kader,Sofyalı Bâlî Efendi’nin Kazâ ve Kader Risâlesi-38s-H.ARPAGUŞ

7/31/2019 kader,Sofyal Bl Efendinin Kaz ve Kader Rislesi-38s-H.ARPAGU

1/38

M.. lhiyat Fakltesi Dergisi30 (2006/1), 51-88

Sofyal Bl Efendinin Kaz ve Kader Rislesi veAyn- Sbite Asndan nsann Sorumluluu

Dr. Hatice K. ARPAGU*

zet

Makale bnl-Arabrihleri arasnda bulunan Osmanl mellifi Sofyal Bl Efendinin Kaz ve

Kader Rislesinin tahkikli neir ve tercmesini yapt

ktan sonra meseleyi deerlendirmeyi ama-lamaktadr. Bundan tr ncelikle ayn- sbite meselesini ihds eden bnl-Arabnin konuyuele al incelenecektir. Ancak mesele olduka geni ve kapsaml olduundan yalnzca insannzgrlyle alkal olarak ayn- sbite kavram zerinde durulacaktr. Sz konusu temel bilgile-rin ardndan da ayn- sbite kavramnn kaz ve kader meselesine katks zerinde durulup de-erlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler: Sofyal Bl Efendi, Kaz ve Kader Rislesi, ayn- sbite, kaz, kader, srefelsefesi.

Abstract

This article intends to give the critical edition of treatise on al-Qada al-Qadar composed by

Sofyali Bali Efendi. In additon to this analysis of the text will be given. We will also examine IbnArabi and his invention of al-ayn al-thbita (immutable entities). However this issue is veryextensive and comprehensive, so it will be studied only al-ayan at-thabita (immutable entities)pertaining to freedom of man. After this introduction the contribution of al-ayn al-thbita(immutable entities) over the problem of destiny will be discussed and evaluated.

Key Words: Sofyali Bali Efendi, treatise on al-qada al-qadar, al-ayn al-thbita (immutable enti-ties), qada, qadar, process philosophy.

Kaz ve kader meselesi bir ynyle Allah tasavvurunu ilgilendirirken dierynyle de insan konu edinmektedir. Sz konusu nitelikler de onun neredeyse

insanla edeer tarihe sahip olmasna ve hemen tm dnce sistemlerine konuolmasna sebebiyet vermitir. Hatt bu tarih nitelik onun dinler kadar felsefeyede konu edinilmesini salam ve deiik bak alar ve yaklamlarla incelenme-sine vesile olmutur. slm dncesi de insanln ortak meselesine katkdabulunacak bak alar ve yaklamlaryla dnce tarihi iinde yerini almtr.Onun meseleye bakn, dnyaya imtihan edilmek zere gnderilmi olan insa-nn yapt fiillerde iradesini nasl ve ne kadar kulland, dier bir ifadeyle yap-tklarndan dolay sorumlu olup olmad eklinde zetlemek mmkndr.Aslnda meselenin anlalr olmas iin Allahn ilim sahibi olmas, Allahtan

baka eylerde zorunluluu gerekli klar m? Ya da bir yandan Allaha ezel ilim

* M.. lhiyat Fakltesi Kelm Anabilim Dal Aratrma Grevlisi.


2/38

52 Hatice K. Arpagu

atfedilirken dier yandan insann hr irade sahibi olduu sylenebilir mi? veAllahn ezeli ilmiyle birlikte insann zgrln telif etmek mmkn mdr?gibi akla gelen sorularn cevaplandrlmas gerekmektedir.

Bu makalede Bl Efendinin1 kaz ve kader rislesi esas alnarak meselenintemellendirilmesine gidilecektir. Bu amala ncelikle konuyla balantl olacaktarzda Allah tasavvuru ve bilgisel imkn asndan Allah-lem-insan ilikisi2zerinde durulmas kanlmazdr. Ancak almann snrlar belli olduundan buekildeki bir giriten hareket etmek makaleyi farkl boyutlara tayacaktr. Bun-dan tr bu makaleye esas olan Allahn ilmi ile insan ve lem arasnda arackonumunda bulunan ayn- sbite kavram zerinde durmak isabetli olacaktr.Nitekim Bl Efendi de vahdet-i vcd felsefesinin Osmanl corafyasndakitemsilcilerinden biri olarak bu esastan hareket etmitir. Kaz ve kader meselesiniayn- sbite kavram, yani Allahn ilmi ve insan gz nnde bulundurularakincelemitir. Bu amala meselenin temellendirilmesi, hatt daha iyi anlalmasasndan ayn- sbitenin ne olduuna aklk getirmek gerekmektedir. Ancakayn- sbitenin, kaz-kader meselesi kadar Allahn yaratmasyla da yakndanalkas bulunduunun belirtilmesi isabetli olacaktr.

Ayn- sbite kavramslm dncesinde ilk defa bnl-Arab tarafndanele alnan ve Efltunun ideler nazariyesini hatrlatan, ancak bu nazariyedendaha derin ve kompleks bir konudur.3 Ayn anlay daha sonra onun takipileri

tarafndan devam ettirilip gelitirilmitir ki Bl Efendi de onun Osmanl coraf-yasndaki rihlerinden ve takipilerinden biridir. Bundan dolay nceliklebnl-Arabnin dncesinde ayn- sbitenin ne anlama geldiini aklamakgerekmektedir. Onun dncesinde ayn- sbite Allah ile lem arasnda arackonumunda bulunduundan bir anlamda Allah-lem ve insan arasndaki iliki-nin odak noktasn oluturmaktadr. Dolaysyla onun dnce sisteminde ayn-sbite teriminin ne anlama geldiini ve yerini aklamak konunun anlalrolmasna katkda bulunacaktr. Ksa bir tanm yaplacak olursa ayn- sbiteye,Hakkn ilk tecellsi denilebilir. nk somut varlk haline gelmeden nce zhirlemdeki eyler Allahn ilh ztnda kuvve halinde bulunmaktadrlar. Bunlarvarlnn ideleri olarak Allahn kendi hakkndaki bilgisiyle ayn olan ezel

1 Bl Efendinin hayat ve eserleriyle ilgili olarak bk. Sadeddin Nzhet Ergn, Trk airleri,stanbul 1936-1945, II, 737-740; Mustafa Kara, Sofyal Bl Efendi, DA, V, 20-21.

2 Konuyla ilgili olarak bk. Hatice K. Arpagu, Allah-nsan likisinde Rahmet-Gazab, M..lhiyat Fakltesi Dergisi, 29/2 (2005), s. 41-46.

3 nk onun sisteminde Efltunun ideler nazariyesi kadar raklerin zihn varlk retisi veEaryyenin cevher ve sfatlar bir ve ayn sayan retisi ile Muteziledeki mdum anlaynn da

katk

s

bulunduu, dolay

s

yla ayn-

sbitenin btn bunlar

n garip bir kar

m

olduu d-nlmektedir. [geni bilgi iin bk. Ebl-Al Affifi, Muhyiddin bnul-Arabnin Tasavvuf Felsefesi(trc. Mehmet Da), stanbul 1998, s. 65, 68-69; Ebl-Al Afif, bnl-Arabnin SistemindeAyn- Sbite ve Muteziledeki Madmt, slm Dncesi zerine Makaleler (trc. EkremDemirli), stanbul 2000, s. 259-271].


3/38

Sofyal Bl Efendinin Kaza ve Kader Risalesi 53

bilginin muhtevasdr. Bundan dolay bunlara Allahn ztnda bulunan varlngizli halleri denilebilir. Bu haller de ilh isimler ve aralarnda var olan mmknmnasebetler eklindedir.4 te bu durum ayn- sbitenin arada bulunma vasf

olan ontolojik f

trat olduunu gstermektedir. Onlar

n varl

k kazanmas

Hakk

nilk tecellsi olduundan ve bu olay mutlak gayb leminde vuku bulduundan budurum Allahdan bakasnn nfuz edemeyecei bir srdr. Ancak onlarn insanaklnn ulaabilecei birtakm zhir veheleri bulunmaktadr. ncelikle Hakknkendini izhar etmek zorunda olduunu ve bunu hissetmesinin de ftratnn gereiolduunu ifade etmek gerekir. Bundan tr Hakk hareketsiz Tek (ahad)deil, kendisini zhar ve tafsil etmeye eilimli olan dinamik Tektir. DolaysylaO, zhiren tek olmakla birlikte btnen ve bil-kuvve kesret halindedir. Hakknkendisini izhar tecellyle olmaktadr ve ilk tecell merhalesinde O kendini rastge-

le deil de, belirli birtakm dorultularda tafsl eder. Bu tecell kanallar ilhisimlerdir, ayn- sbite de ilh simlerin tecell sretleridir. Bununla birliktebunlar ilh bilinte vuku bulduklarndan ayn- sbite de gayb leminde ezeldenberi mevcut olan gereklerdir(hakik). Hakkn ehdet lemindeki tecellsinineklini belirleyen de sz konusu gereklerdir. Dolaysyla ayn- sbite bir yandankendi varln Hakka borlu olmakla birlikte dier yandan Hakkn kendisinikevn lemde nasl izhar edeceini belirlemektedir.5 Ayn- sbite Hakk ileehdet lemi arasnda bulunduundan onun zamansal durumunun bir bakmahadis, dier bakmdan da kadm olduu sylenebilecei gibi ne kadm ne de

hadistir eklinde tanmlanmas da mmkndr. Ancak gerekte ayn- sbiteezelden beri kadmle birlikte olduundan ezelde ezel, ancak zaman iinde hadisgrnmektedir. Fakat ayn- sbite lah bilincin ya da bilginin muhtevas olmakbakmndan Hakka mukarin olduklarndan kadimdirler, ancak kadimlikleriikinci kademedendir ya da onlara dolayl olarak kadm demek daha dorudur. Buanlamdaki kdem de Hakkn kdeminden farkldr.6 Dolaysyla lem ayn-sbitenin tecellsinden ibaret olduundan ayn- sbite eyann ilh ilimdekiezel hakikatini oluturmaktadr. Bu da varlklarn mhiyetlerinin ezelden beriilh ilimde var ve hak olduklarn ortaya koymaktadr. Ayn- sbitenin varlksahasna k da zt- ilhnin hric varlk aynalarnda sz konusu aynntabiatlarnn gerektirdii ekilde zuhurunu salamasyla olmaktadr. Bu anlamylazhir lem denilen yaratlm lem, ilh ilimde sbittir ve zt- ilhde sret-ler ya da haller eklinde bulunmaktadr.7

4 Afif, a.g.e., s. 65.5 Toshihiko zutsu, bn Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar (trc. Ahmet Yksel zemre),

stanbul 1998, s. 229-232.6

a.g.e., s. 232-235.7 Ebl-Al Afif, slm Dncesi zerindeki Makaleler (trc. Ekrem Demirli), stanbul 2002, s.259, 264-65. Aslnda bu mesele olduka kapsaml olduundan zet olarak nakledilmesinde defayda mlhaza edilmektedir. Bu amala zmirli smail Hakknn konuyu ilgili aklamalarna

yer vermek isabetli olacaktr. O ayn- sbitenin Allahn ilmi ile lem arasndaki durumunu


4/38

54 Hatice K. Arpagu

Alnda bu mesele olduka geni ve kapsaml olduundan tm boyutlaryla in-celenmesi makalenin boyutlarn aacandan alt yap oluturacak mhiyetteki

yukardaki bilginin yeterli olaca dnlmektedir. Bu amala asl konumuz olan

Osmanl

dnemi rihi Bl Efendinin ayn-

sbite ve insan

n zgrlylealkal yorumuna gemek isabetli olacaktr. Ona gre ayn- sbite Allahnilminde yaratlmam mhiyet ya da hviyettir.8 Mhiyet denilmesi felsef kulla-nmn neticesidir. Varlklar da varlk olmalar asndan vcip, mmten vemmkin hallerinden birinde bulunur. Var olmas kendi ztnn gerei olanavcibul-vcd denir ki bu yalnzca Allaha has bir durumdur. Tam bunun zddkonumunda bulunan, yani yok olmas (adem) ztnn gerei olana da mmtendenilmektedir. Var olma kabiliyeti bulunmakla birlikte var olmak iin bakasnamuhta olana da mmkin denilmektedir. Mmkin de ayn- sbiteyle balantl

olduundan, hatt ayn- sbite zhirde ona feyz verdiinden bir ynyle yara-

konu edinmekte ve bu sistemde vatandan bahsetmektedir: Birincisi vahdetteki taayyn-ievvel mertebesidir ki buna un- sbite de denilmektedir. kincisi vhidiyyetteki taayyn-i snmertebesidir ki bu mertebeye de ayn- sbite ismi verilmektedir. lah ilimde sbit olanmmkinlerin hakikatleri, eynn mhiyetleridir ki bunlar da malmat ilhyyenin sretleridir.Taayyn-i hric olan nc vatan, ehdet lemindeki taayyn mertebesidir ki buna daayn- hricyye denilmektedir. Ayn- hricyye kevn sfatlar ile Hakkn zuhurundan ib-rettir. Sz konusu vatanlarn durumu ve Allah ile lem arasndaki iliki u ekildedir: Allahnisimlerinin Allahn ezel ilminde sretleri bulunmaktadr ve bu sretler zel bir taayyn ve mu-ayyen bir nispetle tecell eden ztn kendisidir, bundan tr bu sretlere ayn- sbite denil-mektedir. Bu sretler kll olunca mhiyetler ve hakkatler cz olunca da hviyetler mn-sna gelmektedir. Ayn- sbitenin iki itibar bulunmaktadr: Birinci itibara gre Allahn isimle-rinin sretleridir ki bunlar da ruhlar iin bedenler gibidir. kinci itibara gre de ayn-hricyyenin hakikatleridir ki bunlar da bedenler iin ruhlar gibidir. lah isimlerin de iki itibarvardr. Biri kesreti, dieri onunla isimlendirilen ztn vahdeti itibariyledir. Kesret isimler itibariy-le hazreti ilhyyeden feyze muhtatr. Vahdet, zt itibariyle ayn- sbite olan sretler zerinefeyz verir, bylece ilh isimlerden feyizlenen ayn- sbite de ayn- hricyye zerine feyz verir.Allahn isimleri varlklarn btndr. Allahn zt tam bir istina halinde olduundan hibireye ihtiyac yoktur, ancak Allahn isimlerinden eyaya taalluk edenleri vardr ve bundan trAllah ztyla ehad, isimleri itibariyle de kldr. Ayn- sbite gayb mnlardr ve gaybimutlakta tecell-i evvel, feyzi akdes (zt bir tecell) ile Hazret-i ilmiyyeye aksetmi tir. Bu merte-be ana rahmine ocuk dmesi gibidir ki her ne kadar onun vcd-i hricsi yoksa da rahimdesbittir. Ayn- sbite kendi nefsi itibariyle olmayan eylerdir, yani onda rahiya- sbut (varlkkokusu) yoktur, fakat onun zerine feyz-i akdes ile varlk verilmitir. Ayn- sbitenin mdumolmas kendi nefsiyleriyledir, var olmas da feyz-i akdes-i ilh sebebiyledir. Ayn- sbite feyz-imukaddes (esm bir tecell) ile harite btn ynleriyle hasl olur. Feyz-i akdes ile ayn- sbiteve istidd hasl, feyz-i mukaddes ile de harite o istiddlara gre ayn zhir olur. Buradakifeyz-i akdes terimi zt bir tecelldir, feyz-i mukaddes de esm bir tecelldir (geni bilgi iin bk.zmirli, Yeni lm-i Kelm, stanbul 1340/1343, II, 186-188).

8 bnl Arabye gre ayn- sbitenin ift mhiyetli bulunmaktadr. Onlar bir yandan Allahn

zihnindeki akledilir ideler ve kavramlard

r, dier yandan da lah Zt

n belli halleridir. Bundantr bnl-Arab mhiyet ve hviyet kavramlarn ayn- sbiteyle zde olarak kullanmakta-dr. Ona gre mhiyet aynn birinci manzarasdr ve onun bir ide ve kavram olmas demektir.Hviyet de onun ikinci manzarasdr ve zt bir hal olmas anlamna gelmektedir (geni bilgiiin bk. Affifi, Tasavvuf Felsefesi, s. 65).


5/38


tlmamtr ve bu ekildeki istidadndan tr ezeldir. Buradan da Allahnvcip, mmten ve mmkini bulunduklar hal zere bildii, yani vcibi vcip,mmtenyi mmten, mmkini de mmkin olarak bildii sonucuna varlmakta-

d

r. Ancak Allah yle bildii iin onlar vcip, mmkin ya da mmten olmam

-lar, bizzt vcip, mmkin ve mmten olduklarndan Allah onlar byle bilmitir.Bu noktada Bl Efendi Allahn ilminin malma tbi olduu eklindeki dn-ceye bavurur ve ok sk ifade ettii bu meselede kaynak olarak Kad Beyzvyigsterir. nk Allahn ilminin malma tbi olduunu sylemek otomatikolarak insann yaptklarnda zgr olduunu izah eden bir formldr. Ancakkonunun vuzha kavumas iin ncelikle Allahn kaz ve kaderinin neyetekabl ettiini belirlemek gerekmektedir. Bl Efendiye gre Allahn kazseyadaki hkmdr, kaderi de bu hkmn belli bir zamana braklmas ve o

zamanda meydana gelmesidir. Dolaysyla kader kullarn fiillerinde eksik venoksann mmkn olmad veya olmas takdir edilen bir eyin olmamas ya datam tersi olmas eklinde bir deiikliin sz konusu olmad lye verilenaddr. Allah dilediini yok eder9 yetindeki Allahn yok etmesi de yok edece-ini bilmesinden ve ilmine gre o ekilde takdir etmesinden kaynaklanmaktadr.Nitekim ehdet leminde yalnzca zhire gre deerlendirme yapan kimselernezdinde deiim olsa da, gerekte Allahn ilminde deiiklikten bahsetmekmmkn deildir, bunun yerine Onun hakknda deieceini bildiinden bildiiekliyle takdir etmektedir demek daha doru olur. Benim yanmda sz dei-

mez10 yetindeki sz de Allahn hkm anlamna gelmektedir.Bl Efendi meseleyi temellendirmek amacyla Allahn iradesinin kaderine,

kaderinin kazsna, kazsnn ilmine, ilminin malma ve bunlarn tamamnn damalma tbi olduunu ortaya koyan bir forml ileri srmektedir. Bu esasa grede malm kendi bana var olduundan etkendir, ancak malm balangtansonuna kadar deiik ekillerde varlk sahnesine karken yukardaki hallere tbiolduundan edilgendir. Bu da malmun hem etken hem de edilgen olduunu veher iki durumu birden kendinde tadn gstermektedir. Fakat burada yeri

gelmiken bir noktaya deinmekte fayda vardr, o da bu sistemdeki malm gibibirok kavramn tek bir izahnn bulunmamas, her bir kavramn deiik bakalarna gre farkl konumlarnn olmasdr. Mesel yukarda mmkin tarifedilirken iki zttan birinde bulunma ihtimalinden bahsedilmektedir. Ancak BlEfendiye gre sz konusu iki zttan birinde olma olasl akl adan yaplan birtarif olduundan ayn asndan byle bir olaslktan sz etmek mmkn deildir.Ayn asndan mmkin kendisi iin mmkin olan iki halden birinde bulunurkenbulunduu halin zddndaki dier halde olmas mmtendir. Bu da mmkinin akldelil ve ayn- sbiteye gre iki farkl tanmnn olduunu gstermektedir. Yani

9 er-Rd 13/39.10 Kaf 50/29.


6/38

56 Hatice K. Arpagu

aada daha ayrntl bir ekilde incelenecek olan bu hususa gre mmkinin ikizt ihtimali kendinde bulundurmas ve bu ihtimallerden birinde olmas mmkine

yklenen akl bir tanmdr. Ayn asndan ise mmkin sz konusu hallerden

yaln

zca birinde bulunmaktad

r.Tekrar Allahn yaratmasna dnlrse Allahn eya hakkndaki takdiri eya-

nn ayn- sbiteden Allahn ilmine verilene gredir ve Allah ayndan ilminegelene gre eyann var olmasn teklif etmektedir. Allah eyann ayn- sbite-sindeki durumuna gre takdir ettiinden var olmann sebebini sadece Allahntakdir etmesine veya yaratmasna balamak doru deildir. Bu noktada BlEfendi Allahn ayn- sbiteden hareket ettiini syleyerek insann fiilindekatks bulunduu tezini ortaya koymaktadr. nk ehdet leminden ayn-sbiteye yansyandan hareketle Allah sz konusu eyi yaratm ve irade etmitir.Eer insanlar kendilerini cebir altnda ya da zulmedilmi hissediyorlarsa szkonusu cebir ya da zulm Allahtan deil insanlarn kendilerinden kaynaklan-maktadr. Allah insanlara zulmetmez, fakat insanlar ayn- sbitelerinden Al-lahn ilmine verdikleri eylerde kendi kendilerine zulmetmektedirler.11 Bundanbaka insann yaptklarndan dolay sevap ya da cezaya arptrlmas da insannfiillerinde hr iradesiyle hareket ettiklerini gstermektedir. Yani kul kendihakknda hkmedilen eyi yapmakla birlikte bunu cebir ve zorlamayla deil dekendi iradesini kullanarak yapmakta ve bunlarn karlnda mkfat veya cezay

hak etmektedir. Dolay

s

yla Allah

n eyaya hkmetmesi, oluan fiilde insaniradesinin herhangi bir balants olmad anlamna gelmemektedir. BilakisAllah eyaya hkmederken cebr olmadndan kulun ihtiyarna da rol vermek-tedir. Bu da iradenin insann asl niteliklerinden olduunu ortaya koyma yanndaAllahn hkmnde kulun cz iradesinin de rol bulunduunu gstermektedir.Bu esas desteklemek zere Bl Efendi ayn- sbitenin Allahn isim ve sfatla-rnn tecellgh olduunu ifade ettikten sonra insann da Allahn tecellsinemazhar olabilmesi iin kabiliyeti nispetinde Onun tecellsini mmkn klacakbaz nitelikler tamas gerektii zerinde durmaktadr. Allahn tecellsine imkn

verecek vasf da insann irade sahibi bir varlk olmasdr. Fakat burada bir hususaaklk gerekmekte fayda vardr. O da meseleler ortaya konurken fasid daireiinde ancak olduka ustalkl mantk karmlarla sunulmasdr. Bu tespitimizianlalr klmak iin yle bir rnekten hareket etmek isabetli olacaktr: ayn-sbite Allahn ilim ve sfatlarnn tecellghdr. Dolaysyla ayn- sbitenin ilimve sfatlar karsndaki konumu edilgendir. Dier taraftan ayn- sbite hricleme yansmakta ve etken konumuna gemektedir. Bu adan hric lemininsan da dahil olmak zere kabiliyetlerine gre baz niteliklere sahip olmasgerekmektedir. Ancak insann kendi fiilinde iradesini kulland sylenirken

ayn- sbitede olanlarn da insann kendi iradesiyle olutuu ve insann bunlar

11 en-Nahl 16/118; ayrca bk. l-i mrn 3/117.


7/38


Allahn ilmine verdii ifade edilmektedir. Dier taraftan ayn- sbitenin Al-lahn isim ve sfatlar karsnda edilgen ehdet lemi karsnda da etkenkonumunda olduunu burada tekrar hatrlamak gerekmektedir. Yani insan

mmin ya da kfir olma durumunu tercih ettiinden mi ayn-

sbitede mminya da kfirdir, yoksa ayn- sbitede mmin veya kfir olduundan m bu dn-yada mmin veya kfirdir? eklindeki bir sorunun bu sistemde cevaplandrlmasmmkn deildir. nk mmin yada kfir olmann balang noktas bellideildir. Buna insan demek mmkn olduu gibi ayn- sbite demek de mm-kndr.

Bl Efendi bahsi geen noktay detaylandrmak amacyla Allahtan insanlaragelen emrin iki farkl eklinin bulunduuna dikkati ekmektedir. rad emirolmas gerekli olduundan aksi, yani olmama ihtimali bulunmayan emirdir,bundan tr insan iradesi bu emir karsnda itaat etmek durumundadr. Tekl-f emir ise var olma zorunluluu bulunmadndan olma ya da olmama eklinde-ki iki farkl potansiyeli kendinde barndran emirdir. Bunlardan irad emir mec-buriyeti ifade ettiinden bu emir karsnda insan zorunludur. Nitekim Allah bireyin olmasn isteyince ol der, o da olur12 mealindeki yet hem emrin hem deinsann itaat etme gerekliliini aklamaktadr. Yani Allah bir eyin olmasnisteyince istedii ey, cevher de araz da olsa, bu emre itaat eder ve sz konusueyin olmamasndan bahsedilemez. Bl Efendi bu emre zt, teklf emre de

peygamberler vas

tas

yla insana ulat

ndan vas

tal

emir denileceini ifadeetmektedir. Bunlardan yalnzca teklf emir karsnda insan iradesi muhayyerdir.Mesel namaz klnz emrinde namaz klma ya da klmama ihtimallerinin herikisi de mmkn olduundan insan namaz klmakla sorumlu tutulmutur. Buekildeki emri yerine getiren kimse de itaat ettiinden mkfat alarak cennetegider, uymayan kimse de isyankr olduundan cehenneme gider.

ki farkl bak asna gre durumu deien mmkine tekrar dnlrsemmkin, akl delil asndan iki zttan birinde olabilme ihtimalindeyken ayn-sbitesinde ise iki zttan yalnzca birinde bulunmaktadr. Bu taraflardan hangi-sinde olaca bilindiinden ayn- sbitede de o ekilde bulunmaktadr, diertarafta olmas ise mmtendir. Allah da onu bulunduu hal zere bilir, ancakAllah bildiinden dolay o, mmkin olmu deildir. Mmkinin bulunduu halintam aksi tarafta olmasnn imknszl da, bulunduu tarafta olmasnn birsonucu deildir ve aslnda dier taraf da bulunduu taraf gibi onun hakkndammkindir. Fakat iki halden birinde olmas bulunduu halin de onun hakkndavcip olmasn gerektirmemektedir. Yani dier tarafta olmasnn imknszlbulunduu tarafta olmasn zorunlu klmamaktadr. nk bulunduu tarafta

olmas

onun hakk

nda vcip olsayd

, Allah da onu vcip olarak bilir ve varolmas vcip olurdu. Ancak burada bahsi geen mmkin tanmn hatrlamakta

12 Yasn 36/82.


8/38

58 Hatice K. Arpagu

fayda vardr ki o da mmkinin iki zdd kendinde toplamasdr. te normaldemmkin iki zdd kendinde topladndan aksini ileri srmek bir tarafn onunhakknda vcip olmas, dier ihtimal tarafn da olmamas demektir. Bu da bu

taraf

n var olmamas

durumundan hareketle Allah

n ilminin gereiyle ameletmedii ya da Allahn mmkinin iki tarafn da eit olarak hak eden kimseyehakkn vermedii sonucuna varmamz salamaktadr. nk iki taraftan biriniterketmek hak sahibine hakkn vermemek demektir. Allah bu tr eylerdenmnezzeh olduundan Onun hakknda byle bir eyin dnlmesi dorudeildir. Burada yeri gelmiken bir noktay daha izah etmekte fayda vardr:Mmkinin bulunduu halin dnda bulunmasnn mmtenliinden sz edildiihalde bulunduu halin vcubiyetinden bahsedilememektedir. Bu da sistemde oksk grlen yaklamlardan biridir. Akl delil ve akl izahlarda mantk karmlar

kendi seyrinde giderken aynla ilgili konularda durum birden deimektedir.nk aynn devreye girdii meselelerde akl karmlarn ne kadar ve naslkullanlaca noktas net olmadndan ou zaman sbjektif esaslara bavurul-duu grlmektedir.13

Ksa izahtan sonra Bl Efendinin, iki farkl bak asna gre deiebilecekmmkinle ilgili rnek zerinden hareket eden aklamalarna dnmek isabetliolacaktr: iki zdd kendinde toplayan mmkinin bulunduu halin aksinde olmasayn- sbite asndan imknsz olduu halde aklen mmkindir. Mesel Eb Cehil

ya da Eb Lehebin varl

k maddelerini tekil eden ayn-

sbitelerinde man

nzdd olan kfr zere bulunduklarndan onlarn man etmeleri eklindeki tam aksiynde bulunmalar mmtendir. Allahn ilminin malmuna tbi olduu kabuledildii srece bu duruma Allahn ilmi, kazs, kaderi veya iradesi denebilir kibunlarn her biri dorudur. Onlar iin kfr gibi man da mmkin olsayd Allahonlar iin zarar veren kfr deil de fayda veren man takdir ederdi. Yani EbCehil kendisine fayda veren man gibi zarar veren kfr tercih ettiinden dolayAllah onun hakknda kfr takdir etmitir. Allah onlarn man etmelerininaslnda mmten olmakla birlikte akl nezdinde mmkin olduunu bilmektedir.

Bundan tr onlarn man etmeyecei bilindii halde yine de onlardan manetmeleri istenmitir. Bu da insann insan olma asndan kfr gibi man etmeyekapasitesi bulunduunu ve man teklifini hak ettiini gstermektedir. Bl Efendibu hususu desteklemek amacyla ulemadan bir ksmnn yle bir aklamada

13 Aslnda bu sistemde mmkinin yeri olmamakla birlikte olduka uzun izahlarla var olduuanlatlmaya allmtr. Fakat aklamalar takip edildiinde vuzha kavuacak bir malumataulamak mmkn deildir. Nitekim bu tezimizi Affnin konuyla ilgili yorumlar dorulamakta-dr. O, aslnda bnl-Arab sisteminde mmkinin yeri bulunmadn, varlklarn vcibl-vcd

ve dem eklinde iki halde olduklar

n

ifade etmektedir. yn-

sbite mmkin kategorisindeolmakla birlikte yukardaki izahlarda grld zere mmkinin onun sisteminde mmkin ola-rak yeri yoktur. Mmkin de zorunludur. Ancak onun zorunluluu vcibl-vcd bil-gayr, yanibir bakas sebebiyle zorunlu olmak eklindedir (geni bilgi iin bk. Affifi, Tasavvuf Felsefesi, s.34-35).


9/38


bulunduunu sylemektedir: kuldan sadr olan eylerin aksinin ayn- sbiteasndan mmten olduu anlalmaktadr. nk insandan sadr olan eylerinaynda tam aksinin bulunduunu sylemek Allahn sfatlarnn deitiini

sylemekle ayn

anlama gelmektir. Buradan da bu dnyada bizim yapt

m

z

ntam aksi istikamettekilerin ayn- sbite asndan imknsz, mmkin gibi grneneylerin de aslnda vcip olduu sonucuna varlmaktadr. Her ne kadar biz buhalin vcip olduunu ifade etsek de Bl Efendi mmkinin aynda vcip olduu-nun sylenemeyecei, bunun yerine bulunduu halin dnda olmasnn imknsz-lndan bahsedilebileceini ifade etmektedir. Bl Efendinin baka bir rislesin-de konuyu vuzha kavuturacak tarzdaki aklamasn burada zikretmek faydalolacaktr: Allah ademoullarna ben sizin rabbiniz deil miyim diye sorduundaonlarn da evet diye cevap vermeleri srasnda Allah, insanlar kendine ahit

tutmutur.14

te Bl Efendi ruhlar lemindeki bu sahne ve oluumu, insaniradesinin kullanlmasnn delili olarak almaktadr. nk insanolu kendiiradesiyle Allahn sorusuna cevap vererek ehdette bulunduundan bu konudaAllahn insan zerinde herhangi bir zorlamasndan bahsetmek doru deildir.Yani ben sizin rabbiniz deil miyim diye sorunca onlarn evet ahidiz diye cevapvermeleri iradelerini kullandklarn ve muhayyer olduklarn, hatt fiillerindeAllahn herhangi bir cebrinin bulunmadn gstermektedir.15

Konuyu daha anlalr klmak amacyla Bl Efendinin aklamalarn takip

etmeye devam etmek isabetli olacakt

r. Bu noktada kudret s

fat

n

n nas

ll

ndanve hangi artlarda devreye girdiinden bahsetmek gerekmektedir. Bir eyinkudret sahibi olabilmesi iin o eyin baka bir eyi yapabilme gcne sahip olmasve o eyi var edecek tm dayanaklara g yetirmesi gerekmektedir. Bu adaninsan iradesine bakldnda onun, var olmas takdir edilen eyi realitede olmasada akl nezdinde tercih ettii kabul edilmektedir. Eb Leheb ayn- sbitesi asn-dan man edecek vsatte olmadndan teklf emirle mana davet edilince kfrsemi ve hayatn bu ekilde devam ettirmitir. Bu durum Allahn ilmi ve kulunfiili asndan incelendiinde Allahn Eb Lehebin durumunu ayn- sbitesinden

rendii ve onun hakknda kfr hkmn verdii, Eb Lehebin ise Allahnilmi muvacehesinde hareket ettii grlr. nk kaz ve kader kulun fiilininolumasnda etkileri olan kavramlardr. Bl Efendi bu amala Ehl-i snnetulemasndan olan ve Allahn ilminin malma tbi olduunu kabul eden KadBeyzvden nakilde bulunmaktadr. Kad Beyzv de kulun fiilini Allahn ilmi vekazsna balam ve Onlarn ou inanmamaktadrlar16 mealindeki yetintefsirinde inanmayanlarn inanmamasnn Allahn ilim ve kazsndan kaynak-landn sylemektedir.17 Allahn ilim ve kazsyla balantl bir dier kavram da

14 el-Arf 7/172.15 Bl Efendi, Tefsr Aytil-muhtelife, Sleymaniye Darlmesnevi, 55/8, vr. 8a-9a.16 e-uar 26/8.17 el-Beyzv, Tefsrl-Beyzv, (el-Mektebet-amile, isdars-sn), cz, IV, s. 411.


10/38

60 Hatice K. Arpagu

Allahn iradesidir ki onun da kulun fiiliyle balants vardr. Nitekim KadBeyzv onlara yetlerin tamam gelse de18 onlar inanmazlar yetini de inanma-

yanlarn inanmamalarn Allahn iradesiyle alkal asl sebebin bulunmamas

olarak yorumlam

t

r.19

Bali Efendi burada Kad

Beyzvnin man iin asl sebep-ten bahsetmesinin man iin baka sebepler bulunabilme ihtimalini ortaya koy-duu kanaatindedir. nk man iin gerekli olan Allahn ilim, irade ve kazsgibi asl sebeplerin yannda kulun iradesi gibi tal sebepler de vardr. O da-

yukarda bahsedildii zere- Allahn ilim ve kazsnn fiilin oluumu srasndainsan iradesini dikkate almasdr.

Bl Efendi Allahn ilmi ve kulun iradesi asndan fiilin oluumunu yukardabahsedilen esaslar erevesinde olduunu ortaya koyduktan sonra gnahlarkarsnda insann ne tr bir yol takip edeceiyle alkal izahlarda da bulunmak-tadr. Bu da meselenin teorik ynnn pratikte nasl olduu ve pratie nasl

yansyacayla ilgilidir. Bu amala teoriyi tekrar hatrlamak istersek bunun da:Ayn- sbitesinde mmin olan kimsenin bu ekilde devam edecei, dnyadakikfr ve isyann ona zarar vermeyecei; ayn- sbitesinde kfir olann da buekilde kfr zere devam edecei, ona da mann fayda vermeyecei eklindeolduu grlmektedir. Ancak bata man ve kfr yannda Allahn insanaverdii her ey insann kendinden kaynaklanmaktadr, aksi yani insandan olma-

yan eyleri Allahn insana vermesi mmkn deildir. te insan bu gibi houna

gitmeyen eylerle kar

lat

nda kaderin s

rr

n

biliyorsa, teklf emre muhalefetettiinden dolay yapt eyi Allahn kaz ve kaderine atfetmeyip nefsini kna-maldr. Bl Efendi meseleyi daha anlalr klmak amacyla Hz. demin ilkgnahndan hareketle ele almaktadr. dem aleyhisselm iledii gnahtandolay yeryzne indirildiinde kaderin srrn vakf olduundan rabbimiz ken-dimize zulmettik20 diyerek nefsini knamtr. nk o, olanlarn ayn- sbitedenalnp bana getirildiinin farkndadr. Ayn olayda blis ise kendisinin ilediignahn farknda olduu halde durumdan kendini soyutlamak istemitir. Buamala nefsini tezkiye etmek zere durumu Allahn kaz ve kaderine havale

ederken hem kendine hem de Allaha kar yalan sylemitir. Allaha kar yalansylemesi iledii gnahn aslnn (z) ayn- sbitesinde olmasndan kaynaklan-maktadr. Bu davranyla o, Cebriye mezhebini ihds eden ilk varlk olmutur.Her ne kadar Allahn eya hakknda hkm, ayn- sbite dndaki halleridikkate alyor gibi grnse de aslnda ayn- sbiteye gredir. nk Allah ademhalindeyken insann ayn- sbitesini ve oradaki mmkin ve mmten hallerintamamn bilir ve kiinin oradaki durum ve haline gre onun hakknda kfr yada mana hkmeder. Dolaysyla kii gnah ilediinde nefsini knamak yerineAllahn kazsndan dolay byle yaptm derse hem eytana uymu, hem de

18 Ynus 10 97.19 el-Beyzv, Tefsrl-Beyzv, cz, III, s. 59.20 el-Arf 7/23.


11/38


Allaha iftirada bulunmu olur. Aslnda kiinin yaptnda kaznn etkisi olsa dakaz ayna tbi olmaktadr. Dolaysyla dem ve Havvnn isyanlar da gerek birisyan olmadndan Allah katnda gerekli bir hikmettir. nk onlarn isyanlar

ve yeryzne inmeleri ben yeryznde bir halife yarataca

m21

eklindekiAllahn vadini gerekletirmektedir. Yani onlarn yeryzne inmelerinde ceza-landrmadan ziyde onlardan nesillerin tremesi eklinde bir keramet vardr.demin cezalandrlmas yalnzca yeryzne indirilirken tek bir zamirle blislebirlikte ayn kategoride yer almasdr. eytann isyan ise gerek ve kendisiylebirlikte devam eden bir isyan olduundan cezalandrlmas ve cennetten indiril-mesi de gerek bir cezalandrmadr.

te btn bunlardan tr Allahn yasakladeyler bizden sadr olunca Al-lah hakkmzda byle hkmedip takdir ettiinden bu ekilde davranmak zorun-daydk diyerek Allahn kaz ve kaderini ne srmek doru deildir. Kendinizitemize karmayn22 yeti yannda Yusufun (a.s.) dilinden ben nefsimi temizekarmam, nk nefis daima ktl emredicidir23 mealindeki yet ile Hz.dem ve Havvnn Rabbimiz biz kendimize zulmettik24 eklindeki beyanlar,gnah karsnda uygulanacak tutum hakknda bilgi vermektedir. Mbahlaragelince, bu konudaki tutum yasaklardan tamamen farkl olmaldr. Bu tr husus-larda insan yaptnn kendinden deil de Allahn kaz ve kaderinden olduunudnp kendini olaydan soyutlamaldr. Gnahlarn aksine bu konularda byle

bir davran

modeli gelitirildiinde Allaha kar

yalan itham

nda bulunulmam

olur.

Gnah ya da sevab karsnda yukardaki davranlar ngrlrken insannkendi dndaki kimselerle alkal davranlarna gelince: mslman bir kimsedengnah sadr olunca gnah sahibi Allahn kaz ve kaderinden dolay mazurgrlr ve onun iin Allahtan istifarda bulunulur. Bunun hikmeti gnahn af

ya da cezalandrma ihtimalinden kaynaklanmaktadr. Yani gnah afla sonula-nabilecei gibi cezalandrmayla da sonulanabilir. Affedilecek gnaha gelince,dem aleyhisselmn yasak meyveden yemesi bu eit gnaha girmektedir. Bylebir gnah ileyen kimse gnah iliyor gibi grnse de yapt mutlak hayrdr.Yani insan neslinin devam iin dem aleyhisselmn yasak meyveden yemesigerekmektedir. Cezalandrlacak gnaha gelince bu eit gnah, teklf emretekabl ettiinden meseleyi bilen asndan sz konusu kimsenin knanmasgerekir. Ancak insanlar gnahn hangi tr olduunu ayrt edebilme gcne sahipolmadklarndan ve gnahn birinci eidine tekabl etme ihtimali bulunduun-dan bakasnn gnahyla uramak ve knamak doru bulunmam, hatt yasak-

21 el-Bakara 2/30.22 en-Necm 53/32.23 Ysuf 12/53.24 el-Arf 7/23.


12/38

62 Hatice K. Arpagu

lanmtr. Nitekim Ms ile demin tartmalar rneinde Mus aleyhisselmdem hakknda knama amal delil ileri srmek isterken sz konusu knama vedeliller kendi aleyhine dnmtr. Bu da Hz. demin gnah ilemekle birlikte

k

namay

hak etmemesinden ve insanl

n hikmetine olacak bir ey yapmas

ndankaynaklanmaktadr. Dolaysyla kii bakasnn gnahyla uramak yerine kendi-siyle megul olmal ve iledii gnahlardan tr -Hz. dem rneinde olduuzere- Rabbimiz kendimize zulmettik diyerek kendini knamaldr.

Deerlendirme ve Sonu

Mellif Bl Efendinin kaz ve kader meselelerinde Ear kelm sistemineyakn olduu sylenebilir. Kendi sistemi iinde ulat neticeleri desteklemek

zere Kad

Beyzvye mracaat etmesi ile kaz ve kader kavramlar

n

n tan

mla-mas da bu tezi dorulamaktadr. nk Ear kelmclarnn byk ounluuMatridlerin yaptklar tanmlar tersine evirerek kazya kader, kadere de kazanlamn vermilerdir. Normalde kader kelimesi szlkte gc yetmek, planla-mak, lyle yapmak, bir eyin eklini ve niteliini belirlemek, kymetini bilmek,rzkn daraltmak, terim anlam itibariyle de Allahn btn nesne ve olaylarezel ilmiyle bilip belirlemesi mnsna gelmektedir. Kaz ise szlk itibariylehkmetmek, muhkem ve salam yapmak, emretmek, yerine getirmek terimitibariyle de Allahn nesne ve olaylara ilikin ezel plann gerekletirmesi

anlamna gelmektedir. Ear kelmclar ise kazy Allahn ezel hkm, btnnesne ve olaylarn levh-i mahfuzda veya kll aklda topluca var olmas, kaderide btn nesne ve olaylarn kazya uygun olarak yaratlmas ve d lemdegereklik kazanmas anlamn vermilerdir.25

bnl-Arab ve onun takipilerinden Bl Efendi ayn- sbite teorisiyle kazve kader meselesini temellendirmeye alrken her ne kadar Cebriyyeyi eletirsede ulalan sonuta cebr anlaya yaklat gzlenmektedir. Bu amala ksacaCebriyyenin ne kan telakkilerinden hareketle konuya bakmak isabetli olacak-

t

r. Cebriyye insan iradesini hie saymak sretiyle Allah

n ilim ve iradesini esasalan bir sistem olarak slm dncesinde yerini alm fikr bir akmdr. Ancakksaca zetlediimiz bu husus, Cebriyyenin tek ve deimez zellii deildir.Baka bir ifadeyle Cebriyyenin ar ve mutedil grlere sahip olanlar bulundu-u gibi dnce tarihi iinde deiik ekillerde temsil edilenleri de vardr. Meselbaz dnrler Earyyenin ve vahdet-i vcdu kaz ve kader anlaynnmutavasst Cebriyye iinde yer alacan kabul etmektedirler.26 DolaysylaCebriyyenin klasik anlamdaki ar izgide bulunanlar ok uzun sre asl halle-riyle hayatiyetlerini devam ettiremediklerinden deiik akm ve fikirler iinde -

tab ki farkl grnmlerde- yaamlardr. te ayn- sbiteyle balantl kader25 Geni bilgi iin bk. Y. evki Yavuz, Kader, DA, XXIV, 58.26 Konuyla ilgili daha geni bilgi iin bk. rfan Abdlhamit, Cebriyye, DA, VII, 205-208.


13/38


anlaynn da Cebriyye dairesinde mtlaa edilme ihtimali bulunmakla birliktemeselenin bu sistemi belli bir yere ait klmak olmadnn altn izmek gerek-mektedir. Yukarda genie izah edildii zere ayn- sbite kavramnda her ne

kadar insana zgrlk tan

n

yor gibi grnse de beraberinde cebr bir anlay

n daolageldiini vurgulamak gerekmektedir. Bu amala Bl Efendinin aklamala-rndan hareket edip Eb Cehil ve Eb Leheb rneklerine tekrar dnmek faydalolacaktr. Bu iki ismin tercih edilmesi de onlarn ayn- sbitede kfr zereolmalarndan kaynaklanmaktadr. Bunlarn man deil de kfr dairesine girme-leri, bu konuda kendi iradelerini kullanmalar Arf sresinde iaret edilenAllahn ben sizin Rabbiniz deil miydim27 sorusuna verdikleri karlkta yat-maktadr. Yani Eb Cehil ve Eb Leheb daha balangta kendi iradeleriyle kfrtercih ettiklerinden ayn- sbitelerinde kfr zere bulunmaktadrlar. Ancak

Bl Efendi bu durumu vuzha kavuturmak amacyla teklf emir ve irad emirasndan da olaya bakmakta ve durumun iki farkl sonucu olacana iaretetmektedir. Bununla birlikte farkl bak alar meseleyi vuzha kavuturmaktanziyde baka mecralara ve dolaysyla yeni amazlara srklemektedir. nkBl Efendinin bu kimselerin kfir olmalar eer irad emirden kaynaklanmsabunlarn kfrlerinden dolay knanmayacaklarna iaret etmesi, pratik hayattadier insanlara kar bakta baz ahlk erdemler kazandrm olsa da, meseleninzmne ynelik bir alm salamamaktadr. rad emirde kulun iradesindenbahsetmek mmkn deildir. Kfr-man, hidyet-dallet gibi hususlarn ise irad

mi, yoksa teklfi emre mi tekabl ettii meselesinin de ak olmamas kfr, mangibi nemli noktalar yorumsuz brakmaktadr. Her ne kadar cebirden saknmakamacyla ayn- sbitesinde kfr zerinde olduklarndan Allah da onlarn kfirolacaklarn bildii sylenmi olsa da kulun iradesinin nasl ve ne kadar kulland-nn bu sistemde belli bir aklamasn bulmak mmkn deildir. Dolaysylagelinen noktada Eb Cehil ile Eb Lehebin gndelik hayatlarn konu edinmedi-i gibi yaptklarndan ne kadar ve nasl sorumlu olduklaryla da ilgilenmemekte-dir. Sz konusu rneklerden hareketle kiinin gndelik hayatna yansyacakherhangi bir dzenlemeden bahsetmek mmkn olmadndan kiinin kfirolmas ile man sahibi olmas arasnda esasl bir ayrma gitmek mmkn deildir.Balangta kii tercihini hangi ynde yaptysa dnyada da ona gre yaamakta-dr. Netice itibariyle bu sistemdeki gidiat yle zetlenebilir; ayn- sbite buekilde olduundan ben byle yaparm, ben byle yaptmdan ayn- sbite dekfr ya da man zere olmaktaym, ayn- sbiteden Allahn ilmine gidene greAllah benim hakkmda hkmeder ve ben bir fiil ilerken Allahn ilmine greamel ederim. Ancak bu tarz yaklam insana zgrlk alan tanyor gibi grnsede sz konusu izahlar sistemin fasid daire iinde ilediini ortaya koymaktadr.

Eb Leheb veya Eb Cehil rneklerinden hareket edilecek olunursa onlar kenditercihleriyle kfr benimsediklerinden ayn- sbitelerinde kfr zerinde

27 el-Arf 7/23.


14/38

64 Hatice K. Arpagu

bulunurlar, bundan dolay onlarn ayn- sbitede man zere bulunmalarimknszdr. Ayn- sbitelerindeki kfr hali Allahn ilmine bu ekilde yansd-ndan Allahda onlarn kfrne hkmetmi, onlar da Allahn ilmi muvacehe-

sinde amel etmilerdir. nk Allah

n ilmi malma tbidir. Ancak bu muvace-hede hareket edilirken gndelik hayatn boluu da teklf emirle telafi edilmeyeallmtr. Namaz, oru gibi hususlar teklf emir dairesine girmektedir, kiiPeygamber tarafndan getirilen bu tr eyleri yapmak durumundadr. Teklf emirile irad emir her ne kadar birbirinden ayrlm gibi grnse de Bl Efendinin Hz.demin yasak meyveden yemeyle ilgili yaklamnda mesele tekrar sbjektifzemine kaymaktadr. Bu rnek insann iledii gnahlarn hem irad hem deteklf emre tekabl edebilme ihtimalini gndeme getirdiinden meseleninbilinmezlik boyutu n plana kmaktadr. Bu da yaam alanndaki bilinmezlikler

karsnda insann sorumluluundan bahsetmenin imknsz olduunu ortayakoymaktadr. zellikle man-kfr, hidyet-dallet gibi hayat nemi bulunanmeselelerin irad mi, yoksa teklf mi olduunun netletirilmemesi yaarkenkiinin yapacaklaryla ilgili dzenlemeleri gereksiz klmaktadr. Her ne kadarvarlan nokta sistemin doal bir sonucu olsa da- Kur'n- Kerm ve hadislerdekfr gibi mahzurlar ok ak ve net bir ekilde ortaya konmu bir hususun bu

yaklam sonucunda objektif zeminden sbjektif bir alana kayd grlmektedir.

Nitekim bnl-Arabnin dnce sistemine ayn disiplin iinden bu nokta-

larda benzer eletirilerin yap

ld

da grlmektedir. Bu ah

slar

n ba

nda da Affgelmektedir. Aff bu teoride insann ahlk anlamda fail-i muhtar olmadnaiaret etmektedir. Her ne kadar insann fiilleri dorudan doruya insandan ksave bu fiilleri insan kendi istidad ve bu istidad idare eden kanunlarla belirlese debu kanunlar Allahn bile deitirmeyecei sbit ve deimez kanunlar olaraksunulmutur. Afffi bu anlamdaki eletirileriyle deimez esaslarn ahlk anlamdainsann faili muhtar olmasn engelledii kanaatindedir. Ancak bu teoriyle geli-nen noktay, insan fiillerinin hric bir fail tarafndan belirlendiine inanan klasikcebr anlayla ayn dorultuda deerlendirmek de doru deildir. Bununla

birlikte Cebriyeden kurtarmak iin sisteme yaplan ekleme ve deiik bakalar, yine de insann seme hrriyetini insana verebilmi deildir. nk busistemde insana verilen irade hrriyetinden ziyde insana sadece bir yol ald-ndan bahsetmek daha doru grnmektedir. Aslnda kiinin semesi gerekenbu yol da insandaki zorunlu kanunlar tarafndan belirlenmitir. Bu sonucudesteklemek zere Aff, bnl-Arabye gre insann Allahn yaplmasn arzuettii eyi yerine getirmek ve seilmesi mmkn olan yollardan Allahn diledii-ni semek zere yaratld kanaatindedir. Bu da insann ahlk adan sorumlubir varlk olduunu temellendirmede karlalan skntlardan birini oluturmak-

tadr.28 nk bu sisteme gre her insan iin ayn- sbitede bulunan bir yol

28 Affifi, Tasavvuf Felsefesi, s. 149-150.


15/38


vardr. Bu konuda Allah iin ngrlen ey de sadece belli fiillerin gerekleme-sini buyurmaktan te gitmemektedir. Affye gre insann ayn- sbitesinde bellibir hakikatinin bulunmas, grnen lemin ayn- sbitenin bir yansmas olmas,

ayn-

sbitenin hem etken hem de edilgen konumunda bulunmas

n

gerektirirki bu kendi iinde fasit bir dairenin varln ortaya koymaktadr. Nitekim o budurumu ksr dng iinde dnp durmak, zellikle bu meselede kendini dahaiyi hissettirmektedir eklinde aklamaktadr. Her ne kadar fiilin oluumundainsana belli bir rol verilmeye allsa da byle bir nazariyede aslnda hr iradeninhibir faaliyet alan yoktur. Aff bunu da bu sistemde insan, tabi ekim kanun-larna uyarak bir adamn zerine dp onu ldren bir tatan daha fazla sorumludeildir ifadesiyle aklamaktadr. nk sorumluluk veya ahlk ykmllk-ten bahsedebilmek iin hr iradenin bulunmas ve bunun da pratikte ilevsel

olmas gerekmektedir ki byle bir yaklama bu sistemde ulamak mmkndeildir. Ancak bu durum yine vahdet-i vcdcu anlayn tabi bir sonucudur.Nitekim Bl Efendinin aklamalar takip edildiinde benzer abalar yanndabenzer amazlarn da olduu grlmektedir. Mesel o, ok ak bir ekilde kendi-lerini Cebriyeye nispet edenlerin insafszlndan dem vurup srarla fiilin oluu-munda insan iradesinin rol bulunduunu benimsemekle birlikte sistemindeinsan iradesini ilevsel bir zemine oturtamamtr. Hatt insann hr iradesinikullanmas tezi de aslnda sistemin temel esaslar ve zyle dorudan balantlolmayp meseleyi zme amal bir bak as olarak grnmektedir. Nitekim

Aff, bu tr teebbsleri bir taraftan yapmak iin baka bir yerden ykmaktadreklinde tanmlamaktadr. nk vahdet-i vcdcu anlayn geldii noktadakiahlk ykmllklerdeki amaz fark edilince bu durumu telfi etmek amacylaahlk sorumluluklara atfta bulunulmutur. Ancak sz konusu ykmllklertamamen meselenin amazlarn telfi etmeye ynelik olduundan kanlmazolarak yeni zmler de ekl olmu ve ahlk fiillerden kimin sorumlu olduumeselesini zememitir. Yani insan, hem kendisinin, hem de Allahn sorumluolduunu ifade ettii her iki durumda da doru sylemektedir. Yine bu sistemdesadece insann irade hrriyeti deil, ayn zamanda Allahn hr iradesi de iptaledilmektedir. nk sistemde Allahn ihtiyar etme eklindeki iradesinden deilde olacan bildii eyi buyurmas eklindeki iradesinden bahsedilmektedir.Allahn takdir ettii eyin olmas da tamamyla kendi zorunlu kanunlarnabaldr.29 Bylece Aff, bnl-Arabnin ayn- sbite teorisiyle peinden gidile-bilecek belirli bir ideale sahip ahlk bir sistemden ziyde ahlk bir determinizmnazariyesinin metafizik izahn yapt kanaatindedir. Dolaysyla bnl-Arabinsana yapmas gerekeni izah etmek yerine iledii fiilleri nasl yaptn ve fiille-rin asl failinin kim olduunu bildirmektedir. Bu da onun ortaya koyduu sistem-

de normatif bir ahlak bulunmad

n

gstermektedir.30

29 Affifi, Tasavvuf Felsefesi, s. 149-152.30 a.g.e., s. 158.


16/38

66 Hatice K. Arpagu

Aff bu sistemde man-kfr konularnn uzants olan mkafat-ceza ve bun-larn mekan olan cennet-cehennem gibi uhrev lemle ilgili meselelerde de bazamazlarn bulunduunu aklamaktadr. nk ona gre -aka sylenmese

debu sistemde ahlk ykmlln inkr

ka

n

lmazd

r. Nitekim bu inkryukarda iaret edildii zere insann hrriyetiyle ilgili hususlarda daha net birekilde anlalmaktadr. nk gnah ve itaatin gerek delaletleri, daha dorusudin ierikleri bulunmadndan gnah ya da itaatin pozitif bir deerinden bah-setmek imknszdr. Bu durumda da bu sistemde din anlamdaki ahiret hayatndabulunan azap ve mkfattan bahsetmek olduka zordur. Btn yaratklarn var

yeri cennet ya da cehennem olsa da her ikisi de sonuta ebed nimettir. nksretleri farkl ve isimleri deiik olsa da hepsinin nimeti bir ve ayndr. 31

Btn bunlarn tesinde Bl Efendinin rislesinde srarla kiinin sosyal ha-yatta bakasnn gnahyla megul olmak yerine kendisiyle ilgilenmesi gereizerinde durduu dikkati ekmektedir. Gelinen bu nokta yukarda da bahsedildi-i zere bir taraftan gnahta objektif ynn ortadan kalkmas gibi baz mahzurla-r iermekle birlikte dier taraftan slmn hogry nceleyen bir din olduunugstermesi asndan gnmze kayda deer mesajlar vermektedir. Bu anlamdarislenin bu boyutuyla fonksiyonel olduunun sylenmesi gerekmektedir. Bundanbaka kaz ve kader meselesinin zmnde, XIX. yzyldan itibaren srefelsefesinin de nemli katklar olduu bilinmektedir. Sz konusu felsefe

Whitehead ve taraftarlar

nca temsil edilirken slm dnyas

nda kbalin de buakm iinde yer ald ve bu konuya slm ereveden bakp yorumlad kabuledilmektedir. ok farkl almlar bulunan iki dnce sistemi arasnda bazbenzerlikler ve paralelliklerin bulunmas dnce tarihi asndan sre felsefen-sin temellerinin sudur nazariyesine dayanabilecei tezini akla getirmektedir.32Byle bir giriim sz konusu makalenin snrlarn amakla birlikte yalnzca tespitettiimiz paralelliklerden bazsn zikretmenin isabetli olaca kanaatindeyiz.Mesel kbale gre bilme ile yaratma fiilleri birbirine zdetir33 ki Bl Efendidennakledilen rislede de ilim ile yaratmann zde olduu, daha dorusu aka

byle bir zdelik dile getirilmese de sonuta yaratmann bilmenin tabi birsonucu olduu ifade edilmektedir. Yani bu sistem Allahn ilmi erevesindegelitiinden bilmek tabi olarak yaratma sonucunu dourmaktadr. Bundanbaka kbal, Tanrnn bilgisini anlatrken Onun ezel bir imdi de yer alanolaylar zincirini tek ve blnmez bir idrak fiili iinde ve bir rpda bildiini ifade

31 Geni bilgi iin bk. Aff, Fussul-Hikem Okumalarin Anahtar (trc. Ekrem Demirli), stanbul2002, s. 62-66; Affifi, Tasavvuf Felsefesi, s. 158-164.

32 Mehmet Aydn da bnl-Arab ve Konevnin sudur nazariyesinin inceden inceye tahlil vetenkidinin yaplmasnn sre felsefesinin tarih kklerini arayanlara yeni kaplar aacan ifadeetmektedir bk. Mehmet S. Aydn, Sre (Proses) Felsefesi Inda Tanr-lem likisi,lem-den Allaha, stanbul 2000, s. 75.

33 Muhammed kbal, slmda Din Dncenin Yeniden Teekkl (trc. N. Ahmet Asrar), stanbul1984, s. 109-110.


17/38


etmektedir. Nitekim yukardaki ayn- sbite teorisinin de benzer ilevde olduugrldnden burada ayn hususlar tekrarlamak gereksizdir. Ancak ayn-sbite teorisi ortaya konulurken Allahn bizim iin imdi, gemi ve gelecek

eklindeki olaylar zincirini bir anda ve ezelde bildii bu ekilde sylenmese deAllahn ilminin ilevselliinin bu tarzda olduu grlmektedir. Bu da iki anlay-n benzer tarzlarda hareket ettiini ve zellikle kbalin sre felsefesi ile bnl-Arabnin sudur nazariyesi arasnda baz paralelliklerin bulunduu fikrini glen-dirmektedir. Fakat kbal Tanrnn gelecei, belirlenmi olaylar dzeni olarakdeil de ak bir imkn olarak bildii34 kanaatindedir. Bu da insana zgrlkveren sre felsefesinin sudur nazariyesinden ayrld noktay gstermektedir.nk ayn- sbite teorisiyle Allah merkezli ya da ilm-i ezel ereveli yaratlzerinde durulurken her ne kadar insana zgrlk verildii ifade edilse de sonu-

ta insann zgrlnden bahsetmek olduka zordur. Sre felsefesinde isedurum tam aksi istikamette tezahr etmekte, insann zgrl n plana kar-lrken Allahn ilmi ikinci planda kalmaktadr. Dolaysyla temelde baz paralel-likleri bulunan iki nazariyenin bu noktada birbirinden tamamyla farkl istikamet-lerde olduklar sylenmelidir.

34 kbal,slmda Din Dncenin Yeniden Teekkl, s. 110.


18/38

68 Hatice K. Arpagu

EKRisle ve alma Metoduyla Alkal Ksa Bir Aklama:

Bl Efendnin Kaz ve Kader Rislesiyle ilgili bu almada SleymaniyeDarl-mesnevi 55/2de bulunan35 nsha esas alnp Marmara niversitesi lhi-yat Fakltesi Ktphanesi Yazmalar 318deki ikinci nshayla karlatrlpmukayese edilerek nce rislenin neri yaplp ardndan metnin tercmesi veril-mitir. Darl-mesnev 55/2deki nsha okunakl nesih hattyla yazlmtr. Yakla-k 1014.5 cm. llerinde tezhipsiz ve cetvelsizdir, varak sonlar obanldr.Varaklarda 17 satr bulunmaktadr. 31a ve 31bdeki varaklarda metnin kenarn-da Molla Camnin el-Fussul-hikem erhinden Fass- Uzeyriyyeden kaz vekaderle ilgili aklamalar haiye olarak sunulmutur. Risle 30ada rislenin

ismiyle balamakla birlikte asl metin 30bdedir. Ancak 30ada baln altnakonuyla balants olmayan farkl yaz hattyla Hutbe-i aban-i erif adl bir pasajbulunmaktadr. Metin 39ada kaz ve kader konusunda ilim tahsili yapmakisteyenlere yaplan tavsiyeyle bitmitir. Rislenin mstensihiyle ilgili herhangi birbilgiye rastlanlmamaktadr. Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Ktphane-si Yazmalar 318deki ikinci nshaya gelince ikeste talik hattyla yazlmtr.Mstensihi hakknda herhangi bir bilgiye ulalamamaktadr. Mstakil bir rislehalindedir. Cetvelsiz, filigransz ve ahersiz kat kullanlmtr. 17.523.5 cm.llerindeki risle nemden zarar grdnden varaklarn st ksmlarndamrekkep akmtr. Risle 1bde hamdele ve salveleyle balayp 3ada kaz vekader konusunda ilim tahsili yapmak isteyenlere ngrlen tavsiyeyle bitmekte-dir. Varaklarda 25 ile 27 arasnda deien satr bulunmaktadr. Satr atlamalarve kopukluklar oktur. Tahkikli metinde Drl-mesnev nshas harfiyle,

Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Ktphanesi Yazmalar nshas da

harfiyle gsterilmitir.

35 Bilgisayar ktphane kaytlarnda eser Reisl-kttap 55 nr.da kaytl grlmekle birlikte buradadeil de Darlmesnevdedir.


19/38


. ][

.

.

][

].[ " " ""

+

.:.

:.: :.

: .- .

:.-) (+.-.

\.- .


20/38

70 Hatice K. Arpagu

:" "- -

.

.][ ][

][ " " .

.

][ .

. " "

][

/.:

+.-.

:.:.:.

/.:.:.:.

+ .:.

+.:.:.

/.:.


21/38


:

. .

.

.][

.

. . .

: .

:.

:.-.: .

+.:.- .::.

) + (.:.:.

-.-.:.::.


22/38

72 Hatice K. Arpagu

. .

][

.

. . .

: .

. .

. ][

. .

. ][

"

"

" "

:.

- .

- .-.-.- .: .

/ ) ( ..

- .

::. \.


23/38


- -. " "

.

.][ . . .

. .

" "

. ." "

. " "][ .

.. \.

:.:. .

\. ..

- .:.

- .

:.- .-][.: .

\ \.:.-.:.

\.- .

\.


24/38

74 Hatice K. Arpagu

.

.

. .

.

][ .

.: :

: .

. .

: . . ][

. . :

::.

- .:.:.

.- .:.:.:.: .


25/38


" " " "" "

.

. .

][ :

.

. : .: . :

. !:

:.

\. \.

-. \.

-.-.

:.- .-.

+.:.- .:.: .: .-.: .


26/38

76 Hatice K. Arpagu

: ][

.

.

. .

. ][ .

.

: .

.

. :

"

" ][ !

. !

::.:.:.:.:.

:.:.:.


27/38


.

.

. .

. ][

:

:

. . ][ .

.

.

. . .

:" " .

.

.: .-- .:.

\. .


28/38

78 Hatice K. Arpagu

][ .

. .

)(

- - .

+.:.

:.:.

+.-

.


29/38


KAZ VE KADER RSALES

Rahman ve rahm olan Allahn adyla

Bil ki ayn- sbiteden ibaret olan mhiyetler Allahn ilminde yaratlmam-lardr (gayr-i mecl). Hrite olan vcibul-vcda gelince -ki O Allahtr-Onun varl ztnn ayndr. Mmtenul-vcda, yani var olmas engellenmiegelince, var olma kabiliyeti bulunmamaktadr, yokluu ztnn ayndr.Mmkinl-vcda, yani var olma kabiliyeti bulunana gelince varl ztnngerei olmadndan var olmak iin bakasna muhta olandr. Ayn- sbitegayri mecul olduu gibi levzm (ayrlmaz paralar) da gayr-i meculdr; tpkmmkinin kendi bana var olma kabiliyeti ve dier ezel istidatlarnda olduuzere. Allahn ilmi malmatna tbidir, Allahn zt, sfatlar ve fiilleri de mal-

mat cmlesindendir. Allah bulunduu hal zere kendini bilir, dolaysyla okendisi iin hem lim hem malm, hem tbi hem de metbdur. Normalde ma-lmun limde bir eseri vardr, Allahn ztn bilmesi, Ona ilmine gre malma-tna muamelede bulunmasn gerekli klmaktadr. Dolaysyla Allah kendisi iinhem hkim hem de mahkmdur. Allahn bilmesi ancak malmun aynndakivcip, mmkin ve mmten hallerine, eyaya hkmetmesi aynndaki hale, takdirihkmetmesine, irade etmesi de takdir etmesine gredir. nk Allah mmkininkabiliyetine ve ezel istidadna gre irade eden, takdir eden, kadr, hakm ve

almdir. Dolay

s

yla kaz Allah

n eyadaki hkm, kader de bu hkm tafsil vetescilidir. Kader kullarn fiillerinde eksik ve noksann sz konusu olmad veyaolmas takdir edilen bir eyin olmamas ya da tam tersinin olmas eklinde birdeiikliin sz konusu olmad bir lnn addr. Allah dilediini yok eder36yetindeki Allahn yok etmesi yok edeceini bilmesinden ve ilmine gre oekilde takdir etmesinden kaynaklanmaktadr. Dilediini de olduu gibi brakr,herhangi bir deiiklik sz konusu olmaz. Zira deiiklik Allahn bir eyi silmesive sz konusu silmedeki muradn bilmesi durumunda gerekleir ki bu durumdadeiiklik, sadece eyann sretlerine perde arkasndan bakanlar nezdinde geerli

bir ey olur. Bu da nasih ve menshun durumu gibidir. phesizBenim yanmdasz deitirilemez37 yetindeki Allahn sz, ki o da hkmdr, yaratklarhakkndaki ilmi erevesinde muamelede bulunmasdr. Nitekim Allahn iradesikaderine, kaderi kazsna, kazs ilmine, ilmi de malma ve bunlarn tamam damalma tbidir. Malm ztnda sbit olmas asndan metbdur, ancak malmbalangtan sonuna kadar deiik hallerde varlk sahnesine ktndan (yukar-da bahsi geen) genele tbidir. (Dolaysyla malm kendinde hem tbi olma hemde metb olma durumlarnn her ikisini de toplamaktadr). phesiz Allahvarlklar hakknda ayn- sbitede olmayan eyleri takdir edip sonra insanlar

onu yerine getirmek zere mkellef tutmu deildir. Aksine Allah insanlarn36 er-Rd 13/39.37 Kaf 50/29.


30/38

80 Hatice K. Arpagu

ayn- sbiteye ilikin bildikleri eyler erevesinde takdirde bulunuparkasndanonlar yapmakla mkellef tutar. Eer bu konuda insanlar kendilerini cebir altnda

ya da zulmedilmi gryorlarsa sz konusu cebir ya da zulm Allahtan deil

insanlar

n kendilerinden kaynaklanmaktad

r. Allah insanlara zulmetmez, fakatinsanlar zde var olduklar hallerden Allaha (Allahn ilmine) verdikleri eylersebebiyle kendi kendilerine zulmetmektedirler.38 Dolaysyla kul kendi hakkndahkmedilen eyi yapar, ancak bunu cebir ve zorlamayla deil de kendi ihtiyaryla

yapar ve bundan dolay mkfatlandrlr veya cezalandrlr. Nitekim kaz, kuluihtiyar snrnn dna brakmaz, nk ihtiyar da Allahn kul hakknda hkmet-tii eyler cmlesindendir. Nitekim Allah bir eyi irade edince var eder, dolaysy-la bu durumda kulun ihtiyarn dlamaz (yani Allah bir eyin olmasn gerekligrnce, var olacak eyde insan iradesinin de rol vardr). nk Allah var

olacak eyi kendi cebriyle deil de kulun tercihi dorultusunda gerekli klmakta-dr. Nitekim ihtiyar kullarn ayrlmaz asl niteliklerinden biridir. Ayn- sbiteAllahn isim ve sfatlarnn tecellgh iken bunun byle olmamas mmkn m?bir eyin, baka bir eyde tecell edebilmesi iin tecell edilecek eyin kabiliyetinispetinde zhirde olandan bir unsur bulundurmasyla olur.39Ancak u kadar varki mazhar, gereklemesinin vcubundan tr irad emirle eliecek noktaya

yneltmek imknszdr. Fakat gereklemesi kesinlik arzetmedii iin teklfemrin her iki tarafa ynelmesi mmkndr. Dolaysyla kul irad emirle sorumlututulamaz, nk onunla ilgili hususlarda her ey asl muhalefet etmeyecek

ekilde ona itaatkrdr. Nitekim bu mn ifadesini u yette bulmaktadr: Allahbir eyin olmasn isteyince ol der, o da olur.40 Yani yetin ifadesine gre Allah oeyden vcd bulmasn ister, bylece (bu istekten sonra) cevher de olsa araz daolsa o eyin olmamas imknszlar. nk bu, emredilenden emredilen eyingereklemesini gerektiren zt bir emirdir. Bu adan zt emirde vad-vad,sevap-ceza gibi eyler tasavvur edilemez. nk ancak peygamberler vastasylakulda yrrle giren bu hkmler vastal emirdir, o da (vastal emir) teklfemirdir. Mesel namaz klnz emrinde kiinin namaz klmas da klmamas dammkin olduundan kul bununla sorumlu tutulmutur. Bu emre uyan itaat etmiolur ve onun iin cennet (vad) vardr, uymayan kimse de as olur, onun iin decehennem (vad) vardr. Eb Lehebin durumuna gelince onun kfr (Allahn

38 en-Nahl 16/118; ayrca bk. l-i mrn 3/117.39 Mellif burada insan iradesini temellendirirken fiilin oluumunda onun rol bulunduunu

syledikten sonra ayn- sbite teorisine uygun bir yaklamda da bulunur. Sz konusu yaklamyledir: Allahn tecell edebilecei bir konumda olabilmesi iin kabiliyeti nispetinde insannAllahn niteliklerini tamas gerekmektedir. Aslnda Allahn ilmi ayn- sbiteye tecell et-mekte, ayn- sbite de bu dnyaya tecell etmektedir ki bu da ayn- sbitenin hem etken hemde edilgen olduunu gstermek yannda Allahn da hric leme tecell ettiini ifade etmekte-dir. Dolaysyla insan Allahn tecell edecei konumda bulunduundan, tecellnin gereklee-bilmesi iin insann irade sahibi olmak gibi baz niteliklerinin bulunmas gerekmektedir.

40 Yasn 36/82.


31/38


iradesine) irad emre tekabl ettiinden dolay knamay ve yergiyi hak etmez,(realitede) onun varlk yaps kfr terk etmeye muktedir olmadndan mazurgrlr. Ancak o teklf emre gre knama ve yergiyi hak eder. arinin maksad

(gerektedeki) iradeyle alkal

deildir, nitekim peygamberler de bu iradeyebakm ve onun hkmlerini uygulam olsalard, mmetlerine tebli etmezlerdi.nk peygamberler irad emirle amel etmekten men olunmulardr.

phesiz mmkinin zt (ayn) akl delil asndan iki zttan birinde olabilmeihtimalindeyken subut halinde yalnzca iki zttan birindedir. Mmkin iki yndenhangisinde meydana gelirse ayn- sbitesinde de meydana geldii tarafta olduubilinir, dier tarafta olmas ise onun iin mmtendir, Allah da onu byle bilir(dolaysyla mmkin iki taraftan birinde bulunurken, tam zdd olan dier taraf,onun hakknda mmten olur). Ancak dier tarafn imknszl bulunduutarafta meydana gelmesinden kaynaklanmamaktadr, dier taraf da (bulunduutaraf gibi)onun hakknda mmkndr. Byle olmasayd mmkin vcip olurdu,Allah da onun meydana geldiini bilir ve meselenin aslna binaen meydanagelmesi vcip olurdu. Bu durum mmkinin birbirine zt iki taraf kendindetopladn ortaya koymaktadr, aksi takdirde var olmayacak eyi takdir etmesinebinaen Allahn ilmi gereince amele etmedii veya Allahn mmkinin ikitarafn eit olarak hak eden hak sahibine hakkn vermediini sylemek gerekir.Fakat iki taraftan birini terketmek hak sahibinin hakkn vermemektir ki Allah

byle bir eyden mnezzehtir. Bylece dier tarafta bulunman

n -gerekte imkn-sz olmakla birlikte- akl delil asndan mmkn olduu ortaya kmaktadr. EbCehlin man gibi ki onun varlk maddesi ayn- sbitesinde mann zdd olankfr zere bulunduundan onda mann vcd bulmas mmtendir. Dolaysylaistersen bu durumun Allahn ilmine, kazsna kaderine veya iradesine taallukettiini syleyebilirsin ki bunlarn her biri kii Allahn ilminin malmuna tbiolduu grn benimsedii mddete dorudur. Ayn ekilde gerekte EbLeheb iin kfr gibi man da mmkin olsayd onun iin zarar veren kfr deilde fayda veren man takdir edilirdi. nk fayda veren eyle beraber zarar veren

eyi hak etmi olsa da zarar veren eyi takdir etmek fail-i muhtar olan Allahnadaletine ters der. Sradan sebepler asndan bu durum (Eb Lehebin man)akl nezdinde mmkin ve muhtemeldir, fakat Allah bunun gerekte mmten,akl nezdinde de mmkin olduunu bilir. Dolaysyla man etme kapasitesi bu-lunduundan ona mann teklif edilmesi dorudur. Nitekim Eb Lehebin manetmesi mmkin olduundan aklen Allah ona man muhtemel klmtr. Gerekteonun man etmesi mmten olduundan Allah onun hakknda man muhtemelklmamtr. Ancak dier tarafta (kfir olmas) bulunmas, bu taraftn (mmin)imknsz olmasnnn sebebi deildir, aslnda (mmin) olmasnn imkn devam

etmektedir. Konuyla ilgili olarak mutasavvflardan bazs da kuldan sadr olandavranlarn tamam, realitede aksi istikamette bulunmalarnn imknszlnadelil olduu kanaatindedir. nk realitede bu mmkin olsayd bizzt Allahn


32/38

82 Hatice K. Arpagu

sfatlarnn deimesi de mmkin olurdu ki Allah byle bir eyden mnezzehtir(Bu amala kudret sfatnn bir kimseye ne zaman nispet edileceini aklamaktafayda vardr). Bir eyin baka bir eyi yapmaya kadir olabilmesi ancak o eyi var

edecek tm dayanaklara g yetirdiinde mmkndr. Bundan dolay

HakmAllah kendi ztn yok etmeye sebebiyet verecei iin akl- evveli ortadan kal-drmay takdir etmeyeceini, Allahn byle bir eyden mnezzeh olduunusylemektedir. Bize gre bu eylerin tamam varlk maddeleri tam aksi istikamet-te takdir edildiklerinden asl bir imtina ile mmten, -realitede olmasa da- aklnezdinde de iki zdda msait olduklarndan akl imknla mmkindirler. Varolmas takdir edilen eyle alkal olan iradenin (insan iradesi) tercih etmesi deancak -gerekte olmasa da- aklen mmkndr. Eb Lehebin sbut halindekiaslnda man edecek kapasitesi yoktur, bununla birlikte yine de ondan teklf

emirle man istenir, fakat o kfr tercih eder ve bu ekilde (kfr zere) lr.Allah da onunla ilgili bu durumu bilir ve ilmi muvaceheside amel eder, o ey deAllahn bilgisine gre gerekleir. Bylece fiilin kuldan sadr olmasnda kaz vekaderin her ikisinin de etkisinin olduu bilinmi oldu. Ehl-i snnet ulemasndanolmasna ramen Allahn ilminin malma tbi olduunu kabul eden mamBeyzv de kulun fiilini, Allahn ilmi ve kazsna baml klmtr. nk oOnlarn ou inanmamaktadrlar41 mealindeki yetin tefsirinde, onlarn inan-mamasnn Allahn ilim ve kazsndan kaynaklandn sylemitir.42 Dolaysylaonlara Allahn bu ekildeki yetleri fayda vermez. (Bundan baka Kad Beyzv

kulun fiilini) Allahn iradesiyle de baml klmtr. nk gerekten zerlerineRabbinin (azab) kelimesi hak olanlar inanmazlar43 yetinin tefsirinde o, Allahnkelamnn yalanlanamayacan, kazsnn da ortadan kaldrlamayacan bildir-mitir.44 Onlara yetlerin tamam gelse de45 (onlar inanmazlar) yetini deonlarn inanmalar iin Allahn iradesiyle alkal asl sebebin bulunmamasolarak yorumlamtr.46 Bundan baka Kad Beyzv Bir toplulua sapklk hakoldu47 yetinin tefsirinde de (sapkln hak olmasn) halkn ounluununanlamasn kolaylatrmak zere szn muhtasar tutup malumun ayn gereincedemeyip sabk kaz gereince demitir.48 phesiz sebebi asla balamak da,onlarn manlar iin hak kazanmalar ve bunun gibi dier sebeplerin bulunduu-nu ortaya koymaktadr. Bu yetlerin tefsirinden dolay ulemann bir ksm KadBeyzvyi cebriye taraftar olarak nitendirmitir, ama bu o kimselerin insafszl-ndandr.

41 e-uar 26/8.42 el-Beyzv, Tefsrl-Beyzv, cz, IV, s. 411.43 Ynus 10/96.44 a.g.e. cz, III, s. 59.45 Ynus 10/97.46 a.g.e., cz, III, s. 59.47 el-Arf 7/30.48 a.g.e., cz, II, s. 253.


33/38


Bir kimse ayn- sbitesinde mmin ise sonunda da bu ekilde olur, onun so-nuna dnyadaki kfr ve isyan zarar vermez. Ayn- sbitesinde kfir olan da buekilde nihayete ular, ona da man fayda vermez. nsann tabiat ve amacna

uygun olsun ya da olmas

n Allah

n kula verdii ey, kiinin kendindendir, nkkuldan olmayan bir eyi Allahn vermesi Allah iin mmtendir. nsan nutfesinigrmez misiniz? Potansiyel olarak onda (nutfede) insan eklinde var olduu iino, insan eklinde ortaya kar; dolaysyla insan o nutfeden kmakta ve o onunbtn zelliklerini yanstmaktadr. Dolaysyla ayn- sbitesinde ekavet zerindeolan kimse iin hidyet mmkn deildir. Aslnda Allah dilerse herkesi hidyeteulatrr,49 ama herkesin hidyeti imknsz olduundan Allah bunu irade etmez.nk Allahn meieti ilmine, ilmi de ayndan ibaret olan malumuna tabidir,kim hidyeti kabul ederse, Allah ondan bunu bilir, onun hidyetini irade eder, o

da hidyete ermi olur. Ayndan hidyeti kabul etmeyenlerden bazs hakkndada hidyet dilemez, phesiz en stn delil Allahndr.50 Bize niye byle yapl-d? denilince kaderin srrn bilen kimse emr-i teklifiye muhalefet ettiindennefsini knamaldr. Nitekim dem aleyhisselm kaderin srrn vakf ilk kiiolarak rabbimiz kendimize zulmettik51 diyerek nefsini knamtr. nk o,olanlarn ayn- sbiteden alndn ve bana getirildiini bilmektedir. Cebriyemezhebini ihds eden ilk varlk olarak blis ise iledii gnahn kendisindenkaynaklandn ve ylece bana geldiini bilmemediinden bu fiilden kendinitemize karmak istemi ve sz konusu durumu Allahn kaz ve kaderine havale

etmi, fakat kendine kar yalan syledii gibi bu fiilin asl (z) ayn- sbitesindeolduundan Allaha kar da yalan sylemitir. nk Allah onun hakknda ayn- sbitesinin dndaki hallere gre deil de, bilakis ayn- sbitesinden aldbilgiye gre hkmetmektedir. Dolaysyla blisin isyan zt bir isyandr ve ondanayrlmayp ebed olarak onunla birlikte devam edecektir. Nitekim Allah ademhalindeyken insann aynn ve aynndaki mmkin ve mmten hallerini bilir vekiinin aynnda bulunduu kfr yada man durumuna gre hakknda hkmeder.nsanolunun bir ksm man kabul etmeyince onlara man nispet edilmesinin,nbvvet nispet edilmesi gibi olduunu biliriz, nk nbvvet ve mann beheriherkesin g yetirebilecei eylerden deildir. Aslnda hi kimse yolundan sap-maz ve balangtan sona kadar da kendisine tayin edilen snrn veya hakikatindna kmaz. Her kim ki gnah iler de nefsini knamaz ve Allahn bu amelleilgili kazsndan dolay byle yaptm derse eytana uymu ve Allaha iftiradabulunmu olur. Her ne kadar kiinin yapt kazdan dolay olsa da bu kii kaz-nn kendi aynna tbi olduunu bilmemektedir. Dolaysyla kaderin srrn bilenhidyete ermitir, bilmeyen de lim birine tabi olmaldr aksi takdirde delaleteder.

49 el-Arf 7/23.50 el-Arf 7/23.51 el-Arf 7/23.


34/38

84 Hatice K. Arpagu

Nakledildiine gre merin huzuruna bir hrsz getirilir, mer o kimseye se-ni hrszlk yapmaya sevkeden ey nedir? diye sorar. Hrsz da Allahn kaz vekaderi diye cevap verir, mer hrszn elini keser ve hatt hrszn elleri tamamen

kesilir. Daha sonra h

rs

z merin huzuruna getirilir, celde vurulur ve h

rs

zl

kyaptndan dolay elini kestim, Allaha iftirada bulunduundan dolay da celdevurdum der. Fakat bu husus onun hrszlnn Allahn kaz ve kaderi olmadngstermez. nk mer hrszln Allahn kaz ve kaderiyle olduunu, kaz vekaderin de hrszn ayn- sbitesine tbi olduunu bilmektedir. Bundan bakamer hrsz bu fiilinde Allahn kaz ve kaderine tbi olduunu bilirse bu konudaisabet etmi olacan, eer kaz ve kaderin ayn- sbitesine tbi olmadnainanrsa hata etmi ve Allaha iftirada bulunmu olacan da bilmektedir. Hrszeer durumu aslnda bulunduu hal zere kavrasayd bu amelden dolay zemmi

hak ettiini bilir ve mer sorduunda, kendime zulmettim diyerek nefsiniknard. Fakat hrsz zemmi hak etmediini ortaya koymak ve nefsini tezkiyeetmek zere Allahn kaz ve kaderini bahane olarak ileri srnce eytana uymuve peygamberlerin yolundan ayrlm oldu. Bundan dolay hrsza bu ekildekibozuk inancndan dnmesi iin celde vurulmutur. Aslnda Allaha iftiradabulunmak kfr olduu halde ondan tecdidi man istenmeyip yalnz celdeyleiktifa edilmitir. Daha nce bahsedildii zere- bu hususta irad emirden kay-naklanan doruluk pay vardr ya da kezib kasd olmakszn konumadan ilerigelmektedir. Nitekim Allah da yasaklanm fiiller bizden sadr olunca Allah

hakkmzda hkmedip takdir ettiinden bunu yapmak zorundaydk diyerekAllahn kaz ve kaderini mazeret gstermeyi yasaklamtr. Byle diyen gnahagirmitir. Nitekim bu ekildeki yasaklarla ilgili olarak Allah kendinizi temizekarmayn52 yeti yannda Yusufun (a.s.) dilinden ben nefsimi temize kar-mam, nk nefis daima ktl emredicidir53 ve (Hz. dem misalinde olduuzere) Rabbimiz biz kendimize zulmettik54 diye buyurmutur. Mubah olaneylere gelince bu konuda insan yasaklardaki gibi yapt eyi kendine nispetetmez, kii gzel bir ey yaptnda, seni bu gzel eyi yapmaya sevkeden nedir?diye sorulduunda Allahn kaz ve kaderi der. (Yasaklanan eylerde olduu gibi)Allaha iftirada bulunmam olur. nk Allahn nimetleri, Allahn inayet vefazlndandr, gnahlar ve sebeplerinin aksine bu hususlarda kul, hak ettiini ilerisremez. Aslnda adil ve hakm olan Allahn da bu tr eyleri hak etmeksizinkula vermesi tasavvur olunamaz. Nitekim (aadaki rivayet de) kul kendi hak-knda hkmedilen eyi yapar eklindeki sylediimizin gerek olduunu ortayakoymaktadr.

Rivayet edilmektedir ki. Yal bir aml Hz. Aliyle birlikte Sffne giderken,Hz. Aliye ey mminlerin emiri ama gitmemiz Allahn kaz ve kaderiyle midir?

52 en-Necm 53/32.53 Ysuf 12/53.54 el-Arf 7/23.


35/38


bize haber ver der. Hz. Ali ona evet aml kardeim cevabn verir ve cennetiyaratan, can var eden Allaha yemin olsun ki bizim bir yere konaklamamz, birvadiye iniimiz, admmz atmamz ve kaldrmamz ancak Allahn kazs ve

kaderiyledir. aml

s

k

nt

m

Allaha havale ediyorum, fakat Allah

n hakk

mdahkmettii ve takdir ettii eyi yaptmdan dolay ecir alacam zannetmiyorumder. Ali (r.a) da Allahn yryenlerin yrylerinin ve ikamet edenlerin deikametlerinin ecrini hakkyla yerine getirdiini, insann bu tr hallerinde mecburolmadn, zorla yapmadn ve icbar altnda bulunmadn ifade eder. Bununzerine aml kaz ve kader bizi sevkediyor ve gidiimiz ile dnmz ondansabu nasl olur ki! der. Bunun zerine Hz. Ali ne yazk ki aml kardeim galiba senkaznn uygulanmas gereken bir hak, kaderin de kat bir zorunluluk olduunuzannetmektesin eklinde devam eden ifadeler kullanr. Nitekim hrszn da

balangta nasl evet diyerek tasdik ettiini grmez misin? aml kardeimdiyerek bu konuda mbalagaya gider. Sonra Hz. Ali, amlnn inand eydenengelleyecek tarzda kaz ve kader meselesinin asln bilmediini anlaynca -

yazklar olsun sana aml kardeim diyerek- ona kaznn kulun fiili iin gerekli,mstakil ve tam bir illet olmadn anlatr. nk kulun etkisi, cz iradesi vekudretinin tamam birden fiilin oluumunda temel tekil etmektedir. Bylece Hz.Alinin sz, kaznn hak, kaderin kar konulmaz bir hkm olduunu sylemeksuretiyle mcerret olarak ileri Allahn kaz ve kaderine atfetmekle hi kimseninCebriye mezhebine mensup olmayacan ortaya koymaktadr. Nitekim Ehl-i

snnet vel-cemaat arasnda mehur olan Kad Beyzvnin birinci yaklamlailgili yorumu, ileri Allahn kazsna, kaderine, ilmine ve kudretine atfetmekeklindedir. Fakat onlar hibir zaman Cebriyenin dedii gibi dememilerdir.Hrszdan daha kat szl olmakla birlikte amlya da celde vurulmamtr.nk onun soru sormadaki amac kendi inancn ispatlama deil kaz ve kaderkonusunun hakikatine vakf olmaktr. Bundan tr aml bu nasl oluyor?deyince Hz. Ali ona, sen u ekilde inanmaktasn demek yerine galiba ylezannetmektesin demitir. Bu da inkar veya hata etme deil de renme pozisyo-nudur, dolaysyla soru sorulan kimsenin de beyanla bu konudaki phelerigidermesi gerekir. Bundan tr Hz. Ali ona kaz ve kaderin hakikatini Cebriyemezhebinden olmasn engelleyecek ekilde ar kinayeyle retmitir. amlmeselenin hakikatine vakf olur ve mminlerin emiri beni rahatlattn Allah daseni rahata kavutursun der. Hrsza gelince o tartma ve yarglama pozisyonun-da bulunduundan suu kendinden atma midiyle bahane ileri srm, ona dauygun olan yaplmtr. Bu da irad emirden tr gnah ileyen kimsenin kna-may hak etmeyeceiyle ilgili olarak sylediimiz eyi dorulamaktadr.

Nitekim Hz. Peygamberin yle buyurduu nakledilmektedir: dem ile Ms

Allah huzurunda birbirleriyle tartmlardr. dem, Msya delil ileri srm,Ms aleyhisselm da: ya dem sen Allahn kudretiyle yaratt, ruhundanfledii, meleklerin secde ettii ve Allahn cennetine yerletirdii, sonra da


36/38

86 Hatice K. Arpagu

senin gnahndan dolay btn insanlarn yeryzne indirildii bir kulsun der.Yani sradan bir kula bile Mevlasna isyan etmek yakmazken ya dem seningibi Mevlasndan byle tazim ve tekrime erien bir kimseye nasl yakr! Ms

demi bu ekilde k

nay

nca Msn

n Tevratta demle ilgili hususlarla ameletmedii anlalmaktadr. Bunun zerine ona yaptnn karln vermek zeredem aleyhisselam, Msnn kendini knad ekilde knamak ister ve yleder: Ya Ms sen Allahn rislet ve kelamyla setii, iinde her eyin aklama-snn bulunduu levhalar verdii bir peygambersin, ben yaratlmadan ne kadarnce Allahn Tevrt yazdn bilirsin diye sorar? Ms aleyhisselam da krk ylcevabn verir. Bunun zerine dem aleyhisselam, onda dem rabbine isyanetti ifadesini buldun mu diye sorar? Ms evet der. Bunun zerine dem,Msya beni yaratmadan krk yl nce Allahn yapmam iin takdir ettii eyi

yaptmdan dolay m beni knarsn! der. Yani ya Ms mslman bir kimseninhikmetini bilmedii bir eyden dolay mslman kardeinin gnahn knamasgerekmedii halde her eyi ve hikmetini bilen Allahn kelam ve risletiyleseilmi olan bir nebi nasl byle bir knamada bulunabilir! nk Msyaverilen levhalarda her eyin aklamas bulunmaktadr ve Ms ondan Allahner hkmle knad dnda kimsenin kimseyi knayamayacan ve kiininknamay kendisi iin yapabildii halde bakas iin kendi kafasndan yapamaya-can renmitir. Resl-i Ekrem dem aleyhisselamn Msy onun nezdindeda msellem olan bir eyle ykml tutarak yendiini beyan etmektedir.55 nk

Ms aleyhisselm bir kimsenin yaratlmadan nce Allahn hakknda takdirettii bir eyi yapmasndan deil de iledii gnahtan ve o eylemin kt birdurumu neticelendirmesinden dolay knanacan biliyordu. ayet kii bundandolay knanmay hak etseydi Ms aleyhisselam demin ileri srd gerekeyikabul etmezdi, Peygamber de bunu delil olarak ileri srmezdi. Bundan kaz vekaderden dolay hi kimsenin knanmayaca anlalm oldu. Dolaysyla baka-sn knamaynz, bunun yerine kendinizi knaynz ki bylece ehli edep ve alimkimseler olunuz. Bunun sebebi Ms aleyhisselmn ilminin ok olmas ve kendi-sinden daha fazla bilen birinin olmadn zannederek ilmiyle marur olmasdr,Allah da onu Hzrla imtihan ettii gibi demle de imtihan etmitir. NitekimMs demle onunla tartmay arzular halde karlat. nk Ms ilmtartmalar -zellikle demle olan tartmalar- seven biridir. Nitekim o Tev-ratta demin rabbi nezdinde meleklerden daha fazla ilim sahibi olduunurenince demle karlatnda ona syleyecei ilm kelimeleri iinden geirir.Aslnda Msnn amac Rabbi huzurunda demden daha bilgili olduunuortaya koymaktr, bylece melekler de onun ilm adan demden daha faziletliolduunu reneceklerdir. Bu amala knama tarzndaki sonra senin gnahn

yznden insanlar yeryzne inmitir eklindeki sorusunu sorar, yani Allahnezdindeki yaknlna ve faziletine ramen hangi hikmet senden byle bir

55 Buhari, Enbiy 31, Tevhid 37; Mslim Kader 13, 15.


37/38


gnahn sadr olmasn gerektirmitir? Aslnda Ms bu meselenin hikmetiniTevratta bulduu halde deme Tevrt nazil olmadndan onun bunu bilmedi-ini zannetmi ve onu yenmek amacyla sormutur. Fakat Allah deme Tev-

rtta bulunanlar

vahy eder, bylece byk baba oluna tokat atar ve edebyolunu retir. O (Allahn deme vahyettii) da yledir; kiinin kendindenhata sadr olunca kendini knar, ancak mslman kardeinden sadr oluncadurumu Allahn kaz ve kaderine atfeder, onun hakknda su-i zanda bulunmazve teklf emirle knanmay hak etse de onu knamaz. Bylece demin Msdandaha bilgili olduu ortaya kt, bu Msnn gururu neticesinde istediinin tamtersidir, deme yapmak istedii ey kendine dnmtr. Nitekim dem decevabnda daha nce rabbi huzurunda zr beyan ettii gibi kendime zulmet-tim dememitir. nk bu zr deil delil getirme pozisyonudur. Nitekim

demin kendini knama eklindeki zr kabul edilirken Allaha kar rakipolmak istediinden blisin itiraz reddedilmitir. -nsanlara daha faydal olannretilmesinin istenmesi dnda- gnahlarn Allahn kaz ve kaderine atfedilme-si ne Allah, ne de insanlar nezdinde asla doru deildir. dem ve Havvnnisyanlar da aslnda isyan deil, Allah katnda gerekli bir hikmettir. nk onlarisyanlarnda ve yeryzne inmelerinde ben yeryznde bir halife yaratacam56eklindeki Allahn vadini gerekletirdikleri iin isabet etmilerdir. Dolaysylaonlarn yeryzne inmeleri keramettir ki o da nesillerin tremesidir, hzlan vecezalandrma amal deildir. demin cezalandrlmas da yalnzca yeryzne

indirilmede tek bir zamirle blisle birlikte olmasdr. eytann isyanna gelince o,gerek bir isyandr. Onun cennetten indirilmesi, hzlan ve cezalandrma iindir,onun isyan da kendinden ebediyen ayrlmayacaktr. Buna uygun olabilecekekilde Hafz iraznin syledii (aadaki beyitleri) syledir:

Bize gzel isimlilik meknnda yeriniz yok, eer bunu beenmediysen kazydeitir dediler.

Hafz bu ikili hrkay kendisi giymemitir, ey etei temiz eyh bizi mazur gr.

Bu da onlara zr usln retmek ve daha faydal olacak eyi gstermektir.O da mslmanlardan gnah sadr olunca gnah sahibleri Allahn kaz veiradesinden dolay mazur grlr ve onlar iin Allahtan istifarda bulunulur.Bunun hikmeti de gnahn (af ya da cezalandrmak iin olmasdr). Af iin olangnaha gelince bilen nezdinde mutlak olduundan sahibi knanmaz, nk bu,onun hakknda mahza hayrdr, demin isyan gibi Allahn ihsan ve lutfunuelde etmek iin kiinin onu mutlaka yapmas gerekmektedir. Cezalandrlacakgnaha gelince bu tr gnah teklf emre tekabl ettiinden bilen ve dierleriasndan knanmay hak eder. Ancak her bir kimsenin gnah temyiz etme

kapasitesi bulunmadnda, gnahn birinci ksmda olabilme ihtimalinden tr

56 el-Bakara 2/30.


38/38

88 Hatice K. Arpagu

knamak mutlak olarak yasaklanmtr. Knamay hak etmeyeni knayan kimse dehata etmi olur ki eriat ve tarikat edebi ve kamil velilerin metotlar byledir.Bunu byle bil ve amel et. Beyzv gibi ilmin maluma tab olduunu dnen

mer Hayyam

n (aa

daki beyitte) sylediklerine gelince:Ben iki ierim ve benim gibi ehliyetli olan bir kimsenin iki imesinin Allah

nezdinde o kadar bir ehemmiyeti yoktur (Yahut benim iki imem gnah sayl-maz).

Benim iki ieceimi Allah t ezelden bilirdi. Eer iki imeyecek olursam Al-lahn ilmi cehl olmu olur.57

Tus de Hayyamn beyanna (u beyitlerle) mukabelede bulunmutur:

Gnah ilemeyi nemsiz gren kimse gerekten ehliyetli bir kimseyse Allahnezeli ilmini isyana vesile grmemesi gerekir, zira bu aklllar nezdinde cehaletinson mertebesidir.58

Mehur mft Keml paazade -her ne kadar hrsz ifadesini kullanmasa da-Beyzvnin bu konudaki grn reddettii gibi Tus de (Hayyam) reddetmi-tir. Dolaysyla Tusnin reddi de merin (r.a) hrszn szn reddetmesi gibidir.Kaz-kader ve benzeri ilimlerin tahsilini isteyen kimse tasavvuf ehline hizmetetsin, yoksa uramamas onun iin daha hayrldr.

Documents

kader,Sofyalı Bâlî Efendi’nin Kazâ ve Kader Risâlesi-38s-H.ARPAGUŞ