Ka Drustveno Odgovornom Arhitektonskom Obrazovanju

Copyright 2014 Institut za drutvena istraivanja u Zagrebu Institute for Social Research in ZagrebSva prava pridrana All rights reserved

279

S o

c i

o l

o g

i j

a i

p

r o

s t

o r

DOI 10.5673/sip.52.3.3UDK 378:72

Pregledni rad

Ka drutveno odgovornom arhitektonskom obrazovanju

A n a N i k e z i Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, Beograd, Srbijae-mail: [email protected]

N a t a a J a n k o v i Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, Beograd, Srbijae-mail: [email protected]

SAETAK Tradicionalni sistem visokog obrazovanja posmatra arhitekturu kao umet-niku ili pak inenjersku disciplinu, te pojednostavljuje druge aspekte njenog dis-kursa, kao to su socioloki, ekonomski ili ekoloki. Na osnovu rezultata istraivanja izvedenog na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu tokom rada na izbornom kursu Re_Birth: Novi ivot naputenih prostora, na Master akademskim studijama, ovaj rad ispituje kako, na osnovu ega i u kojoj meri izmetanje arhitektonskog obrazovanja iz strogo akademskih okvira moe da doprinese formiranju svestranog i drutveno odgo-vornog arhitekte. Uloga ovog kursa bila je da postavi konkretno mesto i zajednicu koja ga determinie kao strukturalni deo arhitektonskog mehanizma, nasuprot posmatranju konteksta kao pukog fizikog okvira, a drutvene zajednice kao oteavajue prepreke. Sumirajui metod rada, te interpretativni potencijal zadatog tematskog i prostornog okvira kroz studentske radove, istraivanje kroz diskusiju ukazuje na ulogu metode uenje na osnovu mesta u arhitektonskom obrazovanju, te na mogue naine uvr-ivanja veze izmeu konkretnog mesta, njegove lokalne zajednice i arhitekture kao profesije. U tom smislu, odgovornost arhitekture kao profesije je da formira uslove za otvaranje dijaloga izmeu potrebe da se istovremeno pobolja naslee i unapre-di lokalna zajednica. Rezultati istraivanja ukazuju na tri injenice: arhitektura kao disciplina moe se menjati kroz restruktuiranje odnosa prema oveku i redefinisanje odnosa prema kontekstu, pri emu na taj nain postaje alat koji podstie drutvenu interakciju; zatim, materijalna i senzitivna svojstva arhitekture menjaju se u odnosu na nain na koji se odreeno mesto koristi i znaenja koja nosi, formirajui na taj nain kulturni pejza koji je oblikovan kroz okvir nadrealne materijalnosti, gde su zvuk, mi-ris, svetlost i senka, dodir i psiholoki doivljaj prostora vodei elementi arhitektonske intervencije; i na kraju konkretno mesto se oblikuje kroz optimizaciju arhitektonske intervencije u odnosu na lokalno stanovnitvo i kulturne i istorijske reference.

Kljune rijei: arhitektonsko obrazovanje, drutvena odgovornost, specifinosti mesta.

Sociologija i prostor, 52 (2014) 200 (3): 279-292

280

S o

c i

o l

o g

i j

a i

p

r o

s t

o r

1. Uvod: Arhitektonsko obrazovanje

Tradicionalni sistem visokog obrazovanja posmatra arhitekturu kao umetniku ili pak inenjersku disciplinu, te pojednostavljuje druge aspekte njenog diskursa, kao to su socioloki, ekonomski ili ekoloki. Tradicionalne metode izvoenja nastave dominantno su zasnovane na usvajanju hipotetikih i apstraktnih vetina, kao i na usvajanju pojedinanih znanja. Postojei metodi uenja esto ignoriu kontek-stualne komponente sredine u kojoj arhitektura deluje. Ovakav pristup edukaciji arhitekte nije voen tumaenjima i vrednovanjima iskustava i percepcije stanovni-ka i drugih zainteresovanih korisnika konkretnog mesta, te je onemoguen razvoj vetina potrebnih za rad u realnim situacijama, gde su uslovi ogranieni, sloeni i esto kontradiktorni (Salama, 2008.). Proces obrazovanja arhitekata odvija se da-leko od realnog drutva i vremena, potreba trita, a takoe ekolokih problema, ime izostaje prilika za pripremu studenata za stvarne probleme sa kojima e se susresti u praksi i za suoavanje sa odgovornostima koje ih ekaju u odnosu na drutvo u celini.

Kako profesionalnu kompetentnost i sposobnost buduih strunjaka u praksi u ve-likoj meri odreuje edukativni proces, obrazovanje buduih arhitekata treba da, pored logike i estetike, ima i etiku dimenziju (Soria Lopez, 2006.). Cilj ove di-menzije arhitektonskog obrazovanja je da osvesti drutvene, kulturoloke, ekoloke, politike i ekonomske aspekte problema okruenja u kome e arhitekta delovati. Imajui u vidu injenicu da istraivanje i aktiviranje konkretnog prostora znai sarad-nju sa lokalnom zajednicom, ali i sa svim drugim akterima u procesu razvoja grada zainteresovanim za konkretan prostorni okvir (Mieti i Ursi, 2010.), neophodno je konstantno preplitanje akademskog i istraivakog pristupa, sa permanentnim izme-tanjem iz arhitektonskog u druge diskurse. Arhitektonska intervencija koja ignorie lokalni kontekst i zajednicu rizikuje da proizvede i povea probleme, pre nego da ih rei (Williams, 2007.). Polje drutvenih nauka pred nas stavlja potrebu za znatno irim razumevanjem sveta koji nas okruuje (Salama, 2008.) i fokusiranjem na so-cioloki diskurs, iji predmet interesovanja podrazumeva kako istraivanje uslova ivota stanovnitva unutar zajednica, tako i kakve posledice po ire okruenje ovi uslovi uzrokuju i kako posledice povratno utiu na ljude (Pui, 2009.).

Place-based uenje tei da prevazie granice akademskog uenja koje se bazira na eks-katedra predavanjima i da ga orjentie ka uenju iz ivog iskustva. U ovom istraivanju se uenje na osnovu mesta posmatra onako kako ga i David Sobel (2004.) posmatra, odnosno kao paradigma u edukaciji; kao nain razmiljanja pre nego kao novi metod uenja. To je proces u kome se koristi lokalni prostorni i drutveni kontekst kao poetna premisa za razumevanje optih koncepata (Sobel, 2004.:7). U ovom istraivanju place-based uenje nije samo motivisano eljom da se prevazie barijera izmeu konceptualnog znanja i ivljenog iskustva, ve tei da ukae na raznolikost pristupa reavanju nekog problema, te pokae svu sloenost naina na koji smo povezani sa nekim konkretnim mestom (Edelglass, 2007.). Gru-newald i Smith (Grunewald, 2003.) tvrde da ovakav nain edukacije omoguava da su studenti istovremeno i kreatori i potroai znanja gde upravo njihova pitanja i razmiljanja imaju centralnu ulogu u uenju. Dakle place-based uenje promovie

A. Nikezi, N. Jankovi: Ka drutveno odgovornom arhitektonskom obrazovanju

281

S o

c i

o l

o g

i j

a i

p

r o

s t

o r

uenje ukorenjeno u sve ono to nazivamo lokalno i uvek je povezano sa onim to zovemo stvarni svet (Smith, 2002.:589).

Na osnovu rezultata rada na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu na izbornom kursu Re_Birth: Novi ivot naputenih prostora, na Master akademskom studijama, ovaj rad ispituje kako, na osnovu ega i u kojoj meri izmetanje arhitektonskog ob-razovanja iz strogo akademskog okvira moe da doprinese formiranju svestranog i drutveno odgovornog arhitekte. Sumirajui metod rada, te interpretativni potencijal zadatog tematskog i prostornog okvira kroz studentske radove, istraivanje ukazu-je na potencijal ovog pedagokog principa da izazove rigidnost i ambivalentnost arhitektonskog obrazovanja. Takoe, posredno ukazuje na odgovornost arhitekte prema kontekstu u koji se smeta i drutvu kome slui.

2. Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet

Master akademske studije; Izborni kurs: RE_BIRTH: novi ivot naputenih prostora

U cilju podsticanja svesti studenata i posredno ire javnosti o konkretnim problemi-ma mesta sa kojima se susree profesija arhitekte, na Univerzitetu u Beogradu Ar-hitektonskom fakultetu, na prvoj godini Master akademskih studija, organizovan je izborni kurs sa idejom da se ispitaju mogunosti primene interdisciplinarnog pristu-pa u arhitektonskoj edukaciji sa akcentom na place- based metod istraivanje koje tretira stvarne probleme u realnom, drutveno-politikom i kulturno- istorijskom okviru. Tema kursa, pod nazivom RE_BIRTH: novi ivot naputenih prostora1, je afirmacija kulturno-istorijski znaajnih ali i zaputenih i degradiranih centralnih gradskih etvrti. Dakle, namera kursa je da pokae mogunosti i potencijal arhitek-tonske edukacije da kroz zadati formalni okvir ukae na vanost interdisciplinarnog pristupa, te da uini edukaciju integrativnom, istovremeno akademskom i drutveno angaovanom, usmerenom ka brizi o konkretnom mestu.

Prostorni poligon

Za prostorni poligon odabrana je etvrt Savamale u Beogradu, kao jedna od naj-starijih kulturno- istorijskih celina starog Beograda. Tokom stopedeset godina duge istorije, od ivotnog i sceninog priobalja tzv. Savskog amfiteatra, pretvorila se u za-puteno podruje koje odlikuju teretni saobraaj, skladita i zaboravljeni stari zanati. Savamala se nalazi juno od Kalemegdanske tvrave, u susedstvu Kosanievog

1 Kurs RE_BIRTH: novi ivot naputenih prostora traje jedan semestar, odnosno etrnaest radnih nedelja u nastavi i etiri nedelje za rad na terenu. Kurs vodi jedan nastavnik doc. dr Ane Nikezi i jedan koordinator Nataa Jankovi, student doktorskih studija na istom fakulte-tu. Na kursu uestvuje do tridesetidvoje studenata. U rad je uvek ukljueno od dvoje do e-tvoro strunjaka van okvira Arhitektonskog fakulteta, esto predstavnici optinskih i gradskih vlasti kao i predstavnici Urbanistikog zavoda Beograda.


282

S o

c i

o l

o g

i j

a i

p

r o

s t

o r

venca (oba istorijski zatiena podruja) i prostire se du desne obale reke Save. Iako se nalazi u zoni ueg gradskog jezgra od njega je odseena. To je deo grada koji se iz ivotnog pretvorio u naputeno mesto, iz politiki i kulturno znaajnog u marginalizovano podruje, iz formalnog u neformalno, a sada i efemeran urbani ostatak oivien gustim saobraajem, okarakterisan drutveno marginalizovanim gru-pama korisnika i stanovnika funkcionalno iskljuenim iz ivota grada.

Prilog 1: Mapa ueg centra Beograda sa pozicijom Savamale

Prva inicijativa aktiviranja ovog podruja javila se dvehiljaditih godina otvaranjem Kulturnog centra Grad, u saradnji sa Kulturnim centrom Holandije, kao prostora za razvoj alternativnih inicijativa u polju kulture. Ubrzo je ovaj prostor postao mesto okupljanja raznorodnih grupa mladih ljudi. Tokom narednih godina, otvoreno je nekoliko klubova i barova, a sa njima je i Savamala ponovo postala zanimljiva. U ovakvim situacijama razliite interesne grupe nastoje da ustanove poseban narativ ili verziju dogaaja kao sredstvo za postizanje sopstvenih ciljeva (Jacobs, 2006 u: Peri i Maruna, 2012.:66). Razliiti javni i privatni interesi prepoznali su ovaj potencijal i uoili svoju poziciju u daljem razvoju Savamale, a kroz strategije kreativnog grada (Landry, 2000.; Florida, 2005.; Cooke i Schwartz, ur., 2007.). Od 2012. godine vode-u ulogu u razvoju Savamale ima organizacija Mikser (www.mikser.rs). Posredstvom festivala kao metode delovanja u prostoru (Harcup, 2000.; Hughes, 1999.; Mules, 1993.), Mikser je uspeo da aktivira brojne prostore u okviru Savamale, od kojih su mnogi ostali trajno aktivni, inei da donedavno zapostavljena Savamala postane aktuelni epicentar drutvenog ivota mladih. Praktino istovremeno sa inicijativama Mikser festivala, pokree se i inicijativa Gete instituta koja promovie zatitu lokalne zajednice i razvoj Savamale u skladu sa njenim potrebama. Tako se u sueljavanju interesa kreativne industrije i lokalne zajednice razvija aktivan i dinamian proces u kome arhitektura moe, a i treba, da odigra kljunu ulogu.


283

S o

c i

o l

o g

i j

a i

p

r o

s t

o r

Zadatak i metod rada

Konkretni zadatak istraivanja bio je zadovoljavanje potreba, unapreenje i ople-menjivanje uslova ivota postojeeg lokalnog stanovnitva, te njihovo ukljuenje u savremene tokove ivota grada, a kroz reciklau zaboravljenih ili pak zanemarenih vrednosti koje ovaj prostor u sebi nosi. Osnovni fokus je preispitivanje alternativnih praksi, taktika i dinamike privremenih i umetnikih transformacija naputenih pro-stora (onih koji nisu ve zauzeti ili u procesu regeneracije), u kojima kolaborativna praksa zadrava prioritet, sa ciljem kreiranja performativnog katalizatora daljih inter-vencija. Ovako postavljen cilj istie holistiki pristup, u kome je edukacija arhitekte viena kao mogunost restrukturiranja kulturnih tradicija kroz razvoj analitike misli (Altomonte, 2009.), pre svega u smislu razumevanja i povezivanja razliitih graninih disciplina, zatim u smislu podsticanja potreba raznovrsne strukture aktera, i na kraju, u smislu podsticanja saradnje izmeu arhitekte i korisnika prostora. Cilj nije arhitektu-ra u onom utilitarnom smislu, ve koncepti za intervencije na granici arhitekture, koji komuniciraju sa prostorom, koji nude taktilni susret nasleene strukture i savremenih intenzivnih iskustava, doivljenih kroz interakciju naslea i oveka, a probuenih in-spirativnim kulturno, drutveno i prostorno aktivnim arhitektonskim instalacijama.

Pored nastavnika i koordinatora, u istraivanju je uestvovalo preko dvadeset stru-njaka van okvira Arhitektonskog fakulteta koji se bave afirmacijom degradiranih javnih gradskih prostora, bilo da je re o graanskih inicijativama, umetnikim prak-sama, ili pak predstavnicima optine Savski venac na ijoj teritoriji se nalazi Savamala i nadlenih iz Zavoda za zatitu spomenika kulture grada Beograda, kao tela odgo-vornog za razvoj ove ambijentalne celine. Pored strunjaka u radu je uestvovala lo-kalna zajednica, sa jedne strane i Mikser festival sa druge kao dve interesno oprene i dominantno zainteresovane strane za konkretne mogunosti razvoja Savamale (prva za ouvanje duha mesta a druga za njegovu promociju kroz kreativne industrije).

Kako arhitektonska struka podrazumeva istovremeno promiljanje i stvaranje, to je proces rada tekao paralelno kroz debate sa razliitim akterima zainteresovanim i na razliite naine ukljuenim u proces afirmacije naputenih javnih prostora grada sa jedne strane, i samostalan rad na terenu u okviru koga su studenti ispitivali prostorni potencijal lokacije, a takoe i u razgovorima sa lokalnim stanovnitvom istraivali njihove potrebe i zahteve sa druge strane. Tokom debata, koje su se odvijale na ra-zliitim mestima (od jednog naizgled naputenog dvorita Savamale, do renoviranih popularnih nonih klubova u sreditu Savamale), studenti su se upoznali i sa nai-nom rada odreenih institucija, kao npr. Zavoda za zatitu spomenika, i upoznali sa svim akterima zainteresovanim za razvoj Savamale, od Optine, preko stanovnika, starih i uplaenih i onih dentrifikovanih, do upravnog odbora lokalne zajednice, za-jednice lokalnih zanata, kao i predstavnika Mikser festivala i drugih zainteresovanih grupa potencijalnih korisnika prostora. Tokom samostalnog istraivanja Savamale studenti su u direktnom kontaktu sa lokalnim stanovnitvem u razmeri 1:1 ispitivali granice intuitivnog rada i metoda place-based uenja. Na kraju, u direktnom dija-logu i kroz kritiku interdisciplinarnog predavakog tima, sprovedenu u konkretnom prostoru i uz uee lokalne zajednice podstaknuta je refleksivna praksa i bolji uvid u znaaj crtea kao komunikatora.


284

S o

c i

o l

o g

i j

a i

p

r o

s t

o r

Poseban kvalitet bila je viestruka transparentnost procesa rada. Transparentnost procesa rada ogleda se u redovnim javnim prezentacijama sa uesnicima debata, u izlobama koje su studenti organizovali u okviru Edu zone Mikser festivala i u okviru EME3 festivala u Barseloni gde se raspravljalo o konceptima sa lokalnom za-jednicom i zainteresovanim strunjacima i javnim mnjenjem, kao i kroz internet plat-formu (blog) koju su studenti posebno napravili za ovaj kurs (http://rebirthbelgrade.blogspot.com).

Prilog 2: Rad sa studentima u okviru jedne od diskusija

Prilog 3: Studenti u okviru EduZone na Mikser festivalu

Dinamine i uvek produktivne debate sa jasno definisanim okvirom i ciljem, kao i javne diskusije postavile su pred studente niz pitanja na koje je trebalo odgovoriti. Neka od pitanja bila su: Na koji nain i pomou ega konkretan prostor i ljudi koji ga koriste, kao po-

etni impuls, utiu na proces arhitektonske kreacije? Koja je uloga arhitekte u razvoju odrive zajednice u skladu sa potrebama sa-

vremenog grada i drutva, da li on gradi, ureuje, organizuje, ili naprosto samo inicira i akcentuje prostore potencijalno podobne za dalji razvoj?

Koje pouke mogu da se izvuku iz sagledavanja konkretnog prostornog okvira i kako one mogu postati vodee u konceptualizaciji buduih prostora? Kako ljudi, sa jedne strane, i specifinosti mesta, sa druge strane, mogu biti iskorieni do svog maksimuma, a da se pri tome meusobno ne ugroze ili ponite?

Da li je fokus na inkorporiranju nasleenog i zateenog prostora kao dela arhi-tektonske kreacije, ili na posmatranju i prevoenju principa upotrebe i svojstava mesta i njegovih znaenja u mehanizam za razmiljanje o arhitekturi?

Glavno polje preispitivanja bilo je da li arhitektura moe da bude voena ljudskim iskustvom korienja prostora, da li prostor moe postati alat svoje transformacije, a stanovnitvo kroz drutvenu interakciju graditelji prostora.


285

S o

c i

o l

o g

i j

a i

p

r o

s t

o r

3. Interpretativni potencijal zadatog prostornog i metodolokog okvira

Bez obzira na prostorni obuhvat i karakter radova, mogu se jasno izdvojiti 4 temat-ska okvira koji usmeravaju reafirmaciju Savamale. To su: a) Seanje na Savamalu, b) Metafore Savamale, c) Savamala kao igralite, i d) Savamala kao drutveni pejza. U prikazanoj tabeli pokazano je po nekoliko predstavnika svake grupe, i to kroz odnos koji koncept gradi prema mestu, sa jedne i lokalnom stanovnitvu sa druge strane, kao osnovnim vrednostima Savamale.

Prilog 4: Tabela rezultata studentskih radova

Seanje na Savamalu obezbeuje okvir za ponovno otkrivanje istorije Savamale kroz afirmaciju se-anja na dogaaje i prostore kojih vie nema, a ija se materijalnost prepriava. Arhitektura je nosilac informacija o prolom, te ima ulogu vremenskog komunikatora.

Seanje na Savamalu:1) arko Stameni: Savamala timemachine,2) Tijana Ili: The memory of places,3) Natalija Ostoji: Stolen images,4) eljko Ivkovi: Lasting moments.

Odnos prema prostoru Odnos prema drutvenoj zajednici

- ukazivanje na izgu-bljene ili naglaavanje sakrivenih fragmenata prolosti; - isticanje ambijenata kao scenografije za prikaz nekadanjih slika Savamale;- poigravanje sa istorijom kroz savremene tehno-loge preklapanja virtuel-nog i realnog prostora.

- osveivanje ire javno-sti o znaaju i vrednosti-ma koje Savamala nosi;- ukazivanje na istorijski kontinuitet Savamale;- ouvanje identiteta i kulture Savamale.

Metafore Savamale neguju lokali i tradicionalni stil ivota kroz sadrinski i prostorni asambla koji ga prati. Arhitektura ima ulogu da podstakne ouvanje svakodnevnih rutina koje grade njen identitet.

Metafore Savamale:1) Bojana Bajki: Reflection as a creator of spa-ce, 2) Dunja Simovi: Cloth, 3) Miljana Radovi: Hiding_unhiding, 4) Jelena Krsmanovi: Sha-dow story of Savamala, 5) Natalija Maleevi: Text as a message, 6) Renata uri: Handprint,7) Stanislava oki: Fine lace of Savamala, 8) Ana Todosijevi: The look of Savamala.


- oivljavanje duha Sava-male kroz optiku filma, zvuka ili pak mirisa;- prepoznatljivi struk-turni elementi prostora kao ine, zarale kapije, slomljeni prozori, kafan-ski arafi, zavese, zanat-ski izlozi, stare zanatske radnje, kafanice, table i drugi dobijaju novu upotrebu i samim tim novu vrednost.

- podsetnik da lokalnostanovanitvo ima pravo da ivi svojim stilom ivota;- atmosfera pripadnosti ak i kada samo sedimo ili etamo;- poruka novim gene-racijama da ne treba zaboraviti na prethodne, da ne raskida i ne odrie se, ve da inkorporira nasleeno u nove toko-ve ivota grada.


286

S o

c i

o l

o g

i j

a i

p

r o

s t

o r

Savamala kao igralite aktivira prostor kroz direktnu interakciju oveka i okruenja, te naglaava i potencira prepoznata svojstva mesta i istie njihove granine mogunosti ukljuenja u savremene tokove ivota grada. Arhitektura ima privremeni karakter i ulogu inicijatora.

Savamala kao igralite:1) Katarina Miji: I am the place, 2) Dragana iprijanovi: Re_birth-reviving of space by re-viving people, 3) Danka Sijerkovi: Takeaway break, 4) Marija Nikevi: Bubble wrap game.


- naglaavanje prepo-znatih potencijala fizike strukture ili sadraja Savamale, stavljajui u prvi plan odnos izmeu tela i prostora;

- arhitektura postaje alatka kroz koju ovek telom istrauje prostor (parkur, trambolina, kua straha, muziki sokak).

- proces akcija-reakcija izmeu oveka i mesta;

- novi naini korienja zaboravljenih ambije-nata;

- naglaavanje potrebe da se izazovu naputeni prostori kroz utisak koji nose (biti na ivici, lutati, provlaiti se, plaiti se);

- pristupano i atraktiv-no za mlau populaciju.

Savamala kao drutveni pejza potencira reciklau (naglaavanje, oivljavanje, aktiviranje) prepo-znatih drutvenih i kulturnih obrazaca svakodnevnog ivota. Arhitektura ima ulogu organizatora naina upotrebe prostora.

Savamala kao drutveni pejza:1) Jelena Aranelovi: New root of space, 2) Milica Andri: Space inbetween, 3) Jovana Mihajlovi: Unlock the gates of Savamala, 4) Milica Simi: (a)VOIDing Savamala, 5) Marija Mladenovi: The Inside story in OUTdoor the OUTside story in INdoor, 6) Nikola Milanovi: Bubbles, 7) Tijana Bukvi: Green room.


- infrastruktura javnih prostora namenjenih interakciji razliitih dru-tvenih grupa;

- intervencija je ostvare-na uz dodavanje tek po nekog elementa u zate-ene prostore.

- drutveni pejza je optimizovan kroz urbani sadraj (marker, puto-kaz, sastajalite), kroz uspostavljanje novih prostornih logika, mrea drutvenih aktivnosti, pozajmljenih iz raznovr-snih rutina svakodnev-nog ivota Savamale.


287

S o

c i

o l

o g

i j

a i

p

r o

s t

o r

Reenja se razlikuju u pogledu dispozicije, veliine i programskog okvira, ali su ujedinjena u visokom stepenu senzualnosti prema karakteru mesta. Dok koncep-cije koje podstiu seanja Savamale kao dnevnik iznova otvaraju ve zaboravljene stranice oivljavajui zaboravljene navike, zanate i naine ivota, dotle koncepcije koje podstiu metaforu na Savamalu i igralite insistiraju na ukljuenju prepoznatih elemenata, svojstava, sadraja i programa u ivot savremenog grada. ini se da Sa-vamala kao drutveni pejza nudi najire mogunosti dugoronog, trajnog razvoja ovog dela grada, integriui naizgled suprotstavljanje specifine strukture korisnika u jedan prostorni okvir koji svojom fragmentacijom, nudi poeljan okvir za najire mogunosti preplitanja, odnosno pojavu novih drutvenih mrea. Predstavljeni pro-jekti na razliite naine pokazuju svestan pomak prema projektovanju koje govori kroz karakter i vrednosti specifinog mesta i ljude koji u njemu ive. Arhitektonska intervencija viena je kao infrastruktura i konstrukt, a ne samo gotova slika, super-poniraju se ljudi i prostor, sadraji i strukture, podrava se kako gradski ivot metro-pole, tako i lokalni ivot Savamale.

Na konceptualnom nivou, re je o specifinom oseaju prisustva dualiteta koje Sa-vamala nosi, o uspostavljanju veze nasleenog i naputenog (Seanje na Savamalu), lokalnog i globalnog (Savamala kao drutveni pejza), trajnog i efemernog (Metafore Savamale), tradicionalnog i avangardnog (Savamala kao igralite), o poistoveivanju estetike lepog i runog, o sueljavanju elitnog i socijalno marginalizovanog.

Na nivou sadraja i programa, re je o minimalnim intervencijama koje se pre svega usmeravaju ka nainima provoenja slobodnog vremena, o nainima da se svakod-nevna rutina na trenutak prekine, te da se preispitaju nametnute logike drutvenih vrednosti konzumerizma. Reenja se kreu od onih u kojima je program sveden na minimum, a prostor ogranien pogledom (Seanje na Savamalu), do onih u kojima su granice vrsto urezane, a program odreen do nivoa moguih opcija svakodnev-nih aktivnosti (Savamala kao drutveni pejza).

Na nivou reciklae ambijenata, re je o konkretnom iskustvu sueljavanja sa tradi-cijom i nainom ivota Savamale i svim njenim, u savremenom ivotu grada, mar-ginalizovanim vrednostima i kvalitetima, koje je potrebno istai, oznaiti, uskladiti, naglasiti ili pak samo negovati. Zahvaljujui istraivanju u graninim oblastima arhi-tekture, kao i radu sa konkretnim problemima predmetnog prostora, studenti nisu insistirali na slici koju intervencija nosi, ve na karakteru dogaaja koji prua. Ovo ukazuje na dublje razumevanje pravih pokretaa prostora, te uspostavlja temeljni odnos nasleene strukture, naputenih prostora, potreba zainteresovanih grupa ko-risnika i veza koje ovaj prostor treba i moe da uspostavi sa centralnom gradskom zonom, kao mesto aktivnog odmora i uslunih delatnosti.

Na nivou doivljaja prostora i znaenja koje nosi, re je o dostizanju specifinog oseaja biti u Savamaloj (Savamala kao igralite), postati deo Savamale (Metafore Savamale), dostii je i saiveti se sa njom (Savamala kao drutveni pejza).

Oporavak Savamale vien je kroz ponovno otkrivanje tradicionalnih vrednosti i na-ina da se bude u skladu sa Savamalom. Odrivost se odnosi, pre svega, na podsticaj


288

S o

c i

o l

o g

i j

a i

p

r o

s t

o r

ouvanja nasleene kulture i tradicionalnog naina ivota Savamale i rutine koje ona moe da neguje kao deo svog prostornog asamblaa. Oporavak Savamale vien je kroz alternativne naine provoenja slobodnog vremena koji su u skladu sa urbanim nainom ivota, ali iji se koreni mogu nai u prostoru Savamale.

Pristupani i atraktivni za mlau populaciju, ovi prostori omoguavaju individualni susret korisnika i prostora Savamale, te nov nain upoznavanja. Znaajni su kao podsticaj razvoja novih drutvenih grupa korisnika u skladu sa mogunostima i ka-rakterom lokalnih vrednosti i drutvenih normi.

4 . Diskusija

Gledano na nivou kursa, kroz interdisciplinarni okvir ponuenih debata i primenu place-based metode uenja kroz samostalan rad sa lokalnim stanovanitvom, stu-denti su stekli praktina znanja o prepoznavanju znaaja ruiniranih i degradiranih mesta, koja ne smeju biti zaboravljena, i o razlici izmeu onoga to je materijalizo-vani svedok minulih vremena ili procesa i pukog fizikog ostatka izgraenog okru-enja. Studenti su razumeli da se znaaj mesta ne ogleda samo u fizikoj strukturi, ve i u nematerijalnim procesima razvoja o kojima ove strukture svedoe. Imajui u vidu potencijalne metode i prostorne okvire intervencije, kao i osetljivost same lokacije, studenti su postali svesni potencijalne reakcije koju moe izazvati njihova akcija, odnosno koja je to nevidljiva granica koju ne smeju prei u procesu svog delovanja. Ona se ne tie samo fizike granice izmeu najjednostavnije podele na privatni i javni prostor, ve se tie i prava na prostor, bilo da je re o nasleenim pravilima ponaanja lokalnog stanovnitva ili o novokomponovanim pravilima koje etablirana drutvena zajednica ovog distrikta diktira osvojivi ovaj prostor. Dakle, ovde je bilo kljuno biti svestan mere intervencije i njihovih potencijalnih posledica.

Samo-refleksija je takoe znaajan aspekt rada na kursu. Iako su studenti brzo kon-cipirali svoje intervencije, u diskusijama sa lokalnim stanovnitvom i uesnicima debate koncepti su esto nailazili na neodobravanje kako zbog hermetinosti ar-hitektonskog crtea, tako i zbog istote arhitektonskog izraza koja nije bila bli-ska stvarnim akterima prostora. Pitanja i kritike koje su dolazile od stvarnih aktera Savamale, ini se, najefikasnije su ukazivale na probleme arhitektonskih zamisli i omoguile studentima da stvarno ue iz svojih greaka. Rad u realnom okruenju, uinio je da se granice izmeu ivota i edukacije zamagle, a odnos izmeu drutva i arhitekture postane porozniji.

Umesto da se bave programskih i oblikovnim aspektima arhitektonskog projektova-nja, studenti su izazvani konkretnim mestom uronili u sve pore Savamale, upoznaju-i se sa njenim ritmom, svakodnevnim aktivnostima i stilom ivota, te gradei indivi-dualni odnos prema njoj. Arhitektonske koncepcije su rezultat direktne i dinamine veze sa okruenjem, razvijene kroz proces upoznavanja, ukljuivanja, istraivanja i na kraju potencijalne transformacije. Rad na istraivanju je nauio studente da bilo koja arhitektonska koncepcija mora biti dinamina i adaptabilna, a esto i pre spon-tana i intuitivna, nego estetski proiena i oblikovno dovrena.


289

S o

c i

o l

o g

i j

a i

p

r o

s t

o r

Istraivanje konkretnog prostornog okvira, sa problemima koje namee savremeni kontekst i sadanji trenutak, stvarna saradnja sa lokalnom zajednicom, kao i razume-vanje pozicije arhitekture kao alternativne prakse, odredili su meru i opti karakter prostornih intervencija. U sumiranju rezultata istraivanja, zajedno sa studentima, dolo se do nekoliko generalnih zakljuaka koji se odnose na uvrivanje veze izmeu prostora, lokalne zajednice Savamale i arhitekture: Pre svega, uloga arhitekture je promenjena. Ako ponovo promislimo statiku

prirodu arhitekture i zamislimo nebrojana stanja izmeu materijalnog i doiv-ljajnog, uloga odgovorne arhitekture je da restruktuira odnos prema oveku, da redefinie odnos prema kontekstu i preispita njene raznolike logike. Na taj nain, arhitektura postaje alat koji podstie drutvenu interakciju;

Drugo, istraivanje konkretnog mesta i naina na koji se ono koristi i znaenja koja nosi, menja materijalna i senzitivna svojstva arhitekture. Ako preispitamo poziciju kulture kroz fuziju istorijskih referenci i savremene tehnologije, kulturni pejza moe biti oblikovan kroz okvir nadrealne materijalnosti, gde su zvuk, miris, svetlost i senka, dodir i psiholoki doivljaj prostora vodei elementi ar-hitektonske intervencije;

Na kraju, oporavak mesta vien je kroz drutvenu dimenziju. Kulturni pejza se oblikuje kroz optimizaciju arhitektonske intervencije u odnosu na lokalno stanovnitvo i prostorne imaginacije u odnosu na burnu istoriju prostora. Ako preispitamo isto funkcionalnu dimenziju programa i redefiniemo poziciju koju tipologija u arhitekturi ima, oekivanja koja imamo od arhitekture mogu da se promene, te ivot mesta moe postati generator novih intervencija.

5. Zakljuak: Drutveno odgovorno arhitektonsko obrazovanje

Prostori sa istorijskim i kulturnim karakteristikama su najugroenije teme u procesu regeneracije urbanih sredina. U isto vreme, oni su najeksplicitniji pokazatelji drama-tinih uticaja politikog i ekonomskog ivota. Prema aktuelnom procesu revitaliza-cije, u pokuaju da se zatieni prostori ukljue u tokove svakodnevnog ivota, za-kljuuje se da je privremeno korienje u snanom kritikom dijalogu sa korisnikom najpogodnije reenje. Rezultati pokazuju da male i privremene intervencije, sa pra-vim pristupom, voene sinergijom ljudi i nasleenog konteksta, donose drutveno osveenu arhitekturu koja naglaava kvalitete od kojih je prostor i nastao. Kako je teite intervencije na onome ta se takvom intervencijom moe postii, posebno je bilo znaajno da poruka bude nedvosmisleno preneta javnosti u cilju daljeg osvei-vanja o znaaju same lokacije, kao i o potencijalu obimom manjih, ali angaovanih arhitektosnkih praksi.

Danas je arhitektonsko obrazovanje u dubokoj krizi koja zahteva radikalno nove pristupe. Akademsko obrazovanje i dalje je esencijalno za razvoj buduih arhitekata. Sa druge strane, akademija sama nije u stanju da pripremi studenta za sve sloenije situacije profesionalne prakse. U ovom radu, pokazali smo da primena place-ba-sed principa kao dopunjujueg konvencionalnoj praksi arhitektonske edukacije jeste mogua u formalnim okvirima arhitektonskog obrazovanja i realno potrebna u procesu formiranja drutveno odgovornog arhitekte.


290

S o

c i

o l

o g

i j

a i

p

r o

s t

o r

Uloga ovog kursa bila je da postavi konkretno mesto i zajednicu koja ga determinie kao strukturalni deo arhitektonskog mehanizma, nasuprot posmatranju konteksta kao pukog fizikog okvira, a drutvene zajednice kao oteavajue prepreke. Gleda-jui na optem nivou, ova studija uspostavlja interdisciplinarni teorijski i integralni metodoloki okvir u dijalogu izmeu revitalizacije kulturno- istorijskih lokaliteta i zatite duha mesta, osiguravajui antropoloke vrednosti u procesu revitalizacije istorijskog naslea u kontekstu odrivog razvoja. U tom smislu, odgovornost arhi-tekture kao profesije je da formira uslove za otvaranje dijaloga izmeu potrebe da se istovremeno pobolja naslee i unapredi lokalna zajednica.

Izmetanje arhitektonskog obrazovanje iz vrstog okvira akademije i kolske ui-onice ponudilo je studentima i njihovim mentorima priliku za novim, drugaijim iskustvom. Osnovne prednosti ovakvog naina rada su neformalni okvir, ekspe-rimentalnost, improvizacija i privremenost; a pre svega integracija teorije i prakse. Dok uionica nudi kognitivni pristup, iskustveno uenje ukljuuje celokupnu linost studenta. Primenjen metod nastave promenio je krajnji rezultat i uinio ga svesnijim i odgovornijim. Zid izmeu arhitektonske edukacije i drutva postao je transparen-tniji, a izmeu intervencije i prostora porozniji.

Zakljuak je da teite u arhitektonskoj edukaciji treba izmestiti iz hipotetikog okvi-ra u realan prostor koji uzima u obzir stvarne karakteristike prostora, njegove slo-ene i esto protivrene probleme, kao i specifine zahteve zajednice koja prostor koristi. Kako bi arhitektonska edukacija postala odgovornija prema drutvu i kon-tekstu u celini, neophodno je da kurikulum bude povezan sa konkretnim mestom i ukljuen u njegov stvarni ivot. Na taj nain, mesto dobija posebno poziciju u procesu uenja, a arhitektura neku novu poziciju u razvoju grada.

Literatura

1. Altomonte, S. (2009). Environmental Education for Sustainable Architecture. Review of European Studies, 2 (1): 12-21.

2. Cooke, Ph. i Schwartz, D. (Ed.). (2007). Creative Regions: Technology, Culture and Knowledge Entrepreneurship. London: Routledge.

3. Edelglass, W. (2007). Philosophy and Place-Based Pedagogies. Source: (http://cielearn.org/wpcontent/themes/ciel/docs/Edelglass,%20Philosophy%20and%20Place- Based%20Pedagogies.pdf).

4. Florida, R. (2005). Cities and Creative Class. New York: Routledge.5. Gruenewald, D. A. (2003a). Foundations of Place: A Multidisciplinary Frame-

work for Place-Conscious Education. American Educational Research Journal, 40 (3): 619-654.

6. Gruenewald, D. A. (2003b). Best of Both Worlds: A Critical Pedagogy of Place. Educational Researcher, 32 (4): 3-12.

7. Harcup, T. (2000). Re-Image a Post-Industrial City: The Leeds St. Valentines Fair as a Civic Spectacle. City, 4 (2): 215-231.

8. Hughes, C. (1999). Urban Revitalization: The Use of Festive Strategies. Leisure Studies, 18 (2): 61-76.


291

S o

c i

o l

o g

i j

a i

p

r o

s t

o r

9. Landry, Ch. (2000). The Creative City. London: Comedia.10. Mieti, A. i Ursi, S. (2010). The Right to the City: An Example of a Strug-

gle to Preserve Urban Identity in Zagreb. Sociologija i prostor. 186 (1): 3-18.11. Mules, T. (1993). A Special Event as Part of an Urban Renewal Strategy. Festi-

val Management and Event Tourism, 1 (2): 65-67.12. Peri, A. i Maruna, M. (2012). Predstavnici drutvene akcije u procesu regen-

eracije priobalja sluaj braunfild lokacije Luka Beograd. Sociologija i prostor, 192 (1): 6188.

13. Pui, Lj. (2009). Sociologija okruenja u traenju svog akademskog i istraivakog profila. Sociologija i prostor, 183 (1): 27-42.

14. Salama, A. (2008). A Theory for Integrating Knowledge in Architectural Design Education. International Journal of Architectural Research, 2 (1): 100-131.

15. Smith, G. (2002). Place-Based Education: Learning to be Where We Are. Phi Delta Kappan, 83 (8): 584-594.

16. Sobel, D. (2004). Place-Based Education: Connecting Classrooms and Commu-nities. Great Barrington, MA: The Orion Society.

17. Soria Lopez, F. J. (2006). Architecture and Nature at the end of the 20th Century: Towards a Dialogical Approach for Sustainable Design in Architecture, in: Broadbent, G. and Brebbia, C. A. (Eds.). Eco- Architecture Harmonization Between Architecture and Nature. Southampton: WIT Press, 23-33.

18. Williams, K. (2007). Can Urban Intensification Contribute to Sustainable Cit-ies? Preuzeto sa: (http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/AP-CITY/UNPAN026009.pdf). 15.10.2012.


292

S o

c i

o l

o g

i j

a i

p

r o

s t

o r

Pregledni rad

A n a N i k e z i Faculty of Architecture, University of Belgrade, Belgrade, Serbiae-mail: [email protected]

N a t a a J a n k o v i Faculty of Architecture, University of Belgrade, Belgrade, Serbiae-mail: [email protected]

Towards Socially Responsible Architectural Education

Abstract

In higher education architecture is traditionally considered either an artistic or an engineering discipline, while its other aspects (sociological, economic or ecological) are overlooked or neglected. Based on the results of the research carried out at the Faculty of Architecture in Belgrade (Master of Architecture programme) during the elective course Re-Birth: New life of abandoned spaces, this article examines how, shifting from a strict academic framework, architectural education can contribute to the formation of expert, versatile and socially re-sponsible architects. The idea of the course was to position a specific place and its community within the structure of architectural mechanism, rather than look at it in a merely physical context where the community is an obstacle and a burden. When we sum up the working method and the interpretative potential of the subject through students works, the research discussion points to the value of the learning based on the place method in architectural education and possible ways of strengthening the connections between the place, the local community and architecture. The role of architecture is to open up space for dialogue which will help improve the heritage and advance the local community. Three facts emerge from the research. Firstly, the role of architecture can change by redefining its attitude to man and place and thus encouraging the social interaction. Secondly, the characteristics of architecture should change according to the purpose and significance of a particular place - the cultural landscape is shaped in such a way that the most striking components of architectural inter-vention are sound, smell, touch, light and shade, the psychological experience of space. And finally, architectural intervention should optimally shape a concrete place with regard to its population and cultural and historical references.

Key words: architectural education, social responsibility, specific characteristics of a place.

Documents

Ka Drustveno Odgovornom Arhitektonskom Obrazovanju