ŻYDOWSKI DZIERŻONIÓWJEWISH RYCHBACHJÜDISCHES REICHENBACH1945 -1948

KATALOG

Niniejsza wystawa przedstawia wyjątkową powojenną historię małego dolnośląskiego miasta Dzierżoniowa (do 1945 roku Reichenbach), w szczególności zaś skupia się na latach 1945-1948.

Diese Ausstellung erzählt von Dzierżoniów (bis 1945 Reichenbach), einer kleinen Stadt in Niederschlesien, und ihrer außergewöhnlichen Nachkriegsgeschichte, insbesondere von 1945 bis 1948.

This exhibition engages itself with Dzierzoniow (until 1945 Reichenbach), a small town in Lower Silesia, and its singular post-war history, especially from 1945 until 1948.

Since 1826 the community has access to its own graveyard. It has been preserved until today.

In the 1870s the community goes through a time of prosperity and in 1875 the Synagogue is inaugurated. At this time the community consists of about 200 members.

Vom Jahr 1826 an besitzt die Gemeinde einen eigenen Friedhof in der Stadt. Er ist bis heute erhalten geblieben.

Eine Blütezeit erlebt die Gemeinde in den 70er Jahren des 19. Jahrhunderts und 1875 wird feierlich die Synagoge eingeweiht. Die jüdische Gemeinde hat in diesem Moment etwa 200 Mitglieder.

Od 1826 roku gmina żydowska posiada w mieście własny cmentarz. Cmentarz zachował się do dzisiaj.

Lata świetności gminy przypadają na lata siedemdziesiąte XIX wieku. W 1875 roku ma miejsce uroczyste poświęcenie synagogi. Gmina żydowska liczy w tym czasie około 200 członków.

Miodowa Strasse, bis 1933 Judengasse, im Mittelalter leben bereits Juden in Reichenbach, dann lange nicht mehr, erst mit Beginn des 19. Jahhunderts dürfen sich Juden wieder in der Stadt niederlassen. Jüdische Neubürger bilden eine kleine, langsam wachsende Gruppe.Miodowa Street, until 1933

Ulica Miodowa, do 1933 roku Judengasse (Żydowska). Już w średniowieczu Reichenbach zamieszkiwane było przez Żydów, następnie przez długi okres nie wolno było im osiedlić się w mieście. Ponowne prawo do osiedlenia się w mieście Żydzi otrzymali dopiero na początku XIX wieku. Nowi mieszkańcy pochodzenia żydowskiego tworzą małą, z czasem coraz liczniejszą grupę.

Judengasse (Jew Lane). As early as the Middle Ages Jews had lived in Reichenbach, for a long time then the town had no Jewish inhabitants. With the beginning of the 19th century Jews are granted the right to live in the town again. Sporadic new inhabitants grow into a small community.

Synagoga – niezwykła dwupiętrowa budowla. Tylko w ten sposób można było pogodzić wydane na budowę zezwolenie i zasady religii, zgodnie z którymi szafa ołtarzowa Aron ha-kodesz w żydowskim domu modlitwy znajdować się powinna na ścianie skierowanej w stronę Jerozolimy.W Europie w kierunku wschodnim. Zgodnie z pozwoleniem na budowę budynek synagogi wejście główne miał mieć od wschodu.

Die Synagoge – ein außergewöhnlicher zweistöckiger Bau. Nur so lassen sich auf dem Grundstück, auf dem der Bau genehmigt worden war, die Vorschriften der Religion mit dem staatlichen Baurecht in Einklang bringen: In jüdischen Gebetshäusern muss der Thoraschrein an der nach Jerusalem weisenden Wand angebracht werden. In Europa also Richtung Osten. Die Synagoge muss aber laut Bauvorschrift auch ihren Haupteingang an der Ostseite haben, denn dort verläuft die Hauptstraße. Die Lösung bringen zwei Stockwerke.

The Synagogue – an exceptional two storied building. The only way to accommodate both the religious and government requirements for the new building: in Jewish houses of worship the shrine holding the Thora is to be mounted on the wall facing Jerusalem, in Europe facing East. The building regulation, however, demanded the main entrance be on the Eastern side as well, as it needed to be accessible from the main street. The solution was a two-storied building, with the Thorashrine on the first storey.

W 1937 roku Konrad Springer nabywa synagogę i cmentarz. W tym czasie jest on (nieżydowskim) ogrodnikiem cmentarza żydowskiego. Także w Reichenbach od 1933 roku wszyscy, których naziści uznają za Żydów zostają pozbawieni praw i są prześladowani. Niektórym członkom gminy żydowskiej udaje się w porę opuścić Niemcy, wielu z nich ginie w obozach koncentracyjnych i obozach zagłady. W 1945 roku niemiecka Gmina Żydowska w Reichenbach nie istnieje. Synagoga, będąca od 1937 roku własnością „aryjską” przetrwała.

1937 - Konrad Springer erwirbt die Synagoge und den Friedhof. Er ist zu diesem Zeitpunkt der (nichtjüdische) Friedhofsgärtner des jüdischen Friedhofs.Ab 1933 werden auch in Reichenbach alle Menschen, die nach Ansicht der Nationalsozialisten Juden sind, entrechtet und verfolgt. Einige Angehörige der jüdischen Gemeinde können Deutschland rechtzeitig verlassen, viele sterben in Konzentrations- und Vernichtungslagern. 1945 gibt es in Reichenbach keine deutsche jüdische Gemeinde mehr. Die Synagoge aber, seit 1937 „arisches“ Eigentum, hat überdauert.

1937 - Konrad Springer, the gentile gardener of the Jewish graveyard, buys both Synagogue and graveyard. From 1933 the Nazi persecution of Jewish people (and those regarded as such) takes place in Reichenbach as well. Some members of the Jewish community escape from Germany, many die in concentration and extermination camps. In 1945 the german Jewish community in Reichenbach no longer exists. The Synagogue, Arian property since 1937, outlasted.

KONRAD SPRINGER

W odległości zaledwie 45 kilometrów od Reichenbach znajduje się obóz koncentracyjny Gross- Rosen.Sieć filii obozu sięga także do Reichenbach, tutejszy podobóz nazywa się „Sportschule”.

Ocaleni więźniowie tego i innych obozów w maju 1945 roku są pierwszymi Żydami zamieszkującymi Reichenbach, którego nazwa brzmi teraz Rychbach. W czerwcu miasto liczy około 7000 Żydów, przedstawicieli różnych narodowości. Założony zostaje Komitet Żydowski.

Das Konzentrationslager Groß-Rosen ist nur 45 km von Reichenbach entfernt, das Netz von Außenstellen dieses Lagers reicht auch bis Reichenbach, „Sportschule“ heißt das örtliche Lager.

Überlebende dieses und anderer Lager sind im Mai 1945 die ersten Juden, die in Reichenbach, das jetzt Rychbach heißt, leben. Im Juni sind es etwa 7000 Menschen verschiedener Nationalitäten. Ein jüdisches Komitee wird gegründet.

The concentration camp Groß-Rosen is only 45 km away from Reichenbach, its network of satellite camps incorporates the local camp in Reichenbarch, the „Sportschule“.

Survivors of this and other camps are the first Jews to settle in Reichenbach, now named Rychbach, in May 1945. In June 1945 their number has risen to 7000 of various nationalities. A Jewish committee is founded.

In June 1945 representatives of the many Jewish committees founded in Lower Silesia meet and establish the voivodeship (district) committee in Rychbach. Its first president is Jakub Egit.

Also in June, a Jewish community is brought into being and the Synagogoue again becomes a place of religious and faith.

W wielu miejscach na Dolnym Śląsku powstają Komitety Żydowskie. W czerwcu 1945 roku na spotkaniu w Rychbachu przedstawiciele komitetów uchwalają powstanie Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego z siedzibą w Rychbachu. Jego pierwszym przewodniczącym zostaje Jakub Egit.

Także w czerwcu 1945 roku do życia powołuje się Gminę Żydowską, a miejscowa synagoga znowu służy jako miejsce kultu religijnego.

In vielen Orten in Niederschlesien haben sich jüdische Komitees gegründet, im Juni 1945 versammeln sich Vertreter dieser Komitees in Rychbach und gründen das Jüdische Woiwodschaftskomitee Niederschlesien mit Sitz in Rychbach. Erster Vorsitzender wird Jakub Egit.

Ebenfalls im Juni 5 wird eine jüdische Gemeinde ins Leben gerufen, die Synagoge wird wieder zu einem Ort des Glaubens und der Religion.

Jakub Egit, urodzony w Borysławiu, wraca do Polski jako żołnierz Armii Czerwonej, jest członkiem Polskiej Partii Robotniczej (PPR), która później przekształca się w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (PZPR).

Egit ma wizję utworzenia tętniącej życiem społeczności żydowskiej, żydowskiego osadnictwa - „Yishuv” w Polsce. Właśnie na terenach poniemieckich, gdzie jest miejsce do osiedlenia oraz praca i gdzie w odróżnieniu od wielu miejsc Polski centralnej czy wschodniej ocaleni z zagłady nie natykają się na każdym kroku na wspomnienia związane z pomordowanymi krewnymi i przyjaciółmi.

Egit od czerwca 1945 roku jest czołową postacią tworzącej się żydowskiej samorządności. Zakładane są tutaj domy dziecka, szkoły, szpitale, spółdzielnie, powstają kibuce, kluby sportowe i partie polityczne.

Jakub Egit, born in Borysław, returns to Poland as a soldier of the Red Army, he is member of the Polish Workers’ Party (PPR), which later becomes the United Polish Workers’ Party (PZPR).

Egit carries the vision of a lively Jewish community, a Yishuv, in Poland, particularly in the former German territories, where there is work and housing available and where the new surroundings do not remind the survivors constantly of their dead beloved.

From June 1945 onwards Egit is a central figure in the establishment of Jewish self-administration. Hospitals, children’s homes, schools and cooperatives are set up, Kibbuzim, sporting clubs and political parties are founded.

Jacob Egit, in Borysław geboren, kommt als Soldat der Roten Armee zurück nach Polen, er ist Mitglied der Polnischen Arbeiterpartei (PPR) aus der später die PZPR (Polnische Vereinigte Arbeiterpartei) hervorgeht.

Egit hat die Vision einer lebendigen jüdischen Gemeinschaft, eines jüdischen Jischuw in Polen und zwar gerade in den ehemals deutschen Gebieten, in denen es Wohnraum und Arbeit gibt und die – anders als alle Orte in Zentral- und Ostpolen – die Überlenden nicht auf Schritt und Tritt an die ermordeten Freunde und Verwandte erinnern.

Egit ist ab Juni 1945 eine Schlüsselfigur im Aufbau einer jüdischen Selbstverwaltung. Es werden Kinderheime, Schulen, Krankenhäuser und Genossenschaften gegründet, es entstehen Kibuzzim, Sportvereine und politische Parteien.

Nicht alle Juden in Rychbach und Niederschlesien teilen Egits Vision, Egit selbst schildert in seiner Autobiographie von 1991: „Ich erinnere mich an meine Diskussionen mit Antek Zukerman am Tag nach unserer Ankunft in Rychbach. Ich hatte den Plan, einen jüdischen Jischuw in Niederschlesien aufzubauen. […] Zukermann teilte mein Anliegen nicht. Als aktiver Zionist konnte er sich eine jüdische Heimat nur in Palästina vorstellen.“

Auch wenn die polnische Übergangsregierung bis Dezember 1945 die Emigration zulässt, ist es nicht einfach, nach Palästina zu emigrieren und die britische Mandatsregierung ist an einer jüdischen Einwanderung nicht interessiert. Dennoch sehen zionistische Parteien die in Rychbach entstehenden Strukturen nur als Basis zur Vorbereitung der Emigration.

Not all Jews in Rychbach und Lower Silesia share Egits vision as Egit himself describes in his 1991 memories: „I recall my discussion with Antek Zukerman the day we arrived in Rychbach. My plan was to establish a Jewish Yishuv in Lower Silesia.[…] Zukerman did not support my idea. As an active Zionist, he could conceive of a Jewish homeland only in Palestine“.

Although the Polish interim government allows emigration until December 1945, it is not easy to reach Palestine and the British mandate power does not encourage Jewish immigration. However, Zionist parties in Rychbach regard the emerging structures only as the basis for later emigration.

Nie wszyscy Żydzi w Rychbachu podzielają wizję Egita.Egit wspomina o tym w swojej autobiografii wydanej w 1991 roku: „Pamiętam moją rozmowę z Antkiem Zukermanem dzień po przybyciu do Rychbachu. Chciałem założyć żydowskie Yishuv na Dolnym Śląsku. (…) Zukerman nie popierał mojego pomysłu. Jako aktywny syjonista nie mógł wyobrazić sobie innej ojczyzny niż Palestyna”.

Choć Tymczasowy Rząd RP do grudnia 1945 zezwala na emigrację, niełatwo jest wyjechać do Palestyny. Brytyjski Mandat Palestyny nie jest zainteresowany napływem ludności żydowskiej. Mimo to partie syjońskie traktują powstające struktury w Rychbachu jedynie jako bazę, która przygotuje ich do dalszej emigracji.

BROTCHLEB

BREAD

W obliczu praktycznych problemów nie cierpiących zwłoki, poglądy polityczne schodzą na dalszy plan. Wprawdzie w drugiej połowie 1945 roku na Dolnym Śląsku mieszka wciąż kilkaset tysięcy Niemców, jednak wielu z nich ucieka przed zbliżającą się linią frontu. Na polach stoi zboże, które wkrótce trzeba będzie zebrać. Wojewódzki Komitet Żydowski organizuje kampanię zbioru plonów i powołuje Żydowskie Brygady Żniwiarskie. Przygotowane w tym celu plakaty jednoznacznie ukazują jaki jest główny cel przedsięwzięcia: CHLEB.

The diverging political programs recede into the background in the face of immediate practical issues. Although there are still several hundred thousand Germans living in Lower Silesia at the end of 1945, many had fled while the front was coming closer and the harvest needs to be takenin. The Jewish committee set up a harvest campaign and Jewish harvesting brigades are established. The corresponding poster exemplifies the aim of their exertions: BREAD

Die unterschiedlichen politischen Ansichten treten angesichts drängender praktischer Probleme zeitweise in den Hintergrund. So leben im zweiten Halbjahr 1945 zwar noch viele hunderttausend Deutsche in Niederschlesien, sehr viele aberwaren beim Heranrücken der Front bereits geflohen. Auf den Feldern steht Getreide, das geerntet werden muss. Das Jüdische Woiwodschaftskomitee organisiert eine Erntekampagne und jüdische Erntebrigaden werden aufgestellt. Das entsprechende Plakat rückt das Ziel der Anstrengungen unmissverständlich in den Vordergrund: BROT

Im Februar 1946 wird in Rychbach das erste jüdische Theater Polens gegründet. Damit gibt es ein weiteres, kulturelles Zentrum. Im Frühling zieht das Jüdische Woiwodschaftskomitee Niederschlesien nach Breslau um. Und im Mai erhält Rychbach einen neuen Namen: Dzierżoniów.Die wirklich einschneidenden Veränderungen aber hängen mit Wanderungsbewegungen zusammen: Im März des Jahres leben fast 6000 Juden und noch über 14.000 Deutsche in Rychbach. Doch von April bis Oktober müssen über 13.000 Deutsche die Stadt in Richtung sowjetischer und britischer Besatzungszone verlassen. Gleichzeitig, von Februar bis Juli, kommen im Rahmen der „Repatriierung“ über 136.000 Juden aus den jetzt zur Sowjetunion gehörenden Ostgebieten Polens nach Westen. Weil es in Niederschlesien bereits ein funktionierendes Netzwerk jüdischer Selbstverwaltung, jüdischer Genossenschaften und Vereine gibt, wird der Großteil der aus der Sowjetunion kommenden Juden dorthin geleitet, es sind beinahe 90.000. Die Zahl der jüdischen Einwohner Dzierzoniows steigt: im Mai auf über 9.000, im Juni auf über 11.000 und im Juli auf beinahe 12.000 Menschen. Das Städtchen wird zum „Polnischen Jerusalem“. Es gibt aber im Sprachgebrauch auch die abwertende Abänderung von Rychbach in Żydbach – Judenbach.

February 1946: the first Jewish Theatre is founded in Rychbach, a new cultural centre emerges. Shortly afterwards the Jewish voivodeship committee moves to Wrocław. Rychbach is renamed Dzierżoniów in May.However, the incisive changes of the time are connected to migration: in March 6000 Jews and more than 14 000 Germans live in the town. From April until October more than 13 000 Germans have to leave for Russian and British zones of occupation. Meanwhile, from February until July 1946 more the 136 000 Jews are „repatriated” to Western Poland. Due to the existing network of Jewish self-administration the majority of settlers from the (now) Sowjet Union, approx. 90 000 are transferred to Lower Silesia. From 9 000 in May, the number of Jewish inhabitants in Dzierzoniows rises to 11 000 in June, and to almost 12 000 in July. The small town is now nicknamed ‚ „Polish Jerusalem” and, less sympathetically Żydbach (Jewbach).

W lutym 1946 w Rychbachu założony zostaje pierwszy teatr żydowski w Polsce. Tym samym powstaje kolejne centrum kulturalne. Wiosną Wojewódzki Komitet Żydowski przenosi się do Wrocławia. W maju Rychbach zmienia swoją nazwę na Dzierżoniów. Jednak najbardziej znaczące zmiany dotyczą migracji ludności: w marcu 1946 w mieście mieszka prawie 6 tysięcy Żydów i nadal jeszcze ponad 14 tysięcy Niemców. Jednak w czasie od kwietnia do października ponad 13 tysięcy Niemców musi opuścić Dzierżoniów i wyjechać do brytyjskiej lub sowieckiej strefy okupacyjnej Niemiec. Równolegle z terenów Polski Wschodniej w ramach przesiedleńczej akcji „repatriacyjnej” od lutego do lipca przyjeżdża na zachód ponad 136 tysięcy Żydów. Na Dolnym Śląsku funkcjonuje dobrze rozwinięta sieć żydowskich struktur samorządowych, żydowskich spółdzielni i organizacji, dlatego znaczna część Żydów przybywających z ZSRR, czyli około 90 tysięcy osób, kierowanych jest właśnie na Dolny Śląsk. Liczba Żydów zamieszkujących Dzierżoniów wzrasta: w maju liczy ponad 9 tysięcy, w czerwcu ponad 11 tys., a w lipcu prawie 12 tys. osób. Małe miasteczko staje się „polską Jerozolimą”. W języku potocznym funkcjonuje jednak także inna, pejoratywna nazwa miasta Rychbach - Żydbach.

12. On July 4th 1946 more than 40 Jews are killed in a progrom in Kielce, amongst the victims are Holocaust survivors. The pogrom radically questions the basic assumption of a Jewish Yishuv in Lower Silesia: Jews can live securely in Poland. The first issue of „Nowe Życie“ (New Life), issued by the voivodeship committee not only appreciates the first Jewish post-war year in Lower Silesia but also runs a commentary on the unsettling events on Kielce. For a time the number of Jewish inhabitants in Dzierzoniow grows to 18 000 as many move to towns where they feel safer. This time marks the peak of Jewish habitation, from now on the number of Jews living in the town decreases steadily. Similarly, from July until December around 70 000 Jews emigrate from Poland. In early December only 1 700 Germans remain in Dzierzoniow, the mayority of the population now is Polish (40 000 of whom 18 000 are Jewish).

12. Am 4. Juli 1946 kommt es in Kielce zu einem Pogrom, in dessen Verlauf über 40 Juden ermordet werden, darunter Überlebende des Holocaust. Damit ist eine grundlegende Hypothese der Idee einer jüdischen Ansiedlung in Niederschlesien radikal in Frage gestellt: Die Annahme, Juden können in Polen sicher leben. Als am 15. Juli erstmals ein Zeitungsblatt unter dem Titel „Nowe Życie“ („Neues Leben”), erscheint, woraus in der Folge die Wochenzeitung des Jüdischen Woiwodschaftskomitees Niederschlesiens wird, muss neben der ausführlichen Würdigung des ersten jüdischen Jahres in Niederschlesien durch den Vorsitzenden Jacob Egit auch ein Kommentar zu den traurigen Ereignissen in Kielce erscheinen.Kurzfristig steigt die Zahl der jüdischen Einwohner von Dzierzoniow bis November auf 18.000 an, denn viele Juden ziehen vom Land in Städte, in denen sie sich sicherer fühlen. Mit dieser Zahl ist aber der Scheitelpunkt überschritten, von nun an wird die Anzahl der Juden in der Stadt nur noch sinken und von Juli bis Dezember des Jahres verlassen etwa 70.000 Juden Polen. Anfang Dezember ist die Zahl der Deutschen in Dzierzoniow auf 1.700 gesunken. Die Mehrheit stellen nun - erstmals - 40.000 Polen, von denen 18.000 Juden sind.

12. 4 lipca 1946 roku w Kielcach dochodzi do pogromu, w wyniku którego zamordowanych zostaje ponad 40 Żydów. Wśród ofiar są ocaleni z Holokaustu. Tym samym pod znakiem zapytania staje podstawowe założenie dotyczące stworzenia żydowskiego osadnictwa na Dolnym Śląsku, które brzmiało: Żydzi mogą czuć się w Polsce bezpiecznie. 15 lipca ukazuje się pierwszy numer „Nowego Życia”, które przekształci się później w cotygodniową gazetę Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego. Obok obszernego artykułu przewodniczącego Egita, wychwalającego pierwszy rok żydowskiego osadnictwa na Dolnym Śląsku, w gazecie musi pojawić się wzmianka o tragicznych wydarzeniach w Kielcach.Na krótki czas liczba żydowskich mieszkańców Dzierżoniowa wzrasta, w listopadzie 1946 roku wynosi 18 tysięcy, gdyż wielu Żydów decyduje się na przeprowadzkę do większych miast, w których czują się bezpieczniej. Liczba ta już nigdy nie zostanie przekroczona, od lipca do grudnia około 70 tysięcy Żydów opuści Polskę. Na początku grudnia liczba Niemców w Dzierżoniowie spada do 1,7 tysiąca –po raz pierwszy większość obywateli miasta stanowią Polacy (40 tysięcy), z czego 18 tysięcy mieszkańców jest żydowskiego pochodzenia.

Egit publishes his book „Towards a New Life” in 1947. It is written in Yiddish and includes four chapters apart from the introduction: Jews in Lower Silesia, Increasing the Productivity, Protection of the Children, Supporting the Arts. A number of charts and photographs are added to the text, such as the following one: Growth and Productivity of Jews in Lower Silesia in 1946:

Upon a closer reading of the chart it emgerges that the number of those employed apruptly drops in July and does not recover until the end of December.

W 1947 roku ukazuje się książka Egita napisana w jidysz. Tytuł książki brzmi: „Ku nowemu życiu – dwa lata osiedli żydowskich na Dolnym Śląsku”. Po przedmowie i krótkim komentarzu wprowadzającym o Dolnym Śląsku, książka zawiera cztery dłuższe rozdziały: Żydzi na Dolnym Śląsku, wzrost produktywizacji, ochrona dzieci, wsparcie kultury. Do tekstu dołączone są wykresy i zdjęcia, między innymi to, podpisane „Wzrost produktywności żydowskiej na Dolnym Śląsku 1946”.

Patrząc na grafikę widać, że liczba zatrudnionych w lipcu nagle spada i do grudnia nie osiąga poziomu z lipca.

1947 erscheint ein Buch, von Egit in Jiddisch geschrieben. Der Titel: „Zu einem neuen Leben – zwei Jahre Jüdischer Jischuw in Niederschlesien“. Nach einer Einleitung und einer einführenden Bemerkung zu Niederschlesien folgen vier längere Kapitel:Juden in Niederschlesien, Produktivitätssteigerung, Schutz der Kinder, Kulturförderung. Dem Text sind Grafiken und Fotos beigefügt, unter anderem die folgende, die überschrieben ist „Wachstum der Produktivität der Juden in Niederschlesien 1946“:

Beim Blick auf die Grafik fällt auf, dass die Zahl der Beschäftigten im Juli schlagartig fällt und bis Dezember nicht mehr die Höhe von Anfang Juli erreicht.

Während im Februar 1947 noch 14.900 Juden in Dzierzoniow leben, sind es ein Jahr später nur noch knapp 7.000 - immer noch eine beeindruckende Zahl, denn in ganz Niederschlesien leben nur in Breslau noch mehr Juden. Gleichzeitig ist es aber auch ein gewaltiger Rückgang, der zeigt, dass Juden fortlaufend Polen verlassen. Und das, obwohl seit Dezember 1946 die Grenzen geschlossen sind. Die Tschechoslowakei ist ein häufig genutztes Transitland auf dem Weg nach Palästina. Dabei muss man darauf hoffen, nicht von Einheiten der Grenzschutzsoldaten aufgehalten zu werden.

Ein Artikel in der Zeitschrift Sudety (Ausgabe III 2010) beschreibt die Festnahme von 18 Personen am 26.12 1947.Alle waren wohnhaft in Dzierzoniow.

Whereas 14 900 Jews lived in Dzierzoniow in February 1947, only 7000 remain one year later. It is still an impressive number- only surpassed by Wrocław. At the same time this development shows that Jewish emigration from Poland is continuous although the borders have been closed since December 1946. On their way to Palestine many use the Czech Republic as transit country. When crossing the borders special attention needs to be directed towards the border patrol guards.

This article in the ‚Sudety‘ magazine (issue III/ 2010) recounts the arrest of 18 people on the 26th December 1947.All were from Dzierzoniow.

Podczas, gdy w lutym 1947 w Dzierżoniowie mieszka jeszcze 14 900 Żydów, rok później jest ich zaledwie 7 tysięcy. Liczba ta wciąż robi wrażenie, ponieważ na Dolnym Śląsku większe skupisko ludności żydowskiej znajduje się tylko we Wrocławiu. Równocześnie olbrzymia liczba Żydów nieprzerwanie wyjeżdża z Polski, mimo że od grudnia 1946 granice są zamknięte. Krajem tranzytowym w drodze do Palestyny jest najczęściej Czechosłowacja. Ci, którzy decydują się na ucieczkę, muszą uważać, aby nie zostać zatrzymanym przez straż graniczną.

Artykuł w magazynie Sudety (wydanie III 2010) opisuje przypadek zatrzymania 26.12.1947 roku 18 osób. Wszyscy byli mieszkańcami Dzierżoniowa.

On 21st July 1948 a major and for Poland important exhibition is opened: The Exhibition of the Regained Territories. Among the pavilions to various topics a Jewish pavilion, set up by the voivodeship committee, is planned. Two weeks before the exhibition opens, however, the presentation of Jewish life in Lower Silesia is cancelled. The socialist government which consolidates itself in 1948 and follows the Stalinist model no longer accepts independent groups or associations. Jewish cultural institutions are nationalised, the room for manoeuvres for Zionist parties and the Bund becomes smaller. In 1949 the Bund is forced to disband and Zionist groups have to end their activities by the end of 1949. The same year Jakub Egit is replaced as head of the Jewish voivodeship committee. The Jewish inhabitants of Dzierzoniow realise that a Yishuv in Lower Silesia is no longer accepted. A second development of mayor importance takes place in this period of time: on 14th May 1948 the state of Israel is founded, offering a destination to which every Jew at any time may emigrate to.

21 lipca 1948r. we Wrocławiu zostaje otwarta wystawa o dużym znaczeniu dla Polski – Wystawa Ziem Odzyskanych. Wystawa składa się z pawilonów uporządkowanych tematycznie. Wojewódzki Komitet Żydowski odpowiedzialny jest za zaplanowanie i przygotowanie pawilonu żydowskiego. Jednak na dwa tygodnie przed planowanym otwarciem zgoda na prezentację żydowskiego Dolnego Śląska zostaje cofnięta, pawilon musi zostać rozebrany i usunięty. W 1948 r. po wprowadzeniu systemu rządów wzorowanym na systemie radzieckim w Polsce rozpoczyna się okres stalinowski.Grupy, a w szczególności partie o poglądach innych niż te, na które zezwala oficjalna doktryna, przestają być akceptowane, żydowskie placówki oświatowe zostają znacjonalizowane, a swoboda działania partii syjonistycznych i Bundu jest coraz bardziej ograniczana. Ostateczne rozwiązanie Bundu następuje na początku 1949 roku, natomiast partie syjonistyczne muszą zaprzestać swojej działalności do końca roku. Jesienią 1949 roku Egit zostaje usunięty ze stanowiska przewodniczącego Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego. Dla Żydów w Dzierżoniowie staje się jasne, że osadnictwo żydowskie na Dolnym Śląsku nie jest mile widziane. Do tego dochodzi jeszcze jedna ważna kwestia – 14 maja 1948r. powstaje niepodległe państwo Izrael, państwo, do którego każdy Żyd może w każdej chwili wyemigrować.

Am 21. Juli 1948 wird in Breslau eine große und für Polen wichtige Ausstellung eröffnet: Die „Ausstellung der Wiedergewonnen Gebiete“. Es gibt Pavillons zu verschiedenen Themen. Geplant und vorbereitet ist auch ein jüdischer Pavillon, den das Jüdische Woiwodschaftskomitee Niederschlesien verantwortet. Doch zwei Wochen vor der Eröffnung wird die Präsentation des jüdischen Niederschlesien ausgeladen, der Pavillon muss auseinander genommen und entfernt werden. In Polen konsolidiert sich 1948 eine sozialistische Regierung stalinistischer Prägung, Gruppen oder gar Parteien mit eigenen Ansichten sind nicht mehr akzeptabel, die jüdischen Bildungseinrichtungen werden verstaatlicht, der Spielraum für zionistische Parteien und den Bund wird zunächst enger, Anfang 1949 schließlich muss der Bund sich auflösen, zionistische Gruppen müssen bis Ende 1949 ihre Tätigkeit einstellen. Im Herbst 1949 wird Egit als Vorsitzender des Jüdischen Woiwodschaftskomitees abgesetzt.Für die Juden in Dzierzoniow wird deutlich, dass ein jüdischer Jischuw in Niederschlesien nicht mehr gewünscht ist. Hinzu kommt eine zweite Entwicklung: Am 14. Mai 1948 wird der Staat Israel gegründet. Und damit gibt es jetzt einen Staat, in den jeder Jude jederzeit immigrieren kann.

After 1950 two mayor emigration waves take place: in 1956 and in 1968, both instigated by governmental, anti-Semitic campaigns. A lively Jewish community in Dzierzoniow lasts until the late 1960s and a number of people carry the remembrance of the „Polish Jerusalem” into the 21st century:

Beniamin Turbiner, (1908 – 1997), survives the Holocaust with his wife, son and mother-in-law thanks to the Supruniks, who hide them in their house. After the war the Turbiners move to Rychbach / Dzierzoniow, as do the Supruniuks. Turbiner is one of the last ritual butcher in Poland and for a long time custodian of the Synagogue.

The Supruniuk couple is honoured as Righteous Among the Nations. As both are without descendants the medal is bestowed onto the municipality of Dzierzoniow on 23rd June 2008. It is on display in the regional museum.

In den Jahren ab 1950 gibt es noch zwei große Emigrationswellen: 1956 und 1968, hervorgerufen durch staatlich gesteuerte, antisemitische Kampagnen.Doch bis in die späten 60er Jahre gibt es eine lebendige jüdische Gemeinschaft in Dzierżoniów und einige Personen tragen die Erinnerungen an das „polnische Jerusalem“ bis ins 21. Jahrundert:

Beniamin Turbiner, (1908 – 1997), überlebt den Holocaust zusammen mit Frau, Sohn und Schwiegermutter, weil das Ehepaar Supruniuk sie bei sich versteckt. Nach dem Krieg ziehen die Turbiners nach Rychbach / Dzierżoniów, auch die Supruniuks leben nach dem Krieg dort. Turbiner war einer der letzten Schächter in Polen und lange Zeit Hüter der Synagoge.

Das Ehepaar Supruniuk wird als Gerechte unter den Völkern geehrt. Da sie keine Nachfahren haben, wird die Urkunde zusammen mit der Medaille am 23. Juni 2008 an die Stadt Dzierżoniów übergeben. Dort ist sie im regionalen Museum ausgestellt.

W okresie od 1950 roku mają miejsce jeszcze dwie duże fale emigracyjne: jedna w 1956, druga w 1968 roku, obie wywołane są przez rządowe kampanie antysemickie. Mimo to, do późnych lat sześćdziesiątych żydowska wspólnotaw Dzierżoniowie jest aktywna, a dzięki kilku osobom pamięć o „polskiej Jerozolimie” jest żywa także w XXI wieku.

Beniamin Turbiner (1908-1997), wraz ze swoją żoną, synem i teściową przeżył Zagładę dzięki małżeństwu Supruniuków, którzy ich ukrywali. Po wojnie obie rodziny zamieszkały w Rychbachu / Dzierżoniowie. Turbiner był jednym z ostatnich rzezaków w Polsce, przez długi czas także dozorcą w synagodze.

Małżeństwo Supruników otrzymało tytuł Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ze względu na brak potomstwa, 23 czerwca 2008 roku dyplom honorowy i medal Sprawiedliwych przekazane zostają miastu Dzierżoniów i wystawione w Dzierżoniowskiej Izbie Regionalnej.

Mojżesz Jakubowicz (1919-2003) kommt 1946 als „Repatriant” nach Dzierżoniow, viele Jahre ist er Vorsitzender der Jüdischen Sozialkulturelle Gesellschaft des Kreises Dzierzoniow (die Jüdischen Komitees werden 1950 in die Sozialkulturellen Gesellschaften überführt). Er ist der letzte Vertreter der Epoche des „polnischen Jerusalem“

Bei der Recherche für Ihre Magisterarbeit stößt die Polonistin Beata Sołogub-Hebzda in den 1990er Jahren auf das breite kulturelle Angebot, dass durch die jüdische Gemeinschaft im Dzierzoniow der Nachkriegszeit organisiert wurde. Weitere Recherchen führen sie zum Vorsitzenden der Jüdischen Sozial-Kulturellen Gesellschaft, Mojżesz Jakubowicz. Es entsteht ein intensiver Kontakt und eine Frucht dieses Kontaktes sind die Tage jüdischer Kultur, die 2001 und 2002 in Dzierzoniow veranstaltet werden. Die erste Veranstaltung dieser Art in Polen nach 1989. Jeweils nach den Kulturtagen wird auch eine Broschüre unter dem Titel „Die Erinnerung an die Vergangenheit bewahren“ veröffentlicht.

Mojżesz Jakubowicz (1919-2003) is repatriated to Dzierżoniow in 1946, for many years he is president of the Jewish Socio-Cultural Association in Dzierzoniow (the Jewish committees are transformed into socio-cultural associations in 1950). He is the last representative of the ‚Polish Jerusalem‘.

While researching for her dissertation in the 1990s, the Polish scholar Beata Sołogub-Hebzda comes across the wide range of activities the Jewish community in Dzierzoniow offered in the post-war years. Further investigations lead her to the president of the Jewish Socio-Cultural Association, Mojżesz Jakubowicz. A close contact emerges at whose end the Days of Jewish Culture in Dzierzoniow in 2001 and 2002. It is the first event of this kind in Poland after 1989. It is followed by a brochure ‘Saving Remembering the Past’.

Mojżesz Jakubowicz (1919-2003), który w 1946 roku przybywa do Dzierżoniowa jako repatriant, przez wiele lat pełni funkcję przewodniczącego dzierżoniowskiego okręgu Towarzystwa Społeczno - Kulturalnego Żydów (w 1950 roku Komitety Żydowskie przekształcone zostały w TSKŻ). Jakubowicz jest ostatnim przedstawicielem epoki „polskiej Jerozolimy”.

Podczas badań do pracy magisterskiej polonistka Beata Sołogub-Hebzda natrafia na szeroką ofertę kulturalną dzierżoniowskiej Gminy Żydowskiej, oferowaną w okresie powojennym. Dalsze badania doprowadzają ją do przewodniczącego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów, Mojżesza Jakubowicza. Intensywna znajomość zaowocuje zorganizowanymi w Dzierżoniowie w 2001 i 2002 roku Dniami Kultury Żydowskiej. To pierwsza tego typu impreza w Polsce po 1989 roku. Jako pokłosie Dni Kultury ukazuje się każdorazowo broszura zatytułowana „Przechować pamięć o przeszłości”.

During the 1980s there is no Jewish community more in Dzierzoniow, the Synagogue slowly becomes derelict. Facing this situation M. Jakubowicz agrees with the municipality that the Synagogue is renovated and turned into a local museum. The renovation is almost completed when the political changes of 1989 take precedence over the project. The building is abandoned, occasionally used by homeless people as shelter. On one of these occasions a small fire gets out of hand and destroys most of the roof.

Rafael Blau, who had come to Dzierzoniow in 1960 with his parents and moved to Israel in 1965, refuses to accept the fact that this builiding, after lasting for so long, now becomes more and more derelict. Together with other like-minded people he established the Beiteinu Chaj - Our Hours Lives Foundation in 2004. The Foundation buys the Synagogue, the roof is repaired and first steps towards a complete renovation are taken. In the long run, the Synagogue shall be used as a youth and cultural centre, today exhibitions, concerts and lectures already take place here.

W latach osiemdziesiątych XX wieku Gmina Żydowska praktycznie nie istnieje, a synagoga pozostaje nieużywana. Budynek wymaga renowacji. W tej sytuacji Mojżesz Jakubowicz uzgadnia z miejskimi urzędnikami, remont synagogi i adaptację budynku na siedzibę regionalnego muzeum. Pod koniec lat 80-dziesiątych prace renowacyjne są wprawdzie zakończone, jednak zmiany polityczne jakie następują w Polsce w 1989 roku, powodują, że projekt remontu synagogi schodzi na drugi plan. Budynek, używany przez bezdomnych jako noclegownia, powoli ulega dewastacji, ognisko, które ma rozgrzać mieszkańców wymyka się spod kontroli i trawi znaczną część dachu.

Rafael Blau, który w 1960 roku przyjeżdża jako dziecko z rodzicami do Dzierżoniowa, a w 1965 emigruje z nimi do Izraela, nie może znieść widoku popadającej w ruinę synagogi, która przecież tyle „przeżyła”. Wraz z garstką innych osób zakłada w 2004 roku fundację Beiteinu Chaj - Nasz Dom Żyje. Fundacja wykupuje budynek synagogi, naprawia dach, podejmuje pierwsze działania restauracyjne.Długoterminowo synagoga ma służyć jako centrum młodzieżowe i kulturalne. Już teraz odbywa się tu wiele wystaw, koncertów i wykładów.

In den 80er Jahren des zwanzigsten Jahrhunderts gibt es keine jüdische Gemeinde mehr, die die Synagoge nutzen könnte. Das Gebäude bedarf einer Renovierung. In dieser Situation vereinbart M. Jakubowicz mit der Stadtverwaltung, dass diese das Gebäude renoviert und dort ein lokales Museum einrichtet. Die Renovierung ist am Endes des Jahrzehnts beinahe abgeschlossen aber 1989 lassen die großen Veränderungen in Polen das Projekt in den Hintergrund geraten. Das Gebäude verfällt langsam, wird als Übernachtungsplatz genutzt, schließlich gerät ein wärmendes Feuerauf dem Dachboden außer Kontrolle und weite Teile des Daches werden zerstört.

Rafael Blau aber, der 1960 als Kind mit seinen Eltern nach Dzierżoniow kam und 1965 mit ihnen nach Israel emigrierte, möchte nicht zusehen, wie das Gebäude, nachdem es so viel überlebt und erlebt hat, verfällt. Zusammen mit einer Handvoll weiterer Menschen gründet er 2004 die Stiftung Beiteinu Chaj - Unser Haus lebt. Die Stiftung kauft die Synagoge, das Dach wird repariert, erste Renovierungen in Angriff genommen. Langfristig soll die Synagoge als Jugend- und Kulturzentrum genutzt werden, bereits jetzt finden dort Ausstellungen, Konzerte und Vorträge statt.

In April 2010 students from Poland, Germany and Israel meet and work on the special history of Dzierzoniow. They conduct interviews with people who between 1945 and 1948 lived in Reichenbach / Rychbach / Dzierzoniow between. Nowadays they live here, in Israel and Germany. The mayor and many citizens are questioned about the singular post-war history of their town, the Synagogue and the graveyard are visited, texts read, translated and discussed. All this takes place in the context of a project organised by the Krzyzowa Foundation for Mutual Understanding in Europe, the Beiteinu Chaj and the Kreisau-Initiative Berlin. It is co-financed by the German-Polish Youth Office and the EVZ Foundation / Geschichtswerkstatt Europa.

W kwietniu 2010 roku studenci z Izraela, Polski i Niemiec spotykają się w Krzyżowej, aby zgłębić wiedzę na temat wyjątkowej historii miasta Dzierżoniów. Przeprowadzają wywiady z ludźmi, którzy w latach 1945-1948 byli mieszkańcami Reichenbachu / Rychbachu / Dzierżoniowa, a teraz mieszkają w Dzierżoniowie, Izraelu lub w Niemczech. O szczególnej, powojennej historii miasta studenci rozmawiają z burmistrzem i wieloma mieszkańcami miasta, odwiedzają cmentarz żydowski i synagogę, pracują nad tekstami, przygotowują tłumaczenia, prowadzą dyskusje. Wszystko to, dzieje się w ramach projektu zorganizowanego przez Fundację „Krzyżowa” dla Porozumienia Europejskiego, Fundację Beiteinu Chaj i Stowarzyszenie Kreisau Initiative Berlin sfinansowanego przez Polsko-Niemiecką Współpracę Młodzieży oraz Fundację Pamięć, Odpowiedzialność, Przyszłość w ramach programu „Warsztat historyczny Europa”.

April 2010, Studierende aus Israel, Polen und Deutschland treffen sich in Kreisau, um der besonderen Geschichte von Dzierżoniów nachzugehen. Es werden Interviews geführt mit Menschen, die 1945 – 1948 in Reichenbach / Rychbach / Dzierżoniów lebten und heute dort, in Israel oder Deutschland zu Hause sind. Der Bürgermeister und viele Bürger werden zur Bedeutung der außergewöhnlichen Nachkriegsgeschichte der Stadt befragt, die Synagoge und der Friedhof besucht, Texte gelesen, übersetzt, diskutiert.All dies geschieht im Rahmen eines Projekts, das von der Stiftung Kreisau für Europäische Verständigung, der Stiftung Beiteinu Chaj und der Kreisau Initiative Berlin e.V. getragen und vom Deutsch-Polnischen Jugendwerk und von der Stiftung EVZ im Rahmen der Geschichtswerkstatt Europa finanziert wird.

autor tekstów / Texte / text: Dominik Kretschmann tłumaczenia / Übersetzung / translation: Klara Maeve-O’Reilly, Katarzyna Andersz, Monika Kretschmann projekt graficzny / grafischer Entwurf / design: Marlena Promna, Tomasz Pietrek, www.artpunkt.eu zdjęcia / Bildmaterial / graphic material: Rafael Blau, Jacob Egit “Ku nowemu życiu” i “Grand Illusion”, Anna Grużlewska,Izba Regionalna w Dzierżoniowie, Franziska Koch, Dominik Kretschmann, Muzeum Gross-Rosen w Rogożnicy, Joanna Śliwa, “Sudety”, Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów / Dzierżoniów, Uniwersytet Wrocławski- Studium Kultury i Języków Żydowskich, Łucja Wilk

REfLEKSJA REfLECTION REfLExION