K IRK L AR E Lı KI T AD E L Eni

(Jzcnn stert

T ürkiye'nin di ğ er şehi r ve kasabalarmda olduğu gibi Kırklarel i 'd e deıarihi eserlerin bakımı ve muhafazası büyük bir ihmale uğramış t ır . Bununsonucu bugUn mevcut eser sayıs ı tarihi kaynaklarda olanların çok al t ında

bu lunmaktadır, Bunda halkın ilgisizl iği ile birlikte resmi organlarm ihmal­leri büyüktür, Kırklareli 'de ıari hi escrlere karş ı gösterilen i l g i sizl i ğe örnekolarak çok yak ın bir zamanda y ık tınlan Kara Urnu rbey Çcşmesirıi göstere­biliriz. ı 844 tarihinde Hacı Süleyman tarafından şehrin pazar yerinde: yap­unlnuş olan dört cepbeli çeşmede mlik hath yazılmış bir de kitabe bulun­makda idi' . Çeşmenin yıkılmasmdan sonra kitübcsi ka~..bolmuş tur.

Çok eski bir tarihe sahib olan Kırkl areli Osmanlı Türkleri tarafından

fcth edildikten sonra, bu güzel şehir, yeni sahip ve sakinlerinin sarfetmiş

oldu kları büyük gayretler neticesinde birçuk sanat eseriyle s üslenmiştir. Busanat eserlerinin bir kısım halen mevcut ise de diğer bir kısm ı mevcut de­ği ldir. Mevcut olan eserlerden ancrık bir kısmının kitôbesi yokt ur.

Bugün serhat şehri Kırklareli'de Osmanlı Türklerinden kalm a en eskieser ve kitübc Hızırbcy Cami 'i (Büyük Cami') ve bu cam i'd e bulunan kita·

bedir (H. 785=1\1. 1383 -84). Mevcut kitabeler şehre yapılan ilk cami'in Hı­

zirbey Cami'i olduğunu gösteriyorsa da arşiv kayıt larıyl a bunun aksini iddiave ispat etmek mümkün olmu ştur. Kanuni Sultan Süleyman devrine (1520 6

i 566) ait bir tapu delterinde kayııl ı olan Kırk larel i 'n in al t ı maha llesi ar a­sında Malıalle-i Cami'-i Kebir ve Mahalle-i Caml'ı-i Arlk isimli iki mahallebulunmak tad ır' . Ilk mahalleye ismini veren cami-in di ğ er adının H ızırbey

Cami'i oldu ğu bilinmektedir. Fakat ikinci mahalleye ismini veren cami' hak­kında henüz geniş bir bilgi yoktur. Tapu defterindeki kayıttan anla ş ılmak­

tad ı.r ki, şehi r Türklerin eline geçince buraya bir cami' yap ı ımı şıı r ve 1383­1384 yıllarında Hızırbey C aml'I İnşa edilince ilk cami' Camlt-l Atik olarak

i Kırk/ard; tt Yr"4kı J~7. Iwanbul [19(7). i . 207.'2 T,;.p" D~/I~rl. eu. 370, S. 268.

156 ÖZCAl< MERT KIRKLARELı KITABELERI 157

i simlendirilmiştir. XVll . yüzyılın meşhur T ürk seyyahı Evliya Çelebi, Kırk­

tareli'ye gelm iş olduu zaman Ca mi'·i Atik'i görmüş olduğunu büyük eseriolan Seyahatnamesinde beli rtmiştir' . 23.Şubat.1 832 tarihli bir arşiv bel­gesinden bahis konusu cami'in bir yangm sonunda bir boş arsa halini almış

olduğunu ve Çorbacıoğlu el-hac Hüseyin bin Ahmed isminde bir hayırsever

tarafından yeniden inşa ettiriimiş olduğunu ôğrcnmck teyiz'. Çarşı ortasın­

da olduğu bu belgeden anlaşılan Camr·i AUı., muhtemelen bir zelzele, biryangın veya bir sel baskını sonu nda arkada hiç iz bırakmadan ortadan kay­bolmuştur.

Bugün Kırkl a rel i 'de kitabcsl olan iki tane çeşme bulunmaktadır. Bun­lar 1568 - 1569 tarihli kitabeyi taşıyan Kadı Çe mesi ilc 1771-1772 sene­lerine ai ı kitAbesi mevcut olan Kayyumoğlu Çeşm idir. Şehirde adla" ge­çen çeşmeler kadar ve hatta onlardan daha eski çe ş meler bulunmaktaydı.

Evliya Çelebi. eserinde Kırkl areli ilc ilgili bilgiler arasında buranın sularının

leziz ve nefistiği ile çeşmclerinden bahsetmiştir'. Buna benzer bilgilere, kü­ıüphanelcrimizde mevcut yazma eserlerde tesadüf ed ümektedl rs. Ayrıca

1683 senesinde Kırklarel i 'deki çeşmclcrden beş tanesinin tami r edilmiş ol­duğunu arşivlcrimizde mevcut bir kayman ö ğrcnmckteyiz", Kayma ç eşme

isimlerinin zikredilmesinden ve bugün şehirde k i bütün çeşmelerin kitabele­rinin mevcut olmamasından dolayı hangi çeşmelerin 1683 tarihinde tamiredilmiş olduğu kesinlikle bili nememekıedir. Tamir kayd ı aynen ş ôyledi r :

~efs·i Kırkk ilise'dc! vak' i mUceddeden bina olunan miri beş aded ç/:1­mclcrin ta'rnir-i tcrmiminc Edirne gümrü ğ ü mukataas ı malından olmak üze­re yevmt beş akçe ile suyolcusu olan Yuvan ( Ji~. ) zimmi mUrd olupyerin rnahlül ve hizmetin nıuatta l kalmağın mürd-ü mczbu run yerine Meh­med her vechile mahal "e müstehakd ır deyü Kırkk ilise kodlSI naibi Mev­lana Bilal Efendi'ye arz etmeğin rnürd olduğu vak' i ise mucebincc başmu-

J Evli)"a Çelebi.. S~)rı.luulk1m ~, l"'-anbul 131,. c . V, ~. 79.4 Cc\'del u'ni.fi. E\'W, nu. 17816.5 Edi)"a Ç~leb i.. S~)'rı.htllndm~. I~Utıbul ın s , c. v, so. 79-ll0.6 Sl rtlnJ, ıbrahim Hamdi, All/u . f.,s';ıd El. "tb. nu. :!()44. H. 17S • . b.1 .ılıJl;) ~dr" mU rH'r' Jrlıul~" nu. 98S9, s, S.8 <hmanlı l'ürk!cri tanrıncbn ı.pl~dildif;i zaman toulÜnkü Kırlda~lı 'n ir, Ismi Saraoıa

F~ ldl Şebrin adı ~ b tihltn tarafiMan Kırtkil ise') e çC'\'rilmhtir. Omuntı lınr-ara·

(arıtıp devrinde Tru)'aDltli bu ıilul ~ri Kır1:kWsı: (~J.}) " e KırkniN (~',j)

iıinUeri ile de bi:iniyordu (Ed iya Çelebi. S~,a'ınllfımı., e. vur, '''. ohut 1 9 :uı , s. 69). 20.Arabk. 1914 ıe ı&m&nın Kırklareli millrtvdtili olan Doktor Fua.t Unuı.y'ln Türkiyc Bü)ütMillct Meclw 'pt wedulu kanun lckliD: bbul edili.ol:e KJ rkkiüx ismi Kı rkbrdi'yc ÇCHiJdi.

hasebeye kayd olun up tezkiresi verile deyü 1094 Cemaziyelul1sının ı 3. gü:nünden tevcih olunup müvcrrah tarih iyle Cerman·ı iili sAd,r olmağın veeh-imeşr ü h üzere baş muhasebeye kayd olunup tezkiresi verildi. Tahtiren rı 20Cemaziveluld sene 1094 (17 Mayıs 1683).

K~klareli'de mevcut ki ıabeler yukarıda belirtildiği gibi cami' , çeşme,han ve hamam gibi binalar üzer inde bulunmaktad ır . Bu kitabe leri kronolo­jik bir şekilde aşağıdaki gibi s ı ral ayabiliriz.

ı.

Bu cimi'i Hızır Bey yediyüz seksen beşde bina etmlşdi ,

Hacı Yusuf Paşa dah i bin ikiyüz kırkda ta'mir etmişdi.

Kitübenln yeri: Hız ırbey Cami'i son cemaat yerinin kuzey )'öcündcdir.KitAbenin tarihi : H. 1240 (1824.1825).

Kicabe yaymlanmışnr" ,

2.

Aydosi el-hac Yusuf ol Aleyhl vesselamTab'-ı piıki hayra meyletnıekte bulmuştu müdiimGördü kim bu ma' bedi illi bina olmuş hocabDerakab ta'mirine himmctlc verd i hoş ni~m

Ge ldi bir cr Feyziya ta rih·; ta'm irin ded iBuldu e1hak revnak·ı vcfr-i clmi'-i alim:IUm

1240.Kitabcnln yeri: Hızırbey Caml'I son cemaat yerin in ku zey yönünde ve

bir numaral ı kiıabenin altındadır .

Kitabenin nev'i : Kabart ma.Ki ıabenin tarih i : H. 1240 (18 24- 1825).Kiıabc yaymlanmı ştır' "

3.

Intikalet el-mcrbümEI.mağ(üru·ş-şehidü's-said

IlA rahmcti' llahi te'alaMin dari 'l·Cena ilADari1-beU Abdullahİ bn-I Hızır Bey rı

9 Kır1dDuli il Yil/" ı 1967, L : 0).10 Ali Rıza Dununka)·... K"k1ıtJ,rll Vi14)'Uinl Tdrih. CofrtJh.." KiHıQ, ,.I' Eı1d ü~,ı.,

,etJÜ lfd~n Te,1Jk. Klftl ardi 194$, c. 11.

158 ÖZCAS ~I ERl " ' R" I"\R EL! " ITARU ERI 159

Tarih-i şehr-i Rebi'ü ' l-ahır seneScmüne ve hamsin ve scmane nıic [858J.KiıJibenin yeri: Hızırbey Ca mi'; bahçesinin güney tarafındaki mezarın

baş ve ayak uçlarında mevcut mezar taşlarının dı ş yüzlerindedi r.Kit ôbenln nev 'i : KabartmaKltôbenln tarihi : H- 858 (1454).Kitôbe yaymlanmannşnr.

Araştırma :

Bugün her üç kilabe de Hrzrrbcy Cumi'i'ndc bulunmaktad ır . Eski hü­kümet ve Karauıııur caddelerinin kesiştiği mahalde inşa edilmiş olan bucam i' şeh rin en eski carni'idir. Mi halc ğlu H ızt r Bey tarafından yaptmlm iş ­

tır. Cami 'in inşasına ait çağ daş kitabe yoktur. Olması gereken i nş a kita be­sinin 1824-1825 yıllarında cami'in görmüş olduğ u onarım esnasında par­çalanmış ve kaybolmuş olmas ı kuvvetle muhtemeldir. Bu durumda cami'inson cemaat yerine iki tane onarım kitabes] konmuştur nlt alta bulunarı bi­rinci ve ikinci kitabelerin üst kısımda olanında cami'in inş a tarihi 1383· 1384olarak göste r i lm iştir . Şimd i ibadcte açı k olan Hrzı rbey Cami'i son olarak1959 yılında tamir edilmişti r.

Kanuni Sultan Süleyman devrine ait bir tapu-tahrir defterine göre bucami' XV i. yilzyılda bulunduğu mahalleye kendi adın ı (Mahalle-i Cami'iKebir) vermiştir. Yine 3) '0 1 deftere göre bu dcvirde Hızırbcy Cami 'i 'rı in ikirnüczzini, bir hatibi, bir kayyurnu, bir cami' mütcvellisi, ve bir de cami' na..zırı vard ı ! " ,

Şehrin en güzel bir mi'm üri eseri olan Hızı rbey Cami'i kare plan üze­rine i n şa edilmişt ir . Minaresi kesme taşdan yapılm ışt ır ve tek şe refelidir.

Minare ile du var dış yüzleri ve kubbe kasna ğ ı köfeki kaplamadır. Cami ' inüzerini örten büyük kubbe kurşun ile kaplıd ır Ye çatı 13.50 metredir. Bo­den duvarlarında bulun eri alt pencereler kitab e ile \;evrelenmişt!r. Ort. pen­cereler ise düzd ür ve üzcrleri kemetlidlr. Alt pencerelerin üzerinde fevka nipencereler vard ıru .

Üçüncii kitabc Hızırbey Cam i'i ile Hız ırbcy Cam i'i Çeşmesi (Büyük Ca­mi' Çeşrnesi yahut Alman Çcşmcsi) arasında bulunan mezarda mevcuttur. ~fC6zar adı geçen cami 'in bah çesi içersinded ir . Yakın bir zamana kadar bu bah­çedc birçok mezar ve mezar taşı vardı , Bugün sadece Büyük Cami'i yaptıranH ııır Bey'in oğlu Abdullah 'a ait olan mezar bulunmaktadır. Di ğ erleri or-

1J Tapu derteri, nu. 370, s. 268.

11 K" klau Ji ıı YıIJı lı 1967, " 20) " C 347.

tada n kaldırı lmışt ır . Mezar ta~ı kitiibcsinden anlaş r ldığıaa göre H . 858 se­nesi Rcbi' ü 'l -ah ı r ay ında (31. Mart-28. ' i' an.1454) öldü~ü anlaşılan Ab­du llah hakkında henüz kesin bir bilgi yokt ur .

4.

:\'ami Ali ~ahiu

Eyledi bu ç eşmeyi

Olmağa layık de ğ l l

Hatcm anın kanberi' "Rah·ı Hüd")'. scbllOldu bu hoş selscb ilDedi müvcrrih anaAyrı-i Ali kcvscri .Killibenin ycri : Kadı Çeşmesi'nin kuzey cephesindedir.Killibenin ebad ı : 44 X 76 cm.Kitabenin yerde n yüksekliği: 2. \ 3 m.Kitabenin rıev'i : Kabartma .Kitübenin yazı nev'j : Tfüik.Kitdbenln tarih i : H . 976 (1568-1569) .Kitabc yay ınlanrm şur! s,

Araştırma :

Bu kitabc, Tırnova Caddesi ilc Yarukk rş l a Caddesi'nin kesiştikleri kö­şede bulunan Kadı Çeşrncsi üzerindedir. Çcşmcyi Em in Ali Çelebi ismindebir hayı rsever yaptımuştır (15 68-1569). Tek yüıl ü olan bu meydan çeşme­

sinin plan ı karedir. Çeşme tamamen köfcki kaplama ve sivri, bas ık kemer­lidir . Çcşrnenin saç ak silmesinden sonra yapılan ilave ile üzeri yükseltilmiş

olduğundan, tonoz küçük kubbesi görünmez bir hal alrnı şur, Çeşmenin su­yu halen akmaktadır .

5.

Nami Ali nik nam bir sahiGördü cihan mülkini dSrü'l-fcnaEyledi ol menzilgehi binaI şbu iki kap ılı han r binaTa biJine menıil ve bi nayı halk

13 Aynı ~uTdf bu kelime )' an!ı , o!arak sehhi ~klinde ,·azı lı r. so 207.14 A)'fU ~sc,de bu kellme yanlı\ o:.nrak minOcri 5('k.1indc yan lıd ı r. lo 201,15 Kırk1tı. ,dl tt Y, fhj ı 1967, so ı07 ; Ali Rıza Dıtrsunkaya, "')'m eser.

160 ÖZCA,:ıı.; MERT K IRKLARELı KITABELERI 161

An seferdir ki rib.ita konaBir kepüdaa gire birinden çıka

Halk-ı cihdna ola ibret -nümfKult-u Iiılrih:i merdan- ı abôyaRahmetü'Uahi ala men beniMLisene isna ve semanin ve ıis'a mie

982.Kitabenin yeri : Alibey Menzili Hanı 'oın balı ceph esindedi r.Kitabenin cbad ı : 48X8 i cm.Kitôbenln ncv'i : Kabartma.Kitübenin yazı nev'i : Sülüs.Kitabenin tarihi : H. 982 (1574- 1575),Kiıabe yayınlarımamışur,

Araştırma :

Beşinci kiıabenin ait olduğu Alibey Menz ili Hanı 1574- 1575 senelerin ­de ,ioşa edilmiştir. Burayı da daha önce Kadı Çeşmesini yaptırm ış olan Em inAlı Çelebi inşa ettirmiştir . Rivaye re göre Emi n Ali Çelebi XVi. asrın ikinciyarısında kad ıl ık göreviyle Kırk l areli 'de bulunmuştur. Meozil hanı olarakinşa edilmiş olan bu bina ilc ilgili kayıtlara bazı yazma eserlerde rastları­

mıştır". Yakın bir zama na kadar yolcu hanı olarak k ullanılan bina yak la­şık olarak onbeş serıeden beri sinema (İnci Sincması) olarak faaliyet göster­mektedir. Dört duvara ile: kitdbesi zamanımıza kadar gelebilmiş olan hanbinasının iç taksimatı bütünüyle de~i~ıi rilm iştir. \

6.

Güzin ve Iah r-ı eshab-ı kibar ani Hüseyin Ağ a

Ali gibi mürü\,yctkani bir merd-i şeca'atdcn

Bu hamm~m-ı laıifi devle tle eyledi abddDerünl vecd ü halaı ehli gibi pür hararetdenGiren dünyada bir kez içine ç ıkmağa meyletmez~le~er kim ab-ı paki sclscbil-i neh r-i cennetdenDemi ler nısf-ı dün)'adır dila kermdbe hakkında

Saf" I) la bütün dün)'a değer bu özgc halerdenIki alemde ver ecrler Y'~ Rab siihibU'l-hayraSafa ehline çün tathlr- i abdarı-ı nezdfetden

16 l\.i tib Çelebi, CIJrA"·,,Qmd. Toçk.pı s,aray ı M ÜJ'~ KU ıupllaneli, ReVAn KütQph~nu. 1 6~ ı . '·r. Hi b; Ranınh ıbrahim lIamdi. A,.,u rsrr, vr. 17' e . b.

Safayı kalble ta rihini ~i da' jDedi gUl gibi bu hammam- ı zib.i cl-)'i rahatden

sene 1016.Kimbenin yeri : Kadınlar hamamının güney cephesindeki kapısı üzerin-

dedir.Kitllbenin ebadı : 61 ,5 X 88,5 cm .Kitübcnin nev' i : Kabartma.Ki ıabenin tar ihi : ır. 1016 (1 607-1608).Kitabe kısmen yayınlanm ışn r'".

Araştırma :

Altıncı kiıabe. şehrin Cumhuriyet Meydanı'nda bulunan Hızırbey Ha­mamı'na aittir. Hamamın ilk i nşa kitabesl yoktur. Bu bakımdan da inşa tar ihikesin olarak bilincmemektedir, Kuvvetli bir ih timalle Hızır Beyin yaptırmış

olduğu Hızırbey Cami 'i ile beraber yaptmlmıştı r (1383-138 4).

Hızırbey Hamamı, kadınlar ve erkekler kısımlanndan ibaret şehrin cdeski ve halen tek hamamıdır. XVII. Yüzyılın şöhret yaprnış Türk seyyahı

Evli)'. Çelebi eserinde Kırklareli 'yi tanıtırken bu hamam ın letMeıinden özel­Iikle bahsctmiş ti r". Kütüphanelerimizde mevcut bi r takım yazma eserlerdede bu hamam zikredilmi ş tir!" ,

Duvar d ışyüzleri .köfeki kaplama olan hamamın kub be fener leri i~ç i li ­

ği de köfekldir. Mevcut kitab esinden anlaşılacağ : gibi Hızırbey Hamamı

1607· 1608 seneleri nde Hüseyin Ağa isminde bir hayırsever tarafından tamiretti rilmiştir. Hamam son senelerde iki defa onarı lın ıştır. tıkinde yani 1960

senesinde duvartan Ve kubbesi res tore edilmiştir, İkinci sinde yani 1964 se­nesind e ise çatısı kaldırılmak suretiyle kubbe "e tonozları meydana çıkarıl­

mı ş ve etraf duvarlannın yonıma taşları değiştirilmiştir. Hamam halen Iaa ­liyet halindedir .

17 Ali R17. Ourıunka)'a. It )"' eser. B.ahis kOftur.u li:abc kwnra ve b.u.ı re rltrindc

bAıa.b ol. rak aYDtft ~yle y&)"ın lanmıp:ır :

Günıı ve tahr nhab· ı t h blr Itibeyin AlaAll !ibi rnl!:fVt'1kani bir merdi ~atıar

Bu hamamı lütOtil devln ile eyledi abadSafıy-ı taıblt 1arih-l AYri <btDedi ıOl ttibi bu lIamamı zlba cı)i rat!ftttan 1016.

IS Evli)·. C~l~i., SI'}""'tlln4m l'. c. \' . heınbul ll l' ı. 19.19 Ib nmh ıbrahim Ilamdi, A.)m rsrr, "~fo 175 a - b.

Tarih ~rıisi. - Forma ii

162 ÖZCAS \ fF.RT

7.

Sahibü'l-ha)'r'.1t bir z5H güzjnUmdet-i ayan nıemdühü 's-s ı f üı

Ya'n l el-hôc Hasarı Ağa ki odurMekremede gı bıa -i dün)'a ve kAinA ı

Kayscriyye men . j zat-ı velininEyleyilp bu şeh re azm-i i1tiUIHalk ı muhıô c oldu ğu -ı aba görüpCüş cıdi cidi çün :-Iii ü F ırAı

E) ledi in.. bu vAIA ç eşmeyi

Hasbetenlildh ol :iii sı:mat

~f ısra'-ı bereesre-i tarihidirBarekailah çeşme-i ayn-ı h ay ô ı

1185.Kitdbcnin yeri : Çeşmenin do ğ u cephesindedir.Ki ıabcn i n ebadı : 59.5 X 80.5 cm.Kilabenin nev'i: Kabartma.Kitabenirı ıarih i : H. 1185 (1771·1772).KitAbc yayın lanm ışur'" .

.'.fERT Lcvha i

K ltAbe : nr. 1

8.

Tanıiri sene [ I I 256Aynen fibi ı ü scmm ü sel scbilaZt •

Kitôbenln yeri: VII. Kirabenin üst kısmındadır.

Kitabenin nevi : Kabartma.Killibenin tarihi : II. 1256 (1840- 184 1).Kilabc yaymlanrnarm şt ır.

Araştırma :

Yedinci kitübc ilc sekizinci kitkbe Kayyumoğ lu Çe mesi'ne aittir. Şch­

rin Eski Istanbul Caddesi'nde bulunan Kayyumoğlu Çeşmesi, aslen Kayserlllolan Hacı Hasan 'arafından yapurılmıştır, Kadı Ç eşmesi gibi tek )'üzlü olanbu meydan ceşmeslnln pıan ı hazinesiyle birlikte karedir. Köfeki kaplamaolanKayyumoğlu Ç eşrnesi yuvarlak kemerli ve üzeri heıik örıiilüdür. 1840- 1841yıllar ı nda bir onarım görmüş olan çeşmcnin suyu bugün de: almaktadı r .

10 AH Ru.:ı Duuunka" A>m eser. Bun da kitlbc'nin tı. ı ihi )antı) bir ıc'k ildc 1187 oJa·ı:.k Jihkrilınrstir.

21 Bu ~J~L Kuran-I Kerim"de Tcb1rd;c eueıe el-ttcti.ö.tnirKk mevcuttu r,KitAbe : nr. 2

Levha LI MER T MERT Levha III

.l/ERT .l/ERT Le,ha V

Kltlbe : ar. IV

I<: U.ı1 tx- : Dr. V

Levha VI MERT .\ (ERT Levha VII

ALL Bey M enzU Hanı .

Önde Aru ta.. arkada Hızırtıey Hanı.

KiU be : nr. VI

KltAbc : nr. vn