Embed Size (px)
Citation preview
Tónlistardeild Skapandi tónlistarmiðlun
„Þjóðlagatónlist frá annarri plánetu“ Víkkuð raddtækni í meðförum Meredith Monk
Ritgerð til BA-prófs í skapandi tónlistarmiðlun
Ingibjörg Fríða Helgadóttir Vorönn 2016
Tónlistardeild
Skapandi tónlistarmiðlun
„Þjóðlagatónlist frá annarri plánetu“ Víkkuð raddtækni í meðförum Meredith Monk
Ritgerð til BA-prófs í skapandi tónlistarmiðlun
Ingibjörg Fríða Helgadóttir kt: 1405912549
Leiðbeinandi: Berglind María Tómasdóttir Vorönn 2016
Útdráttur
Í þessari ritgerð verður fjallað um listakonuna Meredith Monk sem einn helsta frumkvöðul í
notkun svokallaðrar víkkaðrar raddtækni (e. extended vocal technique). Verk Monk verða sett
í sögulegt samhengi við þróun víkkaðrar raddtækni í vestrænni tónlist á tuttugustu öld og
notkun hennar á víkkaðri raddtækni í einu hennar verka, Our Lady of Late, greind. Verkið er
fyrir einsöngvara og glas á fæti og hentaði vel til greiningar þar sem listrænn ásetningur og
þema er mjög skýrt og aðgengilegt og allar mögulegar hliðar raddarinnar sem sólóhljóðfæris
eru kannaðar. Önnur ástæða þess að þetta verk varð fyrir valinu er sú að tónlistin birtist mér á
mjög skýran, sjónrænan hátt (í litum, áferð, mynstrum og formum) og er þessi greining því
ákveðið upphaf á listrannsókn á sjálfri mér og minni samskynjun (e.synesthesia). Við
fræðilega greiningu var stuðst við flokkunarkerfi víkkaðrar raddtækni. Niðurstaða þeirrar
greiningar var sú að Meredith Monk setur fram sínar tilraunir með röddina á mjög einfaldan
en áhrifaríkan hátt. Hún nýtir sína menntun og þekkingu í tónlist til þess að stilla því sem
vestrænum eyrum þykir kunnuglegt (einfaldar laglínur í þekktum tóntegundum sem hún þróar
með rytmískum áherslum, skalabreytingum og þekktri raddbeitingu) við hlið þess sem virðist
framandi (víkkuð raddtækni og áhrif úr öðrum menningarheimum). Þannig verður til það sem
virðist vera „þjóðlagatónlist frá annarri plánetu“, eitthvað mjög kunnulegt en mjög framandi á
sama tíma. Persónuleg greining á því hvernig ég upplifi tónlistina myndrænt fylgir með sem
viðauki, en þar má finna litlar vatnslitamyndir, gerðar af Önnu Katrínu Einarsdóttur eftir
mínum leiðbeiningum, sem túlka þá liti, form og karaktera sem birtast í huga mér við hlustun.
Efnisyfirlit
Inngangur ................................................................................................................................. 1
Víkkuð raddtækni ........................................................................................................... 2
Meredith Monk .............................................................................................................. 4
Our Lady of Late ..................................................................................................................... 7
Almenn greining á raddbeitingu og tónefni í verkinu .................................................... 9
Notkun víkkaðrar raddtækni í verkinu ......................................................................... 14
Lokaorð ................................................................................................................................... 18
Heimildaskrá .......................................................................................................................... 20
Viðauki 1. Útskýringar á flokkunarkerfi víkkaðrar raddtækni ................................................ 23
Viðauki 2. Tafla með á greiningu á raddbeitingu í Our Lady of Late ..................................... 25
Viðauki 3. Persónuleg greining á Our Lady of Late útfrá sjónrænni skynjun ......................... 26
1
Inngangur Röddin er nálægasta hljóðfærið. Blæbrigði raddarinnar gefa til kynna andlegt og
líkamlegt ástand okkar, við myndum orð og setningar með talfærunum og eigum í
samskiptum hvort við annað. Söngur er gífurlega áhrifarík leið til tjáningar, frásagnar
og túlkunar og hafa sterkar hefðir söngs ríkt á mismunandi menningarsvæðum í
gegnum aldirnar og árþúsundin. En hvað gerist þegar söngvari fer út fyrir það
hefðbundna og notar rödd sína á annan hátt? Að nota röddina á óhefðbundinn hátt
virðist snerta við áheyrendum öðruvísi en ef til dæmis fiðluleikari spilar á
óhefðbundinn máta. Mörgum þykir beinlínis erfitt að hlusta á söngvara sem syngur og
öskrar á víxl, sem hvíslar eða hlær í miðjum flutningi. Lífeðlisleg viðbrögð við
hljóðum frá öðrum manneskjum gætu spilað hlutverk í þeirri staðreynd að víkkuð
raddtækni hefur ekki fest sig í sessi eða orðið hefðbundinn flutningsmáti þó margir
heillist af tækninni. Sú staðreynd gæti þó einnig verið ástæða þess að víkkuð
raddtækni getur verið mjög áhrifarík, ef notuð á meðvitaðan hátt. Í þessari ritgerð verður fjallað um listakonuna Meredith Monk sem einn helsta
frumkvöðul í notkun svokallaðrar víkkaðrar raddtækni (e. extended vocal technique)1,
en til víkkaðrar raddtækni teljast ýmis raddhljóð, sem oftar en ekki teljast óvenjuleg
eða óhefðbundin í tónlistarlegu samhengi. Verk Monk verða sett í sögulegt samhengi
við þróun víkkaðrar raddtækni í vestrænni tónlist á tuttugustu öld. Tónverkið Our
Lady of Late, sem hún samdi fyrir rödd og glas á fæti, verður greint með tilliti til
víkkaðrar raddbeitingar, almennrar raddbeitingar, tónefnis og framvindu. Það
flokkunarkerfi sem notað var við greiningu á víkkaðrar raddtækni kemur frá Margot
Glasset Murdoch, og er byggt á tveimur eldri flokkunarkerfum.
Greiningin er einskonar upphafspunktur á listrannsókn á sjónrænni samskynjun
minni (e.synesthesia)2 en Our Lady of Late kallar fram sterka liti, form og áferð í huga
mér við hlustun. Upphafið felst því í fræðilegri eða tæknilegri greiningu á tónlistinni
til þess að ég geri mér grein fyrir því hvað það er í tónlistinni sem kallar fram ákveðin 1 Athugið að notast verður við íslensku þýðinguna víkkuð (radd)tækni í þessari ritgerð, þegar átt er við það sem á ensku kallast extended (vocal) technique. Erfitt er að finna hentugt íslenskt orð fyrir þetta.Þýðingar eins og „óhefðbundin“ og „framsækin“ tækni eru oft notaðar en þær eru heldur afstæðar þar sem slík tækni hefur nú í áratugi verið notuð í tónsmíðum og flutningi og getur því ekki kallast framsækin lengur og jafnvel ekki óhefðbundin heldur. Þar af leiðandi er orðið „víkkuð“ hentugast til að lýsa því sem stöðugt er verið að kanna, teygja og víkka í ýmsar áttir.
2 Synesthesia eða samskynjun er óregluleg blöndun skynjunar þar sem áreiti eins skynfæris leiðir til áreitis í öðru á sama tíma. Í þessu tilfelli blandast saman heyrt og sjónrænt áreiti, þar sem tónlist verður að litum/áferð og mynstrum í huganum eða „innra auganu“. Palmeri, Thomas J., Randolph B. Blake og Ren Marois. „What is synesthesia?“ Scientific American. Sótt 22. mars 2016 á http://www.scientificamerican.com/article/what-is-synesthesia/
2
sjónræn viðbrögð. Samhliða hef ég reynt að orða og útskýra hvaða liti og form ég
„sé“ þegar ég hlusta á tónlistina og fylgja litlar myndir, sem túlka það, sem viðauki.
Myndirnar eru málaðar af Önnu Katrínu Einarsdóttur, eftir útskýringum frá mér.3
Greiningin hér á eftir mun því eingöngu vera hin fræðilega greining en myndrænu
greininguna mun ég halda áfram að vinna með í praktík, í spuna og tónsmíðum í
tengslum við lokaverkefni og tónleika. Lesendur geta glöggvað sig á persónulegri
greiningu með því að bera saman myndirnar og textann eða töfluna sem finna má í
viðauka 2. Einnig er sérstaklega mælt með því að hafa tónlistina í eyrunum þegar
greiningin er lesin. Auðvelt er að nálgast upptökur af plötunni á tónlistarveitunni
Spotify eða kaupa hana í gegnum internetið.
Áður en greining hefst þarf hins vegar að svara ákveðnum spurningum varðandi
tónlistina, tónlistarumhverfið, Meredith Monk og víkkaða raddtækni. Hvað er víkkuð
raddtækni og hvers vegna kemur nafn Meredith Monk sífellt upp þegar saga hennar er
skoðuð?
Víkkuð raddtækni
Í stuttu máli teljast allir möguleikar á nýtingu raddarinnar sem hljóðgjafa til víkkaðrar
raddtækni, en þó helst það sem telst óhefðbundið í hverju (tónlistarlegu) samhengi
fyrir sig. Þetta getur átt við söngstíla eða hljóð sem röddin og líffærin í kring geta búið
til og eru notuð til að auka fjölbreytni tjáningar í tónlist eða öðrum listgreinum. Þetta
geta verið hljóð sem reyna á takmörk raddarinnar eða hljóð sem okkur eru eðlislæg en
heyrast sjaldan eða aldrei í tónlistarlegu samhengi. Dæmi um víkkaða raddbeitingu er
hvísl, öskur, hlátur, grátur, sungnir míkrótónar, söngur á innöndun eða útöndun,
yfirtónasöngur og svo framvegis. Utanaðkomandi breytingar á raddhljóðum gætu líka
flokkast til víkkaðrar raddtækni.4 Að þessu sögðu er rétt að minnast á að þessi
skilgreining tilheyrir hinni vestrænu tónlistarsögu og mun umfjöllunin hér að neðan
miðast við hana. Til víkkaðrar raddtækni teljast sum hljóð sem voru og eru vestrænum
eyrum ný og framandi en tilheyra tónlistararfi annarra menningarsvæða, til dæmis
yfirtónasöngur frá Asíu.
Í samanburði við hljóðfæri og hljóðfæraleikara hefur röddin og söngvarinn alltaf
haft þá sérstöðu að geta miðlað orðum og texta samhliða tónum. Röddin er afar 3 Myndirnar má finna í viðauka 3. 4 Crump, Melanie Austin. When words are not enough: Tracing the development of extended vocal
techniques in twentieth-century America. Lokaritgerð til doktorsprófs í tónlist við Háskólann í Norður Karolínu, 2008, bls. 3.
3
persónulegt hljóðfæri og getur haft áhrif á hlustandann á mjög frumstæðan hátt. Í
hinni vestrænu tónlistarhefð var röddin meðhöndluð lengi vel á fagurfræðilegan hátt,
og jafnvel enn í dag. Sú söngtækni sem hafði hvað mest fagurfræðileg áhrif kom fram
snemma á nítjándu öld og kallaðist bel canto, þar sem hlutverk söngvarans er að
syngja ljóðrænar (e. lyrical) og fagurlega skreyttar laglínur sem ýta undir fegurð og
lipurð raddarinnar.5 Það var ekki fyrr en snemma á tuttugustu öld sem tónskáld fóru
að kanna möguleika raddarinnar sem hljóðfæris, án texta.6 Það gerðu þau í kjölfar
tilrauna á hljóðmöguleikum annarra hljóðfæra, en hún hófst á nítjándu öld, og til varð
það sem kallast víkkuð tækni (e. extended techniques).7
Við upphaf tuttugustu aldar komu fram „hreyfingar“ og stefnur á borð við avant
garde, futurisma og dadaisma.8 Það sem þessar stefnur áttu sameiginlegt var að kanna
ótroðnar slóðir og ögra hefðbundinni fagurfræði í tónlist og listum almennt. Futuristar
og dadaistar gerðu tilraunir með tungumálið með niðurbroti orða í hljóðunga (e.
phonemes) og atkvæði og smitaðist það í tónlist þess tíma.9 Tónskáldin Charles
Ives,10 Arnold Schönberg, Pierre Boulez, Igor Stravinsky og Darius Milhaud voru ein
af fyrstu stóru tónskáldunum sem notuðu röddina í eitthvað annað en að „syngja“ og
tóku þar með fyrstu skrefin í þá átt að víkka út tjáningarform raddarinnar.11 Eitt
frægasta verkið, sem fyrir mörgum markar upphaf víkkaðrar raddtækni, er Pierrot
Lunaire eftir Arnold Schönberg frá árinu 1912. Í því verki notar söngvarinn „talsöng“
(e. sprechstimme)12 þar sem hljómfall og hljóðeiginleikar talaðs máls verða hluti af
tónmálinu.
Hið talaða mál, óhefðbundin ljóðlist og leikur að orðum og hljóðungum var
fyrirferðamikil hjá þeim tónskáldum sem sömdu framsækna raddtónlist á fyrri hluta
tuttugustu aldar. Tilkoma raftækni var síðari byltingin í þróun víkkaðrar raddtækni og
5 Burkholder, J. Peter, Donald Jay Grout, Claude V. Palisca. 8. útgáfa. A History of Western Music.
New York: W.W. Norton & Company, 2010, A2 (Glossary). 6 Murdoch, Margot Glassett. Composing with vocal physioligy: Extended vocal technique categories
and Berio's Sequenza III. Lokaritgerð til doktorsprófs í heimspeki við Háskólann í Utah, 2011, bls. 6. 7 Melanie Austin Crump. When words are not enough: Tracing the development of extended vocal
techniques in twentieth-century America, bls 10. 8 Margot Glassett Murdoch. Composing with vocal physioligy: Extended vocal technique categories
and Berio's Sequenza III, bls. 10-12. 9 Melanie Austin Crump. When words are not enough: Tracing the development of extended vocal
techniques in twentieth-century America, bls 25. 10 Melanie Austin Crump. When words are not enough: Tracing the development of extended vocal
techniques in twentieth-century America, bls 22-23. 11 Margot Glassett Murdoch. Composing with vocal physioligy: Extended vocal technique categories
and Berio's Sequenza III, bls. 10. 12 Margot Glassett Murdoch. Composing with vocal physioligy: Extended vocal technique categories
and Berio's Sequenza III, bls. 9.
4
átti sér stað um miðja tuttugustu öld. Tónskáld eins og Luciano Berio, Karlheinz
Stockhausen, Györgi Ligeti og John Cage fóru að vinna í raftónlist í hljóðverum (e.
electroacoustic studios) í Mílanó, Köln og París um 1950. Þeir miklu möguleikar sem
fólust í tilraunamennsku með rafhljóð, tíðnir og tónhæð leiddu til þess að tónskáldin
fóru að gera sambærilegar tilraunir með þau hljóðfæri sem áður töldust takmarkast við
þekktar aðferðir við tónsköpun. Þannig fór víkkuð tækni, undir áhrifum raftækja, að
smitast út í órafmagnaðan flutning og var röddin þar engin undantekning.13
Rúmum tveimur áratugum síðar, upp úr 1970, má segja að raddlist (e. vocal
performance art) hafið orðið til sem nýstárlegur tónlistarstíll í Bandaríkjunum, og
síðar í Evrópu, og konur voru áberandi í fararbroddi.14 Ef tónlist karlanna sem á
undan komu var tónlist tónskáldsins sem flytur ekki eigin tónlist, heldur semur fyrir
aðra og skrifar á nótur, má segja að tónlist kvennanna sé líkt og tilkoma söngvaskálda
(e. singer-songwriter) í framsæknu tónlistarsenuna. Með söngvaskáldi er hér átt við
tónlistamann sem bæði semur og flytur eigin tónlist. Það sem þessar listakonur eiga
sameiginlegt er að þær eru sífellt að þenja eigin mörk þegar kemur að raddbeitingu og
hafa notað stærstan hluta ferils síns í að kanna víkkaða raddtækni, með og án tilkomu
raftækja, og nota sem efnivið í tónsmíðar.15 Á meðal þessara listakvenna eru konur
eins og Joan La Barbara, Diamanda Galás, Laurie Anderson og Meredith Monk.
Meredith Monk
Meredith Monk er einn þekktasti núlifandi listamaðurinn sem hefur þróað víkkaða
raddtækni. Sumir ganga svo langt að kalla hana „upphafsmann“ víkkaðrar
raddtækni16, en eins og fjallað hefur verið um hér að framan kemur Monk til sögunar
áratugum eftir að fyrst varð vart við víkkaða (radd)tækni í vestrænum heimi. Aðrir
kalla hana frumkvöðul í notkun víkkaðrar raddtækni17, og mun það að mínu mati vera
mun réttmætri fullyrðing, því það er hún svo sannarlega.
13 Halfyard, Janet K. „Extended Vocal Technique.“ Sequenza. Sótt 28. febrúar 2016 á
http://www.sequenza.me.uk/html/extended_vocal_technique.html. 14 Weber-Lucks, Theda. „Electroacoustic voices in vocal performance art- a gender issue?“ Organised
Sound, 8 (apríl 2003): 61-69. 15 Margot Glassett Murdoch. Composing with vocal physioligy: Extended vocal technique categories
and Berio's Sequenza III, bls. 17. 16 Battle, Laura. „Meredith Monk, originator of the 'extended vocal technique'.“ Financial Times, 11.
október 2013. Sótt 28. febrúar 2016 á http://www.ft.com/intl/cms/s/2/12800b64-29ef-11e3-bbb8-00144feab7de.html#axzz41UEyI1co.
17 Jovitt, Deborah. „Introduction.“ Í Meredith Monk, Deborah Jovitt ritstýrði, 1-16. The Johns Hopkins University Press, 1997, bls. 16.
5
Monk fæddist árið 1942 í New York. Hún ólst upp í tónlistarfjölskyldu, söng og
spilaði á píanó og lærði dans. Hún hóf feril sinn sem danshöfundur en lærði einnig
tónsmíðar. Hún heillaðist snemma af töfrum leikhússins, persónusköpun og af því að
segja sögur18. Samþætting allra ofangreindra listgreina er kjarni þess sem hún hefur
gert allar götur síðan, enda hefur hún alltaf sóst eftir að sameina listgreinarnar í sinni
vinnu sem hefur að hluta til skapað henni sína sérstöðu. Ógjörningur er að setja hana í
ákveðinn flokk, enda er hún ekki hrifin af því sjálf. Af verkum hennar að dæma mætti
kalla hana: tónskáld, söngkonu, leikstjóra, danshöfund, óperuskáld, söngleikjaskáld,
kvikmyndagerðakonu og höfund innsetninga (e. installations).19 Ekki verður farið
nánar yfir hennar frægustu verk hér og er áhugasömum lesendum bent á heimasíðu
hennar þar sem finna má nákvæmt yfirlit yfir höfundarverk hennar.20 Hún hefur að
lifað og starfað í New York frá upphafi og eru fyrstu verk Monk frá 1962. Í dag er
hún enn virk í að semja og flytja, heldur tónlistarvinnusmiðjur og miðlar sínum
hugsjónum og aðferðum til annarra.21
Röddin og líkaminn eru hennar aðal tjáningarmiðlar. Hún einbeitti sér eingöngu að
einsöngsverkum við upphaf áttunda áratugarins og eru því flest söngverk hennar frá
þeim tíma.22 Í sögulegu samhengi má teljast nokkuð sérstakt að um það leyti sem
tæknin, tölvur og raftónlist, var að ryðja sér rúms, hafi hún einmitt þá snúið sér að
frumhljóðfærinu, röddinni.23 Í stað þess að búa til hljóð með tækniaðstoð, reyndi hún
að gera þau náttúrulega, án tækniaðstoðar. Hins vegar má leiða líkur að því að
framfarir í tækni og þeim stafrænu áhrifum (e. digital effects) sem hægt er að setja á
röddina og tæknin leyfði, gæti hafa haft áhrif á hvernig hljóð raddlistamenn eins og
Monk reyndu að ná fram á náttúrulegan hátt.
Monk segist hafa fengið opinberun um miðjan sjöunda áratuginn varðandi röddina,
að hún gæti verið eins og líkaminn, hoppað og snúist, og verið einskonar
hreyfihljóðfæri (e. kinetic instrument). Röddin gæti einnig haft karlkyns og kvenkyns
hliðar, túlkað öll aldursbil og karaktera og notað mismunandi leiðir til að búa til
18 Jovitt, Deborah. „Introduction.“ Í Meredith Monk, bls. 3-4. 19 „Biography.“ Meredith Monk. Sótt 28. febrúar 2016 á http://www.meredithmonk.org/about/bio.html 20„Chronology.“ Meredith Monk. Sótt 28. febrúar 2016 á
http://www.meredithmonk.org/about/chronology.html 21 „Current Repertory- Songs of Ascension.“ Meredith Monk. Sótt 28. febrúar 2016 á
http://www.meredithmonk.org/currentrep/onbehalfofnature.html. 22 Gann, Kyle. „Meredith Monk“. Grove Music Online. Music Online. Oxford University press. Sótt
28. febrúar 2016 á http://www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/42485. 23 Battle, Laura. „Meredith Monk, originator of the 'extended vocal technique'.“ Financial Times.
6
hljóð.24 Hinn sterki grunnur Monk sem dansari hlýtur að vera ein ástæða þess að hún
nálgast röddina á annan hátt en margir aðrir, eins og hvern annan líkamspart: „ A
dancing voice, a singing body“.25
Monk lýsir tónlist sinni sjálf: „eins þjóðlagatónlist frá annarri plánetu.“26 Tónlistin
hljómar einmitt svo kunnuglega en samt svo framandi á sama tíma. Monk vill meina
að röddin geti talað til frumstæðrar meðvitundar (e. primordial conciouscness),
holdgað annan anda og verið beintengd tilfinningum okkar. Hún notar endurtekin
þrástef (e. ostinato) eða síbyljutón (e. drone) til þess að mynda stökkpall eða trausta
undirstöðu fyrir röddina að hlaupa á, fljúga yfir, renna sér af, halda sér í eða vefjast í
gegnum.27 Bakgrunnur hennar sem dansari veitir henni sérstöðu meðal tónlistarmanna
og bakgrunnur hennar sem tónlistarmaður veitir henni sérstöðu í sviðslistum.
Af þeirri víkkuðu raddtækni sem einkennir Monk má minnast á:
raddbandalokhljóð, söng fram í nef, bulltungumál, karaktertengda raddbeitingu, tónun
frá Tíbet (e. Tibetan chanting) og raddtækni frá öðrum menningarsvæðum (e. non-
western traditions).28
Það sem einkennir sungna tónlist Monk, sem tekur stórt pláss í höfundaverki
hennar, er fjarvera hins hefðbundna söngtexta. Hún syngur oft á sínu eigin tungumáli
eða eingöngu á sér- og samhljóðum og gerir eins og futur- og dadaistarnir gerðu í
upphafi 20. aldarinnar, það er hún brýtur orðin niður í „merkingalausa“ hljóðunga.
Hún vill meina að röddin sjálf sé tungumál, sem yfirstígi hindranir menningar og
tungumála og tali beint til fólks.29
„Right from the beginning, I sensed that the voice could speak louder and more
eloquently than a particular text could; that the voice itself was a language that
spoke directly and had the possibility of universality. So I felt that words just got
in the way.“ 30
24 Ambros, Alex og Kim Nowacki. „In Meredith Monk's Loft, Tortoise Dreams and Folk Music from
Another Planet.“ Myndband, 5:17. Sótt 28. febrúar 2016 á http://www.wqxr.org/#!/story/video-meredith-monks-turtle-dreams-and-folk-music-another-planet/
25 Heiti á tónlistarvinnusmiðju með Meredith Monk og Katie Geissinger. 26 Alex Ambros og Kim Nowacki. „In Meredith Monk's Loft, Tortoise Dreams and Folk Music from
Another Planet.“ Tilvitnun heyrist frá mínútu 2:10. 27 Monk, Meredith. „Notes on the Voice.“ Í Meredith Monk, Deborah Jovitt ritstýrði, 61-63. The Johns
Hopkins University Press, 1997, bls. 56. 28 Kyle Gann. „Meredith Monk“. Grove Music Online. Oxford Music Online. Oxford University press. 29 Deborah Jovitt. „Introduction.“ Í Meredith Monk, bls. 12. 30 Storolli, Wânia Mara Agostini.„Performative Voices: acting in the border areas.“ University of
Aveiro: Department of Communication and Art, 2011. Sótt 28. febrúar 2016 á http://performa.web.ua.pt/pdf/actas2011/WâniaStorolli.pdf, bls. 5.
7
Af þessu örstutta yfirliti um ævi og störf Monk má sjá að hún er ekki bara fjölhæfur
listamaður heldur einnig í stanslausum könnunarleiðangri um ótroðnar slóðir. Röddin
hefur verið hennar helsta „farartæki“ í þeim leiðangri og eiga raddlistamenn henni
margt að þakka. Fjölmargir hafa lýst því yfir að Monk sé einn þeirra helsti
áhrifavaldur og er Björk Guðmundsdóttir þeirra á meðal. Ein af frægustu plötum
Bjarkar, Medúlla, er undir sterkum áhrifum frá Monk og birtist það helst í þeirri
staðreynd að hún er nánast einungis flutt af röddum sem syngja af og til með víkkaðri
raddtækni. Björk hefur flutt mjög fræga ábreiðu af lagi Monk, Gotham Lullaby (af
plötunni Dolmen Music) og þannig kynnt verk Monk fyrir ótalmörgum hlustendum
popp- og elektrónískrar tónlistar.31
Eins og komið hefur fram, hefur Monk tilhneigingu til að sækja í það frumstæða, í
gegnum nálægasta hljóðfærið og höfða þannig þess sammannlega í okkur sem
hlustum. Líkaminn og röddin eru eitt, og líkt og dansarinn reynir sífellt að þenja mörk
líkamans gerir hún slíkt hið sama með röddina. Þetta jafnvægi, milli þess sem við
þekkjum vel og þess sem við þekkjum ekki, að blanda saman því kunnuglega og
framandi er hennar einkennismerki og örugglega ein fjölmargra ástæða þess að hún er
eins áhrifamikil og raun ber vitni.
Þá komum við að greiningu á verkinu Our Lady of Late. Þó það teljist ekki til
hennar frægustu verka er það mjög sérstakt. Einfaldleiki og nekt raddarinnar, í
samspili við einfaldan undirleik, opnaði augu mín og eyru fyrir að því virðist
ótakmörkuðum blæbrigðum hennar. Að þessu sögðu er komið að kjarna málsins og
stærstu spurningunni: hvernig notar Meredith Monk víkkaða raddækni í verkinu Our
Lady of Late?
Our Lady of Late Verkið Our Lady of Late var tekið upp og gefið út á samnefndri plötu sem er önnur
hljóðversplata Meredith Monk og var hún gefin út af Minona Records árið 1974.32
Tónlistin var samin tveimur árum áður, við dans eftir William Dunas. Árið 1973 flutti
hún verkið í heild á einleikstónleikum í Town Hall í New York City ásamt
31 Cahill, Sarah. „Radical Connections: Meredith Monk and Björk.“ Útvarpsþáttur, 57:38, 16. mars
2007. Sótt 28. febrúar 2016 á http://www.newmusicbox.org/articles/radical-connections-meredith-monk-and-bjork/.
32 „Discography.“ Í Meredith Monk, Deborah Jovitt ritstýrði, 207. The Johns Hopkins University Press, 1997, bls 207.
8
slagverksleikaranum Colin Walcott, sem spilar einnig á plötunni.3334 Verkið er samið
fyrir eina rödd og glas.
“1972-1973, duet of solo voice with glass (wine glass filled with water), (Our
Lady of Late), the naked voice, the female voice in all its aspects: gradations of
feeling, nuance, rhythm, quality; each section another voice (character, persona),
each section a particular musical problem, area of investigation; the full range of
the voice (pitch, volume, speed, texture, timbre, breath, placement, strenght); the
voice as the vehicle for a psychic journey.”35
Þessi tilvitnun kemur frá Monk sjálfri þar sem hún segir frá þema verksins, allar
hliðar kvenraddarinnar eru kannaðar þar sem hver kafli er tileinkaður ákveðnu
viðfangsefni tónlistar. Hver hluti verksins, eða hvert lag byggir á skýrum
hugmyndum, vangaveltum og tilraunum með ákveðin „element“ tónlistar. Hún leikur
sér með röddina og glasið en þó með skýrum fókus og formfestu hvað varðar
skalanotkun, raddbeitingu, rytmískar áherslur og framvindu. Í glasinu er stöðugur
síbyljutónn eða endurtekinn á mjög skýran hátt sem leggur upp fyrrnefndan
„stökkpall“ fyrir röddina að leika sér með.
Við fyrstu hlustun virkaði tónlistin sem spuni með fyrirfram ákveðin „element.“ Í
þeim lögum þar sem laglínur og rytmi eru hvað skýrust gerði ég upprit á tónefninu til
að reyna að finna helsta mótíf eða þema lagsins. Það gekk alltaf upp, laglínurnar voru
mjög afmarkaðar og augljóst hvernig Monk þróaði þær áfram. Þessi upprit fylgja
greiningunni hér að neðan. Hin lögin eru ekki jafn formföst og mætti því draga þá
ályktun að þau séu meira og minna spuni, en þó innan mjög afgerandi ramma.
Lögin einkennast af tiltölulega litlu tónefni sem hún notar sem byggingarefni. Hún
endurtekur laglínur og þróar þær áfram með tilbrigðum (rytmískum, skala-,
hljóðstyrks- og svo framvegis). Fjöldi laga er átján, öll í styttra lagi og þar af sextán
þar sem rödd og glas spila saman. Eins og fram hefur komið, notar hún ekki
hefðbundna söngtexta, heldur stutt orð eða hljóðunga. Hún kannar möguleika
raddarinnar og hljóms hennar í gegnum sér- og samhljóða, míkrótóna og mismunandi
33 Johnson, Tom. „Hit by a Flying Solo.“ Í Meredith Monk, Deborah Jovitt ritstýrði, 64-66. The Johns
Hopkins University Press, 1997, bls 61. 34 „Chronology.“ Í Meredith Monk, Deborah Jovitt ritstýrði, 193-200. The Johns Hopkins University Press, 1997, bls. 193. 35 Meredith Monk. „Notes on the Voice.“ Í Meredith Monk, bls. 57.
9
staðsetningu raddarinnar í vókalísum.36 Hún notar mest opna sérhljóða og mjúka
samhljóða (m, n...) en harða samhljóða (p, t, k...) lítið sem ekkert.
Almenn greining á raddbeitingu og tónefni í verkinu37
Í upphafi og enda verksins heyrast slagverkskaflar (Prologue/Epilogue). Þá kafla
spilar Colin Walcott slagverksleikari. Hann slær í glas og leyfir tóninum að lifa eða
ákvarðar lengd hans með því að taka utan um glasið og deyfa hljóðið (e. muted
sound). Slögin eru rytmísk og uppbyggingin felst í örari slögum, frá löngum tónum
með þögnum inn á milli, yfir í stutt sextándapartsslög án þagna. Epilogue er alveg
eins og Prologue, nema mun styttra í tímalengd, sem gefur til kynna að hér sé á ferð
gegnumsamið tónverk. Í hinum lögunum er unnið með síbyljutón í glasinu og því
virka Prologue og Epilogue sem sterkar andstæður við það og ramma verkið inn með
ólíkri notkun glassins sem hljóðfæris.
Í öllum lögunum er glasið aðalhljóðgjafinn, fyrir utan röddina. Monk býr til
síbyljutón með því að strjúka fingrinum eftir brúnum glassins. Tónninn í glasinu
fikrar sig upp frá Es og upp í G frá fyrsta lagi til þess síðasta. Hinsvegar er ekki hægt
að greina tónana nákvæmlega eftir hefðbundum vestrænum stillingum þar sem þeir
eru, í sumum lögum, míkrótónar milli þeirrar tvíundar sem við greinum. Samkvæmt
tónlistargagnrýni Tom Johnson eftir tónleika þeirra í Town Hall spilaði Walcott
forspilið og eftirspilið baksviðs og Monk drakk úr glasinu milli laga til að hækka tíðni
síbyljutónsins.38 Bæði það að spila baksviðs og gera athöfn úr breytingum á stillingum
eru mjög „performatíf element“ sem brjóta upp hið hefðbundna tónleikaform og færa
það nær sviðslistum, sem er mjög í anda Monk.
Unison er fyrsta lagið þar sem röddin og glasið syngja saman. Hér er ekki hægt að
greina ákveðna laglínu eða takt heldur notar Monk langa tóna. Röddin byrjar á að
syngja sama tón og heyrist í glasinu, eða mjög nálægt og svo beygir hún tóninn
annaðhvort undir eða yfir glasið og myndar þannig tíðnisamslátt (e.pitch beats) með
míkrótónum.39
36 Wânia Mara Agostini Storolli. „Performative Voices: acting in the border areas.“ University of
Aveiro: Department of Communication and Art, bls. 4. 37 Ekki var hægt að nálgast skrifaðar nótur af þessu verki þar sem það virðist aldrei hafa verið gefið út á
nótum. 38 Tom Johnson. „Hit by a Flying Solo.“ Í Meredith Monk , bls 61. 39 Sound: Meredith Monk's 'Our Lady of Late.'“ The Voice is a Language, 30. mars 2010,
https://voiceisalanguage.wordpress.com/2010/03/30/sound-meredith-monks-our-lady-of-late/.
10
Knee er mjög skýrt mótað í laglínu og fraseringu. Þó að síbyljutónn sé stöðugur í
glasinu má greina 4/4 takttegund með „straight“ fjórðupörtum og hálfnótum. Tónefnið
er pentatónískur moll frá undirstöðutóni í glasinu sem liggur milli Es og E
(míkrótónn). Titill lagsins birtist í orðinu eða hljóðforminu sem hún notar, endurtekið
knee í upphafi hvers frasa. Raddbeitingin er mjög fókuseruð fram í nef og virkar
tónninn því mjög lítill en þó þéttur á sama tíma.
Mynd 1. Aðalmótíf í laginu Knee
.
Hey Rhythm snýst um leik að rytma, eins og nafnið gefur til kynna. Nótnagildin eru
frekar hröð og hún notar mismunandi nótnagildi og þagnir til að leggja áherslu á þung
eða létt slög. Raddbeitingin miðar að því að leggja áherslu fremst á orðið hey, hún
setur loft á sérhljóðann h og svo þéttan tón á ey. Til að framleiða þétta tóna á
rytmískan hátt þarf góðan stuðning kviðvöðva og þindar.
Cow Song byggir á mjög einfaldri laglínu í e-moll. Frasarnir eru í 4/4 og tempo
frekar hægt. Raddbeiting er sú sama allan tímann, hún syngur með lokaðar varir á
mm. Hún flakkar milli höfuðtóna og brjósttóna en mýkir skilin á milli þeirra svo þau
eru ekki auðgreinanleg.
Mynd 2. Aðalmótíf í laginu Cow Song.
11
Sigh eða andvarp er hljóð sem í eðli sínu er mjög loftkennt. Stundum framleiðum
við þetta hljóð án tilkomu raddbandanna og þá á fremur hraðri útöndun. Stundum
virkjast raddböndin í leiðinni og mynda þá tóna sem falla (e. glissando). Monk notar
mikið loft og þrýstir fram tónana. Röddin rennir sér um og yfir tóninn sem liggur í
glasinu. Hún notar sterka innöndun og útöndun á víxl og vinnur þannig rytmískt úr
efninu.
Morning byggir einnig á einfaldri laglínu, nú í F lýdískri/F dúr, í 4/4 takti.
Fraseringarnar hefjast oft á síðasta slagi í taktinum á undan. Laglínan spannar það bil í
tónsviði Monk þar sem fyrrnefnd skil liggja (þar sem söngvari skiptir milli neðra
sviðs og efra sviðs). Fyrri hluta laglínunnar syngur hún á mm en svo notar hún
samhljóðann b og svo w(ú) til að ýkja skilin og sveifla sér upp eða niður á sérhljóðann
i.
Mynd 3. Aðalmótíf í laginu Morning.
Slide gefur til kynna efniviðinn í þessu lagi. Monk rennir röddinni upp og niður úr
höfuðtón niður í brjósttón, en byrjar alltaf á sama tóni og endar á sama tóni. Til að
byrja með rennir hún röddinni á einfaldan hátt, að ofan og niður en svo fer hún að
lengja frasana og fara upp og niður á frjálsari máta. Upphafstónn raddarinnar liggur á
efra sviði, ellefund ofar en glasið hljómar. Lokatónn raddarinnar er á neðra sviði,
áttund neðar en glasið hljómar, svo hún notar afar vítt tónsvið. Hér notar hún ekkert
loft svo tónninn er mjög skýr og fer á milli þess að vera ómblíður á við glasatóninn
eða rekast á hann og mynda ómstríðu og tíðnisamslátt.
Waltz er eitt af tveiur lögum þar sem laglínan liggur í þrískiptum takti, eins og
titillinn gefur til kynna. Það er einnig eitt af tveimur lögum þar sem rödd og glas
mætast þar sem við heyrum ekki síbyljutón í glasinu heldur síendurtekinn taktfastan
tón. Raddbeiting Monk er afslöppuð og í líkingu við raul. Hún notar e og ei sem opna
sérhljóða og skýtur n á undan, svo saman mynda þau (n)e/ei. Þrískiptur taktur hefur
12
sterka tengingu við dans, dansaðan á léttan og áreynslulausan hátt og er því
áreynslulaus söngur vel við hæfi yfir slíkan takt.
Mynd 4. Aðalmótíf í laginu Waltz.
Prophecy eða spádómur er sérstakt lag þar sem það inniheldur ekki laglínu,
mótaðan takt eða skýran leik með ákveðin element í tónlistinni. Það sem einkennir
það hins vegar er talað, ógreinanlegt bullmál (e. nonsense syllables) flutt með
fraseringum venjulegs talmáls. Talandinn er hinsvegar mjög óvenjulegur að öðru leyti
þar sem tónninn flæðir ekki heldur er sífellt truflaður með litlum þögnum.
Dumb er seinna lagið þar sem laglínan liggur í þrískiptum takti en í þetta skipti yfir
síbyljutón í glasi. Raddbeitingin einkennist af fremur áreynslulausum fraseringum í
höfuðtónum, sem af og til færast fram í nef. Hún syngur á (j)i allan tímann. Form
laglínunnar er mjög jafnt, hún fer upp og niður á víxl. Skalinn sem Monk notar hér er
físmoll (grunntónn í glasi) sem hún litar með stórri sjöund. Líkt og í Waltz er laglínan
þrískipt, og því fylgir aftur þessi áreynslulausa raddbeiting. Ætli titillinn Dumb sé
einhverskonar vísbending um einfaldleika og áreynsluleysi?
Mynd 5. Aðalmótíf í laginu Dumb.
13
Conversation er, líkt og Prophecy, án laglínu, takts og tónlistarlegrar úrvinnslu.
Það er frekar eins og lítill leikþáttur þar sem tveir karakterar, báðir túlkaðir af Monk,
eiga í samræðum, rétt eins og titill lagsins gefur til kynna. Í mínum eyrum hljómar
þetta eins og lítið barn og ómanneskjuleg vera eða dýr. Litla barnið talar í vælulegum
tón, röddin staðsett framarlega og í nefi, með litlum hljóðstyrk. Veran, eða dýrið, talar
algerlega á innsogi (e. ingressive speech). Þau skiptast á að tala saman á ógreinanlegu
bullmáli. Karaktersköpun af þessu tagi er, eins og fram kom í inngangi, mjög
einkennandi fyrir verk Monk og gerir mjög óvenjulega raddbeitingu aðgengilegri.
Low Ring og High Ring hafa svipað þema. Raddbeitingin Monk í þeim lögum er
nokkuð ólík, en eins og nöfnin gefa til kynna er hún að vinna með lægra raddsviðið í
Low Ring en það háa í High Ring. Í Low Ring liggur hún mestallan tímann lítilli
sjöund undir tóninum í glasinu. Hún syngur langa tóna á lágu tónsviði og skiptir á
milli sérhljóðanna (d)e, (d)o og (d)a. Raddbeitingin er fremur hlutlaus, syngur á
brjósttónum. Í High Ring syngur röddin sama tón og er í glasinu, nema áttund ofar.
Þar notar hún aðra raddbeitingu, lítið loft og mjög þéttan og skýran tón. Hún
endurtekur hann í sífellu, ýtir á hann með miklum þrýstingi, setur stuttar þagnir á milli
og þróar með rytmískum tilbrigðum og öðrum nótum.
Free er eins og sambland af flestu sem hefur nú þegar komið fram í verkinu en
enga greinanlega laglínu eða takttegund er að finna. Raddbeitingin flakkar frá
höfuðtónum til brjósttóna, hún setur loft á eða tekur af röddinni, tónninn fer fram í nef
og aftur til baka ásamt því sem hún snertir á ýmsum tegundum víkkaðrar raddtækni.
Hún notar bullmál, en sem fyrr syngur hún lengri tóna á opnum sérhljóðum. Hér
mætti færa rök fyrir spuna, byggðum á því tónefni sem hún hefur þegar unnið með í
lögunum á undan.
Edge er seinna lagið þar sem síbyljan í glasinu fær að víkja fyrir endurteknum tón í
taktföstu formi. Munurinn er sá að hér er ekki um þrískiptan takt að ræða (eins og í
fyrrnefndu lagi, Waltz) heldur fjórskiptan. Raddbeiting er mjög fókuseruð fram í nef,
sem veldur því að raddstyrkur er ekki mikill en hins vegar mjög karaktermikill. Helsta
einkennið á þessu lagi er að laglínan liggur mest í kringum tvo tóna, með ákveðnum
rytmískum áherslum (notar helst tríólur og jafna sextánduparta). Röddin syngur í
sömu áttund og glasið hljómar. Hún notar aðallega sérhljóðann i en til að búa til
rytmískar áherslur setur hún samhljóða á milli („....vini, a vini, a sminini...“ og svo
framvegis).
14
Scale Down er síðasta sungna lagið. Þar kemur ekkert nýtt fram í raddbeitingu,
hún færir tóninn frá neutral höfuðtóni og fram í nef ásamt því að taka af/setja á
vibrato. Hún notar flest alla sérhljóða en skeytir alltaf n-i á undan, í upphafi hvers
frasa. Hún syngur í frekar hárri tónhæð allan tímann.
Notkun víkkaðrar raddtækni í verkinu40
Hvað telst þá til víkkaðrar raddtækni í verkinu Our Lady of Late? Í fyrsta lagi ber að
varast að greina það algerlega útfrá víkkaðri raddtækni því það sem Monk gerir, fellur
alls ekki bara undir þá tækni. Eins og fram kemur í viðauka 1 eru tveir „hefðbundnir
flokkar“ hluti af kerfinu: söngur og tal. Í undirflokk söngs setur hún það sem við
myndum kalla „hefðbundna raddtækni“ (bel canto söng, popp, þjóðlaga (e.folk) og
fleira). Allir hlutar verksins, þar sem Monk spilar á glasið, innihalda söng, fyrir utan
tvo. Hvað undirflokkana varðar syngur Monk oftast í einföldum stíl: folk, non vibrato
eða popp. Lögin Hey Rhythm, Cow Song, Waltz og Dumb hafa það sameiginlegt að
raddbeitingin er nokkuð hefðbundin, að minnsta kosti ekki langt frá því sem við
eigum að venjast í vestrænni tónlist, eða fremur látlaus og einfaldur söngur.
Að syngja fram í nef (e. nasalized singing) er eitthvað sem flestum (vestrænum)
söngvurum er kennt að forðast algerlega vegna þess að það þykir ekki fallegt.
Tónninn þykir þunnur og skrækur og er langt frá bel canto hefðinni. Hins vegar hefur
„nefsöngur“ sterkar rætur í mörgum sönghefðum utan vestrænu tónlistarhefðarinnar,
til dæmis í Arabíulöndum og Búlgaríu.41 Að syngja fram í nef og nota mismunandi
síur er ein leið til þess að einangra og ýta undir yfirtóna. Nefsöngur getur minnt á
„vælulegan“ tón og er það mögulega ein ástæða þess að vestrænu eyrun okkar þola
ekki mikla hlustun. Í meðförum Monk verður nefhljóðið sterkt karaktereinkenni og
kristallast það best í fyrrnefndu lagi, Conversation. Í því lagi tilheyrir nefsöngurinn
litla barninu, sem hljómar svo sannarlega mjög vælulega.
Tal notar Monk í tveimur lögum: Conversation og Prophecy. Þetta er þó ekki tal
sem við eigum að venjast, bæði er talandinn óvenjulegur og tungumálið hugarsmíð
Monk (bullmál eða nonsense language). Í Conversation talar einn karakterinn á mjög
óvenjulegan hátt, eða á innsoginu. Það gefur þeim karakter óvenjuleg einkenni, sem 40 Það flokkunarkerfi sem hér liggur til grundvallar greiningu á víkkaðri raddbeitingu Monk kemur frá
Margot Glasset Murdoch og fylgir með greiningu hennar á Sequenza III eftir Luciano Berio. Greiningin var hluti af doktorsprófi hennar frá Háskólanum í Utah (frá árinu 2011). Nánari útskýringar á mismunandi flokkum kerfisins má sjá í viðauka 1.
41 Manuel, Peter. Popular Musics of the Non-Western World: An Introduction Survey. New York og Oxford: Oxford University Press, 1988, bls.152.
15
einhverskonar dýrs eða geimveru. Innsog er vel þekkt í víkkaðri raddtækni og einnig
hægt að nota innsogið á annan hátt, til dæmis til að syngja laglínur. Í Prophecy er
talandinn sífellt truflaður af litlum þögnum og blandar hún þannig saman tali og
ululation.
Ululuation er einnig mjög þekkt í víkkaðri raddtækni og má skilgreina sem:
„hraða og nokkuð jafna truflun á grunnhljóðinu”. Til dæmis er hægt að búa til
örstuttar þagnir í samfellan tón (hvort sem er á út- eða innöndun) með þindinni,
barkalokunni eða raddbandaglufunni (e.glottis).42 Raddbandalokhljóð (e. glottal stop)
verður til þegar raddbandaglufan lokast tímabundið og stöðvar loftflæði í gegnum
raddböndin. Gott dæmi um þetta er þegar við segjum „O ó” eða við snöktum. Til að
búa til ululation er einnig hægt að syngja samfelldan tón og „loka fyrir tóninn“ með
því að þrýsta tungunni upp í góminn („lalala...“) eða leggja hönd með stuttu millibili
yfir munninn (til dæmis stríðsöskur indíána). Monk notar mismunandi ululation í
lögunum Conversation, High Ring, Free og Prophecy.
Monk notar af og til raddbandasmelli (e. glottal clicks) betur þekkt sem „vocal
fry“. Hljóðinu má líkja við bresti í hurð þegar hún opnast hægt. Uppruni hljóðsins er
talinn vera í fölsku raddböndunum, sem umlykja raddböndin. Hægt er að gera vocal
fry bæði með eða án raddbandanna og á innöndun eða útöndun. Raddbandasmellir í
söng, sem kallast einnig Strohbass, verða til þegar söngvarar syngja alveg á neðsta
hluta tónsviðs síns og barkanum er ýtt niður fyrir sína eðlilegu stöðu.43 Þá verða
raddbandasmellir og tónn til samtímis. Þetta gerist þegar brjóskið sem raddböndin eru
föst við ýtast þétt saman. Þá verða raddböndin laus og titra óreglulega þegar loftið fer
í gegn.44 Hægt að blanda saman tóni og raddbandasmellum á hvaða tónsviði sem er,
en það þarf þá að gerast meðvitað. Í laginu Conversation notar Monk raddbandasmelli
og ákveðna tónhæð á útöndun sem og á innsoginu, enda er mun auðveldara að stýra
tónhæð raddbandasmella á innsoginu.45 Þegar hún syngur hinn karakterinn, sem talar
á útöndun, má einnig greina raddbandasmelli. Einnig ber örstutt á raddbandasmellum
á útöndun, á háu tónsviði, í laginu Free.
42 Kavasch, Deborah Helene. „An Introduction to Extended Vocal Techniques: Some Compositional
Aspects and Performance Problems.“ Ex Tempore, 3 tölublað (apríl 1985). Sótt 28. febrúar á http://www.ex-tempore.org/kavash/kavash.htm.
43 Margot Glassett Murdoch. Composing with vocal physioligy: Extended vocal technique categories and Berio's Sequenza III, bls. 36.
44 Gupta, Dr. Reena. „What is Vocal Fry?“ ENT Doctors of OHNI Los Angeles: Parotid Surgeons & Otolaryngologists. Sótt 28. febrúar 2016 á http://www.ohniww.org/katy-perry-voice-vocal-fry/.
45 Deborah Helene Kavasch. „An Introduction to Extended Vocal Techniques: Some Compositional Aspects and Performance Problems.“
16
Lofthljóð, andvörp og truflanir á loftflæði tilheyrir almennum flokki í
flokkunarkerfi Murdoch sem ber nafnið „truflanir á lofti“ (e. air turbulance). Þetta er
mest áberandi í laginu Sigh. Eins og nafnið á laginu gefur til kynna eru andvörp
meginefniviður lagsins sem hún endurtekur og þróar áfram. Hún syngur mest á
höfuðtóni og glissar tóninum niður, en þó ekki mjög langt. Allir frasar byrja á miklu
lofti og hún heldur miklu lofti á sungna tóninum. Hún leikur sér rytmískt að
andvörpunum, andar hratt og hægt til skiptis og ýkir innöndun milli frasa, svo hún
verður hluti af hljóðheiminum. Sérstaklega áhugavert hljóð heyrist á mínútu 1:39, en
þá býr hún til eins og hljóðlaust óp eða hæsislegt hljóð. Varðandi „loftnotkun“ Monk í
verkinu í heild, notar hún hana til að búa til andstæður. Sum lög syngur hún með
miklu lofti á röddinni (til dæmis í Waltz) eða alls engu lofti (eins og í High Ring).
Andvörp og lofthljóð eru gott dæmi um hljóð sem eru okkur eðlislæg en fá á sig
framandi blæ þegar þau eru sett í samhengi tónlistar.
Monk notar mikið tíðnisamslátt sem verður til þegar ólíkum tíðnum slær saman.
Þá syngur hún nákvæmlega þá tíðni sem hún spilar á glasið, en færir raddtóninn
aðeins yfir eða undir þann tón (míkrótónahreyfing). Þegar ólíkar tíðnir rekast saman
myndast mjög sérstakt hljóð. Dæmi um þessa aðferð má finna í Unison, Low Ring og
Free.46
Af því „skrauti“ sem Monk notar í verkinu og tilheyrir víkkaðri raddtækni verður
hér minnst á: jóðl, að renna tóninum (e. slide), „tónsviðaskak“ (e. cross register
shakes) og vibratotækni. Almennt má segja að jóðl sé þegar söngvari skiptir milli
neðra og efra sviðs og ýkir skilin þegar röddin „brotnar“. Bel canto söngvarar leggja
mikla vinnu í að „slétta út“ skilin, til þess að koma í veg fyrir að þau séu greinanleg
þegar skipt er milli höfuð- og brjósttóns. Með víkkaðri raddtækni, og í ýmsum
tónlistarstílum, er þetta hljóð notað sem hluti af tónmálinu. Jóðl heyrist mest í
lögunum Morning og Slide. Í laginu Cow Song mýkir hún skilin, rétt eins og bel
canto söngvari myndi gera og þannig myndar andstæðu við jóðlið. Monk rennir
tóninum mjög frjálslega, en þó með ásetningi, í tveimur lögum: Slide og Free. Þá
rennir hún sér upp og niður milli höfuðtóns og brjósttóns og oftar en ekki fylgir jóðl
þegar hún kemur að skilunum í röddinni. Að lokum má minnast á vibrato tækni í
verkinu. Hún notar vibratoið með ásetningi, tekur það af þegar breytingar í tónhæð
46 Athugið að tíðnisamsláttur er ekki hluti af flokkunarkerfi Murdoch en ég hef bætt við í flokkinn
Aðrar athugasemdir, sjá viðauka 2. Eins og fram kom fyrr í ritgerð er tíðnisamsláttur þýðing á pitch beats.
17
þurfa að vera nákvæmar og þegar hún leikur sér með yfirtónana og tíðnisamslátt. Í
laginu Unison eru þessar andstæður hvað greinilegastar. Hún byrjar með mjög
„straight“ tón sem færist upp og yfir tóninn í glasinu, eins og fram hefur komið. Þegar
líður á lagið og hún þróar hugmyndina áfram fer hún að setja vibrato á röddina og
hægja eða hraða á því. Þá verður tíðnisamsláttur sem sveiflast mun hraðar en þegar
vibratoið er ekki til staðar. Þegar vibratoið er mjög gisið og tónarnir sem hún sveiflar
sér á milli mun auðgreinanlegri mætti segja að hún sé komin yfir í raddskak (e. vocal
shakes). Raddskak er náskylt vibrato en mun gisnara.47 Hún notar raddskak á fleiri
stöðum, til dæmis í laginu Free.48
47 Margot Glassett Murdoch. Composing with vocal physioligy: Extended vocal technique categories
and Berio's Sequenza III, bls. 29. 48 Einfalda greiningu á allri raddbeitingu í verkinu má sjá í töflu í viðauka 2.
18
Lokaorð Meredith Monk er sannkallaður frumkvöðull í sínu fagi. Hún hefur alla tíð leitast við
að sameina listform, unnið að mismunandi verkum með sérstaka áherslu á raddlist og
hreyfingu/dans. Hún kom fyrst fram á sjónarsviðið á sjöunda áratugnum þegar miklar
breytingar og framfarir höfðu átt sér stað í heiminum og raftæknin er að ryðja sér til
rúms. Víkkuð raddtækni hafði orðið til um aldamót 20. aldar í vestrænni tónlistarhefð,
með hugmyndum framsækinna hugsjónarmanna sem vildu ögra hefðbundinni
fagurfræði. Þannig fóru þeir að nálgast röddina og hljóðfæri sem hljóðgjafa sem
opnaði nýjan heim möguleika. Víkkaða raddtækni má skilgreina sem alla möguleika á
nýtingu raddarinnar sem hljóðgjafa, en þó helst það sem telst óhefðbundið samhengi
tónlistar. Um miðja 20. öld hefst síðari bylgja þróunar víkkaðrar raddtækni í kjölfar
raftækniþróunar, þegar tónlistarmenn fóru að nota röddina og hljóðfærin eins og
rafhljóð. Í stað þess að nota tæknina beint, með því að hafa utanaðkomandi áhrif á
hljóm raddarinnar, fór Monk meira í þá átt að vinna með röddina á frumstæðan og
náttúrulegan hátt, án utanaðkomandi áhrifa. Hún er í hópi sterkra kvenna sem
mynduðu framvarðasveit raddlistar, hver á sinn hátt. Monk sem dansari nálgast
röddina eins og líkamann, sem hreyfanlegt hljóðfæri og notar sjaldan söngtexta svo
allir skilji, þvert á tungumál og menningarheima.
Af þeim ótalmörgu verkum sem eftir hana liggja var platan Our Lady of Late
greind hér að ofan. Hún hentaði vel til greiningar af ýmsum ástæðum: hún var gefin út
snemma á ferli Monk (þegar hún einbeitti sér hvað mest að sunginni tónlist), listrænn
ásetningur og þema eru mjög skýr og aðgengileg og allar mögulegar hliðar
raddarinnar sem sólóhljóðfæris eru kannaðar. Enn ein ástæða þess að platan varð fyrir
valinu er sú að tónlistin birtist mér á mjög skýran sjónrænan hátt og verður sú
upplifun notuð áfram í listrænni vinnu (í spuna og tónsmíðum í tengslum við
lokaverkefni mitt).
Almenn greining á tónlistinni, byggð á flokkunarkerfi víkkaðrar raddtækni, leiddi í
ljós að hún er byggð á mjög einföldu tónefni og það endurtekið með tilbrigðum.
Hljóðfærið, sem er glas á fæti, spilar langan síbyljutón og röddin dansar ofaná. Hún
notar einfaldar laglínur í dúr, moll og/eða kirkjutóntegundum og vinnur með þekkt
rytmísk element. Hvert lag er helgað ákveðnu efni, hvort sem það er tónefni eða
karakter. Við fyrstu hlustun virtist verkið vera alger spuni, en við greiningu kom í ljós
gegnumsamið tónverk og/eða spuni innan fyrirfram ákveðins ramma. Varðandi
19
raddbeitingu kom í ljós að hún notar langmest það sem myndi almennt flokkast sem
söngur með mismunandi stílfæringum. Hún nýtir sér hljóðeiginleika sér- og
samhljóða og syngur á merkingarlausu tungumáli sem hún endurtekur og þróar áfram.
Hún syngur mikið fram í nef og vinnur meðvitað með vibrato og loft. Það sem, að
mínu mati, telst helst til víkkaðrar raddtækni í verkinu er: ululation,
raddbandalokhljóð og smellir, tal, tal og söngur á innöndun, notkun hennar á
lofthljóðum, tíðnisamsláttur og jóðl.
Eins og kom fram í inngangi þykir mörgum erfitt að hlusta á víkkaða söngtækni.
Ég tel það vera vegna þess að röddin er nálægasta hljóðfærið og hefur áhrif á okkur á
mun frumstæðari hátt en önnur hljóðfæri. Öskur frá söngvara eða hávær og óvæntur
fiðluleikur hafa ólík áhrif á okkur. Okkur þykja kannski bæði hljóðin óþægileg en
þegar röddin á í hlut verður möguleg ógn mannlegri og nálægari. Þar liggja sennilega
að baki lífeðlisfræðilegar og þróunarlegar ástæður sem eru efni í annað
rannsóknarefni.
Monk notar þessa eiginleika víkkaðrar raddtækni sé í hag með því að blanda saman
því sem er hefðbundið og því sem er óhefðbundið og þar liggur snilldin. Það sem
gerir hana merkilega, varðandi víkkaða raddtækni, er því ekki hversu mikið hún notar
hana, heldur hvernig hún stillir henni upp á móti hinu kunnuglega. Hún hefði getað
farið alla leið, sífellt notað þau öfgafullu og ómanneskjulegu hljóð sem tilheyra
tækninni, ögrað og sjokkerað, en í staðinn notar hún þau á þann hátt að hlustandanum
finnst hann eiga að þekkja þau. Hún kannar hið framandlega í endalausum tilraunum
til að teygja og sveigja rödd sína, rétt eins og líkamann, og setur fram sínar
uppgötvanir á aðgengilegan hátt. Hún býr til tengingu við hlustandann með
fjölbreyttri framsetningu listar sinnar, notar karaktersköpun og söguþráð í tónlistinni
sem setur hið framandlega í kunnuglegt samhengi. Our Lady of Late er gott dæmi um
þetta. Einföld mótíf í þekktum tóntegundum, endurtekin, þróuð og „krydduð“ með
víkkaðri raddtækni og óhefðbundnum undirleik. Eins og einhverskonar
þjóðlagatónlist frá annarri plánetu.
20
Heimildir Lokaritgerðir Crump, Melanie Austin. When words are not enough: Tracing the development of
extended vocal techniques in twentieth-century America. Lokaritgerð til doktorsprófs í tónlist við Háskólann í Norður Karolínu, 2008.
Murdoch, Margot Glassett. Composing with vocal physioligy: Extended vocal
technique categories and Berio's Sequenza III. Lokaritgerð til doktorsprófs í heimspeki við Háskólann í Utah, 2011.
Rafrænar greinar Storolli, Wânia Mara Agostini. „Performative Voices: acting in the border areas.“
University of Aveiro: Department of Communication and Art, 2011. Sótt 28. febrúar 2016 á http://performa.web.ua.pt/pdf/actas2011/WâniaStorolli.pdf
Tímaritsgreinar Kavasch, Deborah Helene. „An Introduction to Extended Vocal Techniques: Some
Compositional Aspects and Performance Problems.“ Ex Tempore, 3 tölublað (apríl 1985). Sótt 28. febrúar 2016 á http://www.ex-tempore.org/kavash/kavash.htm
Myndbönd Ambros, Alex og Kim Nowacki. „In Meredith Monk's Loft, Tortoise Dreams and
Folk Music from Another Planet.“ Myndband, 5:17. Sótt 28. febrúar 2016 á http://www.wqxr.org/#!/story/video-meredith-monks-turtle-dreams-and-folk-music-another-planet/
Vefheimildir „Biography.“ Meredith Monk. Sótt 28. febrúar 2016 á
http://www.meredithmonk.org/about/bio.html „Chronology.“ Meredith Monk. Sótt 28. febrúar 2016 á
http://www.meredithmonk.org/about/chronology.html „Current Repertory- Songs of Ascension.“ Meredith Monk. Sótt 28. febrúar 2016 á
http://www.meredithmonk.org/currentrep/onbehalfofnature.html Gann, Kyle. „Meredith Monk“. Grove Music Online. Oxford Music Online. Oxford
University press. Sótt 28. febrúar 2016 á http://www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/42485.
Gupta, Dr. Reena. „What is Vocal Fry?“ ENT Doctors of OHNI Los Angeles: Parotid
Surgeons & Otolaryngologists. Sótt 28. febrúar 2016 á http://www.ohniww.org/katy-perry-voice-vocal-fry/
21
Halfyard, Janet K. „Extended Vocal Technique.“ Sequenza. Sótt 28. febrúar 2016 á
http://www.sequenza.me.uk/html/extended_vocal_technique.html. Palmeri, Thomas J., Randolph B. Blake og Ren Marois. „What is synesthesia?“
Scientific American. Sótt 22. mars 2016 á http://www.scientificamerican.com/article/what-is-synesthesia/
„Sound: Meredith Monk's 'Our Lady of Late.'“ The Voice is a Language, 30. mars
2010, https://voiceisalanguage.wordpress.com/2010/03/30/sound-meredith-monks-our-lady-of-late/
Útvarpsþættir Cahill, Sarah. „Radical Connections: Meredith Monk and Björk.“ Útvarpsþáttur,
57:38, 16. mars 2007. Sótt 28. febrúar 2016 á http://www.newmusicbox.org/articles/radical-connections-meredith-monk-and-bjork/
Tónlistarupptökur Meredith Monk. Our Lady of Late. Minona Records, 1974, spilað af tónlistarveitunni
Spotify. Bækur Burkholder, J. Peter, Donald Jay Grout, Claude V. Palisca. 8. útgáfa. A History of
Western Music. New York: W.W. Norton & Company, 2010. Jovitt, Deborah ritstýrði. Meredith Monk. Baltimore og London: The Johns Hopkins
University Press, 1997. Manuel, Peter. Popular Musics of the Non-Western World: An Introduction Survey.
New York og Oxford: Oxford University Press, 1988. Kaflar í ritrýndum bókum Battle, Laura. „Meredith Monk, originator of the 'extended vocal technique'.“
Financial Times, 11. október 2013. Sótt 28. febrúar 2016 á http://www.ft.com/intl/cms/s/2/12800b64-29ef-11e3-bbb8-00144feab7de.html#axzz41UEyI1co
„Chronology.“ Í Meredith Monk, Deborah Jovitt ritstýrði, 193-200. The Johns
Hopkins University Press, 1997. „Discography.“ Í Meredith Monk, Deborah Jovitt ritstýrði, 207. The Johns Hopkins
University Press, 1997.
22
Johnson, Tom. „Hit by a Flying Solo.“ Í Meredith Monk, Deborah Jovitt ritstýrði, 64-66. The Johns Hopkins University Press, 1997.
Jovitt, Deborah. „Introduction.“ Í Meredith Monk, Deborah Jovitt ritstýrði, 1-16. The
Johns Hopkins University Press, 1997. Monk, Meredith. „Notes on the Voice.“ Í Meredith Monk, Deborah Jovitt ritstýrði, 61-
63. The Johns Hopkins University Press, 1997. Weber-Lucks, Theda. „Electroacoustic voices in vocal performance art- a gender
issue?“ Organised Sound, 8 (apríl 2003): 61-69.
23
Viðauki 1. Útskýringar á flokkunarkerfi víkkaðrar raddtækni 49 Þau flokkunarkerfi sem Murdoch byggir sitt á eru með þeim þekktari þegar kemur að
víkkaðri raddtækni. Hið fyrra er gert af Extended Vocal Techniques Ensemble sem er
sönghópur frá San Diego (stofnaður 1973). Þau sérhæfðu sig í víkkaðri raddtækni og
sungu verk sem voru samin sérstaklega fyrir þau. Þau gáfu út tvö alfræðirit (e.
lexicons) og það seinna kallaðist Lexicon of Extended Vocal Techniques og er frá
árinu 1974. Þar flokka þau niður 74 víkkuð raddhljóð og meðfylgjandi var
hljóðupptaka af öllum hljóðunum.50 Tæknin er flokkuð eftir hljóðeiginleikum (e.
sonic qualities) í: einradda (e. monophonic), fjölradda (e. polyphonic) og blandaðir
(e.miscellaneous). Flokkunarkerfi Murdoch inniheldur mörg sömu hljóðin en hún
flokkar þau eftir því hvernig þau eru búin til, í stað þess að að flokka þau eftir
hljóðeiginleikum. Seinna flokkunarkerfið sem Murdoch nýtir er úr kaflanum „The
Human Repertoire” úr bókinni On Sonic Art eftir Trevor Wishart (frá 1996). Hann
greinir ekki einungis raddhljóð, heldur einnig hljóð sem hægt er að gera til dæmis
með rödd og höndum (utanaðkomandi áhrif á röddina). Hans flokkunarkerfi
inniheldur flokk fyrir samblöndu ýmsa raddhljóða, sem finnst ekki í flokkunarkerfi
Extended Vocal Tecnhique Ensemble. Það sem hvorugt flokkunarkerfið hefur, sem
Murdoch hefur bætt við, eru flokkar fyrir söng (e. singing) og tal (e. speaking).51 Það
er meginástæða þess að það kerfi var valið fyrir greiningu á verkum Monk þar sem
stór hluti hennar raddbeitingar flokkast undir annaðhvort söng eða tal. Murdoch hefur
því tekið saman það helsta úr bæði Lexicon og „The Human Repertoire” en bætt við
flokkun fyrir söng og tal, ásamt nokkrum hljóðum sem finnast í hvorugum
fyrrnefndum flokkunum. Hennar fókus er líffræði mannsraddarinnar, hvernig hljóðin
eru búin til og með hvaða hætti er hægt að hafa áhrif á þau.52
Á töflu í viðauka 2 má sjá greiningu á öllum hlutum Our Lady of Late (fyrir utan
upphafs- og lokakafla) eftir flokkunarkerfi Murdoch. Til glöggvunar fylgja hér
skýringar á hverjum flokk fyrir sig. Fyrst er almennur flokkur sem staðsetur hljóðið
(söngur, tal, ululation, raddbandalokuhljóð, yfirtónasöngur, tunguhljóð og svo
49 Það flokkunarkerfi sem stuðst var við við greiningu. Hluti af doktorsritgerð Margot Glasset Murdoch við Háskólann í Utah. 50Melanie Austin Crump. When words are not enough: Tracing the development of extended vocal
techniques in twentieth-century America, bls 9. 51 Margot Glassett Murdoch. Composing with vocal physioligy: Extended vocal technique categories
and Berio's Sequenza III, bls. 21-22. 52 Margot Glassett Murdoch. Composing with vocal physioligy: Extended vocal technique categories
and Berio's Sequenza III, bls. 23-24.
24
framvegis). Almenn flokkun og undirflokkur eru sett saman, en undirflokkur er
þrengri afmörkun innan almennu flokkunarinnar (til dæmis söngur án vibrató, söngur
fram í nef (e. nasalized), vocal fry, rúllandi r á tungubroddi og svo framvegis). Næst
kemur flokkurinn hljóðgjafi (e. oscillator), eða sá hluti líffæranna sem titrar og gefur
þannig frá sér hljóð. Þannig er uppruni hljóðsins staðsettur líffræðilega. Í sumum
tilfellum eru tveir eða fleiri hljóðgjafar sem verka saman (til dæmis raddbönd og
tunga). Í flestum tilfellum er hljóðgjafinn raddböndin en einnig geta fölsku
raddböndin, varir, tunga, kinnar, barki eða barkakýli verið hljóðgjafar. Næsti flokkur
er sía (e. filter). Með síu er átt við þann hluta líffræðinnar sem getur haft áhrif á
hljóðið sem kemur frá hljóðgjafanum. Þetta getur verið óhreyfanlegt, til dæmis stærð
og/eða gerð líffæra eða hreyfanlegt eins og tunga eða varir. Gott dæmi um síu er
hvernig staða tungu í munni hefur áhrif á hvaða sérhljóða við myndum. Næstsíðasti
flokkurinn er lungnavirkni (e. lung function). Þar eru hljóðin flokkuð eftir því hvort
hljóðgjafinn virkist við útöndun (e. egressive) eða innöndun (e. ingressive). Síðan er
hægt að hafa áhrif á loftflæðið með því að stöðva það, trufla reglubundið eða
festa/sleppa lofti á mismunandi stöðum í talfærum án aðkomu lungna. Síðasti
flokkurinn er nýttur fyrir athugasemdir og í þessu tilfelli hef ég notað hann til að
setja inn nánari upplýsingar um raddbeitingu og „skraut“ sem Monk notar.
Í þessu flokkunarkerfi koma ekki til utanaðkomandi síur líkt og hendur, en það
kemur ekki að sök við þessa greiningu þar sem engin slík hljóð eru greinanleg í
verkinu.53
53 Margot Glassett Murdoch. Composing with vocal physioligy: Extended vocal technique categories
and Berio's Sequenza III, bls. 24-26.
25
Viðauki 2. Tafla með greiningu á raddbeitingu í Our Lady of Late
Heiti lags
Flokkur og
undirflokkur
Hljóðgjafi (e.oscillator)
Sía (e.filter)
Lungnavirki
Aðrar athugasemdir
Unison Söngur Raddbönd
Tunga (sérhljóðar) Mjúki gómur
Opinn munnur
Útöndun Barkalok truflar loftflæði af og
til
Vibrato Liggur í nefi (e.nasalized)
Tíðnisamsláttur
Knee Söngur Raddbönd
Tunga (sérhljóðar) Kjálkastaða- lítil opnun
Útöndun Liggur í nefi
Hey Rhythm
Söngur Ululation Raddbönd Tunga (sérhljóðar)
Opinn munnur
Útöndun Þind og
barkalok trufla loftflæði
Lofthljóð (mynda samhljóðann h)
Cow Song Söngur 1. Raddbönd
2. Varir (mynda samhljóða)
Varir (sérhljóði) Lokaður munnur
Útöndun (þó greinanleg
innöndun á milli)
Syngur á m allan tímann
Sigh Söngur Truflanir á lofti
Raddbönd Loftnúningur (e.air
friction)
Opinn munnur
Útöndun Innöndun
Lofthljóð Hröð öndun
Andköf Andvarp
Morning Söngur Raddbönd
Munnur Tunga (sérhljóðar) Varir (samhljóðar)
Útöndun Jóðl
Slide Söngur Raddbönd Opinn munnur Tunga (sérhljóðar)
Útöndun
Jóðl Lítið loft Glissando
Tíðnisamsláttur
Waltz Söngur Raddbönd Munnur
Tunga (sérhljóðar og samhljóðar)
Útöndun
Mikið loft Raul
Prophecy
Tal
Ululation
Raddbönd (tónhæð ekki ákveðin,
talandi)
Tunga (sérhljóðar og samhljóðar)
Tennur (samhljóði)
Útöndun Barkalok truflar
loftflæði Liggur í nefi
Dumb Söngur Raddbönd Tunga (sérhljóðar og samhljóðar)
Útöndun
Liggur af og til í nefi
Conversation
Tal Ululation
Raddbandasmellir (e. glottal clicks)
Raddbönd Fölsku raddböndin
Talsíur (varir og tunga) Mjúki gómurinn (á
innöndun)
Útöndun Innöndun
Liggur í nefi Talað á innsogi
Bullmál „Snöktandi”
ululation Strohbass
Low Ring Söngur Raddbönd Tunga (sér- og samhljóðar)
Útöndun
Tíðnisamsláttur Yfirtónar
High Ring Söngur Ululation Raddbönd Kjálki og munnur opinn
(sérhljóði) Útöndun
Þind truflar loftflæði Á efra tónsviði
allan tímann Ekkert loft
Free Ululation Söngur
Glottal clicks Raddbönd
Tunga (sérhljóðar og samhljóðar)
Kjálki og munnur opinn
Útöndun
Glissando Vibrado
Jóðl Strohbass
Tíðnisamsláttur
Edge Söngur Raddbönd Tunga og varir (sérhljóðar og samhljóðar)
Útöndun Liggur í nefi
Scale down Söngur Raddbönd Tunga og varir (sérhljóðar og samhljóðar)
Útöndun
Úr nefi yfir í hlutlausari tón
26
Viðauki 3. Persónuleg greining á Our Lady of Late útfrá sjónrænni skynjun54
Unison
Knee
54 Athugið að einungis er um að ræða sungna hluta, það er án upphafs og lokakafla (Epilogue/Prologue). Myndirnar eru málaðar af Önnu Katrínu Einarsdóttur og færi ég henni hér með bestu þakkir fyrir samstarfið.
27
Hey Rhythm
Cow Song
28
Sigh
Morning
29
Slide
Waltz
30
Prophecy
Dumb
31
Conversation
Low Ring
32
High Ring
Free
33
Edge
Scale Down
