Jorge Luis Borges Nova Istrazivanja

8/18/2019 Jorge Luis Borges Nova Istrazivanja

1/151


2/151

H O R H E L U I S B O R H E S

NOVA

ISTRAŽIVANJA

P R E V E L S Š P N S K O G

B I L J A N A B U K V I Ć I S A IL O V I Ć

P I D E I

BEOGRAD, 2008.


3/151

N a s l o v o r i g i n a l a :

J o r g e L u i s B o r g e s

Otras inquisiciones

C o p y r i g h t © M a r i a K o d a m a , 1 9 9 5

A l l r i g h t s r e s e r v e d

I z da va č

P A I D E I A , B e o g r a d

G e n e r a l n i d i r e k t o r

P E T A R Ž I V A D I N O V I Ć

G l a v n i i o d g o v o r n i u r e d n i k

V E S N A J A N J I Ć

© 2 0 0 8 , P A I D E I A , z a o v o i z d a n j e


4/151


5/151

Z i d i k n j i g e

He, whose long wall the wand 'ring

Tartar bounds...

Dunciad , I I , 76

P r o č i t a o s a m , o v i h d a n a , d a j e č o v e k k o j i j e n a r e d i o i z g r a d n j u g o t o -

vo beskonačnog k ineskog z ida b io p rv i c a r , po imenu C in Š ' huang , i da

je on t akođe na red io i da se spa le sve kn j ige nap i sane do t r enu tka n je -

govog rođenja . To š to su ova dva ve l ika poduhva ta - pe t i l i šes t s to t ina

m i l j a k a m e n a p o d i g n u t o g p r o t i v v a r v a r a i n e m i l o s r d n o u k i d a n j e i s t o r i -

je , to jes t proš los t i - po tek la od je d n e i s te os ob e i b i la na nek i nač in n je -

n i a t r ibut i , neopis ivo me je obradova lo i , i s tovremeno, uznemir i lo . I s t ra -

ž i ti uz rok e t ih em oc i j a j e s t e c i l j ove be le š ke .

I s t o r i j s k i g l e d a n o , n e m a n i č e g t a j n o v i t o g u t i m d v e m a o d l u k a m a .

S a v r e m e n i k H a n i b a l o v i h r a t o v a , C i n Š ' h u a n g , v l a d a r i z d i n a s t i j e C i n ,

podveo j e pod svo ju v la s t Šes t k r a l j evs tava i pon i š t io f euda ln i s i s t em;

po d ig ao j e z id , j e r su z idov i b i li odb ran a ; sp a l io j e kn j ige , j e r su se p ro -

t ivn ic i poz iva l i na n j ih kad god su ve l i ča l i d r evne ca reve . Spa l j ivan je

k n j i g a i p o d i z a n j e u t v r đ e n j a j e s u o p š t e d e l o s v o j s t v e n o p r i n č e v i m a ; k o d

C i n Š ' h u a n g a j e d i n o s u n e o b i č n e r a z m e r e de là . Tako ga tumače nek i s i -

no lo z i , al i j a ose ćam da po m en ute č in jen ice zna če neš to v i še od p uk og

pre te r ivan ja i l i h ipe rbo le uob iča jen ih sposobnos t i . Ograd i t i dvor i š t e i l i

vr t neš to je sasvim normalno; a l i , ogradi t i ca rs tvo , n i je . Takođe n i je bez-

na ča j no s t r emi t i ka tom e da na ro d na jv i še u r on jen u tr ad ic i ju od bac i pa -

mćen je sops tvene p roš los t i , m i t ske i l i ve rodos to jne . Tr i h i l j ade god ina

hrono log i j e ima l i su Kinez i ( i u t im god inama , Žu tog Ca ra i Čuang Cea

i K on fu č i j a i Lao Cea ) kad a j e C in Š ' h ua n g na red io da i s to r i j a po čn e od

n jega .

7


6/151

Ćin Š 'huang j e p ro t e rao svo ju ma jku j e r j e b i l a r a spusna ; u n j egovo j

ok ru tno j p ravednos t i , p r avove rn i n i su v ide l i n i š t a d rugo do bezdušnos t ;

Ć in Š 'h ua ng j e , m ožd a , že l eo da i zb r i š e kano nsk e kn j ige , j e r su ga o ne

op tuž iva l e ; Ć in Š 'huang j e , možda , že l eo da i zb r i š e ce lu p roš los t ne b i

li u k i n u o p a m ć e n j e j e d n o g j e d i n o g d o g a đ a j a : s r a m o t n o g p o n a š a n j a s v o -

j e m a jk e . (Zbog i s tog r az loga j e i j e d a n k ra l j , u Jude j i , na red io da s e ub i -

ju sva deca ne b i li ub io j ed no d e t e . ) Ov a p re tpo s t avk a j e o p ravd ana , a li

ona nam n i š t a ne kaže o z idu , d rugom l i cu tog mi t a . Ć in Š 'huang j e , po

ka z iv an ju i s to ri ča ra , z ab ran io da s e po m in je smr t , t r až io j e e l i k s i r be s -

m r tnos t i i po vu ka o se u ž ivop i snu pa l a tu ko ja j e im a la soba ko l iko i da -

na u godin i ; ov i podac i suger i šu da su z id u pros toru i va t ra u vremenu

b i l e mag i j ske p rep reke sa c i l j em da se zaus t av i smr t . Sve s tva r i na s to j e

da ops t anu u svo jo j b i t i , p i s ao j e Ba ruh Sp inoza ; možda su ca r i n j ego -

v i m ago v i ve rova l i d a j e besm r tnos t i znu t r a t e da t ru l j en j e ne mo že p rod -

re t i u og rađen p ros to r . Možda j e ca r že l eo da ponovo s tvo r i nače lo v re -

mena i nazvao se P rv im, i nazvao se Š 'huang , kako b i na nek i nač in b io

Š 'h ua ng , l egen da rn i v l ada r ko j i j e i zm is l io p i s m o i bu so lu . On j e , p o

Knj i z i ob reda , dao s tva r ima n j ihovo i s t i n sko ime ; i Ć in Š 'huang se hva -

l io , u teks tovima koj i su os ta l i do danas , da sve s tvar i , pod n jegovom

v l a d a v i n o m , p o s e d u j u n j i m a o d g o v a r a j u ć e im e . S a n j a o j e d a z a s n u j e

besmr tnu d inas t i j u ; na red io j e da s e n j egov i na s l edn ic i naz iva ju Drug i

car , Treć i ca r , Če tvr t i ca r , i t ako u beskra j . . . Pomenuo sam magi j sku rad-

n ju ; t akođe b i t r eba lo p re tpos t av i t i da pod izan je z ida i spa l j i van je kn j i -

ga n i su b i l a dva i s tov remena č ina . To b i nam (p rema r edos l edu ko j i s a -

mi i zab e rem o) do ča ra lo s l iku k ra l j a ko j i j e u po če tk u ruš io , a po tom se

od luč io d a čuv a , il i pa k s l iku razo čar ano g kra l ja ko j i j e n a kr a ju un iš t io

ono š to j e neka d b ran io . O be p re tpos t avk e su d ram a t i čn e , a l i im nedo -

s t a j e , ko l iko j e men i pozna to , i s t o r i j ska pod loga . He rbe r t A len Dža j l s

kaže da b i ona j ko sak r i j e kn j ig e b io ž igosan us i j a n im g vo žđ em i o suđen

da do k ra j a ž ivo ta g rad i og romni bedem. Ova j poda tak j e d ragocen , od -

n o s n o d o p u š t a d r u g a č i j e t u m a č e n j e . M o ž d a j e z i d b i o m e t a f o r a , m o ž d a

j e Ć i n Š ' h u a n g o s u đ i v a o o n e k o j i s u o b o ž a v a l i p r o š l o s t , j e d n o t a k o

ob imno de lo kao š to j e p roš los t , t ako g lupo i t ako beskor i sno . Možda j e

z id b io i zazov i Ć in Š ' hu an g j e r azm iš l jao : „L jud i vo l e p roš los t i j a p ro -

t i v t e lj ubav i ne mo gu n i š t a , n i t i ne š to mog u m oj i k rvn ic i , a l i j e dn om će

se pojav i t i čovek koj i će oseća t i i s to š to i ja , i on ć e uniš t i t i m oj z id , k ao

š to sam ja uniš t io knj ige , i on će izbr i sa t i sećanje na mene i b iće moja

8


7/151

senka i moje og leda lo , a da to neće zna t i . " Možda j e Ć in Š 'huang Sh ih

b e d e m o m o k ru ž i o s v o j e c a r s t v o , j e r j e z n a o d a j e o n o k rh k o , i u n i š t i o

kn j ige , j e r j e sh va t io da su one sve t e kn j ige , od no sno kn j ige ko je uče o

onome o čemu uč i c eo un ive rzum, i l i sve s t svakog čoveka . Možda su

s p a l j i v a n j e b i b l i o t e k e i p o d i z a n j e z i d a r a d n j e k o j e s e n a n e k i t a j n o v i t

n a č i n p o n i š t a v a j u .

O tporan z id ko j i u ovom t renu tku , i u svakom, baca svo j s i s t em sen-

k i na zeml j e ko je neću v ide t i , j e s t e senka j ednog Ceza ra ko j i j e na red io

nac i j i dos to jno j na jvećeg poš tovan ja da spa l i svo ju p roš los t ; po t re sa na s

t a p o m i s a o s a m a p o s e b i , v a n s v i h p r e t p o s t a v k i k o j e d o p u š t a . (N j e n a

snaga možda lež i u suprotnos t i reč i gradi t i i razgradi t i , u ogromnom ras-

p o n u . ) U k o l i k o b i s m o o v u t e m u u o p š t i l i , m o g l i b i s m o z a k l j u č i t i d a

svi

o b l i c i n o s e s n a g u u n u t a r s e b e s a m i h , a n e u n e k a k v o m p re t p o s t a v l j e -

n o m „ s a d rž a j u " . T o b i s e p o d u d a r i l o s a t e z o m B e n e d e t a K ro č e a ; P a j t e r

j e , j o š 1877 , i z j av io da sve ume tnos t i t e že da dos t ignu s t an je muz ike , a

ona n i je n i š ta drugo do forma . Muzika , s tanje s reće , mi to logi ja , l i ca obl i -

kovana v remenom, nek i su ton i i neka mes ta , ž e l e ne š to da nam kažu , i l i

su nam neš to rek l i š to n i smo sme l i da i zgub imo, i l i ć e nam neš to reć i ;

ova neumi tnos t o tk roven ja , nečega š to se ne i z rađu je , možda j e s t e e s t e t -

ska č in j en ica .

B u e n o s A j r e s , 1 9 5 0 .

9


8/151

P a s k a l o v a s f e r a

M ož da je sveopš ta i s to r i ja sam o i s to r i j a neko l ik ih m eta fora . Sk ic i ra t i

j e dn o pog lav l je t e i s to r i j e j e s te c i l j ov e b e lešk e .

Š e s t s t o l e ć a p r e h r i š ć a n s k e e r e , r a p s o d K s e n o f a n i z K o l o f o n a , s i t

H o m e r o v i h s t i h o v a k o j e j e r e c i t o v a o o d g r a d a d o g r a d a , k r i t i k o v a o j e

p e s n i k e k o j i s u b o g o v i m a p r i d a v a l i a n t r o p o m o r f n e c r t e i p r e d l o ž i o j e

G r c i m a s a m o j e d n o g B o g a , v e č n u s f e r u . U P l a t o n o v o m

Timeju

č i t a m o

d a j e s f e r a n a j s a v r š e n i j a f i g u r a i n a j j e d n o o b r a z n i j a , j e r s u s v e t a č k e s a

n j e n e p o v r š i n e p o d j e d n a k o u d a l j e n e o d c e n t r a ; O l o f G i g o n ( U r s p r u n g

der griechischen Philosophie,

1 8 3 ) s h v a t a d a j e K s e n o f a n g o v o r i o i s t o -

ve tno ; Bo g im a ob l ik s fe re , j e r j e t a j ob l ik na jbo l j i , i li na jm an je loš, ka o

p r e d s t a v a b o ž a n s k o g . P a r m e n i d j e , č e t r d e s e t g o d i n a k a s n i j e , p o n o v i o

i s tu s liku („V rhu nsk o Biće s l i čno je dobro za ok ruž en o j s fe r no j mas i , č i -

j a j e s n a g a k o n s t a n t n a o d c e n t r a u b i l o k o m p r a v c u " ) ; K a l o đ e r o i M o n -

d o l f o z a k l j u č u j u d a j e o n n a s l u t io b e s k r a j n u s f e r u , i li b e s k r a j n o r a s t u ć u ,

te da reč i ko je sam upravo naveo ima ju d inamičk i smisao (Alber te l i :

Gli

Eleati, 148). Pa rm en id j e podu čav ao u I t a li j i; nek o l ik o god ina pos le n je -

g o v e s m r t i , S i c i l i j a n a c E m p e d o k l e i z A g r i g e n t a s m i s l i o j e s l o ž e n u k o -

smogoni ju ; u j edno j e tap i čes t i ce zeml je , vode , vazduha i va t re tvore^

b e s k r a j n u s f e r u , „ kružni Sphairos, š to k l i če od rado s t i u svo jo j k ru žno j

samoć i" .

Sve t ska i s to r i j a nas tav i la j e svo j im tokom, odv iše l judsk i bogovi ko-

je j e Ksenofan napadao b i l i su sveden i na poe t ske f ikc i j e i l i na demone ,

a o n d a j e r e č e n o d a j e H e r m e s T r i sm e g i s t o s i z d i k t i r a o o d r e đ e n i b r o j

k n j i g a , i o n v a r i ra ( 4 2 , p o K l e m e n t u A l e k s a n d r i j s k o m ; 2 0 .0 0 0 , p o J a m b -

l ihu ; 36 .525 p o sv eš t en ic im a bog a Tota , š to j e b io i He rm es) , na č i j im

s t ran icama je sve b i lo zap i sano . De lov i t e nes tva rne b ib l io teke , spa jan i

i l i izmiš l jani od I I I veka, č ine

Corpus Hermeticum-,

u j e d n o m o d n j i h , u

f r a g m e n t u Asclepio, i on se t akođe p r ip i su je Tr i sm eg is to su , f ranc usk i

teo log Alen de L i l - A lanus de Insu l i s - o tk r io j e k ra jem XII veka s le -

10


9/151

d e ć u f o r m u l a c i j u , k o j u v e k o v i k o j i d o l a z e n e ć e z a b o r a v i t i : „ B o g j e

po jml j iva s f e ra , č i j i cen ta r j e svuda a k ružn ica n igde" . P resok ra tovc i su

govo r i l i o be sk ra jn o j s fe r i ; A lber te l i (kao i Ar is to te l , ran i je ) sm atra da ta -

ko govor i t i znač i poč in i t i contrad ictio in adjecto, je r se sub jeka t i p red i -

ka t pon i š t ava ju ; to l ako može b i t i i s t ina , a l i f o rmu lac i j a i z he rme t i čk ih

kn j iga dop uš ta nam d a go tovo nas lu t imo tu s f e ru . U X I I I veku po m enu ta

s l i k a p o n o v o s e p o j a v i l a u a l e g o r i j sk o j p o e m i Roman o ruži, u kojoj se

p o j a v l j u j e k a o k o d P l a t o n a , i u e n c i k l o p e d i j i

Speculum Triplex\

u X V I

v e k u , u p o s l e d n j e m p o g l a v l j u p o s l e d n j e k n j i g e

Pantagruela

p o m i n j e s e

„ m e n t a l n a s f e r a , č i j i c e n t a r j e sv u d a a k r u ž n i c a n i g d e , k o j u n a z i v a m o

B o g o m " . N j e n sm i sa o b i o j e j a s a n s r e d n j o v e k o v n o m u m u : B o g j e u s v a -

ko j svo jo j tva r i , a l i n i j edna Ga ne og ran ičava . „Nebo i nebesa nad ne -

b e s i m a n e m o g u t e o b u h v a t i t i" , k a z a o j e So l o m o n ( I O c a r e v i m a , 8 , 2 7 );

č in i se da j e geomet r i j ska me ta fo ra s f e re b i l a g lo sa t ih r eč i .

D a n t e o v s p e v z a d r ž a o j e p t o l o m e j s k u a s t r o n o m i j u , k o j a j e t o k o m

hi l j adu če t i r i s to t ine god ina v lada la l judskom uobraz i l jom. Zeml ja zau -

z ima s r ed i š t e un ive rzuma . Ona j e nepomična s f e ra ; oko n je k ruž i deve t

k o n c e n t r i č n i h s f e r a . P r v i h s e d a m su p l a n e t a r n a n e b a ( n e b o M e se c a ,

M erk ura , Venere , Sunca , Ma rsa , Jup i t e r a i Sa tu rna ) ; o sm a j e ne bo n e -

pomičn ih zvezda ; deve ta - k r i s t a lno nebo nazvano jo š i P rvo pokre tno .

Njega ok ružu je Ra j , božansko nebo sač in jeno od sve t lo s t i . Ceo ova j s lo -

žen a para t šup l j ih s fe ra , p ro z i rn ih i ro t i r a j uć ih (ne k i s i s tem u sta no vio ih

j e p e d e se t p e t ) , p o s t a o j e m e n t a l n a p o t r e b a ;

De hypothesibus motuum

coelestium commentariolus g la s i K op ern iko v bo ja ž l j iv nas lov , čov eka

koj i je po rek ao Ar is to te la ; on je tako nas lo v io svo j rukopis ko j i će d onet i

p r e o k r e t u n a še m v i đ e n j u k o sm o sa . Z a Đ o r d a n a B r u n a , r a z b i j a n j e z v e z -

dan ih svodova b i lo j e o s lobađan je . On j e o tk r io , u Večeri pepela, d a j e

sv e t b e s k r a j n a p o s l e d i c a b e sk r a j n o g u z r o k a i d a n a m j e b o ž a n s t v o n a -

do hva t , „ je r ono je u na m a, čak v iše neg o š to sm o mi sam i u seb i" . T ra-

ž io j e p r av e r eč i ne b i li l j ud im a do ku č io k op em ika ns k i p ro s to r i na j ed -

no j b l i s t avo j s t r an ic i zabe lež io : „Sa s igu rnošću možemo tv rd i t i da je ceo

u n i v e r z u m c e n t a r , o d n o sn o d a j e c e n t a r u n i v e r z u m a s v u d a a k r u ž n i c a

n i g d e "

{De la causa, principio et uno,

V) .

To je za p isa o 1584 . god ine , k l iču ć i od rado st i , jo š u ok r i l ju re ne san -

se ; sedamdese t god ina kasn i j e nes tao j e od raz tog zanosa , pa su se l jud i

oseća l i i zgub l j eno u v remenu i p ros to ru . U v remenu , j e r ako su buduć-

nost i p roš los t beskra jn i , onda rea lno ne posto j i n ikakvo „kada?"; u p roš-

l i


10/151

t o r u , j e r a k o j e s v a k o b i ć e p o d j e d n a k o u d a l j e n o o d b e s k r a j n o g i i n f i n i -

t e z i m a l n o g , o n d a t a k o đ e n e ć e p o s t a j a t i n i , , g d e ? " . N i k o n e p o s t o j i u n e -

k o m d a n u , n a n e k o m m e s t u ; n i k o n e z n a v e l i č i n u s o p s t v e n o g l i c a . U r e -

n e s a n s i j e č o v e č a n s t v o v e r o v a l o d a j e d o s e g l o s n a ž n u i s t i n u i i z g o v o r i -

l o j u j e k r o z u s ta Đ o r d a n a B r u n a , K a m p a n e l e i B e k o n a . U X V I I v e k u g a

j e u p l a š i o o s e ć a j s t a r o s t i ; p r o n a š l o j e o p r a v d a n j e i s k o p a v š i u v e r e n j e o

p o l a g a n o m i p o g u b n o m p r o p a d a n j u s v ih s t v o r en j a , z b o g A d a m o v o g g r e-

h a . ( U p e t o m p o g l a v l j u K n j i g e p o s t a n j a k a ž e s e d a „ t a k o p o ž i v e M a t u -

s a l e m s v e g a d e v e t s t o t i n a i š e z d e s e t i d e v e t g o d i n a " ; u š e s t o m , d a j e b i -

lo „d ivova na zeml j i u t e dane" . ) E leg i ja

Anatomy of the World,

D ž o n a

D o n a , o p l a k u j e p r e k r a t a k ž i v o t i m i n i j a t u r n i s t a s s a v r e m e n i h l j u d i , k o j i

s u n a l i k n a v i l e i p i g m e j e ; M i l t o n j e , s u d e ć i p o D ž o n s o n o v o j b i o g r a f i j i ,

s t r a h o v a o d a j e n a z e m l j i e p i k a v e ć p o s t a l a n e m o g u ć a ; G l a n v i l j e z a k -

l j u č i o d a j e A d a m , „ o d l i č j e o d B o g a " , u ž i v a o t e l e s k o p s k o i m i k r o s k o p -

sko v iđen je ; čuvene su reč i Rober ta Sau ta : „Ar i s to te l j e b io samo o tpa -

d a k A d a m a , a A t i n a , z a k r ž l j a l i o b l i k R a j a " . U t o m p o t i š t e n o m v e k u , a p -

s o l u t n i p r o s t o r k o j i j e n a d a h n u o L u k r e c i j e v e h e k s a m e t r e , a p s o l u t n i p r o -

s to r ko j i j e b io os lobođen je za Bruna , pos tao j e l av i r in t i ponor za Pa-

s k a l a . O n j e o d b a c i o u n i v e r z u m i ž a r k o j e ž u d e o z a B o g o m , a l i B o g j e ,

p o n j e g o v o m m i š l j e n j u , b i o j o š m a n j e s tv a r a n o d m r s k o g m u u n i v e r z u -

ma . Jad ikovao je š to nebesk i svod ne p rogovara , a naš ž ivo t j e upored io

s a ž i v o t o m b r o d o l o m n i k a n a p u s t o m o s t r v u . O s e ć a o j e n e p r e s t a n u t e ž i -

nu f i z ičkog sve ta , osećao je v r tog lav icu , s t rah i usaml jenos t , i i z raz io ih

j e r e c i m a : „ P r i r o d a j e b e s k r a j n a s fe r a č i j i c e n t a r j e s v u d a , a k r u ž n i c a

n i g d e " . T a k o j e o b j a v i o B r e n š v i k , a li u T u r n i e j e o v o m k r i t i č k o m i z d a -

n j u ( P a r i z , 1 9 4 1 ) , u k o j e m s u r e p r o d u k o v a n e p r e c r t a n e r e č i i n e d o u m i -

c e i z r u k o p i s a , o t k r i v a m o d a j e P a s k a l p o č e o d a p i š e

effroyable

: „Za-

s t rašu juća s fe ra , č i j i cen ta r j e svuda a k ružn ica n igde" .

M o ž d a j e s v e o p š t a i s t o r i j a s a m o i s t o r i j a d r u g a č i j e i n t o n a c i j e n e k i h

m e t a f o r a .

B u e n o s A j r e s , 1 9 5 1 .

12


11/151

K o l r i d ž o v c v e t

N eg de oko 1938 . god ine , Po l Va le ri j e zap i sao : „ Is to r i ja kn j i že vn os -

t i ne b i t r eba lo da bu de pove s t o au to r im a i ne pre dv id iv im ok o ln os t im a

u n j i h o v o j k a r i j e r i i l i k a r i j e r i n j i h o v i h d e l à , n e g o p o v e s t o D u h u k a o

s tvaraocu i l i po t rošaču kn j i ž evnos t i . Ta i s to r i j a b i mogla da bude nap i -

sana bez pomin jan ja i j ednog p i sca" . N i j e t o b i lo p rv i pu t da Duh uob l i -

č i o v a k v o z a p a ž a n j e ; g o d i n e 1 8 4 4 , u s e l u K o n k o rd , j e d a n o d d v o j i c e

s e o s k i h p i sa r a z a b e l e ž i o j e : „ R e k l o b i s e d a j e s a m o j e d n a j e d i n a o s o b a

nap i sa l a sve kn j ige na sve tu ; u n j ima pos to j i t akvo s red i šn j e j ed ins tvo ,

t e s e n e m o ž e p o re ć i d a s u d e l o j e d n o g j e d i n o g s v e z n a j u ć e g v i t e z a "

( E m e r s o n :

Essays,

2 , VI II ) . D va de se t go din a ran i je , Še li j e i z rekao s ud

da su sve pe sme i z p roš los t i , s adašn jos t i i budućnos t i s amo ep izode i l i

de lov i j edne j ed ine be skra jne pe sme , s tva rane od s t rane sv ih pe sn ika š i -

r o m z e m n o g š a r a

(A defence of poetry, 1821).

Ova s t anov i š t a ( svakako , veoma b l i ska pan te i zmu) omoguć i l a b i ne -

p re sušnu ra sp ravu ; j a i h sada navod im kako b ih os tva r io sk roman c i l j :

p r i k a z a o i s t o n j u e v o l u c i j e j e d n e i d e j e p o m o ć u r a z n o ro d n i h t e k s t o v a tr i

au tora . Prvi t eks t j e K ol r id žo va b e lešk a ; ne zn am da li ju je zap isao kra -

j e m X V I I I v e k a i l i p o č e t k o m X IX . O n d o s l o v n o k a ž e :

„Ako b i čovek u snu p rošao k roz ra j , i t amo mu da l i j edan cve t kao

dokaz da je b io u ra ju , i ako b i , probudivš i se , o tkr io ta j cve t u svojo j ru-

c i . . . š ta onda?"

Ne z na m š ta ć e mis l i ti m oj č i ta l a c o ov o j maš ta r i j i ; j a m i s l im d a j e

s a v r š e n a . U p o t r e b i t i j e k a o p o l a z i š t e z a n o v a p l o d n a o t k r i ć a , u n a p re d

de lu j e nem og uće ; on a po sed u je ce lov itos t

i

j e d i n s t v o j e d n o g

terminus ad

quem, po go tka u cen ta r . N a ra vn o da ona to j e s t e ; u s fe ri kn j i ž evn os t i ,

ka o i u os t a l im ob la s t im a , ne pos to j i č in ko j i ne b i b io k run a be sk ra jn og

n iza uz roka i i zvor i š t e be skra jnog n i za pos l ed ica . I z a Kol r idžovog o t -

kr ića na laz i se op š te i dr ev no o tkr iće ge ne rac i ja l ju ba vn ika koj i su t ra -

ž i l i cvet u za log.

13


12/151

Dr ug i t eks t j e rom an k o j i j e Ve ls sk ic i ra o 1887 , a nap isao ga se da m

god ina ka sni je , u le to 1894. godin e . Na sl ov pr ve verz i je b io je The Chro-

nic Argonauts

(u t o m o d b a č e n o m n a s l o v u

chronic

i m a e t i m o l o š k o z n a -

č e n j e vremenski) ; k o n a č n o , Vremeplov. Ve ls u tom rom anu nas ta v l ja i

p r e u o b l i č a v a d r e v n u k n j i ž e v n u t r a d i c i j u : p r e d v i đ a n j e b u d u ć i h d o g a đ a j a .

I sa i j a

vidi

p u s t o š e n j e V a v i l o n a i o b n o v u I z r a i lj a ; E n e j a , v o j n u s u d b i n u

s v o j i h p o t o m a k a , R i m l j a n a ; p r o r o k i z Edda Saemundi, p o v r a t a k b o g o v a

koj i će , pos le c ik l i čne b i tke u ko jo j će naša zeml ja s t rada t i , o tk r i t i , ba -

čene u t ravu nove l ivade , šahovske f igure ko j ima su nekad ig ra l i . . . Ve l -

s o v j u n a k , z a ra z l i k u o d o v i h p r o r o č k i h p o s m a t r a č a , f i z ič k i p u t u j e u b u -

dućnos t . On se v raća i znuren , p rašn jav i k lonuo ; v raća se i z da lekog bu-

d u ć e g č o v e č a n s t v a p o d e l j e n o g n a d v e m e đ u s o b n o o m r a ž e n e v r s t e ( n a

d o k o n e

eloije

- o n i ž i v e u r u i n i r a n i m p a l a t a m a i r a z r u š e n i m v r t o v i m a ; i

n a p o d z e m n e morloke - on i pa te od n ik ta lo p i je i h ra ne se e lo im a) ; i z

bu du ćno s t i se v rać a sede kose noseć i j e da n uve l i cve t . To je d ru ga ve r -

z i j a Kol r idž ove s l ike . Još nevero va tn i j i od ra j sko g cve ta , i li cve ta i z sna ,

j e s te c ve t iz bud ućno s t i , nep os to jan i cve t č i j i a tomi jo š n i su doš l i na svo-

je mes to i n i su se poveza l i .

T r e ć a v e r z i j a , n a j v i š e r a z r a đ e n a , k o j u ć u k o m e n t a r i s a t i i d e j a j e j e d -

n o g p i s c a p r i l i č n o s l o ž e n i j e g o d V e l s a , m a d a m a n j e o b d a r e n o g o n i m l e -

p i m v r l i n a m a k o j e o b i č n o n a z i v a m o k l a s i č n i m . G o v o r i m o a u t o r u delà

La humillaciôn de los Northmore, t u ž n o m i l a v i r i n t s k o m H e n r i j u

D ž e j m s u . K a d a j e u m r o , o s t a v i o j e n e d o v r š e n r o m a n i z o b l a st i n a u č n e

f a n t a s t i k e , The Sense of the Past, ko j i j e va r i j ac i j a i li r az ra da Vremeplo-

va*. V e l s o v j u n a k p u t u j e u b u d u ć n o s t u n e z a m i s l i v o m v o z i l u k o j e s e

kreće napred-nazad k roz v reme kao š to d ruga voz i la to č ine k roz p ro-

s to r ; Dže jmsov junak v raća se u p roš los t , u XVII I vek , t ako š to u laz i u

t o d o b a . ( O b a p o s t u p k a s u n e m o g u ć a , a li j e D ž e j m s o v p o s t u p a k m a n j e

p r o i z v o l ja n . ) U r o m a n u The Sense of the Past, k o p č a i z m e đ u s t v a r n o g i

nes tv a rno g ( i z m eđ u sa daš n jo s t i i p roš los t i ) n i j e cve t , kao u ran i j i m pr i -

č a m a ; k o p č a j e z a g o n e t n i p o r t r e t g l a v n o g j u n a k a i z X V I I I v e k a . F a s c i -

n i ran t im p la tnom, junak uspeva da se p rebac i u dan kada j e ono nas l i -

k a n o . M e đ u o s o b a m a k o j e s r e ć e , n e m i n o v n o j e p r i s u t a n i s l i k a r ; o n g a

* N i s a m č i t a o

The Sense of the Past,

a l i m i j e p o z n a t a i s c r p n a a n a l i z a S t i f a n a S p e n -

d e r a u n j e g o v o m d e l u The Destructive Element ( st r. 1 0 5 - 1 1 0 ) . D ž e j m s j e b i o V e ls o v

p r i j a t e l j ; o n j i h o v o m o d n o s u m o ž e d a s e p r o č i t a u o b i m n o m V e l s o v o m d e l u

Experiment

in Autobiography.

14


13/151

s lika ispu n jen s t raho m i od bo jno šću , j e r slut i ne š to neo b ičn o i ču dn o u

j o š n e n a s l i k a n i m c r t a m a l i c a . . . D ž e j m s t a k o s t v a r a n e n a d m a š a n regres-

sus in infinitum, b u d u ć i d a s e n j e g o v j u n a k , R a l f P e n d re l , p r e b a c u j e u

XV II I vek . U z ro k s l ed i na ko n pos l ed ice , mo t iv za pu tov an je j ed na j e od

p o s l e d i c a s a m o g p u t o v a n j a .

Ve ls ve ro va tn o n i j e zn ao za K ol r id žov t eks t; Henr i D že jm s j e znao

za Velsov teks t i d iv io mu se . Naravno, ukol iko je i spravno učenje da su

sv i au to r i j edan au to r* , t akve č in j en ice su nevažne . Za i s t a , n i j e neopho-

dno i ći t ako da l ek o ; pan te i s t a ko j i i z j av l ju j e d a j e m no š tv o au to ra s am o

pr iv id , na i l a z i na neoček ivanu podršku k l a s i ča ra po kome j e t o mnoš tvo

g o t o v o b e z n a č a j n o . K l a s i č a r s k i d u h s m a t r a d a j e k n j i ž e v n o s t s u š t i n s k i

važna , a ne po jed inc i . Džordž Mur i Džems Džo j s u tka l i su u svo ja de -

là tuđ e s t ranice i m is l i O sk ar Va j ld im ao je o b i č a j d a p o k l a n j a z a p l e t e

pr iča kako b i ih drugi raz radi l i ; oba s tava , i ako na izgled suprots tavl jena ,

mogu da ukažu na i s t i smisao ume tnos t i . Na ekumensk i smisao , bez l i č an

s m i s a o . .. J o š j e d n o s v e d o č a n s t v o o d u b o k o m j e d i n s t v u R e č i , j o š j e d n o

por i can je g ran ica sub jek ta , i skazao j e znameni t i Ben Džonson , ko j i j e ,

na s to j eć i da fo rmul i še svo j kn j i ž evn i t e s t ament i s t avove p r ik l adne i l i

nepr ik l adne za uš i svo j ih savremenika , s amo spo j io od lomke i z

de là Se-

neke , Kvin t i l i j ana , Jus tusa L ips i jusa , V ivesa , Erazma , Maki j ave l i j a , Be -

kon a i dv o j i c e Ska l ige r a .

I , po s l ed n je zapažan je . Oni ko j i po m no kop i r a ju nek og p i sca , čine to

bez l i čno , č ine to j e r b rk a ju tog p i sca sa kn j i ž ev no šću , č ine to j e r s t repe

d a u d a l j a v a n j e o d n j e g a u j e d n o m t r e n u t k u m o ž e z n a č i ti u d a l j a v a n j e o d

ra z u m a i i s p r a v n o g p u t a . D u g o g o d i n a m i s l i o s a m d a j e g o t o v o b e s k ra j -

na kn j i ž e vno s t u j e dn om čov eku . Ta j čove k b io j e Ka r l a j l , b io j e Joha nes

Behe r , b io j e V i tmen , b io j e Ra fae l Kans inos -Asens , b io j e De Kvins i .

* P o l o v i n o m X V I I v e k a p i s a c p a n t e i s t i č k i h e p i g r a m a A n g e l u s S i l e s i j u s k a z a o j e d a

su sv i b l ažen i j ed an ( Cherub in i scher Wandersmann , V 7) i da sva k i h r i š ćan in m ora b i t i

I

I r is tos (

op, cit.,

V, 9).

15


14/151

K o l r i d ž o v c v e t

L i r s k i o d l o m a k

Kuhla Kan

( p r eko pedese t r i m ovan i h i nep r av i l n i h

s t i h o v a , i z u z e t n e p r o z o d i j e ) s a n j a o j e e n g l e s k i p e s n i k S a m j u e l T e j l o r

Ko l r i dž , j ednog l e t n j eg dana 1797 . god i ne . Ko l r i dž p i še da se povukao

n a j e d n o i m a n j e u E k s m u r u ; l o š e z d r a v s t v e n o s t a n j e p r i m o r a l o g a j e d a

uz m e h i pno t i k ; s an g a j e sav l adao nakon nek o l i ko t r enu t aka poš t o j e p o -

čeo da č i t a Pe rč i so v t eks t o pa la t i ko ju j e i z gra dio K ub la j K an , č i ju j e

s l avu na zapadu p r oneo M ar ko Po l o . U Ko l r i džovom snu , l e t i m i čno p r o -

č i tan t eks t poč eo j e da k l i j a i bu ja ; snev ač j e j ed no s ta vn o nas lu t io n iz s l i-

ka i čuo reč i ko je su ih pra t i le ; pos le sa t vre m en a pro bu dio se , s iguran da

je sas t av io , i l i u snu dobio , poemu od nekih t r i s to t ine s t ihova . Sećao ih

se nev e r ov a t no j a s no i deo n j i h s ti gao da zap i še ; t a j od l o m ak os t ao j e u

n j e g o v i m d e l i m a . J e d n a n e o č e k i v a n a p o s e t a p r e k i n u l a g a j e u p i s a n j u i

pos le n i j e mogao da se se t i os t a l ih s t ihova . „Otkr io sam, pr i l i čno i zne-

nađ en i ob am r o - p r i ča Ko l r i dž - da j e , iako sam n eka ko ne j a s no za -

pamt io opš te obr i se s l ike , sve os ta lo , sem nekih osam i l i dese t nepove-

zan i h r edova , nes t a l o popu t od r aza na povr š i n i r eke kada se u n j u bac i

kam en i t o , ava j m en i , nep ovr a t n o . " Sv i nb e r n j e o se t i o d a j e to š to j e s a -

čuvano na j uzv i šen i j i p r i m er m e l od i čnos t i eng l e skog j ez i ka t e da b i čo -

vek ko j i b i b i o sposoban da ga ana l i z i r a m ogao ( ova m e t a f o r a p r i pada

Dž onu K i t su ) da r a spa r a dugu . Pok uša j p r e vo da i li p r ep eva pes m e č i j a

j e o snovna v r l i na m uz i ka uza l udan j e , a čak m ože b i t i i š t e t an ; zaus t a -

v i m o se , za sada , na č i n j en i c i da j e Ko l r i džu

u snu

b i l a da t a nepor ec i vo

bl i s t ava s t r an ica .

O va j s l uča j , p r e m da i zuze t an , n i j e j ed i n s t ve n . U ps i ho l oško j s t ud ij i

The World of Dreams,

H e v e l o k E li s g a j e u p o r e d i o sa s l u č a j e m v io l in i -

s te i k o m p o z i t o r a Đ u z e p e a T a rt m ij a, k o j i j e s a n j a o d a j e đ a v o ( n j e g o v

rob) na v io l in i i zveo čarobnu sonatu ; snevač j e , p robudivš i se , i zvukao

i z s v o g n e s a v r š e n o g p a m ć e n j a

Trillo del Diavolo.

S lede ć i k las i ča n pr i -

m e r n e s v e s n o g m e n t a l n o g d e l ov a n ja j e s t e s l u č a j R o b e r t a L u i s a S t iv e n -

16


15/151

sona , kome j e j edan san (kako sâm kaže u Chapter on Dreams) poda r io

sa d r ž a j Olalla, a drugi , 1884. godine, Džekila i Hajda. Tar t in i je želeo d a

u budnom s tan ju oponaša muz iku i z sna ; S t ivenson j e u snu dob io sad r -

ž a j , t o j e s t , o p š t u fo r m u ; j o š s l i č n i j e K o l r i d ž o v o m u sm e n o m n a d a h n u ć u

j e n a d a h n u ć e k o j e P r e č a s n i B i d p r i p i su j e K e d m o n u ( Historia ecclesia-

stica gentis Anglorum,

IV, 24) . To se do go di lo kr a j em VII ve ka , u mi-

s i o n a r sk o j i r a t n i č k o j E n g l e s k o j s a k so n s k i h k r a l j e v a . K e d m o n j e b i o

p ros t pas t i r i već zašao u god ine ; j edne noć i umakao j e sa neke zabave

jer je p redose t io da će mu da t i har fu , a znao je da ne ume da peva u s t i -

h o v i m a . Z a s p a o j e u š t a l i , m e đ u k o n j i m a ; u s n u g a j e n e k o p o z v a o p o

imenu i na red io mu da peva . Kedmon j e odgovor io da ne ume , a l i mu j e

t a j g l a s r ekao : „Peva j o poče tku svega s tvo renog" . Kedmon j e t ad i zgo -

vo r io s t ihove ko je n ikada r an i j e n i j e čuo . Ni j e ih zabo rav io n i kad se

p robud io i mogao j e da ih ponov i p red monas ima i z ob l i žn jeg manas t i -

ra Hi ld . On n i je znao da č i ta , a l i monasi su mu prepr iča l i de love sakra l -

ne i s to r i je i on ih je „p rež va ka o k ao pr av a ž ivo t in ja i p re toč io ih u p re-

k rasne s t ihove , pa t ako opevao s tva ran je sve ta i čoveka i ce lokupnu po -

vest iz Knjige postanja, ka o i izgo n s inov a Iz ra i l ja i n j iho v do laz ak u

o b e ć a n u z e m l j u i m n o g e d r a g e d o g a đ a j e i z

Biblije,

i o te lov l jen je , s t ra -

dan je , vask r sen je i u spen je na nebo Gospoda , i spuš tan je Sve tog duha i

p o d u č a v a n j e a p o s t o l a , i t a k o đ e u ž a s S t r a šn o g s u d a , s t r a h o t e p a k l e n i h

m uka , l epo tu r a j a , t e Bo ž i j e m i lo s rđ e i p r av edn os t " . On j e b io p rv i sve -

š ten i pesn ik engleske nac i je ; „n iko mu n i je b io ravan - kaže Bid - je r to

š to j e znao n i j e nauč io od l jud i nego od Boga" . Neko l iko god ina kasn i -

j e p ro rekao j e sa t sops tvene smr t i i dočekao ga u snu . Nadamo se da se

ponovo s r eo sa svo j im anđe lom.

N a p r v i p o g l e d , K o l r i d ž o v s a n m a n j e d e l u j e z a p a n j u j u ć e n e g o s a n

n j e g o v o g p r e t h o d n ik a . Kubla Kan j e z a d i v l j u j u ć a p o e m a , a d e v e t r e d o -

v a h i m n e k o j u j e s a n j a o K e d m o n g o t o v o d a i m a j u s a m o j e d n u v r l i n u -

on i r i čno p o rek lo ; ipak , K o l r idž j e već b io pesn ik , a K ed m on j e dož iveo

o t k r o v e n j e v o k a c i j e . M e đ u t i m , j e d n a p o t o n j a č i n j e n i c a v e l i č a d o n e d o -

kuč iv ih r azm era čudo sna u ko je m je zače t

Kubla Kan.

Ako j e t a č in je -

n ica t ačna , poves t o Ko l r idžovom snu započ in je mnogo vekova p re Ko l -

r idža i jo š uve k n i je z avrše na .

Pesn ik j e 1797 . god ine (nek i mis le 1798) san jao , a 1816 . ob jav io

s v o j s a n , u v i d u g l o se o d n o sn o o p r a v d a n j a š to j e p o e m a n e z a v r š e n a .

Dvadese t god ina kasn i j e po jav i l a se u Pa r i zu , f r agmen ta rno , p rva zapa -

17


16/151

dna ve rz i j a j ed ne od opš t ih i s to r i j a , Kratak pregled istorija R a š i d a e d -

Din a ; ona da t i ra iz X IV v eka i u n j o j j e pe r s i j sk a kn j iž evn os t i z uze tno

b o g a t o z a s t u p l j e n a . N a j e d n o j s t r a n i c i p i š e : „ I s t o č n o o d S a n g - t u a K u -

b la j K an pod igao je pa la tu na osn ov u p la na ko j i j e v ideo u snu i kasn i -

j e s a č u v a o u p a m ć e n j u " . T o j e z a p i s a o v e z i r G a z a n M a h m u d , K u b l a j e v

p o t o m a k .

Mongolsk i v ladar , u XI I I veku , san ja pa la tu i pod iže j e u sk ladu sa

v i đ e n j e m u s n u ; u X V I I I v e k u , j e d a n e n g l e s k i p e s n i k , a o n n i j e m o g a o

z n a t i d a j e p a l a t a p o d i g n u t a n a o s n o v u s n a , s a n j a p e s m u o p a l a t i . U p o -

ređe n ju sa ov om s ime t r i jom, š to de lu je na duše l jud i ko j i spava ju i obuh-

va ta kon t inen te i vekove , n i š tavne i l i go tovo n i š tavne su , č in i mi se , sve

lev i tac i j e , vaskrsen ja i po jave sve t ih kn j iga .

K a k v o o b j a š n j e n j e b i s m o v i š e v o l e l i? O n i š t o u n a p r e d o d b a c u j u n a t -

p r i r o d n o ( j a s a m , u v e k , n a s t o j a o d a p r i p a d a m t o j s o r t i ) z a k l j u č i ć e d a j e

p o v e s t o t a d v a s n a s a m o p u k a k o i n c i d e n c i j a , s l u č a j n o n a s l i k a n c r t e ž ,

p o p u t o b l i k a l a v o v a i k o n j a k o j e p o n e k a d s t v a r a j u o b l a c i . D r u g i ć e z a -

k l j u č i t i d a j e p e s n i k n a n e k i n a č i n z n a o d a j e v l a d a r s a n j a o p a l a t u , t e j e

k a z a o d a j e s a n j a o p e s m u k a k o b i s t v o r i o s j a j n u p r i č u k o j a i s t o v r e m e n o

ublažava i l i opravdava nedovršenos t i r apsod ičnos t s t ihova* . Ova p re t -

pos tavka je i sp ravna , a l i nas p r imorava da t raž imo, nasumice , nek i od

s t r a n e s i n o l o g a n e i d e n t i f i k o v a n t e k s t u k o j e m j e K o l r i d ž m o g a o p r o č i -

t a t i , p re 1816 . god ine , o Kubla jevom snu** . Još zanosn i je su h ipo teze

k o j e p r e v a z i l a z e r a c i o n a l n o . R e c i m o , m o ž e s e p r e t p o s t a v i t i d a s e d u š a

v ladara , poš to j e pa la ta un i š tena , nas tan i la u Kol r idžovo j duš i kako b i j e

i z n o v a p o d i g a o r e c i m a , t r a j n i j i m o d m e r m e r a i m e t a l a .

Prv i san je s tva rnos t i p r idodao pa la tu ; d rug i , ko j i se dogodio pe t ve -

k o v a k a s n i j e , p o e m u ( i l i p o č e t a k p o e m e ) n a d a h n u t u p a l a t o m ; s l i č n o s t

s n o v a d o p u š t a d a s e n a s l u t i i z v e s t a n p l a n ; o g r o m a n v r e m e n s k i p e r i o d

i z m e đ u n j i h o t k r i v a n a d l j u d s k o g i z v r š i o c a . I s p i t a t i n a m e r u t o g b e s m r t -

n ika i l i tog dugovekog s tvoren ja b i lo b i , možda , ko l iko h rabro n i š ta ma-

n j e i b e s k o r i s n o , a l i d o p u š t e n o j e s u m n j a t i d a j e n i j e o s tv a r i o . O t a c H e r -

b i l jon , p r ipadn ik Družbe I susove , po tv rd io j e 1691 . da su od pa la te Ku-

* P o č e t k o m X I X v e k a , i li k r a j e m X V I I I , s u d e ć i p o č i t a o c i m a k l a s i č n o g u k u s a ,

Kubla Kart j e b i l a o c e n j e n a k a o p r e v i š e n e o d m e r e n a p o e m a . G o d i n e 1 8 8 4 . p r v i K o l -

r i d ž o v b i o g r a f , T r e i l, č a k j e n a p i s a o : „ E k s t r a v a g a n t n a o n i r i č k a p o e m a Kubla Kan tek je

n e š t o v i š e o d p s i h o l o š k e n e o b i č n o s t i " .

" V i d e ti J o h n L i v i n g s t o n e L o w e s :

The mad to Xanadu,

192 7. s t r . 358 , 585 .

18


17/151

b l a j K a n a o s t a le s a m o r u š e v i n e ; z n a m o d a j e od p o e m e j e d v a s a č u v a n o

pedese t s t ihova . Ove č in jen ice navode na p re tpos tavku da t a j n i z snova

i

de là n i j e i s c rp l j en . P rvom

snevaču j e u noć i b i l a p redočena s l ika pa la -

t e i on ju j e sag rad io ; d rugom snevaču , ko j i n i j e znao za san svog p re t -

hodn ika , pesma o pa la t i . Ako ova shema os tane , neko će , u noć i od ko -

j e nas r azdva ja ju vekov i , san ja t i i s t i san i neće posumnja t i da su ga d ru -

g i već san ja l i i poda r i će mu ob l ik od mermera i l i muz ike . Možda n iz t ih

sn o v a n e m a k r a j a , m o ž d a j e k l j u č u p o s l e d n j e m .

Kao š to sam već nap i sao , s lu t im , i l i m is l im da s lu t im , d rugač i j e ob -

j a šn j e n j e . M o ž d a j e d a n a r h e ti p , j o š n e o t k r i v e n l j u d i m a , j e d a n v e č n i o b -

j e k a t ( d a u p o t r e b i m o V a j t h e d o v u n o m e n k l a t u r u ) , l a g a n o u l a z i u sv e t ;

n j e g o v a p r v a m a n i f e s t a c i j a b i l a j e p a l a t a ; d r u g a - p e s m a . K a d b i ih n e -

ko upored io , v ideo b i da su suš t insk i i s tove tne .

19


18/151

V r e m e i D ž . V . D j u n

U 63 . b ro ju časop isa Sur ( d e c e m b a r 1 9 3 9 ) o b j a v i o s a m j e d n u p r e i -

s to r i ju , p rvu rud imenta rnu i s to r i ju , o beskra jnom povra tku . Nisu sv i p ro -

pus t i t e sk ice b i l i neho t ičn i : namerno sam izos tav io da pomenem Dž . V .

D j u n a ; o n j e i z b e s k r a j n o g

regressusa

i zveo p r i l i čno čud esnu dok t r inu o

s u b j e k t u i o v r e m e n u . R a s p r a v a ( p u k o i z l a g a n j e ) o n j e g o v o j t e z i p r e -

maš i la b i g ran ice p lan i rane be leške . Njena s loženos t zah teva la b i pose -

ban č lan ak i sada ću pokuša t i da ga nap išem . Na ovo p i san je pods t iče m e

a n a l i z a p o s l e d n j e D j u n o v e k n j i g e -

Nothing Dies

(1940 , Faber i Faber )

- u ko jo j su po no vl je n i i li saže t i sadrža j i p re tho dn e t r i .

O d n o s n o , j e d a n j e d i n i s a d r ž a j . G l e d a n o u c e l i n i , u n j o j n e m a n i č e g

n o v o g ; o n o š to g o t o v o z a p a n j u j e , š t o j e n e o b i č n o , j e s u a u t o r o v i z a k -

l j u č c i . P r e n e g o š t o i h b u d e m t u m a č i o , n a v e š ć u n e k o l i k o n a i z m e n i č n i h

p r e m i s a .

S e d m i o d m n o g o b r o j n i h f i l o z o f s k i h s i s t e m a u I n d i j i k o j i P a u l D o j -

sen belež i* , por iče da ja može b i t i neposredn i ob jeka t spozna je , „ je r da

b i n a š u d u š u b i l o m o g u ć e s p o z n a t i , n u ž n o j e n e o p h o d n a d r u g a d u š a d a

b i se spozna la p rva , i t r eća - da b i se spozna la d ruga" . Indus i nemaju

smisao za i s to r i ju ( to j e s t : nas t rano v i še už iva ju u p roučavan ju ide ja ne -

g o i m e n a f i l o z o f a i d a t u m a v e z a n i h z a n j i h ) , m a d a n a m j e p o z n a t o d a j e

t o s u š t i n s k o p o r i c a n j e i n t r o s p e k c i j e t r a j a l o o k o o s a m v e k o v a . Š o p e n -

h a u e r g a p o n o v o o t k r i v a 1 8 4 3 . g o d i n e . „ S u b j e k a t k o j i s p o z n a j e " , p o n a -

v l ja , „n i je spoz na n ka o takav , j e r b i b io ob jek a t spoz na je d ru go g sub-

j e k t a k o j i s p o z n a j e " ( We lt als Wille und Vorstellung, d rug i tom , deve t -

n a e s t o p o g l a v l j e ) . H e r b a r t s e t a k o đ e p o i g r a o s a o v i m o n t o l o š k i m u m -

n o ž a v a n j e m . P r e n e g o š t o j e n a p u n i o d v a d e s e t g o d i n a z a k l j u č i o j e d a j e

ja n e i z b e ž n o b e s k r a j n o , b u d u ć i d a č i n je n i c a s a m o s p o z n a j e tr a ži d r u g o ja

ko je j e t ako đe s po zna lo sa m o sebe , a to ja p a k t r a ž i n o v o ja (Dojsen :

* Nachvedische Philosophie der Inder, 318.

20


19/151

Die neuere Philosophie,

1920 , s tr . 367) . U z ob i l je ane gdo ta , para bo la ,

dob re i ron i j e i d i j ag rama , ovom ide jom bav i se Djun u svo j im de l ima .

O n

(An Experiment with Time,

p o g l a v l j e X X I I ) z a k l j u č u j e d a sv e s -

t an sub jeka t n i j e sves tan samo onoga š to posmat ra , nego i sub jek ta A

ko jeg posm at ra i , sa m im t im , d ru gog sub jek ta B ko j i j e sves tan A i, sa-

mim t im , d rugog sub jek ta C svesnog B . . . Pomalo t a jnov i to doda je da t i

bezbro jn i l ičn i sub jek t i ne mogu da se smeste u t r i d imenzi je p ros tora ,

a l i mogu u bezb ro jne d imenz i j e v remena . P re nego š to ovo ob ja sn im,

p o z i v a m sv o g č i ta o c a d a j o š j e d n o m r a z m i š l j a m o o s a d r ž a j u o v o g p a -

susa.

Haks l i , ve rod os to jn i nas ledn ik b r i t ansk ih nomina l i s t a , sma t r a da po -

s to j i samo ve rba lna r az l ika i zmeđu opažan ja bo la i saznan ja da ga neko

o p a ž a , i p o d sm e v a s e m e t a f i z i č a r i m a č is t u n c i m a k o j i u c e l o k u p n o j s e n -

zac i j i uočava ju r az l iku i zmeđu „senz i t ivnog sub jek ta , senzogenog ob -

j e k t a i p r e k o p o t r e b n o g j u n a k a : J a " ( E s s a y s , šest i tom , str . 87) . G us tav

Spi le r

(The Mind of Man,

1902) do pu šta da su sves t o bo lu i bo l d ve

raz l i č i t e č in jen ice , a l i i h sma t r a pod jednako po jml j iv im popu t i s tov re -

m ene pe rc epc i j e ne č i j eg g la sa i l ica . N je go vo m iš l j e n je č in i m i se i sp ra -

vn im. Što se t iče sves t i o sves t i , na ko ju se poz iva Djun da b i u svakog

po jed inca pos tav io v r tog lavu i zamršenu h i j e r a rh i ju sub jeka ta , b l i sk i j a

m i j e p r e t p o s t a v k a o u z a s t o p n i m (ili i m a g i n a r n i m ) s t a n j i m a p o č e t n o g

sub jek ta . „A ko b i duh - kaz ao j e La jbn ic - m or ao po no vo da p rom iš l j a

već p rom iš l j eno , b i lo b i dovo l jn o opaz i ti nek o ose ćan je da b i se r azm iš -

l ja lo o n je m u, a za t im razm iš l ja lo o to m raz m iš l jan ju , a za t im razm iš l ja lo

0 r a z m i š l j a n j u r a z m i š l j a n j a , i t a k o u n e d o g l e d . "

(Nouveaux essais sur

l'entendement humain,

d rug a kn j ig a , p rvo pog lav l j e . )

D j u n o v p o s t u p a k d a s e u t r e n u t k u d o k u č i b e sk r a j a n b r o j v r e m e n a

m an je j e uve r l j iv , a li j e gen i j a ln i j i . Pop u t H ua na de M en e u spe vu

La-

hyrintho*

, p o p u t U sp e n sk o g u

Tertium Organum,

i on po laz i od tog a da

već pos to j i budućnos t , sa sv im p romenama i po jed inos t ima . Ka unap red

pos to jećo j budu ćnos t i ( i li po lazeć i od unap red pos to jeće budućnos t i , ka -

ko Bred l i v i še vo l i da kaže ) t eče apso lu tna r eka kosmičkog v remena ,

odnosno pro lazne reke naš ih ž ivo ta . To kre tan je , ta j p ro tok , zah teva , kao

1 sva k re tan ja , od ređ eno v rem e ; za to ćemo , dak le , ima t i i zvesno d rug o

vrem e kak o b i p ro tek lo prvo , za t im t reće , da b i p ro tek lo dru go , i tako do

* U to m sp e v u i z X V v ek a p o s to j i s l ik a „ t ri v e o m a v e l ik a t o čk a " : p r v i , n e p o m iča n ,

j e s t e p r o š l o s t ; d r u g i , k o j i s e o k r e ć e , s a d a š n j o s t ; t r e ći , n e p o m i č a n , j e s t e b u d u ć n o s t .

21


20/151

u beskra j . . .* Takvu maš ine r i ju p red laže Djun . U ov im h ipo te t i čk im i p r i -

v i d n i m v r e m e n i m a i m a j u b e s k r a j n o b o r a v i š t e n e o p a ž a j n i s u b j e k t i , š t o

u m n o ž a v a d r u g i regressus.

N e z n a m š t a ć e m i s l i t i m o j č i t a l a c . N e p r e t e n d u j e m d a z n a m k a k v a

je s tva r v r em e (čak n i da li j e uo pš te „ s tva r" ) , a l i s lu t im da v r em e i p ro -

t o k v r e m e n a n i s u d v e ta j n e v e ć j e d n a j e d i n s t v e n a . D j u n , p r e t p o s t a v l j a m ,

č in i g rešku s l i čnu ono j ko ju č ine zanesen i pesn ic i kada govore o mese-

c u k o j i p o k a z u j e s v o j c r v en i d i s k ; n a t a j n a č i n o n i z a m e n j u j u j e d n u n e -

d e l j i v u v i z u e l n u s l ik u j e d n i m s u b j e k t o m , p r e d i k a t o m i o b j e k t o m , k o j i

n i s u n i š t a d r u g o d o s â m s u b j e k a t , b l a g o z a m a s k i r a n . . . D j u n j e s l a v n a

ž r t v a lo š e g i n t e l e k t u a l n o g o b i č a j a k o j i j e B e r g s o n r a s k r i n k a o ; p o j m i t i

v r e m e k a o č e t v r t u d i m e n z i j u p r o s t o r a . O n p r e t p o s t a v l j a d a b u d u ć n o s t

v e ć p o s t o j i i d a s e m o r a m o p r e b a c i t i u n j u ; o v a p r e t p o s t a v k a j e d o v o l j -

na da j e p re tvor i u p ros to r i da se zah teva ne ka kv o dru go v re m e (ko je se

takođ e po im a u p ros to rnom ob l iku , u l inea rno m ob l iku il i u ob l iku reke) ,

a p o t o m t r e ć e i m i l i o n i t o . S v e č e t i r i D j u n o v e k n j i g e n e p r e s t a n o p r e d l a -

žu beskrajne dimenzije vremena**, i t e d im en z i je su p ros to rne . I s t insko

v r e m e , z a D j u n a , j e s t e n e d o k u č i v k r a j b e s k o n a č n o g n i z a .

Na osnovu čega se p re tpos tav l ja da već pos to j i budućnos t? Djun i s t i -

č e d v a r a z l o g a : p r v i , p r e m o n i t o m i s n o v i ; d r u g i , r e l a t i v n a j e d n o s t a v n o s t

o v e p r e t p o s t a v k e u o d n o s u n a n e r a z m r s i v e d i j a g r a m e , s v o j s t v e n e n j e -

govom s t i lu . On takođe že l i da i zbegne p rob lem nepres tanog s tva ran ja . . .

T e o l o z i d e f i n i š u v e č n o s t k a o i s t o v r e m e n o i j a s n o p o s e d o v a n j e s v i h

t renu taka v r em ena i p rog lašava ju j e za j ed an o d božan sk ih a t ribu ta . Djun

z a p a n j u j e p r e t p o s t a v k o m d a j e v e č n o st v e ć u n a š e m p o s e d u i d a j e s n o -

v i sv a k e n o ć i i z n o v a p o t v r đ u j u . U n j i m a s e , p o n j e g o v o m m i š l j e n j u , sl i-

v a j u n e p o s r e d n a p r o š l o s t i n e p o s r e d n a b u d u ć n o s t . U b u d n o m s t a n j u j e d -

n o l i č n o m b r z i n o m p r e v a l j u j e m o s u k c e s i v n o v r e m e ; u s n u o b u h v a t a m o

ne izmerno p ros t ranu ob las t . San ja t i znač i doves t i u sk lad v iđene s l ike i

pomoću n j ih i sp les t i p r iču , i l i n iz p r iča . Rec imo, v id imo s l iku s f inge i

* P o l a v e k a p r e n e g o š t o j e D j u n p r e d l o ž i o „ a p s u r d n u p r e t p o s t a v k u o n e k a k v o m

d r u g o m v r e m e n u , u k o j e u t i č e , b r z o il i l a g a n o , p r v o " , n j u j e o t k r i o i o d b a c i o S o p e n -

h a u e r , u j e d n o j b e l e š c i k o j u j e r u k o m d o p i s a o u

Welt als Wille und Vorstellung.

O na se

n a l a z i n a 8 2 9 . s t r a n i c i d r u g o g t o ma i s t o r i j s k o - k r i t i č k o g i z d a n j a O t a Va j s a .

** O va f raz a sve o tk r iv a . U X X I pog lav l ju kn j ige

An Experiment with Time

on gov-

or i o v r em en u k o j e j e v e r t i ka l no u odnosu na d rugo .*

Nachvedische Philosophie der In-

der,

318 .

22


21/151

apo teke i i zmiš l j amo da se apo teka p re tva ra u s f ingu . Čoveku koga će -

m o su t ra upo zna t i d a j em o us t a neko g l ic a ko je na s j e po sm a t ra lo juč e . . .

( Još je Šopenhauer napisao da su ž ivot i snovi l i s tovi i s te knj ige i da č i -

ta t i j e po redu, znač i ž ive t i ; pre l i s tava t i j e preko reda , znač i sanja t i . )

D jun tv rd i da će na s smr t nauč i t i u spešn im uprav l j an jem večnošću .

P o n o v o ć e m o s te ći s ve t r e n u t k e n a š e g ž iv o t a i k o m b i n o v a ć e m o i h k a k o

nam je vol ja . Bog i naš i pr i ja te l j i i Šekspi r sa radivaće sa nama.

U p o re đ e n j u s a o v o m s j a j n o m te z o m , b il o k o j a g r e š k a p o č i n j e n a o d

s t rane au to ra de lu j e nevažno .

23


22/151

S t v a r a n j e i F . H . G o s

The man without a Navel yet lives in me („čovek bez pupka i da l j e

ž iv i u meni" ) , čudno p i še se r Tomas Braun ( Religio medici , 1642) že le -

ć i d a n a z n a č i d a j e , k a o A d a m o v p o t o m a k , z a č e t u g r e h u . U p r v o m p o g -

lavl ju U I is a, Džojs t akođe evoc i ra bezgrešan i za tegnu t s tomak žene bez

m a j k e : Heva, naked Eve. She ha d no navel. T a t e m a (z n a m ) m o ž d a d e -

lu je g ro teskno i nevažno , a l i zoo log F i l ip Henr i Gos povezao ju j e sa

k l j u č n i m p r o b l e m o m m e t a f i z i k e : p r o b l e m o m v r e m e n a . T o j e u č i n io

1857; osamdese t god ina zaborava , č in i se , po i s toveću ju se sa nov inom.

D v a m e s t a u Svetom pismu (Rim , 5 ; I Kor , 15) sup ro t s ta v l ja ju p r -

v o g č o v e k a - A d a m a , u k o j e m u m i r u s v i l j u d i , p o t o n j e m A d a m u - I s u -

s u * . O v o s u p r o t s t a v l j a n j e , k a k o n e b i b i l o p u k o b o g o h u l j e n j e , p o d r a z u -

m e v a n e k a k v o t a j a n s t v e n o i z j e d n a č a v a n j e , k o j e s e p r e v o d i u m i t o v e i

s ime t r i ju . Zlatna legenda kaž e da d rvo od ko jeg j e napra v l je n Krs t po-

t ič e o d z a b r a n j e n o g d r v e t a i z r a j a ; t e o lo z i , d a j e A d a m , k a d a j e s t v o r e n

od s t rane Oca i S ina , imao tačno ono l iko god ina ko l iko j e imao S in ka -

da j e razape t : t r idese t tr i . Ta g lup ava p re c izn os t m or a d a j e u t i ca la na

G o s o v u k o s m o g o n i j u .

O n j u j e o b e l o d a n i o u k n j i z i Omphalos (Lo nd on , 1857) , č i j i po dn a-

s lov je Pokušaj da se razmrsi geološki čvor. U z a l u d s a m p r e t r a ž i v a o b i -

b l io teke u po t raz i za tom kn j igom; da b ih sač in io ovu be lešku , pos luž i -

ć u s e r e z i m e i m a E d m u n d a G o s a (Father and Son, 190 7) i H. Dž . Velsa

* U p o b o ž n o j p o e z i j i o v o p o v e z i v a n j e j e u o b i č a j e n o . M o ž d a n a j u b e d l j i v i j i p r i m e r

p r u ž a p r e t p o s l e d n j a s t r o f a p e s m e

Hymn to God, my God. in my sickness,

23 . ma r t 1630 ,

k o j u j e n a p i s a o D ž o n D o n :

We think that P a r a d i s e and C a l v a ry ,

Chr i s t ' s Cross, a n d A d a m ' s tree, stood in one place,

Look Lord, and find both A d a m s met in me;

As the first A d a m ' s sweat surrounds, my face,

May the last

A d a m ' s

blood my soul embrace.

24


23/151

{All Aboard for Ararat, 1940) . O n do da je i lu s t rac i j e ko j ih ne m a na t im

saže t im s t r an icama , a l i sma t r am da su u sk ladu sa Gosov im razmiš l j a -

n j e m .

U p o g l a v l j u sv o j e Logike, ko je govo r i o zakon u kauza l i t e t a , Dž on

S t j u a r t M i l z a k l j u č u j e d a j e s t a n j e u n i v e r z u m a u sv a k o m t r e n u t k u p o -

s l ed ica s t an ja u p re thodnom t r enu tku i da b i nekakvo j beskonačno j in -

t e l igenc i j i b i l a dovo l jna sav r šena spozna ja samo jednog trenutka da bi

zna la i s to r i ju un iv e rzu m a , p roš lu i bud uću . (Takođe zak l ju ču je - o , Lu j -

-O g is t e B lank i , o , N iče , o, P i t ago ra - da b i po na v l j a n je b i lo ko g s t an ja

podrazumeva lo ponav l j an je sv ih o s ta l ih i sve t sku i s to r i ju p re tvo r i lo u

c ik l ičn i n iz ) . U ovo j um ere no j ve rz i j i i zves ne La p laso ve f an taz i j e - on

je zamis l io da se sadašn je s t an je un ive rzuma , t eo r i j sk i , može sves t i na

ob razac i z ko jeg b i Neko mogao da i zvuče zak l jučak o ce lokupno j bu -

dućn os t i i c e lo kup no j p roš lo s t i - M i l ne i sk l juč u je m og ućn os t bu du će

in tervenci je spo l ja ko ja b i p rek inu la n iz . On tv rd i da će s tan je

q

su d b i n -

ski s tvor i t i s tanje r ; a s tanje r , s tanje s; ono pak s t an je t; a l i dopušta da

p re s t an ja t, n e k a b o ž a n sk a k a t a s t r o f a — consummatio mundi, r e c i m o -

može da un i š t i p l ane tu . Budućnos t j e ne izbežna , p rec izna , a l i može i da

se ne dogodi . Bog motr i u in te rva l ima.

G od ine 1857 . j ed an nesk la d b r inuo j e l jude .

Knjiga o postanju

pr i -

p is iv a la je šes t da na - šes t nes por n ih he bre jsk ih dana , od za la ska do za-

l a ska sunca - s tva ran ju sve ta od s t r ane Bo ga ; pa leon to loz i su neum ol j i -

vo in s i s t i r a l i na og romnom v remenu . Uza lud j e De Kv ins i ponav l j ao da

Sveto pismo ne m a obav ezu da po du ča va l jude n i j ed no j nauc i , bud uć i da

su n a u k e o b i m a n m e h a n i z a m z a r a z v o j i u v e ž b a v a n j e č o v e k o v o g u m a . . .

Kakg pomir i t i Boga i fo s i l e , se r Ča r l sa La je la i Mojs i j a? Gos j e , oh ra -

b r e n m o l b a m a , p o n u d i o z a d i v l j u j u ć i o d g o v o r .

M i l j e z a m i š l j a o k a u z a l n o , b e s k r a j n o v r e m e k o j e m o ž e b it i p r e k i n u -

t o n e k a k v i m b u d u ć i m B o ž i j i m č i n o m ; G o s , t a k o đ e i sk l j u č i v o k a u z a l n o

vrem e , besk ra jno , ali ono j e b i lo p rek in u to j ed n im p roš l im č inom : S tva -

ran jem. Stan je n sudbinsk i će s tvor i t i s tan je v , a l i p re v može da se do-

godi Strašni sud; s tanje

n

pod ra zum eva s t an je c , a li

c

se n i je dog odi lo j e r

j e sv e t b i o s t v o r e n u s t a n j u / i l i h. Prv i t r enu tak v remena podudara se sa

t renutkom Stvaran ja , kako kaže sve t i Avgust in , a l i ta j p rv i t renu tak po-

d r a z u m e v a n e s a m o b e sk r a j n u b u d u ć n o s t n e g o i b e sk r a j n u p r o š l o s t. H i -

po te t i čku p roš lo s t , na ravno , a li de ta l jnu i sudb insk i p redo dređ enu . T ada

se po ja v l ju je A da m , č i ji zub i i ske le t im a ju 33 god ine ; po ja v l ju je se

25


24/151

A d a m ( p i š e E d m u n d G o s ) i p o k a z u j e s v o j p u p a k , i a k o g a n i k a k v a p u p -

č a n a v r p c a n i j e v e z i v a l a z a m a j k u . N a č e l o r a z u m a z a h t e v a d a n e p o s t o -

j i n i j ed na pos led ica bez uz roka ; t i uz ro c i zah teva ju d ruge uz rok e , ko j i se

regres ivno umnožava ju* ; sv i on i ima ju konkre tne t ragove , a l i r ea lno po-

s to je samo uzroc i ko j i su us led i l i nakon S tva ran ja . U do l in i Luhana p re -

ž ive l i su ske le t i g l ip todona , mada n ikada n i j e b i lo g l ip todona . Tu gen i -

ja lnu ( i p re svega neverova tnu) t ezu F i l ip Henr i Gos ponudio j e re l ig i j i

i nauci .

O be su j e od bac i le . Nov ina r i su j e upro s t i l i svodeć i j e n a uč en je d a

je Bog sakr io fos i l e i spod zeml je kako b i dokazao ve ru geo loga ; Car l s

K i n g s l i j e p o r i c a o d a j e G o s p o d u p i s a o u s t e n a m a „ s u v i š n u i o g r o m n u

l a ž " . U z a l u d j e G o s i z l o ž i o m e t a f i z i č k u o s n o v u s v o j e t e z e : n e m o g u ć -

n o s t p o i m a n j a b i l o k o g t r e n u t k a v r e m e n a b e z p r e t h o d n o g i p o t o n j e g t r e -

nu tka , i t ako do u beskra j . Ne znam da l i mu je b i l a pozna ta d revna mi -

s a o s a p r v i h s t r a n i c a t a l m u d s k e a n t o l o g i j e R a f a e l a K a n s i n o s - A s e n s a :

Nije bilo ničeg sem prve noći, premda joj je prethodio niz vekova.

Ž e l i m d a i s t a k n e m d v e v r l i n e v e ć z a b o r a v l j e n e G o s o v e t e z e . P r v u :

n j e n u p o m a l o č u d o v i š n u o t m e n o s t . D r u g u : n j e n o n e h o t i č n o s v o đ e n j e n a

a p s u r d creatio ex nihilo, n j e n o p o s r e d n o u k a z i v a n j e n a to d a j e u n i v e r -

zum večan , kao š to mis le Vedan ta i Herak l i t , Sp inoza i a tomis t i . . . Ber -

t r a n d R a s e l j u j e p o n o v o u č i n i o a k t u e l n o m . U d e v e t o m p o g l a v l j u k n j i g e

The Analysis of Mind

( L o n d o n , 1 9 2 1 ) o n p r e t p o s t a v l j a d a j e n a š a p l a n e -

ta b i l a s tvorena p re neko l iko minu ta , sve sa čovečans tvom ko je „se se -

ća" va r l j ive p roš los t i .

Buenos Aj res , 1941 .

P.S. Ša tob r i jan je 1802. (

Génie du christianisme,

I , 4, 5) , po laz eći od

es te t sk ih raz loga , došao do i s te t eze kao i Gos . Obe lodan io j e svu b l ju -

t a v o s t , i g r o t e s k n o s t , p r v o g d a n a S t v a r a n j a , s a g o l u p č i ć i m a , l a r v a m a ,

m l a d u n c i m a i s e m e n k a m a . Sans une vieillessse originarire, la nature

dans son innocence eut été moins belle qu 'elle ne l'est au jourd 'hui dans

sa corruption,

n a p i s a o j e .

* C f r . S p e n c e r ,

Facts and Com ments,

s tr . 14 8- 15 1 , 190 2 .

26


25/151

A l a r m d o k t o r a A m e r i k a K a s i r a *

Ree p rob lem može da bude z lonameran zah tev za poče tkom nečega .

Govor i t i o

jevrejskom problemu

znač i tv rd i t i da su Jevre j i p ro b le m ; zna-

č i p ro r i ca t i ( i p r epo ruč i t i ) p rogan jan ja , o t imač inu , me tke , k l an je , s i lo -

va n je i č i t an je p roz e dok to ra R ozenbe rga . D ruga g reška lažn ih p ro b lem a

je š to on i nude , takođe lažna , i rešen ja . Pl in i ju ( Prirodna istorija, o sma

kn j iga ) n i j e dovo l jno da p r ime t i da zma jev i napada ju s lonove l e t i : sme-

lo iznosi h ipo tezu da to rad e da b i im pop i l i svu krv ko ja je , š to n iko ne

z n a , v e o m a h l a d n a . D o k t o r u K a s t r u (La peculiaridad lingiiistica, i td.)

n i je dovol jno da pr imet i „ l ingvis t ičku zbrku u Buenos Ajresu": smelo iz -

nos i h ipo tezu o „ lun fa rd izmu"** i o „mis t i čno j gaučo f i l i j i " .

Da b i dokazao p rvu t ezu - i skva renos t španskog j ez ika na oba lama

Rio P la te - dok to r p r ibegava , moramo reć i , so f i s t i čkom pos tupku , kako

ne b i smo dove l i u sumnju n jegovu in te l igenc i ju ; i , t akođe , na ivnom po-

s tupku , kako se ne b i sumnja lo u n jegovu čes t i to s t . On navod i ob i l j e

o d l o m a k a i z de là Paćeka , Vakarese , L ime ,

Last Reason,

Ko n tu r s i j a , En -

r i k e a G o n s a l e sa T u n j o n a , Pa l e r m a , L j a n d e r a sa i M a l f a t i j a , p r e p i su j e i h

de t in ja s to ozb i l jno i po tom ih i z l aže urbi et orbi kao p r imere našeg i s -

kva renog j ez ika . Ne sumnja da su t akv i p r imer i ( „Con un f eca con che -

le / y una ensa imada / vos te ven is pa l Cent ra / de gran bacân") kar ika-

tu ra ln i ; p rog la šav a ih za „ s im p tom e ozb i l jne p ro m ene " , č i j i da lek i uz ro k

su „poznate okolnost i zbog ko j ih su ob las t i u do l in i reke La Pla te p ros-

to r i do ko j ih j e pu l s h i span ske im per i j e do p ro već na i zm aku snag e" .

I s to tako moglo b i se reć i da u Madr idu v iše ne posto je t ragovi špans-

kog , kako to pokazu ju s t ro fe ko je be lež i Ra fae l Sa l i l j a s

(El delincuente

espanol: su lenguaje,

1896):

* La peculiaridad lingüistica rioplatense y su sentido histörico ( L o s a d a , B u e n o s

A i r es , 1 9 4 1 )

* * L u n f a r d o ( šp . lunfardo) j e ža r g o n k o j im g o v o r e d e l i n k v e n t i i o lo š iz s i r o t i n j s k ih

p r e d g r a đ a B u e n o s A j r e s a . - Prim. prev.

27


26/151

El minche de esa rum i

dicen no tenela bales;

los he dicaito yo,

los tenela muy juncales...

El chibel barba del breje

menjindé a los burôs:

apincharé ararajay

y menda la pirabô*

U p o r e đ e n j u s a n j i h o v o m g u s t o m m a g l o m g o t o v o d a d e l u j e p r o z i r -

n o o v a j a d n a l u n f a r d o s t r o f a :

El bacân le acanalô

el escracho a la minushia;

después espirajushiô

por temo r a la canushia**.

N a 1 3 9. s t r a n i c i d o k t o r K a s t r o n a m n a j a v l j u j e j o š j e d n u k n j i g u o

pro b lem u jez ik a u Bu eno s Aj resu ; na 87 . hva l i se š to j e us peo da odg o-

n e t n e s e o s k i d i j a l o g u L i n č o v o m r o m a n u u k o j e m „ j u n a c i k o r i s t e n a j -

p r o s t i ja i z r a ž a j n a s r e d s tv a , a n j i h j e d i n o m o ž e m o u p o t p u n o s t i r a z u m e -

ti sam o mi ko j im a je b l i zak ža rgo n sa R io P la te" . Žarg on :

ce pluriel est

bien singulier.

O s i m l u n f a r d a ( o n j e s k r o m n a z a t v o r s k a s k ic a i n i k o m e

na pam et ne pa da da ga upore d i s r a skošn im ša t rova čk im g ovo rom špan-

sk ih Cigana) , n e pos to j i d rug i ža rgon u ovo j zeml j i . Mi n i s m o obo le l i od

d i ja leka ta , mada je smo od ins t i tu ta za d i j a lek te . Te us tanove ž ive od to -

g a š t o n e p r e s t a n o o s u đ u j u s o p s t v e n e i z m i š l j o t i n e . N a j e d n o m s u s t v o r i -

l e govor

gauchesco,

z a h v a l j u j u ć i E r n a n d e s u ; g o v o r

cocoliche,

z a h v a -

* P r v e d v e s t r o f e g o v o r e o m l a d o m C i g a n i n u , d e č a č k o g l i c a i h r a b r o g s r c a, d o k

s t r o f a n a p i s a n a l u n f a r d o m p e v a o m l a d i ć u k o j i j e d e v o j k u u b o n o ž e m , a p o t o m u t e k a o

s t r a h u j u ć i o d p o l i c i j e . S t ro fe su o s t a v l j e n e u o r i g i n a l u k a k o b i s e v i d e l e j e z i č k e n i j a n se ,

n a s l a g e i i z v i t o p e r e n j a o k o j i m a g o v o r i B o r h e s - Prim. prev.

* Z a b e l e ž e n a j e u r e č n i k u ž a r g o n s k o g j e z i k a L u i s a V i l j a m a j o r a : El Lenguaje del

bajo fondo

( B u e n o s A j r e s , 1 9 1 5 ) . K a s t r o n e ć e d a z n a z a o v o j e z i č k o b l a g o , m o ž d a z a t o

š to n a n j e g a u k a z u j e A r t u r o K o š t a A l v a r e s u j e d n o j k n j i z i o d s u š t i n s k o g z n a č a j a : El cas-

tellano en la Argen tina (L a P l a ta , 1 9 2 8 ) . B e sk o r i sn o j e p o d se ć a t i d a n i k o n e i z g o v a ra mi-

nushia, canus hia, espirajushiar.

28


27/151

l j u j u ć i j e d n o m p a j a c u k o j i j e r a d i o s a b r a ć o m P o d e s t a ; vesre, z b o g u č e -

n ika če tvr tog razreda . Oni se os lan ja ju na takvu t ru lež ; ta bogats tva im

d u g u j e m o i d u g o v a ć e m o i m .

Niš ta man je l ažn i n i su n i „ozb i l jn i p rob lemi govora u Buenos Aj re -

su" . Pu tovao sam po Ka ta lon i j i , po Al ikan teu , po Anda luz i j i , po Kas t i -

l ji ; nek o l iko g od in a ž iveo sam u V a l jdem os i i god inu d ana u M adr id u ;

p r e d i v n e u s p o m e n e v e z u j u m e z a t a m e s t a ; n i k a d a n i s a m p r i m e t i o d a

Španc i govore bo l j e od nas . (Govore g la sn i j e , t o da , spoko jno , popu t

on ih ko j i ne zna ju za sumnju . ) Dok to r Kas t ro nam p r ip i su je a rha izam.

Njegov me tod j e zan iml j iv : o tk r iva da su na job razovan i j e o sobe i z San

Mameda de Puge , u Orenseu (Span i j a ) , zabo rav i l e značen je neke r eč i ;

od m ah za k l ju ču je da su ga ve ro va t no i Arge n t inc i zabo rav i l i. . . Č in jen i -

ca j e da špansk i j ez ik pa t i od nek ih nesav r šens ta va ( j edn o l i čn a p rev la s t

vok a la , p re te r ana r e l j e fn os t r eč i , nes po sob no s t da g rad i s ložene r eč i) ,

a li ne i od nesav r še ns tva ko je m u n je go v i g lupav i b ran ioc i p r ip i su ju : t e -

škoću . Šp ansk i j ez ik j e ne iz m ern o l ak j ez ik . S am o Špan c i zak l juč u ju da

je t ežak : možda za to š to ga zamuću ju ča r i ka ta lonskog , a s tu r i j skog , ma-

j o r k i n sk o g , g a l i c i j sk o g , b a s k i j s k o g i v a l e n s i j s k o g ; m o ž d a z b o g n e t a č -

nos t i u s l ed t a š t ine ; možda zbog i zvesne ve rba lne g rubos t i (Španc i b r -

ka ju akuza t iv i da t iv , kažu le matô u m e s t o lo matô, ob ično n isu u s tan ju

d a i z g o v o r e Atlântico ili Madrid, m is le da j ed na kn j iga m ož e da nos i

o v a k a v n e z g r a p a n n a s l o v La peculiaridad lingi'dstica rioplatense y su

sentido historico/Lingvistička osobenost Rio Plate i njen istorijski smi-

sao).

Dokto r Kas t ro , na svako j s t r an ic i t e kn j ige , ob i l a to i znos i konven-

c iona lno p raznover je . P rez i r e Lopesa i ve l i ča R ika rda Rohasa ; po r i če

t a n g o i s a p o š t o v a n j e m g o v o r i o h a k a r i * , m i s l i d a j e R o sa s b i o v o đ a

kon j i čk ih od reda , čovek popu t Ramiresa i l i Ar t igasa , i smešno ga naz i -

va „na jveć im ken tau rom" . (Grusak i se v i še dopada la de f in ic i j a : „vo jn ik

od stu pn ice " , š to je s t i lsk i lepš e i luc id n i je ) O n zab ra n ju je - shv a ta m sa

p o t p u n i m p r a v o m - r e č cachada, ali se m iri sa tomadura depelo, ko ja

n i j e n i š t a log ičn i j a n i t i l epša . Napada amer ičke id io t i zme , j e r mu se

špansk i id io t izmi v iše dop ada ju . N e že l i da ka žem o

de arriba;

žel i da ka-

ž e m o de gorra... O va j i s t raž ivač „ l ingv i s t i čke č in jen ic e B ue no s A j re sa "

ozb i l jno be lež i da ž i t e l j i t e p re s ton ice j a s toga naz iva ju acridio\ ta j ne-

* H a k a r a (jâcara) j e v rs t a v ese l e r o m an se i n az iv me lo d i j e u z k o ju se p e v a i p l e še .

- Prim. prev.

29


28/151

verovatni č i ta lac Karlosa de la Pue i Kajmana o tk r iva na m da taita, u

ža rgonu pe r i fe r i j e , znač i

otac.

U ovoj kn j iz i fo rma se ne supro t s tav l ja sadrža ju . Ponekad je s t i l t r -

g o v a č k i : „ M e k s i č k e b i b l i o t e k e p o s e d o v a l e s u k n j i g e v i s o k o g k v a l i t e t a "

( s t r . 49) ; „Neumol j iva ca r ina . . . nameta la j e neverova tne cene" ( s t r . 52) .

P o n e k a d , n e p r e s t a n a b a n a l n o s t m i s l i n e i s k l j u č u j e ž i v o p i s n e b e s m i s l i -

ce : „Tada iz ran ja j ed in o mo gu će , t i r an in , zgu snu ta energ i ja bez sm era

mase , a on j e ne usmerava , j e r n i j e vod ič , nego g romada ko ja sp l je ska-

va , ogrom an or tope dsk i apa ra t ko j i meh an ič k i , zve rsk i , sab i ra s t ado k o-

je se os ipa" (s t r . 71 , 72) . Drugi put , i s t raž ivač Vakarese pokušava

mot ju-

ste: „Zbog i s t ih mot iva zbog ko j ih se to rpedu je ča robna g ramat ika A.

Alonsa i P . Enr igesa Urenje" (s t r . 31) .

M a n g u p i i z

Last Reason

u p u ć u j u k o n j s k e m e t a f o r e ; d o k t o r K a s t r o ,

p revr t l j iv u g rešc i , dovodi u sp regu rad io - te le fon i ju i fudba l : „Misao i

u m e t n o s t B u e n o s A j r e s a d r a g o c e n e s u a n t e n e u k o l i k o n a s v e t u u o p š t e

neš to znače d ragocena da rov i tos t i napor , š to su snažne recep t ivne spo-

sobnos t i , i neće b i t i po t rebno dugo v remena da se one p reobra te u s tva -

r a l a č k u s n a g u , a k o s u d b i n a n e p r o m e n i p r a v a c p o v o l j n i h z n a k o v a . P o e -

z i j a , roman i e se j pos t ig l i su v i še od jednog savršenog go la . Nauka i f i -

l o z o f s k a m i s a o r a č u n a j u m e đ u s v o j i m p o š t o v a o c i m a n a v r h u n s k a i m e -

na" (str. 9).

Pogrešno j i min imalno j e rud ic i j i dok tor Kas t ro doda je ne i sc rpan p r i -

m e r u l a g i v a n j a , r i m o v a n e p r o z e i t e r o r i z m a .

P.S. - Či tam na s t ranic i 136: „Baci t i se ozbi l jno, bez i roni je , na pi -

s a n j e p o p u t A s k a s u b i j a , D e l K a m p a i li E r n a n d e s a , j e s t e p o s a o k o j i d a j e

m a t e r i j a l z a r a z m i š l j a n j e " . P r e p i s u j e m p o s l e d n j e s t r o f e

Ma rtina Fiera:

K rus i F ie ro , s j ed no g ranč a ,

k rdo kon ja i zagnaše ;

ispred sebe poteraše

kao l judi od zanata ,

i uskoro , neose tno ,

ka granic i pojahaše .

I kada je već pređoše

jednog ju t ra , b i s t ra neba ,

30


29/151

Krus mu r eče neka g leda

u nase l j a š to o s ta ju ;

t ad dve suze Mar t in F ie ru

n iz obraz se sko t r l ja ju .

I iduć i p ravcem znan im

u pus t in ju un iđoše .

Ne znam je su 1 ' nas t r ada l i

i l ' u borbi ž ivot dal i ,

a l ' s e n a d a m j e d n o g d a n a

is t ina će b i t i znana .

S n o v o s t i m a o v i m sa d a

sv r šena j e p r i ča mo ja ;

buduć ' da su i s t in i te

sve nes reće j a i sp r i čah ;

svak ' gaučo kog v id i t e

on je p r iča s am za sebe .

Nego nadu t i po lož i

u Svemoćnog š to t e s tvo r i ;

i ovde se sad opraš tam,

ja š to p r ičah na svo j nač in

o m u k a m a s v i m a z n a n i m

al ' do sada nepr ičan im.*

„O zb i l jn o , bez i ron i j e " , p i t am : Č i j i j ez ik v i še ob i lu je d i j a l ek to m : j e -

z ik pes n ik a p roz račn ih s t ro fa ko je sam nav eo , il i j ez ik hao t i čn og p i sca

o ro tpedsk ih apa ra ta ko j i sab i r a ju s t ada , kn j i ževn ih žan rova ko j i ig r a ju

f u d b a l i t o r p e d o v a n i h g r a m a t i k a ?

N a s t ran ic i 122. dokto r Kas t ro je n ab ro ja o neko l iko p isaca č i j i s t il j e

i spravan; u prko s tom e š to je m oje ime uk l juč io u ta j sp isak , ne mis l im da

sam u po tpunost i nes t ručan da pr ičam o s t i l i s t ic i .

* H o s e E r n a n d e s , Ma rtin Fiero, B a g d a l a , K r u š e v a c , 1 9 7 5 , s a š p a n s k o g p r e v e o i

p r e p e v a o S v e t o l i k N i k a č e v i ć . -

Prim. prev.

31


30/151

N a š j a d n i i n d i v i d u a l i z a m

O b m a n a m a p o p i t a n j u p a t r i o t i z m a n e m a k r a j a . U p r v o m v e k u n a š e

e r e P l u t a r h j e i sm evao one ko j i su i z j av l j i va l i da j e m esec nad A t m om

lepš i neg o nad Kor in to m ; Mi l ton j e , u XV II veku , pr ime t io da se Bo g pr -

vo , po ob i ča j u , o t k r i vao Svo j i m Eng l ez i m a ; F i h te j e , poč e t kom X I X ve -

ka , i z j av io da j e imat i karakter i b i t i Nemac, oč ig ledno, j edno t e i s to .

O vd e nac iona l i s t i bu ja ju ; po kre će ih , ka ko oni kaž u , opra vd an a il i č i s t a

nam er a da negu j u na j bo l j e a r gen t in ske osobenos t i . M eđ u t i m , on i ne p oz -

na j u Ar gen t i nce j e r , u svo j i m r a sp r avam a , ug l avnom vo l e da i h od r eđu-

j u u odnosu na neku spo l j a šn j u č i n j en i cu ; r ec i m o , u odnosu na španske

osvajače , i l i nekakvu imaginarnu ka to l i čku t r ad ic i ju , i l i „saksonski im-

pe r i j a l i zam " .

Argent inac se , za r az l iku od Amer ikanca sa severa i od gotovo sv ih

Ev r op l j an a , ne po i s t ov eću j e sa d r žavom . To se m ož e p r ip i sa t i o ko l nos t i

da su , u ovoj zeml j i , v l ade obično veoma loše i l i , uopš teno , č in jen ic i da

j e d r žava nepo j m l j i va aps t r akc i j a* ; t ačno j e da j e Ar gen t i nac i nd i v i dua -

l ac , on n i j e građanin . Afor i zmi poput Hegelovog, „država j e r ea l i t e t mo-

r a l ne i de j e " , zvuče m u kao z l onam er ne ša l e . Ho l i vudsk i f i l m ov i če s t o

imaju pr i ču o čoveku (obično j e novinar ) ko j i sk lapa pr i j a t e l j s tvo sa z lo-

č incem da b i ga kasni j e predao pol i c i j i , i n j emu se t r eba d iv i t i ; Argent i -

nac , za koga j e pr i j a t e l j s tvo s t r as t , a po l i c i j a maf i j a , oseća da je hol ivud-

sk i „ j unak" nepo j m l j i vo đubr e . On oseća kao i Don K i ho t da će se „ t a -

mo nać i svako sa svoj im grehom" i da „n i j e dobro da časn i l jud i budu

džela t i d rug im l judim a, i da se uopš te upl i ću u to" (

Don Kihot,

I , X X II) .

V i še neg o j e dn om , p r ed povr šn i m s i m e t r i jam a špa nsk og s t il a , pos um -

n j ao sam da su m eđu nam a nep r em os t i ve r az l i ke ; ova dva r eda i z Don

Kihota b i l a su do vo l jn a da shva t im da greš im ; on a su neš to pop ut spo-

* D rž a v a j e b e z l i č n a : A rg e n t i n a c s a m o sh v a t a l i č n i o d n o s . Z a t o , z a n j e g a , u k ra s t i

d rž a v n i n o v a c n i j e z l o č i n . I z n o s i m č i n j e n i c u ; n e o d o b ra v a m j e n it i p r a v d a m .

32


31/151

ko jno g i t a jn og s imbo la naše b l i skos t i. Du bo ko ga po tv rđ u je j ed na noć

Documents

Jorge Luis Borges Nova Istrazivanja