja, Grykëshi, Kodrat e Pazhokut, të Shalsit e të Gjyralës, të gjendur nën trysninë e

pushtuesve të rinj, janë konfrontuar shpesh me pushtuesit. Çetat që vepronin në trevën e

Elbasanit gjatë periudhës nëntor 1912- prill 1913 goditnin herë pas here trupat serbe,

duke i shkaktuar dëme në aspektin ushtarak dhe duke i detyruar të tërhiqeshin.

Konfrontime me pushtuesit ka pasur edhe çeta e zonës së Belshit, e cila i shkaktoi mjaft

dëme forcave serbe në Pazhok, apo çeta e Ramazan Canit me rreth 30-40 vetë, nën

drejtimin e patriotit Adem Gjinishi që konfrontohej herë pas here me forcat ushtarake

serbe dhe ato turke në zonën e Peqinit124

.

Forcat serbe, si pasojë e dëmeve të shkaktuara nga këto sulme janë

kundërpërgjigjur, duke përdorur forma të ndryshme dhune si: arrestime, vrasje, djegie

shtëpish e katundesh, grabitje ushqimesh dhe kafshësh e të tjera. Në Peqin pas një

qëndrese ndaj forcave serbe në dhjetor të 1912, popullsia iu nënshtrua vrasjeve masive e

barbarive “trupat e tyre shpoheshin në bajoneta, copëtoheshin e vareshin në degët e

pemëve”125

.

Përmendim një ndër masakrat më të mëdha në trevën e Elbasanit në fshatin

Xherije të zonës së Dumresë, në dhjetor të 1912, ku rreth 35 djem u vranë dhe u therën

me bajonetë. Zonat e Shpatit, Shtërmenit, Vërçës, Labinotit, Belshit, u detyruan të

viheshin në gjendje alarmi nga përplasja me trupat serbe në fshatin Shtërmen, ku u vranë

123

L’Illustration “Au coeur de L’Albanie” No. 3657, Samedi 19 prill 1913 124

Elbasani në luftën për çlirim, (Tiranë: Mihal Duri 1971), 33. 125

Berisha, Charles Telford Erickson, 113.

49

16 ushtarë serbë. Gjatë luftimeve aty u vra edhe korrieri i Elbasanit, që mbante lidhje me

Vlorën, Abdyl Haxhimusai126

.

Bashkëpunimi i patriotëve elbasanas me në krye Aqif Biçakçiun, që në këtë kohë

përfaqësonte një ndër personalitetet më në zë jo vetëm të kësaj treve por edhe më gjerë,

bëri të mundur evitimin e masakrave dhe vrasjeve të tjera, që shovinistët serbë me në

krye kolonel Haxhiç, u munduan të kurdisnin fill mbas shpalljes të pavarësisë në Elbasan.

Raste të përdorimit të dhunës u morën nga këto forca edhe në drejtim të misionarisë

amerikane protestante në dhjetor të 1912, me përfaqësues në qytetin e Elbasanit Çarls

Telford Erikson. Në Elbasan ai u ndihmua nga patriotët Lef Nosi, Luigj Gurakuqi, Sotir

Peci dhe Grigor Cilka. Ata themeluan nje shkolle dhe fituan, si pasojë e punës së mirë që

bënë afeksionin e mbështetjen e popullit. Ndër mësuesit që kanë dhënë mësim kanë qenë

Fot Papajani, Dhimitër Paparisto e Petër Dodbiba. Krahas gjuhës shqipe nxënësit

mësonin aty edhe anglishten. Kur serbët pushtuan Elbasanin, Eriksoni nuk ndodhej aty

por në Gjenevë. Pas disa ditësh ai u kthye në Shqipëri me ngut për të shpëtuar gruan dhe

fëmijët e tij. Vetëm pas ndihmës së ofruar nga konsulli amerikan në Gjenevë, i cili

bisedoi me kolegun e tij në Beograd u bë e mundur rikthimi i tij në Elbasan. Por sapo u

kthye, ai u kap dhe iu kërkua që brenda 24 orëve të largohej nga vendi, bashkë me

familjen e pasurinë. Dëbimi i tij nga Elbasani u bë pas akuzës së rëndë për spiunazh pro

Austrisë.

Mendojmë se ky ishte një akt i pajustifikueshëm dhe i pabazuar në fakte nga

serbët. Kontakti i vetëm i tij me konsullin e Austrisë në Durrës ishte shkëmbimi i

korrespondencave me konsullatën e tij në Trieste. Në atë shkëmbim të pakët midis tyre

ishte e vështirë që të gjendeshin prova për bashkëpunimin e z. Erikson me qarqet

austriake127

. Arsyeja e vërtetë e dëbimit ishte bashkëpunimi me shqiptarët, dhe përpjekjet

e vazhdueshme të tij në mbështetje të çështjes së tyre të drejtë.

Krahas dhunës dhe terrorit nuk mund të lihen pa përmendur edhe plaçkitjet dhe

grabitjet e bëra nga ushtarët serbë në këtë sanxhak. Okupacioni serb solli dëme të

pallogaritshme njerëzore, materiale dhe financiare. Krahas vjedhjes dhe shkatërrimit të

bërë ndaj zyrave qeveritare në Gramsh, Peqin dhe Qukës, pjesë e këtyre plaçkitjeve u

126

Elbasani Enciklopedi, 362. 127

L’Illustration “Au coeur de L’Albanie”, No. 3657, Samedi, 19 prill 1913.

50

bënë edhe një numër i madh fshatrash në rrethinat e Elbasanit, të krishterë dhe

muhamedanë, si Cerriku, Babje, Klenjë, Allajbej, Stërblevë, Okshtun, Trebisht, Shtëpanj,

të cilëve pasi iu vodhën ushqimet, drithi dhe bagëtitë iu vu zjarri128

.

Në mars të vitit 1913 kazaja e Gramshit njoftonte për afrimin e forcave ushtarake

serbe. Lidhur me gjendjen e vështirë që ishte krijuar, përfaqësuesit e kësaj kazaje

njoftonin qeverinë e Vlorës për problemet emergjente të situatës atje, nëse duhej apo jo,

të dorëzoheshin kur forcat serbe ndodheshin dy orë larg saj129

. Synimi i serbëve ishte

avancimi i mëtejshëm i tyre më në jug të vendit, deri në atë pikë sa të takoheshin me

trupat greke.

Në fillim të prillit të 1913 mbas arritjes së marrëveshjes midis Fuqive të Mëdha

lidhur me kufijtë veriorë të Shqipërisë, u bë e mundur edhe nisja e tërheqjes së trupave

ushtarake serbe nga zona bregdetare, pjesë e së cilës ishte edhe Elbasani, drejt Strugës.

Trupat ushtarake serbe në tërheqje e sipër në çdo vend ku shkelnin nuk i ndalën aktet e

dhunës dhe të vrasjeve ndaj popullsisë së pafajshme shqiptare.

Në shtator të 1913 në Pogradec, që në atë kohë përfaqësonte qendrën e Starovës,

nuk u ndalën veprimet e ushtrisë serbe. Shumë shqiptarë nga paria e trevës si, Jashar Beu,

Hasan Beu, Muhamet Beu, Hysen Beu, dhe Ahmet Beu e të tjerë u arrestuan dhe nën roje

u dërguan në Strugë. Përmendim terrorin e egër kundër shqiptarëve të përdorur nga

ushtarët serbë në 2 tetor të 1913 ku po në Starovë u vranë katër vetë130

. Gjendja e

fshatrave të Gollobordës dhe Starovës ishte shumë e vështirë. Shumë katunde u dogjën,

popullsia e tmerruar u shpërngul në thellësi të territorit, bagëtia, misri dhe gruri u grabitën

prej ushtrisë serbe. Nga viset e Starovës dhe Gollobordës, serbët u larguan në 12 tetor

1913131

.

128

AQSH, F. 472, viti 1913, D. 3, fl 45. 129

AQSH, F. Prefektura e Elbasanit, viti 1913, D. 4/1, fl 101. 130

Dhimitër Kotini, Xhavit Struga, Fane Veizi, Mediha Shuteriqi dhe Kleanthi Dedi, Qeveria e

Përkohshme e Vlorës dhe Veprimtaria e Saj: Nëndor 1912-Janar 1914, ( Tiranë: Botim i Drejtorisë të

Përgjithshme të Arkivave Shtetërore të R.P.SH, 1983), 226. 131

“Liri e Shqipërisë” Sofje, 20 vjesht’ e tretë-të 1913, Nr 88.

51

1. 3. Ngritja e administratës së Qeverisë së Vlorës në krahinën e Elbasanit.

Në kushtet e shpërthimit të Luftës Ballkanike, gjatë së cilës trojet shqiptare ishin

kthyer në shesh betejash midis forcave osmane dhe aleatëve ballkanas, nisi punën

Qeveria e Përkohshme e Vlorës me në krye Ismail Qemalin. Pavarësisht problemeve të

shumta me të cilën u përball, ajo iu përkushtua punës për forcimin e shtetit të

sapoformuar, për ngritjen e hallkave kryesore të administratës shtetërore, për shtrirjen e

influencës së saj në të gjithë territorin etnik shqiptar, mbrojtjen e tokave shqiptare nga

rreziku i shovinistëve fqinj, njohjen në arenën ndërkombëtare, dhe për zhvillimin

ekonomik, arsimor e kulturor të vendit.

Pas shpalljes së Pavarësisë iu dha fund edhe organizimit të vjetër administrativ të

vilajeteve dhe sanxhaku u bë njësia më e madhe administrative në trevat shqiptare132

. Pas

22 nëntorit të 1913 me shpalljen nga qeveria e Vlorës të “Kanunit të përtashëm të

administratës civile të Shqipërisë” sanxhaku u quajt prefekturë ndërsa kazatë

nënprefektura dhe vetëm pas aprovimit të Statutit Organik të Principatës së Shqipërisë

vendi u nda në prefektura, nënprefektura dhe komuna133

. Qeveria e Vlorës si pjesë të

juridiksionit të saj kishte fillimisht një territor të kufizuar që përfshinte qytetet Vlorë,

Berat dhe Lushnje. Pjesa më e madhe e vendit ishte e pushtuar nga forcat ushtarake të

Aleancës Ballkanike. Vetëm pas prillit të vitit 1913, pas tërheqjes së trupave serbe dhe

atyre greke nga pjesa më e madhe e vendit, u krijuan mundësi jo vetëm për shtrirjen më

tej të autoritetit të qeverisë së përkohshme të Vlorës, ngritjen e organeve të administrimit

qendror dhe lokal, emërimin e nëpunësve të rinj por edhe të forcave të xhandarmërisë.

Si një ndër njësitë më të mëdha administrative në vend, sanxhaku i Elbasanit me

një pozicion gjeostrategjik të rëndësishëm, gjendej në qendër të vendit duke shërbyer si

urë lidhëse midis krahinave veriore dhe jugore shqiptare. Nga skaji perëndimor kufizohej

me kazanë e Kavajës, në veri me Tiranën dhe Dibrën, në juglindje kufizohej me

sanxhakun Korçën dhe në jug me atë të Beratit134

.

132

Historia e Popullit Shqiptar, vëll III, 31. 133

Valentina Duka, Histori e Shqipërisë 1912-2000, (Tiranë: “Kristalina-KH” 2007), 49, 62. 134

Elbasani Enciklopedi, (Elbasan: Bashkia e Qytetit 2003), 459-460.

52

Rëndësia dhe ndikimi i këtij sanxhaku ishte aq i madh sa Kryesia e Qeverisë së

Përkohshme, me në krye Ismail Qemalin, emëroi si prefekt, me dekret qeveritar më 4 maj

të 1913, një nga njerëzit më të besuar të saj, pikërisht Aqif Biçakçiun135

. Në telegramin

dërguar Aqif Biçakçiut Ismail Qemali shprehej: “Administrimin e shëndoshë t`Elbasanit

do ta caktoni ju vetë, tek ju shoh elementin ma të volitshëm që do të më ndihmojë në

administrimin e qeverisë qendrore”136

.

Postin e prefektit ai e mbajti nga data 4 maj 1913 deri në 2 mars të vitit 1914, duke

përfaqësuar nëpunësin më të lartë të pushtetit ekzekutiv në Elbasan. Ai varej drejtpërdrejt

nga Ministria e Punëve të Brendshme. Veprimtaria e tij konsistonte në zbatimin e

detyrave të dërguara nga ministritë përkatëse, në shpalljen e urdhëresave administratore,

emërimin e nëpunësve pasi kishte marrë aprovimin e Ministrisë së Brendshme, vendosjen

e rendit dhe të sigurisë publike në këtë trevë, kontrollimin e të gjithë nëpunësve të

administratës në këtë trevë, si dhe të xhandarmërisë. Në postin e prefektit, Aqif Biçakçiu,

paguhej sipas vendimit të Këshillit Ministror, me një rrogë mujore prej 4000 grosh,

ndërsa nënprefektët e Gramshit dhe të Peqinit paguheshin me një rrogë prej 2000 grosh

në muaj137

. Ky vendim ishte i përkohëshëm derisa të hartohej buxheti i shtetit shqiptar.

Nën drejtimin e këshillit administrativ, ky sanxhak (prefekturë) u organizua në

maj të 1913 në disa nivele drejtuesish si të financës, arsimit, bujqësisë, punëve publike

si dhe nga kryesekretari i prefekturës dhe komandanti i xhandarmërisë138

. Në secilin prej

këtyre niveleve u bë emërimi i nëpunësve nga ministritë përkatëse. Lidhur me emërimin e

tyre, dhe për rregullimin e punëve administrative, Aqif Biçakçiu i kërkonte në maj të

1913, qeverisë së Vlorës, që prefektëve t’u jepej e drejta të emëronin vetë nëpunësit e

krahinave të vendit për punët lokale. Mospasja e kompetencave administrative për të

emëruar e shkarkuar nëpunësit përbënte një ndër problemet e shumta, me të cilët u

përball Aqif Biçakçiu në atë kohë. Duke marrë shkas nga paaftësia e nënprefektit të

Gramshit në maj të 1913, ai i drejtohej Qeverisë së Përkohshme se, “zgjidhja më e mirë

për këtë problem ishte zëvendësimi sa më shpejt i tij me një nëpunës të aftë”139

.

135

HHStA, PAA në AIHT, Vj: 23-36-3660. 136

AQSH, F. 68,“Shefqet Vërlaci”viti 1913, D. 5, fl 5. 137

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 133. 138

“Perlindja e Shqipëniës”, 22 Nëntor-13 Dhjetor, 1913, 4. 139

AQSH, F. Aqif Pasha, viti 1913, D. 4, fl 5.

53

Nisur nga situata në të cilën ndodhej vendi, krijimi i Ministrisë së Punëve të

Brendshme në 4 dhjetor të vitit 1912, pati një rëndësi të madhe. Përgjegjësia e saj bazohej

në ruajtjen e rendit, qetësisë dhe të sigurisë publike. Për të përmbushur këtë detyrë, edhe

pse në mungesë të fondeve të mjaftueshme, u morën masa ndonëse modeste për krijimin

e një force ushtarake, në mbështetje të autoritetit të saj dhe në zbatimit të legjislacionit të

shtetit shqiptar. Nga qeveria e Vlorës u morën masa, krahas krijimit të Drejtorisë

Qendrore të Policisë, në krijimin edhe të drejtorive përkatëse lokale në të gjithë qytetet, si

pjesë e juridiksionit të saj140

. Një pjesë e kësaj force u vendos në treva të ndryshme, si

policë në ruajtjen e rendit dhe të qetësisë, ndërsa pjesa tjetër u përdor si xhandarë.

Xhandarmëria funksiononte mbi bazën e batalionit (në prefekturë), kompanisë (në

nënprefekturë) dhe togës (në krahina). Arma e xhandarmërisë të shtetit shqiptar mori

paksa formë aty nga qershori i vitit 1913 kur u formuan 3 batalione; të cilët u shpërndanë

në Vlorë, Berat, dhe në Elbasan141

.

Si komisar policie në Elbasan u emërua nga qeveria e Vlorës Beqir Plangarica, i

cili kishte qenë ushtarak gjatë pushtimit osman, detyrë që e kreu nga dhjetori i vitit 1912,

deri në vitin 1913. Ndërsa patrioti elbasanas Kasem Sejdini, mbas kryerjes së studimeve

në Akademinë Ushtarake të Stambollit, dhe të kursit të xhandarmërisë, bashkëpunoi

ngushtë me atdhetarë të tjerë në dobi e interes të çështjes kombëtare. Pas rikthimit në

atdhe, të gjithë veprimtarinë e tij shoqërore, politike, ushtarake dhe administrative, do ta

vendoste në shërbim të lëvizjes kombëtare. Në maj të 1913 emërohet në Armën e

Xhandarmërisë si kapiten i parë në qeverinë e Vlorës142

. Dy policët e parë që u emëruan

në Elbasan ishin Nezir Efendiu dhe Jonuz Efendiu, krahas emërimit të nëpunësve të

burgut të qytetit143

. Gjithashtu u emëruan dy policë në Gramsh për të ruajtur qetësinë e

për t’i shërbyer më mirë popullit të kësaj kazaje.

Gjatë muajve maj-qershor ka pasur një letërkëmbim të pasur midis Ismail Qemalit

dhe Aqif Biçakçiut për probleme të ndryshme mbi gjendjen e Shqipërisë dhe të zonës së

Elbasanit me rrethina, për probleme tepër sekrete, apo për sigurimin e unitetin

administrativ të Shqipërisë, për emërimin e nëpunësve të rinj etj. Në maj 1913 Ministria e

140

AQSH, F. 247/II, viti 1913, D. 69/1, fl 4. 141

Kastriot Dervishi, Historia e Shtetit Shqiptar, viti 1912-2005, (Tiranë: 55, 2006), 30. 142

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 5. 143

AQSH. F. 271, viti 1913, D. 3, fl 162.

54

Punëve të Brendshme nëpërmjet një urdhëri telegrafik, njoftonte prefekturat pjesë e

juridiksionit të saj, mbi masat e marra në drejtim të organizimit të xhandarmërisë.

Organizimi i kësaj të fundit është bërë në mënyrë demokratike, duke marrë për bazë edhe

mendimet e sugjerimet e prefekturave.

Në organizimin e xhandarmërisë së shtetit shqiptar ka dhënë kontributin e tij edhe

komandanti i xhandarmërisë së Elbasanit major Ismail Haki Tatzati. Ky i fundit

nëpërmjet një letre dërguar Ministrisë së Punëve të Brendëshme në qershor 1913,

parashtronte mendimet e tij mbi mënyrën e ndërmarrjes së këtij organizimi në sanxhakun

e Elbasanit, në të cilin problemi më emergjent ishte vendosja e rendit dhe e qetësisë144

.

Ai njoftonte Ministrinë e Punëve të Brendëshme mbi rëndësinë e krijimit të dy

kompanive këmbësorie, të përbërë secila nga 100 veta, për të arritur sigurimin publik në

sanxhakun e Elbasanit dhe në krahinaritë e tij të Dumresë, Shpatit, Mokrës, Çermenikës,

Zaranikës. Më poshtë po rendisim përbërjen e 2 kompanive që do të shërbenin për

Elbasanin dhe të përbërjes së kompanisë që do të shërbente për sigurimin publik të

nënprefekturës së Gramshit dhe të Peqinit, që vareshin nga sanxhaku i Elbasanit145

.

Prefektura e Elbasanit viti

1913. Kazaja e Elbasanit me

këtë përbërje

Prefektura e Elbasanit

Nënprefektura e Peqinit

dhe e Gramshit

Prefektura e Elbasanit

Komuna e Qukësit

2 kompani këmbësorie me

nga 100 veta

1 kompani e ndarë në dy

pjesë

1 skuadër xhandarësh

1 kapiten 1 kapiten 25 xhandarë-këmbësorë

1 toger klasi i I 1 toger klasi i I

1 toger klasi i II 1 toger klasi i II

1 llogaritar kapter 1 kapter

5 reshtera 1 llogaritar

10 tetarë 6 reshterë

120 xhandarë-oficera 12 tetarë

143 xhandarë-oficera

144

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 151. 145

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 151-152.

55

Secila kompani që vepronte në shkallë prefekture, në përbërje të saj duhej të

kishte, nga 8 xhandarë kalorës. Mbas formimit të postkomandave për çdo komunë, ato do

të ndaheshin në pjesë më të vogla konkretisht: 30 veta për komunën e Dumresë me

qendër Belshin; 20 veta për Shpatin me qendër Gjinarin; 15 veta për Çermenikën me

qendër Floqin; 15 veta për në Mokër e Zgoshd; 10 veta për në Krrabë e në Gaçe; 10 veta

për Zaranikë e në Korçë. Ndërsa në qendër duhej të mbaheshin 2 kalorës.

Për shkak të pamundësisë së pagesës për detyrën e kalorësve shëtitës, jepej mendimi, për

heqjen e shprehjes kompani shëtitëse për të kursyer buxhetin. Ndërsa për nënprefekturat,

kompania duhej të ndahej në dy pjesë, ku secila duhej të shoqërohej nga 10 xhandarë e 1

tetar kalorës146

.

Nuk mund të lemë pa përmendur edhe kontributin e dhënë në qershor të 1913 nga

kreu i Qukësit Qazim Matraxhiu, por edhe nga përfaqësuesit e tjerë të kësaj krahine, të

cilët edhe pse të gjendur në një situatë të vështirë, të rrethuar në lindje dhe juglindje nga

ushtria serbe, nën kërcënimet e vazhdueshme të kaçakëve të Vërçës, të cilët grabisnin

pasurinë e udhëtarëve, duke kërcënuar me jetë edhe popullsinë e fshatrave të Qukësit,

kontribuan me sugjerimet e tyre për organizimin e xhandarmërisë dhe sigurimin e vendit.

Sugjerimet e tyre drejtuar prefekturës së Elbasanit dhe qeverisë së Vlorës ishin për

krijimin e një kompanie xhandarësh, nëpërmjet së cilës mund të arrihej edhe sigurimi

publik. Kjo mund të arrihej vetëm nëse formohej një nënprefekture, sugjerim ky i bazuar

edhe në vullnetin e popullsisë, duke bashkuar komunën e Qukësit me atë të Gorës. Në

qershor të 1913 në nahijen e Qukësit vepronte një skuadër e përbërë nga 15 xhandarë, nën

drejtimin e Mehmet Efendiut147

.

Ministria e Punëve të Brendëshme, me aprovimin edhe të prefekturës së

Elbasanit, emëroi në 12 qershor 1913 Selman Blloshmin nga katundi Bërzesht, në

krahinën e Qukësit si: “person i aftë e besnik i qeverisë” 148

. Detyra e tij konsistonte në

vëzhgimin nga afër të veprimeve luftarake të bullgarëve me serbët e grekët. Nëpërmjet

informacioneve të mbledhura, qeveria e Vlorës do të përcaktonte më pas qëndrimin e

Shqipërisë në momentet e caktuara.

146

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria 151-152. 147

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 155. 148

AQSH, F. 271, datë 12.06.1913, D. 140, fl 1-2.

56

Krahas iniciativave të rëndësishme për krijimin e organeve kryesore të pushtetit

ekzekutiv e legjislativ, qeveria e Vlorës u fokusua dhe në organizimin e pushtetit

gjyqësor. Fuqia gjyqësore duhej të ishte e pavarur nga administrata, e drejta civile do të

ndahej prej ligjeve fetare. Në maj të 1913 u vendos që ligjet e vjetra të sundimit osman të

qëndronin në fuqi derisa të bëhej hartimi i ligjeve të reja nga shteti shqiptar. U mor nisma

për organizimin dhe funksionimin e gjykatave në sistemin gjyqësor të shtetit shqiptar,

detyra e së cilave konsistonte në zgjidhjen e çështjeve civile dhe penale149

. Përsa i përket

problemeve fetare ato do të gjenin zgjidhje nga gjykatat fetare nën drejtimin e myftinjve

dhe kadive. Telegrame shkëmbimi ka pasur midis Ismail Qemalit dhe kësaj prefekture

edhe për emërimin e personelit fetar mysliman në këtë trevë150

.

Pas marrjes së miratimit nga qeveria, me vendim të Këshillit Administrativ, datë 3

qershor 1913, u emërua si kadi myfti Abdurrahim Efendiu me rrogë 1800 groshë në muaj,

ndërsa si kryetar i Komunitetit Mysliman në Elbasan u zgjodh Refik Myftiu151

.

Përfaqësuesit e fesë së bashku me kaditë u emëruan pa marrë pëlqimin e Turqisë. Marrja

e kësaj iniciative nga qeveria ishte pozitive për kohën duke thyer kësisoj “nënshtrimin

ndaj Sheik-ul-Islamit otoman”152

.

Këto reforma të marra mendojmë se u bënë për disa arsye. Së pari, për të shmangur

nënshtrimin jo vetëm fetar, por edhe politik të Shqipërisë ndaj Stambollit. Së dyti, për të

mos ndërlikuar edhe më tej statusin e saj në sytë e Fuqive të Mëdha.

Midis prefektursë së Elbasanit dhe ministrit të drejtësisë Petro Poga ka patur

bashkëpunim të ngushtë mbi emërimin e gjyqtarëve në këtë qytet dhe në Peqin, si dhe për

zgjidhjen e problemeve gjyqsore, duke emëruar në maj të 1913 Hysen Plangaricën si

anëtar në gjykatën e Elbasanit dhe Thanas Floqin si nëpunës të saj. Për emërimin dhe

rrogat e prokurorit dhe të kryeqeveritarit të gjykatës së Peqinit u mor edhe aprovimi nga

Ministria e Drejtësisë. Gjithashtu u morën masa për funksionimin e gjykatave në Gramsh

e Qukës, dhe emërimin e nëpunësve dhe të sekretarëve të këtyre gjykatave.

Si prokuror në Elbasan u emërua patrioti Ibrahim Dedej. Ndërsa Josif Haxhimima

dha një kontribut të madh në administratën juridike të qytetit dhe në drejtim të zhvillimit

149

Historia e Popullit Shqiptar, vëll III, 42. 150

AQSH, F. 271- 471, viti 1913, D. 173, fl 10. 151

AQSH, F. 271,viti 1913, D. 3, fl 12. 152

Guy, Lindja e Shqipërisë, 83.

57

të arsimit kombëtar si drejtor i shkollës qytetëse të Elbasanit. Edhe në gjykatën e Starovës

u emëruan një kryesekretar, dy sekretarë, një komisar dhe dy policë. Në drejtim të Aqif

Biçakçiut janë dërguar telegrame falenderimi për “të gjitha shërbimet, që ai si pretor

(prefekt, shën-ynë) i qytetit të Elbasanit i ka bërë degës së drejtorisë së drejtësisë pa u

lodhur”153

.

Nga ana e Drejtorisë së Bujqësisë-Tregtisë-Punëve Publike, në maj të 1913 u

emëruan si nëpunës i pijeve Ibrahim Efendiu dhe Isuf Taushani si kryekqyrës i pyjeve në

Elbasan154

.

Në aspektin e administrimit financiar të vendit, qeveria shqiptare në dhjetor të

1912 hasi vështirësi të mëdha. Në dispozicion të saj kishte vetëm fondin e administratës

turke të qytetit të Vlorës si dhe të doganës së këtij qyteti, por për shkak të bllokadës nga

flota greke, këto të ardhura nuk vileshin155

. Ministria e Financave me në krye Abdi

Toptanin, bëri përpjekje për krijimin e Drejtorisë së Përgjithshme të Financave në Vlorë,

dhe të degëve të saj vartëse në krahinat pjesë e juridiksionit të saj, duke mos hequr dorë

nga pjesa tjetër e vendit, që ishte e pushtuar nga Serbia, Mali i Zi dhe Greqia.

Që në hapat e para të saj kjo ministri mori masa për emërimin e nëpunësve të saj.

Për marrjen në punë të këtyre nëpunësve u vendosën disa kushte pranimi, me synim që në

këto poste shtetërore të viheshin njerëz të aftë për punën që do të kryenin dhe të zotët për

punë financash, të kishin bërë mësime e shërbime financiare dhe përveç shqipes të dinin

një gjuhë të huaj 156

.

Në kuadrin e emërimeve të bëra gjatë muajve korrik-gusht 1913, qeveria u tregua e

matur në emërimin e nëpunësve jo vetëm në Elbasan, por në të gjithë zonën e saj të

influencës, duke zgjedhur patriotë dhe personalitete në zë të vendit, njerëz të arsimuar

dhe besnik ndaj interesave kombëtare. Synimi i qeverisë shqiptare ishte rritja e besimit në

rradhët e atyre atdhetarëve që dëshironin të punonin për një Shqipëri të re e të qytetëruar.

Nga ana tjetër, bëhej e ditur se tashmë punët e qeverisë dhe të kombit, nuk do të ishin më

në dorë të atyre njerëzve e vetmja vlerë e të cilëve, do të ishte miqësia dhe paaftësia. Në

153

AQSH, F. 68, viti 1913, D. 5, fl 7. 154

AQSH, F. 68, viti 1913, D. 5, fl 9. 155

Valentina Duka. Histori e Shqipërisë 1912-2000, (Tiranë: “Kristalina-KH”), 2007, 38. 156

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Kotini, Qeveria, 165.

58

Shqipëri secila punë, “do të kishte me pasur të zotin e nuk do të bëhej më tregëtari

gjyqtar dhe bujku sundimtar”157

.

Në krye të Drejtorisë së Financave të Elbasanit në maj të 1913 u caktua nga ana e

Ministrisë së Financave Ahmet Dakli. Ky i fundit ishte përgjegjësi kryesor për të gjitha

çështjet e financave dhe të llogarive në këtë prefekturë dhe varej drejtpërdrejtë nga

ministria përkatëse në Vlorë. Gjithashtu u emëruan edhe nëpunësit e tjerë të financës, jo

vetëm në këtë qytet por edhe në Gramsh, Peqin dhe Qukës, me rrogë mujore 400 groshë

në muaj158

. Pjesë e kësaj drejtorie, krahas drejtorit të financave u emëruan një ndihmës,

detyra e së cilit konsistonte në kontrollimin e llogarive të kësaj drejtorie si dhe një

shkronjës i zyrës së llogarive financiare159

. Detyrë tjetër e kësaj drejtorie ishte edhe

administrimi i të ardhurave të kësaj prefekture, kontrolli i shpenzimeve dhe nxjerrja e

taksave në çdo fund muaji. Kjo drejtori bënte për çdo muaj njoftimin e gjendjes së arkës

pranë Drejtorisë Qendrore në Vlorë. Gjithashtu nëpunësit e saj kishin edhe detyrimin e

mbledhjes në kohën e duhur të të ardhurave publike, gjobave, të ardhurave nga taksat e

ndryshme, në bazë të të cilave bëhej edhe mbushja e arkës financiare të Elbasanit.

Në kuadrin e administrimit postar të vendit, qeveria shqiptare nëpërmjet

Ministrisë së Postë-Telegrafeve me në krye elbasanasin Lef Nosin, mori masa për të

ngritur zyra telegrafike në të gjithë vendin. Fillimisht mbartja e korrespondencave bëhej

nga xhandarë kalorës, të cilët siguronin komunikimin e vetëm me Vlorën dhe me qytetet

e tjera të vendit. Duke marrë parasysh gjendjen e vështirë politike, ekonomike dhe

shoqërore në të cilën gjendej vendi, ngritja e këtyre zyrave ishte domosdoshmëri për

marrje dhe dhënie të korrespondencave të ndryshme midis qeverisjes qendrore dhe atyre

lokale. Gjatë muajit gusht kjo ministri mori masa për lehtësimin e ndërlidhjes dhe shtimin

e shërbimit postar në të gjitha qytetet e vendit. Për këtë ishin kryer në Europë edhe

porositë përkatëse për telefona, si dhe për pullat e postës, duke pasur figurë Gjergj

Kastriot Skënderbeun, heroin kombëtar të shqiptarëve160

.

Për rregullimin e rrjetit postar të Elbasanit, në maj të 1913, u emërua si drejtor i

postës Petër Dodbiba. Gjithashtu u morën masa për ngritjen e zyrave telegrafike në

157

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 166. 158

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 2. 159

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 258. 160

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 169.

59

Peqin, Mollas dhe në Qukës. Kontribut të madh në shtrirjen e linjës telegrafike për

lidhjen e marrëdhënieve të Elbasanit, me qeverinë e Vlorës, por edhe me krahinat e tjera,

ka dhënë edhe popullsia e disa zonave të Elbasanit të cilët morën përsipër sigurimin dhe

vendosjen vetë të shtyllave telegrafike161

.

Në lidhje me administrimin arsimor e kulturor qeveria shqiptare në zonën e saj të

influencës, mori masa për ngritjen edhe të drejtorive përkatëse arsimore, në krye të së

cilës u emëruan drejtorët. Këto të fundit ishin nën varësinë e Ministrisë së Arsimit në

krye të së cilës ishte Luigj Gurakuqi. Detyra e tyre konsistonte në kontrollimin e

shkollave në çdo prefekturë dhe në njësitë vartëse të saj, në përhapjen dhe përgjithësimin

e arsimit, vënien në ekzekutim të urdhrave e vendimeve nga Ministria e Arsimit, marrjen

e masave për krijimin e shkollave në ato vende ku nuk kishte të tilla. Drejtori i kësaj

drejtorie ishte njëkohësisht edhe anëtar i këshillit administrativ të sanxhakut162

. Organe

ndihmëse për problemet arsimore ishin edhe komisionet shkollore në kazatë e Gramshit,

Peqinit dhe në atë të Qukësit.

Një ndër synimet e kësaj qeverie ishte zhvillimi i arsimit mbi baza kombëtare. Në

përshtatje me kushtet dhe rrethanat e kohës u bënë përpjekje për organizimin e shkollave

fillore ku do të mësohej në gjuhë amtare, si dhe në hapjen e shkollave përgatitore për

kualifikimin e mësuesve të rinj. Detyrë parësore e qeverisë së Vlorës në vitin 1913 ishte

të mësuarit e gjuhës shqipe, e cila u përballua me mësues shëtitës, që punuan jo vetëm për

administratën e Elbasanit, por edhe për zonat e kontrolluara nga kjo qeveri. Përmendim

Josif Haxhimimën, Salih Çekën, Simon Shuteriqin, Jovan Dimitreskun, Ahmet Gashin,

Mustafa Currin, Ibrahim Shegunin, Ibrahim Shëngjergjin, Filip Lecin e të tjerë.

Në maj të 1913 patriotit Emin Matraxhiut, krahas detyrës si korrespondent i gazetës

“Perlindja e Shqipëniës” për Elbasanin u ngarkua nga qeveria e Vlorës që të çelte kurse

mësimi të gjuhës shqipe për nëpunësit e administratës shqiptare. Si ish normalist ai dha

kontributin e tij në disa qytete si: në Vlorë, në Lushnje, në Elbasan, duke bashkëpunuar

ngushtë me Aqif Biçakçiun dhe Luigj Gurakuqin.

Edhe në sanxhakun e Elbasanit, pas lajmërimit në 30 gusht të vitit 1913, të

Kryesisë së Përkohshme të Vlorës mbi shpalljen e gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare, u morën

161

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 8. 162

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 260.

60

masa që të gjithë nëpunësit e saj të dinin të shkruanin e të lexonin shqip. Të gjithë ato

nëpunës, që nuk e zotëronin mirë atë, iu nënshtruan një provimi duke u konfirmuar për

punën aq fisnike që do të ndërmerrnin163

.

Me ngritjen e Drejtorisë së Arsimit në Elbasan nga qeveria e Vlorës u emërua në

postin e drejtorit Mustafa Asim Kruja. I cilësuar nga shtypi vendas si një ndër nëpunësit

më të shkathët e më punëtor, nuk rreshti së përpjekuri që programi shkollor të zbatohej

me përpikmëri dhe me cilësinë e duhur164

. Krahas postit të kreut të arsimit Mustafa Kruja

ishte edhe kryetar i këshillit të arësimit dhe anëtar i këshillit administrativ të

prefekturës165

. Sheh Ibrahim Guma u emërua sekretar i kësaj drejtorie në Elbasan. Deri

në fund të jetës së tij ky atdhetar zhvilloi një veprimtari patriotike në dobi e interes të

popullit shqiptar. Ndërsa zoti Josif Haxhimima gjatë periudhës së qeverisjes së Ismail

Qemalit u emërua drejtor i shkollës qytetëse të Elbasanit. Në qershor të 1913 Këshilli

Arsimor i prefekturës si organ ndihmës për çështjet arsimore, mori masa për emërimin e

katër mësuesve të rinj, duke i shpërndarë në shkollat fillore të qytetit. Në përbërje të tyre

shkollat qendrore të Elbasanit kishin në këtë kohë 8 mësues dhe 250 nxënës166

. Gjithashtu

u bë emërimi i Fot Papajanit me rrogë mujore 350 groshë, si dhe i Mustafa Currit me një

rrogë prej 50 groshë në muaj167

.

Më 22 nëntor të 1913 u hap një tjetër shkollë fillore në lagjen Shënkoll me tre

mësues, ndërsa në dhjetor një shkollë nate në qytet. Krahas shkollave të hapura në qytet,

të tilla u hapën edhe në katundet e trevës si në Belsh, Qukës, Godolesh, Balëz, Shushicë,

Bixëllenj, Lleshan, Shalës, Mollagjesh, Gur i zi e të tjerë. Mësuesit paguheshin nga

Këshilli i Arsimit. Në zhvillimin e mëtejshëm të arsimit në këtë trevë, por edhe më gjerë

ky këshill kishte parashikuar dhe dhënien e konferencave mbi cilësinë e jetës çdo javë168

.

Me interesimin e Aqif Biçakçiut, të Këshillit Arsimor në Elbasan dhe me ndihmën e

qeverisë së Vlorës, u hap shkolla fillore e qendrës së Gramshit me mësuesin shkodran

Et’hem Osmani, i cili u emërua si i tillë nga Ministria e Arsimit169

.

163

AQSH, F. 245, viti 1913, D. 4, fl 1. 164

“Perlindja e Shqipëniës”, 2/15 Vjesht’ e II, 1913, Nr 19, 4. 165

Historia e Arsimit dhe e Mendimit Pedagogjik Shqiptar, (Tiranë: Nënë Tereza, 2003), 273. 166

Historia e Arsimit dhe e Mendimit Pedagogjik Shqiptar, 276. 167

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 12. 168

“Perlindja e Shqipëniës”, Vlorë 14/27 Dhetuar, 1913, 3. 169

Kadri Musai, Aqif Pasha Figurë e Ndritur e Kombit Shqiptar, (Tiranë: Redona Mars 2002), 42.

61

Normalja e vijoi mësimin deri më 19 korrik të 1913, me një klasë me 70 nxënës

dhe me një kurs njëvjeçar, sipas udhëzimeve të Ministrisë së Arsimit, ku përgatiteshin

mësuesit e ardhshëm të cilët më pas do të punonin jo vetëm në katundet e këtij sanxhaku,

por edhe në krahina të tjera të vendit. Thirrjes së bërë nga Ministria e Arsimit në 6 shtator

1913 që dijen e tyre ta vinin në shërbim të shtetit shqiptar iu përgjigjën shumë patriotë

elbasanas, të cilët bënë përpjekje për rihapjen e shkollës Normale. Gjithashtu ata

kontribuan në mësimin e gjuhës shqipe nëpunësve të administratës së qytetit që gjuha

shqipe të bëhej e detyrueshme.

Gjatë vitit 1913 Qeveria e Përkohshme i kushtoi një vëmendje të veçantë

zhvillimit të shtypit kombëtar. Organi i vetëm zyrtar i qeverisë (Perlindja e Shqipëniës),

nuk ishte një gazetë e përditshme dhe dilte me ndërprerje. Zhvillimet e shpejta në vend

kërkonin bazë teknike të përshtatshme. Për sigurimin e tyre u arrit një marrëveshje midis

qeverisë së Vlorës dhe asaj italiane për sigurimin e dy shtypshkronjave të reja, për të

ngritur në vend dy organe shtypi, konkretisht një në qytetin e Elbasanit dhe një në Vlorë.

Shtypi i kohës shihej nga atdhetarët shqiptarë si mjeti kryesor e më i rëndësishëm për të

luftuar në zgjidhjen e problemeve dhe mosmarrëveshjeve të kohës. Artikujt e ndryshëm

të botuar pas shpalljes së Pavarësisë në gazetën “Perlindja e Shqipëniës”, por edhe në

shtypin e huaj dëshmonin qartë për ekzistencën e mjedisit intelektual në Elbasan, prandaj

ishte menduar që një shtypshkronjë e tillë të vendosej në këtë qytet.

Në letërkëmbimet mes përfaqësuesve të qeverisë së Vlorës, Luigj Gurakuqit e Lef

Nosit përgjatë vitit 1913, shihet qartë se përfaqësues elbasanas me pikëpamje

përparimtare e demokratike, bënin përpjekje për zgjerimin e ndikimit politik të qeverisë

së Vlorës jo vetëm në trevën e Elbasanit por edhe më gjerë. Në artikuj të ndryshëm

shprehej shqetësimi për zhvillimet e punimeve të qeverisë së Ismail Qemalit, për shtrirjen

e saj nga veriu në jug, eleminimin e rivaliteteve, konflikteve, përçarjeve, të cilat nuk i

shërbenin interesave kombëtare dhe rrezikonin bashkimin e të gjithë shqiptarëve nën

drejtimin e qeverisë së Vlorës. Gjithashtu i bëhej thirrje shqiptarëve për ruajtjen e

gjakftohtësisë për rritjen e bashkëpunimit mes njëri-tjetrit në shërbim të çështjes

kombëtare170

.

170

“Perlindja e Shqipëniës”,Vlorë 2/15 Vjesht’e II 1913, Nr 19, 4.

62

Kjo trevë, duke përfshirë si autoritetet lokale të rrethit, nëpunësit e qeverisë,

gjithashtu edhe popullin e thjeshtë, ndihmoi në përmbushjen e detyrave që shtroheshin

për zgjidhje “Populli i thjeshtë,- sipas kujtimeve të Eqrem bej Vlorës- e plotësoi detyrën

e vet, duke paguar taksa deri në groshin e fundit, duke mbajtur qetësinë dhe rendin dhe

atje ku qe nevoja, duke bërë edhe sakrifica”171

.

Në dhjetor të 1913 qyteti i Elbasanit dhe trevat e tij veçoheshin si ndër më të qetët

në shkallë vendi, me pushtet lokal dhe shkolla që funksiononin rregullisht172

. Për

Qeverinë e Përkohshme të Vlorës krahina e Elbasanit dhe trevat përreth saj u bënë një

mbështetje e fortë për konsolidimin, fuqizimin dhe mbrojtjen e pushtetit të ri. Kjo krahinë

së bashku me personalitetet e saj dhanë një kontribut të vyer në dobi të kombit shqiptar

për zhvillimin e mëtejshëm të vetëdijes kombëtare, për ruajtjen e bashkimin e të gjitha

trojeve shqiptare në luftë të përbashkët kundër pushtuesve të huaj.

171

Eqrem, Vlora, Kujtime 1912-1925, vëll II, (Tiranë: Shtëpia e Librit & Komunikimit 2001), 8. 172

“Liri e Shqipërisë”, Sofje , Dhjetor 24, 1913. Artikulli “Letër nga Elbasani”.

63

I.4. Veprimtaria e pushtetit lokal në Elbasan nën ndikimin e kësaj qeverie.

Në fillim të majit të 1913 sanxhaku i Elbasanit ishte pothuajse tërësisht i zbrazët nga

trupat serbe. Por në disa katunde të tij, vazhdonin të qarkullonin formacione të vogla

ushtarësh e oficerësh turq, “të cilët nuk e kishin harruar kryenaltësinë e tyre të parë dhe

vazhdonin të silleshin si zot shtëpie”173

.

Elbasani dhe rrethinat e tij në këtë kohë po përjetonin një gjendje tepër të vështirë

jo vetëm ekonomike, ku popullsia e saj vuante nga kriza e bukës, por edhe nga një

mungesë totale e rendit, qetësisë dhe e sigurisë publike. Më poshtë po rendisim disa nga

arsyet që e çuan popullsinë e këtij sanxhaku të përjetonte këtë situatë të vështirë:

Si pasojë e vjedhjeve të shumta nga forcat turke, kryesisht të bagëtive, produkteve

ushqimore, çrregullimeve të ndryshme kryesisht politike dhe shoqërore. Situata në

burgje rezultonte e rëndë, të burgosurit ishin kryesisht për vjedhje.

Të problemeve shoqërore, arsimore, ekonomike,

Mungesa e ushqimeve, e drithit e bagëtive, djegia e ullinjve.

Dëmeve njerëzore e materiale të shkaktuara nga pushtuesit serbë, jo vetëm në godinat

qeveritare, por edhe në shumë fshatra.

Të përhapjes së sëmundjeve infektive të cilat ishin bërë mjaft shqetësuese për kohën

si lija, turbekulozi, kolera.

Për arsye të mos pasjes së një administrate të fortë e të qendrueshme, jo vetëm në

rang lokal por edhe më gjerë.

Në këto kushte patriotët elbasanas me në krye Aqif Biçakçiun morën masat e para

për organizimin e këshillit administrativ lokal, jo vetëm në Elbasan por edhe në kazatë e

Peqinit, Gramshit dhe në Qukës. Çdo masë që kishte të bënte me të ardhurat, shpenzimet,

zhvillimin ekonomik e mbarëvajtjen e krahinës së tyre, vihej në jetë nga Këshilli

Administrativ, i cili në përbërje të tij kishte personalitete dhe figura më në zë nga paria e

kësaj treve. Detyra parësore e tij ishte organizimi i zyrave administrative, fillimisht në

qytetin e Elbasanit me ato pak nëpunës që gjendeshin aty e që nuk ishin larguar pas

pushtimit serb.

173

AQSH, F. 32, viti 1913, D. 57, Letër dërguar Lef Nosit nga Elbasani, dt 25 prill 1913, 20.

64

Më pas ky këshill mori masa për ngritjen e zyrave qeveritare edhe në Gramsh,

Peqin, Qukës, të cilat ishin plaçkitur dhe djegur nga ushtarët serb gjatë tërheqjes së tyre.

Rëndësia e organizimit të këshillave administrative në kazatë e mësipërme ishte

emergjente sidomos për atë kohë, ku ruajtja e rendit dhe e qetësisë ishte një nevojë e

domosdoshmëri. Përfaqësuesve më të lartë të këtyre kazave Aqif Biçakçiu në 4 maj të

1913, me cilësinë e kreut më të lartë të sanxhakut të Elbasanit i drejtohej: “Ushtria serbe

u nis për Strugë dhe kësisoj sanxhaku i Elbasanit u zbraz. Derisa të bahet organizimi nga

ana e qeverisë provizore të Shqipërisë me qëllim që të ruhet qetësia dhe të rregullohen

punët, këtu, -theksonte ai,- provizorisht u formua një komision qeveritar nacional dhe në

emër të parisë filloi nga puna. Jeni të lutur edhe ju zotërinj të zgjidhni nga paria e

popullsisë njerëz të përshtatshëm dhe të formoni provizorisht një këshill qeveritar

nacional”174

.

Aqif Biçakçiu pasi e njoftonte në maj të 1913 kazanë e Gramshit për problemet e

vështirësitë e kohës, parashtronte si nevojë të domosdoshme ruajtjen e rendit dhe të

qetësisë në atë zonë, “Përpiquni, -theksonte ai,- në mënyrë të jashtëzakonshme që të mos

mbetet vend për ndonjë ngjarje që të prishë sigurimin publik”. Ndikimi dhe autoriteti i tij

do të rritej edhe më shumë pas emërimit zyrtar në postin e kryeqeveritarit të këtij

sanxhaku175

.

Në ditët e para të emërimit të tij, ai i drejtohej Ministrisë së Punëve të Brendshme

nëpërmjet shkresave të ndryshme, duke i kërkuar autorizimin për të emëruar provizorisht

disa nëpunës si oficerë e xhandarë, për ruajtjen e rendit dhe të qetësisë, nëpunës të

financës, të të drejtave civile e penale, të trashëgimisë, të sekretarisë, çështjeve të

sheriasë, të martesës, për emërimin e nëpunësve të gjykatave provizore, emërimin e një

noteri për çështje tregtare dhe për probleme të tjera176

. Këto nëpunës do të shpërbleheshin

për punën dhe besnikërinë e tyre ndaj qeverisë së Vlorës, me një pagesë të arsyeshme e

cila do të sigurohej nëpërmjet nxjerrjes së vergjive. Problemi më i madh e më shqetësues

për përfaqësuesit e administratës së Elbasanit në atë kohë ishte, se si do të ndaheshin e

174

AQSH, F. 71, viti 1913, D. 90, fl 1. 175

AQSH, F. Aqif Pasha, viti 1913, D. 5, fl 3. 176

AQSH, F. 71, viti 1913, D. 2, Dok. Nr. 1180-11182.

65

nxirreshin këto vergji për të paguar rrogat e tyre177

. Zgjidhja e këtij problemi u arrit në saj

të konsultimeve të ndërmarra midis këtyre përfaqësuesve me pushtetin qendror në Vlorë.

Këshilli administrativ i këtij sanxhaku në hapat e para të organizimit shtetëror të

shtetit shqiptar, pasi siguronte autorizimin e nevojshëm në rrugë zyrtare nga qeveria

ndërmerrte proçes-verbale dhe vendime për probleme të ndryshme, si në aspektin

administrativ, financiar, ekonomik, tregtar, arsimor, shëndetësor, gjyqësor, fetar, për

mbrojtjen e tokës shqiptare nga pushtuesit e huaj e të tjera. Ky këshill punimet e tij i kreu

nga maji i 1913 deri në shkurt të 1914178

.

Një administrim i mirë i të gjithë kazave, nahijeve, dhe të katundeve jo vetëm në

kuadrin lokal, por edhe në atë kombëtar, që ishte edhe domosdoshmëri e kohës, linte

shumë për të dëshiruar. Por nuk mund të mos përmendim nismat dhe përpjekjet e bëra

nga qeveria e Vlorës dhe veçanërisht nga qeverisja lokale e Elbasanit në kuadrin e këtij

mirëadministrimi. Ndër vendimet e para të marra prej këtij këshilli ishin ato për krijimin

e krahinave në Mokër e Çermenikë, për organizimin e tyre dhe emërimin e nëpunësve në

Mollas, dhe në shumë katunde të tjerë, si dhe të komandantëve të xhandarmërisë, të cilët

do të punonin për vendosjen e rendit dhe të qetësisë. U morën masa gjatë muajve maj-

qershor të 1913 për emërimin në kazanë e Peqinit të Gramshit të Myteselimëve

(nënprefektëve) emërimin e xhandarëve me synim ruajtjen e rendit dhe të qetësisë në këto

zona179

. Myteselimët dhe xhandarët vareshin nga Mytesarifi dhe komandanti ushtarak i

sanxhakut. Gjithashtu me vendim të tij u bë ndarja administrative e disa katundeve nga

njeri-tjetri, përmendim katundet Allajbej dhe Xherie (katunde të krahinarisë së Dumresë

shën-im) ku popullsia e tyre nëpërmjet një letre në maj të 1913 i kërkonte këtij këshilli

ndarjen nga njëri-tjetri po ashtu, rasti i shkëputjes së katundit Vatiman nga nahija

(krahinaria) e Qukësit dhe lidhjen me atë të Mokrës dhe shkëputja e katundit Grabovë

nga Skrapari e lidhjen e tij me kazanë (nënprefekturën) e Gramshit180

. Përfaqësuesit e

Qukësit në shtator 1913 iu drejtuan nëpërmjet një telegrami Ismail Qemalit dhe Esat

Toptanit, si Ministër i Brendshëm, për rishikimin e kërkesës së kësaj drejtorie mbi

177

AQSH, F. 71, viti 1913, D. 2, Dok. Nr 1180, marrë nga përmbledhje dokumentesh, Aqif Pashë Elbasani,

1860-1926, (Tiranë: Marin Barleti 2012), 97. 178

AQSH, F. 271-471, viti 1913,D. 173, fl 8. 179

AQSH, F. 271- 471, viti 1913, D. 173, fl 8. 180

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 154.

66

shndërrimin e Qukësit në kaza (nënprefekturë) kur të bëhej ndarja e re administrative e

vendit181

.

Nahija e Qukësit në këtë kohë kishte në përbërje të saj 42 katunde të shpërndara,

me mbi 2000 shtëpi dhe një popullsi prej afro 10.000 veta182

. Sugjerimet dhe dëshira e

tyre gjetën aprovimin e përfaqësuesve të qeverisë së Vlorës. Këshilli Administrativ i

Elbasanit në një dhjetor të 1913, duke marrë parasysh edhe sugjerimet e dërguara nga

Qeveria e Përkohshme, vendosi mbi organizimin e nahijeve, të cilat mbeteshin siç kishin

qenë dhe zbatimi i vendimeve iu la në kompetencë Mytesarifit183

. Me besimin dhe

mbështetjen e siguruar nga Ismail Qemalit, roli dhe ndikimi i Aqif Biçakçiut u forcua

edhe më shumë.

Këshilli Administrativ në fillim të majit mori vendim për formimin e

xhandarmërisë, e cila në përbërje të saj kishte elementë të pa kualifikuar, të cilët më vonë

iu nënshtruan kualifikimeve, duke plotësuar kushtet e vendosura nga ky këshill.

Konkretisht për të gjithë ata që kërkonin të ishin pjesë e xhandarmërisë duhet të dinin të

shkruanin e të lexonin shqip, të kishin konditat e duhura për të jetuar e punuar, dhe të

përballeshin me provimin e caktuar184

. Përpara emërimit të këtyre nëpunësve, Aqif

Biçakçiu i kërkonte Ministrisë së Punëve të Brendshme autorizimin në rrugë zyrtare të

marrjes së vendimeve.

Në Elbasan në këtë kohë vepronin, batalioni i xhandarmërisë me qendër brenda në

qytet, i cili në përbërje të tij kishte rreth 33 ushtarë, një pjesë tjetër e vogël e pa armatosur

si dhe batalioni shëtitës me komandant Hysni Toskën. Në krye të batalionit të

xhandarmërisë së qytetit u vendos provizorisht Kamber Shabani, i cili edhe më parë

kishte kryer me zotësi detyrën e sekretarit të këtij batalioni.

Sanxhaku i Elbasanit duke pasur një pozicion strategjik dhe tepër të rëndësishëm

duhej të kishte edhe një sasi të konsiderueshme xhandarësh, të cilët duhej të ishin të

përgatitur dhe të mirë armatosur. Prandaj nga ana e përfaqësuesve të këshillit me në krye

Aqif Biçakçiun, në bashkëpunim edhe me qeverinë e Vlorës, u morën këto masa: U

emërua si komandant i xhandarmërisë së Elbasanit major Ismail Haki Efendiu, një person

181

AQSH, F. 271-471, viti 1913, D. 173, fl 18. 182

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 154. 183

AQSH. F. 271, viti 1913, D. 3, fl 162. 184

AQSH. F. 271, viti 1913, D. 3, fl 162.

67

i shkolluar, njohës i mirë i vendit, me zotësi e trimëri të treguar edhe më parë si

komandant toge i batalionit të redifëve të këtij sanxhaku. Si sekretar i batalionit u

riemërua edhe njëherë Kamber Shabani.

Nëpërmjet korrespondencës së Esat Toptanit si Ministër i Punëve të Brendshme

në qeverinë e Vlorës dhe Aqif Biçakçiut, u ra dakord për pajisjen e këtij batalioni me një

numër të konsiderueshëm municionesh dhe me 300 mauzere që do të vinin së shpejti nga

Tirana185

. Masa këto të marra në kuadrin e organizimit të milicisë dhe pajisjes së saj me

mjetet e nevojshme dhe aq të domosdoshme për kohën, për vendosjen dhe ruajtjen e

qetësisë dhe të sigurisë publike. Majori Ismail Haki Tatzati dhe komandanti i batalionit

shëtitës Hysni Toska, gjatë kësaj kohe kanë bashkëpunuar ngushtë me Aqif Biçakçiun,

mbi spastrimin e këtij sanxhaku nga çetat kryengritëse të udhëhequra nga elementë

esadistë të Qamil dhe Dervish Biçakut.

Në maj të 1913 u emëruan nëpunës jo vetëm në Elbasan por edhe në kazatë e këtij

sanxhaku, për të mbledhur nga taksat të hollat që të mos mbeteshin në duart e individëve

të ndryshëm, të cilët nisur nga gjendja e vështirë ekzistuese mund të siguronin përfitime

të shumta në rrugë jo ligjore duke cënuar rendin e qetësinë në këtë trevë. U shqyrtua edhe

rëndësia që kishte mbledhja e të dhjetave, taksë mbi prodhimet bujqësore që zinte vendin

e parë në të ardhurat e shtetit shqiptar dhe të vergjisë, taksë mbi ndërtesat dhe trojet,

detyrime këto të drejtpërdrejta që paguheshin nga fshatarët, të trashëguara nga sistemi i

mëparshëm që shkonte në mbushjen e buxhetit të financës në dobi të shtetit të sapo

formuar shqiptar.

Këshilli Administrativ në mbledhjen e bërë më 11 maj 1913, vendosi që derisa të

viheshin në fuqi ligjet e reja, ashtu si në të gjithë vendin edhe në sanxhakun e Elbasanit

do të mbeteshin në fuqi ligjet e vjetra otomane. Gjithashtu u morën masa në bazë të

udhëzimeve të Ministrisë së Punëve të Brendshme, për mos ndjekjen nga ana ligjore, të të

gjitha atyre krimeve të ndodhura përpara shpalljes së Pavarësisë186

. Po në këtë mbledhje u

vendos marrja e masave nga bashkia për meremetimin, pastrimin dhe dezifektimin e

godinave qeveritare dhe atë të burgut të qytetit. Në mbledhjet e rradhës të muajit maj të

1913, u mor vendimi që nëpunësit e defteri hakanit (kadastrës) në këtë sanxhak, të mos

185

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 5. 186 AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 5.

68

quheshin më të tillë, por vetëm nëpunës të kadastrës ose të tapisë dhe veprimtaria e tyre

të bëhej në emër të shtetit të ri shqiptar. Derisa të bëheshin zgjedhjet e reja bashkiake, u

mendua që të mos ndërmerreshin ndryshime të shpejta dhe anëtarët e vjetër të bashkisë të

vazhdonin të punonin në vendet e tyre të mëparshme. Me vendim të datës 30 maj 1913

këshilli vendosi emërimin e një nëpunësi, detyra e së cilit konsistonte në regjistrimin e

barit të thatë, që vinte nga katundet e këtij sanxhaku e do të grumbullohej në Elbasan, me

rrogë mujore 400 groshë187

.

Në kohën e qeverisjes së Aqif Biçakçiut si mytesarif (prefekt) kjo trevë pati

zhvillim të mirë ekonomik në raport me periudhën e kaluar. Të dhjetat e vitit 1913 u

shitën me një shtesë prej 247.762 groshë më tepër se se ato të vitit 1912188

. Pas emërimit

të nëpunësve në Këshillin Administrativ të Elbasanit, u morën masa edhe për gjetjen e

personave të duhur, që do të shërbenin si nëpunës në kazatë e këtij sanxhaku. Në

mbledhjen e fund majit të 1913 u vendos nga përfaqësuesit e Këshillit Administrativ edhe

me miratimin e qeverisë së Vlorës dërgimi i dekreteve të katër nëpunësve, që ishin

zgjedhur anëtarë të këshillit administrativ të kazasë (nënprefekturës) së Peqinit189

.

Për t’i ardhur në ndihmë popullsisë së krahinarisë së Mollasit, u krijua një qendër

administrimi në katundin Mollas. Krijimi i saj krahas rolit administrativ, synonte edhe

shtimin e të ardhurave në buxhetin e sanxhakut, si dhe sigurimin e një fuqie punëtore të

mjaftueshme190

. Ministria e Postë Telegrafeve tregoi përkujdesje në drejtim të hapjes së

një zyrë poste dhe për emërimin dhe dërgimin e një nëpunësi telegrafist, së bashku me

veglat përkatëse. Në postin e krahinarit të Sulovës Aqif Biçakçiu emëroi Muharrem

Moglicën, veprimtarinë e të cilit ai e çmonte shumë. Emërimi i tij në këtë kohë synonte

vendosjen e qetësisë dhe të sigurisë në viset e Sulovës, Vërçës, dhe Myzeqesë191

.

Në aspektin financiar vendi trashëgoi fondet e mëparshme osmane, të cilat nuk

ishin të mjaftueshme për t’i dhënë rrugëzgjidhje problemeve të ndryshme të kohës. Edhe

në sanxhakun e Elbasanit gjendja financiare rezultonte jo e mjaftueshme. Për rregullimin

e punëve financiare nga Ministria e Financave u caktua në maj të 1913 në postin e

drejtorit të financave Ahmet Dakli. Ky i fundit së bashku me Aqif Biçakçiun mbanin

187

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 5. 188

“Perlindja e Shqipëniës”, Vlorë, 6/19 Vjesht’ e III, (nëntor)1913, Nr. 24, 5. 189

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 10. 190

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 10. 191

“Perlindja e Shqipëniës”, Vlorë, 6/19 Vjesht’ e III, (nëntor)1913, Nr. 24.

69

përgjegjësi të plotë për të ardhurat dhe shpenzimet e sanxhakut. Gjithashtu u emëruan

edhe nëpunësit e tjerë të financës në kazatë e Gramshit, Peqinit me rrogë mujore 400

groshë në muaj192

. Në kushtet e mjerueshme ku gjendej financa e këtij sanxhaku

përfaqësuesit e saj i kërkuan kryesisë së qeverisë së Vlorës një shumë prej 200 lirash për

rregullimin disi të financës së Elbasanit, me konditë rikthimi. Kjo u bë për ngritjen e

moralit të nëpunësve të emëruar, jo vetëm në kazanë e Elbasanit, por edhe në kazatë e

tjera, duke u paguar atyre rrogat e prapambetura. Kjo u realizua në mënyrë urgjente duke

pasur parasysh gjendjen e vështirë ekonomike dhe shtrenjtimin e produkteve të konsumit

të përditshëm. Shpërndarjet e pagesave fillimisht u bënë në kazanë e Gramshit, pasi aty

ishin shfaqur edhe pakënaqësitë më të mëdha. Që të mos mbetej vend për ndonjë trazirë u

bë emërimi aty i një toge të vogël xhandarësh, për ruajtjen e rendit dhe të sigurisë

publike193

.

Këshilli Administrativ mori masa të ndryshme për mbushjen e arkës së financës,

nëpërmjet nxjerrjes së ligjeve, vendimeve, duke u konsultuar për çdo iniciativë me

kryesinë e qeverisë në Vlorë dhe me Ministrinë e Punëve të Brendshme. Disa nga këto

masa ishin: vendosja e taksave të ndryshme si ajo e pijeve alkoolike, të transportit,

nëpërmjet gjobave të ndryshme për vjedhje, për armëmbajtje pa leje, për kumar, për

kontrabandë, për prishjen e rendit dhe të qetësisë, marrje e dhënie me qira të godinave të

ndryshme, por edhe qeveritare sidomos në kazatë e këtij sanxhaku, caktimi i taksës për

prona të paregjistruara, taksa e nxjerrë nga administrata pyjore, për therjen e bagëtive etj.

Me vendim të Këshillit të Ministrave të qeverisë së Vlorës, Bashkia e Elbasanit pas

prillit të 1913 mori në dispozicion të ardhurat që vinin drejtpërdrejtë nga therja e

bagëtive, përkundrejt pagesës së veterinerëve, detyra e të cilëve konsistonte në kontrollin

e vazhdueshëm mjekësor të kafshëve194

. Pjesa më e madhe e pasurive dhe shitja e gjësë

së gjallë, të konfiskuara nga shkelësit e ligjit, depozitohej në arkën financiare. Vendosja e

këtyre taksave ishte domosdoshmëri për kohën sepse, i sillnin zyrës financiare të

Elbasanit përfitime të shumta. Paralelisht, rritej mundësia e financimeve për meremetimin

e rrugëve të vjetra dhe për ndërtimin e rrugëve të reja, me qëllim lidhjen e katundeve të

192

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 2. 193

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 2. 194

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 2

70

ndryshme të trevës me qendrën, por dhe me krahinaritë e tjera të vendit. Njëkohësisht kjo

shërbente për zhvillimin ekonomik, tregtar dhe shoqëror të kësaj treve.

Në fillim të qershorit të vitit 1913 u bënë përpjekje nga bashkia në bashkëpunim

me Ministrinë e Punëve të Brendshme për sigurimin e vendosjen e një takse nga qerret që

vinin nga Kavaja për në Peqin për tregti, pasi këto shkatërronin rrugët dhe buxheti i saj

nuk lejonte shpenzimet e ndërtimit të një rruge të re, apo të meremetimit të asaj

ekzistuese195

. U morën masa nga Këshilli Administrativ për nxitjen e marrëdhënieve

tregtare mes Elbasanit dhe Ohrit si më parë. Falë bashkëpunimit të Aqif Biçakçiut me

kolonel Stefan Milovanoviç, komandant ushtarak i zonën së Ohrit, u arrit lejimi i tregtisë

e qarkullimi i mallrave dhe i produkteve vendase, dhe jo i atyre të importuara. Krahas

tregtisë u bë e mundur edhe lejimi i qarkullimit të njerëzve të ndryshëm dhe i tregtarëve

midis këtyre qyteteve. Kjo pas pajisjes së tyre me lejen përkatëse të shkruar në gjuhën

frënge dhe të nënshkruar nga kreu i sanxhakut dhe paraqitjes së lejes së caktuar në Qafë

Thanë196

. Këto arritje ishin pozitive për kohën duke i dhënë kështu një frymëmarrje të re

asaj dhe përmirësimit të gjendjes ekonomike e shoqërore të popullsisë së këtij rajoni pasi

më parë ajo pak tregti që zhvillohej nuk i kalonte kufijtë e trevës. Në ditët e para të

qershorit ky sanxhak filloi të nxirrte dhe të ardhurat e para.

Në zbatim të vendimit të datës 4 maj të vitit 1913 të Këshillit Administrativ për të

ndihmuar ata që u ishin shkatërruar shtëpitë nga serbët dhe grekët, u morën masa për

përgatitjen e një liste për të gjitha dëmet e bëra nga ushtarët serbë në të gjithë sanxhakun

e Elbasanit197

. Kjo listë iu dërgua edhe Ministrisë së Punëve të Brendshme për ta

informuar dhe për t’i kërkuar ndihmë financiare për t’u ardhur në ndihmë këtyre njerëzve

fatkeq. U morën masa në mbledhjen e datës 7 maj, për dërgimin e ndihmave në ushqime

dhe para, si dhe për meremetimin e dëmeve të shkaktuara nga serbët në katundin

Shtëpanj të krahinarisë së Shpatit. Gjithashtu ky këshill u vu në djeni edhe për djegien e

të dhjetave nga ushtarët serb pothuajse në të gjithë trevën. Ndihma iu dhanë nga qeveria e

Vlorës edhe 11 katundeve të Starovës, që kishin pësuar dëme të shumta nga serbët198

.

195

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 13. 196

AQSH, F. 68, viti 1913, D. 5, fl 90/1. 197

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 4. 198

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 34.

71

Me ardhjen e njoftimeve dhe kërkesës për ndihmë nga Qukësi, pasi ura e Haxhi

Beqarit ishte shkatërruar, u morën masa në fund të majit për shpenzimin nga arka e

financës të 2099 grosh, për ndreqjen dhe meremetimin e kësaj ure, dhe për dërgimin atje

të mjeshtrave me pagesë. Për këtë u lajmërua edhe Ministria e Punëve të Brendshme.

Ndihma financiare iu dhanë edhe banorëve të katundit të Stërblevës për ndërtimin e

shtëpive të tyre të djegura nga serbët.

Shpenzime të tjera u bënë në drejtim të ndihmave për të vobektit, për emigrantët e

ardhur në këtë trevë, për pagesën e shpenzimeve të xhandarmërisë, për marrjen me qira të

zyrave e godinave të ndryshme, për meremetimin e godinave qeveritare, për strehimin e

disa familjeve, të cilët kishin qenë të detyruar të largoheshin nga shtëpitë e tyre pas

caktimit të kufijve, dhe ku tokat e tyre kishin mbetur nën administrimin serb, duke i

strehuar në Starovë, dhe duke u dhënë ndihma në ushqime, veshmbathje dhe para.

Gjithashtu u morën masa për ngritjen e një komisioni që do të caktonte ndihmat për

refugjatët shqiptarë, të ardhur nga Dibra199

.

Mbas largimit të forcave serbe nga Elbasani një pjesë e tyre për shkaqe

shëndetësore, ishin të detyruar të qëndronin për kurim në spitalin e qytetit. Madje shumë

prej tyre u larguan nga qyteti i Beratit dhe u vendosën në Elbasan. Gjendja e tyre ishte e

mjerueshme dhe kushtet e spitalit ushtarak otoman, ku ata kuroheshin ishin të këqija. Kjo

gjendje ishte një problem shumë shqetësues në atë kohë, që kërkonte zgjidhje imediate.

Duke parë gjendjen e vështirë të tyre, dhe pamundësinë e shpenzimeve (të ardhurat e

pakta) nga bashkia e qytetit për ushqimin, mjekimin, apo varrosjen e atyre që vdisnin, të

sëmurët u morën përsipër nga shteti i sapoformuar shqiptar për humanizëm. Me

aprovimin e Ministrisë së Punëve të Brendshme u vendos marrja e 11.500 grosh nga arka

e financës së shtetit shqiptar, për t’i dhënë zgjidhje këtij problemi200

.

Pas largimit të trupave serbe nga Starova, Aqif Biçakçiu krahas zgjidhjes së

problemeve të brendshme në këtë sanxhak, ka kontribuar në bashkëpunim të ngushtë me

përfaqësuesit e Qukësit, në mbrojtje të Pogradecit nga mësymja e grekëve, por edhe në

ngritjen në këtë qytet të administratës qeverisëse dhe bashkimin e saj me Vlorën. Një

ndër synimet e tij ishte zgjerimi i zonës së influencës së qeverisë së Vlorës. Atje u

199

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 34. 200

AQSH, F. 71, viti 1913, D.3, Dok. Nr. 11599, fl 14.

72

dërguan 13 xhandarë nën komandën e kapter Muharrem Moglicës dhe dy tagërmbledhës.

Aqif Biçakçiu në 6 shtator 1913 i udhëzonte përfaqësuesit e Qukësit, për futjen sa më

shpejt të tyre në qytet pas zbrazjes së tij nga serbët, ngritjen e flamurit kombëtar dhe

krijimin e një administrate në bashkëpunim të ngushtë me popullin e zonës. U synua

ngritja e një komisioni, nën qeverisjen e Hysref Beut, dhe rregullimi i punëve

administrative, duke marrë masa për sigurimin e pozitave mbrojtëse të Pogradecit, nga

frika e ndonjë mësymjeje nga forcat greke me synim pushtimin e kësaj zone. “Edhe në

rast rreziku nga grekët forcat tona, -shprehej ai,- të tërhiqen në kufirin e vjetër, ndërsa

flamuri kombëtar të qëndrojë i ngritur mbi qytet”201

.

Një tjetër problem shqetësues që kërkonte zgjidhje emergjente ishte ekzistenca në

qarkullim i monedhave të ndryshme serbe. Kryetari i Qeverisë së Përkohshme njoftonte

nëpërmjet një telegrami në 7 korrik përfaqësuesit e Elbasanit, për vendosjen e një date të

caktuar, se deri kur do të pranoheshin këto monedha të shumta që ndodheshin në duart e

popullit. Me vendim administrativ këshilli vendosi, që në sanxhakun e Elbasanit, ato të

pranoheshin deri në datë 15 gusht të 1913 dhe më pas të mos pranoheshin më202

.

Një pjesë e financës u përdor nga Këshilli Administrativ për të përmirësuar

gjendjen e vështirë ekonomiko-sociale dhe arsimore gjatë muajve maj-shtator, jo vetëm

në Elbasan por edhe në nënnjësitë administrative. Deri në nëntor të 1912 zyra postare e

Elbasanit punonte në kuadrin e rrjetit postar të Perandorisë Osmane. Mbas largimit në

maj të trupave serbe nga Elbasani, Aqif Biçakçiu dhe patriotë të tjerë, duke parë kushtet e

vështira që ekzistonin në mbajtjen e korrespondencës midis sanxhakut të Elbasanit dhe

zyrave të tjera në bashkëpunim edhe me Ministrinë e Postë Telegrafëve, morën masa për

hapjen dhe vënien në punë të shërbimit postar Elbasan-Tiranë me trevat e tjera të vendit.

Ndërkohë gjatë kësaj periudhe mbartja e akteve zyrtare nga Elbasani-Tiranë dhe

anasjelltas dhe nga Elbasani për në trevat e tjera bëhej me xhandarë kalorës.

Përfaqësuesit e Elbasanit kanë bashkëpunuar ngushtë me ato të Tiranës në drejtim të

shkëmbimit, marrjes e dhënies së njoftimeve e akteve të ndryshme administrative të

kohës. Nëpërmjet një telegrami të kajmekanit të Tiranës, dërguar sanxhakut të Elbasanit

në maj të 1913 njoftohej se: “mbartja e postës Tiranë-Elbasan, vendoset tash për tash të

201

AQSH, F. 71, viti 1913, D.3, Dok. Nr. 11599, fl 13. 202

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 22.

73

bëhet me gjindar kalorës që do të vijë nga Tirana në Qafë-Krrabë, që do të takojë

kalorësin që shkonte nga Elbasani në Peqin e të dorëzojë postën e Tiranës e të marri atë

të Elbasanit”203

. Mbartja e këtyre akteve zyrtare vazhdoi deri sa postat u vunë në

sipërmarrje të garantuar nga shteti shqiptar.

Në vitet 1913 drejtor i postës në Elbasan ka qenë Petër Dodbiba dhe lidhja me

qeverinë e Vlorës bëhej nëpërmjet komunikimit telegrafik të kohës, duke përdorur kodin

Mors për korrespondenca e vendime sekrete midis tyre204

. Komunikimi telegrafik në

periudha të caktuara nuk kishte sigurinë e duhur dhe shpeshherë nuk funksiononte. Zyra

telegrafike e Elbasanit, pas majit të 1913, ka pasur një rol të madh në transmetimin e

lajmeve dhe telegrameve tepër urgjente në të gjitha qytetet e vendit veçanërisht me

Vlorën. Mbas krijimit të Këshillit Administrativ u morën masat e para për të vënë në

punë zyrat postare, jo vetëm në Elbasan, por dhe në Peqin, Gramsh, Qukës dhe Mollas.

Përfaqësuesit e Qukësit, në bashkëpunim me ato të sanxhakut të Elbasanit, bënë përpjekje

për ngritjen e një qendre telegrafike në katundin Rajcë dhe të zgjatjes së kësaj vije

telegrafike nga Qukësi deri në Starovë. Po në këtë katund u morën masat e nevojshme

nga drejtoria e arsimit në Elbasan për hapjen e një shkolle, duke dërguar si mësues

Xhaferr Veliçanin.205

U morën masa edhe për çeljen e zyrës telegrafike, dërgimin e një

nënpunësi telegrafist edhe në krahinën e Gramshit206

.

Kryetar i Bashkisë së qytetit pas largimit të Alush Saraçit për periudhën shtator

1913- maj 1915, u emërua me vendim të Këshillit Administrativ Fuad Biçaku i cili ishte

pjesë e parisë së vendit dhe shquhej për atdhetarizmin dhe veprimtarinë patriotike në

mjaft qytete të vendit. Mbas emërimit të tij në këtë post ai mbante një korrespondencë të

rregullt me qeverinë e Vlorës, duke i premtuar Ismail Qemalit besnikëri të plotë dhe se

Elbasani do të ishte tashmë më i bashkuar se kurrë me Vlorën, për interesat e atdheut. Ai

doli hapur kundër Esat Toptanit dhe njerëzve të tij duke iu kundërvënë veprimtarisë

armiqësore të tyre në bashkëpunim të ngushtë me patriotët elbasanas.

Përsa i përket aspektit gjyqsor, pas shpalljes së Pavarësisë në trevën e Elbasanit

nuk funksiononin gjykatat dhe kishte probleme të ndryshme të cilat për kohën kërkonin

203

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 2. 204

Elbasani-Enciklopedi, 134. 205

“Perlindja e Shqipëniës”, Vlonë, 1913, Dhetuar 14/27, Nr 33, 5. 206

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 8.

74

zgjidhje imediate. Në një telegram të nënprefektit të Peqinit shprehej shqetësimi për

vjedhjet e shumta, që ishin bërë në këtë zonë dhe i kërkohej sa më shpejt Këshillit

Administrativ të Elbasanit, marrja e masave per hapjen e gjykatave, arrestimin dhe

dënimin e keqbërësve207

. U mor në shqyrtim edhe rasti i vjedhjes së sendeve të kapitenit

rezervist Qemal Efendiut, pikërisht ngjarje kjo e ndodhur ditën, që serbët pushtuan

qytetin e Elbasanit. Edhe pse këshilli kishte nxjerrë vendim për mos lejimin e lojës së

kumarit disa persona e praktikonin atë dhe si pasojë e ankesave të shumta, u morën masa

që konsistonin në vendosjen e gjobave, deri në arrestimin e tyre. Përmendim disa raste

kur janë marrë masa për mos zbatimin e ligjit, si ai i Veniamin Nosit, të vëllait të Lef

Nosit, i cili kishte zbrazur armë pa qenë nevoja. U pa e udhës fillimisht të arrestohej, por

meqë ishte hera e parë, u vendos të lirohej dhe të paguante gjobën prej një lirë turke. Një

rast tjetër ishte kapja dhe arrestimi i vëllezërve Hysen dhe Xhaferr Kafexhiut, të cilët në

kundërshtim me ligjin e nxjerrë ishin kapur duke luajtur kumar.

Masa të tjera u morën duke u mbështetur edhe në udhëzimet e Ministrisë së

Punëve të Brendshme që u shqyrtuan në mbledhjen e Këshilli Administrativ në janar të

1914. Sipas tyre do të arrestoheshin dhe burgoseshin të gjithë ata individë, që nuk jepnin

detyrimet ndaj shtetit, por edhe që nuk zbatonin ligjet e nxjerra nga bashkia e qytetit.208

Gjendja vazhdonte të ishte e vështirë për aq kohë sa keqbërësit kapeshin, viheshin nën

arrest, por nuk gjykoheshin pasi nuk funksiononin gjykatat.

Problem tjetër që nxirrte në pah rëndësinë e funksionimit të gjykatës ishte edhe

fakti se, një pjesë e mirë e popullsisë së disa katundeve, ankoheshin duke kundërshtuar

pagesën e të dhjetës së tokës, pasi pretendonin se tokat e tyre u ishin djegur nga ushtarët

serbë209

. Kishte edhe nga ato fshatarë, të cilët për t’i shpëtuar taksave apo tatimeve të

ndryshme ngrinin pretendime të tilla. Mos funksionimi i gjykatës dhe i prokurorisë bënte

që këto çështje por edhe probleme të tjera shoqërore të mbeteshin pezull. Për këtë, ky

Këshill mori masa për zgjidhjen sa më shpejt të këtyre problemeve dhe nisjen e

funksionimit të gjykatave dhe emërimin e nëpunësve të saj.

Në drejtim të drejtësisë Aqif Biçakçiu rezervohej në përdorimin postin dhe

influencën e tij për të ndërhyrë në gjykime të ndryshme, apo në punët e nëpunësve të

207

AQSH, F. Aqif Pasha, viti 1913, D. 3, fl 3. 208

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 7-8. 209

AQSH, F. Aqif Pasha, viti 1913, D. 3, fl 6.

75

emëruar drejtpërsëdrejti nga Ministria e Drejtësisë210

. Në maj të 1913 ai dha një kontribut

të shquar edhe në fushën juridike për organizimin e të drejtës penale, për të drejtën civile

dhe për krijimin e noterisë në marrëdhëniet tregtare në Elbasan. Kështu me vendim të

Këshillit Administrativ u formua, krahas gjykatave civile dhe penale, një gjykatë

ushtarake e përhershme me në krye kolonel Mehmet Aliun211

. Kjo gjykatë në

bashkëpunim të plotë me Ministrinë e Punëve të Brendshme kishte kompetenca për

zgjidhjen e problemeve të ndryshme të kohës në këtë trevë, si në emërimin e ushtarëve,

xhandarëve, në zgjidhjen e problemeve të cënimit të rendit dhe të qetësisë, të paaftësisë

apo të korrupsionit në rradhët e tyre.

Një tjetër problem që kërkonte domosdoshmërisht organizimin e gjykatave ishte

edhe ai i gjakmarrjes. Si pasojë e mos ekzistencës së komisioneve të pajtimit të gjaqeve,

në qershor të 1913, në disa katunde të trevës ekzistonin njerëz që kishin kryer plagosje

apo vrasje dhe nuk kishin marrë dënimin për veprën e rëndë të kryer, dhe si pasojë

ekzistonte pasiguria e jetës së atyre familjeve që ishin në gjak. Shqetësimet më të mëdha

në këtë kohë viheshin re në katundet e Qukësit212

.

Lidhur me organizimin gjyqësor në 12 maj të 1913 në sanxhakun e Elbasanit u

morën masa në përputhje me vendimin e Këshillit të Ministrave të Qeverisë së

Përkohshme, për bashkimin e çështjeve civile, penale dhe që paditë fetare të zgjidheshin

nga ana e myftiut (specialist për shpjegimin e ligjeve fetare myslimane), duke shkurtuar

kaditë (gjyqtarë të ligjeve myslimane). Fillimisht myftijtë e emëruar në kazatë ashtu edhe

në qendrën e sanxhakut, iu propozuan Hirësisë së tij Shehislam Vehbiut, nga Aqif

Biçakçiu. Përpara emërimit tyre, myftijtë viheshin në provim nga Hirësia e tij Vehbi, i

cili në bazë të meritokracisë bënte edhe dekretimin e tyre213

.

Në datë 3 qershor 1913, mbas marrjes së pëlqimit edhe nga Këshilli

Administrativ, u emërua si kadi myfti në sanxhakun e Elbasanit Abdurrahim Efendiu, me

rrogë 1.800 grosh në muaj, krahas emërimit të myftijve të tjerë në kazatë e këtij sanxhaku

me rrogë mujore 1.200 grosh214

.

210

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 140. 211

AQSH, F. Aqif Pasha, viti 1913, D. 3, fl 32, (vendimi mban datën 9 shtator 1913). 212

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 11-12. 213

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Ded, Qeveria, 130. 214

AQSH, F. 271,viti 1913, D. 3, fl 12.

76

Krahas myftijve u bë edhe emërimi i përkohshëm i nëpunësve të tjerë të

administratës civile nga ana e Ministrisë së Drejtësisë.

Në drejtim të zbatimit të urdhrave të dala nga Ministria e Arsimit nëpërmjet

drejtorisë përkatëse në Elbasan dhe në kazatë përkatëse, Aqif Biçakçiu ndërvepronte për

përhapjen e arsimit shqip dhe për mirëmbajtjen e shkollave në këtë sanxhak. Si përgjegjës

i parë për zbatimin e ligjeve dhe urdhëresave të qeverisë, për shtrirjen dhe përmirësimin e

gjendjes së shkollave të sanxhakut të Elbasanit, Aqif Biçakçiu mori masa të shumta në

aspektin arsimor, duke hapur shkolla shqipe e duke ia “dyfishuar rrogën mësuesve të

shkollave fetare vetëm për të dhënë mësim në shkollat shqipe të Elbasanit”215

. Kjo gjë

shkaktoi ankesa nga metropoliti i Durrësit për veprimet e marra nga Aqif Biçakçiu. Këtë

dhespot grek ai do ta denonconte në qeverinë e Vlorës duke u shprehur se: “Klerikë si ai,

që paraqiten si fetarë, si njerëz të zotit, e kanë humbur ofiqin e tyre si të tillë”. Si

kundërpërgjigje dhespot Jakovi urdhëroi prindërit ortodoks që fëmijët e tyre të mos i

dërgonin në shkollat shqipe. Populli u revoltua dhe i dërgoi një notë proteste

administratës së arsimit në Vlorë të nënshkruar nga 40 patriotë. Protesta përfundoi me

besimin e patundur se: “shkollat shqipe do të rrojnë, do të përparojnë e asnjë gjuhë e

huaj nuk do të lëmë të zërë vendin e gjuhës sonë”216

.

Për zgjidhjen e problemit të hapjes së shkollave në gjuhën shqipe dhe zhvillimit

më tej të arsimit kombëtar kanë kontribuar edhe patriotë elbasanas si Emin Matraxhiu,

Aleksandër Xhuvani, Mustafa Curri, Fot Papajani, Lef Nosi etj. Ky i fundit si ministër i

Post-Telegrafeve në këtë kohë i drejtohej nëpërmjet një telegrami Luigj Gurakuqit, i cili

në maj të 1913 ndodhej jashtë vendit në mbrojtje të çështjes kombëtare: “Shkollat që do

të hapen duhet të jenë ma të fuqishme e më të mëdha se më parë, duke ju kujtuar se

propaganda greke po bahet gati për me hapur shkollat e saj gjithkund. Kundërshtimet që

asht e natyrshme të bahen nga ana e qeverisë sonë nuk po shihen”217

. Më tej ai shprehte

indinjatën e tij për mos reagimin e qeverisë në kohë ndaj këtyre propagandave (është fjala

për atë turke dhe greke -shënimi ynë) duke i lënë shteg të hapur edhe propagandave të

tjera218

.

215

AME, F. 1,viti 1913, D. 4, fq 3. 216

Elbasani Enciklopedi, 117. 217

AQSH, F. 34, viti 1913, D. 36, fl 34. 218

AQSH, F. 34, viti 1913, D. 36, fl 34.

77

Krahas shprehjes së besnikërisë ndaj qeverisë së Vlorës, nëpërmjet

telekëmbimeve të shumta që kishte me qytete të ndryshme të vendit ai parashtronte

probleme të ndryshme, duke dhënë rekomandime për zgjidhjen e shpejtë të tyre.

Përpara shpalljes së Pavarësisë ekzistonin shkolla ku mësohej turqisht dhe

greqisht, të cilat vijuan normalisht politikën e tyre arsimore edhe pas vitit 1912. Me

dëbimin e administratës osmane nga sanxhaku i Elbasanit, shkollat turke nuk po e

kryenin funksionin e tyre si më parë, pasi qeveria e Vlorës dhe Ministria e Arsimit bëri

çmos për hapjen e shkollave në gjuhë amtare dhe mbylljen e tyre, ose futjen nën

kontrollin e saj të plotë. Shkolla fillore në gjuhë të huaj vazhduan të ekzistonin ndonëse të

pakta në numër vetëm në atë zonë ku influenca e Esat Toptanit ishte e madhe. Ndërsa u

bënë përpjekje nga Patrikana e Stambollit, që kishte në varësinë e saj këto shkolla, për

mbajtjen hapur të tyre dhe për rihapjen e atyre shkollave që ishin mbyllur më parë.

Ekzistencën e këtyre shkollave greke në Shqipëri ajo, e shikonte si të drejtën e lirisë së

veprimit për “ortodoksët që banonin në Shqipëri”219

.

Emin Matraxhiu si korrespondent i “Perlindjes së Shqipëniës” për Elbasanin, duke

përshkruar përpjekjet e qeverisë shqiptare shkruante në nëntor të 1913: “e quajmë veten

të lumtur kur shohim që e ndershmja qeveri, merr parasysh çdo nevojë që ka atdheu

andaj na shtohet vullneti ti kërkojmë asaj edhe një shkollë për këtë qytet”220

. Masat e

marra nga qeveria e Vlorës për hapjen e këtyre shkollave, si dhe fakti se treva e Elbasanit

gjatë kësaj kohe ashtu si më parë shërbente si truall jo i shëndoshë për propagandat e

huaja, do të përbënin edhe goditjen përfundimtare ndaj këtyre propagandave.

Në sanxhakun e Elbasanit në shtator të 1913 ekzistonin tre ndërtesa që shërbenin

posaçërish si shkollë221

. Me vendim të Këshillit Administrativ në maj të 1913 u vendos,

që godina që kishte shërbyer si spital për sëmundjet infektive nga serbët, të kthehej në

shkollë për vajzat, por më parë u bë dezifektimi i saj222

. U mor përsipër edhe pagesa e

rrogës së mësuesve të kësaj shkolle nga komisioni arsimor. Krahas shkollave të hapura në

qytet, të tilla u hapën edhe në katundet e trevës si në Belsh, Qukës, Godolesh, Balëz,

Shushicë, Bixëllenj, Lleshan, Shalës, Mollagjesh, Gur i zi e të tjerë. Me interesimin e

219

Historia e Arsimit dhe e Mendimit Pedagogjik Shqiptar, 293. 220

“Perlindja e Shqipëniës”, 30/13 Vjesht’ e III, (nëntor)1913, 5. 221

Elbasani Enciklopedi, 129. 222

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl. 5.

78

Aqif Pashës dhe me ndihmën e Qeverisë së Vlorës u hap shkolla fillore e qendrës së

Gramshit me mësuesin shkodran Et’hem Osmani, i cili u emërua si i tillë nga Ministria e

Arsimit223

. Këshilli Administrativ dha ndihmesën e tij edhe në drejtim të heqjes së një

pjese të shpenzimeve, për kryerjen e shkollës jashtë vendit për disa atdhetarë.

Gjatë viteve të pavarësisë lindi në Elbasan edhe kënga patriotike. Për ngritjen e

formacioneve të para muzikore në këtë trevë kanë kontribuar personalitete të tillë si:

Thanas Floqi dhe Ahmet Burburia. Ky i fundit shkroi edhe Marshin (Himnin) e Elbasanit,

“Këmba Këmbës”. Ndihmë të veçantë ka dhënë, Filip Papajani i cili kompozoi këngën

“Elbasan qytet me famë” dhe Jovan Dimitresku, i pari që futi lojën e futbollit në qytetin e

Elbasanit në vitin 1913. Ai formoi skuadrën e parë të përbërë nga mësues të rinj që

stërviteshin dy herë në javë224

. Bashkia e qytetit gjatë kësaj kohe mori edhe masa të tjera

në drejtim të përmirësimit të shëndetit të banorëve të saj.

Duke parë kushtet e vështira që ekzistonin u morën masa për meremetimin e

godinave që shërbenin si spital, apo ambulanca të vogla për mjekimin apo kurimin e

njerëzve, për shtimin e mjekëve dhe të infermiereve. Me vendim administrativ në janar

1914 u vendos që shkolla pranë xhamisë të bëhej spital, për arsye të kërkesave gjithnjë e

në rritje për kurim. Për këtë problem u njoftua edhe Ministria e Punëve të Brendshme për

kërkesën imediate për dërgimin dhe caktimin e numrit të mjekëve që kishte nevojë

qendra e sanxhakut225

. Gjithashtu, nga ana e Këshillit Administrativ në qershor të vitit

1913 u morën masa për dërgimin e një nëpunësi në Gramsh, për vaksinimin e popullsisë,

pas përhapjes së sëmundjes së lisë në katundin Shemitër. Në mbledhjen e korrikut 1913,

Këshilli Administrativ vendosi në mënyrë urgjente të ndihmonte kazanë e Peqinit, pas

kërkesës nga ana e saj për dërgimin urgjent të ndihmës mjekësore, për disa të plagosur

nga shpërthimi i bombave të lëna aty nga ushtarët serbë.

Gjatë viteve 1913-1914 sanxhaku i Elbasanit kishte gjithsej vetëm dy mjek: Dr.

Xhaferr Kongolin dhe Dr. Simon Popën226

.

Masa u morën në mbledhjen e 29 gushtit 1913, për të ndihmuar Ministrinë e

Punëve Botore, për ndërtimin sa më shpejt të rrugës që lidhte Elbasanin me Durrësin dhe

223

Musai, Aqif Pasha, 42. 224

Në Panteon drejt Panteonit 2000, 206. 225

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 9. 226

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl 22.

79

për përmirësimin apo ndërtimin e rrugëve lidhëse. Për këtë u dërgua inxhinieri Eshref

Beu. Masa të tjera të marra nga Bashkia ishin jo vetëm ndërtimi i vijës së ujit për qytetin,

por edhe furnizimi i qytetarëve, kontrollet dhe dezifektimi i herëpashershëm i ujit

nëpërmjet mjekut të saj dhe ndjekja me kujdes e punimeve të kësaj vije uji nga komisari i

policisë. Për të gjithë oficerët dhe përfaqësuesit e caktuar që kishin ardhur në këtë

sanxhak për caktimin e kufijve, Këshilli Administrativ mori përsipër sigurimin e të gjitha

shpenzimeve të bëra prej tyre227

.

Pavarsisht nga masat e marra nga Këshilli Administrativ, gjatë këtyre muajve një

gjendje e vështirë mbizotëronte në katundet e trevës si në Mollagjesh (katund i rrethit të

Elbasanit), Lleshan (katund i krahinarisë së Shpatit dhe Shalës (katund i krahinarisë së

Dumresë). Zëvëndës drejtori i arsimit Aleksandër Xhuvani njoftohej nga katundi Lleshan

me anë të një telegrami, për veprimet kundërshtuese të bëra nga kryetari i këshillit

pleqësor si dhe nga disa individë të caktuar, të cilët kundërshtonin dërgimin e fëmijëve të

fshatit në shkollë për të mësuar shqipen nën shprehjen: “Ne jemi osmanllinj, nuk duam

shqip por turqisht”228

. Populli i këtyre katundeve nuk u pajtua me këto propaganda të

bëra nga elementë të caktuar, duke i bërë thirrje prefekturës për marrjen e masave si dhe

për t`ia prerë hovin këtyre kundërshtimeve.

Në të njëjtën kohë u bënë përpjekje të shumta për vendosjen e rendit dhe të

qetësisë. Për këtë qëllim me vendim të Këshillit Administrativ u vendos ndalim

qarkullimi natën i popullsisë dhe i emigrantëve, si dhe u caktuan nga qeveria e Vlorës 40

xhandarë, për ruajtjen e rendit dhe të qetësisë, ku 5% e tyre ishin kalorës229

. Në një letër

dërguar Lef Nosit, nga i vëllai Sif Nosi, shkruhej për veprimet e administratës së

Elbasanit, e cila me gjithë largimin e serbëve nga qyteti, nuk kishte arritur akoma në

marrjen e masave për qeverimin e qytetit, sipas shembullit të qeverisë së Vlorës230

.

Dervish Biçaku, njoftohej nga majori i xhandarmërisë së nënstacionit të Zibrakës se një

pjesë e mirë e popullsisë së trevës së Elbasanit ishte e pakënaqur nga qeverisja e

Elbasanit231

. Pakënaqësi ka patur edhe në fshatrat e kazasë së Peqinit dhe në ato të

227

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 3, fl. 34. 228

AQSH, F. 19, viti 1914, D. 46-66, fl 6. 229

AQSH, F. Prefektura e Vlorës, viti 1913, D. 5, fl 3. 230

AQSH, F. 32, Lef Nosi, viti 1913, D. 57, fl 3. 231

AQSH, F. 69 Dervish Biçaku, viti 1913, D. 7, fl 9.

80

Gramshit, ku fshatarët shprehnin kundërshti për pagimin e taksave të ndryshme dhe

ankoheshin për mungesë të rendit dhe të qetësisë.

Në kushtet ku ndodhej vendi, nuk mund t’ia kalosh tërësisht përgjegjësinë për

shtimin e kësaj pakënaqësie qeverisë së Vlorës, apo administrimit jo efektiv të sanxhakut

të Elbasanit nga Aqif Biçakçiu. Mendojmë se shkaqet e rritjes së pakënaqësisë duhet t’i

kërkojmë pak më thellë kryesisht në problemet politike, ekonomike dhe shoqërore të

trashëguara nga qeverisja e mëparshme osmane; nga kundërshtimi dhe mosbindja (e

kthyer kjo tashmë në traditë) ndaj administratës lokale dhe kombëtare; nga politika

përçarëse e ndërmarrë nga elementë të ndryshëm, si brenda dhe jashtë vendit si dhe nga

paaftësia apo shfrytëzimi i postit qeverisës nga persona të ndryshëm, për interesa të

ngushta dhe meskine, duke mos i shërbyer aspak interesave kombëtare. Por populli i

trevës së Elbasanit përgjithësisht, krahas gjendjes së vështirë ekonomike dhe politike të

vendit, dhe pse nën kërcënimin e pushtuesve të huaj dhe intrigave të Esat Toptanit e

mbështetësve të tij, kontribuoi në dobi të çështjes kombëtare, kjo në saj të besimit dhe

mbështetjes së dhënë qeverisë së përkohshme të Vlorës, të kryesuar nga Ismail Qemali.

81

KREU II

ELBASANI DHE DORËHEQJA E ISMAIL QEMALIT.

I. 1. Elbasani në pritje të refugjatëve dibranë dhe çamë.

Në shtator të 1913 shpërtheu Kryengritja e Dibrës, si pasojë e padrejtësive që u bënë

në caktimin e kufijve veriorë, nga vendimet e Konferencës së Ambasadorëve të Londrës

dhe kundër masave të egra shtypëse të autoriteteve serbe ndaj popullsisë shqiptare.

Shqiptarët e qyteteve të Dibrës, Strugës, Lumës dhe Ohrit ndërmorën një sulm të

përgatitur për të larguar forcat serbe nga këto zona, por ardhja e divizioneve të tjera nga

Serbia, përdorimi i dhunës, vrasjet dhe çnderimet e bëra nxitën popullsinë e këtyre anëve

të largoheshin nga shtëpitë e tyre në drejtim të qyteteve të tjera më në brendësi të territorit

shqiptar. Kryesisht ato u vendosën në Shqipërinë e Mesme. Mizoritë e masakrat e trupave

ushtarake serbe në drejtim të fshatrave e të njerëzve të atyre zonave ishin të mëdha, aq sa

rreth 120 fshatra u dogjën e u rrafshuan dhe rreth 40000 shqiptarë u detyruan të

largoheshin232

. Ndër fshatrat shqiptarë të shkatërruara krejtësisht prej serbëve në Dibër

ishin Homeshi, Koliçica, Zogaj, Blacë, Tushaj, Marica, Topojani, Ohotina, Boçeva,

Vlashi, Safracani, Gjerica, Shirenec, Visish, Glovoçisht, Terbash, Kebetova, Malakastra,

Zvira233

. Qëllimi i vetëm i autoriteteve serbe ishte spastrimi etnik i këtyre territoreve

autoktone shqiptare.

Ngjarjet që pasuan u përshkruan gjërsisht nga shtypi i kohës. Nëpërmjet një letre

nga Elbasani, botuar në “L’Echo de Bulgarie” më 11 tetor 1913, patriotët elbasanas

synonin, jo vetëm të pasqyronin gjendjen e vështirë në të cilën gjendej popullsia shqiptare

e atyre zonave që mbetën jashtë kufijve të shtetit shqiptar nga vendimet e Konferencës së

Londrës, por njëkohësisht të sensibilizonin opinionin ndërkombëtar se dhuna e ushtruar,

vrasjet, plaçkitjet, djegiet dhe largimet masive të popullsisë së pafajshme ishin rrjedhojë e

232

Vlora, Kujtime, 24. 233

HHStA, PAA në AIHT, Vj: 23-6-16. (Relacion dërguar ministrit të jashtëm Berthold Vjenë, gusht

1913).

82

drejtpërdrejtë e politikës shoviniste të ndërmarrë nga autoritetet ushtarake serbe. Anëtarët

e Komisionit të Fondacionit Karenxhi duke i vlerësuar këto të dhëna si të sakta, bënë

përpjekje për të vizituar rajonet shqiptare, por ndeshën në pengesën e autoriteteve

serbe234

.

Mendojmë se këto masa të ndërmarra nga autoritetet serbe bëheshin për të

mbuluar dëshmitë e politikës barbare dhe raciste të ndjekur ndaj shqiptarëve, për të

neutralizuar sensibilizimin e opinionit ndërkombëtar, duke mbuluar mizoritë e kryera, që

diplomacia serbe të mos vihej në pozitë të vështirë përpara opinionit publik.

Midis kryengritësve dibrane dhe prefektit të Elbasanit Aqif Biçakçiut gjatë

periudhës shtator-tetor 1913 ka patur një letërkëmbim të pasur, duke e mbajtur këtë të

fundit në dijeni mbi rrjedhën e ngjarjeve dhe duke i kërkuar ndihmë në armë dhe

municione235

. Në fillimet e saj kryengritja pati zhvillime pozitive në interes të

shqiptarëve. Në mbështetje të saj dolën shumë patriotë, ndër të cilët edhe Luigj Gurakuqi,

i cili në atë kohë ishte ndër anëtarët më me peshë në qeverinë e Vlorës. Në një letër

drejtuar Lef Nosit ai i shkruante: “Më vjen keq që nuk ndodhem ndërmjet luftëtarëve, por

me ma të madhin gëzim mora vesh fitimet e vëllezërve tanë. Pse sot po lahen turpet që

hangrëm nga të huajt. Mbretëritë themelohen mbi nderin e liria ushqehet me gjak. Jepuni

guxim kryengritësve pasi sot asht koha ta tregoi veten kombi shqiptar”236

.

Si ai dhe qeveria shqiptare në këtë kohë nuk qëndruan indiferentë, por u

solidarizuan me qëndresën e popullsisë së atyre anëve. Këshilli Administrativ i Elbasanit

me në krye Aqif Biçakçiun fillimisht do të mbante një qëndrim të rezervuar në ndihmë të

kryengritësve dibranë, kjo jo nga mungesa e dëshirës, por për të mos kompromentuar

asnjanësinë e qeverisë së Vlorës, në bazë të vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve

të Londrës. Interesant është fakti se, do të ishte kjo kryengritje ndër të tjera, shkak i

konfrontimeve të mëtejshme midis Esat Toptanit (që në atë kohë mbante postin e

Ministrit të Brendshëm), Ismail Qemalit dhe Aqif Biçakçiut. Esat Toptani për të realizuar

synimet e tij kërkonte, një angazhim të hapur të Ismail Qemalit dhe qeverisë së tij në këto

ngjarje. Synimi i tij ishte izolimi i plotë i qeverisë së Vlorës nga Fuqitë e Mëdha nëse ajo

do të prekte asnjanësinë dhe do të mbante një qëndrim të hapur në mbështetje të

234

Swire, Shqipëria, fq 151. 235

AQSH. F. 70, “Qeveria e Përkohshme e Vlorës”, viti 1913, D. 273, fl 193-216. 236

AME. F.10, D. 5, Vjesht e I, 28, viti 1913.

83

kryengritësve dibranë. Ndër veprimet më intriguese të ndërmarra prej tij në këtë kohë

ishte dhe përfshirja e qeverisë së Vlorës në mbështetje të hapur të kryengritjes antiserbe,

duke dobësuar pozitat e saj në aspektin e brendshëm dhe atë të jashtëm. Në

letërkëmbimet e kohës të Esat Toptanit dërguar Aqif Biçakçiut, e njoftonte për

gadishmërinë e tij për të shkuar në Dibër për të ndihmuar vëllezërit kryengritës. Si

kundërpërgjigje Aqif Biçakçiu në 24 shtator të 1913, i shkruante: “Meqë tani për tani

qeveria duhet të mbajë paanësinë dhe duke marrë parasysh se zotëria juaj, keni cilësi

zyrtare, kujtoj se vajtja e zotërisë suaj personalisht nuk është e përshtatshme, më vonë, në

rast se merr pjesë edhe qeveria dhe kësisoj çështja merr një formë ndryshe natyrisht do të

vemi edhe ne”237

.

Nëse do ti referohemi situatës në të cilën gjendej vendi, qëndrimi i mbajtur nga

Aqif Biçakçiu ka qenë i matur, çka përbënte një kontribut të vyer për kohën dhe jetik për

çështjen kombëtare në të ardhmen. Ai i njihte mirë ambicjet e Esat Toptanit dhe u përpoq

fuqishëm që synimet dhe planet e kurdisura prej tij të dështonin. Ndërkohë dha

ndihmesën e tij në sensibilizimin e opinionit ndërkombëtar për çështjen dibrane, atë çame

si dhe për synimet separatiste të ndjekura nga Esat Toptani dhe elementë të tjerë

mbështetës të tij. Gjithashtu kontribuoi në sigurimin e ndihmave, armëve, municioneve,

forcave vullnetare, ushqimeve dhe ilaçeve për vazhdimin e luftimeve ndër ato anë, duke

mos hequr asnjëherë dorë nga parimi etnik dhe bashkimi i këtyre viseve me pjesën tjetër

të vendit, nën ndikimin e administrimin e qeverisë së përkohshme të Vlorës.

Mbas çlirimit të Dibrës së Poshtme në 20 shtator 1913, forcat e armatosura të

popullsisë të drejtuara nga Elez Isufi, Sejfedin Pustina, Riza Gjakova, Qamil Daci e të

tjerë iu drejtuan viseve të Dibrës së Sipërme duke e çliruar më 23 shtator 1913. Pas

Dibrës u çliruan Ohri, Struga dhe Gostivari. Gjithashtu u krijua edhe një komision

drejtues i ashtuquajtur Qeveria e Përkohshme e Dibrës nën drejtimin e Sefejdin

Pustinës238

. Kryengritësit dibranë nën drejtimin e tij mbanin kontakte të herëpashershme

me Aqif Biçakçiun mbi zhvillimet e ndodhura në atë zonë, duke kërkuar mbështetje

morale, ndihma në armë, municione, ushqime, ilaçe, në vullnetarë nga të gjitha trevat

shqiptare. Ata gjithashtu kërkuan ndihmë konkrete nga qeveria e Vlorës, për rregullimin e

237

AQSH, F. 70, Qeveria e Përkohshme e Vlorës, viti 1913, D. 273, fl 210. 238

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 193.

84

sigurimit publik dhe të administratës së përgjithshme, me synim bashkimin me të si dhe

për sensibilizimin ndërkombëtar dhe një zgjidhje të shpejtë dhe të drejtë mbi çështjen

dibrane. Duke qenë se administrimi i këtyre viseve (Malësia e Dibrës së Sipërme dhe e

Poshtme) dhe lidhja e tyre me Elbasanin i shërbente atdheut, Aqif Biçakçiu nuk i ndali

përpjekjet e tij për të bashkëpunuar me Qeverinë e Vlorës, për sigurimin e shpenzimeve

që do të shërbenin për emërimin e nëpunësve, të xhandarëve dhe në formimin e

komunave të reja. Për këtë në telekëmbimet e kohës gjatë muajve shtator-tetor 1913,

vërejmë një bashkëpunim të ngushtë të tij me qeverinë e Vlorës, së cilës ai i kërkonte

ndihma financiare dhe mbështetje për organizimin e mësipërm239

.

Aqif Biçakçiu ruante gjatë kësaj kohe një letërkëmbim të fshehtë me Ismail

Qemalin, ku e informonte këtë të fundit mbi sukseset e kryengritësve, por gjithashtu duke

siguruar ndihma për ta. Përpjekjet për ndërmjetësim me Ismail Qemalin bëheshin me

qëllim që qeveria e Vlorës të dilte në përkrahje të kryengritësve të Dibrës. Ja ç’shkruante

ai: “Shkëlqësia juaj vallë ç’mendon? Për të mos dështuar ky marshim burrëror i këtyre

heronjve dhe që të mos e humbasim këtë pjesë të çmuar të atdheut tonë vallë a është e

mundur të përgatiten armë nga ndonjë anë e të sillen? Si urdhëroni zotëria juaj”?240

.

Në dokumentet e kohës nuk vërejmë një përgjigje të menjëhershme nga qeveria e

Vlorës. Kjo lë shkak të mendohet se, ajo në veprimtarinë e saj politike ka treguar maturi

kundër çdo veprimi apo preteksi, që kërkonin serbët për më shumë territore në kurriz të

shqiptarëve. Telegrami i vetëm që Ismail Qemali i drejtonte Prefekturës së Elbasanit

mban datën 5 tetor 1913, datë kur kryengritja ishte tashmë në fazën e rënies së saj. Aty

Aqif Biçakçiu informohej se, nuk kishte arsye për një shqetësim të madh, pasi Serbia

kishte dhënë sigurime të forta se kufirin nuk do ta kalonte. “Ju- vazhdonte ai, - rregulloni

gjendjen në mënyrë që forcat të mos bien në kontakt dhe nga kontakti të mos lindë ndonjë

përpjekje”241

.

Edhe patriotë të tjerë si Lef Nosi, Irfan Ohri, Hafiz Sherifi e të tjerë kontribuan,

duke bashkëpunuar edhe me qytete të tjera si Berati, Skrapari për grumbullimin e armëve,

të fishekëve dhe të hollave, që i dërguan në Dibër. Gjithashtu me iniciativën e tyre, në 27

shtator të 1913, u krijua një grup me rreth 50 luftëtarë, me synim dërgimin e tij në drejtim

239

AQSH. F. 71, viti 1914, D.5, Nr. 12161, fl 8. 240

AQSH, F. 70, viti 1913, D. 273, fl 210. 241

AQSH, F. 70, viti 1913, D. 273, fl 210.

85

të Ohrit e Strugës, për të ngritur lart moralin e patriotëve shqiptarë të atyre anëve. Për

këtë u vu në dijeni edhe Ismail Qemali242

.

Elbasani gjatë kësaj kohe, u bë mbështetës i Qeverisë së Përkohshme të Vlorës,

duke mbrojtur me luftë krahinën e vet dhe duke furnizuar me armë deri Dibrën dhe

Kosovën. Synimi i Aqif Biçakçiut ishte për t’i ndihmuar kryengritësit dibranë, në

dërgimin e pushkëve e municioneve sa më shpejt, duke hedhur idenë e mbledhjes dhe

blerjes së tyre nga vetë populli, duke mos i lënë vëllezërit e tyre në mëshirën e fatit, por

njëkohësisht duke mos implikuar drejtpërdrejtë qeverinë e Vlorës. Kjo prefekturë për t`i

ardhur në ndihmë popullsisë në kryengritje dhe asaj në jug të vendit, mori masa për

dërgimin e ushtarëve, oficerëve të artilerisë e armatime për të mbrojtur këto krahina nga

sulmet, plaçkitjet dhe masakrat e serbëve dhe grekëve. Gjithashtu, për t’i ardhur në

ndihmë Dibrës iu kërkua ndihmë qeverisë për dërgimin e dy ose tre doktorëve, pasi

popullsia nuk mund t’i përdorte ilaçet e grumbulluara. Mbas sensibilizimit të bërë në

popull për situatën e vështirë në ato anë, Aqif Biçakçiut iu kërkua nga fundi i shtatorit

nga popullsia e Mokrës, Bërzeshtës dhe Çermenikës që të lejohej të mobilizohej në

ndihmë të vëllezërve të tyre dibranë, të cilët gjendeshin në vështirësi të shumta si pasojë e

gjerësisë së madhe të vendit të luftimit, mungesës së municioneve dhe forcave të pakta

luftuese243

.

Duhet thënë se kërkesat e krerëve të Dibrës drejtuar Aqif Biçakçiut në tetor 1913,

për formimin e disa komuneve në qarqet e tyre dhe lidhjen e tyre administrativisht me

qarkun e Elbasanit mbetën në kuadrin e përpjekjeve, pasi viset e Malësisë së Dibrës së

Sipërme dhe të Poshtme nuk u arritën asnjëherë të administroheshin nga Aqif Pashë

Biçakçiu apo nga qeveria e Vlorës. Këto territore do të ripushtoheshin përsëri nga ushtria

serbe pas një mësymjeje të organizuar kundër kryengritësve në tetor 1913.

Qyteti i Elbasanit dhe trevat e tij dhanë një ndihmesë të madhe për të strehuar e

mirëpritur dibranët e shpërngulur nga shtëpitë e tyre, për shkak të mizorive e masakrave

serbe. Në një korrespondencë nga Elbasani pasqyrohej situata e vështirë në të cilën

ndodheshin të larguarit dibranë nga masakrat e serbëve, ku pjesa më e madhe e të

larguarve ishin pleq, gra e fëmijë, të pa strehë. Vetëm nga tre katunde: Kosuraç i poshtëm

242

AME, F. 10, viti 1913, D. 5, fq 5. 243

AQSH. F. 71, viti 1913, D. 4, Dok. Nr. 11.750, fl 7.

86

dhe i sipërm dhe nga Skudrina, kishin ardhur 800 veta, kryesisht gra e foshnje. Ndërsa

nga Dibra, Gostivari dhe Kërçova në Elbasan u strehuan rreth 4000 vetë244

. Ndër masat e

para të ndërmarra nga Prefektura e Elbasanit, ishte bashkëpunimi me qeverinë e Vlorës,

për t’i ardhur në ndihmë këtyre refugjatëve të dëbuar nga trojet e tyre, si dhe ngritja e një

komisioni të posaçëm për këtë problem. Detyra e tij konsistonte në grumbullimin e

ndihmave, ushqimeve, rrobave nga populli i kësaj treve për të ardhurit. Krahas kontributit

të dhënë nga populli, këto muhaxhirë u ndihmuan edhe nga autoritetet fetare me në krye

myftiun e përgjithshëm Vehbi Dibra, duke strehuar një pjesë të tyre në xhami në medrese

dhe një pjesë në shtëpitë e njerëzve të ndryshëm si në qytet ashtu edhe në katundet

përreth qytetit si: në Letëm (Elbasan), Zgosht (Qukës), Tori, Luniku (Çermenikë).

Ndihmesa e tyre ka qenë e vazhdueshme jo vetëm në sigurimin e të dhënave për

refugjatët në të tërë anët e vendit, por edhe në bashkëpunim të ngushtë me Lef Nosin, në

atë kohë Ministër i Postë-Telegrafeve në qeverinë e Vlorës, për çështjen e zgjatjes së

vijës telegrafike në ato vise. Sasia e bukës së shpërndarë në shumicën e rasteve nga

bashkia e qytetit, që në atë kohë ishte nën drejtimin e Fuad Biçakut, shkonte në 2500 okë

në ditë245

. Qeveria e Vlorës në bashkëpunim me përfaqësuesit e Elbasanit mori masa për

të ndihmuar pushtetin lokal në Elbasan, për dibranët që u vendosën aty gjatë shtatorit të

vitit 1913, duke dhënë ndihma në ushqime, veshmbathje dhe në para. Falë këtij

bashkëpunimi u bë e mundur, jo vetëm ndihmesa e dhënë refugjatëve dibranëve të

shpërngulur nga trojet e tyre, por edhe sensibilizimi i opinionit ndërkombëtar dhe i fuqive

evropiane për masakrat çnjerëzore të kryera nga ushtria serbe ndaj popullsisë shqiptare të

atyre anëve. Falë këtij sensibilizimi u arrit edhe grumbullimi i ndihmave nga Austria,

Anglia, Italia e të tjerë.

Sipas raporteve të konsujve austriak dhe italian, që gjendeshin në tetor të 1913 në

Tiranë, drejtuar Sër Eduard Grey, informohemi mbi gjendjen e mjerueshme të refugjatëve

dibranë rreth Matit, Tiranës dhe Elbasanit. Për t’i ardhur në ndihmë 10.000 shqiptarëve të

mjerë, që jetonin pa strehë në krahinat e Dibrës dhe Matit, konsujt e mësipërm i

parashtruan qeverive të tyre marrjen e masave mbi shpërndarjen e 5000 kuintalëve misër.

U bashkëpunua edhe me qeverinë provizore të Vlorës që kjo të siguronte pa tagër

244

“Liri e Shqipërisë”, Sofje, Vjeshtë e II-të 12, 1913, Nr 86. 245

“Liri e Shqipërisë”, Sofje, Dhjetor 24, 1913, Nr 88.

87

doganor importimin në Durrës të kësaj dhurate246

. Në raport pasqyrohej situata e rëndë në

të cilën ndodheshin këta njerëz, “që nuk kishin gjë tjetër veçse rrobave të trupit dhe të

njëjtën shprehje dëshpëruese të heshtur në fytyrat e tyre”247

. Popullsia e grumbulluar në

afërsi të Tiranës, Durrësit dhe të Elbasanit ishte në një gjendje mjerimi absolut,

pavarësisht ndihmave minimale të dhëna nga Durrësi, (në këtë kohë ishte formuar

Pleqësia e Shqipërisë së Mesme) dhe dy grandeve të dhëna nga qeveria italiane dhe ajo

austriake në tetor të 1913. Situata u bë akoma më e vështirë në nëntor të 1913. Duke u

bazuar në informacionet e dhëna nga Konsulli i përgjthshëm Harry. H. Lamb, Eduard

Greyit numri i refugjatëve në krahinën e Elbasanit kishte arritur në 30.000-40.000 vetë.

Vlen të përmendim kontributin e dhënë nga anëtarët e KNK, duke apeluar pranë qeverive

të tyre, për ndjekjen e shembullit të Italisë dhe Austrisë, të cilat kishin kontribuar secila

me nga 20.000 franga (800 stërlina) për Durrësin, 6.000 franga për Shkodrën, ndërsa

qeveria kishte shpenzuar 1.000 stërlina për Elbasanin dhe 1.000 për Shkodrën248

. Nga një

person i rëndësishëm në Austri u ofrua ndihma prej rreth 1000 franga; Anglia dha rreth

200 lira stërlina për në Shkodër dhe 50 lira stërlina për në Elbasan249

. Zoti Aubrey

Herbert dha 46 lira angleze, Fuat Dibra dha 250 napolona250

etj.

Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit iu drejtua Aqif Biçakçiu, ku kërkonte të

ndihmoheshin muhaxhirët e shumtë të grumbulluar në Elbasan. Ndihma do të konsistonte

në punësimin e tyre, përkundrejt pagesës, për ndërtimin e rrugës që lidhte Elbasanin me

Durrësin. Në proçesverbalin e seancës së njëzetë të mbledhjeve të këtij komisioni

theksohej se ai do të njoftohej se, “gjatë udhëtimit të tij nëpër Shqipëri, ky komision do ta

studionte shumë seriozisht propozimin tuaj”251

.

Për zgjidhjen sa më shpejtë të situatës KNK i drejtohej Fuqive të Mëdha, për

garantimin e një huaje një pjesë e së cilës mund të shpenzohej në punë publike, për të

punësuar të gjithë refugjatët meshkuj fizikisht të shëndetshëm, që të kontribuonin me

punën e tyre në këmbim të ushqimit. Ky sugjerim përbënte një çështje me një rëndësi të

246

HHStA, PAA në AIHT, VJ: 23-6-633. (Relacion dërguar Berhtoldit Vjenë gusht 1913). 247

Duka, Dokumente, vol. I, 214. 248

Duka, Dokumente, vol. I, 424. 249

Kolea, Memorandum, 68. 250

“Liri e Shqipërisë”, Sofje, 1913, Vjeshtë e III-të 20, viti 1913, Nr 88. 251

Arben, Puto, Çështja shqiptare në Aktet Ndërkombëtare të Periudhës së Imperializmit, vëll II, (Tiranë:

8 Nëntori1987), 463.

88

madhe dhe të konsiderueshme për vendin në atë kohë, pavarësisht se duhej të ishte pjesë

e një studimi më të thellë252

.

Sasia e paktë e ndihmave e dhënë nga qeveria e Vlorës dhe ajo e Durrësit,

donacionet e pakta private të siguruara dhe burimet e kufizuara në vend ishin arsyet

kryesore, që gjendja e tyre për pesë muajt e ardhshëm do të mbetej në mëshirën publike

dhe private. Në këtë kohë Ismail Qemali e njoftonte Aqif Biçakçiun se, Irfan Ohrit iu

dorëzuan dyqind napolonat që kishte dhënë Austria dhe një mijë e dyqind franga vlerë e

pesëdhjetë liravet, që dha Komisioni anglez për dibranët.253

Një kontribut të madh në

ndihmë të muhaxhirëve dibranë të strehuar në qytetin e Elbasanit, ka dhënë edhe Zekije

Krasta. E cilësuar si e para infermiere shqiptare, ajo me kujdes, bujari dhe pasion do të

jepte ndihmesën e saj jo vetëm në mirëpritjen e tyre në shtëpinë e saj, por edhe duke i

mjekuar e shëruar të sëmurët emigrantë254

.

Gjatë vitit 1913, kur një pjesë e Shqipërisë së jugut u aneksua nga autoritetet

greke, për popullin shqiptar të kësaj treve filloi kalvari i përndjekjeve dhe i

shpërnguljeve. Shumë shqiptarë nga Çamëria u vendosën në qytetin e Elbasanit, në sajë

të mikpritjes së këtij populli, por edhe sepse ishin pranë Normales, për të patur më të

lehtë arsimimin e fëmijëve të tyre. Në mbështetje të vëllezërve të tyre çamë, populli i

Elbasanit në 8 tetor 1913 organizoi një miting të madh, në të cilin morën pjesë më shumë

se 10000 vetë nga populli i qytetit, por edhe i fshatrave përreth, duke i kërkuar Kryesisë

së Konferencës së Londrës dhe konsujve të Fuqive të Mëdha: Rusisë, Italisë dhe Austro-

Hungarisë, që Çamëria t’i mbetej Shqipërisë së cilës ajo i përkiste255

. Në këtë miting u

shpalosën arsyet se pse Çamëria duhej të ishte pjesë e shtetit shqiptar, duke evidentuar se

popullsia e saj ishte tërësisht shqiptare dhe fliste gjuhën e kulluar kombëtare, se kufiri i

caktuar nuk ishte në interes e në të mirën e dy qeverive dhe se ky akt në të ardhmen e

vendit, do të sillte shkatërrimin dhe zhdukjen e kësaj pjese të Shqipërisë. Gjithashtu në

këtë miting u bënë thirrje për organizimin e të tilla protestave në të gjitha anët e

Shqipërisë256

. Dy ditë më vonë u mbajt një tjetër miting i madh për kufijtë e Toskërisë

dhe populli i kësaj treve i dërgoi telegrame proteste Konferencës në Londër dhe

252

Duka, Dokumente, vol. I, 425. 253

AQSH. F. 71, viti 1913, D. 4. Dok Nr. 12031. 254

Në Panteon drejt Panteonit 2000, 103. 255

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 226. 256

“Liri e Shqipërisë”, Sofje, Maj 22, 1913, Nr 77.

89

ministrave të jashtëm të Austrisë dhe Italisë, për zgjidhjen çështjes çame në favor të

shqiptarëve257

.

Në shtator 1913, elbasanasit të ndërgjegjshëm për situatën e vështirë në të cilën po

kalonte popullsia e fshatrave Moglicë, Shënepremte, Grabovë dhe qendra e Starovës i

dërguan disa telegrame dhe nota proteste Fuqive të Mëdha, për mizoritë dhe aktet

ç’njerëzore të ndërmarra nga ushtarët serbë dhe grekë. Për të ndaluar veprimet serbe dhe

greke, Aqif Biçakçiu krahas njoftimeve të bëra dhe bashkëpunimit me qeverinë e Vlorës,

njoftonte konsullatat italiane dhe austriake që gjendeshin në vend mbi pushtimin e tokave

shqiptare. Ai iu drejtua në 8 nëntor të 1913 me një thirrje popullit anglez nëpërmjet

gazetës “Morning Post” (Posta e Mëngjezit), për të ndihmuar refugjatët shqiptarë nga

Dibra që të shqyrtoheshin faktet, e tyre, duke u mirëpritur nga komitetet e pavarura të

hetimit që ato të ktheheshin të sigurtë në shtëpitë e tyre dhe t’u kthehej pasuria258

.

Edhe Aubrey Herberti, personalitet i rëndësishëm anglez, mbështetës dhe

mbrojtës i çështjes shqiptare në diplomacinë ndërkombëtare dhe Kryetar i Komitetit

Shqiptar në Londër, mbas udhëtimeve të tij nëpër Shqipëri u ndal në Elbasan në shtator të

1913, duke u njohur me situatën dhe problemet që kishte popullsia e kësaj treve, duke u

larguar më pas në drejtim të qyteteve të tjera të vendit. Në 8 tetor 1913 ai i shkruante

Aqif Biçakçiut: “jam në pritje të informatave tuaja mbi numrin e fshatrave të

shkatërruara nga serbët dhe për numrin e refugjatëve të ardhur aty”259

.

Nga burimet e kohës njoftohemi se Aqif Biçakçiu, në bashkëpunim me patriotin

korçar Grigor Cilka (misionar shqiptar i shkolluar në Amerikë, ndihmës i Charles

Eriksonit), e njoftonin herë pas here zotin Herbert për situatën e vështirë në të cilën

gjendej Elbasani pas shpërnguljes së popullsisë dibrane nga shtëpitë e tyre me dhunë,

duke i kërkuar ndihma urgjente për këto njerëz fatkeq. Brenda një kohe të shkurtër

Aubrey Herbert do ti përgjigjej prefektit të Elbasanit: “Nuk mund t’ju tregoj se sa u

pikëllova kur mora njoftimin tuaj mbi barbaritë e bëra nga serbët. Këtë raport unë e kam

dërguar për publikim në shtypin britanik. Kam besim se ky vend është duke arritur një

vlerësim të vërtetë për karakterin serb, besoj se nuk do të jetë shumë vonë nga pikëpamja

257

“Liri e Shqipërisë”, Sofje, Artikulli “Andej Këtej”, Maj 24, 1913, Nr 77. 258

AQSH, F. 68, viti 1913, D. 30, fl 2. 259

AQSH, F. Aqif Biçakçiu, viti 1913, D. 5, fl 30.

90

e shqiptarëve”260

. Gjithashtu Herberti, për të lehtësuar disi dhimbjen që kishte pllakosur

në këtë prefekturë dhe nënnjësitë e saj, dërgoi një sasi të konsiderueshme ndihmash të

grumbulluara nga ana e tij, duke premtuar se do të bënte të pamundurën për të dërguar

edhe të tjera ndihma261

.

Edhe shtypi i kohës i ka bërë jehonë të madhe kryengritjes së Dibrës dhe situatës

së refugjatëve dibranë262

, Gazeta “Perlindja e Shqipëniës” në artikullin e saj “Punë e

Lavdueshme” pasi falenderonte Fuat Dibrën për kontributin e dhënë prej tij në ndihmë të

dibranëve, i drejtohej të gjithë popullit: “Është detyrë e çdo njeriu, dhe më fort e çdo

shqiptari, për të zgjidhur qesen për të ndihmuar këta të mjerë”263

.

Në mbështetje të çështjes shqiptare dhe në mbrojtje të shqiptarëve të terrorizuar

dhe të shpërngulur me dhunë nga trojet e tyre etnike, nuk do të mungonte kontributi i

dhënë jo vetëm nga shqiptarët e diasporës, por edhe nga miq të tjerë të Shqipërisë, të cilët

lobuan për këtë çështje dhe për të drejtat e tyre të ligjshme.

Gazeta “The Times” e Londrës ka dhënë veçanërisht ndihmesën e saj morale, në

ndihmë të çështjes shqiptare. Ajo dërgoi në tetor 1913 në Shqipëri gazetarin Bucher, i

njohur në të gjithë botën në atë kohë. Detyra e tij kosistonte jo vetëm në vizitat e tij në

disa nga qytetet më të rëndësishme të Shqipërisë, duke përfshirë edhe Elbasanin, por

sidomos pasqyrimin në shtypin ndërkombëtar të situatës së vështirë në të cilën gjendej

kjo popullsi e shpërngulur. Në udhëtimin e tij në këto qytete ai u shoqërua edhe nga një

prej sekretarëve të Dhomës së Lordëve, zotin Gomez264

.

Aqif Biçakçiu i ka dërguar nota proteste edhe Admiralit Cecil Burnev, komandant

i forcave ushtarake ndërkombëtare në Shkodër, të cilit i kërkonte ndihmë për të ndikuar

në ndalimin e masakrave të grekëve në juglindje të vendit dhe atyre serbe në Dibër265

.

Një muaj më vonë ai i shkruante këtij admirali, duke e falenderuar për ndërhyrjen e bërë

nga ana e tij, “për tërheqjen e grekëve nga 40 fshatrat e Starovës të njohur si Gorra”266

.

Po në këtë letër ai kërkonte gjithashtu ndihmë edhe për ndërmarrjen e një veprimi tjetër,

por tashmë për të ndaluar pushtimin e territoreve të tjera nga serbët. Edhe dibranët e

260

AQSH, F. Aqif Biçakçiu, viti 1913, D. 5, fl 39-40. 261

AQSH, F. Aqif Biçakçiu, viti 1913, D. 5, fl 40. 262

“Liri e Shqipërisë”, Sofje, viti 1913, Nr 94, 4. 263

“Perlindja e Shqipëniës”, Vlonë, 1913, Vjesht’ e II, 2/15 Nr 19, 3. 264

“Perlindja e Shqipëniës”, Vlorë, Dhetuar 30, 1913. 265

AQSH, F. Aqif Biçaku, D. 6, 1913, Shtator 12 , fl 6. 266

AQSH, F. Aqif Biçaku, D. 6, 1913, Tetor 12, fl 8.

91

ardhur në këtë qytet, mbas sistemimit të tyre, iu drejtuan me nota proteste Fuqive të

Mëdha si: autoritetit anglez të Konferencës së Ambasadorëve në Londër Eduart Grei dhe

filoshqiptarit të njohur anglez Aubrey Herbert267

. Vlen për tu theksuar se edhe këto nota

proteste të dibranëve mbajnë nënshkrimin e Aqif Biçakçiut. Protesta, në mbrojtje të

refugjatëve dibranëve të përzënë nga serbët, u bënë edhe nga specialistë anglezë të ardhur

në Elbasan për probleme të infrastrukturës, për çështje të pasurive minerare, të cilët panë

dhe dëgjuan thëniet e tyre268

. Për të ndihmuar refugjatët e ardhur nga Dibra kontribuoi

edhe konsulli i Austrisë në Tiranë, i cili në mënyrë konfidenciale i kërkonte Aqif Pashës,

për ta njoftuar për numrin e të plagosurve dhe të sëmurëve, duke i parashtruar mundësinë

e sigurimit sa më shpejt të një vendi të përshtatshëm, për një spital 50 krevatësh të

dhuruar nga Kryqi i Kuq Austriak269

. Edhe konsulli italian në Durrës Dolfini, në 2 dhjetor

të 1913 i shkruante Aqif Pashës: “Kam nderin t’ju sjell në Elbasan një mision mjekësor

italian, i përbërë nga dy mjek kirurg dhe katër infermierë”. Misioni do të ishte i

pranishëm aty për tre ose katër javët e ardhshme. Puna e tyre do të konsistonte në

shërimin dhe përkujdesjen shëndetësore të refugjatëve dibranë. “Kam besimin e plotë, –

shkruante ai, - në mikëpritjen që do ti bëhet këtij misioni nga ana juaj”270

. Këta mjekë

mbasi u vendosën në Elbasan dhe u njohën me situatën e vështirë, në të cilën gjendeshin

refugjatët, dërguan kërkesat e tyre në Kryqin e Kuq të Austrisë dhe Italisë për ndihmë

“për këto qindra dhe mijra njerëz që po vuanin nga barbarizmat e serbëve”271

.

Në nëntor të 1913 Komiteti Shqiptar në Londër publikoi një pamflet të titulluar

“Shqipëria në Extremis”272

. Në këtë pamflet shkruar nga Mithat Frashërit dhe Grigor

Cilka, përshkruhen sulmet serbe mbi civilët, grabitjet e bagëtive dhe djegiet e shtëpive,

përgjatë kufirit lindor në muajt shtator-tetor. Për t’i ardhur në ndihmë dibranëve të

shpërngulur nga trojet e tyre qeveria e Vlorës, nëpërmjet një urdhërese të datës 5 nëntor

të 1913 deklaronte se, “tani kur viset e zëna prej të huajve po lëshoheshin, detyra

atdhetare e deritanishme e saj për të ndihmuar këto njerëz merrte fund”273

. Çdo shqiptari

267

“Liri e Shqipërisë”, Sofje 1913, Nëntor 20, Nr 86, 2. 268

“Liri e Shqipërisë”, Sofje 1913, Nëntor 20, Nr 86, 2. 269

AQSH, F. 68, D.5, 1913, 1913, Tetor 4, fl 110. 270

AQSH, F. Aqif Biçakçiu, D. 5, 1913, Dhjetor 2, origjinal nga frengjishtja, fl 7. 271

AQSH, F. Aqif Biçakçiu, D. 5, 1913, Dhjetor 2, origjinal nga frengjishtja, fl 7. 272

Aubrey Herbert: Krijimi i Shqipërisë së sotme, “Miku i madh i shqiptarëve”, Ditarë dhe Letra 1904-

1923, (Tiranë: Via Egnatia 2012), 197. 273

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 247.

92

që kishte përfituar nga ndihmesa e saj në atë kohë i ofroheshin tre zgjedhje: të kthehej në

vendin e tij; të qëndronte në Shqipëri dhe të vendosej ku të dëshironte, apo të punonte

atje ku do të vendosej dhe të fitonte jetesën me djersën e tij.

Edhe nga KNK u morën masa për t’i nxitur këta refugjatë të riktheheshin në

shtëpitë e tyre por situata ishte akute, tepër e vështirë rikthimi i tyre për shkak se të gjitha

shtëpitë ishin rrënuar dhe se ata nuk kishin rezerva ushqimore për të garantuar mbijetesën

në stinën e dimrit që po afronte. Për më tepër që forcat ushtarake serbe nuk ishin tërhequr

nga “pozicionet e tyre strategjikë”, të cilat gjendeshin brenda kufirit të Shqipërisë të

caktuar nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër. Gjithashtu në rradhët e tyre

mbizotëronte frika nga dhuna, masakrat dhe barbarizmat e ushtarëve serb ndaj popullsisë

së pafajshme dhe të pambrojtur.

Në përfundim theksojmë se populli i qytetit të Elbasani dhe i rrethinave të tij ka

kontribuar në mbajtjen dhe mirëpritjen e vëllezërve të tyre dibranë dhe çamë, duke i

ushqyer, strehuar dhe duke i mbështetur ata jo vetëm moralisht por edhe me ndihma

financiare, armë dhe municione në luftën për të mbrojtur të drejtat e tyre, kundër

vendimeve të padrejta të Konferencës së Ambasadorëve të Londrës.

93

II. 2. Lëvizja esadiste në trevën e Elbasanit dhe ndikimi i saj në Qeverinë e Vlorës.

Shpallja e Pavarësisë solli për Elbasanin një rigjallërim të ngadalshëm të jetës

ekonomike, politike dhe shoqërore. Kjo për faktin se bejlerët dhe çifligarët në këtë trevë

kishin pozita të rëndësishme, të trashëguara nga sundimi osman, që do të mbeteshin të

fuqishme edhe më pas. Zhvillimet politike, ekonomike dhe shoqërore që ndodhën në

Elbasan kishin veçoritë e veta nga ato të qyteteve të tjera të vendit. Rritja e qarkullimit

monetar dhe e atyre të mallrave e shndërruan këtë qytet në një treg të rëndësishëm, që i

kalonte kufijtë e qarkut të vet. Kjo gjë u shoqërua edhe me copëtimin e pronës feudale të

bejlerëve elbasanas. Ndryshe nga krahinat e tjera të vendit në Elbasan proçesi i shthurjes

së mbeturinave feudale u bë me ritme më të ngadalshme. Çifligarët më të mëdhenj të

trevës së Elbasanit në atë kohë ishin: Taushanët, Allajbejt, Karaosmanët, Biçakçijtë dhe

Vërlacët274

. Dervish e Hasan Biçaku, Aqif Biçakçiu (Elbasani) dhe Shefqet Vërlaci

zotëronin mbi 9.000 hektarë tokë e fshatra të tëra si pronë të tyre. Kryesisht Biçakçitë në

Elbasan dhe në Lushnje zotëronin rreth 2500 hektarë, gjithashtu në pronë të tyre ishin

edhe katundet Xherije dhe Allajbej275

(këto katunde janë pjesë e krahinës së Dumresë,

shënimi ynë), Shefqet Vërlaci zotëronte rreth 4000-5000 ha tokë, ndërsa vëllezërit Biçaku

zotëronin fshatra të tëra, pronë e tyre, si Shalësi (katundi i krahinarisë së Dumresë),

Çerma (katund i Lushnjes) e të tjerë.

Shtresa që ato përfaqësonin shihej nga segmente nacionaliste shqiptarë si një nga

pengesat kryesore të zhvillimit të forcave prodhuese e të ekonomisë së trevës. Kjo, kur

ndikimi i çifligarëve në jetën politike, jo vetëm në rang lokal, por edhe kombëtar ishte

tepër i fuqishëm. Këtë e vërtetojnë ngjarjet e konfliktet e ndodhura më pas në Elbasan e

më gjerë që tronditën jetën e vendit e rrezikuan pavarësinë e shtetit të ri shqiptar. Por një

pjesë jo e pakët e tyre, ndër të cilët edhe në Elbasan, kanë dhënë kontribute në shpalljen e

Pavarësisë. Megjithatë zhvillimet politike, ekonomike e shoqërore të ndodhura më pas,

do të bënin të mundur edhe mbajtjen e qendrimeve të ndryshme, në përputhje me

interesat e tyre, duke dalë edhe kundër njëri-tjetrit.

274

Kadilli, Elbasani në vitet 1892-1908, 208. 275

AQSH, F. 68, viti 1912, D. 7-11, fl 8.

94

Pas shpalljes së Pavarësisë, në 1913 në vend ekzistonin dy rryma. Rryma e parë

ishte ajo e drejtuar nga Ismail Qemali, në përbërje të së cilës ishin atdhetarë e patriotë, që

në plan të parë vinin interesat kombëtare dhe jo ato personale, duke mirëpritur

ndryshimet e bëra nga kjo qeveri, për zhvillimin e mëtejshëm të vendit në të gjitha fushat.

Ndërsa rryma e dytë e cilësuar si konservatore, përfaqësohej nga Esat Toptani në të cilën

përfshiheshin feudalë dhe pronarë të mëdhenj tokash, që ishin kundër Qeverisë së

Përkohshme dhe ndryshimeve të premtuara nga Ismail Qemali kryesisht për rishikimin e

tapive mbi tokën.

Edhe në trevën e Elbasanit u kristalizuan dy rryma në qëndrimet e tyre politike të

kohës. Pjesë e rrymës së parë ishte Aqif Biçakçiu, që përfaqësonte një ndër personalitetet

politike më në zë të lëvizjes kombëtare dhe të shtetit shqiptar. Kontributi i tij madhor u

shqua në periudhat më të rëndësishme të kombit si në lëvizjen kombëtare dhe në

shpalljen e Pavarësisë, ashtu edhe në krijimin e shtetit shqiptar, në përpjekjet për

konsolidimin e demokratizimin e tij. Ai, siç është trajtuar edhe më lart, bashkëpunoi

ngushtë me patriotë të tjerë elbasanas si Ahmet Daklin, Lef Nosin, Shefqet Daiun, Alush

Saraçin, Emin Haxhiademin e të tjerë, duke mbështetur pa rezerva Ismail Qemalin dhe

qeverinë e tij, në luftë kundër ambicjeve e intrigave të Esat Toptanit dhe

bashkëpunëtorëve të tij.

Rryma e dytë ajo konservatore, përfaqësohej në Elbasan nga figura të tilla si

Shefqet Vërlaci, Dervish e Hasan Biçaku etj, të cilët për veprimet politike që ndërmorën,

synuan të mbronin pozitat dhe interesat e tyre personale, duke lënë mënjanë interesa më

të mëdha siç ishin ato kombëtare.

Vëllezërit Biçaku pas shpalljes së pavarësisë mbajtën një qëndrim kundër Aqif

Biçakçiut, qeverisë së Vlorës dhe Ismail Qemalit, duke mpleksur interesat e tyre me

lëvizjen esadiste në Shqipërinë e Mesme, por nuk mund të mohojmë kontributin e dhënë

prej tyre në periudhën e fundit të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, në mbajtjen e Kongresit

të Elbasanit, në lëvizjen për zhvillimin e arsim dhe kulturës kombëtare, në kryengritjet

kombëtare të viteve 1910-1912, në shpalljen e pavarësisë si në Elbasan ashtu edhe në

rang kombëtar në Vlorë. Deri në fund të qershorit të 1913 si Ministër i Brendshëm në

Qeverinë e Vlorës qëndroi Myfit Libohova. Marrëdhëniet midis tij, feudalëve të tjerë dhe

95

Ismail Qemalit, do të vinin duke u ashpërsuar dhe shkaku i vetëm sipas tij ishte se,

“Ismail Qemali ndërhynte në punët e dikasterit të tij”.

Ky pretekst i ngritur ishte i pa bazë, dhe arsyeja kryesore ishte mos pranimi i

ndryshimeve të marra nga Ismail Qemali në drejtim të: “rishikimit të tapive të tokave me

qëllim që shqiptari të mos mbetej pa u bërë zot i dheut”276

. Qëndrimet e tij konservatore

konsistonin në ruajtjen e privilegjeve të shtresës së çifligarëve, pjesë e së cilës ishte edhe

vetë.

Pas largimit të Myfit Libohovës, u vendos Esat Toptani në këtë post, duke e

mbajtur këtë detyrë gjatë muajve korrik-shtator të 1913. Ndikimi i madh që kishte ky

pasha në Shqipërinë e Mesme, nxiti Ismail Qemalin të linte mënjanë rivalitetet, duke i

ofruar një nga postet më të rëndësishëm të kabinetit të tij. Kjo nismë politike kishte si

synim, minimizimin e këtij ndikimi, dhe fuqizimin e influencës së qeverisë, edhe në ato

zona që njiheshin si bastione të Esat Toptanit. Nga ana tjetër, të qenurit në kushte jo të

favorshme si pasojë e rrjedhës së ngjarjeve (dorëzimi i Shkodrës Malit të Zi në prill të

1913, mbledhja e Krujës nga Esat Pasha në maj, tërheqja e trupave turke mbas arritjes së

marrëveshjes midis Turqisë e aleatëve ballkanikë në qershor dhe pakësimi i forcës

ushtarake) e detyruan E. Toptanin të pranonte këtë propozim. Kjo lëvizje ishte një taktikë

e zgjuar, e përdorur për aq kohë sa të forconte pozitat e tij, të siguronte mbështetje të

brendshme dhe të jashtme për ringritjen e prestigjit të humbur. Postin ai e shfrytëzoi për

t`u fuqizuar dhe për të realizuar synimet e tij për pushtet në të ardhmen.

Mosnjohja e qeverisë së Vlorës nga Konferenca e Ambasadorëve të Londrës u

shfrytëzua nga Esati, por edhe nga eksponentë të tjerë politikë për të ndërmarrë hapat e

mëtejshme për ta anashkaluar këtë qeveri, duke u shkëputur prej saj. Synimi i tij ishte

krijimi i një qeverie me qendër në Durrës në ndikimin e tij, duke shpresuar që të

siguronte njohjen e saj nga Fuqitë e Mëdha. Si pjesë e influencës së tij mendonte të kishte

krahas Tiranës e Durrësit, edhe Elbasanin. Nën pretekstin e organizimit të xhandarmërisë

në Durrës dhe Tiranë, Esat Toptani bashkëpunoi ngushtë me disa elementë të pakënaqur

nga politikat e qeverisë së Ismail Qemalit, duke i përkrahur e ndihmuar ata si: Myfit

Libohova, Dervish Biçaku, Fazil Toptani, Faik Konica, Dervish Hima, Kadri Bonati nga

Peqini dhe feudalë të tjerë, të cilët e kundërshtonin politikën e Ismail Qemalit dhe të

276

Historia e popullit Shqiptar, vëll III, 47.

96

Qeverisë së Përkohshme. Nga veprimtaria intriguese e ndërmarrë në 12 korrik të 1913 në

Tiranë e në disa fshatra të Shqipërisë së Mesme nga Dervish Biçaku kundër qeverisë së

Vlorës, gjetën fushë veprimi kriminelë e hajdutë ordinerë. Përmendim Hasan Tafanin,

Myftar Zevirin me shokët e tyre, të cilët pasi kryenin krime të ndryshme në kazatë e

Elbasanit, gjenin strehë e përkrahje në Tiranë277

. Edhe Ragip Isuf Hoxha nga Dibra me

mbështetësit e tij, pas udhëzimeve të marra nga Dervish Biçaku bënë plaçkitje në rrugën

që lidhte Elbasanin me Qukësin, duke shtuar frikën e pasigurinë ndër ato anë278

.

Përkrahje Dervish Biçaku pati edhe nga fanatikë myslimanë si Arif Hiqmeti, i cili së

bashku me 10 vetë të armatosur, kriminelë të arratisur të Elbasanit, pas propagandës së

ndërmarrë në katundet e Çermenikës për vendosjen në fronin e Shqipërisë të një princi të

dinastisë otomane, por edhe në favor të Serbisë, gjeti përkrahje dhe u strehua në Tiranë.

Tashmë ky qytet ishte kthyer në strehën e hajdutëve dhe të kriminelëve më të rrezikshëm

në vend. Aqif Biçakçiu duke parë shqetësimin gjithnjë e në rritje në popull, mbi

veprimtarinë e këtyre kaçakëve në trevën e Elbasanit informonte në korrik 1913 Ismail

Qemalin se, “...njerëz të tillë si Arif Hiqmeti me shokë jo vetëm që nuk arrestohen, por

mbrohen e inkurajohen nga Dervish Biçaku për të sulmuar katundet e Elbasanit e të

Kavajës”279

.

Shqetësimi i Aqif Biçakçiut mendojmë se ishte i drejtë, pasi në kushtet e vështira

në të cilën gjendej vendi, qeveria e Vlorës me sakrifica të mëdha kishte nisur punën për

vendosjen e qetësisë dhe sigurimit publik që po cënohej nga veprimtaria dashakeqe e

këtyre grupimeve. Në korrik të 1913 Grigor Nosi në një letër dërguar të vëllait Lef Nosit,

shprehte gjithashtu shqetësimin e tij për situatën e trazuar, që ekzistonte në katundet e

Elbasanit si në Shën Gjergj, Fikas dhe krahinën e Çermenikës. Shkak për rëndimin e

situatës ishte bërë propaganda dhe veprimet e ndryshme të nxitura nga forcat e Dervish

Biçakut, me synim ngritjen e këtyre katundeve në këmbë, në përkrahje të Esat Toptanit

kundër Aqif Elbasanit dhe Qeverisë së Përkohshme. Ata ishin të shtyrë të kërkonin

përsëri Turqinë, por: “qyteti ynë me rrethet i thonë se baba vdiq”280

. Pa dyshim kjo

277

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 156. 278

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 156-157. 279

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 156-157. 280

AQSH. F. Lef Nosi, viti 1913, D. 57 , fl 47.

97

përfaqësonte qëndrimin e shumicës së popullsisë së Elbasanit ndaj Esat Toptanit dhe

orvajtjeve të tij politike.

Qyteti i Elbasanit dhe krahinat e tij vazhdonin të administroheshin nga Prefektura

e Elbasanit nën drejtimin e Aqif Biçakçiut, një nga njerëzit më të besuar të qeverisë të

kryesuar nga Ismail Qemali. Pavarësisht lidhjeve fisnore midis Aqif Elbasanit dhe Esat

Toptanit, kontradiktat midis tyre u shfaqën hapur. Esat Toptani i bënte thirrje atij në

shtator 1913, që të mos e mbështeste dhe t`i besonte Ismail Qemalit281

. Për të përgatitur

terrenin, para se të shkëputej nga Qeveria e Vlorës, Esat Toptani si Ministër i Punëve të

Brendshme, parashtronte në 12 gusht të 1913 si kandidaturë në postin e nënprefektit të

Elbasanit Hasan Biçakun, të vëllain e Dervish Biçakut. Për këtë kërkoi edhe aprovimin e

Aqif Biçakçiut. Ky i fundit e kundërshtoi emërimin e Hasan Biçakut, duke njoftuar

qeverinë se: “për të ka ftohtësi dhe urrejtje në popull”282

. Influenca e Esat Toptanit ishte

aq e madhe, sa që me politikën e tij djallëzore bëri për vete Kadri Bonatin, djalin e Demir

Bonatit nënprefektit të Peqinit për ta pasur më të lehtë shkëputjen e kësaj nënprefekture

nga Elbasani283

.

E tërë familja Nosi ka kontribuar në mbështetje të Ismail Qemalit duke mbajtur

një letërkëmbim të rregullt duke e njoftuar për çdo problem të kohës për këtë prefekturë.

Grigor Nosi në maj 1913 nëpërmjet një letre i shkruante të vëllait në Vlorë: “Populli yne

e priti me urrejtje veprën e Esatit dhe jemi besëtar tek qeveria jonë, mitingjet e bëra

nëpër sanxhak të Durrësit qenë pa rëndësi ato u bënë me pahirë dhe nuk patën ndonjë

pjesëmarrje të madhe pasi klasa e ndershme e popullit nuk mori pjesë fare në këto

mitingje e protesta të organizuara kundër qeverisë sonë” 284

.

Ndërsa Ahmet Dakli, si këshilltar i financave të Qeverisë së Vlorës i drejtohej

kësaj të fundit në maj 1913 se: “Elbasani e sidomos shkëlqësia e tij Aqif Biçakçiu ka qenë

i pari që ka parashtruar iniciativën për shkatërrimin e Shqipërisë të ndërmarrë nga Esat

Pasha”285

. Nënprefektura e Peqinit nëpërmjet korrespondencës së saj me Elbasanin e

njoftonte në 12 shtator të 1913 për shkëputjen prej tij dhe bashkimin me Durrësin286

. Për

281

AQSH, F. Aqif Pasha, viti 1913, D. 5, fl 21. 282

AQSH, F. Aqif Pasha, viti 1913, D. 3, fl 6. 283

“Perlindja e Shqipëniës”, Nr 24, 1913, Vjesht’ e III, 6/19, 4. 284

AQSH, F. 34, viti 1913, D. 36, fl 33. 285

AQSH, F. Qeveria e Përkohshme e Vlorës, 1913 Maj, Dok. Nr. 194, fl 7. 286

AQSH, F. 71, viti 1913, D. 3, Dok, Nr. 11629.

98

shkëputjen e nënprefekturës së Peqinit, Esat Toptani shfrytëzoi edhe kontradiktat që

kishte Kadri Bonati me Këshillin Ministror. Si përfaqësues më i lartë i Peqinit pas

largimit të serbëve në maj të 1913 nga ky qytet, ishte zgjedhur me dekret qeveritar Demir

Bonati287

. Ky i fundit u detyrua nga i biri të largohej nga Peqini, dhe vendin e tij e zuri

Kadri Bonati. Me sjelljet e tij jo korrekte e të paligjshme ky siguroi marrjen e këtij posti,

dhe ushtroi dhunë, presione, dhe arrestime, duke terrorizuar të gjithë. Sjellja e tij arbitrare

shkoi deri aty, sa pa pasur asnjë shkak, urdhëroi një xhandar të mbyllte dhe vuloste derën

e dhomës së prokurorit, duke e dëbuar këtë të fundit. Detyra e prokurorit në Peqin në atë

kohë kryhej nga Mahmut Kaziu, i cili për veprimet e ndërmarra nga Kadri Bonati, njoftoi

prokurorin në Elbasan. Qeveria e Vlorës, në dijeni të ngjarjeve të ndodhura në Peqin,

mori masa për shkarkimin e tij duke emëruar në postin e nënprefektit Hysejn Avniun288

.

Ky i fundit, kur kërkoi të merrte në dorë administratën qeveritare të këtij qyteti në shtator

të 1913, nuk u lejua nga Kadri Bonati i cili nxiti disa elementë nga fshati, të njohur si

kusarë që t’i drejtoheshin Peqinit. Ai urdhëroi dyqanxhinjtë të mos hapnin dyqanet e tyre,

kur tregu i Peqinit ishte pronë e Demir Pashë Bonatit, dhe ishte e pamundur nga ana e

dyqanxhinjve të mos vepronin sipas urdhrave të të birit të Pashës.

Në një gjendje të tillë Hysejn Avniu u detyrua të largohej nga Peqini289

. Pas

largimit të tij Kadri Bonati vazhdoi të ndiqte linjën e mëparshme të qeverisjes së tij. Kjo

sjellje e Kadri Bonatit u pa si revoltim kundër qeverisë. Për këtë Qeveria e Përkohshme,

në bashkëpunim me Aqif Biçakçiut, mori masa për dërgimin e një kompanie nga Durrësi

dhe Berati për të nënshtruar “këtë djalë xhahil dhe mizor”290

. Mbrojtja që i bënte Esat

Toptani këtij nëpunësi shkonte deri aty, sa në mënyrë dhelpërake synonte të hakmerrej

ndaj Aqif Elbasanit, duke u shprehur “në rast se Kadri Beu hiqej nga Peqini, edhe Aqif

Pasha duhet të hiqej nga Elbasani”291

.

Kalimi nga Elbasani në Durrës, nëpërmjet Peqinit, në këtë kohë ishte ndërprerë.

Lejen për kalimin nga Elbasani për në Durrës e kishin vetëm vëllezërit Dervish e Qamil

Biçaku, ndërsa nga Peqini për në Durrës, e kishte vetëm nënprefekti i Peqinit Kadri

Bonati. Esat Toptani bëri të gjitha përpjekjet falë edhe bashkëpunimit të tij me Kadri

287

HHStA, PAA në AIHT, Vj: 23-36-3660. 288

“Perlindja e Shqipëniës”, Nr 24, 1913, Vjesht’ e III, 6/19, 4. 289

“Perlindja e Shqipëniës”, Nr 24, 1913, Vjesht’ e III, 6/19, 4. 290

AQSH, F. 71,viti 1913, D. 2, Dok. Nr.11428, 4. 291

AQSH, F. 71,viti 1913, D. 2-3, Dok. Nr.11428-11564, 7.

99

Bonatin me vëllezërit Biçaku dhe feudalëve të tjerë, për të vënë nën fuqinë dhe autoritetin

e tij personal administrimin legal të qeverisë, duke shmangur autoritetin aktual të Vlorës.

Këto qëllime të propaganduara nga Esati dhe njerëzit e tij, nxitën Ismail Qemalin të

bashkëpunonte ngushtë me Aqif Biçakçiun për marrjen e masave në mbrojtje të rendit e

qetësisë në vend. Nga datat 14-17 shtator në Elbasan u morën masa për organizimin e një

fuqie të armatosur prej rreth 400-500 vetash për të eleminuar rrezikun esadist në Peqin

dhe në Tiranë. Këtyre forcave do t’u bashkangjiteshin edhe fuqi të tjera të përgatitura dhe

të ardhura nga Berati. Në këtë kohë populli i kësaj treve ishte kundër qëndrimit të Esatit,

(parisë së Tiranës, shënimi ynë), por nuk pranoi të mobilizohej në masë, duke shmangur

vëllavrasjen. Çështja u mundua të zgjidhej nga vetë përfaqësuesit e prefekturës duke bërë

mobilizimin e forcave të xhandarmërisë dhe duke kërkuar ndihmë nga qeveria për

dërgimin e një batalioni, si dhe armë e municione292

.

Prefektura e Elbasanit vështirësitë më të mëdha në këtë kohë i ka pasur në drejtim të

reformimit të xhandarmërisë dhe nevojës urgjente për pajisje me forca të reja, armë,

madje edhe për formimin e një ose dy batalioneve të rinj. Për këtë Aqif Biçakçiu

informonte Ismail Qemalin për mungesën e theksuar të armatimeve, të cilat, “me ngut

priteshin nga qeveria”293

. Kjo e fundit, në 16 shtator, duke marrë parasysh edhe

konfliktet e afërta me Esat Toptanin, i kërkoi ndihmë konsullit të Austro-Hungarisë mbi

kryerjen e një porosie për tre mitraloza, 30.000 fishekë, dy topa malorë dhe të 100 copë

predhave nga fabrikat përkatëse të tyre294

.

Populli i Elbasanit vazhdonte të ishte i lidhur me qeverinë e Vlorës rreth

interesave të atdheut, duke hedhur poshtë propozimet e bëra nga paria e Tiranës, për t’u

bashkuar me të kundër Vlorës. Propozime të tilla si transferimi i Qeverisë Qendrore nga

Vlora drejt Durrësit dhe formimi i një kabineti të ri të përbashkët midis Ismail Qemalit

dhe Esat Toptanit, ishin jo vetëm të dëmshme por edhe të pa përshtatshme me zhvillimet

e brendshme e të jashtme të kohës dhe kundër interesave kombëtare.

Intelektuali Lef Nosi (në këtë kohë gjendej në Elbasan) vazhdonte të qëndronte në postin

e Ministrit të Postë-Telegrafeve. Nisur nga gjendja e krijuar jo vetëm në Elbasan por edhe

në vend, ai i drejtohej në shtator të 1913 Luigj Gurakuqit në Vlorë, duke shprehur

292

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 172. 293

AQSH. F. 71, viti 1913, D. 3, Dok. Nr.11668. 294

Hoxha, Ismail, 322.

100

shqetësimet e tij se: “Është mëkat ti trashëgojmë kombit grindjen dhe gjakderdhjen, le ta

lemë ta shohi me punë kombi, që ai (Esat Pasha shënimi ynë) është fajtor e po i shkakton

prishjen dhe si punon ai për hesap të armiqve për të përfituar prej tyre të holla”295

.

Me shqetësim të madh ai ndiqte situatën e krijuar në vend, duke i parashtruar në të

shumtën e rasteve qeverisë së Vlorës, pjesë e së cilës ishte, shqetësimin për më shumë

qetësi dhe më shumë delikatesë nga ana e saj në zgjidhjen e këtyre problemeve të

mprehta për kohën. Mungesa e tyre në situatën delikate në të cilën ndodhej vendi

rrezikonte fatin e shqiptarëve. “S’ka ardhur koha dhe punët n’atë shkallë, - vinte ai në

dukje, -sa të rroken armët për të luftuar e përgjakur vëlla me vëlla, të mos nxitet

gjakderdhja, mosmarrveshjet të zgjidhen me anë të shtypit të kohës”296

. Rruga e vetme,

sipas Lef Nosit, ishte lufta e pandërprerë e shqiptarëve, por jo me armë e me flakë, por

me pendë e arsye të shëndoshë.

Synimi i forcave esadiste ishte të siguronin mbështetje nga popullsia e trevës dhe

të ndikonin drejtpërdrejtë në dobësimin e rolit, të influencës së Aqif Biçakçiut dhe të

qeverisë së Vlorës. Afrimi me Aqif Biçakçiun dhe sigurimi i Prefekturës së Elbasanit nga

Esat Toptani do të përbënte edhe realizimin e synimeve të tij për qeverisjen e vendit dhe

rënien e pashmangshme të autoritetit të qeverisë së Vlorës. Aqif Biçakçiu edhe në këto

situata të vështira diti të bashkëpunoi ngushtë me Ismail Qemalin dhe ishte nga

këshilltarët e nga mbështetësit më të zjarrtë të kësaj qeverie. Prefektura e Elbasanit,

njoftonte herë pas here qeverinë e Vlorës mbi lëvizjen antiqeveritare të inicuar në krahina

të ndryshme të Shqipërisë së Mesme nën drejtimin e Esat Toptanit297

.

Rivaliteti midis Esat Toptanit dhe Ismail Qemalit u shfaq hapur gjatë muajve

shtator-nëntor 1913, kur ai akuzonte plakun e Vlorës se po punonte kundër interesave

kombëtare të shqiptarëve. Qëndrimi pasiv i mbajtur nga qeveria e Vlorës sipas Esatit, në

luftë me Serbinë, bëri që ai të jepte dorëheqjen nga posti i Ministrit të Brendshëm. Ky

ishte një preteks i gjetur nga Esati për t’u shkëputur përfundimisht nga Qeveria e Vlorës,

për të shpallur më pas krijimin e Qeverisë së Pleqësisë së Mesme në tetor 1913 në qytetin

Durrësit, nën ndikimin e drejtpërdrejtë të tij, duke vënë në një pozitë të vështirë Ismail

Qemalin, kabinetin e tij, por edhe të gjithë shqiptarët. Ai për të shkëputur Prefekturën e

295

Hoxha, Ismail, 322. 296

AQSH, F. 34, “Lef Nosi”, viti 1913, D. 36, fl. 32. 297

AQSH, F. 271, viti 1913, D. 119, fl 3.

101

Elbasanit nga administrimi i qeverisë së Vlorës, që të siguronte përkrahjen e kushëririt të

tij Aqif Biçakçiut, i shkruante atij një letër plot lavdërime hipokrite, duke intriguar

kundër Ismail Qemalit. Si kundër përgjigje, Aqif Biçakçiu i drejtohej Esatit në 2 tetor të

1913 se: “...respekti që ka Elbasani kundrejt Ismail Qemalit rrjedh nga shkaku se ai

vrapoi e u bë udhëheqës për të shpëtuar Shqipërinë, kur shqiptarët ndodheshin midis

zjarrit. Elbasanasit nuk janë të detyruar të mbrojnë njerëz që janë kundër atdheut, situata

e sotme e Shqipërisë nuk lejon përçarje298

.

Në këtë kohë vihej re një rigjallërim i politikës esadiste të ndërmarrë nga

nënprefekti i Tiranës Musa Qazimi, i cili nëpërmjet një propagande të fuqishme të bërë

në shumë fshatra të Shqipërisë së Mesme, “në mbrojtje të atdheut, nderit dhe fesë”, me

synim për një qëndresë të fortë kundër ndonjë sulmi nga ana e Serbisë, po grumbullonte

forca të shumta për t’i përdorur ato më pas kundër qeverisë së Vlorës. Kjo propagandë u

ndërmor edhe në shumë katunde të Elbasanit si në Çermenikë, Dumre, Qukës, Gramsh,

Sulovë, e të tjerë. Kjo prefekturë dhe populli i saj nuk u pajtuan me iniciativën e

ndërmarrë nga esadistët kundër qeverisë së Vlorës, për të shmangur rolin, ndikimin dhe

influencën e saj. Besa e dhënë nga krerët e Starovës, Qukësit, të Çermenikës dhe të

viseve të tjera ishte jo vetëm për të qëndruar krah për krah me administratën e qeverisë së

Vlorës, por edhe për ruajtjen e sigurisë në vend. Kjo do të përbënte edhe faktorin kryesor

të mos realizimit të interesave meskine të Esat Toptanit, në mbrojtje të të drejtave

kombëtare.

Aqif Biçakçiu ka qenë gjatë gjithë kohës kundër synimeve të Esat Toptanit, për

arsye se ky i fundit donte të ndante Shqipërinë e Veriut nga ajo e Jugut. Kjo vihet re në

njoftimet e herëpashershme drejtuar Ismail Qemalit për rrugët, veprimtarinë intriguese

dhe propagandën fetare që bënte Dervish Biçaku dhe individë të tjerë esadist në disa

katunde të Elbasanit, për llogari të Esat Toptanit299

. Konfrontimi midis këtyre dy

personaliteteve me shumë influencë në të gjithë vendin, por me bindje të ndryshme, pati

ndikime edhe në rrethet patriotike brenda dhe jashtë vendit. Këta të fundit nëpërmjet

shtypit të kohës tërhiqnin vëmendjen për dëmet që po i sillnin kombit shqiptar, duke e

vënë atë në rrezik për hir të interesave meskine të Esat Toptanit dhe Dervish Biçakut.

298

AME, F. 3, viti 1913, D. 1, fq 6. 299

Belegu, Kordha, Mita, Aqif Pashë Elbasani, 112, 148.

102

Aqif Biçakçiu në luftë kundër Esat Toptanit kishte mbështetjen e patriotëve si Lef Nosi,

Ahmet Dakli, Emin Matraxhiu, Luigj Gurakuqi e të tjerë, të cilët i qëndruan pranë,

kundër Esatit, duke dënuar synimet dhe tendencat karrieriste të këtij të fundit për

pushtet300

.

Thirrja e bërë në tetor të 1913 nga elementët esadistë për të gjithë ato individë që

do të dilnin kundër qeverisë së Vlorës dhe do t’i bashkoheshin Esatit, u shoqërua me

premtimin, për t’u akorduar atyre një shumë prej rreth 200 groshësh në muaj301

. Kjo

gjendje e përkeqësoi situatën, nxiti përçarjen e grindjen jo vetëm tek feudalët e Shqipërisë

së Mesme, por edhe në rradhët e popullsisë së paditur.

Prefektura e Elbasanin me në krye Aqif Biçakçiun, mbante një korrespondencë të

rregullt me nënprefekturat e saj, ku i informonte mbi veprimtarinë antikombëtare të Esat

Toptanit dhe të krerëve të tjerë feudalë si dhe i udhëzonte për marrjen e masave, për t’i

bërë ballë “këtyre tradhëtarëve të poshtër”302

.

Vëllezërit Biçaku, ndër elementët më të fuqishëm të politikës esadiste në

Shqipërinë e Mesme, nxisnin bandat e tyre që i kishin të shpërndara në katundet si: Shmil

(Krahinaria e Çermenikës), Godolesh (Rrethi Elbasanit) Polis (Krahinaria e Shpatit),

Qukës e të tjerë, që intrigonin kundër Aqif Biçakçiut dhe qeverisë së Vlorës, me synim

bërjen për vete të popullsisë së këtyre katundeve dhe bashkimin me Esatin303

.

Shqetësimi i forcave politike shqiptare në mbrojtje të qeverisë së Vlorës vërehet edhe

në korrespondencën e pasur që këta kishin midis tyre. Prefekti i Elbasanit, i shkruante

Ismail Qemalit në 6 tetor të 1913 për krijimin e çetave nën drejtimin e Dervish Biçakut,

ndërprerjen e komunikacionit midis Elbasanit dhe Vlorës, si dhe vazhdimin e grabitjeve

të bëra nga këta individë “Mbrëmë natën në orën 6, -shkruante ai,- një grup i madh

njerëzish bastisën çifligun tim Cerrikun në buzë të Shkumbinit, në një distancë 3 orë larg

Elbasanit e 4 orë larg Peqinit. Aty rrëmbyen 350 krerë dhen, duke i dërguar më pas në

Peqin. Këta tradhëtarë të poshtër, duke përfituar nga gjendja ku ndodhemi përballë

rrezikut serb guxojnë të nxjerrin ngatarresa të poshtra”304

.

300

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 136. 301

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 227. 302

AQSH. F. 271, viti 1913, D. 137, fl 11. 303

AQSH. F. 271, viti 1913, D. 137, fl 12. 304

AME, F. 1, 1913, Tetor 6, D. 2, fq 9.

103

Ndërkohë, u bënë përpjekje për rregullimin e vijës telegrafike pavarësisht

kushteve të vështira dhe ekzistencës së pasigurisë. Një ndër mjetet e përdorura nga

Dervish Biçaku kundër qeverisë së Vlorës ishte edhe feja. “Kush e don Kuranin të vijë me

mua, kush don ungjillin të mos vijë se Aqif Pasha don të na bëjë kaurrë”305

. Me këtë

shprehje Dervish Biçaku i drejtohej fshatarëve të paditur të zonave të ndryshme të

Elbasanit, nëpërmjet së cilës synonte të realizonte përçarjen fetare. Midis tij dhe Esat

Toptanit ka patur letërkëmbime të shumta për situatën aktuale, për veprimet e ndërmarra

midis tyre lidhur, me propagandën dhe grumbullimin e forcave kundër qeverisë së

Vlorës. Nisur nga situata e vështirë në këtë prefekturë, Qeveria e Përkohshme në Vlorë u

detyrua të merrte masa duke urdhëruar Aqif Biçakçiun të bashkëpunonte me Hysni

Toskën e persona të tjerë, “për ndjekjen e bandave të Dervish Biçakut të vëna nga Esat

Toptani”306

. Ndër ta, u synua për forcimin e influencës së qeverisë së Vlorës, në ato zona

ku propaganda e vëllezërve Biçaku kishte hedhur rrënjë si: në Sulovë në disa katunde të

Gramshit, në Dumre, dhe në Qukës, si dhe për të vendosur rendin dhe qetësinë në këto

zona. Përmendim se ndër ata individë, që punuan në mbështetje jo vetëm të Ismail

Qemalit, por në mbrojtje të interesave kombëtare kundër Esatit ishin edhe Ismail Haki

Tatzati, vëllezërit Baki, Rustem e Safet Agai, ku këta të fundit me veprimtarinë e tyre

kontribuan në mbledhjen dhe regjistrimin e xhandarëve me nga tri lira pagë në muaj, si

dhe Muharrem Moglica kontributi, i së cilit ishte grumbullimi i një fuqie prej 60 vetësh

nga zona e Dumresë në ndihmë të Ismail Qemalit307

. Edhe nga ana e esadistëve ishin

marrë masat e duhura për forcimin e influencës së tyre në zona të ndryshme të Elbasanit,

krahas atyre ekzistuese. Grumbullimi në këto zona bëhej me pagesë.

Të dy kampet punonin në forcimin e influencës së tyre, grumbullimin e forcave

dhe sigurimin e mbështetjes në popull. Gjendja ishte e vështrirë, kjo në sajë të

paqëndrueshmërisë politike, të problemeve ekonomike, papunësisë, mungesës së

produkteve jetike për jetesë, vështirësive shoqërore dhe propagandave të ndryshme. Në

tetor 1913 u vu re një tensionim i mëtejshëm i situatës, kur mjaft mbështetës të Esatit si:

Abdi, Hamdi dhe Mazar Toptani kishin grumbulluar forca të shumta në Shëngjergj, me

synim mësymjen e Elbasanit. Në mbështetje të Qeverisë së Përkohshme në 8 tetor 1913

305

Kita, Elbasani, 32-33. 306

AQSH, F. 68, viti 1914, D. 5, fl 118. 307

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 222-223.

104

kjo prefekturë e njoftonte plakun e urtë në Vlorë se: “S`ka njeri këtu,- veç shtëpisë së

Dervish Biçakut që të gënjehet sikur të vijnë të gjithë Toptanët”.308

Ashtu si në shumë qytete në vend, edhe në Elbasan, individë kundërshtarë të

hapur të Esat Toptanit dhe mbështetësve të tij, ndërmerrnin iniciativa të tilla si, ngjitjen

nëpër mure të letrave të hapura të drejtuara kundër çifligarëve, nën shprehjen se:

“Shqipëria është e shqiptarëve dhe as e bejlerëve, as e pashallarëve”309

.

Më 12 tetor 1913 Esat Toptani me mbështetësit e tij mbas vendosjes në qytetin e

Durrësit, doli hapur kundër qeverisë së Vlorës dhe formoi një senat në përbërje të të cilit

kishte përfaqësues të qyteteve të Shqipërisë së Mesme si, nga Tirana, Kavaja, Durrësi,

Shijaku, Kruja. Pjesë e këtij senati, si delegatë të nënprefekturës së Peqinit ishin edhe

Mahmut Qazimi dhe Asim Haxhi Alushi310

. Senati vendosi krijimin e një qeverie që u

njoh me emrin Qeveria e Shqipërisë Qendrore. Dy ditë më vonë ai në rrugë telegrafike

njoftonte Konsullin e Përgjithshëm austriak Lamb në Vlorë, për krijimin e kësaj

administrate dhe zgjedhjen e tij si shef i ekzekutivit311

. Në këtë telegram ai përpiqej të

siguronte mbështetjen ndërkombëtare, duke dalë hapur kundër qeverisë së Vlorës dhe

veprimtarisë së saj së pari, në drejtim të konçesioneve të dhëna dhe së dyti, në nevojën

emergjente të Princit. Duke përfituar nga situata e vështirë në të cilën gjendej vendi, Esat

Pasha ndoqi një politikë përçarëse midis gegëve dhe toskëve me synim vetë shpalljen

princ në sundim të vendit312

. Synimi i Esat Toptanit ishte shtrirja dhe zgjerimi i pushtetit

në Shqipërinë e Mesme, dhe për t’ia arritur këtij pikësynimi, përdori mjete të ndryshme si

kërcënime, rryshfete, intriga.

Në fshatrat e Krrabës, fshatarët e kësaj zone në një letër të hapur i drejtoheshin

prefekturës, për marrjen e masave kundër propagandës së disa agjentëve të Esatit, për

mos regjistrimin e bagëtive të tyre dhe për mos mbështetjen e qeverisë së Vlorës.

Telegrame e letra të komunës së Qukësit e të Klenjës iu dërguan prefekturës dhe kryesisë

së qeverisë së Vlorës, mbi qëllimet, propagandën e Esat Toptanit për të ndarë Shqipërinë

në Gegë e Toskë, për përçarjen e popullit shqiptar sipas fesë313

. Banda mercenare në

308

AME, F. 3, viti 1913, D. 1, fq 8. 309

Histori e Shqipërisë vëll II, 399. 310

Duka, Dokumente, vol. I, 189. 311

Duka, Dokumente, vol. I, 162. 312

AQSH, F. 34, viti 1913, D. 36, fl 31. 313

AQSH, F. 271, viti 1913-1914, D. 33, fl 12-25.

105

mbështetje të Esat Toptanit u formuan edhe në nënprefekturën e Gramshit, ku

propaganda e bërë nga Xhelal Çakja nga fshati Rashtan (katund i Qukësit, shënimi ynë)

dhe çeta e tij prej rreth 50 vetash, bënë që shumë individë nga populli i këtyre katundeve

t’u bashkoheshin forcave esadiste kundër qeverisë së Vlorës, duke cënuar sigurimin

publik. Mjaft njerëz nga katundet Crujë, Kukur (katund i Krahinarisë së Shënepremtes të

Gramshit) por edhe nga fshatra të tjerë iu bashkuan forcave esadiste314

. Arsyet që i çuan

këto individë të bashkoheshin me esadistët kundër qeverisë së Vlorës mendojmë se janë

disa si: propaganda fetare “për të gjithë ato që dëshironin të mbeteshin osmanllinj”, të

përdorur nga njerëz të caktuar të nxitur nga Esati, krahas pagesës së majme prej 250

groshë rrogë mujore, për të gjithë ata që do të viheshin në shërbim të politikës së

brendshme dhe të jashtme të Esat Pashës. Ndikoi padyshim gjendja e krijuar nga

vështirësitë ekonomike, taksat, mungesa e rendit dhe e qetësisë, abuzimet, frika nga

dhuna e ushtruar nga esadistët, si dhe fanatizmi, injoranca, niveli i ulët kulturor e arsimor

i popullsisë, kryesisht i zonave të thella kodrinore dhe malore.

Për gjendjen e vështirë të krijuar në Elbasan dhe rrethinat e tij Ismail Qemalin e

njoftonte edhe këshilltari i Qeverisë së Përkohshme të Vlorës Qemal Namiku, i cili në

këtë kohë ndodhej në Elbasan. Në datë 29 tetor 1913 ai e informonte atë për shtimin e

pakënaqësisë në popull ndaj kësaj qeverie, kjo në sajë të propagandës së bërë nga

kundërshtarët të cilët gjendeshin të shumtë në numër përreth Peqinit. Ai shprehte aty

frikën për një mësymje të afërt drejt Elbasanit dhe propozonte një afrim të mundshëm të

dy kampeve në dobi e interes të çështjes kombëtare315

.

Përçarjet gjithnjë e më tepër midis shqiptarëve, nxitën një grup patriotësh

shqiptarë, që të gjenin një rrugëzgjidhje të shpejtë në dobi të interesave kombëtare për

sheshimin e kontradiktave midis tyre. Nevojën dhe rëndësinë e këtij afrimi si

domosdoshmëri për kohën e parashtroi edhe Aqif Biçakçiu, i cili në 14 nëntor të 1913, i

shkruante Ismail Qemalit: “Në vend po bëhet shumë propagandë, fshehurazi dhe

botërisht. Njerëzia nuk di si të bëjë. Disa janë kthyer kundër qeverisë. Mendimi im është

se situata ka gjasa të përkeqësohet”. Prandaj, -shkruan ai,- sa më shpejt të bëhet

314

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 250. 315

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 242.

106

transferimi i qeverisë për n’Elbasan” 316

. Alternativa e parashtruar shikohej si një

mundësi e mirë për të afruar njerëzit me qeverinë. Ajo përfaqësonte një ndër kushtet e

kërkuara nga ato individë që njiheshin si “të paanshëm”, dhe që në atë kohë morën

iniciativën e bashkimit të shqiptarëve. Në këtë kohë Prefektura e Elbasanit, për rëndësinë

dhe ndikimin që kishte, përfaqësonte qendrën e lëvizjes kombëtare shqiptare. Që në

shtator 1913 Kryesia e Qeverisë së Përkohshme njoftonte Këshillin Administrativ të

Elbasanit mbi vendimin e marrë për shpalljen së shpejti të Elbasanit si kryeqytet. Vendim

ky që është i shënuar edhe në një prej proçes-verbaleve të Këshillit Administrativ të

Elbasanit.317

Këtu ndikoi pa dyshim edhe pozita gjeografike, në qendër të vendit, si një

kufi natyror midis Gegëve dhe Toskëve, duke u parë nga këta të paanshëm, si vendi më i

përshtatshëm për sheshimin e kontradiktave dhe gjetjen e zgjidhjes midis këtyre rrymave

të ndryshme.

Mendojmë se paraqitja e Elbasanit nga të ashtuquajturit “të paanshëm”, si i vetmi

ambient i përshtatshëm për të pranuar një program të përgjithshëm dhe për t’u bashkuar e

për t’u lidhur në një besë është fund e krye veçse vazhdimi i politikës intriguese të Esat

Toptanit dhe mbështetësve të tij. Pasi Prefektura e Elbasanit në këtë kohë ishte pjesë e

juridiksionit të qeverisë së Vlorës dhe që pas shpalljes së Pavarësisë populli i kësaj

prefekture i qëndroi besnik Ismail Qemalit kundër synimeve dashakeqe të Esatit dhe

njerëzve që mbështesnin politikën intriguese të tij.

“Do ta pranoja pa ngurim këtë transferim, - i shkruante Ismail Qemali në 23

nëntor Pashës,- pasi është në interes kombëtar dhe në harmoni me mejtimet e mia

personale. Por do të ishte një gabim politik i pafalshëm të ikësh e ta lësh Komisionin në

Vlorë, në një kohë që Kombit Shqiptar i imponohet nevoja që të mejtojë për zgjedhjen e

mbretit dhe pranimin e tij. Unë nuk mund ta pranoj këtë. Ju me urtësinë tuaj e aprovoni

ligjshmërinë e pikpamjes sime. Nëse arritja e mbretit do të vonojë atëhere unë jam i

vendosur të vi në Elbasan dhe për të biseduar me Shkëlqësinë tuaj mbi ndërtimet dhe

përgatitjet në mënyrë dinjitoze që nevojiten për tu bërë Elbasani kryeqytet”318

.

Mirëkuptimi i arritur do të konsistonte edhe në bashkëpunimin e mëtejshëm të

tyre.

316

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 247-248. 317

AQSH, F. 271, viti 1913 Shtator 4, D. 3, fl 6. 318

AQSH, F. Aqif Biçakçiu, viti 1913 Nëntor 25, D. 5, fq 52/1, 52/2, 52/3.

107

Edhe Emin Matraxhiu ishte ndër ato patriotë që ka shprehur e mbrojtur fort

mendimin për caktimin e Elbasanit si kryeqytet të Shqipërisë319

. Ahmet Dakli, nisur nga

situata e krijuar në vend e kryesisht në Elbasan, i drejtohej nëpërmjet një letre doktor

Ibrahim Temos në Rumani në 16 nëntor 1913, duke e njoftuar për tradhëtinë e Esat

Toptanit dhe ndarjen e tij nga qeveria e Vlorës, duke e kritikuar Dervish Himën e Faik

Konicën që ishin bërë vegla qorre të tij në dëm të çështjes shqiptare. Gjithashtu ai me

hollësi i shkruante edhe për propagandën e Esatit dhe njerëzve të tij, që po bënin në

Shqipërinë e Mesme, për mospagimin e detyrimeve qeverisë së Vlorës320

. Mbështetja e

popullit të Elbasanit e të rrethinave të tij manifestohej nëpërmjet organizimeve herë pas

here të protestave dhe mitingjeve, ku shprehej hapur urrejtja e popullit ndaj Esat Toptanit

dhe njerëzve të tij dhe besnikëria e patundur përkundrejt Qeverisë së Përkohshme të

Vlorës.

Esati ndërkohë tentoi nëpërmjet intrigave dhe mjeteve të ndryshme të ulte

prestigjin e Aqif Biçakçiut, besnikëria e së cilit mbante të fortë qeverinë e Vlorës. Ai me

mënyra të ndryshme dhe intriga synoi të fajësonte Aqif Biçakçiun si personin përgjegjës

për probleme të ndryshme, si dhe për situatën e vështirë të krijuar në Elbasan e rrethinat e

tij gjatë muajve shtator-nëntor. Nga korrespondenca me titull “Letër nga Peqini”, 321

po

shkëpusim një pjesë të saj për të hedhur dritë mbi prapaskenat e Esat Toptanit dhe të

Kadri Bonatit kundër Aqif Biçakçiut, me synim fajësimin si personin përgjegjës për

djegien e fabrikës së Arsllan Beut (një nga njerëzit më të njohur e të pasur të zonës) në

Peqin. Ky i fundit pa të drejtë ishte akuzuar nga Kadri Bonati si personi përgjegjës i

vjedhjes së gurëve dhe tjegullave të ndërtesës së vjetër të qeverisë, duke urdhëruar

prokurorin, të merrte masat e duhura për shembjen e ndërtesës, dhe shlyerjen e

dëmshpërblimit. Në fakt e vërteta qëndronte ndryshe. Fabrika u vu në flakë nga njerëzit e

Kadri Bonatit, sepse mullinjtë e blojës përreth Shkumbinit në pronësi të tij, kishin mbetur

pa punë, pasi njerëzija e bluante drithin në fabrikën e Arsllan Beut. Ky i fundit dhe Kadri

Bonati u morën në pyetje nga ana e Esatit, i cili vazhdonte të ishte në shtator Ministër i

Punëve të Brendshme pranë qeverisë së Vlorës “A është e vërtetë se Aqif Biçakçiu të

dogji fabrikën”? I gjori u shpreh se nuk kishte njohje, dhe nuk kishte pasur kurrë një

319

“Liri e Shqipërisë”, Sofje, 1913, Artikulli “Kryeqyteti”, Nr 76. 320

AQSH, F. 19, Prefektura e Elbasanit, viti 1913, D. 32, fl 3. 321

“Perlindja e Shqipëniës”, Vlorë, Nr 24, 1913, Vjesht’ e III 6/ 19, 4.

108

marrëdhënie me Aqif Pashën. Përgjigja e Esatit ishte: “mos hap gojë që të thuash ndryshe

se unë të jap 100 lira gjobë”. Në këtë mënyrë vepronte fuqishëm drejtësia esadiste”322

.

Esati nuk arriti ta shtrijë pushtetin e tij, jo më tej se një zonë në Shqipërinë e Mesme që

përfshinte Durrësin, Peqinin, Kavajën dhe Tiranën323

.

Paqëndrueshmëria e vendit ishte një kërcënim i hapur për fatin e kombit shqiptar

në arenën ndërkombëtare, kur qeveria e Vlorës i drejtohej Fuqive të Mëdha, për të

caktuar sa më parë një mbret në fronin shqiptar.

Në janar 1914 në Elbasan dhe rrethinat e tij situata mbetej e vështirë, jo vetëm në

drejtim të paqëndrueshmërisë politike, por edhe në mungesë të sigurimit publik,

vështirësive ekonomike, mungesës së ushqimeve dhe shtrenjtimit të tyre, problemeve

shoqërore, nivelit të ulët arsimor, kulturor e të tjerë. Situata e trazuar që ekzistonte në

vend u shfrytëzua nga qarqe të caktuara turkomane brenda vendit.

Vendosja e një sovrani në fronin shqiptar, me pëlqimin e Fuqive të Mëdha, ishte

imediate për kohën, pasi i prente hovin iniciativës për vendosjen e një princi turk në

fronin shqiptar dhe eliminonte vështirësitë, intrigat dhe trazirat brenda vendit, të

ndërmarra nga Esat Toptani dhe mbështetësit e tij.

Iniciativa për zgjerimin e një lëvizjeje në favor të princit mysliman dhe

organizimi fshehurazi i çetave me synim konfrontimin me ushtritë serbe e greke, kishte

nisur të përhapej që në shtator të 1913 nga Komiteti Xhonturk i Stambollit, në

bashkëpunim me Komitetin e Verhovistëve bullgarë. Të dy palët të pakënaqura nga

vendimet e marra nga Fuqitë e Mëdha krijuan një aleancë të përbashkët për të kërkuar

revansh. U shfaq hapur edhe ideja se pjesë e kësaj aleance mund të ishte edhe

Shqipëria324

. Për këtë u shfrytëzua edhe pakënaqësia e qarqeve politike shqiptare si

brenda ashtu edhe jashtë vendit mbi shtypjen e kryengritjes së Dibrës, dhe politikës së

ndërmarrë nga Fuqitë e Mëdha. Alternativa e një princi turk në fronin shqiptar pati

mbështetje në disa qytete e zona të ndryshme të vendit. Një mbështetje të madhe kjo

alternativë pati jo vetëm nga popullsia e trevës së Elbasanit por edhe nga refugjatët

dibranë të cilët ishin të shumtë në këtë trevë. Mbështetja u forcua akoma më tej me

322

“Perlindja e Shqipëniës”, Vlorë, Nr 24, 1913, Vjesht’ e III 6/ 19, 4. 323

Duka, Historia, 47. 324

Historia e Popullit Shqiptar vëll, III, 55.

109

ardhjen e elementëve të veçantë nga Turqia, të cilët filluan të bënin propagandën e tyre

pro ardhjes së një princi mysliman.

Në janar të 1914 kjo propagandë gjeti mbështetje të madhe në malësinë e

Elbasanit falë politikës së ndjekur nga esadistët dhe kishte filluar të zgjerohej plotësisht

në tërë fshatrat e Mokrës, duke filluar nga Neshti deri në Pishkash, duke cënuar kështu

autoritetin e qeverisë. Mahmut Biçaku, një esadist i betuar ndërmerrte një propagandë të

fuqishme pro ardhjes së një princi mysliman, kundër Aqif Biçakçiut dhe qeverisë, duke i

premtuar ndihma dhe para popullsisë. Esat Toptani nuk hoqi dorë nga nënshtrimi i

Prefekturës së Elbasanit dhe për ardhjen e një princi turk në Shqipëri në janar 1914 ai

nxiste njerëzit e tij që të dilnin në mbështetje të një lëvizjeje të tillë.

Por çfarë e shtynte Esat Toptanin të urdhëronte njerëzit e tij të dilnin hapur në

mbështetje të ardhjes së një princi turk ?

Ai duke qenë një nga personalitetet më në zë e më të fuqishëm të Shqipërisë së

Mesme por jo vetëm, synonte të gjente mbështetje të reja, pse jo edhe jashtë vendit, për të

realizuar më pas synimet e tij të vjetra, (sundimin e tij të plotë në Shqipëri) dhe

alternativa më e përshtatshme për kohën ishte dalja në mbështetje të një princi mysliman.

Në raportet midis Konsullit të përgjithshëm Lamb me Eduard Grey në 23 nëntor 1913

pasqyrohej informacioni mbi fushatën denigruese që kishte nisur në Durrës kundër Vidit,

duke parashtuar dyshimin se Esat Toptani, po inkurajonte me dinakërinë e tij të

zakonshme lëvizjen në favor të një sovrani mysliman325

.

Esat Toptani së bashku me vëllezërit Dervish dhe Qamil Biçakun dhe

mbështetësit e tyre, para vendosjes së princ Vidit në fronin shqiptar tentuan të shkaktojnë

turbullira e të mësyjnë disa herë qytetin e Elbasanit në janar të 1914 për ta pasur nën

influencën e tyre, duke u konfrontuar herë pas here me forcat e xhandarmërisë së

prefekturës dhe me patriotë e atdhetarë të ndryshëm të kësaj treve. Në janar-shkurt të

1914 duke parë se situata në këtë trevë po agravonte në dëm të tij, Esati vazhdoi të ndiqte

politikën e dyfishtë, në mbështetje të elementëve që propagandonin ardhjen e një princi

mysliman në Shqipëri. Sipas një telegrami të datës 4 janar të 1914 të kryesisë së komunës

së Sulovës, e cila ndodhet midis Beratit dhe Elbasanit, Prefektura e Elbasanit njoftohej se,

325

Duka, Dokumente, vëll. II, 437.

110

“disa intrigantëve dhe kundërshtarëve u jepen të holla të shumta për thirrjen e një princi

mysliman”326

.

Në këtë kohë pjesa më e madhe e popullsisë kishte një nivel të ulët kulturor dhe

shoqëror, injoranca dhe fanatizmi mbizotëronte kudo, dhe ndjenjat për osmanllinjtë

vazhdonin të ishin të forta në popull. Këto ishin edhe arsyet kryesore që propoganda të

tilla gjetën mbështetje, kryesisht nga popullsia që jetonte në zonat malore dhe kodrinore

të kësaj treve. Kryesia e Elbasanit kësaj çështjeje i kushtoi një rëndësi të posaçme, që të

tillë intrigues që kryenin propagandën e osmanishtes dhe të myslimanizmës të

arrestoheshin dhe t’i pritej rruga kësaj propagande327

.

Esat Toptani siç është treguar edhe më lart, ia ngarkonte fajin e rritjes së

pakënaqësisë në populli Aqif Biçakçiut, të cilin e akuzonte, jo vetëm si shkaktar për

situatën e rëndë që ishte krijuar në Elbasan, por edhe për vendosjen e taksave të shumta

popullsisë së kësaj treve328

. Esat Toptani në sajë të përdorimit të intrigave dhe

kërcënimeve arriti të siguronte edhe mbështetjen e krahinarit të Qukësit, i cili filloi të

ndiqte një politikë kundër Aqif Biçakçiut. Këto marrëdhënie midis tyre nxitën ankesa të

kryepleqve të Prefekturës së Elbasanit, të parashtruara kryetarëve të shoqatës së parisë

myslimane të këtij qyteti në janar të vitit 1914329

. Në fund të këtij muaji u organizua një

mbledhje në Gjinar të Shpatit me në krye Qamil Beun, i cili në atë kohë ishte njëri nga

njerëzit më të besuar të Esat Toptanit. Synimi kryesor i organizimit të kësaj mbledhjeje

mendojmë se ishte, përçarja e popullsisë së Elbasanit, shkëputja e zonës së Shpatit dhe

nënprefekturës së Gramshit nga ndikimi i Prefekturës së Elbasanit, vendosja e tyre nën

ndikimin dhe influencën e esadistëve si dhe ndërprerja e të gjitha lidhjeve që bëheshin

nëpërmjet Gramshit e Elbasanit me Korçën dhe Vlorën.

Këtë mbledhje e mbështeti edhe mitropoliti i Durrësit Jakovi i cili i drejtohej

popullsisë me këto fjalë: “Shpatarakë e Gramshiotë ju këshilloj të veproni sipas Beut

esadist”330

. Njerëzit e Esat Toptanit në këtë kontekst, i drejtoheshin popullsisë së

malësisë me synim nxitjen e kryengritjeve kundër administratës së Elbasanit, duke

ndikuar që prefektura të ndodhej në këtë kohë në gjendje anarkie. Arsyet e mbështetjes së

326

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 310. 327

AQSH, F. 271, Prefektura e Elbasanit, viti 1913-1914, D. 3, fl 7. 328

AQSH, F. 486, Prefektura e Elbasanit, viti 1914, D. 677, fl 2. 329

AQSH, F. 486, Koleksion Dokumentash, 1914 Janar, D. 655, fl 5. 330

“Liri e Shqipërisë”, Sofje, 1914, Shkurt 20, 4.

111

Esat Toptanit nga pjesa më e madhe e katundeve të malësisë së Elbasanit: Mokra,

Golloborda, Çermenika ishin propagandat se, nën princin mysliman gjendja e tyre

ekonomike do të përmirësohej, se do të çliroheshin nga detyrimet tatimore dhe për disa

vjet do të pezullohej shërbimi ushtarak. Ajo bazohej gjithashtu në famën dhe autoritetin e

Esat Toptanit si dhe në numrin e madh të rebelëve e personave të armatosur.

Ndër masat e ndërmarra kundër këtyre propagandave nga prefektura e Elbasanit

ishte bashkëpunimi i kompanive të qendrës dhe të Starovës me krerët e këtyre katundeve,

për t’i dhënë fund rebelimit të krijuar në katundet Letëm dhe Zgozhd, (katunde të

Qukësit) etj., në arrestimin e këtyre elementëve, si dhe për vendosjen e autoritetit të

qeverisë. U ra dakord me popullsinë e Mokrës dhe Çermenikës për bashkimin e tyre,

duke formuar një komunë, ashtu sikurse më parë me qeverinë e Elbasanit331

.

Oficerët hollandezë në 2 janar të 1914 i parashtruan KNK masat për të marrë nën

kontroll krahinat e Shqipërisë, që gjendeshin nën pushtimin e grekëve. Skema e

operacioneve përfshinte formimin e tre kolonave, njëra nga të cilat qendrën do ta kishte

në Elbasan. Në përbërjen e saj ajo kishte 160 veta, 20 prej të cilëve ishin të krishterë, nën

komandën e katër oficerëve shqiptarë (një major, një kapiten dhe dy togerë), me një mjek

oficer dhe një mitraloz, nën komandën e kapitenit Gehlard (ish oficer i ushtrisë austro-

hungareze)332

. Insistimin për ardhjen sa më shpejt të përforcimeve nga Vlora, Aqif

Biçakçiu e ka shprehur edhe në telegramin e datës 7 janar 1914 dërguar kryesisë së kësaj

qeverie, ku e njoftonte se: “batalioni që pritej të vinte nuk ka ardhur, se rebelët esadistë

kanë ndërmend të pushtojnë të gjithë Starovën, Elbasanin e vise të tjera. Forcat e

këtushme do të luftojnë kundër rebelëve”333

. Ai i kërkonte qeverisë së Vlorës një

ndërhyrje politike duke biseduar me KNK për marrjen e situatës nën kontroll dhe

largimin e forcave dhe bandave esadiste nga kjo trevë. Arsyeja kryesore për dërgimin e

menjëhershëm të kolonës së parë për në Elbasan ishte frika e autoriteteve lokale të

Elbasanit se, mos veprimtaria e saj mund të ndërlikohej nga problemet lokale, të

provokuara nga armiqtë e qeverisë së Vlorës334

. Mbërritja në janar të kësaj kolone në

331

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 306. 332

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 306. 333

AQSH, F. 486, 1914, Janar 7, D. 655, fl 18. 334

Duka, Dokumente, vëll. II, 51.

112

Elbasan do të kishte një efekt qetësues kryesisht tek krahinat që gjendeshin në pjesën

verilindore të saj (Mokrës, Çermenikës), pasi nëpër këto krahina do të kalonte ajo së pari.

Në burimet e kohës vihet re pafuqia e Ismail Qemalit, sidomos në veprimet

luftarake të zhvilluara për Elbasanin në janar të vitit 1914, kur ai synoi të përdorte

ndihmën e instruktorëve hollandezë, për të luftuar kundër çetave të Esat Toptanit. Por

kjo nuk u lejua nga KNK me motivacionin se, “vetëm nëse qyteti sulmohej nga këto çeta

atëhere do të merreshin masat e nevojshme për ta mbrojtur atë”335

. Do të ishte pikërisht

situata e vështirë e krijuar në këtë trevë, që e detyroi Aqif Biçakçiun ti drejtohej në 6

janar 1914 Ismail Qemalit, duke e lajmëruar me keqardhje se, “ nuk mund të merrte mbi

vete detyrën e komisarit të lartë për Korçën, pasi pas largimit tim qind për qind që do të

ishte e sigurtë që Elbasani do të bashkohej me Durrësin”336

.

Mbi gjendjen e rëndë që sundonte në këtë trevë u informua edhe Mis Edith

Durhami, e cila në shkrimet e saj shprehej se, “Aqif Pasha mbante një qetësi të

admirueshme në Elbasan”337

. Në 8 janar 1914 ajo njoftohej mbi luftimet që bëheshin në

rrethin e Elbasanit kundër kryengritësve dhe ushtarëve të Esat Toptanit që kishin rrethuar

Elbasanin nga çdo anë338

. Në këtë ditë midis bandave mercenare të drejtuara nga Esat

Toptani dhe togës së xhandarëve të Elbasanit, u bë një përpjekje me armë në vendin e

ashtuquajtur Kodra e Polisit. Shkaku i kësaj përpjekjeje ishte kërcënimi i vazhdueshëm i

kryengritësve për mbylljen e rrugës midis Qukësit- Starovës dhe Elbasanit si dhe prerja e

linjës telegrafike, ndërkohë kur nga ana e Elbasanit u morën masa për dërgimin e kësaj

toge për mbrojtjen e rrugës dhe të linjës telegrafike.

Pjesa më e madhe e këtyre rebelëve u rekrutuan nga Qukësi, Çermenika, Tirana,

Durrësi dhe Peqini. Numri i tyre ishte gjithnjë e në rritje deri në 400-500 vetë, falë edhe

politikës së ndjekur nga esadistët, ku për çdo fshat rekrutoheshin me pagesë 250 grosh

dhe 20-30 xhandarë339

.

Sulmi drejt Elbasanit u organizua në tre drejtime. Njëra kolonë nën drejtimin e

Matli Xhemal Beut kajmekan i Kavajës, Sejfudin Agait anëtar i Senatit të Durrësit dhe

Mahmut Biçakut, të cilët iu afruan qytetit nga veriu, përmes Malësisë së Tiranës. Kolona

335

Kolea, Memorandum, 71. 336

AQSH, F. 71, 1914, Janar 6, D. 5, Nr. 12174. 337

Edith Durhan, Brenga e Ballkanit, (Tiranë: Argeta LMG, 2001), 227. 338

AQSH, F.170, Komisioni 25 vjet vetqeverim, viti 1914, D. 13, fl 53-54. 339

AQSH, F. 245/III, 1914, Janar 10, D. 6, fl 126.

113

e dytë e përbërë prej 350 xhandarësh nga Tirana dhe Dibra, nën komandën e Juzbashin

Hamidit, Mulazim Qamilit, Salih Demës dhe djalit të adoptuar të Myftiut të Dibrës,

kërcënonte rrugën nga Elbasani për në Starovë, në afërsi të Qukësit. Ndërsa kolona e

tretë, nën komandën e Dervish Biçakut nga Peqini, përparonte nga perëndimi, nëpërmjet

Dumresë340

. Një numër i konsiderueshm forcash nën komandën e oficerit Hamid nga

Tirana, arritën të pushtojnë rreth 15 fshatra, të lidhura drejtpërsëdrejti me kazanë e

Elbasanit. Ndërkohë, Dervish Biçaku me fuqinë e tij ishte nisur drejt Labinotit, ndërsa në

drejtim të Polisit ishte nisur Qamil Biçaku. Ndërsa nën komandën e djalit të adoptuar të

myftiut të Dibrës kishte nisur sulmi nga ana e Çermenikës341

.

Për të gjithë veprimtarinë antikombëtare të Esat Toptanit, si dhe mbi gjendjen e

anarkisë në të cilën gjendej Elbasani, në 11 janar të 1914 Aqif Biçakçiu lajmëroi edhe

KNK në Vlorë. Në 16 janar të 1914 situata u bë akoma më kaotike, kur xhandarët që

“mbronin” qytetin vazhdonin të tërhiqeshin dhe “sulmuesit”, që ishin të vendosur në

lindje të qytetit në të dyja anët e rrugës kryesore në Labinot dhe Polis, avanconin

gradualisht duke pushtuar pozicionet e Godoleshit, Krastës dhe Teqes342

. Për t’i ardhur në

ndihmë Elbasanit u dërguan nga qeveria e Vlorës një forcë xhandarësh dhe trupash të

parregullta nga Lushnja. Në këtë kohë KNK mori masa për të dërguar si përfaqësues të tij

Dr. Turtullin dhe Grigor Cilkën, për të biseduar me Dervish Beun. Kjo masë u mor mbasi

në situatën e krijuar, ishte pothuajse e pamundur udhëtimi i komisionerëve për në

Elbasan. Kur nuk kishin asnjë njeri të besueshëm për ta dërguar në Elbasan, këta

elementë që gjendeshin ndërkohë në Elbasan, u panë nga KNK si njerëzit më të

përshtatshëm për këtë mision.

Në datën 17-18 janar të 1914, u ndërmor pa dijeninë e miratimin e KNK, një

ekspeditë ndëshkimore mbi pozicionet e “kryengritësve” në Godolesh, me dy kolona. E

para, nga xhandarmëria e Elbasanit nën komandën e kapiten Mahmut Efendiut dhe tjetra

nga detashmenti i Lushnjes, nën kapitenin Ahmed Efendi dhe Hysni Toskës. Pavarësisht

mosaprovimit të KNK situata që ata kërkonin të evitohej ndodhi. Përfundimi i këtij sulmi

ishte marrja e pozicioneve dhe zbrapsja e kryengritësve, duke larguar rrezikun e marrjes

së Elbasanit nga forcat esadiste. Por nga ana tjetër e ardhmja vihej në pikpyetje, duke

340

Duka, Dokumente, vëll. II, 99. 341

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 316. 342

Duka, Dokumente, vëll. II, 115.

114

pakësuar mundësitë e një bashkimi të këtyre elementëve konfliktues. Humbje pati nga të

dyja kampet. Sipas udhëzimeve të marra nga oficerët hollandez, detashmenti i

xhandarmërisë nuk kishte marrë pjesë në këtë sulm, por ishte përdorur mitralozi i tyre343

.

Krahas masave të ndërmarra nga prefektura, një ndër nismëtarët e parë të

formimit të një reparti vullnetarësh në janar të 1914, kundër Esat Toptanit ishte Lef Nosi.

Ai dha kontribut si kryetar i këtij reparti dhe në ndërmarrjen e shpenzimeve dhe sigurimin

e të hollave për të gjithë vullnetarët. Ata pagueshin për 2-3 ditë me rreth 78 groshë344

.

Ndërsa Emin Matraxhiu, krahas mbështetjes së dhënë krah patriotëve të tjerë të trevës,

përdori dhe rrugën propagandistike për të demaskuar synimet e Esat Toptanit e Dervish

Biçakut. Në artikullin “Letër nga Elbasani” më 18 janar në gazetën “Liri e Shqipërisë” në

Sofje, ai shkruante se Esat Tirana (Toptani) s’po e linte rehat vendin. “Pandehin se tani

hoqi dorë nga dhelpëritë e nga ligësitë, -vinte ai në dukje,- s’ka dy javë që përpiqet të

hedhi trazim e turbullim n’anë të Gollobordës. Këta katunde nuk është mjaft se i dogji

serbi po tani kërkon t’i djegi edhe Esat Tirana”345

. Për të ndihmuar prefekturën erdhën

edhe nga Gramshi rreth 300 vullnetarë, nën drejtimin e Mahmut Xhelilit, ashtu si edhe

nga Gora e Korçës346

. Gjithçka u krye në fshehtësi të plotë për KNK.

Qeveria e Përkohshme e Vlorës për afro 11 muaj qeverisjeje u ndesh me probleme

e vështirësi të ndryshme. Pavarësisht situatës së vështirë politike, ekonomike dhe

shoqërore ajo, siç u parashtrua edhe më lart, bëri të pamundurën që në një situatë të tillë

kritike, të vendoste rendin, qetësinë, të siguronte stabilitetin e vendit dhe të organizonte

aparatin administrativ në qytetet brenda influencës së saj. Një nga problemet më të mëdha

me të cilat u përball kjo qeveri pa dyshim ishte edhe lëvizja esadiste, që nëpërmjet

mjeteve si kërcënimeve, propagandës antikombëtare, rryshfeteve e intrigave ndikoi në

dobësimin e veprimtarisë së saj në dorëheqjen e Ismail Qemalit dhe në rënien e

pashmangshme të saj. Qeveria e Përkohshme e Vlorës e vazhdoi veprimtarinë e saj deri

në janar të 1914, kur funksionet qeverisëse ia dorëzoi Komisionit Ndërkombëtar të

Kontrollit.

343

Duka, Dokumente, vëll II, 135. 344

AQSH, F. 32, viti 1914, D. 10, fl 7. 345

Liri e Shqipërisë, Sofje, 1914, Artikulli “Letër nga Elbasani”, Janar 18, Nr 90. 346

Musai, Aqif, 99-100.

115

II.3. Dorëheqja e Ismail Qemalit, pushteti i KNK dhe zhvillimet politiko-sociale në

këtë trevë.

Më 11 janar të vitit 1914 Ismail Qemali deklaroi gadishmërinë e tij për kalimin e

pushtetit Komisioni Ndërkombëtar të Kontrollit. Më 22 janar ky komision informoi

Ismail Qemalin mbi autorizimin nga Fuqitë e Mëdha të pranimit të dorëheqjes së tij nga

ky post që tashmë ishte i bindur se, i vetmi mjet për t’i dhënë fund përçarjes dhe anarkisë

së krijuar në vend, ishte formimi i një qeverie të vetme për të gjithë shqiptarët, ky qëllim

që mund të arrihej pas dorëzimit të pushtetit KNK, deri sa të përcaktohej personi i duhur

si princ i Shqipërisë.

Ky Komision, si përfaqësues i vullnetit të Fuqive të Mëdha, mbasi vlerësoi Ismail

Qemalin për ndjenjat e tij patriotike, mori në dorëzim pushtetin dhe filloi punën për

organizimin e shtetit shqiptar, me synim dhënien fund të agresionit të jashtëm e trazimeve

të brendshme. Zbatimi i programit të përgatitur në Konferencën e Ambasadorëve të

Londrës përbënte edhe synimin kryesor të tyre.

Po në këtë datë, Ismail Qemali e njoftonte Prefekturën e Elbasanit pikërisht për

dorëzimin e pushtetit të kësaj qeverie KNK, shkaqet e kësaj dorëheqjeje, duke i porositur

për maturi dhe bindje të plotë ndaj urdhrave të tyre347

. Prefektura e Elbasanit do të ishte

ndër të parat, që Ismail Qemali do t’i drejtohej, jo vetëm për t’i njoftuar mbi aktin e

ndërmarrë dhe rëndësinë atdhetare të tij, por njëkohësisht për t’i shprehur mirënjohjen e

tij Elbasanit dhe elbasanasve për përkrahjen, besimin dhe bashkëpunimin në shpalljen e

Pavarësisë dhe sigurimin e tërësisë kombëtare.

Deri në ardhjen e mbretit qeverinë e mori në dorë KNK, ministrat mbetën drejtorë

të përgjithshëm dhe nuk pati një kabinet qeveritar. Komisioni emëroi Fejzi Alizotin në

postin e Drejtorit të Përgjithshëm të Punëve të Brendshme348

. Emërimi i tij u bë, duke

marrë parasysh aftësitë e tij si administrator kompetent për dy muajt e fundit në postin e

Ministrisë së Brendshme në qeverinë e Vlorës. Për këtë u njoftuan në 22 janar 1914

prefektët e Elbasanit, të Beratit etj., duke theksuar se autoritet do të njihnin tashmë

347

Belegu, Kordha, Mita, Aqif Pashë Elbasani,196. 348

Duka, Dokumente,vëll. II, 136.

116

funksionin e tij, për të gjitha punët e brendshme, të cilat do të administroheshin në emër

të KNK. Në bazë të këtij njoftimi, Prefektura e Elbasanit mblodhi Këshillin

Administrativ, që u informua për dorëheqjen e Ismail Qemalit dhe qeverisë së tij. Më pas

e gjithë korrespondenca dhe problemet e ndryshme politike, ekonomike shoqërore

trajtoheshin me këtë Drejtori, gjithashtu edhe në rradhët e administratës lokale nuk pati

ndryshime por të gjithë nëpunësit e saj mbetën në postet e tyre të mëparshme.

Prefektura e Elbasanit sipas porosive të dhëna, mori masa për të komunikuar kudo

ndryshimet e kryera. Këshilli Administrativ mori vendim lidhur me porositë e qeverisë së

Vlorës, për organizimim administrativ që flet për shtytjen për një kohë të mëvonshme të

zbatimit të ligjit për riorganizimin administrativ, kur ajo aktuale i kaloi kontrollit të

Fuqive të Mëdha. Në 23 janar, si persona nga parësia e Elbasanit dhe të tjerë, Ahmet

Dakli, Ali Agjahu, A. Ataji dhe personalisht nga Aqif Biçakçiu, iu dërguan telegrame

Ismail Qemalit, duke e falenderuar për aktin patriotik lidhur me dorëzimin e qeverisë

Komisionit të Kontrollit të Fuqive të Mëdha349

.

Aqif Biçakçiu me cilësinë e prefektit të Elbasanit në bashkëpunim edhe me

Drejtorinë e Punëve të Brendshme ndërmorën në fund të janarit të 1914 masa për

mbajtjen nën kontroll të situatës e cila vazhdonte të ishte e trazuar. Gjithashtu nga kjo

prefekturë me aprovimin edhe të KNK u morën masa për mbajtjen nën vërejtje dhe nën

hetim të vazhdueshëm të elementëve që ngjallnin dyshime, deri në arrestimin e tyre. Për

këtë u shpërndanë komunikata në komunën e Qukësit dhe komandën e xhandarmërisë së

qendrës së Elbasanit. Vëllezërit Dervish e Qamil Biçaku, në çdo fshat që shkonin në

fillim të shkurtit 1914, u tregonin fshatarëve fotografinë e Princ Vidit (e botuar në

gazetën Perlindja e Shqypëniës në Vlorë) duke thënë: “Mbaroi myslimanizmi, qeveria e

Elbasanit dhe toskët, ja këtë kaur duan të na bëjnë mbret”350

.

Në një letër që Aqif Biçakçiu në shkurt të 1914, i dërgonte KNK, pasqyronte

gjendjen e vështirë politike dhe shoqërore që mbizotëronte në qytetin e Elbasanit dhe në

fshatrat e tij, propagandën dhe nxitjen që i bëhej popullsisë së fshatrave të Mokrës,

Çermenikës, Godoleshit dhe Labinotit nga njerëzit e Esat Toptanit, kryesisht nga Arif

Hiqmeti, Sulo Agai, Bektash Cakrani, Qamil dhe Dervish Biçaku e të tjerë. Aqif Biçakçiu

349

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 328. 350

Kotini, Struga, Veizi, Shuteriqi, Dedi, Qeveria, 321.

117

shprehte shqetësimin se, populli nuk ishte i aftë, “me nda të mirën nga e keqja dhe

propaganda e ardhjes së princit mysliman është motivi i propagandës së Sejfedin aga

Dibrës, nënprefektit të Kavajës dhe Xhelal bej Matjes, të cilët premtonin faljen për 7 vjet

nga taksat e 20 vjet për shërbimin ushtarak, siç kishte premtue Esat Pasha”351

.

Shqetësimi i Aqif Biçakçiut gjatë kësaj kohe ishte mëse real, duke pasur parasysh

nivelin e ulet ekonomik, shoqëror e sidomos kulturor të pjesës më të madhe të popullsisë,

kryesisht të asaj në zonat kodrinore e malore.

Qamil Biçaku dhe Salih Dema nëpërmjet propagandës nxisnin popullsinë, duke

pajtuar 30 xhandarë për çdo katund, me një pagesë prej tre lirash në dorë. Ata penguan

rrugën e Çermenikës dhe prenë lidhjen telegrafike të Elbasanit me Starovën. Aqif

Biçakçiu shqetësimin e tij ia komunikoi edhe KNK. Sipas tij ky pushtet duhej t`i jepte

urdhër të prerë Esat Toptanit, “që të shpërndante sulmuesit që po turreshin drejt

Elbasanit”, t’i kthente njerëzit e tij dhe oficerat që ishin në mes të sulmuesve352

. Pasojat e

mos ekzekutimit të këtyre pikave nga KNK do të çonin në dorëheqjen e imponuar të Aqif

Elbasanit dhe agravimin e mëtejshëm të situatës.

KNK bëri përpjekjet e duhura, që edhe Esat Toptani të ndiqte shembullin e Ismail

Qemalit, duke dhënë dorëheqjen. Në saj të përdorimit të intrigave ai arriti të

bashkëpunonte me KNK, lidhur me ardhjen e princit në fronin shqiptar, i cili do të kishte

edhe mbështetjen e tyre. Marrëveshja midis tyre u arrit në 3 shkurt, vetëm pasi u pranua

nga KNK kushti që Esat Toptani të kryesonte delegacionin shqiptar në Neuwied, për t’i

ofruar Vilhelm Vidit formalisht kurorën353

.

Gjatë muajit shkurt të 1914 Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit hasi vështirësi

në zgjidhjen e situatës së vështirë që mbizotëronte në të gjithë vendin e kryesisht në

Elbasan. Në 5 shkurt të 1914 në afërsi të Shushicës, territor nën influencën e çetës së

komanduar nga vëllezërit Biçaku, ndodhi një vrasje e shëmtuar. Kadri Erëbara prej

Dibrës së Madhe, së bashku me një xhandar kalorës prej Elbasani ishin nisur për të

dërguar postën e Beratit. Atyre iu pre rruga dhe u vranë prej kësaj çete. Vrasja e tyre bëri

përshtypje të madhe në trevën e Elbasanit, duke shtuar frikën dhe pasigurinë. Ngjarja u

pasqyrua edhe në shtypin e kohës. Korrespondenti i Elbasanit për gazetën “Liri e

351

AQSH, F. 68, Prefektura e Elbasanit, viti 1914, D.9, fl 12. 352

AQSH, F. 68, Prefektura e Elbasanit, viti 1914, D.9, fl 3. 353

Guy, Lindja e Shqipërisë, 91.

118

Shqipërisë” të Sofjes Mithat Frashëri, nën pseudonimin Haxhi Beqari shkruante: “Zoti e

ruajt Shqipërinë prej keqbërësve, për aq kohë sa kjo e fundit u jep rrogë e i nderon”,

duke shprehur indinjatën për mos marrjen e masave të duhura nga ana e KNK354

.

Këto kushte e detyruan KNK të merrte masa në dërgimin e qarkoreve zyrave

vartëse, për kapjen ose vrasjen e elementëve propagandues. Për kapjen ose vrasjen e Arif

Hiqmetit ishte vendosur një shpërblim prej 30 lira turke355

. Shpërblime të tilla ishin

vendosur edhe për disa prej tyre. Marrja e kësaj mase nga anëtarët e KNK shihej si i

vetmi mjet efektiv për eliminimin e këtyre njerëzve shumë të rrezikshëm.

Masa u morën edhe në shuarjen e konfliktit midis Esat Toptanit dhe Aqif

Biçakçiut. Për këtë u ndërmor një hetim i plotë për çështjen e Dervish Biçakut, duke

ngarkuar me këtë detyrë prefektin e Beratit. Në komunikimet telegrafike me KNK ai

njoftonte se, “rruga e Çermenikës vazhdonte të ishte e zënë nga njerëzit e Dervish Beut,

duke mos e lëshuar pa u hequr Aqif Biçakçiut nga posti i prefektit të Elbasanit”356

.

Esat Toptani nëpërmjet ndihmës në të holla dhe përforcime dhënë Dervish

Biçakut, synonte uljen e prestigjit dhe të mbështetjes që kishte Aqif Biçakçiu në

Shqipërinë e Mesme. Në disa korrespondenca në shtypin e kohës vlerësohej roli i tij

vendimtar në mbrojtje të vendit si një barrierë e pa kapërcyeshme, për realizimin e

planeve antishqiptare të Esat Toptanit dhe njerëzve të tij357

.

Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit mbas shqyrtimeve të bëra vendosi

ngarkimin e Aqif Biçakçiut me detyrën e shtypjes së lëvizjes esadiste në trevën e

Elbasanit, por njëkohësisht e zëvendësoi atë në 2 mars 1914 me Burhamedin Libohovën,

duke i dhënë fund edhe këtij konflikti358

. Si prefekt i Elbasanit Burhamedin Libohova

qeverisi nga periudha mars 1914-maj 1915359

. Ai kishte nën varësi xhandarmërinë dhe

policinë. Në kompetencat e tij ishin caktimi i buxhetit, në bashkëpunim me këshillin e tij,

duke ia parashtruar fillimisht KNK dhe në vazhdim qeverisë së Vidit. Gjithashtu ai ishte

përgjegjësi kryesorë, së bashku me kryellogaritarin, për drejtimin e financave të

sanxhakut. Në drejtim të vendosjes së rendit dhe të sigurimit publik Burhamedin

354

“Liri e Shqipërisë”, Sofje, 1914, Mars 20, Nr 93, fq 2. 355

HHStA, PAA, në AIHT, Vj: 24-18-1832. 356

Belegu, Kordha, Mita, Aqif Pashë Elbasani, 202-203. 357

“Liri e Shqipërisë”, Sofje, 1914, Shkurt 14, Nr 92, fq 3. 358

HHStA, PAA në AIHT, Vj: 24-17-1805. 359

Puto, Çështja, 548.

119

Libohova mbante përgjegjësinë kryesore. Gjithashtu në kompetencat e tij hynin dhe

zbatimi i ligjeve dhe i dekreteve, që kishin të bënin me arsimin publik dhe me

inspektimin e institucioneve shkollore360

. Këshilli Administrativ në përbërje të tij kishte

anëtar të caktuar me ligj dhe nga një anëtarë për çdo kaza, një sekretar, një kryellogaritar,

drejtorin e arsimit publik, drejtorin e punëve publike, drejtorin e bujqësisë dhe të tregtisë.

Popullsia e kësaj treve e mirëpriti këtë emërim, me besimin se ai do të punonte për të

mirën e atdheut.

Në shtypin e kohës flitej me konsideratë për Aqif Elbasanin, duke e konsideruar si

një nga personalitetet më të shquara të kombit shqiptar, i cili i shërbente Shqipërisë

kundër synimeve të Esatit, Lal Dervishit e Mahmud Biçakut361

.

Krahas mbështetjes që mori nga ky Komision, për zgjidhjen e këtij problemi, Aqif

Biçakçiu nuk e ndërpreu bashkëpunimin me të, duke e njoftuar herë pas here mbi

probleme të ndryshme të kohës, duke dalë në mbrojtje të të drejtave të shqiptarëve edhe

në diasporë. Në seancën e gjashtëdhjetë e tetë të mbledhjeve të KNK u lexua telegrami i

Aqif Biçakçiut, në të cilin kërkohej ndërhyrja e Fuqive të Mëdha mbi ndalimin e

torturave ndaj shqiptarëve në Izmir nga turqit362

. Insistimi i tij nxiti komisionin të

vendoste që t’ia paraqiste një kopje të këtij telegrami Fuqive të Mëdha.

Në këtë kohë Aqif Biçakçiu ka bashkëpunuar ngushtë edhe me patriotë të tjerë

elbasanas kryesisht për problemin e rihapjes së shkollave në gjuhë të huaj, duke dalë

hapur kundër ndërhyrjes së KNK për rihapjen e shkollave greke të financuara nga

Patrikana e Stambollit. Patriotët elbasanas do të renditeshin të parët në manifestimet dhe

protestat e organizuara në të gjithë vendin, në mbrojtje të shkollave në gjuhën shqipe. Ata

dolën hapur kundër elementëve, që punonin në dëm të interesave kombëtare, duke

ndjekur qëllimet dashakeqe të propagandave të huaja. Elbasanasit protestuan dhe mohuan

të gjitha ato përpjekje që bëheshin për futjen e kombit shqiptar nën zgjedhën e huaj. Në

telegramin e drejtuar në 9 shkurt të 1914 Administratorit të Arsimit në Vlorë shkruhej,

“Shkollat shqipe do të rrojnë e do të përparojnë e asnjë gjuhë të huaj nuk do ta lemë që të

zejë vendin e gjuhës sonë”363

. Ndër nënshkruesit e këtij telegrami përmendim Aleksandër

360

Duka, Dokumente, vëll II, 356. 361

“Liri e Shqipërisë”, Sofje, 1914, Mars 22, Artikulli i nënshkruar nga Haxhi Beqari. 362

Belegu, Kordha, Mita, Aqif Pashë Elbasani, 203. 363

Historia e Arsimit dhe e Mendimit Pedagogjik Shqiptar, 296-297.

120

Xhuvanin, Vasil Llapushin, Filip Papajanin e të tjerë. Iniciativa të tilla të marra në atë

kohë ishin mjaft të rëndësishme duke i shërbyer çështjes kombëtare. Përçarjet dhe

pasiguria që ekzistonte midis shqiptarëve i bindi edhe më tepër përfaqësuesit e KNK që të

përshpejtonin punën për mbërritjen sa më shpejt të princit në Shqipëri.

Pas caktimit të Vidit në fronin e Shqipërisë në nëntor të vitit 1913, lipsej nevoja e

formimit të një përfaqësie diplomatike, e përbërë nga njerëzit më me influencë në

Shqipëri, që do t’i dorëzonin atij në Gjermani kurorën e fronit shqiptar. Në këtë

delegacion merrnin pjesë përfaqësues të qyteteve të ndryshme të Shqipërisë me në krye

Esat Toptanin, ku ai do t`i bënte të ditur princit përkrahjen dhe mikpritjen e shqiptarëve

kundrejt tij.

Pse pikërisht Esat Toptani ishte në krye të këtij delegacioni i pajisur me atributet e

personalitetit më me influencë të kohës?

Shqipëria në atë kohë nuk vuante për atdhetarë e patriotë të zotë e të përgatitur që

mund të ishin në vend të Esat Toptanit. Por atij i dha dorë kompromisi i ndërmarrë midis

tij dhe Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, menjëherë pas dorëheqjes nga qeverisja e

Shqipërisë së Mesme, duke siguruar jo vetëm mbështetjen e këtij komisioni, por edhe një

shpërblim prej një milion franga ari për ndryshimin e politikës, tashmë në favor të princit

Vid364

. Ndër të tjera vendosja në krye të këtij delegacioni, u pa si e vetmja alterantivë e

mundshme nga KNK për largimin e tij për një periudhë të shkurtër nga Shqipëria duke

shpresuar në një qetësim të situatës brenda vendit dhe në ndalimin e intrigave të

përdorura nga njeriu më i pushtetshëm në vend në atë kohë365

.

Aqif Elbasani nuk ishte pjesë e delegacionit që shkoi në Gjermani, megjithëse nga

gjithë rrjedha historike e mëvonshme faktohet se, ai ka qenë ndër personalitetet më të

besuar e mbështetës të Vidit, duke e konsideruar atë si regjim legjitim të shqiptarëve,

faktorin kryesor të ruajtjes së pavarësisë së shtetit shqiptar, të sanksionuar e garantuar nga

Fuqitë e Mëdha. Për mendimin tonë ndër arsyet e mos pjesëmarrjes së Aqif Biçakçiut, si

pjesë e këtij delegacioni, janë disa si: ekzistenca në krye të këtij delegacioni e Esat

Toptanit, pjesëmarrja e një prej çifligarëve më të fuqishëm të Elbasanit, duke përfshirë

edhe Shqipërisë së Mesme, të Shefqet Vërlacit si dhe kontradiktat që ka pasur Aqif

364

Syrja Vlora, Kujtime Nga fundi i sundimit osman në luftën e Vlorës, Qendra e Studimeve

Albanologjike, Instituti i Historisë, (Tiranë:ICEBERG”PUBLISHING HOUSE 2013), 84. 365

Guy, Lindja e Shqipërisë, 92.

121

Biçakçiu me KNK kryesisht për problemet më immediate të kohës të cilat ai insistonte

me ngulm në zgjidhjen e tyre jo vetëm të shpejtë, duke vepruar shpeshherë edhe fshehtas

apo në kundërshtim me KNK.

Popullsia e Elbasanit në përgjithësi e mirëpriti caktimin e princ Vidit në krye të

fronit shqiptar. Elbasanasit ashtu sikurse pjesa dërrmuese e popullsisë së vendit, të

gjendur në një situatë të paqëndrueshmërisë politike përballë vështirësive ekonomike dhe

shoqërore, ishin të bindur se, ardhja e princit Vid, i vendosur me vullnetin e Fuqive të

Mëdha, do ti sillte vendit “begatinë, përparimin dhe zhvillimin aq shumë të pritur nga

ata”366

.

366

Guy, Lindja e Shqipërisë, 93.

122

KREU III

ELBASANI GJATË QEVERISJES SË VIDIT.

III.1. Aspekte të organizimit të jetës politiko-ekonomike dhe kulturore gjatë

qeverisjes së Vidit.

Mbas njoftimeve për ardhjen e Princ Vidit në Shqipëri, në prefekturën e Elbasanit

filluan përgatitjet festive në të gjithë për zgjedhjen e delegatëve të përshtatshëm, që do të

shkonin në Durrës. Pjesë e këtij delegacioni si përfaqësues të Elbasanit ishin: Shefqet bej

Vërlaci, Lef Nosi dhe Ahmet Hostopalli367

. Edhe paria e nënprefekturës së Starovës

shprehej me besim për vendosjen e princ Vidit në krye të fronit shqiptar368

.

Të gjithë qytetet e vendit duke përfshirë edhe Elbasanin me rrethina dhe më të

shumtët e katundeve, kishin çuar përfaqësuesit e tyre për të përshëndetur, për t`i uruar

mirëseardhjen dhe për t’i ofruar besnikërinë e tyre princit Vid.

Princ Vidi me ardhjen e tij më 7 mars 1914 iu drejtua popullit për të kërkuar

mbështetjen e tij, duke synuar që të bashkëpunonte ngushtë edhe me nacionalistët

shqiptarë. Që në ditët e para ai krijoi qeverinë e tij me Turhan Përmetin si Kryeministër

dhe Ministër të Punëve të Jashtme. Ndërsa Esat Toptani siguroi postin e Ministrit të

Brendshëm dhe atë të Luftës. Ministrinë e Drejtësisë e mori Myfit Libohova, ndërsa atë të

Bujqësisë Aziz Vrioni; Postë-Telegrafin Hasan Prishtina, Botoren princi i Mirditës Preng

Bib Doda, Dr. Adhamidhi Ministrinë e Financës dhe Dr. Turtulli Ministrinë e Arsimit dhe

të Shëndetësisë369

. Ky kabinet që në fillimet e tij nuk pati popullaritet dhe mosbesimi

ndaj kësaj qeverie erdhi duke u rritur.

Me realizimin e synimeve karrieriste për pushtet dhe pas sigurimit të mbështetjes

nga princ Vidi, roli dhe ndikimi i Esat Toptanit në vend u rrit shumë. Në trevën e

Elbasanit për të rritur influencën e tij, ai u përpoq që të siguronte mbështetjen e krerëve të

367

AQSH. F. 245| III, viti 1914, D. 6, fl 99. 368

AQSH. F. 271, Prefektura e Elbasanit, viti 1914, D. 117, fl 5. 369

Vlora, Kujtime, 368.

123

Çermenikës, konkretisht të Mustafa Ballgjinit e të Osman Çotës370

. Ai filloi t`i largonte

forcat e veta nga Elbasani dhe të nxiste njerëzit e tij, që të propagandonin në zonat e kësaj

treve, tashmë për princ Vidin dhe mbështetjen që duhej t’i jepej atij. Këtë e vërtetojnë

edhe korrespondencat që kanë pasur patriotët elbasanas me njëri-tjetrin, për t’u informuar

mbi ngjarjet që ndodhnin gjatë kësaj periudhe të tensionuar në këtë trevë371

. Por

njëkohësisht ai nuk hoqi dorë nga mbështetja fshehurazi e fanatikëve myslimanë, që

shpreheshin kundra alternativës së princ Vidit, apo edhe nga intrigat dhe komplotet për të

eliminuar rivalët e tij politikë372

. Ndjekja e kësaj loje të dyfishtë dhe përdorimi i intrigës

nga Esat Toptani rrezikonte të tensiononte situatën jo vetëm në Elbasan, por në të gjithë

vendin.

Nga popullsia e Elbasanit kryesisht nga nacionalistët elbasanas, zgjedhja e këtyre

figurave në postet ministrore nuk u prit aspak mirë, sikurse në të gjithë vendin.

Shqetësimi u pasqyrua më së miri dhe në artikujt e shtypit të kohës. “Mbas dy muajsh

trazimi, frike dhe ligësie, tani po presim çka do t’bahet tash qi na urdhnoj mbreti jon dhe

qi u formue nji kabinet i rregullt. Lajmja e kabinetit, emnat e atyre katër pashallarëve

dhe katër bejlerëve këtu nuk u prit as pak me gaz”.

Më tej në artikullin “Letër nga Elbasani” të gazetës “Liri e Shqipërisë”, më 14

mars 1914 citohet: “Sa habi i ka ardh popullit kur ka pa n’kabinet at farë Esad Pashe, at

Esad qi ka ngatarrum punët kaq kohë e ka fut Shqipninë ton t’dashtun n’aq t’madh

rrezik”373

.

Ministri i Brendshëm Esat Toptani gjatë gjithë kohës mbante një korrespondencë

të rregullt me Prefekturën e Elbasanit, por edhe me nënprefekturat e saj: ato të Gramshit,

Peqinit dhe të Qukësit. Nëpërmjet këtyre korrespondencave shihej mundësia e dhënies

dhe e marrjes së informacioneve të ndryshme mbi gjendjen në vend si dhe për shtrirjen e

qeverisë së Vidit mbi gjithë Shqipërinë374

. Kjo kur në aspektin e brendshëm, Vidi u

përball me probleme të shumta, ndër të cilët përmendim Lëvizjen Vorio-epirote, synimet

shoviniste greke në jug të vendit si dhe shpërthimin e Kryengritjes rebele në Shqipërinë e

Mesme.

370

AQSH, F. 886, viti 1914, D. 5. dok Nr 6090, fl 5. 371

AQSH. F. 32, viti 1914, D. 60/1, fl 3. 372

AQSH. F. 56, viti 1914, D. 85, fl 6. 373

“Liri e Shqipërisë” Sofje, 1914, Mars 14, 3. 374

AQSH. F. 271, Prefektura e Elbasanit, viti 1914, D. 94, fl 5.

124

Situata politike ishte tejet e trazuar dhe një nga shkaqet ishte fakti që pjesa më e

madhe e ministrave së bashku me Vidin, nuk e njihnin mirë mjedisin shqiptar. Pjesën më

të madhe të jetës së tyre ata kishin punuar jashtë vendit. Pjesa më e madhe e këtyre të

pakënaqurve ishin nacionalistë atdhetarë shqiptarë. Pakënaqësia ndaj tyre u reflektua në

të gjitha qytetet e vendit. Edhe në Elbasan mbizotëronte opinioni se, për aq kohë sa do të

mbetej në fuqi qeveria aktuale, mbreti kurrë nuk do t’ia dilte të bënte ndonjë gjë të

mirë375

. Pavarësisht se ishin Fuqitë e Mëdha ata që e vendosën Princ Vidin në fronin

shqiptar, në një kohë kaq të shkurtër (6 muaj) qeverisjeje ai nuk mundi të realizonte

plotësisht aspiratat e shqiptarëve, nisur nga rrethanat e vështira ekonomike, politike,

shoqërore dhe situata jo e favorshme në politikën e jashtme.

Qeveria e princ Vidit e ndau vendin në aspektin administrativ, sipas Statutit

Organik të 10 prillit të 1914, në 7 sanxhaqe (prefektura). Këto ndaheshin në kaza

(nënprefektura), dhe kazatë në nahije (komuna)376

. Në Sanxhakun (Prefekturën) e

Elbasanit nuk u bënë ndryshime në drejtim të kufijve administrativë, duke ruajtur kufijtë

e vjetër në përputhje me nevojat administrative, interesat lokale dhe lehtësinë në

komunikacion midis tyre. Sanxhaku vazhdoi të administrohej nga Burhamedin Libohova,

i cili pas formimit të qeverisë përgjigjej përpara Ministrit të Brendshëm dhe përpara

ministrave kompetentë për të gjitha çështjet e tjera. Ai mbante një telekëmbim të rregullt

me Ministrinë e Brendshme të qeverisë së Vidit, ku e informonte për probleme të

ndryshme si për situatën politike, ekonomike shoqërore dhe arsimore në këtë trevë dhe

për masat e marra për një mirëadministrim të trevës sipas udhëzimeve të saj. Në këto

telekëmbime, vihej re forcimi i përpjekjeve për të shtrënguar rradhët në aspektin

ushtarak, në pritje të situatës së vështirë që ishte krijuar në jug të vendit nga forcat greke.

Kjo do të realizohej duke hequr nga rradhët e ushtrisë të gjithë ushtarët e paaftë dhe

zëvëndësimin e tyre me njerëz të aftë dhe të pa korruptuar.

Në kuadrin e emërimeve të reja dhe të organizimit administrativ, të ndërmarrë nga

qeveria e Vidit gjatë muajve mars-prill, në Prefekturën e Elbasanit sipas burimeve të

kohës pasqyrohej një pakënaqësi të madhe. Në telegramin e dërguar nga Elbasani,

Ministrisë së Drejtësisë më 24 mars 1914, protestohej se, “nën presionin e Esat Pashës

375

Heaton Armstrong, Princ Vidi Shqipëria gjashtë muaj mbretëri, (Tiranë: Instituti shqiptar për studime

ndërkombëtare, 2008), 45. 376

Duka, Histori, 62.

125

mjaft nëpunës të zgjuar e me prirje demokratike në administratën e Elbasanit, u detyruan

të jepnin dorëheqje dhe në vend të tyre u vendosën me dijeninë e tij, nëpunës që nuk dinin

të shkruanin e të lexonin shqip”377

. Kritikohej qeveria për masat e marra, që nuk

mbështeteshin aspak në premtimet e bëra menjëherë pas ardhjes së Princit Vid, duke

shkaktuar rënien e optimizmit dhe të besimit ndaj qeverisjes vidiste.

Prefekti i Elbasanit B. Libohova vazhdoi të luante një rol të rëndësishëm në

ruajtjen e stabilitetit, dhe në ndërmarrjen e vendimeve të rëndësishme për zhvillimin

ekonomik dhe shoqëror të trevës. Ai së bashku me Rrapush Efendiun ( Rrapush Demeti,

shënimi ynë) i cili në këtë kohë ishte anëtar i bashkisë së këtij qyteti, për të dëshmuar

normalitetin e krijuar nga masat e marra administrative, vendosjen e rendit dhe të qetësisë

në bashkëpunim me qeverinë qendrore në këtë qytet, i shkruante një letër Ahmet Daklit

ku ai informohej se, Këshilli Administrativ i Elbasanit kishte vendosur, të krijonte një

komision nën kryesinë e Njazi Efendiut dhe Ahmet Daklit si nëpunës të gjendjes civile.

Ky komision do të ngrihej për të hetuar për probleme të ndryshme të trevës si për esnafët,

emigrantët, bujqit, ata me pak apo me aspak tokë, për njerëzit në nevojë. Ai lutej që të

ishte pjesë e tij. Por Ahmet Dakli nuk pranoi të ishte pjesë e këtij komisioni për arsye

personale378

. Kritika të shumta pati për emërimin si Ministër i Arsimit të Dr. Thoma

Turtullit. Mjaft patriotë elbasanas ngritën zërin për moszbatueshmërinë e këtij emërimi

dhe rivendosjen e Luigj Gurakuqit, që deri në atë kohë kishte treguar aftësi në

organizimin e arsimit kombëtar. Protesta në rradhët e shqiptarëve dhe të elbasanasve pati

edhe ndaj vendimeve të marra nga qeveria e Turhan Përmetit, për përdorimin në zyrat

shqiptare krahas shqipes edhe të turqishtes. Kjo u quajt një hap mbrapa, në krahasim me

qeverisjen e Vlorës, ku gjuha shqipe u zyrtarizua si gjuhë amtare në të gjithë vendin. Një

ndër autorët dhe mbrojtësit e këtij vendimi ishte Esat Toptani379

. Si pasojë e vështirësive

të hasura në organizimin arsimor në vend, Dr. Turtulli u zëvendësua me Petro Pogën i cili

punoi deri në largimin e Princ Vidit në shtator të 1914. Në 1914 u bënë ndryshime edhe

në drejtim të organizimit arsimor, ku puna vijoi në bashkëpunimin e drejtorive arsimore

me njëra tjetrën, në shtimin e mësuesve dhe në emërimin zyrtar të tyre në shkollat e reja,

të hapura gjatë këtij viti. Ndër këto shkolla përmendim atë të Qukësit dhe të Belshit. Në

377

AQSH, F. 886. Viti 1914, D. 5. Nr 137, fl 4. 378

AQSH, F. 68, Prefektura e Elbasanit, vit 1914, D. 46-66, fl 113. 379

Historia e Arsimit dhe e Mendimit Pedagogjik Shqiptar, vëll I, 299.

126

të njëjtën kohë u morën masa nga Drejtoria arsimore e Elbasanit që veprimtaria e

shkollave shtetërore të vazhdonte sipas programit kombëtar të qeverisë së Vlorës. Duhet

theksuar se shkollat në zonën e Elbasanit, sikurse në të gjithë vendin nuk kishin një

program unik dhe as trup të përgatitur arsimor. Për të plotësuar mungesat në personelin

mësimdhënës, qeveria hapi kurse të shpejta në Normalen e Elbasanit dhe në qytete të

tjera të vendit. U morën masa nga drejtoria arsimore e kësaj prefekture për ndërtimin e

shkollave jo vetëm në qytete, por dhe nëpër fshatra, për organizimin e provimeve për

mësuesit në shkollat fillore, për përhapjen e arsimit kudo. Detyra e drejtorit të arsimit, i

cili ishte edhe kryetari i Këshillit të Arsimit të prefekturës, konsistonte në ekzekutimin e

udhëzimeve të qeverisë dhe mirëadministrimin e problemeve të ndryshme të trevës.

Gjatë vitit shkollor 1913-1914 në Elbasan funksiononin rregullisht 20 shkolla: tre

në Elbasan, një në Peqin dhe të tjerat në fshatrat Belësh, Godolesh, Balëz, Shushicë,

Bixëllenj, Bishqem, Lleshan, Shalës, Mollagjesh, Gurazi, Mirakë, Qukës, Rajcë380

. Në

vitin 1914 u hapën kurse të shpejta një mujore me mësuesit e fshatrave të trevës së

Elbasanit. Në vitet 1913-1914 në Elbasan shkolla qendrore e këtij qyteti kishte 8 mësues

e 250 nxënës381

. Vidi mori masa për një riorganizim të aspektit arsimor në vend nën

thirrjen se: “Themelimi i mësojtorevet nuk ka me u lanë ma siç ka qenë më përpara si

qendra të përzierjesh politike e fetare. Duhet që shkolla të mësojë djelmnin shqiptare për

me u marrë me punë pozitive e me dashtë atdheun”382

.

Në aspektin arsimor si gjuhë zyrtare u vendos shqipja, pavarësisht se në

administratën shqiptare përdorej edhe turqishtja.

Në kuadrin e funksionimit të të gjithë institucioneve shkollore dhe respektimin e

ligjeve përkatëse në trevën e Elbasanit, prefekti Burhamedin në 28 prill të 1914, lëshoi

një urdhër për lirimin e shkollës së çupave, pasi kjo godinë ishte e zënë nga forcat e

xhandarmërisë. Masa u ndërmor pas ankesës së bërë nga përfaqësuesit e popullsisë së

qytetit të Elbasanit, ndër të cilët E. Haxhiademi, H. Dakli, K. Hastopalli, S. Dervish

Hasan, H. Hoxholli, S. Fehmi, Rr. Demeti, Th. Deliana, I. Myrdezi, A. Çeno, B. Sejdini,

M. Bylykbashi, I. Miraku, J. Haxhimima, Xh. Sefa, E. Matraxhiu, A. Atai, A. Hoxholli,

380

Historia e Arsimit dhe e Mendimit Pedagogjik Shqiptar, vëll I, 275. 381

Historia e Arsimit dhe e Mendimit Pedagogjik Shqiptar, vëll I, 276. 382

Kolea, Memorandum, 61.

127

Ali. Efendiu, D. Palloshi, R. Sheguni, E. Paparisto, M. Bici, Veli383

. Ky urdhër iu dërgua

edhe kryetarit të këshillës rregullore të Elbasanit, zotit Rejmer384

.

Sanxhaku (prefektura) i Elbasanit në përbërje të tij kishte tre kaza

(nënprefektura): atë të Peqinit, Gramshit dhe të Qukësit (Librazhdit). Në krye të secilës

kaza qëndronte kajmekani, i cili zgjidhej nga Mytesarifi. Detyra e secilit prej tyre ishte

ruajtja e rendit dhe e qetësisë, mos përzierja në çështjet gjyqësore, lëshimi i pasaportave, i

lejeve për gjueti, për mbajtjen e armëve i autorizimeve për shërbime publike e të tjerë385

.

Ndërsa nahijet (grup fshatrash të lidhur nga ana gjeografike dhe ekonomike me një

popullsi prej 4000-7000 frymësh) në sanxhakun e Elbasanit administroheshin nga

myderizi dhe këshilli komunal. Detyra e tyre konsistonte në botimin dhe zbatimin e

ligjeve, të dekreteve, të vendimeve e urdhëresave të qeverisë në regjistrimin e popullsisë,

kontrollin e vjeljes së taksave dhe të tatimeve386

. Në drejtim të organizimit provincial u

ruajtën parimet e pavarësisë në zgjedhjen e përfaqësuesve në këshillat si në sanxhaqet,

ashtu edhe në kazatë e nahijet. Në kohën kur princ Vidi kishte nisur punën për

stabilizimin e jetës politike, ekonomike e shoqërore të vendit, në Elbasan detyrën e

kryetarit të bashkisë e kryente Fuad Biçaku (shtator 1913- maj 1915)387

.

Në maj të 1914 Ministria e Brendshme me buxhetin e dekretuar prej mbretit për

në Elbasan pranoi një komisar dhe tre policë, ndërsa në detyrën e kapterit të

xhandarmërisë së Elbasanit u vendos Riza Efendiu388

. Këto nëpunës përpara kryerjes së

detyrës bënin betimin e besnikërisë dhe të respektit ndaj princit dhe ndaj ligjeve

përkatëse. Në telegramin dërguar Ministrisë së Brendshme nga prefekti i qytetit

Burhamedin Libohova ky i fundit informonte se: “ Këshilli Administrativ i prefekturës në

bazë të një konkursi të organizuar në maj të 1914 ka emëruar si policë në bazë të

provimeve të dhëna: Tefik Efendinë dhe Abdyl-qerim Ibrahimin në vend të policit Musa

Efendiut, që kishte dhënë dorëheqjen dhe të Daiut Efendisë që në provim iu provua

pazotësia”389

.

383

AQSH, F. Aqif Biçakçiu, 1914, Prill 25, D. 5, fl 5. 384

AQSH, F. 68, viti 1914, D. 5, fl 3. 385

Duka, Dokumente, vëll. II, 357. 386

Duka, Dokumente, vëll, II, 357. 387

Elbasani Enciklopedi, 317. 388

AQSH, F. 68, viti 1914, D.11-45, fl 8. 389

AQSH, F. 68, Prefektura e Elbasanit viti 1914, D.46-66, fl 11.

128

Gjatë kësaj kohe kanë shërbyer si xhandarë Sulejman Shahini dhe Qazim për

mbajtjen e rregullit dhe të qetësisë në këtë trevë, duke u paguar me 490 groshë secili390

.

Në maj të 1914 u shfaqën probleme të rënda për regjimin e Vidit. Kjo për arsye të

ndërthurjes së kontradiktave të brendshme dhe të ndërhyrjeve politike të Fuqive të

Mëdha. Kjo situatë u bë shkaku kryesor në shpërthimin e Kryengritjes së Shqipërisë së

Mesme. Ajo u zhvillua në dy faza. Faza e parë nisi në maj -tetor të 1914 dhe faza e dytë

në tetor të 1914-qershor të 1915391

. Karakteri i saj ishte antikombëtar. Esat Toptani

përfaqësonte dhe organizatorin kryesor të kësaj kryengritjeje. Në këto rrethana, në 19 maj

1914 u krye edhe arrestimi i tij dhe më pas largimi në drejtim të Italisë. Në shtypin e

kohës dhe sidomos në Elbasan, largimi i Esatit për në Itali u përfol mjaft. Në artikullin

me temë: “Ujku qimen e ndërron por zakonin kurrë”, pasqyrohej tradhëtia e tij ndaj Vidit

dhe dënohej veprimi i shkeljes së besës së dhënë392

.

Në këto kushte Vidi riformoi qeverinë e re, nën drejtimin e Turhan Pashës në maj

të vitit 1914 ku si Ministër i Brendshëm dhe i Luftës u caktua Aqif Elbasani, Ministër i

Drejtësisë Petro Poga, Ministër i Arsimit Mihal Turtulli, Ministër i Financave Filip Noga,

Ministër i Punëve Publike Mithat Frashëri, dhe Ministër i Bujqësisë dhe i Tregtisë Abdi

Toptani393

. Kryetari i Këshillit të Ministrisë Turhan Përmeti, në 28 maj të 1914,

nëpërmjet një telegrami urimi e nderonte Aqif Biçakçiun, “për emërimin me urdhër

mbretëror për Ministrinë e Punëve të Brendshme”394

. Si këshilltar i tij u caktua patrioti

elbasanas Ahmet Dakli. Me cilësinë e Ministrit të Punëve të Brendshme, Aqif Pasha që

në ditët e para të emërimit të tij, mori masa në drejtim të vendosjes së rendit dhe të

qetësisë, duke arrestuar çdo element kundërshtar të qeverisjes legjitime. Por pjesa më e

madhe e popullsisë së vendit, si pasojë e gjendjes së krijuar dhe shtimit të pakënaqësisë

në vend, nuk doli në mbështetje të masave të ndërmarra nga Aqif Biçakçiu. Si Ministër i

Brendshëm ai u kritikua edhe nga popullsia e trevës së Elbasanit për ndihmat dhe fuqinë

e tepërt dhënë forcës ushtarake të Bib Dodës395

. Kështu, gjatë regjimit të Vidit, në trevën

e Elbasanit paqëndrueshmëria politike dhe ekonomike u theksua edhe më tej, pasi kjo

390

AQSH, F. 68, viti 1914, D.11-45, fl 15. 391

Historia e Popullit Shqiptar, vëll III, 64. 392

“Liri e Shqipërisë”, Sofje, 1914, Korrik 31, 2. 393

Vlora, Kujtime, 105. 394

AQSH. F. 68, Prefektura e Elbasanit, viti 1914, D. 5, fl 6. 395

AQSH, F. 886, 1915, Janar 4, D. 1, fl 6.

129

trevë ndër më të mëdhatë dhe më të zhvilluarat për kohën në vend, u synua nga Esat

Toptani të përfshihej nën ndikimin dhe influencën e tij.

Prefektura e Elbasanit sipas udhëzimeve të qeverisë ndërmori nismën e hapjes së

kurseve të kualifikimit të personave, që do të punonin si zyrtarë në postet shtetërore. Në

problemet juridike një ndihmesë të madhe ka dhënë për zgjidhjen e tyre edhe patrioti

Thanas Floqi. Ndër masat e tjera të marra nga princi Vid ishte edhe rrëzimi me dekret

mbretëror i disa reformave për mënyrën e funksionimit të gjykatave në Elbasan, sipas

Kanunit të Jurisë të qeverisë së Vlorës. Ky vendim u vu në jetë në 4 qershor të 1914.

Në vitin 1914 u bënë përpjekje nga misionaria amerikane, specifikisht nga zoti

Erikson, që në qytetin e Elbasanit të ngrihej një godinë spitalore për kurimin e të

sëmurëve. Për këtë u mblodhën rreth 50 mijë dollarë amerikanë396

.

Gjendja shoqërore e qytetit vazhdonte të ishte e vështirë, pasi populli paguante

taksa të shumta si të dhjetën, pagesa mbi shtëpitë, mbi bagëtinë, mbi vajin, mbi duhanin,

mbi të ardhurat e rrugëve e të tjera. Kushtet e vështira ekonomike detyruan mjaft

elbasanas të merrnin rrugën e kurbetit.

Masat dhe reformat e marra nga princ Vidi në pjesën më të madhe të tyre ishin

modeste dhe një pjesë e tyre mbetën në letër, duke mos u vënë në jetë asnjëherë. Kjo për

arsye të kushteve jo të përshtatshme politike, ekonomike e shoqërore, por nuk mund të

mohojmë përpjekjet e ndërmarra prej tij për një bashkim, zhvillim dhe begatim të popullit

shqiptar. Këtë e vërteton edhe deklarata e bërë nga princi më 5 gusht të vitit 1928: “Nuk

kam kurrë ndër mend të shkaktoj mosmarrveshje midis shqiptarëve, bashkimi, përparimi

dhe begatia e të cilëve kanë qenë dhe do të jetë ende qëllimi i vetëm i imi”397

.

Pavarësisht se princ Vidi u detyrua nga rrethanat e jashtme dhe të brendshme të

largohej nga Shqipëria ai asnjëherë nuk abdikoi nga froni shqiptar, por edhe jashtë vendit

punoi që të rikthehej përsëri në Shqipëri.

Përpara se të largohej nga Shqipëria princ Vidi iu drejtua popullit shqiptar me

thirrjen: “Shqiptarë ta dini që si prejë s’largu, e s’afërmi unë s’kam për të pasë veçse një

mendim, atë me punue për përparimin e atdheut tonë fisnik”398

.

396

“Dielli”, Boston, 1914, Shkurt 27, 3. 397

Duka, Histori e Shqipërisë, 79. 398

Kolea, Memorandum, 46.

130

III.2. Lëvizja “Vorio-Epirote” dhe qëndrimi i elbasanasve.

Me formimin e qeverisë së tij princ Vidi synoi, të realizonte bashkimin e të gjithë

territoreve shqiptare nën një qeverisje të vetme sipas kufijve të vendosur në Konferencën

e Londrës. Por që në hapat e para të qeverisjes së tij, ai u ndesh me një nga problemet më

të mprehta të kohës, atë të “lëvizjes për autonominë vorio-epirote”. Synimi i shtetit grek

ishte pushtimi i Shqipërisë së Jugut, me pretekstin se ajo banohej me popullsi greke.

Qarqet shovene greke nxitën elementë grekofonë në këto treva kundër qeverisë së Vidit

duke kërkuar autonomi. Krahas kësaj u dërguan nga Greqia për në jug të Shqipërisë

oficerë dhe mercenarë në pjesën më të madhe të tyre sapo të dalë nga burgu, apo të

paguar nga qeveria greke. Qëllimi i shtetit grek ishte sigurimi i një mbështetje legale për

“lëvizjen vorio-epirote”, duke mos hequr dorë nga planet aneksioniste në Shqipërinë e

Jugut.

Në 2 mars të 1914 u organizua kongresi epirot në Gjirokastër, nën kryesinë e

Jorgo Zografit. Në të u shpall “Vorio-Epiri autonom” dhe u formua edhe një qeveri me në

krye Zografin. Disa ditë më vonë u shpall edhe autonomia e Himarës nën kryesimin e

Spiro Spiromilos, që përfshinte shtatë fshatra shqiptare399

. Autonomia ishte e vetmja

alternativë e mundshme për ambicjet greke, pas dështimit të bandave “Vorio-epirote” për

pushtimin e Korçës në prill 1914 dhe qëndresës gjithnjë e më të fuqishme të popullsisë

vendase, ashtu dhe të qëndrimit kritik të Fuqive të Mëdha kundër këtyre planeve.

Princ Vidi ndër masat e para që mori pas ardhjes në fronin shqiptar, ishte

vendosmëria për zgjidhjen e këtij problemi sa më shpejt dhe bashkimin e administrimin e

këtyre viseve shqiptare nga qeveria e tij. Ai urdhëroi në mars të 1914 krijimin e forcave

ushtarake shqiptare, që në rast nevoje të dërgoheshin në jug për mbrojtjen e tokave

shqiptare nga pushtuesit grekë. Gjithashtu u morën masa nga qeveria për pajisjen e tyre

me mitraloza, topa malorë dhe pushkë, të cilat u blenë në Austro-Hungari dhe Itali400

.

Detyrën e organizimit të këtyre forcave ushtarake, princ Vidi ia ngarkoi ministrit të luftës

Esat Toptanit. Në këtë kohë ai përfaqësonte një nga figurat më të urryera dhe nga

shfrytëzuesit më të mëdhenj të fshatarëve, specifikisht atyre të Shqipërisë së Mesme.

399

Historia e Popullit Shqiptar, vëll. III, 61. 400

Swire, Shqipëria, 171.

131

Brenda një kohe të shkurtër andartët grekë iu drejtuan Korçës dhe popullsia e

kësaj treve i kërkoi ndihmë princ Vidit dhe qeverisë së tij. Ky kërcënim i hapur vuri në

lëvizje qeverinë e cila, në prill të 1914 iu drejtua të gjithë popullit shqiptar për ndihmë në

mbrojtje të sovranitetit kombëtar. Në 7 prill mbas një puçi të ngritur nga andartët grekë

për të pushtuar Korçën, populli i këtij qyteti u organizua shumë shpejt me ndihmën e

oficerit hollandez që komandonte në këtë kohë xhandarmërinë në Korçë dhe arritën që në

qytet të rivendosnin rendin. Sipas raportimeve të oficerit hollandez pranë KNK

frymëzuesi kryesor i këtyre ngjarjeve në atë qytet ishte peshkopi i qytetit Germanosi,

(dhespot në këshillin e Metropolisë – shënimi ynë).

Në këtë kohë me urdhër të oficerit hollandez datë 9 prill 1914 ai së bashku me

anëtarë të tjerë të komunitetit ortodoks u arrestuan dhe u dërguan në Elbasan401

. Në

burgun e Elbasanit ai qëndroi deri në 29 janar të 1915, kur u lirua falë ndërhyrjes së

konsullatës perandorake Austro-Hungareze pranë autoriteteve rebele të Elbasanit402

.

Dërgimi i tyre në Elbasan dhe jo në ndonjë qytet tjetër, të lë të mendosh se situata në këtë

qytet ka qenë e qetë në drejtim të rendit dhe të sigurisë publike. Më poshtë po rendisim të

gjithë të burgosurit që ndodheshin në Elbasan që ishin përfshirë në komplotin grek të

Korçës: Dhespoti Papa Germanos, Efrem Gjini (inspektor i shkollave greke në Korçë),

Vasillaq Kondi, Vasillaq Singjiro, Llambi Dardha, Kosti Polena dhe mbesa e dhespotit.

Ata u akuzuan si tradhëtarë, pasi iu gjetën letra dhe dokumente të ndryshëm që vërtetonin

bashkëpunimin e tyre me andartët grekë, kundër interesave kombëtare. Në shtëpitë e tyre

u gjetën fishekë, bomba dhe armë. Krahas tyre u vu në pranga edhe i ashtuquajturi

Thanas, i njohur si kujdestar i shkollave greke në Korçë. Populli i Elbasanit i priti këta

“mysafirë” si duhej, nën thirrjet: “Efremi tradhëtori i Elbasanit”403

.

Thirrjes së bërë nga Vidi për organizimin e reparteve të reja të armatosura, me

synim dëbimin e pushtuesit grekë nga krahinat e jugut, iu përgjigjën shumë patriotë nga

treva të vendit midis të cilëve edhe nga Elbasani. Në një telegram të Aqif Biçakçiut

mësojmë se ai pasqyronte gadishmërinë e tij për organizimin e një fuqie prej 2000

vetëdashësish për në jug404

. Elbasani në këtë kohë përbënte një nga qendrat më të

401

Duka, Dokumente, vëll. II, 305. 402

HHStA, PAA, në AIHT, Vj: 25-34. 403

“Populli”, Vlonë, 1914, Prill 18, Nr. 3 Artikulli “Rreth Korçës”. 404

Belegu, Kordha, Mita, Aqif Pashë Elbasani, 207.

132

rëndësishme jo vetëm të mbështetjes nga ana morale por edhe të grumbullimit të

vullnetarëve dhe të ndihmave për në Korçë. Prefektura e Elbasanit, pas urdhërit të 15

prillit 1914 nga Ministri i Brendshëm Esat Toptani, ndërmori masat e duhura në përkrahje

dhe në krijimin e lehtësirave të nevojshme për organizimin dhe nisjen e fuqive të

mbledhura. Nisja e vullnetarëve u bë brenda tre ditëve, nën sigurimin dhe disiplinimin e

një oficeri të ardhur nga Durrësi. Gjithashtu u morën masat e duhura nga ana e financës

për sigurimin e ushqimit405

.

Prefektura e Elbasanit mori masa gjithashtu për përcjelljen e situatës së vështirë

në jug të vendit në të gjithë qarqet e saj, për një mobilizim të përgjithshëm. Kjo do të

shërbente si shkak për acarimin e marrëdhënieve midis ministrit të Punëve të Brendshme

dhe prefekturës. Kjo ministri nëpërmjet një telegrami më 17 prill 1914 dërguar

prefekturës, i shkruante me nota qortuese: “juve nuk ju është dhënë ndonjë urdhër për t’i

bërë komunikime qarqeve për mobilizim të përgjithshëm, na tregoni me të shpejtë, se në

ç’urdhër jeni bazuar në komunikimin e bërë”406

.

Mendojmë se këto hapa për një mobilizim të përgjithshëm forcash ushtarake

kundër “epirotëve”, binin ndesh me planet e kurdisura nga Esat Toptani dhe mbështetësit

e tij, duke sjellë rritjen e prestigjit të Vidit, jo vetëm në sytë e shqiptarëve, por edhe të

Fuqive të Mëdha.

Ndër iniciatorët e parë që mori guximin për t’u organizuar në luftë kundër

andartëve grekë ishte Lef Nosi, i cili në prill të 1914, i shkruante Ministrisë së Punëve të

Brendshme në Durrës se: “dhjetra të krishterë kërkojnë armë për të shkuar në Korçë,

merrni masat e nevojshme për të na pajisur me armë, për të përballuar të gjithë së

bashku këtë situatë të rrezikshme”407

. Si kundërpërgjigje, Ministria e Punëve të

Brendshme i drejtohej trevës së Elbasanit: “Vetëdashësit e krishterë kërkojnë armë për të

shkuar në ndihmë të vëllezërve të tyre korçarë” “Ju urdhërojmë, -theksohej në telegram-

që të merrni masat e nevojshme për t’i pajisur me armët që ju dërguam para pak

ditësh”408

. Ndihmë u kërkua edhe nga qytetet e tjera të vendit për mobilizimin e

vullnetarëve dhe dërgimin e tyre në mbrojtje të sovranitetit të vendit.

405

Belegu, Kordha, Mita, Aqif Pashë Elbasani, 207. 406

Belegu, Kordha, Mita, Aqif Pashë Elbasani, 207. 407

AQSH. F. 32, viti 1914, D. 54, fl 7. 408 AQSH. F. 32, viti 1914, D. 54, fl 17.

133

Në prill të 1914 nëpërmjet një telegrami urgjent prefekti i Korçës Pandeli

Evangjeli i drejtohej për ndihmë Prefekturës së Elbasanit: “Atdheu në rrezik. Nga të tërë

anët, mblidhni bejlerë e pashallarë, sa të muntni më parë dërgoni fuqin. Sot na juve

presim shpëtimin e nderit të Shqipërisë”409

. Në krahinat që nuk kishin lidhje telegrafike

me Durrësin ekzistonte një gjendje pasigurie dhe pesimizmi, si pasojë e mungesës së

lajmeve mbi pozitën e princit dhe të qeverisë.

Gjatë kësaj kohe numri i telegrameve drejtuar Prefekturës së Elbasanit ka qenë i

madh, për faktin se aparati telegrafik që lidhte Korçën me Durrësin pothuajse gjithë

kohës nuk funksiononte dhe Prefektura e Elbasanit ishte e vetmja rrugë për shkëmbimin e

lajmeve urgjente me Durrësin. Prefektura e Elbasanit në këtë kohë ka kontribuar

gjithashtu në përballimin e pasigurisë së përgjithshme. për t’i dhënë zgjidhje situatës së

vështirë në të cilën gjendej qyteti i Korçës dhe krahinat e tjera në jug të vendit. Me dekret

mbretëror, në 29 prill 1914 urdhërohej “Thirrja nën armë e elbasanasve”410

me synim

forcimin e forcave të armatosura në Korçë. Gjithashtu i kërkohej urgjentisht Aqif

Biçakçiut, të merrte masa për dërgimin e ndihmave në njerëz të armatosur, armë e

municione, kundër çetave “vorio-epirote”, që vepronin në sanxhakun e Korçës411

.

Prefektura e Elbasanit mbas thirrjes së Kabinetit mbretëror për ndihmë, armë e

municione, mori masa për përgatitjen dhe grumbullimin e forcave vullnetare rreth 2000

vetë nga Gramshi, Qukësi, Pogradeci, Skrapari etj., për mbledhjen e tyre në Elbasan, për

të shkuar në ndihmë të Korçës. Më 8 maj 1914 Polo Mekshi, në një telegram dërguar Lef

Nosit nga Vlora kërkonte të dhëna rreth situatës: “ Kryekatundari i Korçës kërkon fuqi,-

theksonte ai,-. U nis Aqif Pasha? Cili tjetër shkon për ndihmë? Nga Durrësi ka shkuar

ndonjë ndihmë për Korçën? Bektash Beu shkoi për Korçë me një mijë vetë. Hysni Toska

shkoi me një mijë, Bib Doda më thotë se kërkon lejen e mbretit të niset për poshtë”412

.

Aqif Biçakçiu, në këto situata i drejtohej, qeverisë duke protestuar që shpërndarja

e armëve po bëhej me shumë vonesë, se, “pjesa më e madhe e njerëzve të grumbulluar në

Elbasan nga unë (Aqif Biçakçiu-shënimi ynë) nuk kanë armë e municione, në një kohë

409

AQSH, F. 68, Aqif Pashë Biçakçiu, viti 1914, D. 5, fl 8. 410

HHStA, PAA në AIHT,Vj: 24-44-4451. 411

AQSH, F. 68, Aqif Pashë Biçakçiu, viti 1914, D. 5, fl 3. 412

AQSH, F. 32, Prefektura e Elbasanit, viti 1914, D. 55\1, fl 238.

134

kur Korça ndodhet nën presionin e forcave greke dhe nevoja e saj për ndihmë ushtarake

ashtë urgjente”413

.

Interesant është fakti, që në letrën e 17 majit 1914 drejtuar Vidit nga Aqif

Biçakçiu shprehej shqetësimi i tij për gjendjen e vështirë që ishte krijuar në qytetin e

Elbasanit në lidhje me grumbullimin e vullnetarëve, në ndihmë të Korçës. Gadishmëria e

treguar prej tij, por edhe e patriotëve të tjerë, nuk ishte thjesht në zbatim të një urdhëri

mbretëror, por një detyrë madhore e jetike për kombin drejt bashkimit të plotë të tij, në

mbrojtje të integritetit kombëtar. Në letër ai shprehej: “Një dorë e m`çefët hudhi farë nga

e cila u xvorth entuziasmi i popullit në atë shkallë sa qi të mos tregojë më aspak interes

për rrezikun që ndodhet sot bashkimi i atdheut”414

. Ai me shqetësim parashtronte arsyet e

humbjes së këtij entuziasmi, që sipas tij ishin kërcënimet dhe presionet e ndërmarra ndaj

vullnetarëve gollobordas, që kishin një javë që prisnin armët që do të vinin nga qeveria

sipas premtimeve të bëra, si dhe nga propaganda antipatriotike e ndërmarrë nga Islam

Golloborda, nëpunës i administratës qendrore i ardhur drejtpërdrejtë nga Durrësi.415

Në

këto rrethana vullnetarët e grumbulluar në Elbasan nuk iu bindën urdhërit mbretëror, dhe

u larguan në shtëpitë e tyre, pa marrë parasysh rrezikun e situatës. Mbledhja e burrave

nga Aqif Biçakçiu u krye, por propaganda e ndërmarrë e rrethana të tjera, bëri që disa

vullnetarë të mbledhur nga ana e Qukësit drejt Korçës, të ktheheshin mbrapa.

Por, pavarësisht situatës së krijuar, Aqif Elbasani nuk hoqi dorë nga synimi i tij në

mbledhjen e vullnetarëve të tjerë, për t’i ardhur në ndihmë Korçës. Për çdo risi dhe për

ndryshimin kohë pas kohe të numrit të vullnetarëve të mbledhur, ai mbante të informuar

princ Vidin nëpërmjet linjës telegrafike të kohës, si dhe mbante lidhje edhe me patriotë të

tjerë. Kështu edhe në nënprefekturën e Gramshit në këtë kohë u grumbulluan rreth 250

vullnetarë dhe problemi më imediat për to ishte pajisja me armë, ndërsa nxënësit e

shkollës Normale të Elbasanit me një patriotizëm të zjarrtë, të alarmuar nga rreziku që i

kanosej krahinave të jugut prej shovinistëve grekë, kërkuan me këmbëngulje që të

dërgoheshin për të luftuar në mbrojtje të tërësisë tokësore shqiptare416

.

413

AQSH, F. 840. 1914 Maj, Dok. 50578, fl 8, 414

AQSH, F. 68, Aqif Pashë Biçakçiu, viti 1914, D. 9, fl 12. 415

AQSH, F. 68, Aqif Pashë Biçakçiu, viti 1914, D. 9, fl 13 416

Kita, Elbasani, 33

135

Prefektura e Elbasanit nën nxitjen e këtyre kërkesave iu drejtua Ministrisë së

Arsimit më 5 maj të 1914, me një shkresë në të cilën theksohej: “Meqënëse shumica e

studenëve të shkollës Normale në Elbasan dëshirojnë me shkue në anët e Korçës si

vullnetarë, me qëllimin e lartë të mbrojtjes së atdheut me luftue për flamurë dhe për të

ruajtur nderin e lirinë kombëtare, lutemi për lejimin e tyre në këtë mënyrë”417

.

Krahas patriotëve si Mithat Frashëri, Grigor Cilka, Dhimitër Gjorga, si pjesë e

vullnetarëve që iu drejtuan Korçës në prill 1914, ishin edhe profesorët e shkollës Normale

Petër Dodbiba dhe Fot Papajani. Një prej vullnetarëve që iu drejtuan Korçës sipas

udhëzimeve të Aqif Biçakçiut, ishte edhe nipi i tij, Irfan Ohri, i cili në çdo moment nuk

do t’i shkëpuste lidhjet me Aqif Biçakçiun për informimin e këtij të fundit për ecurinë e

situatës. Nga burimet arkivore të kohës vërejmë shqetësime edhe nga nënprefektura e

Starovës dhe ajo e Qukësit, për gjendjen në kufi, mbi veprimet e ushtarëve grekë, vrasjet,

grabitjet, vjedhjet, të shoqëruara këto nga propaganda filogreke e individëve të ndryshëm.

Si shembull tipik përmendim atë të ndodhur në fshatin Plangë, nga Papa Konstandini, që

me kontributin e tij, ndihmoi ushtarët grekë që të realizonin veprimet e mësipërme418

.

Në maj 1914 prefekti i Korçës Pandeli Evangjeli i drejtohej Aqif Biçakçiut duke e

njoftuar për dëshmorët e rënë në mbrojtje të pavarësisë së vendit, për fëmijët e lënë jetim

e mjaft të plagosur duke i kërkuar ndihmë Elbasanit.

Prefektura e Elbasanit ndërmori një sërë masash, për sigurimin e varrimit të të

vrarëve, formimin e komisioneve për të ndihmuar në strehimin, mjekimin dhe ushqimin e

fëmijëve të mbetur jetimë419

. Në ndihmë të popullsisë në Elbasan, të fëmijëve dhe të të

plagosurve të ardhur nga Korça, Aqif Pasha me ndihmën e përfaqësuesve të prefekturës

dhe të kryetarit të Shoqërisë Ushtarake të Kryqit të Kuq, doktor Popper, bëri të mundur,

mbërritjen e tre ushtarëve “për me shëru popullin”420

. Ndihmë tjetër e dhënë nga kjo

prefekturë ishte edhe dërgimi i 300 thasëve me miell nëpërmjet Starovës në kohën e

krizës së bukës në Korçë. Ndërkohë Qeveria e Durrësit po përballej me Kryengritjen e

Shqipërisë së Mesme dhe filloi të përqëndronte të gjitha forcat e saj në këto treva.

417

Kita, Elbasani, 34. 418

AQSH, F. 271-471, vit 1914, D. 137, fl 9. 419

AQSH, F. 68, Prefektura e Elbasanit, viti 1914, D. 5, fl 17. 420

AQSH, F. 68, Prefektura e Elbasanit, viti 1914, D. 5, fl 17.

136

Me qëllim që t`i kishte krahët e lira në Shqipërinë e Jugut dhe për t`i përqëndruar

kryengritësit rebelë në afërsi të Durrësit, drejtuesi i kryengritjes Qamil Haxhifeza, në

korrik të vitit 1914, arriti të nënshkruajë një marrëveshje të përkohëshme me forcat

“vorio-epirote”, me synim ndërprerjen e luftimeve me ta421

. Për caktimin e kufirit greko-

shqiptar midis dy forcave ushtarake u emërua nga ana e kryengritësve rebelë Qamil

Haxhi Elbasani dhe nga ana epirote kapedan Vardha. Në bazë të marrëveshjes, kufiri u

caktua në Maliq, duke e lënë në duart e andartëve grekë Korçën me rrethe, Devollin e

Kolonjën422

.

Andartët grekë shfrytëzuan situatën e vështirë të krijuar brenda vendit, duke

pushtuar disa qytete të Shqipërisë së Jugut si atë të Korçës, Kolonjës, Leskovikut e

Tepelenës. Marshimi i tyre u shoqërua me përdorimin e dhunës, djegieve dhe masakrave

në drejtim të popullsisë së pa mbrojtur. Më pas iu drejtuan qyteteve më në brendësi të

vendit. Situata ishte disi kaotike, pavarësisht se shumë patriotë e vullnetarë dhanë

ndihmesën e tyre në mbrojtje të të drejtave të tyre kombëtare.

Popullsia e qytetit të Elbasanit kontribuoi në luftë kundër pushtuesit grek, duke u

organizuar në mbrojtje të vëllezërve të tyre dhe të sovranitetit të vendit. Përmendim këtu

rolin e paçmuar dhe kontributin e pandërprerë të dhënë nga patriotët elbasanas me në

krye Aqif Biçakçiun, i cili punoi gjatë gjithë jetës së tij në dobi të kombit dhe të

interesave të gjithë shqiptarëve.

421

Histori e Shqipërisë, vëll. II, 425. 422

Sejfi, Vllamasi, Ballafaqime Politike në Shqipëri 1897-1942, (Tiranë: Marin Barleti 1995), 101.

137

III. 3. Kryengritja e Shqipërisë së Mesme dhe Elbasani.

Në maj të 1914 shpërtheu kryengritja rebele e Shqipërisë së Mesme. Kjo lëvizje

nisi në fillim në rrethinat e Shijakut e më pas më 17 maj 1914, u shtri në Tiranë e shumë

shpejt pati një përhapje të madhe në vend. Shpërthimi i kryengritjes shkaktoi panik në të

gjithë vendin dhe shqetësim të madh tek masat patriotike në vend e jashtë tij.

Kjo lëvizje u krye në dy faza. Faza e parë u zhvillua gjatë periudhës maj 1914-

tetor 1914, dhe faza e dytë tetor 1914-qershor 1915423

. Ajo ishte e organizuar dhe e

drejtuar nga një këshill drejtues i përbërë nga figura e personalitete të ndryshme. Kryetar

i qendrës së përgjithshme ishte Mustafa Ndroqi, anëtarë të tjerë me peshë në Këshillin e

Përgjithshëm ishin, Qazim Musa Haxhifeza (komandant ushtarak), Xhenabi Adili

(nënkryetar), Musa Qazimi- myftiu i Tiranës424

. Pavarësisht karakterit antikombëtar, kjo

kryengritje tërhoqi pas vetes një pjesë të madhe të popullsisë, kryesisht të zonave

kodrinore dhe të thella malore. Disa individë përfaqësues të kësaj lëvizje shfrytëzuan

gjendjen në vend për të propaganduar kundër Vidit, të cilin e fajësonin për këtë situatë të

vështirë në të cilën gjendeshin shqiptarët. Duke u ngritur kundër qeverisë ata do të mund

të luftonin edhe bejlerët dhe pronarët e tokave. Ata nxitën gjatë muajve maj-qershor 1914

turma fshatarësh të varfër, me një nivel të ulët kulturor e të pakënaqur nga reformat e

marra nga qeveria dhe nga politika intriguese e Esat Toptanit, në protesta dhe

manifestime. Pakënaqësia ndaj politikës vidiste filloi që në fillim të majit edhe në rradhët

e popullsisë elbasanase, si pasojë e kushteve të mjerueshme ekonomike dhe shoqërore të

zonës, shtimit të taksave të ndryshme nga qeveria përkundrejt popullsisë si në qytet ashtu

edhe në krahinaritë e tij dhe vendosja e kryerjes me detyrim të shërbimit ushtarak, kur në

të kundër përdorej dhuna dhe gjobitjet425

. Gjithashtu ndikuan premtimet e krerëve

kryengritës për heqjen e disa taksave, dhe lehtësimin e jetesës së fshatarëve. Pakënaqësi

pati edhe ndaj administrimit të Prefekturës së Elbasanit nga njerëzit e emëruar prej

qeverisë së Vidit, të cilët ishin të paaftë dhe të korruptuar. Kundërshtimi ndodhte në

423

Historia e Popullit Shqiptar, vëll. III, 65. 424

Thanas Floqi, Fytyra e Vërtetë e Haxhi Qamilit, Kujtime për vitet e mbrapshta 1914-1915, (Tiranë: 55,

2008), 16. 425

AQSH. F. 70, viti 1914, D. 9, (tel i krahinarit Qazim, prefekturës së Elbasanit, Mollas 10.5.2014).

138

krahinat e Qukësit dhe të Mollasit, popullsia e të cilave deri një muaj më parë kishte

kundërshtuar propagandën dhe nxitjet e esadistëve dhe ishte shprehur për Vidin426

.

Krahinari i Mollasit i dërgonte në 10 maj 1914 një telegram prefekturës së Elbasanit,

duke e njoftuar se: “pakënaqësia e popullsisë së këtyre anëve ndaj administratës tuaj

është rritur shumë”427

. Në qershor 1914 filluan të grumbulloheshin fshatarë dhe xhandarë

që kishin dezertuar, nga krahina e Elbasanit, kundër qeverisë së princ Vidit. Gjendja e

vështirë që ishte krijuar, bëri që nga ana e prefekturës së Elbasanit dhe nga oborri

mbretëror të merreshin masa për qetësimin e situatës dhe arrestimin e individëve, nxitës

të kësaj lëvizjeje rebele kundër qeverisë. Meqenëse Qamil Haxhifeza përfaqësonte një

ndër armiqtë kryesorë të Esat Pashës, masat e para ky i fundit i mori në drejtim të tij.

Nëpërmjet një letër vendimi të qeverisë ai i drejtohej Këshillës së Elbasanit, ku

urdhëronte: “shpalljen e Qamil Haxhifezës person i padëshiruar për Elbasanin”428

.

Nga ana tjetër nëpërmjet telegrameve i drejtohej KNK në Durrës duke e

informuar për masat e rrepta që kishte marrë kundër lëvizjes xhonturke në Shqipërinë

Qendrore429

. Në këtë kontekst letërkëmbime të shumta janë dërguar midis qeverisë dhe

prefekturës së Elbasanit, për informimin apo marrjen e masave, se si të veprohej kundër

kryengritësve. Intrigat dhe politika e dyfishtë e ndjekur nga Esat Toptani dhe

mbështetësit e tij bënë që situata të mbetej e rëndë. Politika shfrytëzuese dhe lidhjet e

hershme të tij me elementët xhonturq do të ishin shkaqet kryesore të zgjerimit të

kryengritjes në të gjithë Shqipërinë e Mesme. Për veprimtaritë e paligjshme të ndërmarra

nga Musa Qazimi dhe elementë të tjerë të kryengritjes prefektura e Elbasanit informohej

gjatë kësaj kohe nga Ministri i Brendshëm dhe i Luftës në qeverinë e Vidit, duke i

rekomanduar masat që duhej të merreshin për normalizimin e gjendjes, ruajtjen e rendit

dhe të sigurisë kombëtare.430

Situata u përkeqësua në dëm të Vidit, si pasojë e sulmit që

iu bë vullnetarëve tiranas në urën e Limuthit më 17 maj 1914. Kulmi i agravimit të

situatës arriti me arrestimin e Esat Pashës, dorëheqjen e imponuar dhe largimin e tij për

në Itali. Forcat patriotike në vend e mirëpritën me entuziazëm të madh largimin e tij, pasi

426

AQSH, F. 886, viti 1914, D. 43, (rap. i krahinarit të Qukësit, Mehmet Hamdi-pref. së Elbasanit; tel. i

major Abdyrrahimit, prefekurës së Elbasanit, Mollas, 12.5.1914), fl 181. 427

AQSH, F. 70, 1914, Maj 10, D. 9, fl 6. 428

AQSH, F. 70, viti 1914, D. 14, fl 9. 429

AQSH, F. 485, viti 1914, D. 5, fl 2. 430

AQSH, F. 70, viti 1914, D. 14, fl 8.

139

për ta Esat Toptani përfaqësonte organizatorin e lëvizjes antikombëtare në vend.

Pavarësisht arrestimit dhe largimit të tij kryengritja rebele vazhdoi duke shkaktuar dëme

të mëdha.

Në letrën e datës 19 maj 1914 të Kosturi Lagorit dërguar Aqif Biçakçiut,

theksohej se, “Shqipëria sot shpëtoi nga rreziku e duhet festuar, sot Esati u bombardua u

zu e mbahet në urdhrat e mbretit, rroftë kombi e mbreti Vid”431

.

Situata e vështirë brenda vendit vazhdoi edhe pas largimit të Esat Toptanit.

Kryengritësit brenda një kohe të shkurtër pushtuan Tiranën, Shijakun, Kavajën, Krujën,

Peqinin dhe iu drejtuan në qershor qytetit të Elbasanit432

. Pavarësisht masave të

ndërmarra nga Vidi, qeveria e re e formuar, nuk e qetësoi situatën brenda vendit. Ajo doli

jashtë kontrollit dhe brenda një kohe të shkurtër kryengritësit iu drejtuan kryeqytetit të

vendit Durrësit.

Prefektura e Elbasanit në maj të 1914 nisur nga rëndimi i situatës, ndërmori një

sërë masash për mbrojtjen e popullsisë së qytetit nga sulmet e kryengritësve dhe për t’i

bërë ballë këtij rebelimi. Ajo së pari iu drejtua me anë të një njoftimi gjithë popullsisë, si

në qytet edhe në krahinaritë e prefekturës, për situatën e vështirë në të cilën gjendeshin.

Iu bë thirrje të gjithë krerëve për organizimin e mbledhjes urgjente të këshillit të

krahinarisë së tyre, për njohjen me situatën dhe marrjen e masave për të përballuar sulmet

nga komitat dhe kryengritësit, si dhe refuzimin në mënyrë të prerë të bashkimit me ta,

edhe nëse këta të fundit nën forcën e armëve, do ta kërkonin. Gjithashtu u kërkua

organizimi në çeta dhe grumbullimi i njerëzve në krahinaritë përkatëse si dhe dërgimi i

tyre në Elbasan, për t`i bërë ballë kryengritësve, krahas vazhdimit të ruajtjes së rendit dhe

të sigurisë publike në ato zona433

.

Këshilli administrativ i qytetit mori vendime, jo vetëm për lirimin e një pjese të

nacionalistëve, patriotëve e njerëzve të thjeshtë që qëndronin në burgun e qytetit, por

edhe për strehimin dhe fshehjen e tyre, duke u mbështetur në ndihmën e popullsisë së

trevës. Në zgjidhjen e kësaj situate të vështirë kjo prefekturë e rriti më tej bashkëpunimin

431

AQSH, F 68, viti 1914, D 5, fl 15. 432

Historia e Shqipërisë, vëll. II, 421. 433

AME, F.288, viti 1914, D. 3, fq 300.

140

me prefekturat e tjera, jo vetëm në marrjen e informacioneve mbi situatën, por edhe me

kërkesa për ndihma, kryesisht për armë dhe municione.434

Në 22 maj nënprefekti i Peqinit Kadri beu i kërkonte ndihmë Durrësit pasi jashtë

qytetit ishin grumbulluar popullsia e disa katundeve të cilët, kërkonin të pushtonin

nënprefekturën435

. Sipas burime të tjera arsyeja e mbledhjes së popullsisë ishte pushimi i

Kadri beut nga detyra e nënprefektit, dhe jo pushtimi i nënprefekturës, pasi popullsia e

zonës kishte kohë që kishte shprehur pakënaqësinë ndaj administrimit të tij436

. Po gjatë

kësaj kohe Prefektura e Elbasanit informohej nga Peqini se, kryengritësit mbërritën atje

dhe nesër i drejtoheshin Elbasanit437

.

Katundarë të armatosur të ardhur gjithandej iu drejtuan Elbasanit, mbas thirrjes së

bërë nga prefektura. Vullnetarë dhe patriotë u mobilizuan edhe nga zona e Martaneshit

dhe e Çermenikës. Ardhja e katundarëve vazhdonte dhe priteshin në ditët në vazhdim, të

vinin edhe më shumë. Situata ishte kaotike. Njerëzia trembej nga barbarizmat që mund të

ndodhnin në Elbasan dhe përfaqësuesit e Këshillit Administrativ ishin tejet të shqetësuar.

Ata u mblodhën dhe diskutuan rreth gjendjes së krijuar në qytet dhe në një zë aprovuan

mendimin e lirimit nga burgu të rreth 25 nacionalistëve me përjashtim të katër prej tyre:

Sadik Zharrin, Hoxhë Moglicën, Mihal Shellon shërbëtorin e Cilkës dhe Josif Jankon,

prej frikës se mos i vriste Haxhi Qamili438

. Pjesa më e madhe e këtyre të arrestuarve ishin

atdhetarë e patriotë që kishin luftuar ose përpiqeshin për një Shqipëri të lirë e të pavarur,

kundërshtarë të hapur të Esat Toptanit, njerëz të thjeshtë, që kërkonin e mbronin gjuhën

shqipe. Në rradhët e tyre kishte edhe përfaqësues fetarë. Sipas kujtimeve të Thanas

Floqit, “një pjesë të të burgosurve i qitën prej burgut të madh dhe i çuan në shkollë të

gocavet qi ishte kundrejt shpijavet të Aqif Pashës”439

.

Në 13 qershor 1914 përfaqësuesit e Elbasanit i drejtoheshin prefekturës së

Lushnjes duke i kërkuar ndihmë, “mbi dërgimin e 300 pushkëve për t’u mbrojtur nga

kryengritësit që kërkojnë të mësyjnë qytetin”440

. Dy ditë më vonë kryengritësit e rrethuan

434

AME, F.288, viti 1914, D. 3, fq 300. 435

Gazmend Shpuza. Kryengritja Fshatare e Shqipërisë së Mesme 1914-1915, (Tiranë: Shtypshkronja e

Re), 1986, 108. 436

AQSH. F. 272, viti 1914, D. 2, fl 5. 437

AME. F. 288, viti 1914, D.3, fq 314. 438

AME. F. 288, viti 1915, D.3, fq 314. 439 Floqi, Fytyra, 59. 440

AQSH. F. 271, Prefektura e Elbasanit, viti 1914, D. 29, fl 16.

141

Elbasanin dhe marrëdhëniet me Durrësin u prenë fare. Sipas burimeve të kohës, brenda

në qytet kishte mbështetës të tyre, që bënin propagandë pro kryengritësve, kundër

qeverisë dhe pro ardhjes së princit turk. Ata informonin kryengritësit lidhur me situatën

në qytet dhe rrethinat e tij. Madje disa prej tyre i jepnin këshilla forcave vullnetare,

nacionalistëve dhe normalistëve, që të pranonin ardhjen e kryengritësve në Elbasan441

.

Përgjigjja e mjaft prej këtyre forcave, të cilët shprehnin më së miri vullnetin e popullit

elbasanas ishte: “deri pa djegë të fundin fishek, nuk do të kenë të drejtë të marrin nëpër

këmbë ç’ka shqiptari ma të shenjtë gjuhë dhe flamur”442

.

Besimi ndaj xhandarmërisë kishte rënë, një pjesë e madhe e anëtarëve të saj ishin

të korruptuar. Në një situatë tepër të vështirë, më 23 qershor, forcat rebele arritën të

merrnin qytetin e Elbasanit, duke iu drejtuar më pas luginës së Shkumbinit. Çermenika,

Mokra dhe Qukësi, njëra pas tjetrës, iu bashkuan kryengritësve. Humbjet ishin të

konsiderueshme, sasi të konsiderueshme municionesh dhe dy topa humbën, disa persona

u kapën robër443

. Mbështetja më e madhe i erdhi kësaj kryengritjeje kryesisht nga

popullsia e zonave kodrinore dhe e atyre të thella malore, për shumë faktorë të sipër

përmendura. Treva e Elbasanit u bë kështu një nga qendrat më të rëndësishme të kësaj

kryengritjeje në periudhën maj1914-qershor 1915. Kryengritësit morën pushtetin në dorë

dhe dëbuan njerëzit e Esat Toptanit dhe ata pro qeverisë së Vidit. Zona e pushtuar u

administrua nga kryesia e komisionit kryengritës në Elbasan, e cila ishte pjesë përbërëse e

Këshillit të Përgjithshëm të kryengritjes444

.

Të gjithë anëtarët e Këshillit të Përgjithshëm të kryengritjes ishin të njohur për

qëndrimet e tyre proesadiste ose proturke. Qëllimi i tyre ishte largimi i princit Vid dhe

vendosja e një princi turk në fronin shqiptar, vendosja e flamurit turk dhe heqja e atij

shqiptar dhe bashkimi me Turqinë. Pas marrjes së qytetit, nga forcat kryengritëse u ngrit

flamuri turk dhe shkollat në gjuhën shqipe u mbyllën. Kryengritësit mbanin në duar

flamurin e Turqisë, kurse në gojë parullën “Padisha çok jasha!” (Rroftë Padishahu). Me

ardhjen e forcave rebele në Elbasan u formua Këshilli i Përgjithshëm, i cili përbënte

441

AME, F. 288, viti 1914, D. 4, fq 20 442

AME, F. 288, viti 1914, D. 4, fq 21. 443

Duka, Dokumente, vëll. II, 536. 444

AQSH, F. 271, Prefektura e Elbasanit, viti 1914, D.84, fl 21.

142

organin më të lartë administrativ të kryengritësve me kryetar Refik Efendiun445

. U ngritën

këshilla lokalë në Elbasan, Peqin, Qukës dhe në krahinat kryesore të trevës. Çdo fshat

kishte anëtarët e tij në Këshillin e Përgjithshëm. Në krahinarinë e Qukësit, si kryetar i

komisionit të këshillit u zgjodh Hysen Hilmi, ndërsa si komandant u zgjodh Sulejman

Xhyra i cili, gëzonte respektin dhe mbështetjen e popullsisë së krahinës446

.

Në Prefekturën e Elbasanit nga Këshilli i Përgjithshëm dhe ato në krahina, u

ndërmorën masa të shumta të karakterit radikal e që konsideroheshin si mjaft të

dhunshme. Bejlerët e çifligarët, që kishin mbështetur regjimin e princit Vid, nëse nuk do

të bashkoheshin me kryengritësit, do të arrestoheshin dhe dënoheshin. Në të kundërt,

atyre nuk do tu jepej asnjë nëpunësi, e do të pranoheshin vetëm si ushtarë të thjeshtë447

.

Në Elbasan u morën në dorëzim dokumentacioni financiar, armët dhe gjithçka kaloi në

duart e tyre. Ata dogjën, plaçkitën, arrestuan, vranë atdhetarë, nacionalistë, madje edhe

njerëz të thjeshtë dhe në klimën e terrorit mbajtën të nënshtruar të gjithë popullsinë e

prefekturës dhe të rrethinave të saj, duke vendosur rendin, qetësinë e kontrolluar gjithçka.

Në trevën e Elbasanit kjo kryengritje u pasua me dëme të mëdha, arrestime të

shumta, dhe pushime nga puna të nëpunësve të vendosur nga qeveria e Durrësit. Një varg

masash terrorizuese u morën ndaj popullsisë, kundër pronarëve e çifligarëve të mëdhenj,

kundër njerëzve që shprehën hapur mbështetjen ndaj Vidit. Një ndër krerët më të

rëndësishëm të kësaj kryengritjeje ishte edhe Haxhi Qamili i cili mbante pas vetes dy

këshilltarë: Reshit Gjatën prej katundit të Krrabës dhe Haxhi Qirin nga Boriza e

Krujës448

.

Frika e arrestimeve dhe e vrasjeve të ndërmarra nga rebelët ndjehej kudo. Në

Martanesh, një katund i madh administrativisht i varur nga Elbasani, ekzistonte frika e

marrëzive të Haxhi Qamilit, që aty e njihnin ndryshe edhe si Haxhi Zjarrmi449

. Sipas

burimeve të kohës martaneshasit nuk patën gisht në shpërthimin e kryengritjes, por më

vonë fillimisht disa prej tyre iu bashkuan Haxhi Zjarrmit dhe mbështetësve të tij, duke

shkuar si ushtarë në Elbasan dhe në Tiranë. Teqeja e Martaneshit u dogj nga vetë ata,

445

Floqi, Fytyra, 59. 446

AQSH. F. 600, Qamil Musa Haxhifeza, 1914, Shtator 26, D. 19, fl 15. 447

Historia e Shqipërisë, vëll. II, 422. 448

Nosi, Dokumente Historike, 315. 449

Nosi, Dokumente Historike, 309.

143

para se të vinte Haxhi Zjarrmi, pavarësisht se ky i fundit do t`u jepte urdhër atyre për ta

djegur vetë atë450

.

Kryengritësit mbajtën një qëndrim diskriminues ndaj figurave dhe personaliteteve

më të njohura e më të respektuara elbasanase. Ata dogjën shtëpitë e Aqif Biçakçiut, Ali

Agjahut e të tjerë, vranë patriotin, Sheh Hysen Sulovën. Ky i fundit me fillimin e

rebelimit u rreshtua në krahun e kundërt të tij. Në maj të 1915 ai u arrestua dhe më pas u

pushkatua451

. Një tjetër patriot elbasanas i vrarë nga kryengritësit, në mbrojtje të qeverisë

së Princ Vidit, ishte edhe Kamer Sejdini. Fillimisht ai u varros në Durrës dhe në 4 gusht

1917 eshtrat e tij, do të rivarroseshin në Elbasan me një nderim e respekt të madh për

aktin e tij heroik452

.

Gjendja e vështirë e krijuar në Elbasan e detyroi Aqif Biçakçiun t’i drejtonte

Konsullatës Perandorake Mbretërore austro-hungareze një lutje ku i kërkonte, të

ndërhynin me urgjencë pranë autoriteteve të Elbasanit, për: “ndalimin e çdo veprimi

dhune kundër familjes dhe pasurisë së tij”453

. Mbas lirimit nga burgu me urdhër

mbretëror të vëllezërve Dervish e Qamil Biçakut454

Thanas Floqi i shkruante Aqif

Biçakçiut, “Ky arzuhall i madh më ka shtyrë me nxitim e me zemërim që t’ju shkruaj për

faljen që ju bë katilave (Qamil e Dervish Biçakut) prej mbretit me pretekstin, se kanë

qenë të përndjekur nga qeveria e Ismail Qemalit për çështje politike”. Ai, i indinjuar për

faljen e këtyre njerëzve të cilët kishin vrarë e prerë, i rekomandonte Aqif Biçakçiut,

marrjen e masave prej tij, për njoftimin e Vidit për të vërtetën e fshehur. Më tej ai e

njoftonte edhe për gjyqin e ndërmarrë ndaj një njeriu të ndershëm, “që as kishte vrarë e

as kishte prerë dhe ishte damkosur nga disa individë, të cilët kishin vënë në lojë interesat

e tyre”. (bëhët fjalë për Irfan Ohrin, nipin e Aqif Biçakçiut)455

. Lirimi i vëllezërve Biçaku

u prit me kundërshtime nga rradhët e kryengritësve, të cilët nuk hoqën dorë nga zbatimi i

masave kundër vëllezërve Hasan e Dervish Biçakut456

.

Kryengritësit vepruan edhe në drejtim të pronave dhe pasurive të Esat Toptanit,

Shefqet Vërlacit në qytetin e Elbasanit, duke i sekuestruar dhe grabitur mallrat dhe depot

450

Nosi, Dokumente Historike, 310. 451

Floqi, Fytyra, 53. 452

AQSH. F. Prefektura e Elbasanit, viti 1917, D. 7, fl 6. 453

AIHT, Vj: 25-45 (Lutje e Aqif Biçakçiut dërguar Konsullatës Perandorake në Vlorë). 454

AQSH, F. 70, viti 1914, D. 14, fl 32. 455

AQSH, F. 68, viti 1914, D. 5, K. 1, fl 2. 456

Shpuza, Kryengritja, 145.

144

e drithit. Ata detyruan bujqit e fshatarët e trevës, që detyrimet e së dhjetës të mos i

dorëzonin më tek hambarët e Esat Toptanit, por t`i dorëzonin në duart e Këshillit

Administrues të kryengritësve. Ata sekuestruan edhe pasurinë e patriotit Ahmet Dakli, i

cili përfaqësonte një ndër personalitetet më të shquar të qytetit të Elbasanit, që shquhej

për atdhedashurinë e tij457

.

Një formë tjetër e dhunshme ishte burgosja dhe lirimi me pagesë, ose duke lënë

peng pronat dhe ullishtat, të shumë patriotëve e qytetarëve elbasanas si: Ali Agjahu,

Emin Haxhiademi, Aleksandër Xhuvani, Kamber Shabani, Hasan Banja, Hysen Ceka,

Hasan Mezja, Petër Dodbiba, Qazim Sejdini, Fejzullah Guranjaku, Xhaferr Çelirama,

Xhaferr Palluqi, Hasan Bebeti, Ali Hoxholli, Gani bej Bunga, Hysen Dakli, Mustafa

Kotherja, Mehmet Ali Stringa etj.

Emin Matraxhiu u lëshua nga burgu vetëm kur pagoi gjobën prej shtatëdhjetë e

pesë mexhita; Shefqet Daiu pagoi 10 lira turke. Edhe vëllezërit Nosi nga frika e vrasjes së

vëllait të tyre të burgosur Veniamin Nosi, paguan 10.500 grosh për monopolin e vajit të

gurit458

. Krahas kësaj familjet Nosi, të Osman Vërlacit, dhe Gani Bungës, u detyruan të

paguanin dyfishin e detyrimit, si pasojë e kundërshtimeve të bëra prej tyre.

Haxhi Qamili i vuri detyrime edhe Hasan Elbasanit, i cili nga frika e arrestimit iu

desh të paguante si gjobë 250 lira459

. Kështu kryengritësit në Elbasan arritën të siguronin

të ardhura nga arka e financës, nga shitja e kafshëve, e pasurive që i’u konfiskuan

pronarëve. Shuma arrinte deri në 61316 groshë, kur të ardhurat vjetore nga qiraja e

dyqaneve të Shefqet Vërlacit arrinin në 5516 groshë, dhe nga dyqanet e Aqif pashës, në

405 groshë460

. Arrestime u kryen edhe në rradhët e normalistëve elbasanas, të cilët

vullnetarisht kishin rrokur armët, për t’i bërë ballë kryengritësve. Rebelët arrestuan dhe

torturuan shumë elbasanas si: Beqir Plangaricën, Ahmet Burburinë e të tjerë vetëm e

vetëm pse “dojshin një Shqipënie të lirë e të përparueme”461

. Vala e këtyre arrestimeve u

shtri edhe në rradhët e çifligarëve, si Hasan dhe Qamil Biçakut, të cilët u rrahën, u

torturuan në oborrin e prefekturës së qytetit së bashku me Hysen Hostopallin (ky i fundit

mbante postin e kryetarit të bashkisë). Në këtë kohë Dervish Biçaku, pas njoftimeve të

457

Histori e Shqipërisë, vëll II, 421. 458

Nosi, Dokumente Historike, 324. 459

“Populli”, Vlorë 1915, Maj 25, Nr 60. 460

AQSH. F. 886. viti 1915, D. 3, Procesverbal i arkës së financës së Elbasanit, fl 313. 461

AQSH. F. 886. viti 1915, D. 3, Procesverbal i arkës së financës së Elbasanit, fl 313.

145

marra për arrestimin, rrahjen, torturimin dhe burgosjen e vëllezërve të tij dhe të Beqir

Plangaricës i drejtohej me një letër Shefqet Daiut. Në të ai parashtronte situatën e

vështirë, vrasjet dhe arrestimet e kryera nga kryengritësit, duke i kërkuar marrjen e

masave të menjëhershme për lirimin e tyre462

. Kryengritësit dërguan njerëzit e tyre edhe

tek shtëpia e çifligarit Shefqet Vërlaci, për t’i hapur kasën e të hollave dhe për t’ia

sekuestruar. Një nismë tjetër e kryengritësve e ndërmarrë nga Reshit Gjata, ishte formimi

i një komisioni për të “shkrue pasunien e t’ikunvet e me e bamë pastaj pasunie të

shtetit”463

. Gjithçka në Elbasan administrohej nga kryengritësit464

.

Kryesia e Komisionit në Elbasan merrej me të gjitha problemet ekonomike. Ajo

caktonte çmimet e tregut të trevës, si dhe merrej me organizimin e panairit të kafshëve.

Në këtë kohë ata vendosën, që misri të mos shitej më tepër se 40 grosh çerekja, kur më

përpara çmimi i misrit kishte qenë 46 grosh465

. Për të marrë llogaritë e doganës u caktua

Osman Çota, një nga njerëzit më besnik të Haxhi Qamilit, i cili me urdhër të tij, së

bashku me rreth 300 të tjerë, shkuan në Starovë, për të marrë llogaritë e doganës.

Administrata e kryengritësve në Elbasan, në tetor të 1914 ishte aq e fuqishme, sa

krahas administrimit financiar e politik të trevës, merrej edhe me caktimin e pagesës së

rrogave të disa mësuesve të fesë në këtë krahinë. Ajo mbante dokumenta të rregullta si

për të ardhurat, ashtu edhe për shpenzimet e kësaj prefekture. Rendi dhe qetësia nuk i

mungonte kësaj prefekture, pas arrestimeve, burgosjeve, sekuestrimit të pasurisë së

elbasanasve dhe përdorimit të dhunës nga këta kryengritës466

. Kryesia e Elbasanit mbante

njëkohësisht lidhje të herëpashershme me kryesinë qendrore të Tiranës, duke e njoftuar

për çdo nismë apo mbarëvajtje në këtë trevë. “Këtu në Elbasan qetësia, nderi dhe jeta e

popullsisë është siguruar në shkallë të fundit, e nuk ka asnjë ngjarje të prishjes sadopak

të qetësisë”,- theksohej në telegramin e kësaj kryesie drejtuar autoriteteve të Tiranës467

.

Ndër masat e ndërmarra nga Haxhi Qamili dhe Sulejman Kungulli (mbështetës i flaktë i

Haxhi Qamilit) ishin edhe mbledhjet që bëheshin në sheshin e Namazgjasë, në qendër të

462

AQSH. F. 69, Prefektura e Elbasanit, viti 1914, D. 6, fl 24. 463

Nosi, Dokumente Historike, 325. 464

AQSH. F. 271,viti 1915, D. 50-55, fl 31. 465

Floqi, Fytyra, 50. 466

AQSH. F. 271, viti 1914, D. 29, fl 11. 467

AQSH. F. 886, viti 1915, Dok. 6249, Teleg i Këshillës së Elb dërguar Kryesisë së Këshillës së Tiranës.

146

qytetit me qëllim, “me shtrëngue vllaznimin, me shtue mëniën e fanatismën kundër Vidit

dhe Esat Pashës. Mbledhja e pasunive nacionalistëve për tu ba pasuni e shtetit”468

.

Haxhi Qamili dhe forcat rebele të tij nuk u kursyen për të vënë dorë edhe mbi

pasurinë e institucioneve fetare, sidomos të teqeve bektashiane. Vetëm në teqetë e

Elbasanit dhe të Gramshit sasia e pasurive të sekuestruara arriti në 18000 groshë469

. Në

kohën e këtij rebelimi në shkollat ekzistuese të kësaj treve nuk mësohej gjuha shqipe por

ajo turke. Vetëm pas shtypjes së kësaj kryengritjeje, arsimi në gjuhën kombëtare u

rregullua prej një drejtorie të përgjithshme. Marrja e Elbasanit nga kryengritësit e shtoi

më tepër tensionin në qarqet qeveritare të Durrësit. Kjo qeveri mori masa që gjendja të

qetësohej, duke hyrë në bisedime me kryengritësit rebelë.

Në 20 qershor të 1914 u arrit një armëpushim midis Qeverisë së Durrësit dhe

kryengritësve, kur një pjesë e kabinetit qeveritar ishte kundër këtyre negociatave. Ky

armëpushim nuk u mirëprit nga holandezët, të cilët e konsideruan marrëveshjen si disfatë

për forcat qeveritare dhe triumf të kryengritësve. Pavarësisht këtij armëpushimi situata në

vend sa vinte e vështirësohej edhe më shumë. Forcat rebele po përparonin me shpejtësi

drejt Tiranës dhe Durrësit. Princ Vidi, i gjendur nën presionin e kritikave, mungesës së

kurajës dhe të vendosmërisë në stadet e para të lëvizjes së rebelëve ishte i predispozuar të

favorizonte një politikë veprimi, duke qenë plotësisht në dijeni për kapacitetin e

pamjaftueshëm të forcave vepruese kundër kësaj lëvizjeje kryengritëse..

Për t’i ardhur në ndihmë Vidit, forca të shumta të armatosura u nisën jo vetëm nga

veriu, por edhe nga jugu. Përforcimet u detyruan të ktheheshin mbrapsht, për arsye të

sulmeve të kryengritësve, të cilët të ndihmuar edhe nga banorë vendas, nuk lejuan

depërtimin e këtyre forcave për në Tiranë. Synimi i kryengritësve rebelë ishte, sigurimi i

mbështetjes së popullit të kësaj krahine dhe rekrutimi i ushtarëve nga Prefektura e

Elbasanit, duke u ofruar para e premtime të shumta. Haxhi Qamili për mbledhjen e

ushtarëve urdhëronte njerëzit e tij, të përdornin xhamiat dhe kishat për regjistrimin e

tyre470

. Fillimisht popullsia e katundeve të zonës e mbështetën këtë kryengritje, por kur e

kuptuan qëllimin e vërtetë të tyre, një pjesë u tërhoqën dhe dezertuan nga grupimet

rebele. Madje, u bënë përpjekje nga katër çermenikas për t’i bërë një atentat e për ta vrarë

468

Nosi, Dokumente Historike, 324. 469

Elbasani Enciklopedi, 316. 470

Nosi, Dokumente Historike, 316.

147

Haxhi Qamilin, por nuk gjetën mbështetje tek shokët e tjerë dhe ky atentat dështoi471

.

Edhe në Qukësit u bënë arrestime nga njerëzit e Haxhi Qamilit, nën pretekstin shfaqjes së

disa trazirave në këtë zonë. Rreth 78 vetë, me gjithë drejtorin e kësaj krahine, u dërguan

në burgun e Elbasanit472

.

Komiteti administrativ i kryengritësve në trevën e Elbasanit, mbante

korrespondencë me komitete të tjera, në ato qytete që ishin në duart e tyre. Në disa

korrespondenca ndërmjet komitetit të Elbasanit dhe atij të Beratit, pasqyroheshin

probleme të ndryshme si, për mënyrën e organizimit administrativ, për probleme zyrtare

dhe për probleme të shpenzimeve administrative të kryengritësve në këto qytete473

.

Kryengritja e Shqipërisë së Mesme fillimisht kishte një karakter antividist, por në

rrjedhën e kohës u pa se, rebelët në rrethin e tyre thelluan kondradiktat, rivalitetet

ndërmjet rrymave të ndryshme, duke hyrë në etapën e dytë të kryengritjes e cila mori

karakter antiesadist. Situata në Elbasan që prej verës së vitit 1914 vazhdonte të ishte e

vështirë dhe pasiguria mbizotëronte kudo.

Fillimi i Luftës së Parë Botërore në 4 gusht të 1914 solli pasoja dhe dëme të

pallogaritshme për Shqipërinë. Ajo u kthye në një arenë luftërash midis forcave të

brendshme dhe ushtrive të vendeve fqinjë. Ndërhyrja e këtyre të fundit dhe intrigat e

përdorura prej tyre, e ndërlikuan më shumë gjendjen në vend. Kryengritësit vazhdonin të

korrnin suksese e të avanconin drejt krahinave të tjera të Shqipërisë.

Në fund të gushtit, mbasi kishin pushtuar Beratin, rebelët iu drejtuan Vlorës por

hasën në vështirësi pas kërcënimeve për marrjen e Beratit nga forcat greke. Sipas

burimeve të kohës situata në trevën e Elbasanit vazhdonte të ishte e tensionuar, në prag të

sulmeve serbe. Në një korrespondencë nga Berati, drejtuar për ndihmë komandantit të

garnizonit të Elbasanit Mustafa Shevki, theksohej se, “mbas mësymjes nga forcat greke,

nevoja për ndihmë, njerëz dhe municione asht e madhe. E rëndësishme asht mësymja e

epirotasve deri në kufijtë e mëparshëm (bëhet fjalë për marrëveshjen midis palëve për

caktimin e kufijve të përkohshëm ushtarakë të arritur më 12 korrik 1914). Mbyllja e kësaj

çështjeje na bën të sigurtë për tu mësymur më pas kundër serbit i cili kishte pushtuar

471

Nosi, Dokumente Historike, 323. 472

Nosi, Dokumente Historike, 316. 473

AQSH, F. 271, viti 1914, D. 84, fl 35.

148

Starovën, Qukësin dhe po i drejtohej Elbasanit”474

. Gjatë kësaj kohe intelektualët

përballë rrezikut të jashtëm vazhduan të ishin të përçarë duke qëndruar në dy pozicione

për Vidin dhe kundër tij. Për pasojë ata nuk qenë në gjendje të formonin një front të

përbashkët me fshatarët kryengritës kundër shovinistëve grekë. Në ndihmë të popullit të

Beratit dhe në ruajtjen e kufirit kanë dhënë ndihmesë edhe nacionalistët elbasanas, të

cilëve nuk u mungoi besnikëria ndaj Vidit dhe bashkëpunimi i ngushtë me forcat

qeveritare. Në grumbullimin dhe organizimin e vullnetarëve kontribut vazhdoi të jepte

Aqif Biçakçiu. Nga ana tjetër, edhe përfaqësues të kryengitjes si Qamil Musa Haxhifeza,

morën masa duke i ardhur në ndihmë Kryesisë së Këshillës së Beratit dhe komandantit të

veprimeve ushtarake të Beratit, Abdulla Efendiut pas telegramit për ndihmë drejtuar

Elbasanit. Mbas kthimit në Elbasan në gusht të 1914 Qamil Musa Haxhifeza u mundua të

siguronte dërgimin e një force ushtarake, me një numër të konsiderueshëm vullnetarësh,

nën drejtimin e disa komandantëve. Fuqisë së Elbasanit iu dhanë me vete armë e

municione. Nga ana e kryengritësve u morën masa për organizimin në një formë të

rregullt edhe të fuqisë së qytetit, me një numër të konsiderueshëm ushtarësh prej rreth

200-300 forcash, me synim dërgimin atje ku ta kërkonte nevoja475

.

Numri i këtyre forcave dërguar në Berat dhe në mbrojtje të kufirit kapte shifrën e

1600 vetash. Përmendim disa prej komandantëve dhe krahinat e tyre që iu drejtuan

Beratit: Çeç Cerriku, Beqir Gjini nga Sulova, Hasan Hysa nga Dumreja. Nga krahinaria e

Dumresë rekrutoheshin çdo ditë forca vullnetare për t’u dërguar drejt Beratit. Nga

katundi Grykësh u rekrutuan 200 vullnetarë, Osman Aga Çota Mokër, Rrapush Filolli

Gryka e Zaranikës, Mehmet Muça Shpat. Në drejtim të Vlorës janë dërguar këto

komandantë me këto forca: Mylazim Ramazan Agai, Musa Cakani, Jonuz Topuzi nga

Shpati me 600 forca476

.

Elbasani ka luajtur një rol të madh në organizimin e forcave, jo vetëm për

ruajtjen e kësaj treve, por duke bashkëvepruar edhe me krahinat e tjera të vendit si me

Kavajën, Peqinin, Lushnjen, Beratin, Shijakun, Krujën e të tjerë, me synim mbledhjen e

forcave ushtarake në ndihmë të Beratit dhe mbrojtjen e kufirit. Në gusht u arrit një

marrëveshje midis kryengritësve dhe forcave Vorio-epirote për ndarjen e zonave të tyre të

474

AQSH. F. Prefektura e Elbasanit, viti 1914, D.30, fl 5. 475

Nosi, Dokumente Historike, 196. 476

Nosi, Dokumente Historike, 196.

149

influencës. E gjithë vëmendja e kryengritësve tashmë ishte drejtuar në kryeqytetin e

Shqipërisë.

Me hyrjen e këtyre forcave në 1 shtator në Vlorë, u ngrit flamuri turk dhe u

arrestuan mjaft çifligarë e bejlerë, duke iu konfiskuar edhe pronat. Më 3 shtator Vidi u

largua nga Shqipëria dhe situata në vend mbeti në gjendje të mjerueshme. Kryengritësit

arritën të merrnin Durrësin dhe të formonin qeverinë e tyre, duke ngritur flamurin turk,

dhe burgosur mbështetësit e Vidit. Me largimin e Princ Vidit përfundoi edhe faza e parë e

Kryengritjes së Shqipërisë së Mesme.

Elbasanasi Qamil Haxhifeza në fillimet e kryengritjes në fazën e parë të saj, iu

bashkua synimeve të kryengritësve, por më pas nuk u pajtua me veprimtarinë aventuriere

dhe rebele të forcave më ekstremiste të kryengritjes si Haxhi Qamilit, Haxhi Qirës, Reshit

Gjatës e të tjerë. Synimet e tij ishin që kryengritja të kishte vetëm karakter antividist,

duke hequr dorë nga zbatimi i programit agrar të kryengritjes. Ai ndërhyri në tetor të

1914 që forcat rebele të Haxhi Qamilit të hiqnin dorë nga terrori, shkatërrimet dhe

grabitjet e bëra jo vetëm në trevën e Elbasanit, por në të gjitha qytetet e pushtuara prej

tyre. Ai i dha rëndësi organizimit të ushtrisë mbi bazën e një armatosjeje të

përgjithshme477

. Qamil Haxhifeza përfaqësonte një nga rrymat e kësaj kryengritje, atë të

moderuar, duke dalë në tetor nën thirrjen se: “kishte ardhur koha e shpalljes së një

programi të ri në përshtatje të interesave kombëtare në kushtet e reja”478

. Ai kishte

kërkuar që Mustafa Ndroqi të mos zinte postin e kryetarit të Këshillit të Përgjithshëm,

pasi nuk kishte siguruar miratimin e këshillave vendorë, duke përfshirë edhe këshillin e

Elbasanit.

Qamil Haxhifeza nuk e mbështeti krahun ekstremist të kryengritjes dhe u

distancua nga kjo rrymë, duke dhënë ndihmesën e tij në shpalljen e amnistisë së

përgjithshme e lirimin nga burgu të disa figurave elbasanase, madje duke kundërshtuar

njëkohësisht urdhërat që vinin për në Elbasan nga njerëzit e Esat Toptanit në tetor të

1914, për mos lirimin nga burgu të këtyre patriotëve. Kontributi i tij qëndron edhe në

ndihmesën e dhënë për lirimin e peqinasit Demir Peqini nga burgu i qytetit, mbas

477

Nosi, Dokumente Historike, 280. 478

Historia e Shqipërisë, vëll III, 429

150

arrestimit të tij nga kryengritësit479

. Në burgun e Elbasanit gjatë muajit tetor të vitit 1914

mbaheshin të burgosur nga rebelët rreth 150 vetë480

. Qamil Haxhifeza ishte ndërkohë për

krijimin e një qeverie totalisht shqiptare, në shërbim të interesave të vendit, duke

shmangur kështu manipulimet dhe interesat e të huajve në dëm të çështjes shqiptare e në

funksion të interesave të tyre. Ndër të tjera lidhur me këtë ai theksonte: “Kombi ka të

drejtë të plotë të formojë një qeveri të rregullt dhe të pavarur duke hedhur poshtë çdo

ndërhyrje të huaj në punët tona, sipas stipulacioneve të së drejtës ndërkombëtare”481

.

Përsa i përket rrymës turkomane të përfaqësuar nga Haxhi Qamili e Haxhi Aliu

synonte bashkimin e Shqipërisë me Turqinë dhe vendosjen në fronin shqiptar të një princi

turk. Të këtij mendimi ishin edhe dy delegatët e Elbasanit, që morën pjesë në mbledhjen

e përgjithshme që u bë në Durrës në tetor të 1914 ku si kryetar i saj u zgjodh Mustafa

Ndroqi482

. Ata morën pjesë në Këshillin e Përgjithshëm që kishte në përbërje të tij 29

veta483

. Këtu u zgjodh Haxhi Aliu nga Elbasani si delegat, për paraqitjen e kërkesave të

tij Stambollit. Në telegramin që ai i dërgonte Elbasanit nga Durrësi theksohej se: “me

vota të plota ishte vendosur unanimisht, që ai të nisej i vetëm për në Stamboll, për ti

ofruar fronin shqiptar një princi osman”484

.

Në fund të shtatorit të 1914, Esat Toptani duke shfrytëzuar situatën e vështirë në

vend siguroi përkrahjen e fqinjëve të Shqipërisë, Greqisë dhe Serbisë dhe në 2 tetor të

1914 hyri në Durrës dhe formoi qeverinë e tij. Ai detyroi Këshillin e Përgjithshëm ta

emëronte president dhe komandant të përgjithshëm të ushtrisë, me zëvendës president

Mustafa Ndroqin. Pushteti i tij erdhi duke u rritur në Shqipërinë e Mesme. Autoritetet

esadiste në kuadrin e ruajtjes së marrëdhënieve të ngushta me Serbinë, urdhëruan

Prefekturën e Elbasanit, që “të merrte masa që ushtarët serbë të arratisur, si dhe

emigrantë maqedonas t’ua kthenin autoriteteve serbe”485

. Në telegramin e datës 12

479

AQSH. F. 600, viti 1914, D.6, fl 15. 480

AQSH. F. 32, Lef Nosi, 1914, Tetor 4, D. 60\1, fl 285. 481

Historia e Shqipërisë vëll III, 145. 482

Gazment Shpuza, Kryengritja Fshatare e Shqipërisë së Mesme, viti 1914-1915, (Tiranë: Arkivi

Shtetëror i RPS së Shqipërisë 1986), 205. 483

AIHT, Vj: 24-44-4419. (Raport i Elbasanit dërguar Konsullatës Austriake tetor 1914). 484

Nosi, Dokumente Historike, 377. 485

AQSH. F.886, 1914, Nëntor 20, D. 1, fl 7; tel. nr 57 i emigrantëve Sandri Hristo, Konstandin Milan, Ilço

Ilço, Athanas Jorgji drejtuar këshillës drejtuese të Elbasanit 20.10.1914,/ 20.11.1914.

151

nëntor 1914 të nënprefekturës së Peqinit, dërguar Elbasanit paralajmërohej se: “esadistët

e këtushëm nuk lejonin kalimin e forcave të grumbulluara në Elbasan, nëpër Peqin”486

.

Nënprefektura e Peqinit ishte tërësisht nën influencën dhe ndikimin e forcave

esadiste, të cilët në drejtim të popullsisë së thjeshtë dhe në drejtim të nëpunësve të

administratës së kësaj nënprefekture, ushtronin dhunë, terror, dhe përndjekje të

vazhdueshme. Ndër masat e marra prej tyre përmendim arrestimin e kryetarit të këshillës

së Peqinit, Abdurrahim Tirana në janar të vitit 1915 dhe anullimin e urdhërit të dhënë për

lirimin e disa të burgosurve, që ndodheshin në burgun e Peqinit487

. Situata e rëndë në

Shqipërinë e Mesme, i detyroi forcat kryengritëse të organizoheshin përsëri duke

rekrutuar mercenarë. Edhe në Elbasan u grumbulluan forca mercenare të armatosura, me

vendim të këshillës së trevës, me synim dërgimin e tyre në Durrës488

. Me kthimin e Esat

Toptanit në Shqipëri, lëvizja kundër tij erdhi gjithnjë e në rritje. Krahas intrigave të

thurura nga Esad Pasha kundër Haxhifezës, ky i fundit u arrestua më 17 tetor 1914. Edhe

pas ardhjes së Esat Pashës në fuqi, Qamil Haxhifeza konsiderohej nga pjesa më e madhe

e popullsisë si komandant i përgjithshëm i forcave dhe organizator i qëndresës kundër

pushtuesve grekë. Autoriteti që kishte Haxhifeza në masat e kryengritësve fshatarë

përbënte rrezikshmëri për pozitat e pakonsoliduara të Esadit.

Në 23 nëntor 1914 një grup antiesadistësh, organizuan një tubim në të cilin u

shpalosën thirrjet kundër Esadit dhe në favor të bashkimit me Turqinë. Esad Pasha dërgoi

xhandarmërinë, me synim shpërndarjen e manifestuesve dhe arrestimin e elementëve

nxitës të tij. Mbas kësaj situate të gjitha krahinat e Shqipërisë së Mesme u ngritën kundër

Esat Toptanit489

. Interesant është fakti se Haxhi Qamili shfrytëzoi faktin e arrestimit të

Qamil Haxhifezës, për të marrë në duart e tij komandën e kryengritjes rebele.

Në dhjetor të 1914, serbët po mblidhnin forca në Qafë Thanë me qëllim që të

shkonin në drejtim të Elbasanit për të ndihmuar Esat Toptanin, i cili qëndronte i rrethuar

në Durrës. Kërkesat e para për lirimin e Qamil Haxhifezës nga Esat Toptani u bënë nga

forcat e Krrabës, afro 2500 veta të armatosur, të cilët ishin grumbulluar në Elbasan. Këtë

kërkesë ia parashtruan edhe këshillit të Elbasanit, i cili jo vetëm e pranoi, por edhe e

486

AQSH, F. 886, 1914, Nëntor 12, D. 1, fl 7. 487

AQSH, F. 886, 1915, Janar 4, D. 1, fl 5. 488

AQSH, F. 886, 1915, Janar 4, D. 1, fl 5. 489

Duka, Histori e Shqipërisë, 84.

152

përforcoi si më poshtë: “Krraba, por edhe qyteti i Elbasanit dhe krejt populli i të gjithë

krahinave e i katundeve është në këtë mendim”490

.

Në Elbasan, në dhjetor u formua një komitet antiesadist, në përbërje të të cilit

ishin rreth 4000 forca të armatosura491

. Esat Toptani, jo vetëm që nuk e pranoi kërkesën e

Elbasanit për lirimin e Qamil Haxhifezës, por për të përballuar gjendjen e vështirë që

ishte krijuar në këtë trevë, grumbulloi njerëzit e tij duke thurur plane për eleminimin e

rrezikut që vinte nga Elbasani. Kërkesat e bëra nga forcat e Krrabës u përforcuan edhe

nga forcat fshatare të Mokrës e Çermenikës, të cilët shpreheshin se, “ishin të gatshëm për

tu nisur drejt qytetit të Elbasanit”492

.

Populli në emër të pesëdhjetë mijë vetëve të mbledhur në Elbasan në dhjetor të

1914 i kërkoi përfaqësuesit konsullor të Austro-Hungarisë në Vlorë, “sigurimin e jetës së

Qamil Haxhifezës i cili vazhdonte të ishte i burgosur në Durrës dhe të merreshin masa

për lirimin e tij”493

. Në dhjetor të 1914 Haxhi Qamili organizoi një mbledhje në Krujë me

përfaqësuesit e krahinave (duke përfshirë dhe Elbasanin) që kishin ngritur krye kundër

Esat Toptanit. Kërkesat e parashtruara prej tyre në këtë mbledhje ishin: heqja e shërbimit

ushtarak, konfiskimi i pronave dhe i pasurive të Esat Toptanit, vendosja e një princi turk

në fronin shqiptar494

.

Ai shpalli kështu një program të ri, me ndikim fetar dhe në luftë kundër

nacionalistëve, pronarëve e intelektualëve të qyteteve, të pushtuara prej tij. Ai gjithashtu

nuk ndërhyri tek Esat Toptani për lirimin nga burgu të Qamil Haxhifezës, pavarësisht

kërkesave të herëpashershme nga qytetarët elbasanas.

Përmbysja situatës politike në Shqipërinë e Mesme dhe eleminimi i influencës së

Esat Toptanit bëri që një pjesë e mirë e atdhetarëve e nacionalistë si: Aqif Biçakçiu,

Ahmet Dakli, Lef Nosi, Sejfi Vllamasi, Mehmet Dërhalla, Isa Boletini, Thanas Floqi,

Bedri Pejani e të tjerë të vendoseshin në Shkodër, qendër e cila në këtë kohë do të

shërbente si strehë e mbrojtjes politike, shoqërore, dhe patriotike e këtyre personaliteteve.

Në rradhët e tyre kishte edhe patriotë nga Çamëria dhe Kosova. Midis tyre në janar 1915

490

AQSH, F. 886, viti 1914, fl 6, (tel i prefek së Elbasanit dërg Esat Pashës) 491

AQSH, F. 886, viti 1914, Dok. 6125, fl 8. 492

AQSH, F. 886, 1914 Nëntor, Dok. Nr 6159 . 493

AIHT.Vj: 24-44-4416, 24-44-4417. (Letër dërguar në emër të popullit të Elbasanit Konsullatës Austro-

Hungareze në Vlorë 1914). 494

Duka, Histori e Shqipërisë, 84.

153

u organizuan mbledhje të shumta me synim, rregullimin e disa çështjeve me rëndësi

kombëtare si ajo e gjuhës dhe e flamurit, ndaljen e gjakderdhjes vëllazërore dhe

shmangien e rreziqeve që mund t’i vinin vendit nga qarqet antikombëtare. Aqif Biçakçiu

së bashku me Luigj Gurakuqin mbanin relacione me princ Vidin, të cilin e informonin

mbi gjendjen në vend495

. Në këtë kohë Aqif Biçakçiu mori përsipër të përdorte influencën

e tij tek kryengritësit e Shqipërisë së Mesme, meqë qendra e tyre ishte Elbasani. Në një

korrespondencë nga Shkodra theksohej se, atje ishin mbledhur shumë shqiptarë, nga ata

që mund të quhen “intelektual politik”, se synimi i mbledhjeve të tyre ishte marrja vesh

me kundëresadistët dhe më pas të bëhej organizimi dhe bashkimi me qëllimin e shenjtë,

“Shqipëria për shqiptarët, gjer sa të vijë Mbreti”496

.

Zhvillimet e ngjarjet e ndryshme të ndodhura në trevën e Elbasanit në vitin 1915

ndikuan në faktin, që ky qytet përcaktohej si, “një nga qendrat më të rëndësishme të

lëvizjes atdhetare, patriotike e luftarake, të mbarë vendit”497

. Qyteti i Shkodrës ishte

kthyer në qendrën më të fuqishme të nacionalizmës shqiptare, duke u bërë streha e një

numri të konsiderueshëm patriotësh shqiptarë, duke përfshirë edhe ata elbasanas.

Në fillim të vitit 1915 Turqia hyri në luftë krah Bllokut Qendror. Aleanca e saj me

Austro-Hungarinë solli dhe ndryshime në marrëdhëniet e saj me elementët proturq në

Shqipëri. Kjo do të përbënte edhe ndarjen në dy linja të përfaqësuesve të kryengritjes. U

krijua një raport i ri forcash midis dy grupimeve. Së pari ai më i moderuar, me figura të

tilla si Musa Qazimin, Mustafa Ndroqin e të tjerë dhe së dyti ai proturk, ndjekës të linjës

së vjetër me Haxhi Qamilin, Haxhi Qirën, Man Picarin e të tjerë. Grupimi i dytë, pas

janarit të 1915, kaloi në veprime të armatosura kundër Esat Toptanit dhe mbështetësve të

tij. Kryengritja tashmë u bë edhe më e çrregullt, duke filluar të dilnin në pah edhe çarjet e

para midis rebelëve, si pasojë e mendimeve të kundërta. Anarkia e brendshme i hapi

rrugën rishfaqjes së synimeve shoviniste të shteteve fqinje ndaj trojeve shqiptare. Në prill

të 1915 serbët në bashkëpunim me esadistët kishin nisur marshimin e tyre nga Dibra, për

në Elbasan. Bashkëpunimi i tyre kishte si synim luftën e përbashkët kundër kryengritësve

dhe triumfin e Esat Toptanit. Patriotët shqiptarë, midis të cilëve edhe ata elbasanas të

495

AIHT.Vj: 25-1-160. (Raport i Shkodrës dërguar shkëlqësisë së tij Baronit Burian në Vjenë, 29 janar

1915). 496

“Dielli”, Boston, 1915, Kallnuer 14, Artikulli “Korrespondencë nga Shkodra”. 497

“Corriere delle Puglie”, 1915, Janar 8, (marrë nga Normalja në fokus të bashkohësisë, Elbasan).

154

mbledhur në Shkodër, ndiqnin me shqetësim të madh zhvillimet e ndodhura në këtë kohë.

Sipas tyre Esati mund të kishte mundësi më të mirë në Elbasan, në sajë të bashkëpunimit

aktiv me forcat serbe dhe qëndrimit të dyshimtë të Çermenikës dhe Gollobordës498

.

Penetrimi i ushtarëve serbë në tokën shqiptare pa dyshim përbënte në atë kohë një cënim

të së drejtës ndërkombëtare dhe një ndërhyrje në punët e brendshme të Shqipërisë.

Përsa i përket metodave të administrimit të Esat Toptanit në zonat e influencës së

tij: Durrës, Peqin, Berat etj., gjatë muajve prill-maj, “askush nuk guxonte të luante as

gishtin e vogël për të mbrojtur të drejtat e cënuara”499

. Këtyre metodave nuk i shpëtoi as

edhe Dervish Biçaku, i cili me gjithë përpjekjet e bëra për të siguruar leje nga Esat

Toptani për t’u rikthyer në Elbasan, apo për t’u larguar në Itali, nuk arriti t’i shmangej

ndikimit të tij. Në këtë kohë qëndronte në Durrës “gjysëm i burgosur dhe i rrethuar prej

spiunëve që e vëzhgonin atë papushim”500

. Situata e keqe në të cilën ndodhej Dervish

Biçaku ishte krijuar për shkak të relacioneve dhe interesave të tij, deri në atë kohë, me

Esat Toptanin.

Në qershor 1915 forcat serbe shumë shpejt arritën të përparonin në brendësi të

kufirit shqiptar duke u ndeshur me forcat rebele, të ndihmuara edhe nga popullsia

vendase. Përpjekjet e para u bënë në Qafë të Krrabës, ku mbetën mjaft të vrarë.

Pavarësisht luftimeve, serbët arritën të përparonin duke pushtuar Elbasanin, Tiranën e më

tej Kavajën. Më pas ata u përqëndruar në afërsi të Durrësit, duke e nxjerrë Esat Toptanin

nga rrethimi disa mujor i kryengritësve fshatarë501

. Qëndresa e bërë nuk ishte e

mirëorganizuar, dhe popullsia drejtohej nga krerë kryengritës, të cilët pikësynim kryesor

kishin plotësimin e dëshirave dhe interesave personale dhe jo ato kombëtare.

Kryengritja e Shqipërisë së Mesme mori fund në 12 qershor. Kjo lëvizje krahas

karakterit antikombëtar, synonte rikthimin e Shqipërisë nën ndikimin e Turqisë, duke

dalë hapur kundër vendimeve të Fuqive të Mëdha, kundër interesave të shqiptarëve për

një shtet të pavarur. Këtë e tregojnë më së miri, mohimi i të drejtave të shqiptarëve,

mohimi i simboleve kombëtare, persekutimi i vazhdueshëm i atdhetarëve e patriotëve

498

AIHT.Vj: 25-2-231 (Ndihma serbe për Esad Pashën dërguar Baronit Burian ministrit të jashtëm Vjenë,

22 prill 1915). 499

AIHT.Vj: 25—2-222 (Relacion nga i ngarkuari me punë Juriskovski mbi metodat e administrimit të Esat

Toptanit dërguar Baronit Burian Vjenë prill 1915). 500

AIHT.Vj: 25—2-222 (Relacion nga i ngarkuari me punë Juriskovski mbi metodat e administrimit të Esat

Toptanit dërguar Baronit Burian Vjenë prill 1915). 501

Vlora, Kujtime, 128.

155

shqiptarë. Forcat esadiste të qytetit të Durrësit të ndihmuara edhe nga forcat serbe

ekzekutuan në qershor të 1915 Haxhi Qamilin dhe përfaqësues të tjerë të Kryengritjes se

Shqipërisë së Mesme. Shumë të tjerë u arrestuan e u burgosën, duke i dhënë fund këtij

rebelimi mjaft problematik për Shqipërinë dhe shqiptarët.

156

KREU IV

ELBASANI GJATË DHE PAS LUFTËS SË PARË BOTËRORE, 1914-1920.

IV.1 Pushtimi i qytetit nga trupat serbe, bullgare dhe austro-hungareze.

Komanda e forcave pushtuese serbe, u përpoq të paraqitej përpara shqiptarëve,

sikur nuk kishte synime për territoret e tyre dhe se pas lufte do të largohej. Në një

proklamatë të okupacionit serb në 20 maj 1915, e nënshkruar nga komandanti serb

Millutin Mishkoviq, citohej: “Shqiptarë ne nuk vijmë kundër Shqipërisë, sepse fati i saj

është në dorë të Evropës, por vijmë kundër atyre që punojnë për llogari të Turqisë dhe të

Austrisë. Si ti zëmë e ti dënojmë kryengritësit, ne do të kthehemi prapë”502

. Ndërkohë ata

mbështetën dhe bashkëpunuan me Esat Toptanin.

Esadistët të ndihmuar nga forcat serbe, pasi thyen në një betejë të përgjakshme një

grup kryengritësish në Krrabë, në fillim të qershorit të 1915 morën Elbasanin. Forcat

serbe pushtuan edhe Tiranën, Shijakun, Kavajën, Peqinin e të tjerë. Mbasi vendosën

pushtetin e tyre në këto treva, morën masa për ndarjen administrative dhe rregullimin e

pushtetit, sipas bisedimeve të bëra ndërmjet tyre.

Komanda ushtarake serbe kishte në dorë gjithçka, ndërsa Esat Toptani krahas

forcimit të pozitave të tij, bashkëpunoi ngushtë me forcat serbe për organizimin e

pushtetit të përbashkët. Në qershor 1915 Esat Pasha ngriti një administratë të përbërë nga

katër drejtori: e Punëve të Brendshme, e Drejtësisë, e Punëve Botore e Pyjeve e Bujqësisë

dhe të Financës503

. Administrata esadiste ndërmori disa detyra të cilat konsistonin në,

ngritjen dhe forcimin e xhandarmërisë, rregullimin e sistemit taksor si dhe rivendosjen

dhe sanksionimin e të drejtave të pronarëve çifligarë. Në Elbasan në 18 qershor të 1915 si

prefekt u vendos Tefik Mandiqi504

. Edhe pse në krye të kësaj prefekture u vendos një

mbështetës dhe besnik i Esatit, asnjë vendim nuk merrej pa miratimin dhe dijeninë e

502

Nosi, Dokumente Historike, 243. 503

Shpuza, Kryengritja, 414. 504

“Populli”, Shkodër, 1915, Qershor 18, Nr. 82.

157

komandës ushtarake serbe që ndodhej në Elbasan. Serbët morën qeverisjen dhe vendosën

rregullin nëpërmjet përdorimit të dhunës dhe arrestimeve të shumta. Nëpunësit e

administratës jo vetëm në qytet, por edhe në rrethinat e tij si në Çermenikë, Qukës u

zëvendësuan me njerëz besnik të politikës së Esatit, pavarësisht se detyra e tyre ishte

tërësisht formale505

.

Në këtë trevë u morën një sërë masash, për arrestimin e të gjithë atyre që kishin

qenë pjesë e kryengritjes, por edhe atyre që e kishin mbështetur atë. Esadistët në

bashkëpunim me komandën ushtarake serbe burgosën ata elbasanas që me qendrimin e

tyre ishin pozicionuar si kundërshtarë të Esat Toptanit. Ata dogjën dhe masakruan fshatra

të tërë dhe popullsinë e kësaj treve. Dëmet më të mëdha nga pushtuesit serb u bënë në

katundet: Qarrisht, Zgosht, Dragostinjë, Dorëz, Vulçan (Qukës), Letan (Elbasan),506

. Nën

thirrjen se “Pushka në dorë të popullit është si zjarri” u morën masa edhe në drejtim të

çarmatosjes së popullsisë507

. Rëndësi iu dha çarmatosjes së atyre njerëzve, të cilët ishin

dalluar për qëndresën e tyre si antiesadistë dhe kundër forcave pushtuese serbe. Për këtë u

dërguan qarkore në të gjitha krahinat e Prefekturës së Elbasanit dhe në çdo katund të saj.

Mbas mbledhjes dhe dorëzimit të armëve komandës së trupave serbe në Elbasan, krerët e

krahinave nëpërmjet deklaratave jepnin sqarime të hollësishme për sasinë dhe llojin e

armëve të grumbulluara. Të tilla deklarata kanë bërë fshatrat e krahinës së Dumresë, të

Qukësit, të rrethit të Elbasanit, të Mollasit, dhe të nënprefekturës së Gramshit508

. Ky

proçes pati një sërë vështirësish, kur krerët e disa krahinave nuk kishin informacione mbi

mënyrën, se si do të proçedohej puna për mbledhjen e armëve, dhe qendra e gumbullimit

të tyre kush do të ishte Elbasani apo Durrësi?509

. Ndërkohë u rritën ankesat e popullsisë të

disa katundeve të Elbasanit, jo vetëm për djegien e shtëpive të tyre, por edhe të grabitjes

së shumë kafshëve të ekonomisë blegtorale e veçanërisht të kuajve. Në kërkesat e tyre

drejtuar Prefekturës së Elbasanit, ata kërkonin marrjen e masave për rikthimin e kafshëve

të zotëve si dhe rregullimin e banesave të djegura. Kjo u shoqërua me një shqetësim të

madh nga pasiguria e jetës, mungesa e rendit dhe e qetësisë, aq sa vetë përfaqësuesit e

505

Shukri Rahimi, Gjurmime historike të rilindjes kombëtare, (Prishtinë: Instituti Albanalogjik i

Prishtinës,1986), 134. 506

AQSH, F. 271, viti 1915, D. 2, fl 5. 507

AIHT.Vj: 25-1-113 (Koleksion origjinal i urdhëresave të nxjerra nga Esat Toptani). 508

AQSH, F. 271, viti 1915, D. 2, fl 5-6. 509

AQSH, F. 271, viti 1915, D. 25, fl 3.

158

prefekturës u detyruan që me vendim të Këshillit Administrativ të shpallnin gjendjen e

shtetrrethimit në datën 23 dhjetor të vitit 1915510

.

Për mbulimin e shpenzimeve administrative Esat Toptani si sundimtar i Durrësit,

mori masa në zonën e influencës së tij për vënien në funksionim të sistemit të taksave.

Ndër masat e para të ndërmarra nga ai ishin: taksa prej 10 përqind mbi mallrat që hynin

nga porti i Durrësit, taksa për rrugën, taksa për shtazët shtëpiake 20 pare për kokë, për

tapitë, për pasuri të patundshme e për shtëpi, u mbajt në fuqi sistemi i së dhjetës etj511

.

Masa u morën edhe në trajtimin financiar të xhandarëve, rrogat e të cilëve

shpërndaheshin me rregull dhe më përpara se e nëpunësve të tjerë, si dhe në drejtim të

zëvendësimit të uniformave të tyre, të cilët kishin shërbyer nën qeverisjen e Vidit512

.

Mbas sanksionimit nga ana e administratës esadiste të të drejtave të pronarëve çifligarë

mbi bujqit çifçinj, disa çifligarë të ndihmuar nga autoritetet esadiste, filluan mbledhjen e

detyrimeve të prapambetura. Edhe çifligari Dervish Biçaku mbas ankesës së bërë

autoriteteve esadiste të Elbasanit mbi mos shlyerjen e borxhit prej dy vjetësh të një bujku

nga fshati Bulkëz, detyrimi i të cilit shkonte rreth 50 kv misër dhe 100 okë (130 kg) oriz,

kërkonte me ngulm “hakun e ligjshëm të çifligarit”. Kërkesa e tij jo vetëm që u pranua

nga këto autoritete, por njëkohësisht ai u pajis me dokument zyrtar në bazë të të cilit

zbatohej “drejtësia” ku bujku shpallej borxhli tek çifligari513

.

Çarmatosja, terrori, dhuna e përdorur ndaj popullsisë nga Esad Toptani,

nënshtrimi dhe bashkëpunimi me forcat serbe kundër interesave kombëtare, si dhe

mbrojtja e interesave të çifligarëve nuk ishin garanci për forcimin e autoritetit dhe

pozitave të tij. Popullsia e Elbasanit ashtu sikurse mbarë vendi nuk u pajtua me masat e

marra nga administrata esadiste. Ajo mbajti një qëndrim të kundërt nga paria e trevës,

pavarësisht presionit dhe shtypjes të përdorur nga forcat ushtarake serbe514

.

Gjatë Luftës së Parë Botërore, trevat shqiptare u kthyen në fusha luftimi midis

shteteve fqinje. Shqipëria gjendej pa pushtet qendror legjitim dhe të njohur

ndërkombëtarisht pas largimit të Vidit. Situata në vend ishte e vështirë jo vetëm nga ana

politike, por edhe nga ana ekonomike e shoqërore. Në shtator të 1915, në Ballkan u

510

AQSH, F. 271, viti 1915, D. 33, fl 10. 511

AQSH, F. 70, viti 1915, D. 126, 5. 512

AIHT.Vj: 25-1-113 (Koleksion origjinal i urdhëresave të nxjerra nga Esat Toptani). 513

AQSH, F. 69, viti 1915, D. 5, 12. 514

AQSH, F. 886 (Prefektura e Elbasanit), viti 1915, D. 1, 8

159

krijuan raporte të reja nga palët ndërluftuese, duke sjellë situata të reja e të

paparashikuara. Këto situata të krijuara nxorrën në pah edhe problemet e para të kësaj

administrate pushtuese në vend.

Hyrja e Bullgarisë në luftë përkrah Austro-Hungarisë, solli nisjen në tetor të 1915

të ekspeditave ndëshkuese kundër Serbisë, rrjedhojë e së cilës mundësoi edhe përmbysjen

e pushtetit të Esat Toptanit, i cili pas pozicionimit përkrah Antantës, i shpalli luftë në

dhjetor 1915 Austro-Hungarisë dhe Bullgarisë.

Në dhjetor 1915-janar të 1916 trupat bullgare dhe ato austro-hungareze hynë në

Shqipëri. Trupat serbe të ndjekura nga ato austro-hungareze u larguan në janar-shkurt të

1916, një pjesë andej nga kishin ardhur e një pjesë nëpërmjet Shqipërisë drejt Italisë.

Sipas një raporti të mjekut të bashkisë së Elbasanit theksohej se “trupat serbe të ndjekura

nga austriakët pësuan mjaft dëme, një pjesë e kuajve të tyre ngordhën rrugës dhe një

pjesë e ushtarëve serbë vdiqën. Kufomat e tyre vend e pa vend u mblodhën dhe u

varrosën për të shmangur kështu përhapjen e ndonjë epidemie të rrezikshme për

popullsinë”515

.

Forcat ushtarake serbe në tërheqje e sipër hasën vështirësi të shumta si pasojë e

terrenit të vështirë, motit të paqëndrueshëm, dhe sulmeve të bëra nga grupe shqiptarësh.

Për t’i ardhur në ndihmë forcave serbe në nëntor të vitit 1915 diplomacia angleze mori

hapa konkretë për sigurimin e mbështetjes në rradhët e vendeve të Antantës për

“furnizimin e ushtrisë serbe dhe evakuimin e saj nga territori shqiptar, nëpërmjet

Misionit Britanik të Adriatikut”. Pavarësisht se propozimi i saj nuk gjeti mbështetje, në

dhjetor ndërmori nismën e dërgimit të shtatëmbëdhjetë oficerëve në Shqipëri 516

. Misioni

dështoi për arsye të ardhjes shumë vonë të këtyre oficerëve. Gjatë tërheqjes së trupave

serbe pati dhjetëra mijëra ushtarë të vdekur nga uria, moti i ashpër dhe sëmundjet e

ndryshme.

Me largimin e trupave serbe nga Shqipëria, Esati u largua bashkë me një pjesë të

trupave serbe drejt Greqisë duke u vendosur në Selanik. Brenda vendit mbetën një numër

i konsiderueshëm mbështetësish që vazhduan të punonin për të. Mbas largimit të forcave

ushtarake serbe nga Elbasani dhe administrimi esadist pushoi së ekzistuari. I vetmi

515

AQSH, F. 271, viti 1915, D. 39, fl 1. 516

Herbert, Miku i madh i shqiptarëve, 251.

160

autoritet që vepronte në Elbasan ishte këshilli bashkiak në përbërje të të cilit kishte një

numër të caktuar këshilltarësh dhe drejtohej nga Hysen Hostopalli (maj 1914-janar

1916)517

.

Në janar të 1916 trupat bullgare hynë në territorin shqiptar duke pushtuar pjesën

më të madhe të tij. Pjesë e këtij pushtimi u bë edhe treva e Elbasanit. Bullgarët ishin të

parët forca që shkelën këtë trevë në 27 janar të ardhur nga Maqedonia, ata morën nën

kontroll një territor të ngushtë rreth Shkumbinit. Edhe forcat austro-hungareze në janar

pasi pushtuan pjesën veriore të Shqipërisë iu drejtuan asaj qendrore. Këto të fundit të

vendosur në vendin tonë llogariteshin në 100 mijë ushtarë518

.

Në janar 1916 midis përfaqësuesve të këshillit bashkiak të qytetit të Elbasanit,

konkretisht të Hysen Hostopallit, Ahmet Daklit, Lef Nosit, Kasem Sejdinit, Dr. Filip

Papajanit, Emin Matraxhiut dhe palës bullgare, kapedanit Serafimoff e togerit Kristoff, u

nënshkrua një proçesverbal, në përmbajtje të të cilit përfshihej një marrëveshje

bashkëpunimi dhe njohje të influencës bullgare në një territor të vogël rreth Elbasanit, pa

cënuar të drejtat kombëtare të shqiptarëve. Mbas arritjes së nënshkrimit të proçesverbalit

në shenjë mirënjohje bashkia e qytetit të Elbasanit stolisi qytetin me flamurë bullgarë dhe

shqiptarë. Bullgarët emëruan një guvernator civil në Elbasan, nipin e Aqif Pashës, Irfan

Ohrin519

. Arsyeja e vendosjes së tij nën influencën bullgare mendojmë se ka qenë shtrirja

pranë Ohrit (zonë nën administrimin dhe influencën e bullgarëve) e çifligjeve të tij. Zonat

e okupacionit të tyre përfshinin rrethin e Qukësit dhe të Starovës520

. Trupat e tyre

ushtarake në Elbasan përbëheshin nga një bateri, një batalion dhe gjysëm skuadron521

.

Pas largimit të Princ Vidit nga Shqipëria kabineti qeveritar u shpërnda dhe një

pjesë e ministrave u larguan nga vendi. Edhe Aqif Biçakçiu si ish ministër i Punëve të

Brendshme, u largua për në Bari të Italisë. Më pas u vendos në Shkodër duke u bashkuar

me shumë patriotë dhe nacionalistë shqiptar. Shumë prej tyre ishin të mendimit, se shteti

shqiptar do të rimëkëmbej, duke besuar në ndihmën që do t’i jepnin bullgarët dhe

517

Elbasani Enciklopedi, 318. 518

Muin, Cami, Lufta Çlirimtare Antiimperialiste e popullit shqiptar në vitet 1918-1920, (Tiranë: Mihal

Duri, 1969), 29. 519

AIHT, Vj: 26-6-626, Raport i zyrës së zbulimit në Elbasan dërguar autoriteteve në Shkodër, 15 mars

1916. 520

HHStA PA, në AIHT, Vj:26-10-1022, Raport i Komandantit të trupave kombëtare në Shqipëri Ahmet

Zogollit dërguar Komandantit të forcave Austro-Hungareze në Shkodër 5 mars 1916. 521

HHStA PA, në AIHT, Vj: 26-9-964, Raport dërguar autoriteteve në Shkodër, 23 shkurt 1916.

161

sidomos austro-hungarezët. Shqiptarët dhe elbasanasit mirëpritën dëbimin e forcave

pushtuese të tri vendeve fqinjë. E ardhmja politike dhe territoriale e vendit ishte cënuar

rëndë nga politikat shoviniste dhe shtypëse të ndjekura nga fqinjët ballkanikë. Forcat

politike shqiptare të bindur për rrezikun që i kanosej Shqipërisë dhe çështjes kombëtare,

jo vetëm i mirëpritën forcat austro-hungareze dhe ato bullgare, por në momente të

caktuara bashkërenduan forcat për të dëbuar ushtritë serbe dhe malazeze nga treva e tyre.

Këtë e dëshmon edhe proklamata me titull “E çmueshmja besnikëri vëllazërore”, drejtuar

popullit shqiptar më 28 kallëndor (janar) 1916, nga Preng Bibdoda, Seid Pasha, Feizi

Alizoti, Luigj Gurakuqi, Aqif Elbasani, Ahmet Dakli, të cilët ishin të internuar në Cetinjë

nga autoritetet e Malit të Zi. Aty theksohej se, “Na, qi në këto vjetët e fundit, kemi ndanur

bashkë me ju të ligat e mundimet, po fillojmë me ju dhanë shembullin duke ju vu

plotësisht nën urdhërat e autoriteteve austro-hungareze, duke mos treguar asnjë dyshim,

por duke i shprehur nderim e mirënjohje t’uej përpara ushtrisë Austro-Hungareze”522

.

Pavarësisht situatës së vështirë politike, ekonomike dhe shoqërore, pjesa më e madhe e

elbasanasve si brenda trevës, edhe ata që kishin emigruar jashtë vendit, e mirëpritën

ardhjen e forcave austro-hungareze në janar të 1916. Disa nga patriotët shqiptar që

besonin në ndihmesën që do të jepte Austro-Hungaria, ishin Aqif Elbasani, Lef Nosi,

Ahmet Dakli, Salih Çeka, Dervish Hima e të tjerë523

. Në këto kushte Aqif Biçakçiu dhe

Ahmet Dakli në shkurt të vitit 1916 u kthyen në Elbasan nga Cetinja. Ahmet Dakli në

muajin shkurt u zgjodh drejtor i financës së Elbasanit dhe më nëntor të 1916 kryetar

bashkie, detyrë që e ushtroi deri në tetor të vitit 1917. Kryesia e bashkisë së Elbasanit

përbëhej nga Xhafer Dardha, Emin Haxhiademi, Qemal Elbasani, Rrapush Demeti,

Grigor Cilka, Lef Nosi, Ahmet Dakli, Nikoll Ivanai, Jashar Starova dhe Hajdar Blloshmi.

Ardhjen e këtyre forcave e mirëpritën edhe përfaqësuesit e sektit të bektashinjve

në këtë trevë. Elbasani në këtë kohë përbënte një nga qendrat më të rëndësishme e më të

përshtatshme për përparim. Kjo falë edhe predikimit të hershëm të tolerancës fetare dhe

përpjekjeve të vazhdueshme për zhvillim kulturor të bëra nga ky sekt fetar, në të cilin

pjesa më e madhe e popullatës dhe e parisë bënin pjesë. Për shkak të influencës së madhe

që gëzonin në popull (pasojë e bamirësive të shumta), si dhe për ndjenjat e tyre austrofile,

522

Nosi, Dokumente Historike, 246. 523

Kristaq Prifti, Dervish Hima, (Tiranë: 8 Nëntori, 1987), 257.

162

në drejtim të bektashinjve janë bërë arrestime dhe përndjekje të shumta si nga ana e

serbëve dhe nga Esat Toptanit524

. Autoritetet ushtarake austro-hungareze shfrytëzuan

pikërisht influencën e madhe që ata kishin, për të realizuar synimet e tyre, jo vetëm në

drejtim të thellimit të simpative që ata gëzonin në këtë trevë por edhe më gjerë.

Largimi i serbëve dhe i Esat Toptanit, inkurajuan Ahmet Zogollin në janar 1916

t’i drejtohej me njerëzit e tij Elbasanit525

. Kjo ishte një taktikë e zgjuar e ndjekur nga

Ahmet Zogu, kur ai u përpoq të shfrytëzonte situatën e paqëndrueshme që ekzistonte në

vend, për të fituar pushtet, influencë vetjake, pozita më të sigurta dhe përkrahje nga fuqitë

e Bllokut Qendror. Afrimi i Ahmet Zogut në këtë kohë me forcat bullgare u pa me një sy

kritik e dyshues nga autoritetet austriake në këtë trevë. Në këtë kohë të dyja këto aleate

përpiqeshin, të siguronin mbështetjen e Ahmet Zogut. Ky i fundit bashkëpunoi ngushtë

me Aqif Biçakçiun, Lef Nosin dhe patriotë të tjerë, në mbrojtje të të drejtave kombëtare.

Pas ardhjes në Elbasan, Ahmet Zogu së bashku me forcat e tij, iu drejtua Durrësit. Në 14

shkurt të 1916 Ahmet Zogolli dhe Irfan Ohri i dërguan një telegram Kryesisë së lartë të

bashkisë së Elbasanit ku e njoftonin këtë të fundit se, “flamuri kombëtar në pallatin

mbretëror në Durrës u ngrit, po kthehemi në Shijak. Ushtria të mos shqetësohet. Të na

presë ne.”526

. Me rastin e rënies së Durrësit, në Elbasan u organizua një tubim festiv nën

drejtimin e kryetarit të bashkisë Xhaferr Dardhës dhe komandës perandorake austro-

hungareze, në drejtim të të cilës nga ana e popullit iu dërgua edhe një shkresë nderimi527

.

Iniciativa e marrë nga Ahmet Zogu çoi në rritjen e prestigjit të tij edhe në trevën e

Elbasanit. Sigurisht që edhe mbështetja ndaj tij nuk do të mungonte. Në bashkëpunim me

autoritetet e larta austro-hungareze, Ahmet Zogu arriti të siguronte jo vetëm mbështetjen

e tyre politike, por edhe atë ushtarake dhe ekonomike. Forcat e drejtuara prej tij, ishin

kryesisht vullnetarë, pagesa e të cilëve u mor përsipër nga këto autoritete. Vetë Ahmet

Zogu për shërbimet e bëra ndaj austro-hungarezëve, paguhej çdo muaj me rreth 1000

korona528

. Ndërsa pagesa e vullnetarëve kapte shifrën e 110780 korona529

. Batalionet

524

AIHT, Vj: 26-17-17-86, Relacion i zyrës së zbulimit në Elbasan drejtuar Komandës së korparmatës

XIX, 22 prill 1916. 525

AIHT, Vj: 26-10-1022, Raport i Komandantit të trupave kombëtare në Shqipëri Ahmet Zogollit dërguar

Komandantit të forcave Austro-Hungareze në Shkodër, 5 mars 1916. 526

Swire, Shqipëria, 214. 527

AIHT, Vj:26-9-989, Raport i Komandës së armatës III dërguar Komandantit të forcave Austro-

Hungareze në Shkodër, 3 mars 1916. 528

AIHT, Vj:26-15-1544.

163

shqiptare të kontrolluara nga Ahmet Zogu dhe të komanduara prej oficerave perandorakë

ishin të shpërndarë në Shqipërinë e Mesme: një batalion në Peqin, dy në Berat, një

batalion në Lushnje dhe një në Gramsh. Çdo batalion në përbërje të tij kishte oficerë dhe

një forcë ushtarësh prej 450 vetash530

.

Në 7 Mars 1916 për nder të përvjetorit të princit Vilhelmit të Parë, bashkia mori

masa për kremtimin e kësaj date, për stolisjen, ndriçimin e qytetit dhe organizoi një

mbledhje të të gjithë popullit në qendrën e qytetit, duke përfshirë edhe pjesëmarrjen e

nxënësve të shkollave531

. Me rëndësi ishte festimi i 2-vjetorit të hipjes në fron të princ

Vidit. Për këtë Kryetari i bashkisë Xhaferr Dardha në 18 shkurt 1916 lajmëroi të gjitha

krahinat e trevës, me synim që të bëheshin përgatitjet e duhura. Autoritetet austro-

hungareze nuk ishin të mendimit për mbajtjen e këtij kremtimi me arsyetimin se: “Vjena

kishte kohë që e kishte quajtur të mbyllur çështjen e Vidit”532

.

Pavarësisht mosmarrëveshjeve, kremtimi u mbajt dhe në të u kënduan këngë

kombëtare, u hodhën parrullat: rroftë mbreti dhe u mbajtën fjalime të ndryshme me frymë

patriotike e kombëtare533

. Në krye të këtij kremtimi qendronte Aqif Biçakçiu dhe Xhaferr

Dardha. Gjatë kësaj periudhe ata por edhe patriotë të tjerë nuk nguruan të jepnin

ndihmesën e tyre për mbledhjen e një kongresi me rëndësi kombëtare.

529

AIHT, Vj:26-10-1022, Raport i Komandantit të trupave kombëtare në Shqipëri Ahmet Zogollit dërguar

Komandantit të forcave Austro-Hungareze në Shkodër, 5 mars 1916. 530

AIHT, Vj: 26-10-1022, Raport i Komandantit të trupave kombëtare në Shqipëri Ahmet Zogollit dërguar

Komandantit të forcave Austro-Hungareze në Shkodër, 5 mars 1916. 531

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 6, fl 16. 532

Dervishi, Historia, 72. 533

Dervishi, Historia, 72.

164

IV. 2. Situata në Elbasan gjatë pushtimit austro-hungarez.

Autoritetet austro-hungareze mbasi u vendosën në Elbasan morën të gjitha masat

për një organizim të ri të administratës civile në këtë trevë. Duke marrë parasysh aspektin

politiko-ushtarak, i gjithë territori nën ndikimin e saj u nda në katër distrikte: Shkodra

dhe rrethinat e saj; Malësia e Shkodrës; Lezha dhe Zadrima dhe rajonet e Shqipërisë së

Mesme: Tirana, Shijaku, Kavaja, Durrësi, Peqini dhe Elbasani534

. Forcat Austro-

Hungareze qendrën e tyre e kishin në qytetin e Shkodrës, ku formuan edhe drejtoritë e

përgjithshme, si më poshtë:

Drejtorinë e pergjithshme të financave me në krye, Fejzi Alizotin.

Drejtorinë e përgjithshme të arsimit, me Luigj Gurakuqin.

Drejtorinë e përgjithshme të drejtësisë, me Avni Dabullën.

Ky autoritetet vendosi që nga viti 1916 dhe më tej, prefekturat do të titulloheshin

nënprefektura535

. Vetëm në fillim të vitit 1918, po me vendim të tyre, Elbasani u shpall

qendër prefekture, me nënprefekturat e tij Gramshin dhe Peqinin me kufijtë e vjetër536

.

Çdo gjë ishte nën kontrollin e tyre. Në të gjitha nënprefekturat e vendit, pjesë e

administrimit të austriakëve u emëruan përfaqësues të këtyre drejtorive përkatëse. Edhe

Elbasani ishte nën administrimin e drejtpërdrejtë të komandës ushtarake austro-

hungareze. Në këtë trevë u ngrit një drejtori e financës, një e arsimit dhe një e drejtësisë

që vareshin drejtpërsëdrejti nga drejtoritë qendrore në Shkodër.

Pengesat kryesore për instalimin e një administrate u hasën nga kryekomanda

austro-hungareze në jug të Shkumbinit. Vështirësia qëndronte në, avancimin e forcave të

okupacionit, mungesës së mjeteve të transportit dhe vështirësive të furnizimit nga

prapavijat. Pavarësisht këtyre problemeve u morën masa për rritjen e numrit të oficerëve

dhe të forcave ushtarake në jug të Shkumbinit, duke instaluar në ato zona organe të

administrimit ushtarak për: mënjanimin e ndikimeve të jashtme dhe organizimin e

administratës me njerëz të besuar, për rritjen e influencës mbi punimin e tokave, marrjen

534

Duka, Histori e Shqipërisë, 93. 535

Historia e Popullit Shqiptar, vëll III, 255 536

AQSH, F. Delegatësia e Punëve të Brendshme, 1918, Janar 2, D. 4, Nr 4, fl1.

165

e masave sanitare, ndërtimin e rrugëve dhe për plotësimim e hartave, përsa i përket

caktimit të kufijve të zonës së influencës së tyre në jug të Shkumbinit537

.

Në prill 1916 austro-hungarezët bënë të pamundurën që të siguronin mbështetjen

e Aqif Biçakçiut, duke i dhënë mundësinë që të vepronte në jug, si një lloj kompensimi

për humbjen e pozitës së tij në veri të Shkumbinit, si dhe që nën personin e tij të

siguronin, një influencë më të gjerë në ato territore. Por ai nuk e pranoi rolin e një “shefi

të qeverisë në jug të Shkumbinit”, por marrëdhëniet e tij me komandën austro-hungareze

në Elbasan, vazhdonin të ishin të mira. Ai vazhdonte të jepte këshilla dhe të përkrahte

disa masa qeveritare538

.

Ndër arsyet e mos pranimit të një udhëzimi të tillë nga ana e Aqif Biçakçiut,

mendojmë se janë pakënaqësia për imponimin e bërë për dorëheqjen e tij si dhe mungesa

e një influence të nevojshme në territoret e pjesës së poshtëme të Shkumbinit.

Austro-Hungarezët e vendosën autoritetin e tyre pa fërkime në prill 1916, edhe në

kazanë e Gramshit539

. Krahinari i emëruar nga Aqif Biçakçiu, për arsye shëndetsore,

kishte dhënë dorëheqjen dhe vendi kishte mbetur vakant. Nga ana tjetër, pati një mungesë

interesimi të bullgarëve për të instaluar atje një njësi administrative, edhe pse kjo kaza

gjendej në sferën e okupacionit të tyre. Vendosja e administratës austro-hungareze në

këtë zonë pati rrjedhoja pozitive, mbasi shmangu anarkinë dhe krijimin e një vatre

intrigash të shumëllojshme dhe nisi veprimtaria zyrtare, me emërimin e nëpunësve

përkatës. Qendra e komandës u ngrit jo në Gramsh, por në Shënepremte, me Rexhep

Shalën në krye. Zhvendosja e kësaj qendre nga Gramshi për në Shënepremte në maj

1916, u bë nga autoritetet austriake, pasi ata e çmonin shumë vlerën që kishte kjo

qendër540

. Ndërkohë Gramshi nuk kishte ndërtesa, dyqane dhe as restorante dhe

nëpunësit, nuk kishin ku të qëndronin dhe të ushqeheshin. Gjithashtu Shënepremtja u

përcaktua si qendër natyrale e kësaj krahine, e rrethuar nga një numër i konsiderueshëm

katundesh me ndërtesa të shumta, si për nëpunësit ashtu edhe për banorët, që kishin

gjithfarë punësh në këtë zonë.

537

AIHT,Vj: 26-19-1906. 538

AIHT,Vj: 26-19-1906. 539

AIHT,Vj: 26-17-1786, Relacion i zyrës së zbulimit në Elbasan dërguar Komandës së Korparmatës së

XIX, 22 prill 1916. 540

AQSH, F. Ministria e Punëve të Brendshme, viti 1920, K. 13, D. 377-398, Dok. Nr 25, fl 6.

166

Në Shqipëri në vitin 1916, nuk ekzistonte asnjë shënim, apo e dhënë konkrete

përsa i përket numrit të popullsisë së vendit. Autoritetet Austro-Hungareze morën masa

mbi ngritjen e një zyre të posaçshme për grumbullimin e të dhënave të para mbi numrin e

popullsisë dhe emrat e katundeve në ato zona, që ishin nën influencën e saj.

Duke iu referuar burimeve të kohës, më poshtë po japim një pasqyrë të

regjistrimit të popullsisë të nënprefekturës së Elbasanit nën pushtimin Austro-

Hungarez541

.

Distrikti Rrethi Meshkuj Femra Totali

Elbasan 16.824 18.136 34.960

Ekspozitura e Gramshi 6.050 7.497 13.547

Elbasanit 1916 Peqini 5.971 6.436 12.407

Shuma 28.845 32.069 60.914

Nga grafiku i mësipërm vihet re se numri i femrave ka qenë më i lartë e zinte

rreth 52.64% të popullsisë, ndërsa ai i meshkujve më i vogël, rreth 47.36% të popullsisë.

Një raport i tillë nuk ishte vetëm në komunën e Elbasanit, por edhe në komunat e tjera.

Diferenca mes tyre në komunën e Elbasanit ka qenë 1.312 femra më shumë; në komunën

e Gramshit 1.444 femra më shumë, dhe në komunën e Peqinit 465 femra më shumë.

Diferenca në total 3.224 femra ose 5.28% më shumë se meshkuj. Mendojme se diferenca

e këtij raporti lidhet me disa arsye si: humbja e jetëve në frontin e luftës, emigrimet në

vendet e tjera.

Autoritetet Austro-Hungareze në trevën e Elbasanit ndërmorën një riorganizim të

administratës. Ky riorganizim u bë në dy pjesë. Fillimisht ndryshimet e para u bënë në

qytet dhe më pas në krahinaritë e tij. Synimi kryesor i këtyre ndryshimeve të bëra në prill

të 1916 sipas autoriteteve austro-hungareze, ishte për përmirësimin e gjendjes së

nëpunësve në nënprefekturën e Elbasanit. Në administratën civile që ata organizuan,

emëruan nëpunës shqiptarë, por nën varësinë e nën kontrollin e plotë ushtarak të tyre.

Përpara emërimit nëpunësit i nënshtroheshin përzgjedhjes përkatëse, gjithashtu edhe

541

AIHT, Vj: 28-3-395, Relacion nga Shkodra mbi numrin e popullatës së Elbasanit të vitit 1916, 9 qershor

1918.

167

personeli ekzistues iu nënshtrua shoshitjes. U morën në shërbim një pjesë e nëpunësve të

emëruar prej Aqif Biçakçiut, por njëkohësisht u emëruan edhe të rinj. Emërimi i tyre

bëhej me dekret të komandantit ushtarak, ndërsa pjesa tjetër u pushua nga puna542

.

Më poshtë po japim disa informacione të hulumtuara nga burimet arkivore, mbi

krahinat kryesore të trevës, katundet e tyre dhe mbi gjendjen e nëpunësve të Elbasanit

gjatë vitit 1916. Drejtoritë (krahinaritë shënimi ynë) më të rëndësishme ishin:

Drejtoria e Dumresë, me qendër Belshin. Katundet e saj sipas të dhënave austro-

hungareze: Allajbeg, Cerriku, Golloçani, Pekishtani, Zherija, Beliku, Dëshirani, Grekani,

Rrensi, Zibraka, Belshi, Gjolena, Guri i Zi, Shalës, Broshka, Gjyralë, Muriqani,

Tërashi543

. Në këtë drejtori në vitin 1916 u emëruan nga autoritetet austro-hungareze këto

nëpunës: Selman Belshi, Mydir (krahinar) post të cilin e mbajti deri në datë 10 tetor të

1916 ku dha edhe dorëheqjen dhe në vend të tij u emërua oficeri Nuredin Agaj. Xhandarë

Isak Uruçi, në Shalës Shaqir Kurti544

. Xhaferr Bali, mësues feje ndërsa Xhaferr Muka,

sekretar. Krahinari i Belshit me nismën e tij formoi edhe pleqësinë e krahinës. Në një

shkrese dërguar forcave austriake në Elbasan, ai njoftonte se vetë drejtoria merrte

përsipër pagesën e përfaqësuesve të kryesisë të kësaj krahine545

. Përfaqësuesit e kësaj

pleqësie ishin Kamer Ranxha, Brahim Sula dhe Ymer Kamami. Kryesia e kësaj krahine i

parashtroi nënprefekturës edhe nevojën urgjente që kishte kjo drejtori për një mësues të

gjuhës shqipe.

Drejtoria e Zaranikës me këta nëpunës: Neki Haki Starova si krahinar deri në 29

dhjetor të 1917. Sulejman Jonuzi sekretar, Demir Librazhdi shkronjës ndërsa Qamil

Mustafai mësues në shkollën e Zaranikës. Për këtë drejtori mungojnë të dhënat në drejtim

të katundeve të saj.

Drejtoria e Çermenikës me katundet e saj: Funari, Kastenja, Neshta, Zabroshka,

Floqi, Kuturmani, Obrenja, Shmili, Gurakuqi, Martaneshi546

. Nëpunësit e kësaj drejtorie

ishin, Beqir Balla, drejtues i krahinës, Mustafa Kotherja, sekretar dhe xhandarë Sulejman

Mustafa Tafa; në Gurakuq, Ibrahim Uruçi; në Floq, I. Hasballa.

542

AIHT, Vj: 26-6-615, Raport mbi emërimin e nëpunësve të rinj dërguar konsullit Kral në Shkodër, 6 prill

1916. 543

AQSH, F. Delegatësia e Punëve të Brendshme, 1918, Janar 2, D. 4, Nr 4, fl1. 544

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 4, fl 4 545

AQSH, F. 271, viti 1916, D.1-5, fl 9. 546

AQSH, F. Delegatësia e Punëve të Brendshme, 1918, Janar 2, D. 4, Nr 4, fl1.

168

Drejtoria e Krrabës me katundet e saj: Bajza, Dushkani, Jotëshi, Banizi, Garunja,

Jusuf Muçani, Bishqemi, Gjormni, Kocenja, Bizhuta, Gjormi, Kulla e Paprit, Budini,

Greçani, Kuqani, Kacabeza, Hasneki, Kusha547

. Nëpunësit e kësaj drejtorie A. Hamza

Përmeti si krahinar, Bedri Bejtja, sekretar, Qazim Gjevori shkronjës dhe Sali Hysen

xhandar548

. Në 17 maj të 1916 sipas urdhërit të nënprefekturës së Elbasanit dhe nevojës

së madhe të vendit u vendos të formohej në këtë drejtori një pleqësi me anëtarët e

mëposhtëm: Ramazan Dybeli, përfaqësues i katundit të Carabezës, Dullë Selimi,

përfaqësues i katundit të Krrabës, Halil Hasa, përfaqësues i katundit të Bishqemit,

Sejfedin Gjata, përfaqësues i katundit të Pajovës.549

Drejtoria e Shpatit me këta nëpunës: Hysein Plangarica krahinar, Veniamin

Jakovi, sekretar, Musa Shehu, mësues i shkollës së Shpatit.550

Për këtë drejtori mungojnë

të dhënat në drejtim të katundeve të saj.

Komanda ushtarake Austro-Hungareze në atë kohë i paguante Mydirët (qeveritarë

me funksione civile) me një rrogë prej 180 koronash në muaj, ndërsa sekretarët me rreth

80 korona në muaj. Rrogat e tyre paguheshin në fund të çdo muaji. Njoftimi për

dekretimin e emërimit të tyre dhe për marrjen e rrogave merrej përsipër po nga kjo

komandë551

. Mydirët nuk kishin të drejtën e urdhërimit mbi xhandarmërinë dhe policinë,

duke mos pasur forcën e duhur për të bashkëvepruar për sigurimin publik552

.

Në qytetin e Elbasanit rezultonin gjatë periudhës 1916-1917 këta nëpunës të

administratës553

.

Nënprefektura e Elbasanit me nënprefekt Abdyl Ypin (deri në gusht të 1916),

mbas kësaj datë u vendos Dervish Hima i cili qëndroi në këtë post deri në vitin 1917.

Nënprefekti paguhej me një rrogë mujore prej 400 korona. Detyra e nënprefektit

mbështetej në administrimin e punëve civile, mbikqyrjen mbi tatimet e arsimit dhe mbi

policinë vendase, mbajtjen e korrespondencës dhe zbatimin e urdhërave që vinin nga

komandanti i rrethit, kontrollin mbi përdorimin e ligjeve në fuqi si dhe mbikqyrjen,

drejtimin e zyrave dhe të nëpunësve, nën varësinë e tij. Ai paraqiste propozime për

547

AQSH, F. Delegatësia e Punëve të Brendshme, 1918, Janar 2, D. 4, Nr 4, fl1 548

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 4, fl 4. 549

AQSH, F. 271,viti 1916, D. 1, fl 7. 550

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 29-57, fl 154. 551

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 57, fl 154. 552

AIHT, Vj: 28-6-659, Raport mbi ndarjen e qarqeve dhe komunave në Shqipëri 24 maj- 10 qershor 1918. 553

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 57, fl 20; AQSH, F. 271, viti 1917, D. 9, 75, fl 6-31, 48-52;

169

kryerjen e punëve botore, për zhvillimin e bujqësisë, ekonomisë pyjore, tregtisë si dhe

ndërmjetësonte midis autoriteteve ushtarake e popullit, në të gjitha çështjet që kishin të

bënin me ushtrinë dhe furnizimin e tyre me ushqime554

.

Funksionin e përkthyesit e kryente Aleksandër Xhuvani i cili paguhej me një pagë

mujore prej 200 korona, dhe si sekretar punonte Zihni Bordi me një pagesë prej 120

koronash në muaj. Zyrën arkivore e drejtonte Galip Beu, i cili paguhej me 100 korona,

ndërsa si shkrues punonin Ibrahim Zenelhoxha me rrogë mujore 70 korona, Demir

Librazhdi me 30 korona dhe shërbëtor Alush Narazani me rrogë mujore 40 korona.

Në nënprefekturën e Elbasanit gjatë vitit 1916 funksiononte zyra e sheriatit me

Ahmet Raif Efendiun në funksionin e kadiut që paguhej me 200 korona në muaj si dhe

Sulejman Mulla Jonus në funksionin e shkruesit me një pagesë mujore prej 100 korona.

Gjatë vitit 1917 Ahmet Raif Efendiu krahas detyrës së kadiut ushtronte edhe atë të

myftiut me një pagë mujore 320 korona. Sulejman Mulla Jonuz u emërua në postin e

kryesekretarit të gjykatës fetare me një pagesë prej 320 koronash në muaj. Funksionin e

shkruesit e kryente Qazim Xhani (deri me 30.07.1917) me rrogë mujore 74 korona,

ndërsa atë të shërbëtorit Demir Sokoli me 70 korona.555

Në Gjykatën Fillore të Elbasanit rezultonin këto nëpunës: në postin e Presidentit

të Përkohëshëm deri në shtator 1916 punoi Abdyl Kerim Çelo me pagesë mujore prej 300

koronash, ndërsa nga shtatori 1916-1917 në këtë post u vendos Tefik Delvina i cili

paguhej me 360 korona në muaj. Rolin e nëpunësit të gjykatës gjatë vitit 1916, e kryenin

Mehmet Emin Meto dhe Josif Konstandin Mima, ata pagueshin secili me 280 korona në

muaj. Punën e shkruesit e kryenin Beqir Gjirgjani, Mustafa Zyma dhe Sulejman Ali që

paguheshin respektivisht me nga 150 dhe 80 korona në muaj. Si shërbëtor punonte

Mustafa Kodra me 80 korona në muaj556

. Gjatë vitit 1917 si pjestarë të gjykatës fillore

rezultonin Mehmet Emin Meto, Mehdi Barxhi me 300 korona në muaj, ndihmës gjykatës

Hamdi Tirana me 280 korona, kryesekretar Beqir Gjergjani me 180 korona, komunikues

Demir Hasan Samarxhiu me 100 korona, sekretar Tefi Leka 160 korona, shkrues Demir

Sokoli me 160 korona, përmbarues-noter Hysejn Plangarica me 240 korona dhe si

shërbëtor Xhaferr Domi me 60 korona në muaj.

554

AIHt, Vj: 28-6-659, Raport mbi ndarjen e qarqeve dhe komunave në 24 maj-10 qershor 1918. 555

AQSH, F. 271, viti 1917, D. 75, fl 48-52. 556

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 57, fl 20.

170

Zyra e Financave gjatë vitit 1916, kishte në përbërje të saj gjashtë nëpunës dhe një

shërbëtor. Ajo drejtohej nga Ymer Stringa i cili paguhej me 300 korona në muaj. Si

arkëtar punonte Mehmet Stringa me 150 korona në muaj. Rolin e nëpunësit e kryente

Demir Zenelhoxha me 150 korona. Kjo zyrë kishte në përbërje edhe tre punonjës që

paguheshin me 80 korona secili dhe Kjasim Cenkon si shërbëtor me 40 korona557

. Gjatë

vitit 1917 kjo drejtori drejtohej nga Ahmet Dakli me rrogë 350 korona në muaj, ndërsa në

Peqin zyra e financave drejtohej nga Ymer Spahiu558

.

Gjatë 1916, zyra e Tapisë përbëhej nga Bali Bej Tela drejtues i saj që paguhej me

160 korona dhe Ali Tapia sekretar me 80 korona. Banka drejtohej nga Mehmed Seri i cili

paguhej me 80 korona në muaj. Gjithashtu si nëpunës i vakëfit në Elbasan gjatë 1916,

punonte Mehmet Bejtja me 150 korona pagesë në muaj dhe si shkrues Novruz Xhafa me

80 korona559

. Gjatë vitit 1917 në zyrën e kadastrës si nëpunës zyre u emërua Izet Haxhi

Musaj me 100 korona në muaj.

Si mësues të shkollës popullore të Elbasanin gjatë 1916, punonin Ahmet Gashi

me 100 korona në muaj, Fejzulla Guranjaku me 120 korona, Mustafa Curri dhe Filip Leci

me nga 120 korona, Abedin Çaushi me 90 korona, Simon Shuteriqi, Xhafer Dede,

Ibrahim Derani me nga 80 korona. Shërbëtor Xhafer Abdulla me 40 korona. Ndërsa gjatë

1917, në krye të shkollës Normale u emërua Aleksandër Xhuvani560

.

Ndryshime në rang drejtorie ka pasur si më poshtë:

Si drejtor i Dumresë në 29 dhjetor të 1917 u emërua Mehmet Alizoti, dhe si shkronjës Jan

Dodbiba. Ndërsa në Drejtorinë e Shpatit, në vend të shkronjësit të krahinës Qazim Xhani,

u emërua Dhimitër Pema, i cili filloi punë në 9 gusht të 1917, pasi shkronjësi i

mëparshëm u emërua në gjykatën fetare të Elbasanit561

.

Autoritetet austro-hungareze ngritën në Elbasan e në disa qytete të tjera zyra

ushtarake, ku rekrutuan ushtarë shqiptarë, të cilët drejtoheshin nga oficerët austriakë. Në

të njëjtën kohë u morën masa mbi përgatitjen e rekrutëve dhe të mobilizuarve shqiptarë

për të krijuar brenda një kohe të caktuar një milici shqiptare për mbrojtjen e vendit.

Rekrutimi u bë në dy mënyra: me anë të propagandës për paraqitjen e tyre vullnetarisht,

557

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 57, fl 20. 558

AQSH, F. 271, viti 1917, D. 75, fl 48-52. 559

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 57, fl 20. 560

AQSH, F. 271, viti 1917, D. 9, 36, fl 6- 31. 561

AQSH, F. 271, viti 1917, D. 9, 36, fl 6- 31.

171

apo duke e detyruar popullsinë nëpërmjet përdorimit të forcës. Rekrutimi i këtyre të

rinjve u bë në shumë katunde të kësaj treve si nga, Qukësi, Çermenika, Krraba, Belshi,

Dumreja e të tjerë. Sipas urdhrave të Komandos austro-hungareze, këta ushtarë sipas

nevojave ushtarake, dërgoheshin drejt Komandës Qendrore në Tiranë. Me synim

grumbullimin e sa më shumë vullnetarëve prej saj u bënë disa lëshime si vendosja pranë

çdo batalioni milicie flamujve shqiptarë, si dhe u plotësua formula e betimit me një thënie

plus, që kishte të bënte me mbrojtjen e Shqipërisë. Gjithashtu rekrutët shqiptarë do të

paguheshin dhe ushqeheshin si çdo ushtar i perandorisë Austro-Hungareze. Ndërkohë u

morën masa për krijimin e një milicie, shqiptare me rreth 5600 vetë, si etapë e parë drejt

krijimit të një ushtrie shqiptare562

.

Një ndër shqetësimet më të mëdha të komandës ushtarake gjatë muajit prill 1916

ishte problemi i uniformave të policëve dhe i xhandarëve. Uniformat e tyre kishin një

shirit të thjeshtë kuq e zi tek qafa, ndërsa oficerët krahas shiritit mbanin edhe një

shqiponjë të qëndisur me ar, e cila simbolizonte stemën shqiptare që në kohën e

qeverisjes së përkohshme të Vlorës563

. Masa u morën për ndalimin e mbajtjes së tyre dhe

zëvendësimin e uniformave me emblema dypalëshe564

.

Në fund të majit të 1916 formacionet shqiptare të batalioneve të I-rë, III-të, VIII-

të komandoheshin dhe ishin nën influencën e Ahmet Zogut. Sipas një raporti të Shefit të

Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Austro-Hungareze mbi gjendjen e tyre, pasqyrohej

shqetësimi mbi shenjat demoralizuese gjithnjë e në rritje në këto formacione, “duke

marrë dalëngadalë karakterin e një revolte”565

. Po vihej re refuzimi gjithnjë e në rritje i

kryerjes së çdo shërbimi të mëtejshëm, si dhe një “qëndrimi krejt pasiv i Ahmet Zogut”566

.

Ndërkohë propaganda italiane ishte gjithnjë në rritje kundër politikës së ndjekur nga

austro-hungarezët, duke ndikuar shumë jo vetëm në rradhët e këtyre batalioneve, por

edhe në drejtim të popullsisë shqiptare, nëpërmjet ofrimit të të hollave, veshjeve,

ushqimeve e të tjerë567

.

562

AIHT, Vj: 26-7-724. 563

AIHT, Vj: 26-6-615, Raport mbi emërimin e nëpunësve të rinj dërguar konsullit Kral në Shkodër, 6 prill

1916. 564

AIHT,Vj: 26-6-617. 565

AIHT,Vj: 26-7-720. 566

AIHT,Vj: 26-7-720. 567

AQSH, F. 271,viti 1916, D. 20, fl 9.

172

Nga ana e autoriteteve austro-hungareze në Elbasan, ka pasur raste abuzimesh me

detyrën, në drejtim të oficerëve dhe ushtarëve shqiptarë. Përmendim rastin e një oficeri

elbasanas të dënuar Abas Hilmi, i cili në një letër drejtuar të gjithë bashkatdhetarëve të tij

i njoftonte se: “Sado qi i kam shërbye me besnikëri Mbretërisë Austriake, Zoti asht i

drejtë! Pa pasur ndonjë faj po vihem në plumb, me shpifjet të një oficeri austriak”. Letra

mban nënshkrimin: “Rroftë Shqipëria! Rroftë Mbreti Vid”568

. Edhe elbasanasi, Abas

Taushani i cili shërbente si oficer i ushtrisë shqiptare u pushkatua prej komandës austro-

hungareze në Fier, bashkë me Kamber Benjën dhe Behexhet Manastirin, oficerë

shqiptarë, për arsye se zbuluan grabitjet e bëra nga ushtarët austriakë në Apolloni, duke

dalë në mbrojtje të vlerave kombëtare.

Këto autoritete nga periudha 24 prill deri në 4 nëntor të 1916 morën masa të

shumta konkretisht në drejtim të mbledhjes së detyrueshme të armëve në të gjitha

krahinat e Elbasanit. Të gjitha krahinat gjatë kësaj periudhe kanë mbajtur një

korrespondencë të rregullt, mbi mbledhjen e armëve, sasinë, dhe dërgimin e listave të

personave që u janë lejuar si roje të katundeve569

. Autoritetet në Elbasan, mbas njoftimit

të marrë nga komunat mbi grumbullimin e armëve, dërgonin një përfaqësues (oficer), për

shoqërimin e tyre për në Elbasan. Për ruajtjen e rendit e vendosjes së qetësisë autoritetet

në Elbasan nxorrën edhe një ligj të posaçëm, më 29 gusht të 1916. Ky ligj iu transmetua

kryepleqve të katundeve të ndryshme të kësaj treve. Sipas raportimeve të kohës,

pothuajse rendi dhe qetësia në këtë trevë ishte vendosur, përveç disa vjedhjeve të vogla

në disa katunde të krahinës së Çermenikës si dhe të rasteve të pakta të mosbindjes për

dorëzimin e armëve570

. Për eleminimin e këtyre problemeve, në tetor 1916, nga

autoritetet ushtarake u arrestuan në Çermenikë 13 persona për vjedhje571

. Gjithashtu u

krye çarmatosja e fshatit Polis i madh, ku u konfiskuan 42 pushkë dhe u arrestuan 6

burra572

.

Gjatë kësaj kohe austro-hungarezët për interesat e tyre politike, ushtarake dhe

tregtare morën masa, për ndërtimin e zyrës postare të Elbasanit, që u çel në tetor të 1916

568

Nosi, Studime Historike, 256. 569

AQSH, F. 271,viti 1916, D. 20, fl 10. 570

AQSH, F. 271. Viti 1916, D. 3, fl 3. 571

AIHT,Vj: 26-18-1805, Relacion politik-administrativ i komandës së korparmatës XIX, 24 tetor 1916. 572

AIHT,Vj: 26-18-1814, Relacion politik-administrativ për muajt tetor-nëntor 1916 .

173

për përdorim nga ana e tyre, ndërsa për popullin u çel në 1 nëntor 1916573

. Gjithashtu, në

tetor 1916 Korpskomanda nxorri urdhërin mbi përdorimin e bankënotave austro-

hungareze në pagesë, që pagesat e prapambetura (taksat), krahas të hollave të

mëparshme, mund të shlyeshin edhe me karta austro-hungareze574

. Ndërsa për furnizimin

me mallra të nevojshme si: sheqer, kafe, shkrepse, vajguri, letra cigaresh, në

bashkëpunim me Shoqërinë Anonime Tregtare dhe të Transportit në Vjenë, u lejua nga

autoritetet austro-hungareze krijimi i një agjensie tregtare në Elbasan, me të cilën mbanin

lidhje të gjithë tregtarët e kësaj treve575

.

Për mbajtjen e ushtrisë, komanda austro-hungareze mbante një korrespondencë të

rregullt me krahinaritë për sigurimin e kuajve, kullotave, barin e livadheve dhe të një

sasie të konsiderueshme dhensh e drithi si ushqim. Këto vendime dëmtuan rëndë

ekonominë e brishtë dhe forcat prodhuese të kësaj treve. Raste të abuzimeve ka pasur

pothuajse në të gjitha katundet e kësaj nënprefekture. Krahinarët dhe pleqësitë e këtyre

krahinave, nëpërmjet korrespondencave dhe ankesave të shumta, i janë drejtuar

nënprefekturës së Elbasanit mbi vjedhjet e shumta të kryera nga persona me uniformë

ushtarake, për shpërdorimin e detyrës dhe të pozitës zyrtare të disa dragomanëve e

xhandarëve, si dhe të nëpunësve të tjerë të administrates, jo vetëm në qytet, por edhe në

krahinaritë e tij.

Të shumtë ishin ushtarët austro-hungarezë, të cilët nëpërmjet ushtrimit të forcës u

merrnin fshatarëve, bagëti, prodhime të ndryshme etj. Drejtoria e krahinës së Zaranikës,

si dhe ajo e Çermenikës, i drejtoheshin nëpërmjet telegrameve të kohës nënprefekturës,

duke e njoftuar se, “gjindarët e këtushëm janë hajdutë, keqpërdorin postin duke i dhënë

leje katundarëve për tu sjellë kundra urdhrave në fuqi”. “Kërkojmë në mënyrë urgjente, –

shkruhej më tej, - marrjen e masave për ndërrimin e tyre me gjindarë jabanxhinj”576

.

Ankesa drejtuar Elbasanit janë bërë nga popullsia e trevës edhe për grumbullimin e vajit,

duhanit dhe të barit të thatë për ushtrinë austro-hungareze, si dhe ndaj arrestimeve të

shumta të fshatarëve, që kishin bërë rezistencë ndaj marrjes së kashtës nga këta

573

AIHT,Vj: 26-18-1814, Relacion politik-administrativ për muajt tetor-nëntor 1916 . 574

AQSH, F. 271, 1916, Tetor 5, D. 57, fl 133. 575

AIHT,Vj: 26-8-802, Relacion i Konsullit Kral në Shkodër dërguar baroni Burian në Vjenë, 4 korrik

1916. 576

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 17, fl 8-10.

174

ushtarë577

. Përsa i përket dëmeve të shkaktuara nga ushtria austro-hungareze në xhamia,

shkolla, dhe hanet e zyrës së vakëfit në këtë nënprefekturë, ato kapnin shifrën prej rreth

24760 koronave578

. Për këto dëme kjo zyrë i është drejtuar disa herë nëpërmjet ankesave

sundimtarisë (nënprefekturës) së Elbasanit, ku i kërkonte marrjen e masave të

menjëhershme për shlyerjen e dëmeve të bëra nga ushtarët austro-hungarezë.

Edhe në zonën e Peqinit, si dhe në disa katunde si, Murriz, Hajdaran, Balaj, Lekaj,

Kosharë, Dardhës, Kupas, Gjyshaj, Allprenaj, në krahinën e Darësisë etj, ka pasur raste

abuzimi nga komanda austro-hungareze, duke e parë të udhës të përdorte taksat e

grumbulluara nga këto katunde, duke mos i dorëzuar ato në zyrën financiare të Peqinit.

Deri në vitin 1917 këto katunde ishin pjesë e kazasë së Peqinit dhe më pas, pa ndonjë

urdhër zyrtar, këto u lidhën me nënprefekturën e Lushnjes579

. Këto masa e vendime

sollën pakënaqësi dhe shtim të urrejtjes, jo vetën në popull, por edhe në rradhët e

atdhetarëve elbasanas që kishin trumbetuar ardhjen dhe pranimin e forcave austro-

hungareze, me besim të plotë në “rolin çlirimtar të Vjenës”580

. Komanda e korpusit të

XIX-të në Shkodër për të siguruar unifikimin e veprimeve të komandantëve të ndryshëm

dhe për të shtuar besimin në popull, mori masa për formimin në Elbasan dhe në qytete të

tjera të komisioneve për hetimin e ankesave, gjetjen e fajtorëve, dënimin e tyre dhe

vendosjen e sigurisë publike581

.

Në 17 gusht të 1916, për nder të Perandorit të Austro-Hungarisë, përfaqësuesit e

Kryesisë së Elbasanit lëshuan deklarata festimesh nga Elbasani, drejtuar nënprefekturave

dhe krahinave të ndryshme, për të festuar për nder të tij dhe për ta falenderuar për

gjithçka që Austro-Hungaria kishte bërë për çështjen shqiptare. Deklaratat mbajnë

nënshkrimin e patriotit Ahmet Daklit si përfaqësues i bashkisë dhe të Dervish Himës si

nënprefekt i këtij qyteti582

. Në një telegram në shtator 1916 dërguar “Sundimtaries

s’Elbasanit”, paraqiten urimet e përfaqësuesve të Gramshit për kremtimin e ditës së

“emnimit të Lart Madhërisë së tij Perandorit Austro-Hungarez Franc-Jozefit”, ku

577

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 49, fl 3. 578

AQSH, F. 271, viti 1917, D. 36, fl 8. 579

AQSH, F. Ministria e Punëve të Brendshme, viti 1920, D. 394, fl 53. 580

Historia e Popullit Shqiptar vëll III, 86. 581

AIHT,Vj: 26-18-1859, Relacion i Konsullit Kral dërguar Baronit Burian në Vjenë, 5 mars 1916. 582

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 7, fl 16.

175

theksohej se, “Kombi shqiptar e njeh si të vetmin shpëtimtar të Shqipërisë” gjithashtu u

bënë manifestime të të gjithë popullsisë mes brohoritjesh, rroftë mbreti ynë”583

.

Në trevat në jug të Shkumbinit ekzistonte një situatë politike e vështirësuar së

tepërmi, përballë propagandave të huaja si: italiane, greke, esadiste, madje edhe bullgare

të drejtuara kundër Austro-Hungarisë584

. Ata shfrytëzuan rrethanat për të kundërvënë

opinionin kundër austro-hungarezëve: “Austro-Hungaria nuk lejon një Shqipni autonome,

-ishte një nga këto parrulla, - kjo mund të pritet vetëm nga Italia dhe Esadi”585

. Fijet e

kësaj propagande në Elbasan lidheshin me Hasan Biçakun dhe në Peqin me Kadri

Bonatin. Ndërsa punën agjitative dhe shumë të rrezikshme të propagandës greke në

Shqipërinë e mesme e kryente metropoliti ortodoks i Durrësit586

.

Gjatë muajve mars-shtator të 1916 në trevën e Elbasanit ashtu si në të gjithë

vendin ekzistonte një situatë e rëndë politike dhe ekonomike.

Në fushën politike, kryesisht si pasojë e propagandës së lëvizjes esadiste,

influenca e saj në këtë nënprefekturë vazhdonte të ishte prezente. Shtimi i saj, shoqëruar

me intriga të shumta e detyruan Aqif Biçakçiun, që në 22 qershor 1916 t’u dërgonte një

letër ankesë komandës së lartë të ushtrisë Mbretërore të Austro-Hungarisë në Shkodër ku

e informonte hollësisht mbi politikën e ndjekur nga Esat Toptani që nga periudha e

Shpalljes së Pavarësisë, deri në qershor të 1916; për bashkëpunimin e tij me Serbinë,

Malin e Zi, Francën dhe Italinë; për dorëzimin e Shkodrës Malit të Zi në pranverë 1913,

për organizimin e mbledhjes së Krujës për ta shpallur veten mbret të Shqipërisë, dhe

krijimin e Pleqësisë së Shqipërisë së Mesme, përpjekjet për të ngjallur rrëmujë kudo. Më

tej ai shprehej, se nxitja e Dervish Biçakut ishte bërë prej Esatit për të propaganduar

kundër, “qeverisë së Vlorës, Ismail Qemalit dhe kundër meje”587

.

Në këtë letër shpreheshin ankesat dhe pakënaqësitë, që kishte pasur Aqif Pasha

dhe patriotë të tjerë, lidhur me përkrahjen e Esat Pashës dhe Dervish Beut nga Princ Vidi.

Ai e njoftonte Komandën Mbretërore për gjendjen e vështirë ku ndodhej vendi dhe i

583

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 7, fl 17. 584

AIHT,Vj: 26-17-1786, Relacion i zyrës së zbulimit në Elbasan dërguar Komandës së Korparmatës së

XIX, 22 prill 1916. 585

AIHT,Vj: 26-6-626, Relacion i zyrës së zbulimit në Elbasan dërguar konsullit Kral në Shkodër, 15 mars

1916). 586

AIHT,Vj: 26-17-1780, Relacion i toger Bajram Fevzi mbi gjendjen politike në Shqipërinë e mesme

dërguar Baronit Burian Vjenë, 20 maj 1916. 587

AQSH, F. 271, 1916, Qershor 22, D. 95, fl 10.

176

kërkonte marrjen e masave mbi dënimin në gjykatën ushtarake të Dervish Biçakut dhe të

të gjithë atyre individëve, pasues të politikës së Esatit, të cilët nuk hiqnin dorë nga

ndërmarrja e propagandave të tilla588

. Mbi qëndrimet politike dhe propagandistike që

mbaheshin në katundet e Dumresë komanda ushtarake, por edhe autoritetet e

nënprefekturës ishin në dijeni589

.

Esat Toptani për këto autoritete përbënte padyshim një nga elementet bartës të

pakënaqësisë në vend. Në 3 gusht 1916, Komanda Ushtarake Austro-Hungareze nxorri

një urdhër me anë të së cilit i drejtohej personave privatë, qofshin shqiptarë ose të huaj, të

cilët ishin dëmtuar rëndë nga Esat Toptani, ose nga ndjekësit e tij, ku i drejtonte ata pranë

autoriteteve të gjykatoreve civile, për shqyrtimin e të drejtave të tyre “për me pasë

shpërblimet e dëmeve që i ka pasë kryer Esat Toptani si kryetar i qeverisë”. Ai, sipas

urdhërit, duhej të përgjigjej për të gjitha dëmet e bëra dhe “pasuria i’u sekuestrua”590

.

Edhe pse zonat që përfshinin dy anët e Shkumbinit kishin kondita të favorshme

klimaterike dhe gjeografike, për kultivimin e kulturave të ndryshme si misri, orizi, ulliri

dhe fiku, në popull ekzistonte një gjendje e vështirë ekonomike591

. Kjo për disa arsye, kur

kishte një mungesë të madhe të drithit, nga shkaku se prodhimi i tij vitin që shkoi ishte i

pakët dhe kur ushtria serbe, duke kaluar në vend kishte grabitur, djegur, dhe përdorur për

nevojat e saj, pjesën më të madhe të këtij prodhimi. Për shkak të luftës, rrugët ekzistuese

ishin prishur, qoftë për arsye politike apo ushtarake dhe kur nga lufta e përgjithshme,

tregtia nga deti ishte paralizuar dhe nga viset e tjera nuk mund të sillej drithë për të

plotësuar nevojat e brendshme të popullsisë. Kjo situatë e vështirë në pranverë-verë dhe

më tej, do të sillte një zi të madhe buke.

Bashkia e Elbasanit, duke u përballur me situatën e vështirë ekonomike dhe

mungesën e bukës, mori masa në mars 1916 për ngritjen e një komisioni të posaçëm të

zgjedhur nga populli. Komisioni në përbërjen e tij kishte si kryetar Qemal Beun dhe si

anëtarë: Rrapush Demetin, Emin Haxhiademin, Ibrahim Mirakun, Xhaferr Dardhën,

588

AQSH, F. 271, 1916, Qershor 22, D. 95, fl 10. 589

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 37, fl 3 Njoftime të Krahinarit të Belshit mbi qendrimin politik të mbajtur

në këtë zonë nga Hoxhë Haxhi Aliu si esadist. 590

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 8, fl 4. 591

AIHT,Vj: 26-20-202, Raport dërguar konsullit në Shkodër mbi situatën në Shqipërinë e mesme viti

1916.

177

Hysen Daklin, Grigor Nosin, Grigor Cilkën, Lef Nosin592

. Ky komision ishte i detyruar të

bashkëpunonte me komandën austro-hungareze në këtë trevë, duke i raportuar çdo

problem të kohës593

. Komandanti ushtarak në Elbasan i raportonte në 30 mars konsullit

Kral në Shkodër se, “rajoni i Elbasanit s’ka gja më për të ushqyer popullin, merrni masat

e nevojshme”594

. Bashkia e Elbasanit duke e ndjerë këtë mjerim të madh mori masa në

zgjidhjen urgjente të këtij problemi.

Ky komision mbas mbledhjes së organizuar dhe mbas sigurimit të të dhënave mbi

gjendjen ekzistuese të krijuar pas evakuimit të forcave serbe arriti në përfundimin se

duhej të ishin marrë masa me kohë, për të përballuar këtë nevojë të madhe të vendit aq

më tepër, që autoritetet përkatëse ishin vënë në dijeni për situatën e vështirë që i kanosej

popullit shqiptar. Masa u morën për njoftimin e të gjitha krahinave të Shqipërisë së

Mesme për formimin e këtij komisioni që do të kujdesej për këtë nevojë të madhe.

Komisioni i rekomandonte autoriteteve, të ulnin çmimin e drithit dhe shitja e tij të mos

bëhej si më parë, pasi populli nuk kishte mundësi për ta paguar atë595

. U vendos nga

komisioni që të çoheshin në Evropë tre delegatë, që do të përpiqeshin për të siguruar tek

Fuqitë e Mëdha mundësinë për të sjellë drithë lirisht nga kontinenti amerikan për në

portin e Durrësit, drejt viseve të Shqipërisë.596

Për të tre delegatët do të paguhej një

shumë prej 300 napolonash. Shpenzimet e udhëtimit të tyre u morën përsipër nga disa

qytete. Elbasani, Durrësi, Berati dhe Tirana do të paguanin nga 50 napolona; Lushnja,

Fieri, Peqini dhe Kavaja nga 25 napolona.

Misioni i këtij delegacioni do të ishte njerëzor dhe jo politik. Si përfaqësues të

Elbasanit dhe pjesëtarë të komisionit u zgjodhën: Grigor Cilka, Lef Nosi dhe Mithat bej

Frashëri597

. Por, sipas burimeve dokumentare të datës 7 prill 1916, marrim vesh se

ndërkohë ishte hequr dorë nga dërgimi i këtij delegacioni në Evropë, për sigurimin e

drithit598

. Arsyet e kësaj tërheqje mund të kenë qenë të shumta, por arsyeja kryesore ka

592

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 36, fl 5 593

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 41, fl 3. 594

AIHT,Vj: 26-12-1280, Raport nga Elbasani dërguar Shkodrës mbi gjendjen e vështirë ekonomike në

Elbasan. 30 mars 1916. 595

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 36, fl 5 596

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 36, fl 6-7. 597

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 36, fl 6-7. 598

AIHT,Vj: 26-12-1234, Raport nga Elbasani dërguar konsullit Kral në Shkodër, 7 prill 1916.

178

qenë pamundësia për t’u larguar nga vendi nëpërmjet detit, si pasojë e luftës së

përgjithshme.

Këto krahina e vazhduan megjithatë aksionin e nisur. Ata dërguan në Shkodër

pranë autoriteteve austro-hungareze tre përfaqësuesit e tyre: Lef Nosin për Elbasanin,

Jahja Efendiun për Durrësin dhe Bej Muhamedan Vrionasin për Beratin, me synim

njohjen e këtyre autoriteteve me gjendjen e vështirë në sigurimin e drithit për

popullsinë599

. Gjithashtu ata kërkuan ndërhyrjen e tyre pranë autoriteteve bullgare, për

sigurimin e lejeve për tregtarët elbasanas dhe të qyteteve të tjera, për blerjen e misrit në

rajonin e Strugës. Këto nisma kishin për qëllim lehtësimin e gjendjes së zisë së bukës që

mbizotëronte në atë kohë në Shqipëri dhe konkretisht në rajonin e Elbasanit.

Agravimi i situatës në maj 1916 e detyroi Kryesinë e bashkisë së Elbasanit t’i drejtohej

të gjithë drejtorive, për marrjen e masave për mbledhjen e kuajve, për t’i dërguar në

Durrës, me shpresë për furnizimin me drithë. Në letrën ankesë, drejtuar bashkisë së

Elbasanit, më 21 maj 1916, nga krahinari i Shpatit Hysein Plangarica, shkruhej se, “sipas

urdhërit të dërguar nga ju u bë organizimi me shpejtësi i gjetjes së 40 kuajve, për me i

çuar në Durrës për me marrë misër”. Më tej shprehej indinjata për mos marrjen e masave

të duhura nga bashkia, për t’i strehuar njerëzit për aq kohë, sa ishin në pritje të misrit.

Katundarët me kuaj mbetën 20 ditë duke pritur. Kështu shkruhej në letrat e tyre, “duke

qenë pa bukë u shtrënguam të rikthehemi duar bosh nëpër shtëpitë tona”600

. “Ju lutemi,

–thuhej më tej,- kur të sigurohet marrja e misrit, të na lajmëroni atë ditë që njerëzit të

mos kenë kohë me ndenjur, por të nisen aty ku ta kërkojë nevoja”601

.

Krahina e Shpatit përbënte një ndër ato zona, ku gjendja ekonomike ishte më e

vështirë, ku njerëzit vuanin prej një kohe të gjatë nga zia e bukës, ndaj ndihmesa dhe

përkujdesja për këtë vend të vobektë ishte urgjente. Gjendja në fakt mbetej e vështirë

kudo, edhe për shkak të vonesave të marra gjatë aksionit të furnizimit të Shqipërisë nga

autoritetet ushtarake austro-hungareze602

.

Në kushtet e situatës së vështirë ekonomike, autoritetet austro-hungareze, në

periudhën maj-gusht 1916, morën disa masa lehtësuese, duke hapur guzhina popullore,

599

AIHT,Vj: 26-12-1234, Raport nga Elbasani dërguar konsullit Kral në Shkodër, 7 prill 1916. 600

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 57, fl 25. 601

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 57, fl 25. 602

AIHT,Vj: 26-12-1280, Raport nga Elbasani dërguar Shkodrës mbi gjendjen e vështirë ekonomike në

Elbasan, 30 mars 1916.

179

duke hequr të gjitha taksat (përveç të dhjetës) të vendosura nga Esat Toptani, ose

“qeverisjeve vendjake”603

. Ata gjithashtu dërguan në Durrës dhe në Shëngjin dy vaporë të

ngarkuar me grurë e misër, duke i shpërndarë më pas në popull604

.

Letrat, drejtuar kryesisë së bashkisë së trevës rreth situatës së vështirë e mungesës

së drithit, kanë qenë të shumta. Këto i kemi hasur më së shumti gjatë muajit gusht, kur

situata e vështirë arriti kulmin. Më poshtë po citojmë përmbajtjen e njerës prej tyre, në 16

gusht 1916, nënshkruar nga përfaqësues të popullit si: Reshit Çelirama, Lef Nosi, Shefqet

Daiu, Dhimitër Papajani, Petro Xhufka, Dhimitër Papakristoja, Sulejman Narazani dhe

Xhaferr Sefa “Me trishtim të madh,-theksohej aty,- po shef populli i mëhallavet tona sot

çmimet e nalta qi po shiten të dhjetat e sivjeçshme. Kjo punë e pashpirt ka kallun tmerr e

dëshpërim në zemrat e popullit të mjerë se pas prishjes ekonomike e asaj të moralit,

njerëzija duhet me vdekur unikë”. Më tej, në letër bëhej thirrje për marrjen e masave të

nevojshme për të hapur një zyrë për shitjen e drithit në ato çmime, që mund t’i përgjigjej

fuqija ekonomike e popullit, duke qenë se ai ishte i vobektë605

.

Një problem tjetër i madh, krahas mungesës së drithit, ishin çmimet e larta dhe

spekulimet e bëra nga individë të ndryshëm, që përfitonin nga kjo situatë e vështirë, për

t’u pasuruar në kurriz të pjesës më të madhe të popullsisë. Kjo solli jo vetëm mjerim dhe

rrënim ekonomik, por çoi edhe në humbjen e moralit, shëndetit dhe në rritjen e

vdekshmërisë në rradhët e popullsisë së vobektë.

Autoritetet austro-hungareze megjithë masat e marra për përmirësimin e situatës,

nuk arritën të ulnin shkallën e lartë të mjerimit dhe as të shmangnin krizën e urisë.

Çmimet e ushqimeve nuk u ulën, përkundrazi, “çerekja e kallamoqit nga 6 mexhite që qe

në mars hypi gjer në 30 mexhide në muajt e mëvonshëm”606

.

Tabela e mëposhtme ofron një informacion të hollësishëm mbi spekulimet e bëra

me çmimin e misrit, para dhe pas marsit të 1916, duke iu referuar kursit të të hollave të

kësaj periudhe607

.

603

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 57, fl 7. 604

Vlora, Kujtime, 162. 605

AQSH, F. 271,viti 1916, D. 57, fl 15. 606

AQSH, F. 271,viti 1916, D. 57, fl 15 607

AIH, Vj: 26-2-268, Raport i autoriteteve Austro-Hungareze mbi rregullimin e qarkullimit të pareve në

Shqipëri, 6 gusht 1916.

180

Kursi i të hollave

qershor-korrik 1916.

Në mars çereku

i misrit shitej

6 mexhite

1 kg misër në

mars shitej

24 mexhite

Pas marsit

çereku i misrit

shitej 30

mexhite

1 kg misër pas

marsit shitej me

120 mexhite

Mexhitja vlerësohej me 5

korona

30 korona 120 korona 150 korona 600 korona

Napoloni vlerësohej me

30 korona

1 napolon 4 napolona 5 napolona 20 napolona

Nga të dhënat e mësipërme vihet re se çmimi i çerekut të misrit, pas marsit të

1916, ka pasur një rritje prej 120 koronash, ose 4 napolonash. Ndërsa çmimi për 1

kilogram misër, pas marsit ka pësuar një rritje prej 480 koronash, ose 16 napolonash. Në

të dyja rastet kemi një rritje prej 500% të çmimit të misrit, një rritje galopante, treshifrore,

me pasoja të rënda për tërë popullsinë e vendit.

Administrata austro-hungareze për të përmirësuar gjendjen, ndërmori masa dhe

vendosi kufizime në drejtim të popullsisë. Ndër to përmendim rekrutimin e vullnetarëve,

rekuizimet e kafshëve, ndalimin e mbajtjes lirisht të armëve e të tjerë. Këto masa nuk

gjetën mbështetjen e plotë të popullsisë. Pakënaqësia tek shqiptarët erdhi gjithnjë e në

rritje. Vetëm në dhjetor 1916 u caktua një ndihmë prej 100.000 koronash për

nënprefekturën e Elbasanit për problemin e drithit, nga të cilat rreth 4500 groshë i ishin

caktuar Gramshit608

. Ndihma e dhënë nënprefekturës së Elbasanit për problemin e drithit

në janar të 1917, nuk e ndryshoi situatën e vështirë, e cila u rëndua më tej kur në të gjithë

trevën pati një shtim të vjedhjeve, u përhapën sëmundjet infektive, si ajo e lisë dhe e tifos

dhe kur u rritën dëmet e shkaktuara nga ushtarët austro-hungarezë në prodhimet

bujqësore e në bagëti. Në këto rrethana edhe në mbjelljet e vjeshtës ishte kultivuar vetëm

1/3 e sipërfaqes që ishte mbjellë disa vite më parë609

. Sidomos ankesat e drejtuara

administratës së Elbasanit në këtë kohë ishin për “shpërthimin e vjedhjeve”. Ja çfarë i

shkruanin krahinarët e Çermenikës e të Krrabës përfaqësuesve të Elbasanit: “merrni masa

608

AQSH, F. 271, viti 1916, D. 36, fl 18. 609

AIHT, Vj: 26-18-1814, Relacion politik-administrativ për muajt tetor-nëntor 1916 .

181

sa më shpejt për të na dërguar armë të shumta, që ne këtu të pajisim policat e katundeve

tona, përndryshe vjedhjet s’ndalen dot”610

.

Kjo situatë e vështirë e detyroi kryesinë e nënprefekturës, që të merrte masa për

pajisjen dhe shpërndarjen e armëve, aty ku e kërkonte nevoja me synim mbajtjen e

situatës nën kontroll. U morën masa në janar 1917, për organizimin e një mbledhjeje të

përgjithshme, duke informuar dhe ndërgjegjësuar të gjithë kryepleqtë e katundeve për

rëndësinë e marrjes pjesë në këto mbledhje. Edhe situata në Elbasan gjatë muajve mars-

prill 1917, rezultonte jo e qetë, me një seri vrasjesh dhe atentatesh. Përmendim vrasjen e

qeveritarit të Peqinit në 3 mars, ekzekutimin e Osman Dehlës dhe dënimin me 15 vjet

burgim të rëndë të Hasan Xhemalit dhe Rexhep Haxhit, për shkak të kryerjes së një

atentati në drejtim të forcave ushtarake etj611

.

Në 14 gusht 1917 nga nënprefekti Dervish Hima u emëruan nëpunës të rinj të

Shpatit, Ali Gaçe dhe Nikoll Baloshi.612

Kjo për faktin e kërkesave të vazhdueshme të

bëra në drejtim të nënprefekturës për vendosjen e rendit dhe të qetësisë. Ja si i drejtohej

Dervish Hima në letrën e tij Drejtorisë së Dumresë në Belësh: “Mbas ankimeve qi na

paraqitët, kuptojmë se qetësia s’asht zgjidhur fare”. Më tej i tërhiqej vëmendja, që krahas

emërimeve të reja, nuk ishte marrë asnjë masë e duhur, “që secili të merrte të drejtën e

vet edhe të mos jepej shkak për ankime askujt”613

.

Gjendja shëndetësore ndërkaq ishte shqetësuese. Nga ana e autoriteteve austro-

hungareze u emërua në Elbasan në 7 janar 1917 Fetah Ceka, si mjek infeksionist me një

pagë mujore prej 100 koronash, për arsye të shtimit të sëmundjeve të lisë, tifos dhe

kolerës614

. Raste të të prekurve nga këto sëmundje ka pasur si në qytet dhe në katundet e

trevës. Raportime të shumta janë bërë nga mjeku Fetah Ceka drejtuar bashkisë së

Elbasanit mbi përhapjen e këtyre sëmundjeve dhe për masat e marra për shërimin e të

sëmurëve. Gjithashtu nga ana e komandës së distriktit u morën masa për ngritjen e një

spitali për kurimin e sëmundjeve veterinare615

.

610

AQSH, F. 271, 1917, Janar 23, D. 3, fl 16. 611

AIHT, Vj: 27-9-902, Raport mbi situatën politike, ekonomike dhe shoqërore në Elbasan dërguar

Shkodrës, mars- 15 prill 1917. 612

AQSH, F. 271, viti 1917, D. 9, fl 6-31. 613

AQSH, F. 271, 1917, Shtator 2, D. 3, fl 23. 614

AQSH, F. 271, viti 1917, D. 9, fl 65. 615

AIHT, Vj: 27-9-902, Raport inspektimi nga Elbasani dërguar Shkodrës, mars 1917.

182

Në kuadrin arsimor përgjatë vitit 1917 u bënë përpjekje, për hapjen e klasave të

reja në shkollën Normale si dhe për dhënien e bursave, nga 30-60 korona në muaj, për

normalistët e vobektë. Fillimisht ata plotësonin një kërkesën që konsistonte në plotësimin

e lutjes përkatëse të shkruar me dorë, e pajisur me pullën e monopolit dhe e vërtetuar prej

kryetarit të bashkisë, e vulosur prej nënprefektit e më pas i paraqitej për vendim

korpskomandës, me anë të qarkkomandës së tyre616

.

Masa të tjera, të aprovuara nga autoritetet austro-hungareze, në kuadrin e

zhvillimit kulturor të mëtejshëm të vendit, ishin edhe përgatitja e një numri të

konsiderueshëm fuqie mësimore profesioniste. Deri në qershor të 1917 vendi dispononte

një numër shumë të vogël fuqie mësimore të përgatitur. Për me i dhënë mundësi

mësuesve ekzistues për t’u përmirësuar nga ana profesionale korpskomanda urdhëronte

për funksionimin e kurseve të shkollës Normale në Elbasan edhe gjatë pushimeve verore

dhe frekuentimin e tyre nga të gjithë mësuesit, si ata në qytet e në fshatra, të cilët nuk

kishin përgatitjen e nevojshme shkollore. Njëkohësisht u morën masat e nevojshme për

strehimin e këtyre mësuesve. Numri i të frekuentuarve për Elbasanin, Gramshin dhe

Peqinin, në korrik 1917, ishte 80 dhe kohëzgjatja e kursit ishte dy muaj617

.

Në kushtet e këtij pushtimi, u vazhdua të ndiqej e njëjta politikë arsimore si më

parë. Si mësues u pranuan persona të cilët kishin kryer studimet e tyre në shkolla

pedagogjike, ose aftësinë e tyre e kishin provuar përpara një komisioni arsimor618

.

Emërime u bënë si në krahinat e kësaj nënprefekture, edhe brenda qytetit. Më poshtë po

rendisim disa nga këto emërime, në katundin Murriqan, Mirakë, Bixullë, Godolesh të

rrethit të Elbasanit, u emëruan Haxhi Ibrahim Zyrxhiu (17/3/1917), Qamil Xhani

(7/5/1917), Mustafa Gjergji dhe Abdyl Musai (shtator 1917), në katundin Cerrik (Krahina

Çermenikë) Xhaferr Muka (tetor 1917), në katundin Gjinar (Krahina Shpat) Anastas

Papajani (tetor 1917), në katundin Belësh (Krahina Dumre) Arif Guranjaku (tetor 1917)

dhe Ibrahim Shingjergji të cilët kishin si detyrë hapjen e një shkolle për të mësuar

popullsinë e kësaj zone619

.

616

AIHT, Vj: 26-2-213, Raport mbi Shkollën Normale të Elbasanit, 23 mars 1917. 617

AIHT, Vj: 271-11, Posta fushore 410 Kurse nga Normalja për mësuesit, 16 qershor 1917. 618

AIHT, Vj: 26-18-1805, Relacion politik e administrativ i komandës së korparmatës XIX, 24 tetor 1916. 619

AQSH, F. 271, viti 1918, D. 68, fl 4-6.

183

Në Peqin u emërua si mësues i popullit Sulejman Shqarri (1916-1917). Në

katundin Gjergjan u emërua nga ana e drejtorisë së përgjithshme në Shkodër Demir

Sokoli620

.

Në qytet u emëruan këto mësues, nga Drejtoria e Përgjithshme e Arsimit u emërua

si mësuese e parë në 11 prill 1917 në mësonjtoren femërore zonja Ceka, me një pagë

mujore 140 korona. Po nga kjo drejtori, për nevojat e saj në këtë nënprefekturë, u emërua

si mësuese Parashqevi Nase në 25 shtator 1917. Si drejtor i Shkollës Qendrore u emërua

Mustafa Curri (20 tetor 1917) në vend të Dhimitër Paparistos i cili për probleme

shëndetësore u largua nga detyra. Si mësues të kësaj shkolle u emëruan, Fetah Ekmeçiu,

Ahmet Gashi, në vend të Thanas Floqit, Ismail Haxhi Hysein me rreth 140 korona rrogë

mujore621

. Për përmirësimin e ambjenteve të shkollës së vajzave drejtori i saj nëpërmjet

një kërkese drejtorisë së arsimit pranë bashkisë së qytetit, shprehte nevojën e

domosdoshme për një ambjent më të madh e të përshtatshëm, për edukimin e tyre si dhe

të bëhej zhvendosja e saj nga shtëpia e Hysen Shingjergjit, tek mëhalla e Kalasë duke e

kthyer shtëpinë e Xhaferr Samarxhiut në 8 prill 1917 në një ambjent arsimor për

arsimimin e vajzave të qytetit622

.

Edhe gjatë vitit 1918 vazhdoi emërimi i mësuesve dhe hapja e shkollave të reja

me synim zhvillimin e arsimit në këtë trevë. Në fillim të vitit 1918 në Normalen e

Elbasanit me drejtor Aleksandër Xhuvanin vazhdonte frekuentimi i kurseve të shpejta për

kualifikimin e mësuesve, nëpërmjet dhënies së provimeve, si kusht për kualifikimin e tyre

dhe për marrjen e rrogës së plotë mujore623

. Në Elbasan ekzistonte një lidhje e

ndërmjetme midis inspektorit të Arsimit zotit Përmeti, me nënprefektin e Elbasanit

Dervish Himës dhe anëtarëve të këshillit të arsimit konkretisht: Ahmet Dakli, Lef Nosi,

Emin Haxhiademi, Ahmet Hastopalli, të cilët kontribuan në zhvillimin e arsimit të kësaj

treve, duke u përballur me problemet organizative, administrative e financiare të rrjetit

shkollor. Për të përballuar çdo urdhër të marrë nga këshilli i arsimit, mbi emërimin e

mësuesve të rinj, hapjen apo ristrukturimin e shkollave dhe për ndryshimin e rregullave

620

AQSH, F.271, viti 1917, D. 68, fl 12. 621

AQSH, F.271, viti 1917, D. 8, fl 5. 622

AQSH, F. 271, viti 1917, D. 9, fl 109. 623

Prifti, Dervish Hima, 114.

184

në shkolla, vihej në dijeni edhe Korpskomanda austro-hungareze624

. Përfaqësuesit e

arsimit në zonën e pushtimit austro-hungareze, duke përfshirë edhe Elbasanin, për

organizimin e rrjetit shkollor dhe zbatimin e neneve të saj, mbështeteshin në qarkoren

“Organizimi i përkohshëm i shkollave shqipe”, lëshuar nga Korpskomanda XIX, datë 20

shtator 1916.625

Me iniciativën e disa qytetarëve elbasanas, për të ndihmuar në zhvillimet arsimore

e kulturore të zonës, u formua një shoqëri me në krye Lef Nosin, synimi i së cilës ishte

blerja dhe vënia në shfrytëzim e një shtypshkronje. Efektet e kësaj iniciative ishin

pozitive për kohën, jo vetëm për Elbasanin dialekti i të cilit luante një rol të rëndësishëm

drejt një gjuhe letrare të përbashkët. Por stimul i jepej edhe mbarë jetës kulturore në

vend. Me aprovimin e korpsarmatës shtypshkronja u ble dhe në shkurt 1918, u vendos në

Elbasan626

. Vëmendje në fushën e arsimit iu kushtua edhe cilësisë.

Në nënprefekturën e Elbasanit në muajin gusht është bërë një inspektim i plotë,

nga Inspektoriati i përgjithshëm të Arsimit, mbi drejtoritë kryesore të saj, për gjendjen e

arsimit. Nga ky inspektim iu parashtrua me shqetësim të madh nënprefektit Dervish

Hima, mungesa e ndërtesave të shkollës në disa krahinari të kësaj nënprefekture, sidomos

gjendja e rëndë që ishte konstatuar në krahinarinë e Dumresë. Kryerja e këtij inspektimi e

detyroi Dervish Himën të merrte masa, duke urdhëruar kryepleqtë e këtyre krahinave, për

ndërtimin brenda një kohe sa më të shpejtë, të ndërtesave të reja që do të shërbenin si

mjedise shkollimi e arsimimi për popullsinë e katundeve të tyre. Për moszbatueshmërinë

e këtij urdhëri, nga ana e nënprefekturës krahas vërejtjeve, do të kryheshin edhe gjobitje

të rënda627

.

Për zhvillimin e arsimit në trevën e Elbasanit ka kontribuar edhe patrioti i shquar

Josif Haxhimima, i renditur ndër ata që deri në fund të jetës nuk rreshti së punuari e

luftuari për liri dhe kulturë kombëtare. Në vitin 1918, ai punoi për botimin e disa

dorëshkrimeve, duke bashkëpunuar ngushtë edhe me drejtorin e përgjithshëm të arsimit

Luigj Gurakuqin, që dorëshkrimet e tij mbi “njësimin ndër shkollat fillore” të shtypeshin

624

AQSH, F. 271, viti 1918, D. 68, fl 14. 625

Historia e Arsimit dhe e Mendimit Pedagogjik Shqiptar, 327. 626

AIHT, Vj: 28-9-920, Raport i Konsullit Kral në Shkodër mbi shërbimin e shtypit në Shqipëri, 27 shkurt

1918. 627

AQSH, F.271, viti 1918, D. 61, fl 24.

185

në shtypshkronjën e qytetit628

. Mbas marrjes së parapëlqimit nga komanda mbretërore në

Shkodër, Luigj Gurakuqi i shkruante me gëzim Inspektoriatit të Arsimit në Elbasan:

“Lajmëroni sa më shpejt Josif Haxhimimën, se puna jonë është parapëlqyer për botimin

së shpejti të 600 copë të dorëshkrimit mbi njësimin ndër shkollat fillore t’ulta”, duke u

vendosur edhe një shpërblim prej 500 koronash629

.

Me afrimin e datës së shpalljes së pavarësisë, me nismën e Aqif Biçakçiut, të

mbështetur edhe nga patriotë të tjerë elbasanas si: Aleksandër Xhuvani, Salih Çeka,

Ahmet Dakli, Lef Nosi e të tjerë, u vendos që ky përvjetor të kremtohej në qytetin e

Elbasanit. Në këtë kremtim madhështor në 28 nëntor 1917, mori pjesë e gjithë popullsia e

trevës së Elbasanit, jo vetëm, e qytetit por edhe e fshatrave përreth. Për organizimin e

këtij manifestimi dha ndihmesën e tij edhe zëvendës prefekti i Elbasanit Dervish Hima630

,

i cili mbajti dhe një fjalim, duke iu drejtuar me parrulla patriotike, jo vetëm popullit të

kësaj treve por shqiptarëve kudo që ishin.

Mbajtja e këtij manifestimi me karakter kombëtar u organizua në një situatë të

vështirë, ku jo vetëm qyteti i Elbasanit, por një pjesë e mirë e trevave shqiptare

vazhdonin të ishin nën pushtimin e Austro-Hungarisë. Manifestime të tilla u mbajtën

edhe në Peqin në periudhën nëntor-dhjetor të 1917 dhe në qytete të tjera të vendit.

Me botimin e Traktatit të Fshehtë të Londrës në nëntor të 1917, shqiptarët u

njohën me përmbajtjen e tij, duke mësuar edhe për shkeljen e së drejtës shtetërore të

vendosur në Konferencën e Ambasadorëve në Londër të vitit 1913. Njohja e këtij traktati

nuk u mirëprit nga rrethet patriotike dhe atdhetare si brenda, ashtu edhe jashtë vendit,

sigurisht edhe nga populli i thjeshtë, duke nxitur një valë zemërimi dhe protestash, jo

vetëm në qytetet më të rëndësishme, por edhe në fshatra të ndryshme.

Edhe në Elbasan botimi i këtij traktati u prit me indinjatë e shqetësim të madh,

duke u ngritur në protesta e manifestime. Me indinjatë të thellë u prit edhe nga diaspora

shqiptare jashtë vendit. Përpjekjet e vazhdueshme nga autoritetet ushtarake italiane, për të

siguruar mbështetjen e shqiptarëve, nuk ishin gjë tjetër veçse poropagandë e hapur për të

zbutur shqetësimin e tyre ndaj botimit të këtij traktati.

628

AQSH, F. 271,viti 1918, D.68, fl 18. 629

AQSH, F. 271,viti 1918, D.68, fl 18. 630

Prifti, Dervish Hima, 258.

186

Qytetet e Durrësit, Kavajës, Peqinit, Gramshit dhe të Elbasanit në mbledhjen e

organizuar në bashkinë e Durrësit më 26 shkurt 1918, vendosën që t’i drejtoheshin me një

protestë, autoriteteve të Monarkisë së Austro-Hungarisë, kundër propozimit të bërë nga

ministri bullgar në Berlin dr. Rizofi për ndarjen e Shqipërisë “Kundërshtojmë çdo

mendim e dëshirë që ka për qëllim coptimin e Shqipërisë e shkeljen e së drejtës të njoftum

prej Konferencës së Ambasadorëve të Londrës në 1913”,-theksohej në këtë protestë631

.

Interesant është fakti i ekzistencës së dy tezave mbi formulimin e kësaj deklarate. Grupi i

parë, në përbërje të të cilit ishin delegatët e Elbasanit Tajar Malëziu, Ahmet Dakli, dhe

Lef Nosi, mbronin tezën, që kësaj deklarate t’i shtohej një paragraf për rikthimin e Vidit

në Shqipëri. Ndërsa grupi tjetër, i përbërë nga delegati i Durrësit Mahmut Qazimi, i

Peqinit Kadri Beu, i Kavajës Sheh Tahsimi, përfaqësuesi i Gramshit Rifat Dyrmishi dhe

Sabri Gjini, (mjeku i bashkisë) nuk lejonin pranimin e kërkesës së Elbasanit. Pavarësisht

mosmarrëveshjeve palët ranë dakort për formulimin e saj, të cituar më lart632

. Vala e

zemërimit vazhdoi edhe në mars 1918, ku shqiptarët dolën në protesta kundër përmbajtjes

së Traktatit të Fshehtë të Londrës me thirrjet se, “...donin lirinë dhe për lirinë e për

vetëqeverimin do të luftojnë si kundër Italisë, ashtu edhe kundër Austrisë, ose kundër

cilësdo forcë tjetër pushtuese”633

.

Me rastin e përvjetorit të ardhjes së Vilhelm Vidit në tokën shqiptare,

përfaqësuesit e prefekturës dhe të bashkisë së qytetit të Elbasanit bënë përgatitje, për ta

festuar nëpërmjet një programi, i cili konsistonte në zbukurimin e qytetit me flamuj

kombëtarë, këndimin e këngëve patriotike nga fëmijët e shkollave dhe organizimin e një

manifestimi popullor në qendër të prefekturës, ku u mbajtën edhe fjalime në gjuhën

shqipe, një koncert festiv, dhe pritje në bashkinë e qytetit634

. Forcat austro-hungareze, jo

vetëm nuk lejuan këto organizime festive, por qortuan përfaqësuesit e prefekturës dhe të

bashkisë, për “papërgjegjshmërinë” e treguar duke kaluar çdo kompetencë administrative

të saj, “duke bërë politikë kombëtare”. Ndaj organizatorëve u ndoq politika e përndjekjes,

arrestimit dhe e burgosjes. Ndalimi i festimeve të përvjetorit të hipjes në fron të princ

Vilhelm Fon Vid, ngjalli reagime dhe pakënaqësi në vend. Reagimet dhe pakënaqësitë

631

Nosi, Dokumente Historike, 269. 632

AIHT, Vj: 28-39, Raporti i Shkodrës, 17 mars 1918. 633

Historia e Popullit Shqiptar, vëll III, 95. 634

AIHT, Vj: 28-37, Shtojca I e raportit, Shkodër, 17 mars 1918.

187

më të mëdha u vunë re në Elbasan. Pikërisht në këtë krahinë ishte shfaqur dëshira për

kthimin e Vidit më fortë se në krahinat e tjera në vend. Rryma Vidiste mbahej akoma

gjallë, falë edhe simpatisë së personaliteteve të tillë si: Lef Nosi, Ahmet Dakli, Tajar

Malësi Tetova etj. Nuk mund të hidhej poshtë fakti se, fijet e propagandës së Vidit në

Shqipërinë e Mesme bashkoheshin tek Aqif Pasha, dhe për shkak të marrëdhënieve të tij

me autoritetet ushtarake austro-hungareze635

.

Komanda austro-hungareze vazhdoi edhe gjatë vitit 1918, grumbullimin e të

djemve të rinj nga mosha 18-30 vjeç, me synim kryerjen e shërbimit ushtarak, sipas

nevojave të saj. Gjithashtu u morën një sërë masash të tjera në fushën e ekonomisë.

Kështu u mor në përdorim mulliri i Shën Arapit duke e vënë në punë me kapacitet të

plotë për nevojat e ushtrisë. Pronarët e këtij mulliri protestuan kundër kalimit të tij në

duart e forcave austriake, por nuk u arrit rikthimi i tij pronarëve636

. U vendos gjithashtu

një taksë mujore prej 150 kg misër për vajgurin, apo benzinën e nevojshme për çdo mulli

me motorr në këtë prefekturë. Nëse nuk paguhej kjo taksë, nuk jepej nga forcat austro-

hungareze lënda djegëse për muajin tjetër. Për nevojat e qarkullimit të mjeteve të forcave

ushtarake dhe për furnizimin e tyre, filloi ndërtimi i rrugëve automobilistike që lidhnin

Elbasanin me qytetet e tjera, duke siguruar fuqi punëtore nga katundet e trevës637

.

Forcat austro-hungareze në këtë prefekturë organizuan një regjistrim emëror të

katundeve të Slabinjës, Velçanit dhe Mokrës të krahinarisë së Qukësit, popullsia e të

cilëve u detyrua të punonte angari. Krahas kësaj u grabitën me forcë edhe një numër i

konsiderueshën kuajsh për nevojat e ushtrisë638

. Gjithashtu, për nder të Perandorit Karl

dhe ushtarëve të vrarë në luftë, autoritetet austro-hungareze detyruan Dervish Himën

gjatë muajve maj-qershor të ndërmerrte shpërndarjen e një numri të konsiderushëm

biletash në drejtoritë e prefekturës, me synim që këto të fundit t’u shiteshin popullit për

katër korona biletën, si shenjë bamirësie nga elbasanasit, për të ndihmuar familjet e

ushtarëve të vrarë në luftë639

.

Në tetor-nëntor të 1918 vendin e trupave austro-hungareze dhe bullgare e zunë ato

të disa shteteve fituese të konfliktit botëror. Trupat pushtuese italiane në periudhën gusht-

635

AIHT, Vj: 28-36, Raporti i Shkodrës, 17 mars 1918.. 636

AQSH, F. 471, viti 1918, D. 17, fl 3. 637

AQSH, F. 471, viti 1918, D. 17, fl 3. 638

AQSH, F. 271, viti 1918, D. 25, fl 7. 639

AQSH, F. 271, viti 1918, D. 21, fl 31.

188

shtator, duke përfituar nga disfata e bllokut austro-gjerman, iu drejtuan Shqipërisë së

Mesme dhe të Veriut, territore këto tërësisht nën administrimin dhe influencën e austro-

hungarezëve. Në 7 tetor të 1918 ushtritë austro-hungareze u tërhoqën nga Elbasani dhe

vendin e tyre e zunë trupat italiane640

.

640

Swire, Shqipëria, 229.

189

IV. 3 . Përpjekjet për thirrjen e një Kongresi Kombëtar në 1916.

Shumë patriotë dhe atdhetarë shqiptarë, të nxitur nga rrethanat e vështira që ishin

krijuar në vend hodhën idenë e organizimit të një mbledhje kombëtare me synim:

formimin e një qeverie të përkohshme shqiptare, ngritjen e administratës së ardhshme të

Shqipërisë dhe kthimin e Princ Vidit në Shqipëri.

Ideja për mbajtjen e një Kongresi Kombëtar u mirëprit me entuziazëm të madh në

të gjitha krahinat shqiptare veçanërisht në qytetin e Elbasanit. Me nismën e Ahmet Zogut

dhe të personaliteteve të tjera, jo vetëm elbasanase por mbarë kombëtare si: Qemal

Elbasani, Aqif Biçakçiu, Ymer Sringa, Shefqet Daiu, Sava Papajani, Simon Shuteriqi,

Thanas Floqi, Lef Nosi e të tjerë, u arrit të ngrihej një komision nismëtar në Elbasan, i cili

vendosi në 18 shkurt të 1916, t’i propozonte ish Ministrit të Punëve të Brendshme Aqif

Biçakçiut, i cili nuk kishte dhënë dorëheqjen, të riformonte qeverinë me ministrat e

shpërndarë të cilët nuk kishin hequr dorë nga detyrat që kishin pasur në kohën e

qeverisjes së princit Vid; vendosjen e ministrave të rinj në postet boshe të qeverisë dhe

zgjedhja e tyre të bëhej nga lista, që do të paraqitej nga ky komision i përbërë nga 16

patriotë; hartimi i një programi kombëtar. Ky program në përmbajtje të tij kishte si

qëllim:

“Shprehjen e mirënjohjes së kombit shqiptar, Fuqive që ia njohën të drejtën me

ngritë Flamurin Kombëtar kudo në Shqipëri e me qeverisë vetë veten e tij.

t’i tregohej Lartmadhërisë së tij Mbretit dëshira e kombit që të vijë sa më shpejt

n’Atdhe.

të bisedohej si do të qeverisej Shqipëria deri sa të vinte mbreti”641

.

Elbasani u zgjodh për mbajtjen e këtij kongresi, për dy arsye kryesore. Në radhë

të parë ai gjatë kësaj periudhe përbënte një nga qendrat më të rëndësishme të lëvizjes

patriotike, kombëtare në vend. Mjaft atdhetarë e nacionalistë shqiptarë gjendeshin në këtë

kohë në Elbasan. E dyta, ishte roli dhe ndikimi i një prej personaliteteve më të

rëndësishme e më me peshë në jetën politike dhe shoqërore, jo vetëm në Elbasan por

641

AIHT, Vj: 26-6-634, Raport i toger Zitkovskit nga Elbasani dërguar komandës së ushtrisë austro-

hungareze në Shkodër, 12 mars 1916.

190

edhe në vend, siç ishte Aqif Elbasani, i cili ishte edhe njëri prej organizatorëve të këtij

kongresi.

Nismën e Ahmet Zogut dhe të Aqif Biçakçiut për mbajtjen e një kongresi

mbarëkombëtar në Elbasan e mbështeti edhe Princ Vidi, i cili i’u drejtua kombit shqiptar

nëpërmjet një thirrjeje, “mbi formimin e një qeverie shqiptare në Elbasan, kryesuar nga

Aqif Pashë Elbasani”642

. Princ Vidi edhe pse larg Shqipërisë nuk kishte abdikuar nga

froni dhe pati disa tentativa për rikthimin e tij nga disa patriotë shqiptar, që nuk rreshtën

këto përpjekje edhe në vitet e mëvonshme.

Duke shpresuar në mbështetjen dhe ndihmën e komandës bullgare dhe sidomos të

asaj austro-hungareze, Aqif Pashë Elbasani nuk nguroi t’i njoftonte ata në 3 mars 1916,

për nismën e marrë në të cilën shkruhej: “nga mungesa e çdo administrate civile u

detyruam të formojmë një qeveri”643

. Ai bëri përpjekje për të ngritur administratën duke

emëruar Mytesarif (prefekt) në Elbasan, Berat, Durrës; kajmekanë (nënprefekt) në Peqin,

Gramsh, Fier, Lushnje, Mallakastër, Mat, dhe 30 mydyrë (krahinarë). Rrogat e tyre do të

paguheshin nga të ardhurat e tatimeve që mblidheshin po aty644

. Përpjekje u bënë edhe

për emërimin e nëpunësve në Qukës, Starovë, Gollobordë e në Malësinë e Dibrës së

Poshtme, por kjo nuk u lejua nga autoritetet bullgare. Distriktet e mësipërme ishin nën

influencën e plotë të tyre. Ata në zonat e influencës së tyre kishin emëruar autoritetet

përkatëse. Përpjekjet e bëra nga austro-hungarezët për emërimin e nëpunësve të tyre në

këto treva, do të përbënte edhe shkakun kryesor të fërkimit mes tyre.

Në 12 mars 1916 nënkonsulli austro-hungarez Von Zitkovski (shef i zyrës së

zbulimit në Elbasan), njoftonte me urgjencë Kryekomandën e Ushtrisë mbi përpjekjet e

bëra për organizimin e një Kongresi Kombëtar me nismën e Ahmet Zogut dhe Aqif

Biçakçiut645

. Në të parashtrohej shqetësimi mbi qëndrimin që duhej mbajtur ndaj

kongresit. Sipas tij, ndalimi i këtij kongresi do të shkaktonte zemërim tek shqiptarët. Do

t’i jepej shkak kundërshtarëve (është fjala për mbështetësit e Esat Toptanit, ndikimi i të

cilëve ishte pjesërisht i fuqishëm në këtë trevë), të punonin kundër austro-hungarezëve.

Interesant është fakti se mbështetjen më të madhe Aqif Biçakçiu e siguronte nga ky toger,

642

“Koha”, Korçë, 1916, Prill 27, Artikulli “Fati i Shqipërisë”. 643

Belegu, Kordha, Mita, Aqif Pashë Elbasani, 231. 644

AIHT, Vj: 26-6-619, mars 1916. 645

Belegu, Kordha, Mita, Aqif Pashë Elbasani, 229.

191

i cili përkrahte vazhdimisht njohjen e tij si ministër provizor i Punëve të Brendshme646

.

Disa arsye të kësaj iniciative të marrë prej tij mendojmë se kanë qenë; Aqif Biçakçiu

përfaqësonte një njeri plotësisht të besueshëm, dhe të ndershëm ndaj Monarkisë Austro-

Hungareze. Njohja e tij si guvernator i Elbasanit, duke iu nënshtruar plotësisht censurave,

përbënin mënyrën më të lehtë për t’i patur nën kontroll autoritetet lokale. Autoritetet e

emëruara prej Aqif Biçakçiut mund të qëndronin përkohësisht, derisa nga ana e

autoriteteve austro-hungareze të ngrihej një administratë. Mbështetja e dhënë elementëve

me peshë në vend ishte produktive si nga ana ushtarake (zhvillimi i shërbimit informativ,

rekrutimi i vullnetarëve), por edhe politike. Mbështetja e dhënë këtij autoriteti do të

shërbente si kundërmjet efikas për luftimin e propagandave esadiste dhe bullgare pa

fërkime, në një kohë kur influenca e bejlerëve vazhdonte të ishte e forte dhe nuk ishte

kryer ende çarmatosja e popullsisë647

.

Komisioni nismëtar nën kryesinë e Ahmet Zogut vendosi që punimet e Kongresit

të Elbasanit të hapeshin në 18 Mars 1916. Filluan përgatitjet e para për thirrjen e

përfaqësuesve nga të gjitha trevat shqiptare. Në një telegram të Kryetarit të Komisionit

nisiator të Kongresit A. Zogollit, më 3 Mars 1916, njoftoheshin të gjitha kryesitë e

bashkisë së Beratit, Skraparit, Fierit, Lushnjes, Kavajës, Durrësit, Peqinit, Tiranës,

Krujës, Shkodrës, Dibrës, Matit, Starovës e të tjerë se, ishte vendosur, që “të mblidhet

këtu në kët qytet më 5\18 Mars një Kongres Kombëtar, për me bisedue mbi punët e

Shqipërisë”. “Lutemi, –shkruante ai, - të dërgoni dy delegatë të cilët të kenë me vete edhe

shkresën e përfaqësimit”648

.

Telegrame të tilla i’u dërguan edhe përfaqësuesve të Mitrovicës, Gjakovës,

Tetovës, po ashtu edhe kolonive shqiptare. Këto telegrame mbajnë të njëjtën datë. U bënë

përpjekje nga Ahmet Zogu, për të siguruar miratimin e mbajtjes së Kongresit edhe nga

August Krali, që në këtë kohë mbante postin e administratorit civil në zonën e pushtimit

austro-hungarez. Besimi që disa patriotë shqiptarë kishin në politikën e ndjekur nga

austro-hungarezët në përputhje me parimet e respektimit të të drejtave të kombësisë, do të

zbehej shpejt. Bullgarët dhe Austro-Hungarezët kur shkelën tokën shqiptare, deklaruan se

646

Belegu, Kordha, Mita, Aqif Pashë Elbasani, 229-235. 647

AIHT, Vj: 26-6-626, Raport i zyrës së zbulimit në Elbasan dërguar autoriteteve në Shkodër, 15.03.

1916. 648

Nosi, Studime Historike, 250-251.

192

vinin si “miq të Shqipërisë” por në realitet jo vetëm që nuk i ndihmuan atdhetarët

elbasanas, por ata bënë të gjitha përpjekjet për ti penguar649

. Arsyeja që ato nxirrnin ishte

se, “shqiptarët nuk ishin të zotë të krijonin qeverinë e tyre e të ishin zot të saj”650

. Por

autoritetet ushtarake austriake ndërmorën një sërë lëshimesh në nënrefekturën e

Elbasanit, si pjesë e propagandës miqësore të ndërmarrë prej tyre, për të mbajtur nën

kontroll shqiptarët si, lejimin e ngritjes së flamurit shqiptar, zhvillimin e lëvizjes

kulturore dhe arsimore në gjuhën shqipe si dhe organizimin e një administrate civile me

nëpunës shqiptarë nën ndikimin e autoriteteve austriake651

. Fillimisht në Elbasan,

komanda ushtarake austro-hungareze kishte në përbërje të saj një major dhe forcat e

okupacionit përbënin një batalion652

. Patriotët elbasanas i shfrytëzuan lëshimet e bëra nga

autoritetet austriake në interes të lëvizjes kombëtare.

Nga burime të ndryshme njoftohemi se ishin Austro-Hungarezët, ato që nëpërmjet

masave të shumta nuk lejuan mbledhjen e këtij Kongresi Kombëtar, duke penguar si

përfaqësuesit e Elbasanit dhe të krahinave të ndryshme të hynin e të dilnin nga Elbasani,

duke i këshilluar “miqësisht” të shkonin në Shkodër. Masë tjetër ishte dhe nxjerrja e

urdhërit për ndalimin e grumbullimeve të njerëzve. Marrja e kësaj mase bëhej me

synimin e vetëm për “mos përhapjen në masë të kolerës”, që kishte rënë në atë kohë në

trevën e Elbasanit dhe që kishte marrë jetën e dy njerëzve. Kjo vërtetohet nga vendimi më

23 mars 1916, që iu ofrua Bashkisë së Elbasanit dhe komunave të saj: “një dëftesë të

hollash mbi marrje masash, për ndalimin e kolerës”. Shuma e përgjithshme e këtyre

shpenzimeve të brendshme ishte 487 korona653

.

Pra, në këtë kohë vërtetohet ekzistenca e rasteve të kolerës, por nuk jemi të

mendimit se, kjo ishte shkaku për ndalimin e mbajtjes së këtij kongresi. Ajo shërbeu më

tepër si pretekst nga Austro-Hungarezët, për ndalimin e tij, për pengimin e ngritjes së një

administrate të mirëfilltë shqiptare dhe të rikthimit të Vidit në Shqipëri. Gjithashtu kjo

përforcohet kur Czapek Mjn komandanti i forcave austro-hungareze në Elbasan, në një

thirrje drejtuar bashkisë së Elbasanit, udhëzonte marrjen e masave për mos lejimin e asnjë

grumbullimi, apo mbledhjeje të asambleve, me qëllim politik apo ekonomik, pa lejen e

649

Historia e Popullit Shqiptar, vëll III, 85. 650

Historia e Popullit Shqiptar, vëll III, 86. 651

Historia e Popullit Shqiptar, vëll III, 86. 652

Nosi, Dokumente Historike, 253. 653

AQSH, F. 273, viti 1916, D. 1, fl 1.

193

kësaj komande654

. Krahas kësaj ai e njoftonte se, nuk do të lejohej asnjë njeri të shkonte

në qytetin e Durrësit, apo në qytetet e tjera pa lejen e komandës së vendit në Elbasan655

.

Në raportimet e 22 marsit 1916 të konsullit të përgjithshëm në Shkodër Kral me

komandën austro-hungareze, theksohej se, Aqif Biçakçiu, “megjithë lojalitetin e tij ndaj

nesh vepron si njeri besnik i Vidit të mëparshëm”, dhe “akoma niset nga ideja se ne si

përkrahës të dikurshëm të Vidit, edhe në të ardhmen jemi të vendosur ta sjellim atë

përsëri në Shqipëri”656

.

Autoritetet austro-hungareze në këtë aspekt, nën akuzën “si politikisht të dyshimtë

dhe të rrezikshëm” arrestuan disa nga nismëtarët e mbajtjes së këtij kongresi, si dhe

patriotë të tjerë, mbështetës të tij, u arrestuan duke iu nënshtruar një gjykimi me

proçedurë të shkurtuar. Një pjesë e tyre u burgosën në Elbasan dhe pjesa tjetër u internua

në Vjenë657

.

Ekzistenca e një administrate vendase të instaluar nga Aqif Pasha në Shqipërinë e

Mesme përbënte një ndër problemet më shqetësues për këto autoritete. Austro-

Hungarezët nuk mund të suportonin dot ekzistencën e këtij ndryshimi të madh që mund të

krijohej midis Shqipërisë së Mesme dhe asaj Veriore. Në prill të 1916 u dërgua në

Elbasan mareshal-leitnant Brauni i shoqëruar nga konsulli Rudnai, për të bindur Aqif

Biçakçiun të jepte dorëheqjen nga posti i Kryetarit të komisionit dhe të bëhej kalimi prej

administratës civile, në atë ushtarake pa tronditje658

. Në rrethana të tilla Aqif Elbasani

dha dorëheqjen nga ky post më 14 prill 1916. Nëpërmjet një telegrami, si ish Ministër i

Punëve të Brendshme A. Biçakçiu i drejtohej prefekturave, duke i njoftuar se, “të

qeverisunit e Shqipërisë përkohësisht do të bëhej prej ushtrisë së Mbretërisë së Austro-

Hungarisë”, se forma e re e qeverisjes do të ishte e përkohëshme, e “nuk kishte shkak me

u hidhëruar”659

. Aty theksohej se me ardhjen e austro-hungarezëve, qeveria shqiptare e

princ Vidit kishte pushuar së ekzistuari. Gjithashtu ai u drejtohej nëpunësve të Elbasanit

për vazhdimin e kryerjes së punës me devotshmëri si më parë, “duke i’u bindur detyrave

654

Nosi, Dokumente Historike, 253. 655

Nosi, Dokumente Historike, 253. 656

AIHT, Vj: 26-6-619. 657

AIHT, Vj: 26-5-573, Raport i Konsullit Kral në Shkodër dërguar Baronit Stefan Burian në Vjenë, 22

maj 1916. 658

AIHT, VJ: 26-19-1906. 659

Nosi, Studime Historike, 253

194

dhe udhëzimeve që do tu jepeshin nga autoritetet Austro-Hungareze”660

. Dorëheqja e

Aqif Biçakçiut dhe marrja në dorëzim e administratës nga komanda ushtarake austro-

hungareze, u bë pa incidente si nga rradhët e nëpunësve ashtu edhe nga ana e popullsisë

së thjeshtë661

.

Arsyet e këtij qëndrimi për mendimin tonë mbështeteshin së pari tek autoriteti i

padiskutueshëm i Aqif Biçakçiut në këtë trevë, por edhe më gjerë. Por edhe në besimin

dhe shpresat që popullsia kishte ndaj Austro-Hungarisë, prej së cilës priste gjëra krejt të

ndryshme nga ato të qeverive ballkanike.

Pavarësisht zhvillimeve të ndodhura, Aqif Biçakçiu së bashku me patriotë të tjerë

si Sotir Peci, Ahmet Zogu, Lef Nosi, Ahmet Dakli etj., do të vazhdonin të punonin me të

gjitha forcat për vetëqeverimin e plotë të Shqipërisë, bashkimin e vendit pa dallime

krahine, feje, farefisnie, pikpamje politike apo shtrese shoqërore662

.

660

AQSH, F. 129, Sherija e Elbasanit, viti 1916, D. 59, fl 11. 661

AIHT, VJ:26-17-1786, Raporti i zyrës së zbulimit në Elbasan drejtuar Komandës së korparmatës XIX,

22 prill 1916. 662

Musai, Aqif, 40.

195

IV. 4. Pushtimi italian dhe Elbasani.

Trupat italiane me të gjithë kalorsinë e tyre dhe me mjetet luftarake të rënda iu

drejtuan Elbasanit në tetor të 1918, por hasën në vështirësi në kalimin e lumit Shkumbin

pasi ushtritë austro-hungareze gjatë tërheqjes së tyre kishin shkatërruar urën e këtij lumi

dhe atë të Zaranikës. Nuk do të mungonin edhe përpjekjet e patriotëve elbasanas, të

ndihmuar edhe nga fshatarë të zonave përreth, në luftë kundër pushtuesve të rinj663

.

Përpjekjet ishin sporadike dhe jo të mirëorganizuara kur kushtet e vështira të jetesës,

grabitja, shfrytëzimi i të korrave dhe i gjësë së gjallë nga ushtria austro-hungareze dhe

mungesa e ushqimit kishin ngjallur armiqësi ndaj pushtuesit, jo vetëm në Shqipërinë e

Mesme, por edhe më gjerë. Në këto kushte të vështira politike dhe ekonomike, popullsia

e trevës, e pajisur keqas me armët dhe municionet e braktisura nga austro-hungarezët, në

tërheqje e sipër, iu kundërvu edhe pushtuesit të ri.

Autoritetet ushtarake italiane në Elbasan, për të siguruar mbështetjen e popullsisë

dhe dobësimin e rezistencës ndaj trupave të saj, në tetor të 1918 e njoftonin Prefekturën e

Elbasanit në krye të së cilës qëndronte Dervish Hima, për shpalljen e një telegrami të

ardhur nga Federata “Vatra” e shqiptarëve të Amerikës. Telegrami drejtuar kësaj

prefekture dhe popullit të kësaj treve, parashtronte thirrjen për përkrahje ndaj politikës

italiane, lidhur me heqjen e zgjedhës Austro-Hungareze664

.

Arsyeja kryesore mendojmë se qëndron në këndvështrimin e ndryshëm të tyre, për

zhvillimet politike të kohës. Patriotët elbasanas përfituan nga liritë e të drejtat, që

akorduan në zonën e pushtimit të tyre austro-hungarezët, të cilat në raport me zonën e

pushtimit italian ishin më të theksueshme, prandaj këta patriotë mbajtën anën e Austro-

Hungarisë. Ndryshe ishte këndvështrimi i patriotëve shqiptarë jashtë atdheut e sidomos

në Amerikë, të cilët futjen e Italisë dhe ShBA-së në Luftën e Parë Botërore, e shihnin si

të rëndësishme në fitoren e Bllokut të Antantës. Përkrahja ndaj Italisë vinte si rezultat i

qëndrimit të shqiptarëve, për t’u rradhitur në vendet e Bllokut fitues të Luftës së Parë

Botërore, ndër të cilat afërsinë dhe ndikimin më të madh ndër to e kishte Italia.

663

“Dielli”, Boston, 1918, Tetor 8, Artikulli, “Drejt Elbasanit”. 664

AQSH, F. 271, viti 1918, D. 122, fl 17.

196

Me vendosjen e tyre në qytetin e Elbasanit, italianët morën masa të shumta në

aspektin politik, ekonomik dhe shoqëror. Përpjekje u bënë për hapjen e degëve të zyrës së

komisionit civil italian edhe në krahinaritë e kësaj prefekture. Administrata lokale nuk u

cënua nga forcat italiane, por u vendos nën kontrollin e plotë të tyre.

Komanda ushtarake italiane në tetor të 1918 nëpërmjet urdhëresave, njoftonte

popullsinë e kësaj treve për vendosjen e rregullave të reja të cilat konsistonin:

Në dorëzimin sa më shpejt të armëve nga ana e popullsisë vendase në komandën

ushtarake italiane më të afërt.

Për të gjithë ata që do të gjendeshin me armë mbas orës 24 nga data 27 e këtij

muaji për Elbasanin, ose nga dita e 30-të e këtij muaji për rrethet e Elbasanit, do

të vriteshin në vend.

Asnjë njeri nuk do të lejohej të dilte jashtë kufirit të tokave që ishin nën ndikimin

e ushtrisë italiane, “pa lejen e marrë prej komandës së trupit të armatosur, e

njëjta gjë edhe për me hyrë duhej pasur leje”665

.

Trupat italiane mbas ardhjes në Elbasan, vendosën të përdornin si kazerma, apo

vende pushimi disa faltore, apo vende të shenjta. Kjo nxiti pakënaqësinë e përfaqësuesve

të komisionit të vakëfeve të Elbasanit, të cilët me nota proteste i drejtoheshin në fund të

tetorit Myftiut të Përgjithshëm në Tiranë, duke e njoftuar për vendosjen e ushtarëve

italianë në faltore, për dëmet e shkaktuara dhe kërkonin sa më shpejt largimin e tyre.

“Ushtarët italianë,-vinin ata në dukje,- këto vende të shenjta si xhamitë e quajtura Mbret,

Beqire, Çelepi i kanë ba vende për të fjetur ushtarët, e nën rrënim janë edhe xhamitë

Sulejmanije e Hanami i vjetër”666

.

Në këtë prefekturë, kryesisht në krahinaritë e Zaranikës dhe të Krrabës, një varg

personash ishin vrarë në mënyrë aksidentale nga bombat dhe municionet e lëna nga

austro-hungarezët pas largimit të tyre667

. Kryebashkiaku Tajar Malesi Tetova (nëntor

1917-dhjetor 1918) së bashku me përfaqësuesit e tjerë të bashkisë së qytetit, ndërmorën

disa masa për të ndryshuar disi gjendjen e vështirë që ekzistonte në këtë trevë si dhe për

të ndihmuar popullsinë për rikonstruktimin banesave, shtëpive, rrugëve, urave të

665

Lufta e Popullit Shqiptar për Çlirim Kombëtar 1918-1920: Përmbledhje dokumentash, (Tiranë: Mihal

Duri, 1975), 37. 666

AQSH, F. Kryeministria, viti 1919, D, 1, fl 3. 667

AQSH, F. 271, viti 1918, D. 30, fl 5.

197

dëmtuara. Vetëm në mëhallën e Allajbeut (zona e Dumresë shënimi ynë) dëmet

përllogariteshin në 30400 korona668

.

Për ndreqjen e një shkolle në krahinarinë e Dumresë, prefektura ndërmori

përdorimin e të ardhurave të grumbulluara nga shitja në ankand e të lashtave të lëna nga

austro-hungarezët. Për ndreqjen e urës së prishur të lumit Shkumbin, prefektura e

Elbasanit gjatë kësaj periudhe, ka pasur disa ankesa të njëpasnjëshme të bëra nga

katundaria (bashkia). Për këtë arsye u bënë përpjekje të shumta për të ndërhyrë pranë

Korparmatës së XVI italiane, e vendosur pranë kësaj prefekture, për t’ia parashtruar

nevojën e ngutshme që kishte populli i kësaj treve në ndreqjen e kësaj ure669

.

Në prag të përvjetorit të shpalljes së pavarësisë në 28 nëntor 1918, elbasanasit

edhe pse të gjendur nën pushtuesin e ri iu bashkangjitën iniciativës së marrë nga kreu i

bashkisë së qytetit Tajar Malesi Tetova për realizimin e një programit festiv për këtë festë

kombëtare. Në këtë ditë qyteti u stolis me flamurë kombëtarë dhe drita zbukuruese.

Djemtë e shkollës Normale e ata qytetas, të veshur me veshje kombëtare u mblodhën në

katundari e prej andej me muzikë iu drejtuan rrugëve duke kënduar këngë kombëtare.

Populli u mblodh në bashki e prej andej në prefekture, ku Ahmet Dakli mbajti një fjalim

për popullin. Në orën 5 pas dreke populli i’u drejtua Namazgjasë, ku u mbajt një fjalim

nga kryetari i bashkisë Tajar Malësi (Tetova) edhe Lef Nosi670

. Pavarësisht situatës së

vështirë politike, ekonomike dhe shoqërore nën pushtimin e ri, elbasanasit nuk nguruan të

organizoheshin për të mbajtur gjallë frymën patriotike dhe vetëdijen kombëtare. Në muajt

e ardhshëm figura dhe personalitete të kësaj treve si Lef Nosi, Ahmet Dakli, Aqif

Biçakçiu e të tjerë, me mendimet, punën dhe sugjerimet e tyre, do të kontribonin në

përcaktimin e politikës kombëtare në prag të mbajtjes së Konferencës së Paqes në Paris.

668

AQSH, F. 271,viti 1919, D.26, fl 2. 669

AQSH, F. 271, viti 1918, D. 23, fl 14. 670

AQSH, F. 271, viti 1918, D. 3, fl 3.

198

V. 5. Nga qeveria e Durrësit në Kongresin e Lushnjes.

Gjendja e Shqipërisë në mbarim të Luftës së parë Botërore ishte shumë e rëndë.

Të vdekurit nga lufta, nga uria dhe sëmundjet epidemike arrinin në dhjetra mijë vetë.

Dëmtimet masive gjatë viteve 1912-1920 kapnin shifrën e rreth 30 milionë napolona

ari671

. Me mbarimin e këtij konflikti botëror në 11 nëntor të 1918, Shqipëria u gjend në

një situatë të re politike. Në rrethana të tilla ku pjesa më e madhe e vendit ishte pushtuar

nga Italia, rreziku i shfaqjes së copëtimit të vendit nga shtetet fqinje dhe njohja me

Traktatin e Fshehtë të Londrës shtroi si domosdoshmëri përpara patriotëve dhe

atdhetarëve shqiptarë brenda dhe jashtë vendit, organizimin e një administrate qendrore

shqiptare të unifikuar. Në kushtet të tilla, formimi i një qeverie shqiptare pa mbështetjen e

Italisë ishte pothuajse e pamundur. Prandaj patriotë dhe personalitete me peshë në jetën

politike si brenda dhe jashtë Shqipërisë, i parashtruan autoriteteve të larta italiane

kërkesat e tyre për formimin e një qeverie kombëtare shqiptare.

Përpjekje të tilla u bënë nga një grup shqiptarësh me banim të përkohshëm në

Gjenevë të Zvicrës. Nëpërmjet një memorandumi telegrafik datë 12 tetor 1918, dërguar

Ministrit të Punëve të Jashtme të Italisë S.Sonino, ata parashtronin kërkesën për

vendosjen e shtetit shqiptar nën mbrojtjen” e Italisë672

. Memorandumi mban firmat e

patriotëve Turhan Përmetit, Syrja Vlorës, Eqrem Libohovës e të tjerë. Në lidhje me këtë

kërkesë, ministri i Jashtëm i Italisë Sonino bëri të gjitha përpjekjet e duhura, për të

siguruar mbështetjen e të vetëquajturve pjesëtarë të Komitetit Kombëtar Shqiptar673

.

Mbështetja ndaj Italisë nga një pjesë e nacionalistëve shqiptarë, si brenda edhe

jashtë vendit, u bë më e plotë në fillim të nëntor 1918, mbas premtimeve, për organizimin

e një shteti modern shqiptar, në të cilin do të përfshiheshin të gjitha territoret me popullsi

shqipfolëse674

. Në të njejtën kohë nuk mungonin edhe protestat pranë Fuqive të Mëdha

dhe opinionit publik ndërkombëtar, ndaj akteve barbare të forcave serbe dhe greke ndaj

popullsisë së pa mbrojtur shqiptare. Komiteti i redaksisë së revistës “L’Albanie” në

Lozanë, i kërkonte nëpërmjet një proteste Zh. Klemansos, Ll. Xhorxhit dhe S. Soninos, të

671

“Hylli i Dritës”, Shkodër, viti 1923, Nr 6. 672

Lufta e Popullit Shqiptar për Çlirim Kombëtar, 37. 673

Guy. Lindja e Shqipërisë, 178. 674

Guy. Lindja e Shqipërisë, 178.

199

merrnin në mbrojtje popullin shqiptar kundër çdo akti dhune të serbëve dhe grekëve675

.

Në kushtet e mungesës së një administrate kombëtare qeverisëse dhe të një gjendjeje të

vështirë politike, ekonomike dhe shoqërore, figura politike si: Preng Bib Doda, Ismail

Ndroqi, Abdi Toptani etj e panë të udhës të organizonin një mbledhje në Tiranë për të

siguruar bashkimin dhe njësimin e kombit dhe për të kundërshtuar synimet dhe

propagandat e huaja. Ismail Ndroqi, si kreu i bashkisë së Tiranës, me lejen dhe

përkrahjen e autoriteteve italiane nëpërmjet një letre i drejtohej në 8 dhjetor 1918

bashkisë së Elbasanit: “mbledhja që do të zhvillohet këtu në Tiranë ka si synim bashkimin

e të gjithë forcave politike, formimin e një qeverie kombëtare, mbrojtjen e të drejtave

kombëtare dhe zgjedhjen e delegatëve për në Konferencën e Paqes në Paris. Merrni

masa për zgjedhjen e dy përfaqësuesve nga ana juaj, të cilët nëpërmjet vërtetimit të

siguruar nga bashkia juaj të paraqiten në datë 18 shindre. Mbledhja do të zhvillohet në

19 shindre”676

.

Mbas thirrjes së ardhur nga Tirana, bashkia e Elbasanit organizoi një mbledhje në

qendër të qytetit, me synim për të biseduar nëse Elbasani do të merrte pjesë apo jo. Kjo

mbledhje u organizua në datë 16 dhjetor 1918 në orën 9 paradite, me pjesëmarrjen e

patriotëve elbasanas si Kasem Sejdini, Shefqet Daiu, Mustafa Pajuni, Fuad Biçaku, Nezif

Dika, Emin Haxhiademi, Abdullah Ataibeu, Aleksandër Xhuvani, Ahmet Gashi, Salih

Çeka, Simon Shuteriqi, Rrapush Demeti, Dhimitër Papajani, Ahmet Hastopalli, Qazim

Matraxhiu, Ahmet Dakli, Selim Luniku, Hasan Çiftja, Ibrahim Bumçi, Ismail Cerraga,

Idriz Zyma, Ibrahim Miraku, Haxhi Isuf Debrova, Ramiz Qafmolla, Haxhi Kulla, Kol

Papajani, Mehmet Alibeu, Sadullah A. Hyseni. Vendimet e marra nga kjo mbledhje ishin:

Marrja pjesë e Elbasanit në Kongresin Kombëtar.

Zgjedhja e delegatëve, përfaqësues të kësaj treve.

Ndërkohë, nën drejtimin e Mehmet Konicës dhe me mbështetjen e patriotëve të

tjerë, brenda dhe jashtë vendit, kjo iniciativë u shtri në shkallë të gjerë në mbarë vendin,

dhe u vendos Durrësi si më i përshtatshmi për organizimin e kongresit, si ish kryeqyteti i

vendit. Më 25 dhjetor të 1918 u bë edhe mbledhja e delegatëve. Delegatët përfaqësues të

Elbasanit në Kongresin Kombëtar të Durrësit ishin: Shefqet Vërlaci, Lef Nosi dhe Ahmet

675

Lufta e Popullit Shqiptar për Çlirim Kombëtar, 35. 676

AQSH, F.271, viti 1918, D. 30, fl 1.

200

Dakli. Edhe Peqini u përfaqësua në këtë kongres me dy delegatë të cilët ishin, Xhavid

Metaboshi (Leskoviku) dhe Ismail Haki Kadiu677

. Pjesëmarrja në këtë kongres me rreth

50 delegatë, të cilët përfaqësonin popullsinë e çdo krahine të vendit, përveç asaj të

Vlorës, Lumës, Peshkopisë, Korçës dhe Pogradecit, përfaqësuesit e të cilëve u penguan

nga autoritetet pushtuese serbe dhe italiane.

Nën parimin e “vetëvendosjes” aty u vendos formimi i një qeverie të përkohshme,

të përbërë nga 14 anëtarë me në krye Turhan Përmetin. Kongresi caktoi një delegacion,

që do të shkonte në Konferencën e Paqes në Paris, si dhe ngriti më 27 dhjetor

institucionin e senatit (organ këshillues i qeverisë), që në përbërje të tij do të kishte

përfaqësues të krahinave të ndryshme të vendit dhe të besimeve fetare, duke përfshirë

edhe trevën e Elbasanit. Delegatët në Durrës miratuan gjithashtu edhe një program politik

i cili, nuk kishte ndryshime me programin e ndjekur nga Lëvizja Kombëtare Shqiptare678

.

Të gjithë njëzëri dolën në mbrojtje të të drejtave kombëtare, në mbrojtje të pavarësisë dhe

të integritetit territorial etnik.

Ministria e Punëve të Brendshme në prill të 1919 u dërgoi një qarkore të gjithë

prefekturave, ku u kërkua “marrja e masave, për zgjedhjen e këshillave administrative

brenda një kohe të shkurtër, si kusht për formimin e pleqësisë së vendosur në Kongresin e

Durrësit”679

. Për arsye të zhvillimeve politike ky organ nuk u mblodh kurrë680

.

Ndër të parat prefektura që u njoftuan nga Ministria e Punëve të Brendshme, për

ngritjen e kabinetit të ri qeveritar ishte edhe ajo e Elbasanit. Si pjesë e këtij kabineti më

vonë u emërua edhe Lef Nosi, në postin e Ministrit të Punëve dhe Çështjeve Ekonomike e

Shoqërore681

. Si delegat i Elbasanit, nëpërmjet një thirrjeje drejtuar të gjithë shqiptarëve,

ai i uronte për mbledhjen kombëtare në Durrës, me shpresë që kjo të jepte “pemë të mira

për t’ardhmen e Shqipërisë dhe të shqiptarëve”682

.

Edhe patrioti tjetër elbasanas Aqif Biçakçiu nëpërmjet një letre urimi dërguar në

20 dhjetor 1918 Turhan Përmetit shkruante se, “Koha e ligë e rrugët e këqija nuk më lanë

me e çumën në vend dëshirën qi pata për me u gjindë në Mbledhjet t’atjeshme e me u pa

677

Nosi, Dokumente Historike, 289. 678

Historia e Popullit Shqiptar, vëll III, 128. 679

AQSH, F. Drejtoria e Punëve të Brendshme, viti 1919, D. 22, fl 5. 680

Historia e Popullit Shqiptar, vëll III, 128. 681

AQSH, F. 152, viti 1919, D. 11, fl 12. 682

Nosi, Dokumente Historike, 293.

201

e me bisedue me zotnin t’uej si duhet”. Më tej, ai i bënte thirrje përfaqësuesve që të ruhej

statuquoja e Shqipërisë si mbretëri, “pasi e kërkuemja për Shqipërinë e një forme tjetër

qeverimi është shumë e rrezikshme, por është gjithashtu edhe jashtë dëshirës së popullit

shqiptar”683

. Pas mbajtjes së Kongresit të Durrësit, administrata e Elbasanit varej nga

qeveria e Durrësit.

Gjatë kësaj kohe një ndër problemet më shqetësuese për prefekturën e Elbasanit

ishte, mungesa e ndërtesave spitalore, e dispancerive dhe e godinave ambulatore për

kurimin e sëmundjeve infektive të ndryshme, si gripi spanjoll, lija, difteriti. Numri i të

sëmurëve dhe i të vdekurve nga këto sëmundje gjatë vitit 1919 ishte i konsiderushëm. Në

janar vetëm në rradhët e ushtarëve në Elbasan gjetën vdekjen nga gripi spanjoll, Mustafa

Hasan Fejza, Hajdar Hysa, Mustafa Labinoti, Xhelahydin Tahiri, Xhemali Elbasani684

.

Edhe Kryqi i Kuq Amerikan, nëpërmjet përfaqësuesit të tij Tomas Erikson, i cili në këtë

vit ndodhej në Elbasan ndihmoi në planin e emergjencës për ngritjen e një dispancerie,

dhe në prill për adaptimin e një ndërtese për spital.

Gjatë muajve korrik-gusht në këtë trevë janë kryer vizita nga rreth 1120 të

sëmurë: në kushte shtëpiake rreth 60 vizita dhe në dispanceri 500, krahas atyre në

godinën spitalore685

. U dërguan nga Ministria e Punëve të Brendshme për prefekturën e

Elbasanit një numër i konsiderueshëm vaksinash për popullsinë, për shërimin e lisë dhe të

difteritit. Për gjendjen e krijuar në këtë trevë është mbajtur një korrespondencë e rregullt

midis tyre686

. Sipas një urdhëri në maj të 1919 nga Ministria e Financave, dërguar edhe

Prefekturës së Elbasanit, jepej udhëzimi, që të gjitha bashkitë e vendit duhej të merrnin

përsipër pagesën e të gjitha shpenzimeve për sëmundjet e ndryshme, për të burgosurit apo

për vdekjet e tyre. Si kundërpërgjigje Këshilli i Elbasanit i drejtohej: “Ne kemi si detyrë

me ushqyer vetëm të vobektit, që janë të lirë e jo ata që për një shkak ligjor burgosen.

Vendimi ynë është që shpenzimet e vdekjes, të merren përsipër nga financa e qeverisë, e

cila i ka burgosur e nga ky shkak duhet ti ushqejë”.687

Një muaj më vonë kjo ministri

mori vendimin që shpenzimit e shërimit dhe të vdekjes së burgosurve, të paguheshin nga

financat e vendit. Llogaritjet e duhura për shpenzimet e bëra për çdo prefekturë, do të

683

Historia e Popullit Shqiptar, vëll III, 301. 684

AQSH, F. 271, viti 1919, D. 5, fl 11. 685

Silajxhiç Haris, Shqipëria dhe SHBA në arkivat e Washingtonit, (Tiranë: Dituria 1999), 14-15. 686

AQSH, F. Delegasia e Punëve të Brendshme, viti 1919, D. 155, fl 3 687

AQSH, F. Delagasia e Punëve të Brendshme, viti 1919,D. 123, fl 6.

202

ndërmerreshin nga këto të fundit, nëpërmjet vërtetimeve dhe kontrolleve të sakta të bëra

dhe më pas i dërgoheshin Ministrisë së Financave.

Një problem i rëndësishëm ishte çështja e taksave. Meqënëse një pjesë e

regjistrave të zyrës së kadastrës për disa katunde të kësaj treve, sidomos për zonën e

Gramshit, ishin djegur në kohën e ikjes së austro-hungarezëve, detyrimi i njerëzve ndaj

qeverisë nuk dihej mbasi ajo nuk dispononte dokumenta dhe një pjesë e njerëzve

kundërshtonin pagesën e të dhjetës. Këshilli Administrues i Elbasanit nëpërmjet vendimit

të 15 shtatorit 1919, vendosi që të binte dakord me Ministrinë e Punëve të Brendshme,

për ndërprerjen në këto zona të pagesës të së dhjetës, derisa të dokumentohej pasuria që

çdo njeri kishte paguar për të dhjetën në nënprefekturën e Gramshit688

.

Në Shqipëri autoritetet italiane gjatë qëndrimit të tyre ndoqën një politikë

shtypëse ndaj shqiptarëve, duke përdorur presionin, arrestimet, ofendimet dhe deri

vrasjet, si një mënyrë për të kontrolluar nacionalizmin shqiptar dhe anashkaluar qëllimet

e shqiptarëve689

. Pranë Qeverisë së Durrësit u caktua nga Ministria e Punëve të Jashtme

Italiane, një përfaqësues i saj pa miratimin e të cilit nuk mund të kryhej asnjë veprim. Në

të gjithë zonat nën influencën e saj, u vendosën përfaqësues të cilët më pas përqëndruan

në duart e tyre pushtetin administrativ, duke rritur kontrollin mbi Qeverinë e Durrësit.

Ndaj kësaj politike pati protesta. Në Elbasan ardhja e komisarit italian u prit me

shqetësim të madh. Referuar situatës në këtë trevë në dhjetor 1919, “Populli, mbas

marrjes vesh për ardhjen e një Hot-Komisari italian pranë qeverisë së Durrësit, është në

një drithërimë të madhe, duke mos e kuptuar arsyen e kësaj ardhjeje, si dhe shkaqet që

jepnin delegatët që janë kundër njëri-tjetrit”690

. Për popullin e Elbasanit dhe të rrethinave

të tij, ratifikimi nga Komisioneri i Lartë italian i të gjitha vendimeve të dala nga Qeveria

e Durrësit, përbënte cënim të rëndë të programit kombëtar që kongresi kishte vendosur në

fillim. Elbasanasit ngritën zërin duke dalë kundër ardhjes së Komisioneri italian, i cili

nuk ishte në përputhje me interesat e vendit. Këshilli i bashkisë në mbledhjen e datës 22

dhjetor 1919, nën kryesinë e Kasem Sejdinit, dhe anëtarëve pjesëmarrës Emin

Haxhiademit, Ahmet Daklit, Shefqet Daiut, Taqi Budës etj., mori vendim që t’i

688

AQSH, F. Delagasia e Punëve të Brendshme, viti 1919, D. 139, fl 2. 689

Guy, Lindja e Shqipërisë, 248-249. 690

AQSH, F. 273, viti 1919, D. 50, fl 1,3,4.

203

kërkoheshin qeverisë shpjegime të plota mbi ardhjen e kolonel Vinçensit në Durrës”691

.

Qëndrimi i mbajtur në atë kohë nga ana e përfaqësuesve të bashkisë së Elbasanit, ishte

mëse i drejtë pasi çështja në fjalë dëmtonte rëndë interesat kombëtare. Gjithashtu u

vendos që të pritej mbledhja e senatorëve në Durrës, për të marrë një përgjigje nga

qeveria për këtë çështje.

Edhe populli i Peqinit, zhvilloi një protestë kundër ardhjes së komisarit italian në

Qeverinë e Durrësit. Ndërsa nënprefekti i Peqinit B. Fevzi, në një letër dërguar Ministrisë

së Punëve të Brendshme më 20 janar 1919, denonconte hapur politikën shtypëse që po

ndërmerrnin në këtë nënprefekturë pushtuesit italianë. “Autoritetet ushtarake, të

këtushme,-theksonte ai,- kanë të drejtë me ba ndërhyrje të forta, dhe çdo vendim i marrë

nga këshilli administartiv s’munden me u vu në zbatim, pa ia paraqitë më parë organeve

autoritare ushtarake” 692

.

Në atë kohë emërimet nuk zbatoheshin pa lejen e autoriteteve italiane, dhe nga

ana financiare nuk merrej asnjë vendim pa aprovimin e tyre. Me keqardhje, ai shprehej,

“për besimin që kishin patur se çdo urdhër, apo vendim do të dilte prej kabinetit, e jo prej

një fuqie tjetër”693

. I shqetësuar për situatën politike në vend, në 12 shkurt të 1919

komandanti i xhandarmërisë së Peqinit i shkruante Kryetarit të Komitetit të Kosovës

Hoxha Kadriut si vijon: “Italianët po mundohen që të na bëjnë të kërkojmë protektoratin

e Italisë”694

.

Me hapjen zyrtarisht të Konferencës së Paqes në Paris në 18 janar 1919 e gjithë

vëmendja e popullit shqiptar u drejtua atje në mbështetje të kërkesave të qeverisë

shqiptare për një shtet të pavarur dhe në kufijtë e vet etnikë. Elbasanasit mbështetën

fuqishëm delegacionin e miratuar nga Kongresi i Durrësit, duke kundërshtuar çdo

delegacion tjetër, veprimtaria e të cilit do të rezultonte i dëmshëm për çështjen

kombëtare. Në telegramin e datës 16 Mars 1919 Kasem Sejdini në postin e kryetarit të

Bashkisë, në emër të popullit të Elbasanit i drejtohej përfaqësuesve të Konferencës së

Paqes në Paris, “Populli i Elbasanit ngre zanin e kushtrimit kundër çdo veprimi që kërkon

të prishë integritetin e atdheut tonë, e nuk mund ta besojë që në Konferencën e Paqes në

691

AQSH, F. 273, viti 1919, D. 50, fl 1,3,4. 692

AQSH, F. 293 N/prefektura e Peqinit, viti 1919, D. 3, fl 8. 693

AQSH, F. Delegasia e Punëve të Brendshme, viti 1919, D. 38, fl 11. 694

AQSH, F. Hoxha Kadriu, viti 1919, fl 7.

204

Paris kanë me pasë vleftë të këtilla tregti të Esad Pashës, i cili nuk ka përfaqësuar, as

nuk përfaqëson ndonjë pushtet zyrtar të shtetit shqiptar”695

. Kundër marrëveshjeve për

copëtimin e Shqipërisë, krahas mbledhjeve të bëra në qytet, u organizuan të tilla edhe nga

kryepleqtë e katundeve të kësaj treve.

Atdhetarë të qytetit të Elbasanit si: Kasem Sejdini, Dr. Filip Papajani, Salih Çeka

e të tjerë krahas fjalimeve në shenjë proteste në mbrojtje të të drejtave kombëtare,

dërguan nota proteste edhe pranë kryetarit të delegacionit shqiptar në Paris Turhan

Pashës, kundër pretendimeve greke e serbe si dhe kundër çdo marrëveshjeje tjetër midis

shteteve të huaja për coptimin e Shqipërisë. Tensionimi i situatës në vend erdhi edhe si

pasojë e politikës së ndjekur nga shtetet fqinje, të cilët synonin të realizonin qëllimet e

tyre shoviniste kundrejt kombit shqiptar. Në mars të 1919, trupat greke me synim

pushtimin e Korçës, hynë në bisedime me francezët në duart e të cilëve ishte në këtë kohë

ky qytet. Në kushtet kur Korça dhe Gjirokastra rrezikoheshin të pushtoheshin nga trupat

greke, atdhetar e patriotë shqiptarë hodhën parrullën: “Shqiptarë- Lajmi i zi qi na dëftoji

dje se Korça dhe Gjirokastra po i lëshohen Grekut ka plasë, porsi një bombë, ndër votrat

tona. Një bombë rrënuese, një rrënim për krejt Shqipninë e për çdo shqiptar...”696

.

Thirrjes për të rrokur armët e për t’i dalë zot vendit iu përgjigjën atdhetarë e patriotë

shqiptar midis të cilëve edhe ato elbasanas, të cilët kurrësesi nuk ngurruan të jepnin

kontributin e tyre në në mbrojtje të sovranitetit të shtetit shqiptar. Prefektura e Elbasanit,

e pa si domosdoshmëri urgjente marrjen e masave për grumbullimin e vullnetarëve e

dërgimin e tyre në këto treva697

.

Më 10 Mars 1919, anëtarët e Këshilllit të Bashkisë së Elbasanit: Aleksandër

Xhuvani, Ymer Stringa, Ahmet Simoni, Emin Haxhiademi, Ahmet Dakli, Anton Beça,

Taqi Buda, Shefqet Daiu, Salih Çeka, Rrapush Demeti, Ahmet Gashi, Serafin Santo,

Rushit bej Bobrati, Azis Gjorga, Filip Papajani e të tjerë unanimisht vendosën, “për të

protestuar me anën e një mitingu popullor”, i cili u mbajt në Namazgjah, kundër

kërkimeve të padrejta greke dhe serbe, për me shkelë integritetin e shtetit shqiptar”698

.

695

AQSH, F. Ministria e Punëve të Jashtme, viti 1919, D. 10, Dok. 62, Telegrami mban firmat e A.

Xhuvanit, R. Demetit, A. Gashit, S. Santo, S. Shuteriqi, S. Popa, T. Buda, K. Sejdini. 696

AQSH, F. Drejtoria e Punëve të Brendshme, viti 1919, D. 40, fl 6. 697

AQSH, F. 271, viti 1919, D. 37, fl 5. 698

AQSH, F. Prefektura e Elbasanit, viti 1919, D.1, fl 4.

205

Por ndërkohë në elitën politike shqiptare u ravijëzuan dy rryma: e para kërkonte

mbrojtjen e Italisë dhe tjetra, e shikonte atë si rrezikun kryesor për copëtimin e vendit,

sipas Traktatit të Fshehtë të Londrës. Kështu, prefektura e Elbasanit më 26 prill 1919 u

njoftua nga Komiteti Kombëtar i Korçës, për qëndrimin antishqiptar të pushtuesve

francez dhe për pikëpamjet e tij politike. Gjithashtu ajo informohej rreth rrugëve që

duheshin ndjekur për shpëtimin e vendit nga rreziku i fqinjëve, roli i Italisë vlerësohej si

pozitiv. Në letër citohej: “dëgjojmë se në Shqipërinë e Mesme mejtimi i shumicës së

popullit është kundër mbrojtjes italiane dhe për fillimin e një Shqipërie vetëqeveritare.

Duhet menduar se këtë mendim e kanë edhe fqinjët tanë e që duan që Shqipëria të mbetet

pa ndonjë mbret evropian e të punojnë lirisht për synimet e tyre shoviniste siç ngjau në

vitin 1914 në kohën e princ Vidit. Prandaj ne, -shkruanin ata,- të shtyrë nga rreziku

kërkuam mbrojtjen e Italisë”. Në fund të letrës nënvizohej se fjala “mbrojtje” s’do të

thotë “proteksion”699

. Kjo ndarje e shqiptarëve në mendime politike të ndryshme dhe

mosmarrëveshjet midis tyre ishin të rrezikshme dhe të dëmshme për çështjen kombëtare,

duke i dhënë mundësi rivalëve të Shqipërisë të ngrinin pretendime të tilla se “shqiptarët

nuk ishin të aftë dhe të gatshëm për vetëqeverisje”700

.

Krahas kësaj elbasanasit nën drejtimin e Aqif Biçakçiut, Kasem Sejdinit, Lef

Nosit e të tjerë kontribuan jo vetëm moralisht, por edhe në grumbullimin e ndihmave

financiare për Komitetin e Mbrojtjes Kombëtare të Kosovës të krijuar në maj 1918 në

qytetin e Shkodrës. Gjatë periudhës shtator-dhjetor 1919 ka pasur një telekëmbim të

pasur midis Hoxha Kadri Prishtinës si kryetar i këtij Komiteti dhe Aqif Biçakçiut, si një

ndër personalitetet më me influencë në këtë trevë. Konsultimet midis palëve nuk kanë

munguar mbi problemet imediate të kohës si: çështja e synimeve serbe dhe greke për

territoret shqiptare, shtimi i propagandës esadiste në Dibër, Mat, Peshkopi, Malësi të

Elbasanit, rreziku italian në rifitimin e pavarësisë dhe të tërësisë territoriale të Shqipërisë,

për fuqizimin e lëvizjes kombëtare shqiptare etj.

Në ndihmë të Komitetit të Kosovës nuk u kursyen edhe mësuesit kosovarë që

ishin në Elbasan si Ahmet Gashi, Qazim Gjakova, të cilët në bashkëpunim të plotë me

patriotët e kësaj treve arritën që të grumbullonin brenda një periudhe të shkurtër një

699

AQSH, F. Lef Nosi, viti 1919, D. 56 , fl 5. 700

Guy, Lindja e Shqipërisë, 198.

206

shumë prej 10647 franga ari për Kosovën701

. Ndihma dhanë jo vetëm përfaqësuesit e

parisë së trevës por edhe tregtarët e mëdhenj e të vegjël të qytetit, zanatçi, njerëz të

thjeshtë, të cilët të prekur nga fjalimet e mbajtura nga patriotët elbasanas, u solidarizuan

në ndihmë të çështjes kombëtare. Sipas të dhënave të kohës kontributi i dhënë nga populli

i Elbasanit gjatë vitit 1919-1920 për Kosovën i kalonte 16000 franga ari702

. Shumë kjo e

konsiderueshme për kohën, aq më tepër për situatën e vështirë ekonomike në të cilën

ndodhej jo vetëm prefektura e Elbasanit, por i gjithë vendi.

Në 26 maj 1919 kapiteni italian Adetto Gobi i vendosur në qytetin e Elbasanit

njoftonte prefekturën, që të merreshin masa për organizimin e kremtimim më 3 qershor

1919 të përvjetorit të dytë të proklamatës italiane (bëhet fjalë për proklamatën italiane të

3 qershorit 1917 mbi shpalljen e “unitetit dhe të pavarësisë së gjithë Shqipërisë”), në këtë

trevë. Ky kremtim do të shoqërohej me shfaqje të demostrimeve patriotike e me flamuj të

të dy popujve. Me rastin e përvjetorit të shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë, nga

autoritetet italiane u morën masat e duhura, duke i dërguar telegrame urimi edhe Qeverisë

së Përkohshme në Durrës.703

Prefektura e Elbasanit, ia dërgoi përmbajtjen e njoftimit të atasheut italian edhe

bashkisë së këtij qyteti. Këshilli i Bashkisë së Elbasanit nën drejtimin e zotit Kasem

Sejdini më 29 maj 1919, vendosi unanimisht të dilte hapur, kundër propozimit për

kremtimin e përvjetorit të shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë më 3 qershor 1917 nga

ana e qeverisë italiane. “Mbledhja e përgjithshme, tue marrë parasysh se dita e

indipendencës së Shqypnisë asht më 28 vjeshtë e tretë e gjendet nën vërtetimin e Fuqive

të Mëdha të Evropës me vota të plota, e pa të panevojshme festimin popullarisht të çdo

dite tjetër, si ditë shpallje e vetëqeverimit të Shqipërisë”704

.

Vendimi mban firmat e partiotëve të shquar elbasanas si Kasem Sejdinit, Emin

Haxhiademit, Ahmet Daklit, Taqi Budës e të tjerë. Indinjatën e tij populli i Elbasanit dhe

i rrethinave e shprehu nëpërmjet manifestimeve të organizuara në qendër të qytetit, duke

protestuar fuqishëm kundër propozimit për kremtimin e përvjetorit të shpalljes së

pavarësisë së Shqipërisë më 3 qershor 1917 nga ana e qeverisë italiane.

701

AQSH, F. Komiteti i Kosovës, 1919, Dhjetor 31, D. 40, fl 20. 702

AQSH, F. Komiteti i Kosovës, 1919, Dhjetor 31, D. 40, fl 20. 703

AQSH, F. Katundaria e Elbasanit, viti 1919, D. 1, fl 9 704

AQSH, F. Katundaria e Elbasanit, viti 1919, D. 1, fl 9.

207

Në këtë kohë karabinierët italianë të vendosur në trevën e Elbasanit, me pretekstin

e kalimit nga njëri katund në tjetrin, me synim çarmatosjen e popullsisë, ndërmorën

fyerje, akte dhune, arrestime, grabitje të mallrave dhe të sendeve me vlerë. Sipas

burimeve të kohës, Prefektura e Elbasanit mbante një korrespondencë të rregullt me

Ministrinë e Punëve të Brendshme, ku e mbante të informuar për situatën në Elbasan, për

problemet e ndryshme politike, ekonomiko-shoqërore dhe arsimore që ekzistonin, për

veprimtarinë e autoriteteve ushtarake italiane për grabitjet në Dumre, në Godolesh dhe në

fshatra të tjerë të kësaj treve.

Drejtoria e Arsimit në bashkëpunim me prefekturën morën masa për zgjidhjen e

një sërë problemesh ndër të cilat përmendim, hapjen sa më shpejt të shkollës Normale, e

cila nuk funksiononte si pasojë e neglizhencës së saj. “Dëshira jonë kurdoherë ka qenë

përparimi i arsimit,- shkruhej në letrën drejtuar Prefekturës,- dhe na vjen ligsh kur

shohim shkollën të mbyllur dhe financën që paguan rroga të larta për mësuesit” 705

.

Probleme të tjera emergjente që kërkonin zgjidhje të shpejtë ishte: mungesa e

devotshmërisë së mësuesve në edukimin e brezave të rinj, mos organizimi i provimeve të

nxënësve në vitin e kaluar, si dhe mos zbatimi i programit të Ministrisë së Arsimit.

Kontrolli i mësuesve për një punë korrekte ishte një ndër masat e rëndësishme që u

ndërmor nga kjo drejtori, në të kundërt këta mësues do të përballeshin me ndërprerjen e

pagesës së tyre nga zyra financiare.706

Bashkia i kushtoi një vëmendje të veçantë përmirësimit të situatës së vështirë në

fushën e pastërtisë së qytetit. Në bazë të vendimit të marrë, si dhe nëpërmjet letër

lajmërimeve, ajo i bëri të ditur popullit për sasinë e detyrimit prej 5 lirash italiane. Ky

detyrim, duhej të paguhej nga çdo person brenda 8 ditësh nga data e lëshimit të këtij letër

lajmërimi. Mos pagesa e këtij detyrimi shoqërohej me masa edhe më shtrënguese, deri në

dënim me burg707

. Masa të tjera janë ndërmarrë në bashkëpunim edhe me Drejtorinë e

Financave, mbi caktimin e taksës së dhënies së lejekalimit. Këto taksa nxirreshin

drejtpërsëdrejti nga zyra e financës. Bashkia mori edhe masa administrative, specifikisht

në veshjen me rroba të dallueshme, nga popullsia të xhandarëve të prefekturës.

Ndryshime pati edhe në rregulloren e re për administratën, sipas qarkores së nxjerrë nga

705

AQSH, F. Delegatësia e Punëve të Brendshme, viti 1919, D. 147, fl 6. 706

AQSH, F. Delegatësia e Punëve të Brendshme, viti 1919, D. 147, fl 6. 707

AQSH, F. 273, viti 1919, D. 58, fl 7.

208

ministri Petro Poga, në bazë të së cilës, çdo nëpunës do të punonte tashmë në një orar të ri

ditor të përcaktuar prej 7 orësh. Moszbatueshmëria e kësaj qarkoreje çonte në largimin e

nëpunësve nga puna708

. Më poshtë po japim disa të dhëna të hollësishme mbi të ardhurat

dhe shpenzimet e kësaj bashkie gjatë vitit 1919709

.

Të ardhurat e katundarisë së Elbasanit Shpenzimet e katundarisë së Elbasanit

Qira dyqanesh 263 korona Për pastërti 20 korona

Pagesë ndërtimesh të reja 11 korona Për ushqim të vobektëve 865 korona

Pagesë ahengu 60 korona Orendi shtesë 40/50 korona

Pagesë mullish vaji 85 korona Për ushqim 150 korona

Gjobë të hollash 438 koronash Për varrime 350 korona

Pagesë për kalim tregtie 2339 korona Për kopshtarinë 62 korona

Nga shitja e krypës 488 korona Ndërtime për godinat e katundarisë 82 korona

Për dëmtime të ndryshme 6033 korona Për ndërtesën e re të katundarisë 150 korona

Pulla kontrate 370 korona Për nevojat e vullnetarëve 5 korona etj

Të ndryshme 4470 korona etj

Sipas të dhënave të mësipërme në këtë kohë Bashkia e Elbasanit kishte një bilanc

aktiv, me më shumë të ardhura se sa shpenzime. Të ardhurat më të shumta kjo bashki i

siguronte nga taksat e ndryshme, tregtia, nga shitja e kripës dhe nga taksa e qirasë së

dyqaneve. Ndërsa shpenzimet më të shumta, që i kushtonin buxhetit të kësaj bashkie

ishin për ushqim për të vobektët, për varrime dhe për rikonstruksione dhe ndërtime të

godinave administrative, jo vetëm në qytet por edhe në krahinaritë kryesore.

Mosmarrëveshjet në rradhët e anëtarëve të delegacionit shqiptar në Konferencën e

Paqes në Paris, për hapat e mëtejshëm që duhej të hidhnin në dobi të çështjes kombëtare,

çuan në prill të 1919 në krijimin e dy grupimeve brenda tij: fraksioni pro amerikano-

anglez dhe ai me orientim proitalian. Në kushtet kur shqiptarët po i kundërviheshin

gjithnjë e më teper idesë së një protektorati italian, në maj 1919, u bënë përpjekje midis

përfaqësuesve të fraksionit proitalian dhe qeverisë italiane në arritjen e një marrëveshjeje

708

AQSH, F. 271, viti 1919, D. 9, fl 2. 709

AQSH, F. 273, viti 1919, D. 51, fl 1.

209

të përbashkët. Në qeshor 1919 u bënë ndryshime nga grupi i Turhan Pashës në përbërjen

e delegacionit.

Në këto kushte, në 10 korrik 1919, Ministria e Punëve të Brendshme informonte

Prefekturën e Elbasanit, për vendimin e qeverisë për ndryshimin e delegacionit qeveritar

në Paris: Kryetar Luigj Bumçi, anëtarë Mehdi Frashëri, Luigj Gurakuqi, Lef Nosi, si dhe

për hartimin e një programi të ri kombëtar”710

. Ky program mbështetej “në ndryshimin e

arsyeshëm në pajtim me frymën e kohës e me nevojat e vendit, të dispozitave të

Konferencës së Londrës të 1913-ës mbi ngritjen e shtetit shqiptar”711

. Sipas udhëzimit të

ardhur nga kjo ministri u morën masat e duhura për shpalljen e këtij vendimi popullsisë

së kësaj treve. Si kundërpërgjigje Bashkia e Elbasanit i shkruante Ministrisë së Punëve të

Brendshme në Durrës, me anën e së cilës i kërkonte shkaqet e ndryshimeve të ndodhura,

jo vetëm përsa i përket delegacionit qeveritar në Paris, përfaqësuesit e rinj që ishin

vendosur, por edhe për ndryshimet e ndërmarra në programin e tij. Në letrën e datës 16

korrik 1919 drejtuar qeverisë në Durrës shkruhej: “Për njoftim u këndue në Kryesinë e

Katundarisë dhe iu shpall popullit qarkorja e Delegacisë së Brendshme datë 10 korrik të

1919, e cila flet mbi ndryshimet e dërgatës shqiptare në Paris”712

.

Kryesia e Bashkisë në emër të popullit të kësaj treve, kërkonte të dinte rrjedhjen e

punëve që shkaktuan ndryshimet e përmendura, duke dashur të merrte vesh udhën e

programit që do të ndiqte delegacioni, që kishte në dorë sigurimin e interesave vitale të

shtetit shqiptar. Letra mban nënshkrimin e 16 përfaqësuesve të Elbasanit, 3 të krahinës së

Çermenikës, 4 të Krrabës, 3 të Shpatit, 4 të Zaranikës, 4 të Dumresë, 3 të Mollasit, 4 të

Krrabë Tunjës713

.

Në Elbasan vazhdonin të mbeteshin të paqarta shkaqet e ndryshimeve në dërgatën

shqiptare në Paris. Edhe më përpara nga popullsia e kësaj treve i janë parashtruar këto

pyetje qeverisë, por pa marrë asnjë përgjigje. Ndaj autoriteteve italiane nuk munguan

edhe sulme me armë, pavarësisht se ato ishin spontane dhe të pa organizuara mirë. Këto

përpjekje shprehnin më së miri urrejtjen dhe pakënaqësinë e popullit shqiptar ndaj

politikës përçarëse dhe antishqiptare që ndiqte qeveria e Romës. Të shqetësuar nga këto

710

AQSH, F. Drejtoria e Punëve të Brendshme, viti 1919, D. 23, fl 3. 711

Historia e Popullit Shqiptar III, 137. 712

AQSH, F. Drejtoria e Punëve të Brendshme, viti 1919, D. 23, fl 3. 713

AQSH, F. Katundaria e Elbasanit, viti 1919, D. 2, fl 8.

210

sulme të herëpashershme, autoritetet italiane në këtë kohë ndërmorën masa me karakter

kërcënues në drejtim të popullsisë, jo vetëm në fshat por edhe në qytet. Në 22 korrik 1919

Komandanti i Korpusit të XVI gjeneral Xh. Ferero, nëpërmjet një shpalljeje drejtuar

popullit shqiptar deklaronte se, “Të gjithë ata që do të preknin ushtarët italianë, do të

vriteshin dhe shtëpijat e fajtorëve do të digjeshin”714

. Nga masakrat dhe raprezaljet e

ndërmara nga ushtarët italianë në këtë trevë u rrit së tepërmi pakënaqësia e popullit. Në

24 korrik 1919 në fshatin Grykësh (Dumre) u bë një përpjekje me armë ndërmjet një

karabinieri italian dhe pesë milicëve shqiptarë të postës së Belshit me 11 katundarë të

këtij fshati. Shkak u bë i quajturi Shahin Shameti 21 vjeç, i cili nuk iu përgjigj thirrjeve të

ushtarëve për të ndaluar e për të dorëzuar armën. Ai iu përgjigj zjarrit me zjarr, duke u

ndihmuar edhe nga 10 katundarë të tjerë të cilët erdhën nga fshati Grykësh në ndihmë të

tij. Përleshja ishte aq e ashpër, sa pati si pasojë tre të vrarë, një karabinier italian dhe dy

milicë shqiptar, dhe një tjetër milic u plagos rëndë. Ky ishte raporti i Komandës së

Karabinerisë së Elbasanit dërguar Prefekturës së Elbasanit më 2 gusht 1919715

. Tre ditë

më vonë kjo prefekturë i përcillte Ministrisë së Punëve të Brendshme, raportin e bërë në

fshatin Grykësh. Ky informacion kaloi deri tek gjeneral Piaçentini i cili urdhëroi të

merreshin masat e duhura për të shkatërruar fshatin, por autoritetet italiane në Elbasan,

për të mos rënduar më tepër situatën, urdhëruan vetëm djegien e shtëpive të përfshira në

këtë konflikt. Edhe në katundin Polis të Krahinarisë së Shpatit forcat italiane ndërmorën

masa për ta vendosur nën kontrollin e tyre këtë zonë, për mos acarimin e mëtejshëm të

gjendjes me shqiptarët.

Në 15 gusht popullsia e Elbasanit së bashku me përfaqësuesit e krahinave të kësaj

prefekture në një mbledhje të posaçshme diskutuan mbi rëndësinë e thirrjes së senatit,

nga qeveria, në zbatim të vendimeve të marra në Kongresin e Durrësit. Ndërkohë nisi një

lëvizje bazuar në këtë kërkesë, duke shfrytëzuar pakënaqësinë e përgjithshme ndaj

politikës pro italiane të qeverisë shqiptare. Kjo pakënaqësi ishte në rritje për shkak të

sjelljes së forcave ushtarake italiane. Kështu në Peqin gjendja ishte tepër e vështirë, pasi

ushtarët italianë po kryenin herë pas here raprezalje, duke djegur shtëpitë e katundarëve,

duke arrestuar, madje duke poshtëruar edhe vetë milicët shqiptarë të kësaj treve, të cilët

714

AQSH, F. Prefektura e Elbasanit, viti 1919, D. 2, fl 5. 715

AQSH, F. Drejtoria Punëve të Brendshme, viti 1919, D. “Lidhja”, fl 2.

211

ishin nën varësinë e autoriteteve ushtarake italiane. Nëpërmjet një informacioni të

nënprefekturës së Peqinit dërguar Ministrisë së Punëve të Brendshme, njoftohej për

sjelljen poshtëruese të mareshallit italian ndaj xhandarmërisë shqiptare, por edhe ndaj

popullsisë së thjeshtë716

.

Më 20 gusht 1919 sipas marrëveshjes së arritur midis autoriteteve italiane dhe

qeverisë shqiptare, kjo e fundit do ta shtrinte autoritetin e saj administrativ edhe në

krahinën e Gjirokastrës me përjashtim të krahinës së Vlorës. Nga ana tjetër, sipas kësaj

marrëveshje qeveria e Durrësit vendosej nën varësinë e një komisioneri të lartë civil dhe

milicia shqiptare vihej nën autoritetin e italianëve717

.

Njohja me marrëveshjen Titoni-Venizellos e korrikut të 1919 dhe politika

proitaliane e ndjekur nga qeveria e Durrësit, alarmuan jo vetëm qarqet nacionaliste

brenda dhe jashtë vendit por të gjithë popullin shqiptar. Të indinjuar nga gjendja e

rënduar ndërkombëtare si dhe nga “politika fyese” e ndërmarrë nga qeveria e Durrësit, në

Elbasan ashtu si në të gjithë vendin u zhvilluan protesta dhe manifestime. Me gjithë

përpjekjet e bëra për shtrirjen e pushtetit dhe të ndikimit të saj në të gjitha trojet

shqiptare, qeveria e Durrësit u tregua e paaftë të luante rolin e qendrës drejtuese të

lëvizjes kombëtare shqiptare. Rrjedhimisht në këtë situatë ku e ardhmja e kombit vihej në

pikëpyetje, kjo qeveri e kishte humbur mbështetjen e të gjitha shtresave të popullit

shqiptar.

Në këto kushte si domosdoshmëri e kohës dilte nevoja e një organizimi të ri

kombëtar për ndryshimin e gjendjes në vend. Kërkohej një qeveri e re, e cila të

këmbëngulte për aspiratat e popullit shqiptar, në zgjidhjen e çështjes së tyre, drejt

rinjohjes së shtetit shqiptar, me një qeverisje legale të njohur nga të gjitha shtetet fqinje

dhe Fuqitë e Mëdha. Atdhetarë e patriotë të shumtë, midis të cilëve Aqif Biçakçiu, Eshref

Frashëri, Sotir Peci, Ahmet Zogu, Hasan Prishtina, Hoxha Kadri Prishtina, Osman

Myderrizi etj., duke patur mbështetjen e shtresave të gjera të popullit shqiptar,

parashtruan idenë emergjente për thirrjen e një kongresi të ri kombëtar në Lushnje, në të

cilin me vendosmëri do të përcaktonin të ardhmen e tyre drejt rindërtimit të shtetit

shqiptar në frymën e parlamentarizmit.

716

AQSH, F. Drejtoria Punëve të Brendshme, viti 1919, D. “Lidhja”, fl 2. 717

Guy, Lindja e Shqipërisë, 252.

212

PËRFUNDIME

Punimi me temë: Jeta politike në Elbasan gjatë viteve 1912-1920 është fokusuar

në trajtimin tërësor të zhvillimeve politike në këtë trevë, nga shpallja e Pavarësisë deri në

mbajtjen e Kongresit të Lushnjes, dhe në një shkallë më të kufizuar në ato ekonomike,

kulturore dhe shoqërore.

Nëpërmjet kësaj teze doktorature bëhet përpjekje për të hedhur dritë mbi historinë e

kësaj treve gjatë periudhës 1912-1920, duke u mbështetur jo vetëm në studimet e

historiografisë shqiptare, por edhe në burime të reja, origjinale dhe arkivore. Nga studimi

rezulton se zhvillimet politike, ekonomike dhe ato kulturore janë pjesë e rëndësishme jo

vetëm për trevën e Elbasanit, por edhe për historinë e shtetit shqiptar. Analiza objektive e

ngjarjeve dhe fenomeneve të kësaj treve synon rindërtimin e një imazhi të saktë dhe

bindës, duke sjell një kontribut origjinal për studimin e harkut kohor nga viti 1912-1920.

Zhvillimet politike në Shqipëri gjatë viteve 1912-1920, karakterizoheshin nga

përpjekjet për ekzistencën e shtetit shqiptar si një shtet më vete dhe përpjekjeve për

sigurimin e integritetit territorial të tij përballë Fuqive të Mëdha dhe politikës shoviniste

të shteteve fqinje. Përpjekjet e patriotëve shqiptarë, për të siguruar njohjen

ndërkombëtare dhe shtrirjen e autoritetit të qeverisë së përkohshme në vend, hasën në

vështirësi të shumta të momentit. Këto vështirësi ishin rrjedhoje e situatave përkatëse në

Shqipëri dhe në arenën ndërkombëtare. Një pjesë e elitës sunduese, për shkak të

interesave, ishte e lidhur ngushtë me ekzistencën e Perandorisë Osmane dhe do ta kishte

të vështirë të dilte jashtë kuadrit të këtij ndikimi. Për më tepër, në të shumtën e rasteve

ajo do të luante një rol regresiv, sidomos në momente të tilla kur shqiptarët duhej të ishin

të bashkuar dhe kur shanset që ofronin Fuqitë e Mëdha duheshin shfrytëzuar. Pikërisht në

të tilla momente, përçarja në gjirin e kësaj force do të ndikonte negativisht në avenirin e

vendit.

Këto tipare thelbësore të zhvillimeve politike në vend, janë prezente gjatë kësaj

periudhe edhe në trevën e Elbasanit, me specifikat e tyre përkatëse, duke luajtur një rol

tepër evident për trashëgiminë dhe shkallën e zhvillimit bashkëkohor ekonomik, politik e

shoqëror dhe elitën e dalë nga gjiri i popullsisë. Në rradhët e saj kishte shumë elementë,

213

patriotë, të cilët, nisur nga rrethanat e vështira në të cilat vendi ndodhej lanë mënjanë

interesat personale, duke vënë mbi to interesat kombëtare, duke sakrifikuar të gjitha, që

nga pasuria deri në jetën e tyre.

Patriotët elbasanas në bashkëpunim me Ismail Qemalin, Hasan Prishtinën, Luigj

Gurakuqin etj., u përpoqën që të shfrytëzojnë në maksimum rrethanat e krijuara në

fazën e fundit të Rilindjes Kombëtare dhe ditën të bëjnë më të mirën e mundëshme për

trevën dhe për vendin e tyre edhe pse përballë rreziqeve të shumta. Gjatë kësaj

periudhe evidentojmë përpjekjet e bëra nga elbasanasit në pranverë të 1911 për

krijimin e një Komiteti të Fshehtë drejtues qëllimi i të cilit konsistonte në fillimin e

luftimeve çlirimtare në këtë trevë, shpërndarjen e armëve, krijimin e çetave si dhe

bashkërendimin e veprimtarisë kryengritëse kundër osmane me atë në shkallë

kombëtare. Kontributi i patriotëve elbasanas gjatë viteve 1911-1912 do të jetë evident,

në koordinimin e veprimeve luftuese të komiteteve të fshehta në të gjithë trevën e

Elbasanit, mobilizimin e popullsisë në protesta dhe manifestime kundër asimilimit

kulturor në mbrojtje të të drejtave të tyre kombëtare si dhe në mbledhjen e mjeteve

financiare për vazhdimin e luftimeve dëbimin e forcave turke dhe çlirimin e qytetit.

Nisur nga rrethanat e kohës në nëntor të 1912 Komitetit i Elbasanit mbas çlirimit të

qytetit në mbështetje të lëvizjes kombëtare dhe në bashkëpunim me Ismail Qemalin

dhe patriotë të tjerë parashtroi si domosdoshmëri idenë për shpalljen e Pavarësisë.

Nënshkrimi më 25 nëntor 1912 i aktit të shpalljes së Pavarësisë së Elbasanit u bë në

kushte dhe rrethana jo të favorshme, kur ushtria serbe po përparonte me shpejtësi në

brendësi të viseve shqiptare. Ky akt u ndërmorr me qëllim që autoritetet serbe të

viheshin përpara faktit të kryer. Këto të fundit e pushtuan trevën e Elbasanit nga fundi

i nëntorit 1912- deri në fillim të majit 1913.

Marrëdhëniet midis Prefekturës së Elbasanit dhe Qeverisë së Vlorës kanë patur një

rëndësi të veçantë sidomos gjatë harkut kohor nëntor 1912- janar 1914. Rëndësia e

studimit të këtij harku kohor qëndron në: evidentimin e rolit që pati Elbasani, jo vetëm

në shpalljen e Pavarësisë kombëtare por edhe në formimin e kabinetit të parë qeveritar

të shtetit shqiptar duke u përfaqësuar në Kuvendin e mbajtur në Vlorë me disa

personalitete të rëndësishme të jetës politike të kohës. Si pjesë përbërëse e qeverisë së

214

përkohshme përmendim: Lef Nosin si ministër i Post-telegrafëve, Ahmet Daklin si

këshilltar pranë Ministrisë së Financave dhe Shefqet Daiun si shkronjës i dytë.

Gjithashtu si përfaqësues të trevës së Elbasanit në pleqësi u zgjodhën Dervish Biçaku

dhe Shefqet Daiu. Administrata lokale e Elbasanit me në krye Aqif Biçakçiun pas

largimit të trupave serbe nga Elbasani në maj të 1913, karakterizohej nga një lidhje e

fortë dhe e qëndrueshme me qeverinë e Vlorës duke u bërë mbështetëse e fuqishme për

të, jo vetëm duke zbatuar me rigorozitet udhëzimet e marra, por edhe duke u përpjekur

për vendosjen e administratës së Elbasanit në varësinë e saj dhe emërimin e nëpunësve

të rinj e të aftë për punën që do të kryenin. Në këtë punim është evidentuar kontributi i

dhënë nga patriotët elbasanas pas shpalljes së Pavarësisë në kordinimin e veprimeve të

përbashkëta me qeverinë e përkohshme për fuqizimin dhe konsolidimin e pushtetit të

ri, në sigurimin e tërësisë territoriale të vendit, funksionimin e institucioneve shtetërore

në vendosjen e rendit dhe të qetësisë, si dhe në kryerjen e reformave kryesisht në

drejtim të zhvillimit arsimor, kulturor e shoqëror të vendit.

Me shpërthimin e kryengritjes së Dibrës në shtator 1913 popullsia e trevës së Elbasanit

ka pasur një rol të pazëvendësueshëm në mirëpritjen, strehimin e dibranëve dhe

çamëve të zhvendosur nga trojet e tyre si pasojë e dhunës së ushtruar nga autoritetet

serbe dhe ato greke duke mos u kursyer në dhënien e ndihmesës jo vetëm moralisht,

por edhe financiarisht, kundrejt kësaj popullsie të pafajshme. Gjatë viteve 1913-1914

Elbasani u bë streha e qindra refugjatëve dibranë dhe çamë. Elbasanasit me në krye

prefektin Aqif Biçakçiun nuk qëndruan indiferentë, por të bashkuar ata u solidarizuan

me qëndresën e popullsisë së atyre anëve; sensibilizuan opinionin ndërkombëtar,

KNK, Fuqitë e Mëdha, konsujt austriakë e italianë për çështjen dibrane dhe atë çame.

Nëpërmjet artikujve të botuar në shtypin e kohës u sensibilizua populli shqiptar mbi

detyrën e çdo shqiptari për t’u solidarizuar me kryengritjen dhe për të ndihmuar

bashkëkombasit.

Këshilli Administrativ i Elbasanit bashkëpunoi ngushtë me qeverinë e përkohshme

duke ngritur një komisioni lokal detyra e të cilit konsistonte në grumbullimin e

ndihmave financiare, ushqimeve, ilaçeve e veshmbathjeve për këta refugjatë.

Gjithashtu nga ky këshill u grumbulluan ndihma në ushqime, forca vullnetare, armë e

215

municione për kryengritësit dibranë me synim vazhdimin e luftimeve, mbrojtjen e

trojeve etnike dhe vendosjen e këtyre zonave nën administrimin e qeverisë së Vlorës.

Një nga problemet më të rënda me të cilën u përball qeveria e përkohshme e Vlorës

gjatë viteve 1913-1914 ishte lëvizja esadiste, që u shtri në Shqipërinë e Mesme. Kjo

lëvizje u shtri edhe në Elbasan me nënnjësitë administrative të tij. Ndarja e shqiptarëve

në dy rryma në qëndrimet e tyre politike të kohës tronditën jetën e vendit e rrezikuan

pavarësinë e shtetit të ri shqiptar. Të dy kampet gjatë viteve 1913-1914 punuan në

forcimin e influencës së tyre, grumbullimin e forcave dhe sigurimin e mbështetjes në

popull. Epiqendra e konfliktit midis Esat Toptanit dhe Ismail Qemalit gjatë kësaj kohe

u bë Elbasani.

Administrata lokale e Elbasanit u bë pengesë e pakapërcyeshme ndaj intrigave të Esat

Toptanit, synimi i të cilit konsistonte në cënimin e asnjanësisë e izolimin e plotë të

qeverisë së Vlorës. Ndër objektivat e Esat Toptanit ishte sigurimi i Elbasanit dhe rënia

e pashmangshme e autoritetit të qeverisë së Vlorës. Ky i fundit mbeti i pacënuar falë

masave të ndërmarra, maturisë së treguar nga këshilli administrativ i trevës si dhe

besnikërisë së palëkundur të elbasanasve me në krye Aqif Biçakçiun ndaj Ismail

Qemalit dhe qeverisë së përkohshme. Popullsia dhe përfaqësuesit e saj në pushtet

vazhduan të mbanin lidhje dhe ta mbështesnin pa kushte qeverinë e Vlorës, të zbatonin

me përpikmëri të gjitha masat, vendimet e marra prej saj në organizimin e forcave të

xhandarmërisë e ato vullnetare duke i bërë rezistencë forcave esadiste sidomos në

Godolesh dhe në Kodrat e Polisit.

Pavarësisht se qyteti i Elbasanit nuk ra nën ndikimin dhe pushtetin esadist kjo lëvizje

pati një mbështetje të madhe në këtë trevë si në Peqin, Gramsh, Qukës, Dumre, Polis,

Godolesh, Kukur Crujë, Çermenikë, Sulovë etj. Pasojat e lëvizjes esadiste ishin të

rënda. Përdorimi i kërcënimeve, propagandës antikombëtare, rryshfeteve e intrigave

ndikoi në: cënimin e rendit, qetësisë, nxiti vëllavrasjen midis shqiptarëve, rrezikoi

pavarësinë e shtetit shqiptar, dobësoi ndikimin e administratës lokale të trevës, të

veprimtarisë së qeverisë së Vlorës si dhe ndikoi në dorëheqjen e Ismail Qemalit dhe në

rënien e pashmangshme të qeverisë së tij.

216

Popullsia në përgjithësi, me në krye nacionalistët elbasanas, përkrahu kandidaturën e

Princ Vidit, pas caktimit të tij nga Fuqitë e Mëdha. Treva e Elbasanit dërgoi si

përfaqësues të saj në Durrës Shefqet Vërlacin, Ahmet Hostopallin dhe Lef Nosin. Si

pjesë e kabinetit qeveritar pas largimit të Esat Toptanit në maj të 1914 në postin e

ministrit të brendshëm u vendos Aqif Biçakçiu dhe si këshilltar i tij Ahmet Dakli.

Zgjedhja e kabinetit qeveritar nuk u prit mirë kryesisht nga nacionalistët sidomos ato

liberalë, intelektualë elbasanas si dhe nga popullsia e thjeshtë. Sigurimi nga ana e Esat

Toptanit i dy posteve më të rëndësishëm në qeverinë e Vidit si dhe intrigat e përdorura

nga ana e tij përbënin shkakun kryesor të kësaj pakënaqësie.

Masat dhe reformat e premtuara nga qeveria e Vidit u mirëpritën nga popullsia e trevës

së Elbasanit. Prefektura e Elbasanit si pjesë e administratës së shtetit shqiptar, sipas

Statutit Organik të vitit 1914, ruajti kufijtë e vjetër në përputhje me nevojat

administrative, interesat lokale e lehtësisë në komunikacion me prefekturat e tjera.

Prefektura e Elbasanit administrohej nga Burhamedin Libohova. Në aspektin politik

është evidentuar roli që ka luajtur ky institucion gjatë vitit 1914 në ruajtjen e

stabilitetit, të qetësisë, rendit publik në zbatimin e ligjeve, dekreteve e urdhëresave të

qeverisë, në emërimin e policëve dhe xhandarëve të aftë etj. Në ndërmarrjen e

vendimeve të rëndësishme për zhvillimin ekonomik, shoqëror, arsimor e kulturor të

trevës. Në emërimin e nëpunësve të rinj, të arsimuar e me prirje demokratike për një

mirëadministrim të trevës sipas shembullit të qeverisë së Vidit.

Optimizmi që mbizotëronte me ardhjen e princit Vid do të fashitej shpejt nga lëvizja

“Vorio-Epirote” dhe shpërthimi i Kryengritjes së Shqipërisë së Mesme. Në bazë të

orientimeve nga qendra, administrata lokale në Elbasan gjatë vitit 1914, ka luajtur një

rol të konsiderueshëm jo vetëm në sensibilizimin e popullsisë për gjendjen e vështirë

në vend por edhe në organizimin e forcave në luftë kundër andartëve grekë. Gjithashtu

është evidentuar bashkëveprimi i kësaj administrate me krahinat e tjera të vendit si me,

Kavajën, Peqinin, Lushnjen, Beratin, Shijakun, Krujën, me synim mbledhjen e

vullnetarëve, të ushqimeve në ndihmë të Korçës, Beratit si dhe në mbrojtje të kufirit.

Edhe studentët e shkollës Normale, nën drejtimin e mësuesve të tyre Fot Papajani e

217

Petër Dodbiba i’u bashkuan vullnetarëve të ardhur nga Qukësi, Gramshi, Pogradeci

etj.

Shpërthimi i Kryengritjes së Shqipërisë së Mesme në maj të 1914, do ta çonte vendin

në kaos, dhe ndikimi i saj do të ndjehej edhe në këtë trevë, sidomos në zonat kodrinore

dhe malore, pasi aty fanatizmi ishte më i theksuar dhe popullsia karakterizohej nga një

nivel i ulët arsimor e kulturor. Qukësi dhe Mollasi ishin ndër krahinat e para që iu

bashkuan këtij rebelimi, duke u ngritur kundër kushteve të mjerueshme ekonomike e

shoqërore të trevës, shtimit të taksave nga pushteti qendror, politikës intriguese të Esat

Toptanit si dhe ndaj administrimit të prefekturës. Por kryengritja nuk gjeti kudo terren.

Administrata lokale ishte e lidhur dhe në mbështetje të qeverisë së Vidit, duke luajtur

një rol të rëndësishëm në mbrojtje të qetësisë dhe normalitetit në vend. Pavarësisht

masave konkrete të ndërmarra nga Këshilli Administrativ për të frenuar këtë lëvizje

dhe për të shpëtuar elementin nacionalist qyteti u pushtua nga forcat rebele më 23

qershor 1914 dhe Çermenika, Mokra, Qukësi dhe shumë fshatra iu bashkuan

kryengritësve. Fillimisht fshatarësia e katundeve të trevës e mbështetën këtë

kryengritje, por kur njohën dhe kuptuan qëllimin e vërtetë antikombëtar të këtij

rebelimi, një pjesë u tërhoqën dhe dezertuan nga grupimet rebele. Edhe shumë

intelektualë, u paraqitën të përçarë, pro Vidit dhe kundër tij, duke mos arritur të

formonin një front të përbashkët, kundër kësaj kryengritjeje.

Pas hyrjes dhe largimit të forcave serbe, ato bullgare, treva e Elbasanit u gjend në

zonën e pushtimit Austro-Hungarez (janar 1916 deri në fund të Luftës së Parë

Botërore). Nacionalistët elbasanas dhe populli i thjeshtë i mirëpritën forcat ushtarake

austro-hungareze, duke besuar në rolin dhe politikën e tyre si mbrojtëse e të drejtave të

kombësisë shqiptare. Austro-Hungarezët në zonën e tyre të pushtimit, pjesë e së cilës

ishte edhe nënprefektura e Elbasanit ndoqën një politikë liberale e kushtëzuar kjo nga

interesat politike të kohës si dhe tradita e Perandorisë Austro-Hungareze. Nën

pushtetin e kësaj komande ushtarake, u riorganizua një administratë me elementë

vendas nën kontrollin e plotë të tyre. U përdor administrata e mëparshme duke

emëruar edhe nëpunës të rinj jo vetm në prefekturën e Elbasanit por edhe në nën

njësitë administrative të tij në Peqin, Gramsh, dhe Qukës. Në kushtet e reja elbasanasit

218

përfituan nga liritë e të drejtat, që akorduan në zonën e pushtimit të tyre austro-

hungarezët, sidomos në fushën e arsimit të përgatitjes së një fuqie mësimore

profesioniste, në drejtim të përmirësimit të kushteve në ambjentet shkollore, në hapjen

e klasave të reja në Shkollën Normale etj. Gjithashtu u ndërmorën disa masa në

përmirësimin e kushteve shëndetësore, të daljes nga kriza ekonomike që kishte

pllakosur jo vetëm trevën e Elbasanit por pjesën më të madhe të viseve shqiptare, në

drejtim të përmirësimit të sistemit gjyqësor etj. Në interes të lëvizjes kombëtare,

nacionalistët ndërmorën nismën për mbajtjen e një Kongresi Kombëtar në këtë trevë

në mars të 1916, me qëllim ringritjen e administratës Vidiste dhe rikthimin e princ

Vidit në Shqipëri, për të cilët ai përfaqësonte simbolin e pavarësisë dhe të sovranitetit

kombëtar. Por ata u zhgënjyen mbasi ky veprim nuk u lejua.

Pas mbarimit në nëntor të 1918 të Luftës së Parë Botërore, me tërheqjen e trupave

austro-hungareze si palë humbëse në këtë luftë, Elbasani u pushtua nga trupat

ushtarake italiane deri në fund të dhjetorit 1918. Autoritetet ushtarake italiane pas

vendosjes së tyre në Elbasan ndërmorën masa të shumta në aspektin politik, ekonomik

dhe shoqëror. Degë të zyrës së Komisionit Civil italian në varësi të Komandës

Ushtarake u hapën në qytet, por edhe në krahinaritë e kësaj prefekture. Administrata

lokale nuk u cënua, por u vendos nën kontrollin e autoriteteve italiane. Elita kombëtare

dhe popullsia në Elbasan nuk u pajtua me politikën dhe masat e ndërmarra nga

autoritetet italiane.

Patriotët elbasanas mbështetën idenë e thirrjes së një Kongresi Kombëtar në Durrës më

1918. Përfaqësues të trevës morën pjesë në punimet e tij si: Shefqet Vërlaci, Lef Nosi,

Ahmet Dakli për Elbasanin dhe Xhavid Metaboshi e Ismail Haki Kadiu për Peqinin.

Elbasanas të tjerë si Aqif Biçakçiut Kasem Sejdini, Filip Papajani, Ymer Stringa,

Rrapush Demeti, Taqi Buda, Emin Haxhiademi, Shefqet Daiu etj, që me mendimet

punën dhe sugjerimet e tyre kontribuan në sensibilizimin e popullsisë së trevës, mbi

situatën e rëndë në të cilën gjendej vendi në prag të një copëtimi të ri të trojeve

shqiptare nga Fuqitë e Mëdha; në bashkëpunimin me personalitete të ndryshme,

brenda dhe jashtë vendit, në prag të mbajtjes së Konferencës së Paqes në Paris në

1919; në organizimin e mitingjeve në mbrojtje të të drejtave kombëtare, në dërgimin e

219

notave të protestës Fuqive të Mëdha, kundër çdo marrëveshjeje tjetër për coptimin e

Shqipërisë etj.

Një rol të rëndësishëm në zhvillimet politiko-sociale të trevës në vitet 1912-1920 ka

luajtur dhe shtypi lokal dhe ai kombëtar. Patriotët Lef Nosi, Emin Matraxhiu,

Veniamin Nosi, Ahmet Dakli, Aleksandër Xhuvani, Thanas Floqi me anë të artikujve

të botuara në gazetat Tomorri, Përlindja e Shqipëniës, Populli i Vlorës, Populli i

Shkodrës, Drita e Manastirit, Liri e Shqipërisë e Sofjes., pasqyronin, ngjarjet politike,

shoqërore e kulturore të ndodhura gjatë këtij harku kohor në Elbasan por edhe më tej.

220

BIBLIOGRAFIA

I. BURIME ARKIVORE:

Arkivi Qendror i Republikës së Shqipërisë (AQSH):

F. 19, F. 32, F. 34, F. 35, F. 56, F. 68, F. 69, F. 70, F. 71, F. 129, F. 145, F. 152, F. 170,

F. 245/III, F. 248, F. 271, F. 273, F. 293, F. 271-471, F. 485, F. 486. F. 600, F. 840,

F. 886, F. Lef Nosi, F. Aqif Pasha, F. Shefqet Vërlaci, F. Prefektura e Vlorës,

F. Delegacia e Punëve të Brendshme, F. Komiteti i Kosovës, F. Kongresi i Lushnjes,

F. Koleksion Dokumentash, F. Prefektura e Elbasanit, F. Qeveria e Përkohëshme,

F. Dervish Biçaku, F. Prefektura e Elbasanit, F. Qamil Musa Haxhifeza, etj.

Arkivi i Institutit të Historisë, Qëndra e Studimeve Albanalogjike, Tiranë

(AIHT):

Koleksion dokumentash të Ministrisë së Jashtme të Austro-Hungarisë (Haus und

Hof Staats Archiv, Wien, Politisches Archiv, Albanien). Viti 1912-1918.

Arkivi i Muzeut të qytetit Elbasan, (AME):

F. 1, F. 3, F. 10, F. 22, F. 28, F. 288.

II. PËRMBLEDHJE DOKUMENTESH

Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare 1878-1912. (Përgatitur nga Stefanaq

Pollo,Selami Pulaha), Tiranë: Mihal Duri, 1978.

Aqif Pashë Elbasani 1860-1926. (Përmbledhje dokumentesh nga Mentar Belegu,

Hysen Kordha, Rudina Mita), Tiranë: Marin Barleti, 2012.

221

Dokumente Britanike për çështjen shqiptare në Konferencën e Ambasadorëve në

Londër 1912-1913, Përgatiti për botim Muhamet Shatri, QSA, Instituti i Historisë,

Tiranë: Toena, 2012.

Dokumente Franceze për Shqipërinë dhe shqiptarët më 1912, (Korrespondenca

diplomatike dhe ushtarake franceze), Vëllimi II, përgatiti dhe redaktoi Muhamet

Shatri, QSA, Instituti i Historisë, Tiranë: Toena, 2012.

Dokumente Britanike Për Shqipërinë dhe shqiptarët, (tetor-dhjetor 1913), Vëllimi

I, Përgatiti: Valentina Duka, Tiranë: Toena, 2012.

Dokumente Britanike Për Shqipërinë dhe shqiptarët, (janar-dhjetor 1914),

Vëllimi II, Përgatiti: Valentina Duka, Tiranë: Toena, 2012.

Dokumenta historike për t’i shërbyer historisë tonë kombëtare, (Përgatitur nga

Lef Nosi), Elbasan:1924-1915.

Ismail Qemali (Përmbledhje dokumentesh 1888-1919), përgatitur për botim nga

Teuta Hoxha, Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të shtetit, Tiranë: 8 Nëntori,

1982.

Puto, Arben. Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare të periudhës së

imperializmit, (përmbledhje dokumentesh me një vështrim historik), Volumi II,

Tiranë: 8 Nëntori, 1984.

Qeveria e Përkohshme e Vlorës dhe veprimtaria e saj, (nëntor 1912-janar 1914).

Përgatitur për botim nga Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të Shtetit, Tiranë: 8

Nëntori, 1963.

Shqipëria në Dokumentet Austro-Hungareze (1912), Vëllimi II, QSA, (Përgatitur

nga Ferit Duka, Dritan Egro, Sokol Gjermëni, Instituti i Historisë, Tiranë: Botimet

Albanologjike, 2012.

III. SHTYPI

Dielli, Boston, 1909-1918

Drita, Manastir, 1912

Hylli i Dritës, Shkodër, 1913

Koha, Boston, 1916-1919

Kombi, Boston, 1907-1908

222

Lidhja Ortodokse, Korçë, 1909-1911

Liri e Shqipërisë, Sofje, 1911-1914

Lirija, Selanik, 1908-1909

L’Illustration, Paris, 1913

Perlindja e Shqipëniës, Vlorë, 1913-1914

Populli, Shkodër, 1915

Populli, Vlorë, 1912-1915

Tomorri, Elbasan, 1910

IV. BIBLIOGRAFIA

Armstrong, Heaton. Shqipëria, Gjashtë muaj Mbretëri, Kujtimet e sekretarit të

Princ Vidit. Tiranë: Instituti Shqiptar për studime ndërkombëtare, 2008.

Bashkia Elbasan. Në Panteon drejt Panteonit 2000. Elbasan: Silver, 2000.

Berisha, Mal. Charles Telford Erickson, Jeta dhe vepra për Shqipërinë dhe në

Shqipëri. Tiranë: Edualba, 2012.

Bevapi Kujtim, Hulumtime etnologjike, Elbasan: Sejko 2007.

Bozbora, Nuray. Shqipëria dhe nacionalizmi shqiptar në Perandorinë Osmane,

Tiranë: Dituria, 2002.

Clayer, Nathalie. Në fillimet e Nacionalizmit shqiptar, Lindja e një kombi me

shumicë myslimane në Europë. Tiranë: “Përpjekja”, 2009.

Çami, Muin. Lufta e Popullit Shqiptar për Çlirim Kombëtar 1918-1920. Tiranë:

Mihal Duri, 1975.

Çela, Qamil. Lufta për çlirim kombëtar në vitet 1878-1912. Tiranë: 1962.

Demiri, Shyqyri. Histori e shkurtër e trevës së Elbasanit. Tiranë: Egnatia, 2006.

Dervishi, Kastriot. Historia e shtetit shqiptar vitet 1912-2005. Tiranë: 55, 2006.

Duka,Valentina. Qytetet e Shqipërisë në vitet 1912-1924. Tiranë: Toena, 1997.

Duka,Valentina. Historia e Shqipërisë vitet 1912-2000. Tiranë: Kristalina-KH,

2007.

Durham, Edith. Brenga e Ballkani. Tiranë: Argeta LMG, 2001.

223

Elbasani, Enciklopedi. Elbasan: Sejko, 2003.

Fischer, Bernard. Mbreti Zog dhe përpjekjet për stabilitet në Shqipëri. Tiranë:

Çabej, 1984.

Floqi, Thanas. Fytyra e vërtetë e Haxhi Qamilit 1914-1915. Tiranë: 55, 2008.

Frashëri, Kristo. Lidhja Shqiptare e Prizrenit 1878-1881. Tiranë: Toena, 1997.

Frashëri, Kristo. Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë 28 nëntor 1912, Tiranë:

Kristalina K-H, 2008.

Guy, Nicola. Lindja e Shqipërisë: Nacionalizmi etnik, Fuqitë e Mëdha të Luftës së

Parë Botërore dhe Lindja e Pavarësisë shqiptare. Tiranë: Pegi, 2012.

Hysi, Gramoz. Organizimi i shtetit shqiptar dhe lufta politike rreth tij 1920-1924.

Tiranë: Universiteti i Tiranës, 1988.

Historia e arsimit dhe e mendimit pedagogjik shqiptar, Vëllimi. I, Instituti i

Studimeve Pedagogjike,Tiranë: 2003.

Historia e Shqipërisë, Vëll II. Botim i Universitetit Shtetëror të Tiranës dhe

Institutit të Historisë dhe Gjuhësisë, Tiranë: “Mihal Duri”, 1965.

Histori e Popullit Shqiptar, Vëll II, (Rilindja Kombëtare vitet 30’ të shek XIX-

1912), Tiranë: Botimet Toena, 2002.

Historia e Popullit Shqiptar, Vëll III, (Periudha e pavarësisë 28 nëntor 1912-7

prill 1939), Tiranë: Botimet Toena, 2007.

Historia e Shqipërisë, Vëll III, Botim i Akademisë së Shkencave dhe Institutit të

Historisë, Tiranë: “8 Nëntori”, 1984.

Jaque, Edwin. Shqiptarët (historia e popullit shqiptar që nga lashtësia deri në ditët

e sotme). Fondacioni Abraham Linkoln, Tiranë: Kartë & Pendë, 1995.

Kadilli Zhuljeta. Elbasani në vitet 1892-1908 sipas regjistrave osmane. Tiranë:

Morava, 2014.

Kadri, Musai. Aqif Elbasani Figurë e Ndritur e Kombit Shqiptar. Tiranë: Redona,

2002.

Kita, Petro. Elbasani në luftë për çlirim. Tiranë: Mihal Duri 1971.

Kolea, Sotir. Memorandum përmbi Shqypënië 1917:Prej Princ Vid. Tiranë:

Arbëria, 2008.

224

Myzyri, Hysni. Shkollat e para kombëtare shqipe. Tiranë: 8 Nëntori, 1973.

Miku i madh i shqiptarëve. Aubrey Herbert dhe krijimi i Shqipërisë së sotme

1904-1923. Tiranë: Via Egnatia, 2012.

Mita, Rudina. Elbasani jeta politike në vitet 1920-1924. Tiranë: Ilar, 2007.

Normalja në fokus të bashkohësisë. (Botime nga Biblioteka Qemal Baholli),

Elbasan: Silver, 1999.

Papajani, Filip. Proka. Tiranë: Mihal Duri, 1962.

Prifti, Kristaq. Dervish Hima. Tiranë: 8 Nëntori, 1987.

Rahimi, Shukri. Gjurmime historike të rilindjes kombëtare. Prishtinë: “Logos-A”,

1986.

Silajxhiç, Haris. Shqipëria dhe SHBA në arkivat e Washingtonit. Tiranë: Dituria,

1999.

Swire, Joseph. Shqipëria: Ngritja e një mbretërie. Tiranë: Dituria, 2005.

Shpuza, Gazment. Kryengritja Fshatare e Shqipërisë së Mesme viti 1914-1915.

Tiranë: Botim i Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave Shtetërore të R.P.SH.,

1986.

Vlora, Eqrem. Kujtime 1912-1925, vëll II. Tiranë: Shtëpia e Librit &

Komunikimit, 2001.

Vlora, Syrja. Kujtime Nga fundi i sundimit osman në luftën e Vlorës. Qendra e

Studimeve Albanologjike, Tiranë: “ICEBEG” PUBLISHING HOUSE, 2013.

Vllamasi, Sejfi. Ballafaqime politike në Shqipëri 1897-1942. Tiranë: Marin

Barleti, 1995.

225

ABSTRAKT

Teza e doktoraturës: Jeta politike në Elbasan gjatë viteve 1912-1920.

Fusha: Histori

Kjo tezë e doktoraturës trajton ngjarjet politiko-shoqërore të periudhës së viteve 1912-1920 në rajonin e

Elbasanit, si dhe analizon veprimtarinë politike të personaliteteve të kësaj treve jo vetëm në rang lokal por

edhe në atë kombëtar. Risi, në këtë punim shkencor, është evidentimi dhe analizimi i veprimtarisë politike

në rajonin e Elbasani, gjatë periudhës nga Shpallja e Pavarësisë deri në prag të mbajtjes së Kongresit të

Lushnjes. Analizohen raportet midis, pushtetit lokal në Elbasan me qeverinë e Vlorës, KNK me qeverinë e

Vidit, me pushtuesit e huaj si dhe me qeverinë e Durrësit. Janë shqyrtuar në vijimësi zhvillimet në aspektet

administrative, ekonomike, shoqërore dhe arsimore të kësaj prefekture, me synim pasqyrimin e ngjarjeve të

kohës, duke sjellë një kontribut origjinal për studimin e kësaj periudhe historike. Struktura e ketij punimi

shkencor përbëhet nga katër krerë. Kreu i parë trajton veprimtarinë administrative të pushtetit lokal në

Elbasan gjatë viteve 1912-1914. Në kreun e dytë trajtohen zhvillimet politiko-sociale, si dhe kontributi i

popullsisë së Elbasanit, në pritje të refugjatëve te ardhur nga Dibra si dhe qëndrimet ndaj lëvizjes esadiste.

Kreu i tretë përshkruan rajonin e Elbasanit gjatë qeverisjes së Vidit, me zhvillimet përkatëse gjatë

qeverisjes së tij, qëndrimin e popullsisë ndaj Lëvizjes Vorio-epirote dhe Kryengritjes së Shqipërisë së

Mesme. Në kreun e fundit janë pasqyruar zhvillimet politike në Elbasan gjatë dhe pas Luftës së Parë

Botërore.

Fjalë kyçe: Kryengritje, Pavarësi, Shtet Shqiptar, Kongres, Diplomaci.

ABSTRACT

Doctoral thesis: Political life in Elbasan during the years 1912 – 1920.

Field: History

This doctoral thesis deals with the social and political events of the period of the years 1912-1920 in the

region of Elbasan, and analyzes the political activity of the personalities of this area not only at local level

but also nationally. Innovation, in this scientific work, is the identification and analysis of political activity

in the region of Elbasan, during the period of the Declaration of Independence until the eve of the Congress

of Lushnja. Also analyzed the relationships between, the local government in Elbasan with the government

of Vlora, the International Control Commission with the government of Wied, the foreign invaders and the

government of Durres. Are continuously reviewed developments in administrative, economic, social and

educational aspects of this prefecture, aiming to reflect the events of the time, bringing an original

contribution to the study of this historical period. The structure of this scientific work consists of four

chapters. The first Chapter deals with administrative activities of local government in Elbasan during the

years 1912-1914. In the second chapter dealt with social and political developments, as well as the

contribution of the population of Elbasan in anticipation of refugees coming from Debar and attitudes

towards esadist movement. The third chapter describes the region of Elbasan in Wied governance, political,

economic and cultural developments during his government, the attitude of the people of this region to the

Northern-Epirus Movement and Albania Middle Uprising. In the final chapter are reflected political

developments in Elbasan, during and after the First World War.

Keywords: Uprising, Congress, Independence, Albanian state, diplomacy.