Jheronimus Boschdocentenhandleiding

primair onderwijs &voortgezet onderwijs

Wel

kom

thui

s,Jh

eron

imus

!W

elko

m th

uis,

Jher

onim

us!

Inhoud

Inleiding bij Jheronimus Bosch 3 Tentoonstelling Jheronimus Bosch 4Wie was Jheronimus Bosch? 5De tijd van Jheronimus Bosch 6Het werk van Jheronimus Bosch 7Onder de verf van Jheronimus Bosch 7De Jheronimus Bosch rondleiding 8Nog meer Jheronimus Bosch 9Jheronimus Bosch voorbereiding in de klas 10Jheronimus Bosch verwerking in de klas 11

Lesdrieluik Jheronimus Bosch• voorbereiding in de klas• rondleiding door de tentoonstelling• verwerking in de klas

Wanneer: 13 februari - 8 mei 2016Aantal leerlingen: 15.000Per rondleiding: 15Rondleiding: 50 minutenKosten: gratis Begeleiding: 1 (gratis) begeleider per 10 leerlingen verplichtGratis lesmateriaal & informatie: www.hnbm.nl/onderwijs/jheronimus_bosch

Het Noordbrabants Museum Afdeling EducatieVerwersstraat 41Postbus 10045200 BA ’s-HertogenboschTelefoon: (073) 6 877 836E-mail: educatie@hnbm.nl website: hetnoordbrabantsmuseum.nl

© Het Noordbrabants Museum 2016

2Leerlingen van partnerschool de L.W.

Beekmanschool in de Romeinenzaal. Foto : Bymarjo

Inleiding bij

Beste leerkracht,

In 2016 is het 500 jaar geleden dat de beroemdste kunstenaar uit de middeleeuwen stierf in zijn woonplaats ’s-Hertogenbosch. Wat leuk dat u de thuiskomst van Jheronimus Bosch samen met uw leerlingen komt vieren in Het Noordbrabants Museum. Het lesdrieluik Jheronimus Bosch bestaat uit een voorbereidende les in de klas, een rondleiding door de tentoonstelling Jheronimus Bosch – visioenen van een genie en een verwerkende les in de klas. Heeft u na het lezen van deze handleiding nog praktische vragen over uw reser-vering, neem dan rechtstreeks contact op met de afdeling reserveringen via het telefoon-nummer (073) 6 877 820. Met vragen over de inhoud van de rondleiding kunt u terecht bij ondergetekende: (073) 6 877 836 Tot straks in het museum!

Medewerker educatie,Tim Veldhuis

3

Leerlingen van partnerschool de L.W. Beekmanschool op het voorplein van het museum. Foto: Bymarjo.

Tentoonstelling

2016 is het 500ste sterfjaar van Jheronimus Bosch. Zijn geboorteplaats ‘s-Hertogen-bsoch eert hem met een internationale tentoonstelling in Het Noordbrabants Museum. Jheronimus Bosch - Visioenen van een genie is onderdeel én hoogtepunt van het nationale evenementenjaar Jheronimus Bosch 500. De tentoonstelling vormt een ongeëvenaard eerbetoon aan de belangrijkste middeleeuwse kunstenaar die ons land heeft gekend: nooit eerder werden zoveel werken van deze ‘duivelskunstenaar’ bijeengebracht.

4

Van over de hele wereld

komen de werken van Jeroen terug naar ’s Hertogenbosch!

www.bosch500.nl

Wie was

Hoe zag Jheronimus Bosch er uit? Zo zag Jheronimus Bosch, of gewoon Jeroen, er ongeveer uit, maar het is pas na zijn dood getekend. Misschien zit er ergens in zijn schilderijen een zelfportret verstopt?

Wie was Jeroen? Jeroen werd geboren als Jheronimus van Aken, omstreeks 1450, in ’s-Hertogenbosch. Zijn vader, Anthonius van Aken, had een schildersatelier aan de markt. Daar leerde Jheronimus het vak. Na de dood van zijn vader en broers zette Jheronimus het familiebedrijf voort onder de naam ‘Bosch’, naar de stad waar hij woonde en werkte. Maar wij mogen Jeroen zeggen.

Waar woonde Jeroen? Jeroen werkte samen met zijn broers en neven in het atelier aan de markt. Toen hij trouwde met zijn rijke vrouw Aleid van de Meervenne ging hij aan de overkant van de markt wonen.

Was Jeroen beroemd? Als lid van het Onze Lieve Vrouwe Broederschap hoorde Jeroen al snel tot de elite van de stad. Al tijdens zijn leven sierde zijn werken de muren van kerken en Europese hoven in Brussel, Venetië en Breda en werd zijn werk eindeloos gekopieerd. Tegenwoordig hangen zijn werken in de meest vooraanstaande musea ter wereld. Maar in 2016 komen zijn meesterwerken weer thuis!

5

Anoniem De Lakenmarkt van ’s-Hertogenbosch, 1530 Het Noordbrabants Museum Foto: Peter Cox

Dit portret is pas getekendna mijn dood

Hierwoonde Jeroen

De tijd van

Wanneer leefde Jeroen?Jeroen leefde van circa 1450 tot 1516. In de Stad ’s-Hertogenbosch woonde toen zo’n 20.000 mensen. Daarmee was het na Utrecht de grootste stad van de Nederlanden. De ontwikkeling van de stad ‘s-Hertogenbosch is een school- voorbeeld voor het Tijdvak Steden en Staten.

Handel & nijverheid‘s-Hertogenbosch was eerst vooral een vestingstad die het Hertogdom Brabant moest be-schermen tegen Gelre en Holland. Door alle nijverheid en handel en op en rond de markt groeide de stad snel en kwamen er nieuwe, ruimere stadsmuren. Hoe meer geld er werd verdiend door koopmannen en ambachtslieden, hoe rijker en machtiger de stad werd. Zo kreeg de adel steeds minder macht en groeide de macht van de burgers.

Groei van de kunstenVeel rijke burgers schonken geld aan de kerk. Ze hoopten dat ze dan in de hemel zouden komen. Van al dat geld werden prachtige kerken gebouwd, zoals bijvoorbeeld de Sint Jan. De altaren werden versierd met beelden en drieluiken. Zo konden mensen die niet konden lezen toch de verhalen uit de bijbel begrijpen. En wie schilderde die drieluiken...?

Leerlingen in het Medialab tijdens de museumles De middeleeuwse stad. Foto: Bymarjo

Braun en Hogenberg Civitates orbis terrarum ’s-Hertogenbosch. Ingekleurde kopergravure ca. 1572

Het werk van

Het atelierJeroen werkte samen met zijn assistenten in een atelier. Eerst brachten zijn assistenten op houten panelen een witte onderlaag aan van gemalen schelpen gemengd met dierlijke lijm. Daarop schilderde meester-schilder Jeroen met losse penseelstreken de grote lijnen. Met zelfgemaakte olieverf vulden de assistenten de grote vlakken in. De finishing touch deed de meester zelf. Doordat er aan elk paneel dus meerdere mensen werkten, is het niet altijd makkelijk te zeggen of een werk echt helemaal door Jeroen zelf is gemaakt.

Waaraan herken je een echte Bosch?Je herkent het werk van Jeroen aan de beroemde monsters, de duivelse figuren, engelen en heiligen. Maar ook zijn navolgers waren daar erg goed in. Het werk van Jeroen was zo populair dat er heel veel kopieën (en vervalsingen) van zijn gemaakt. Vaak staat ook de signatuur van Jeroen er op, terwijl die op een flink aantal echte werken juist ontbreekt. Ingewikkeld hè? Hoe herken je dan een echte Bosch? Dat kan alleen na uitgebreid onderzoek van de jaarringen van het hout en de gebruikte soort verf. Met speciale foto’s kunnen we het ‘handschrift’ van Jeroen herkennen in de eerste schetsen in de onderlaag. Dankzij een groot onderzoek zijn dit soort geheimen onder de verf straks te zien in de tentoonstelling.

Onder de verf van

Bosch Research and Conservation Project (BRCP). De afgelopen vijf jaar heeft een team van internationale deskundigen bijna alle werken van Jeroen onderzocht met de aller-modernste technieken. Ook werd een flink aantal werken gerestaureerd. De mooiste resultaten zijn te zien op de tentoonstelling. Nieuwsgierig? Ga naar boschproject.org en zoek met uw klas naar de geheimen onder de verf.

De achterliggende betekenisOp het eerste gezicht zie je in de schilderijen van Jeroen allemaal vreemde fantasie-wezens, maar elk figuurtje heeft een achterliggende betekenis. In alles is Jeroen een kind van zijn tijd. Hij waarschuwt ons voor de duivelse verleidingen, legt menselijke zwakheden bloot en toont ons hoe de mens zal worden afgerekend voor zijn zonden, als we ons niet laten leiden door het goede.

7

8

De rondleiding

Vier verschillende soorten rondleidingenPO groep 3 t/m 5 Bosch bekijkenPO groep 6 t/m 8 Bosch onderzoekenVO klas 1 t/m 3 Bosch onderzoekenVO klas 4 t/m 6 Bosch analyseren

VoorbereidingPer tijdsblok vinden er zes rondleidingen tegelijk plaats. Elke rondleiding bestaat uit maximaal 15 leerlingen. Maak vooraf groepjes. Als een groep te laat is wordt de rondleiding ingekort. Voorbereidend lesmateriaal vindt u op: hnbm.nl/onderwijs/jheronimus-bosch/Op de bevestiging van uw reservering ziet u hoe laat uw leerlingen worden verwacht.

8:45 9:45 10:45 fietsen stallen / parkeren 8:50 9:50 10:50 lopen 8:55 9:55 10:55 uiterlijke aankomstijd 9:00 10:00 11:00 entree fastlane 9:05 10:05 11:05 garderobe 9:10 10:10 11:10 toiletbezoek 9:15 10:15 11:15 start 6 rondleidingen 10:05 11:05 12:05 einde 6 rondleidingen 10:10 11:10 12:10 teruglopen 10:15 11:15 12:15 garderobe 10:20 11:20 12:20 exit

BLOK 1 BLOK 2 BLOK 3

Workshop Bosch-beesten-bouwsels. Foto: Bymarjo

Zorg dat je op tijd bent

9

Nog meer

Nog meer Bosch in de klas Ga naar www.bosch500educatie.nl en kies bijvoorbeeld:

PO groep 3 t/m 5 Kik is op Mik of de We like Bosch leskistPO groep 6 t/m 8 Schetsboek van Jeroen Bosch of het Rariteiten kabinetVO klas 1 t/m 3 Drieluiken in de klasVO klas 4 t/m 6 Bosch Art Game

Nog meer Bosch in de stadTijdens Bosch zijn er in het museum geen workshops. Vijf minuten lopen van het museum kunt u aansluitende Bosch-workshops volgen bij de Muzerije. Voor een combinatie dagprogramma kunt u ook contact opnemen met het SM’s, Het Groot Tuighuis en het Jheronimus Bosch Art Center.

Jheronimus Bosch De Hooiwagen, ca. 1515 Drieluik; olieverf op paneel Museo Nacional del Prado, Madrid Foto: Rik Klein Gotink voor het BRCP. Met speciale medewerking van het Museo Nacional del Prado.

Dit schilderij komt voor het eerst in 450 jaar buiten Spanje!

10

Jheronimus Bosch, Het woud heeft oren, het veld heeft ogen, Staatliche Museen zu Berlin, Kupferstichkabinett.

voorbereiding in de klas

Op onze website vindt u voorbereidende werkbladen. Het zijn actieve pdf’s, daardoor kunnen de werkbladen zowel op papier als digitaal worden ingevuld. De pdf’s bevatten links naar online, hoge resolutie afbeeldingen. Ga naar:• www.hnbm.nl/onderwijs/jheronimus-bosch• Kies het niveau van uw leerlingen• Download de pdf

De antwoorden staan in het deze enveloppe bijgevoegde antwoordenboekje. U kunt de leerlingen op drie manieren laten werken:

1. uitprinten en op papier laten invullen en leveren;2. openen op uw digibord en klassikaal digitaal invullen;3. zelfstandig laten downloaden, invullen, en e-mailen.

In de tentoonstelling zijn ook tekeningen van Jeroen te zien!

Je mag niet: Waarom: Je mag wel:

1 schreeuwen omdat andere bezoekers geen last van jou mogen hebben

zachtjes praten

2 rennen en leunen omdat je niet per ongeluk iets wilt omstoten staan, zitten en rustig lopen

3 met je telefoon spelen of muziek luisteren

omdat je goed moet opletten om te leren foto’s maken zonder flits

4 met je jas en tas naar binnen

om te voorkomen dat een dief stiekem iets in zijn jas of tas stopt

jassen en tassen afgeven bij de garderobe

5 eten in het museum omdat we geen muizen in het museum willen naar het restaurant of naar buiten gaan als je iets wilt eten of drinken

6 met pen schrijven in het museum

omdat een inktvlek moeilijk schoon te krijgen is met potlood schrijven

7 dingen aanraken omdat veel dingen erg oud zijn en snel kapot gaan kijken met je ogen

De Museumregels

11

verwerking in de klas

Reflectie en creatieve verwerking in de klas verankeren de museum beleving. Hier volgt een aantal tips.

Reflectievragen1. Was het makkelijk of moeilijk? Waarom?2. Waren er dingen om zelf te doen?3. Begreep je wat er werd verteld?4. Begreep je wat je moest doen?5. Wat vond je leuk?6. Wat vond je niet leuk?7. Wat heb je geleerd?8. Wat vond je moeilijk? En waarom?9. Welke tip wil je het museum geven?10. Was er iets in het museum, dat je graag aan iemand wilt laten zien? Wat dan?

Coöperatieve werkvormenDe volgende coöperatieve werkvormen zijn bijzonder geschikt voor bovenstaande reflectievragen: • denken – delen – uitwisselen• Interviews• Placemats• Binnencirkel – buitencirkel• Wandel – wissel uit• Rondlopen en elkaar bevragenZie bijv.: wij-leren.nl/cooperatieve-werkvormen-artikel.php

Maak je eigen Bosch! Als Jeroen nu zou leven, wat zou hij dan nu maken? Ontwerp en maak een eigentijds Bosch kunstwerk. Kies een onderwerp dat past bij Jeroen Bosch. Waar is het kunstwerk straks te zien? Wat voor materiaal ga je gebruiken? Aan de slag!

Schilderworkshop in het Spetterlab. Foto: Bymarjo

12

Bosch ParadeElk jaar is er de drijvende Bosch Parade. Er doen ook kinderen mee. Maak je eigen Bosch-Carnaval-Parade op het schoolplein! Dus niet met bootjes, maar met paradewagens, met bijvoorbeeld een skelters en driewielers als basis. Inspiratie: www.boschparade.nl

AfvalmonstersMaak je eigen Bosch monsters van recycle-afval en maak er een tentoonstelling van.

Maak samen één groot kunstwerkVan kippengaas en papier-maché kun je geweldig grote kunstwerken maken. Als je het goed lakt kan het tegen de regen. Maak met de hele klas een Bosch kunstwerk voor op het plein of bij de ingang van de school. Mag dat niet? Misschien mag je een bankje op het plein een Bosch-mozaïek maken?

Museum in de klasMaak met de hele klas of school een tentoonstelling van jullie Bosch kunstwerken. Zorg voor bordjes, posters, tover de klas of de aula om tot ‘museum’ en nodig alle ouders uit. Een compleet lespakket voor groep 3 t/m 5 of 6 t/m 8 is te bestellen via educatie@hnbm.nl

School musical Deze eigentijdse musical over Jeroen is helemaal aan te passen naar je eigen school. www.ikziewatjijnietziet.nl/

SchrijfopdrachtBedenk en schrijf een verhaal over:• Een jeugdavontuur van Jeroen in het middeleeuwse ’s-Hertogenbosch;• Een verhaal over één van de monsters van Jeroen;• Jeroen komt via een tijdmachine terecht in onze tijd.

Leerlingen Gymnasium Beekvliet tijdens de rondleiding Kunst & Design. Fotografie: Marc Bolsius

13

Jheronimus Bosch, Narrenschip, Paris, Louvre Museum, département des peintures.Foto: Rik Klein Gotink voor het BRCP.

14

Bijlage 1:

Brief voor begeleidersBeste begeleider,Als museum zijn wij dankbaar dat u wilt helpen om leerlingen een leuke en leerzame dag te bezorgen. Bij aankomst krijgt u een ‘keycord’ met het opschrift ‘schoolbezoek’. Hiermee is de entree voor u vanzelfsprekend gratis. Het volledige museumbezoek duurt 90 minuten. Adresgegevens en andere praktische informatie vindt u op de achterzijde van deze brief.

Jheronimus BoschIn 2016 is het precies 500 jaar geleden dat Jheronimus Bosch overleed. ’s-Hertogenbosch, de stad waar hij woonde en zijn meesterwerken maakte, eert hem met een grote interna-tionale tentoonstelling in Het Noordbrabants Museum. Nooit eerder waren er in Nederland zoveel werken van Bosch bijeen. De tentoonstelling is onderdeel én hoogtepunt van het Nationale Evenementenjaar Jheronimus Bosch 500.

Wat wordt er van u verwacht?Als begeleider zorgt u er samen met de groepsleerkracht voor dat de leerlingen zich rustig gedragen. De veiligheid van de collectie mag door de leerlingen niet in gevaar worden gebracht. Wij verwachten dat u de leerlingen aanspreekt op het naleven van de museumregels. Het is de bedoeling dat u bij de leerlingen blijft en erop toeziet dat er niemand verdwaalt. Uw enthousiasme is mede bepalend voor de beleving van de leerlingen. Als u laat merken dat u iets niet mooi vindt, nemen de leerlingen al snel uw mening over, zonder eerst zelf goed te kijken of na te denken. Als u positief bent over wat u ziet, zullen de kinderen daar hun eigen mening over willen vormen.

Wij vertrouwen erop dat deze dag mede dankzij u een succes wordt! Museumregels:Je mag wel: jassen en tassen afgeven bij de garderobe, met potlood schrijven, foto’s maken zonder flits en kijken met je ogenJe mag niet: schreeuwen, aanraken, rennen, leunen, eten, met je telefoon spelen of muziek luisteren

Met vriendelijke groet,Tim Veldhuis Medewerker educatie

15

Bijlage 2:

Praktische informatieHet Noordbrabants MuseumVerwersstraat 41Postbus 10045200 BA ‘s-Hertogenbosch

1 Ingang Het Noordbrabants Museum 2 Schoolbussen stoppen over het algemeen op de Hekellaan, ter hoogte van het

Nachtegaalslaantje. Aan de overzijde kunt u parkeren voor h2,- per uur. Vandaar is het vijf minuten lopen naar het museum.

3 Voor h2,20 per uur kunt u naast het museum parkeren in parkeergarage de Wolvenhoek, adres Wolvenhoek 12.

4 Stadsbussen stoppen onder meer op de Parade.

U kunt ook parkeren op het Transferium Pettelaarpark, Pettelaarpark 59. Voor 3 euro per vier personen brengt de bus u in tien minuten naar de Parade. Vanaf station ‘s-Hertogenbosch is het 15 tot 20 minuten lopen.

FietsenstallingParkeergarage de Wolvenhoek is de enige plek waar leerlingen hun fiets mogen stallen. Verplicht reserveren: Fietsenstallingen en transferia. c.kuijpers@s-hertogenbosch.nl of 06-51231713

Zuidwal

Waterstraat

Verwersstraat

Hekellaan

Bethaniëstraat

Pettelaarseweg

Station

HetNoordbrabantsMuseum

3

1

Sint Jan

4

2

A2 - Transferium

Parade

Meer informatie?download onzeBosch-app.

Omslag voorzijde en achterzijde: Jheronimus Bosch De Hooiwagen, ca. 1515 Drieluik; olieverf op paneel Museo Nacional del Prado, Madrid Foto: Rik Klein Gotink voor het BRCP. Met speciale medewerking van het Museo Nacional del Prado.