İBN HAMDAN

Cfımi'u'l -fünun ('uWm) ve selvetü'l­maJ:ızun adlı coğrafyaya dair eserin (Sü­leymaniye K tp., Ayasofya, nr. 3834, 176 va­rak, nr. 3835, RelsülküttabMustafa Efendi, nr. 780; ayrıca bk. Brockelmann, GAL, ll, 162; Suppl., ll, 161-162) ona aidiyeti , ge­rek İbn Hamdan'ın coğrafyayla ilgilendi­ğine dair bir bilgi bulunmaması. gerek­se bazı çağdaş araştırmalarda (Rosen, s. 175; Krachkowsky, I, 389; Sarton, lll, 804)

eserin müellifinin 732' de ( 1332) hayatta bulunduğunun kaydedilmesi sebebiyle oldukça şüpheli görünmektedir.

BİBLİYOGRAFYA :

Zehebi, el-'iber, lll, 385; a.mlf., Düvelü 'i- is­lam, Beyrut 1405/1985, s. 391; a.mlf., el-Mu'fn fi tabakati'l-muf:ıaddişfn (nşr. Hemmam Abdur­rahim Said), Arnman 1404/1984, s. 222; Safe­dJ, el-Vafi, VI, 360; ibn Receb, e?·:feyl 'ala Taba· kati'l-/janabile, Kahire 1372/1953, ll , 331-332; ibn Tağriberdl, el-Menhelü'ş-safi, I, 290-291; Sü· yuti, ljüsnü '1-muf:ıfıçiara, I, 480; Keş{ü '?-?unun, I, 267, 565, 567, 908; ibnü'I-imad, Şe?erat, V, 428-429; V. Rosen. Notices sammalres des manuscrits arabes du Musee Asiatique, St. Peetersbourg 1881, s. 175-177; Brockelmann, GAL, II , 162; Suppl., I, 691; II, 161-162; A. J. Arberry, A HandUst of the Arabic Manuscripts in the Chester Beatty Library, Dublin 1958, III, 20; I. Krachkowsky. Tarfl].u'l-edebi'l·cogra{fy­yi'l-'Arabf (tre. Selahaddin Osman Haşim), Ka­hire 1963-65, I, 388-389; II, 502; Sarton, lntro­duction, III , 804-805; Hacvi. el-Fikrü's-samf, II, 362; Abdullah b. Ali es-Sübey'l, ed-Dürrü'l-mü­naçiçiad f1 esma'i kütübi me?hebi'l-imam Atı­med (nşr. Casim ed-Devseri), Beyrut 1410/1990, s. 39. r:;ı

~4Iw KAMiL YAŞAROGLU

L

İBN HAMDIS C . .ı--!.M.> ~ı l

EbCı Muhammed Abdülcebbar b. Ebl Bekr b. Muhammed b. Hamdls es-Sıkılll ei-Ezdl

(ö. 527 /1133)

Endülüslü şair. _j

447'de (1 055) Sicilya'nın doğu sahilin­deki Siraküse (Syracuse) şehrinde doğdu. Soyu, VII. yüzyılın sonlarında Afrika'ya hic­ret eden Yemenli Ezd kabilesine dayan­dığından Ezdl nisbesiyle de anılır. Atala­rı. Sicilya'nın fethinden sonra IX. yüzyılın başlarında buraya gelip yerleşmişti. Xl. yüzyılın ortalarından itibaren Kuzey Afri­ka'da Beni Hilal'in sebep olduğu karışık­lıklar sırasında çok sayıda alim, edip, ta­bip ve sanatkar Sicilya'ya göç etmek zo­runda kaldı. İbn Hamdls, Sicilya'nın ilim ve kültür açısından kalkınmasına katkıda bulunan bu alimlerden dil, edebiyat. ma­tematik, fıkıh ve felsefe tahsil etti. Genç yaşta şiir yazmaya başladı. Normanlar'ın Sicilya'yı istila etmeleri üzerine 471'de

20

<

.qJ.;;t~~~-~ ,\ ;.:.-ı,J,.,..~~ .. ;~~:t::!f::~i~L:..~

~~::~~~~:i:::·;r;~ ~ol.'ı pJ.,y~~Lt-;;i)~-t:r~~~ .\ ......i!_;,.._.ıı~.J>

jf~~[~~~ ~~~~~~b))

.:_~;ı_ı.,.;;~

. "":G=:. ......;...>.,..ı~lj:ı·ı~ . _-:;J •'t ._)_;:.ıı~ı.,: . ' ..

~~~f;:-_;:J:;,~~~/.:;;Jıı~4;.>ı.?~ ..• ~. ,ı, ~:j-_;;;6?;~j~'J.ı ı .. .. . . . v,-ı ~\ •

~~y~~;..ı!dj~~ı;;,:&;fi;.;

lbn Hamdan'ın CB.mi<u'l­

{ünQn ve seluetü '1-ma/:ızün adlı

eserinin ilk iki sayfas ı

(Süleymaniye Ktp.,

Ayasofya, nr. 3835)

(1078) Thnus'a gitti. Ertesi yıl Endülüs'e geçti. Sanatkarları himaye eden ve ken­disi de şair olan İş biliye (Sevilla) Emlri Mu'­temid-Alellah'ın {ibn Abbad) sarayına gir­mek istediyse de bu arzusunu gerçekleş­tiremed i. Ancak bir süre sonra Mu'temid tarafından davet edildi. Sarayda geçirdiği on üç yıl boyunca Mu'temid ve ailesi için kasideler yazan İbn Hamdls hükümdarıo esaret döneminde de ona olan bağlılığı­

nı sürdürdü. Murabıtlar tarafından 484 (1 091) yılında hakimiyetine son verilen ve esir alınarak Mağrib'e götürülen Mu'­temid'i hapse atıldığı Ağmat şehrinde sık sık ziyaret ederek şiirleriyle teselli etti. Bundan sonraki hayatını Ağmat, Mayur­ka (Majorka). Bicaye (Bougie) ve Mehdiye arasında dolaşarak geçiren İbn Hamdls, himayesi altında bulunduğu kişilere ka­sideler yazarak geçimini sağlamaya ça­lıştı. Hayatının sonlarına doğru gözlerini kaybeden İbn Hamdls Bicaye'de vefat et­ti. Mayurka'da öldüğü ve Endülüslü şair İbnü'l-Lebbane'nin yanına gömüldüğü de rivayet edilmektedir.

Hayatının önemli bir bölümünü Endü­lüs'te geçirmesine rağmen İbn Hamdls vatanı Sicilya'yı unutamamış, Sicilya için şiirler nazmetmiştir. "Sıkılliyyat" olarak bilinen bu şiirlerin bir kısmın ı Sicilya'da henüz müslüman direnişinin devam etti­ği sırada söylemiştir. Bu dönemdeki şiir­lerinde hıristiyan saldırılarına karşı müs­lümanların Sicilya 'yı savunmasını ve mey­dana gelen savaşları coşkulu bir dille tas­vir etmiştir. Halkının cesaretini ve başarı­larını övmüş. maneviyatlarını yüksek tut­maya çalışmıştır ( Divanü İbn f:lamdfs 1 nşr. İhsan Abbas], şiir nr. 269, 270, 275). Bu şi­

irlerin son bölümleri vatan özlemine ay­rılmıştır. Şair burada gurbet acısını tat­tığını anlatır, halkına seslenerek vatan­larını korumalarını ve hayatlarını orada

.. . . . . . ' ... ... ·· ~

sürdürmelerini tavsiye eder. Sıkılliyyat'ı oluşturan ikinci grup şiirler Sicilya'nın dü­şüş ünden sonra söylenmiştir. Bu şiirler şairin vatanı için söylediği birer mersiye niteliğindedir (a.g.e., şiir nr. 157, 238). Şairin Sicilya dönemine ait diğer şiirlerin ­

de ise daha çok aşk ve eğlence tasvirle­ri hakimdir. Ancak vatanın düşman eline geçmesi onun eski neşesini kaybetmesi­ne yol açmış. giderek ruhi hayatının ve sa­nat çizgisinin değişmesine sebep olmuş­tur. İbn Hamdls'in Endülüs dönemi şiirle­rinde tabii güzellikterin tasviri ön plana çıkar. İngiliz şarkiyatçıs ı Harnilton Gibb, tabiata karşı aşırı sevgisini yansıtan tas­virlerinden dolayı İbn Hamdls'i tabiat ve mitolojiden etki tenmiş romantik İngiliz şairi William Wordsworth'a (ö. 1850) ben­zeterek ondan Araplar'ın Wordsworth'u diye söz eder. İbn Hamdls'in divanının önemli bir bölümünü methiyeler oluştu­rur. İşblliye Hükümdan Mu'temid b. Ab­bad ve Kuzey Afrika'da hüküm süren Zl­rl. Hammad! ve Horasanl hanedanları ile Beni Hamdün'un ileri gelenleri için yaz­dığı methiye ve mersiyeler yanında aile fertleri ve bazı dostları için de birçok mer­siye nazmeden şairin divanında bir tek hicviye dahi bulunmaması dikkat çekmek­tedir. İbn Hamdls'e göre şiir vezinli ve ka­fiyeli söz olmanın ötesinde derin anlam. engin duygu ve hayal boyutlarıyla insa­nı büyüleyen bir niteliğe sahip olmalıdır. Akıcı bir üslübu olan şair açık ve anlaşılır bir dil kullanmış. muğlak ifadelerden ka­çınmıştır. Şiirlerinde zaman zaman Ab­bas! şairlerinden Buhtürl ve Mütenebbl'­nin etkisi görülür. Bazı şiirlerinde "neka­het. tedavi. tıp . nabı z. neşter" gibi keli­meler kullanması ve sağlık konusunda tavsiyelerde bulunmasından tıp ilmiyle de ilgilendiği anlaşılmaktadır (a.g.e., şiir nr. 32, 86, 169, 170).

İbn Hamdls üzerine çalışan ilk şarkiyat­çı Michele Arnari şairin Sicilya hakkında söylediği S89 beyitten oluşan eş-Şı]fılliy­yat'ı yayımlamış { Leipzig ı 857). bu şiirler İtalyanca'ya da çevrilmiştir {Tu ri n ı 88 ı­ı 882) . Şairin divanı ilk olarak Arnari'nin öğrencisi Celestino Schiaparelli tarafından neşredilmiştir {Roma ı 897) . Bu neşirde 6089 beyitten meydana gelen360 şiir bu­lunmaktadır. İhsan Abbas divanı Vatikan n üshasını {n r. 44 7) esas alarak yeniden ya­yımlamış ve Schiaparelli'nin neşrinde yer almayan 200'den fazla beyit eklemiştir.

İbn Hamdls'in birçok şiiri çeşitli Batı dillerine tercüme edilmiş { Ef2 1 i ng. l . ı ı ı .

78 3). hayatı ve şiirleri hakkında müstakil çalışmalar yapılmıştır. Abdülmuğnl el­Minşi.lvl ile Mustafa es-Sekka'nın Terce­me tü İbn Jjamdis eş-Şı]fılli'si {Kahire ı 347). FrancescoGabrieli 'nin İbn Jjam­dis'i {M aza ra ı 948). Zeynelabidln es-Se­nüsl'nin el-Vataniyye fi'l-edebi 'l-'Ara­bi ve Divanü İbn Jjamdis ile (Tunus I 952) 'Abdülcebbdr İbn Jjamdis (Tu ­nu s ı 983) adlı çalışmaları, Sa'd İsmail Şelebl'nin İbn Jjamdis eş-Şı]fılli'siyle {Kahire. ts ) İbn Jjamdis eş-Ş*ılli şa<.i­r en'i (Kahire 1406/ 1986)ve Muhyiddin Harlfin İbn Jjamdis eş-Ş*ılli'si (Tunus ı 989) bunlar arasında sayılabilir.

BİBLİYOGRAFYA :

Divanü ibn ljamdis( n ş r. C. Schiaparelli). Ro­ma 1897, neşredenin giriş i , VII-XIII ; a.e. ( n ş r. i h­sa n Abbas), Beyrut 1960, neşredenin girişi, s. 1-26; İbn Hallikan, Ve{eyat, Kahire 1367/1948, ll, 381-383; Keş{ü '?-?Un ün, 1, 290; A. von Schack. Poesien und Kunst der Araber in Spanien und Sicilien, Berlin 1855; M. Amari . Biblioteca ara­bo -si cu la, Leipzig 1857, s. 517 -573; Abdülmuğ­ni ei -Minşavi- Mustafa es-Sekka. Tercemetü ibn ljamdis eş-Şı~ıll1, Kahire 1347/1929, tür.yer.; H. Peres. La poesie andalause en ara be classi­que au Xl' siecle, Paris 1937, s. 212, 289-290; Brockelmann. GAL Suppl., 1, 474-475; A. R. Nykl. Hispano-Arabic Poetry, Baltimere 1946, s. 168- 170; Zeynelabidin es-Senüsi. el-Va(aniy­y e fi ' l-edebi'l-'Arab1 ve Divanü ibn ljamdis, Tunus 1952, tür.yer.; a.mlf .. 'Abdülcebbar ibn ljamdis, Tunus 1983, tür.yer. ; ZirikiL el-A'lam, IV, 47-48; Kehhale.Mu'cemü 'l-mü'elli{in, V, 79; H. A. R. Gibb. Arabic Literature: an lntroduc­tion, Oxford 1963, s. 96-97; J. Vernet. Literatu­re Arabe, Bareelone 1968, s. 120; T. J. Monroe, Hispano-Arabic Poetry, California 1974, s. 26, 205-212; İhsan Abbas. el-'Arab {1 Şı~ılliyye, Beyrut 1985, s. 235-262; Sa'd İsmail Şelebi. ibn fjamdis eş-Şı~ılli, Kahire, ts., tür. yer. ; a.mlf .. ibn /jamdis eş-Ş*ıll1 şa'iren, Kahire 1406/1986, tür. yer.; Abdürrahim ei-Berküki. " İbn ı:ıamdls " , el-Beyan, ı ( ı 911 ı. s·. 124, 599 ; H. Taha er-Ravi, " İbn l:lamdls eş-ŞıJ5ılli " , MMLADm. , XXXVII/3 · (ı 3 8 2/ ı 962). s. 407-413; U. Rizzitano, "Ma' a İbn ı:ıamdls eş-Şıl5ıll1" , el-Fikr; Vll / 6 ( 1962). s. 563-570; a.mlf .. " Ibn ı:ı amdis ", Ef2 ( ing. ). lll , 782-783; Abdülemir Selim, " İbn l:lamdls" , DMBi, lll, 345-347. r:o:ı

~ M. FARU K T OPRAK

L

İBNHAMDÜN ( w~.M>- w-1' )

Ebü'I-Meal1 Bahaüddin Kafi'l-küfat Muhammed b. ei-Hasen b. Muhammed

b. Ali b. Hamdem ei-Bağdadi {ö . 562/ 1167)

et-Te?kiretü'l-Jfamduniyye adlı eseriyle tanınan edip,

şair ve tarihçi. _j

Receb 49S 'te (Mayıs 11 02) Bağdat'ta doğdu ve burada yetişti. Yaküt, ailesinin Seyfüddevle b. Hamdan b. HamdOn'un soyundan geldiğini ve Beni Tağlib 'e men­sup olduğunu söyler (Mu'cemü 'l-üdeba', IX, 185). Birçokedip ve yöneticiyetiştiren ailenin tanınmış simaları arasında İ bn Hamdün'un babası f ilozof ve şeyhülküt­tab EbO Sa'd Hasan b. Muhammed b. Ali b. HamdOn, kardeşleri Ebü'n-Nasr Gar­süddevle Muhammed ve Ebü 'I-Muzaffer ile oğlu Ebu Sa'd Taceddin Hasan anıla­bilir. İbn HamdOn, Ebü'I - Kasım İsmail b. Fazi ei-Cürcanl ve diğer bazı alimlerden hadis dinledi. Önce Abbas! Halifesi Muk­tefı- Liemrillah 'ın zamanında {1 ı 36- ı ı 60) sahibü dlvanı arz olarak görev yaptı, ne­dimi olduğu Müstencid- Billah devrinde de (ı ı 60- ı ı 70) sahibü dlvani'z-zimam ola­rak hizmet etti. Bu görevi sırasında halife tarafından kendisine "Kafi'l-küfat" laka­bı verildi ve et-Te?;kiretü'l-Jjamdilniyye adlı eserini yazdı. Fakat Halife Müstencid bu kitapta yer alan bazı hikayelerden ha­berdar olunca içinde kendisini aşağılayıcı nitelikte bir şeyler olacağı vehmine kapıl­dı ve İbn HamdOn'u görevinden aziederek hapsettirdi. 11 Zilkade S62' de (29 Ağustos 1167) hapishanede ölen İbn Hamdün, Bağdat'ta Mekabir-i Kureyş'te (bugünkü Kazımeyn) İmam Muhammed ei-Cevad ve İmam Musa el-Kazım 'ın kabirieri yanı­na gömüldü (İbn Halli kan. IV. 382)

İ bn Ham dün'un bilinen tek eseri et­Te?;kiretü 'l-Jjamdilniyye adını taşımak­

tadır. İbn Hallikan. et-Te?;kire fi's-siyase v e '1-adabi'l-melikiyye, Jj avadişü 's-si­nin olarak da anılan eseri "tarih, edebi­yat, fıkra ve şiir ihtiva eden en güzel ki­tap" olarak tanıtır ve daha sonraki müel­liflerin böyle bir eser yazamactıklarını söy­ler. Genellikle filoloji ve tarihe dair bir an­toloji niteliğinde olan eser yine İbn Halli­kan'ın ifadesine göre halk arasında da şöhret kazanmıştır (a.g.e., IV. 380) . et­Te?;kiretü '1-Jjamdilniyye'de dini öğüt­ler, meliklerin ve vezirlerin takip edecek­leri siyaset. ahlak, fıkralar, meliklere. re­islere, çocuk ve kadınlara mersiyeler ve

iBN HAMDÜN

taziyeler, hicivler. tasvirler, gazeller ve hutbelerden çeşitli örnekler, atasözler i. Araplar'a ait haberler ve adetler, fal. ke­hanet, şii r san atları, şairleri n ve yazarla­rın , ahmakların ve cahillerin fıkraları gibi konulara yer verilmiştir. Elli bab üzerine düzenlenen ve on iki cilt olduğu belirti­len eserin (Kütübl, lll , 323; Sa fedl, ı ı. 35 7) yazma nüshaları çeşitli kütüphanelerde (ibn HamdOn . neş rede nin gi riş i , ı. 14- 1 7; Brockelmann , GAL, 1, 333; Suppl., 1, 493) dağınık şekilde bulunmaktadı r. Eserin ikinci babı es-Siyase v e 'l-adabü'l-me­liki yye başlı ğıyla özet halinde müstakil olarak neşredilmiş (Kah i re ı 345 ). şarap­la ilgili 44. bab ı Hilal Nacl tarafından yayımlanmışt ı r (e l-Mevrid, V/4 !Bağdat

19761. s. 123- 168). Önce 1 ve ll. ciltlerin i tahkik ederek yayımiayan İhsan Abbas (ı -ll . Beyru t ı 98 3- ı 984). daha sonra Be­kir Abbas ile birlikte eseri son cildi fihrist olmak üzere on cilt halinde neşretmiştir (Beyrut 1996). et-Te?;kire tü'l-Jjamdilniy­ye 'nin bu neşrinde 49 ve SO. bölümler bulunmamaktadır. Hz. Adem'den SS3 ( 1158) yılına kadar gelen tarihin bir özeti olan 49. bölümün 447-SS3 {10S5-1158) yılları arasındaki kısmı doğrudan doğruya

Irak ve Horasan'daki Selçuklu devri Türk tarihini ve bilhassa Abbasi-Selçuklu mü­nasebetlerini ilgilendirmektedir. İsmet Kayaoğlu hazırladığı doktora tezinde bu kısmı tahkik etmiştir (Kitab al-Tadhkira d'lbn Hamdün, edition critique du tome XII: La parti e d'histoire 447-553 H./1 055-1158, Paris ı 970) Bu bölüm ün yazma nüs­hası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphane­si 'nde mevcuttur (lll. Ahmed, nr. 2948). Aynı yerde ( nr. 298 I) bu cildin Jj avadi­ş ü 's-sinin adıyla kayıtlı eksik bir nüsha­sı daha bulunmaktadır (Karatay, III. 344-345) . Dua kısmını ihtiva eden SO. bab ise henüz yayımlanmamıştır. Muhammed Nasr Mühenna. eserin et-Te?;kire tü'l ­Jjamdilniyye başlı klı ikinci babını özet halinde neşretmiştir (A nnales islamolo­giques, sy. 2 I 1 Kah i re I 985 ı. s. 3- I 5) . Ese­ri ayrıca İbn ManzOr Mu]Jtaşarü 't-Te ?;­kireti 'l-Jjamdilniyye (veya el-Müntel].ab ve 'l-mul].tar mine'n-nevadir ve'l-al].bar, n ş r. Abdürraz ık Hüseyin, ts .. bs. yeri yok) ve Mahmud b. Yahya b. Salim b. Receb eş-Şeybanl de Münte]Jabü '1-füniln min Te?;kireti İbn Jjamdiln adıyla ihtisar etmiştir (Süleymaniye Ktp .. Carullah Efen­di, nr. 1649) . İbn Hamdün'un şiirlerinin bir kısmı İbn Hallikan'ın Vefeyatü'l­a'yan'ında ve İmadüddin ei-İsfahanl'nin Ijaridetü'l-]faşr adlı eserinde yer almak­tadır (bk. bibl).

21