KAEDAH DAN PENDEKATAN MEMPELAJARI SENI KHAT:

KAJIAN DI KELANTAN

HAZLIZA BINTI ISMAIL

UNIVERSITI TEKNOLOGI MALAYSIA

KAEDAH DAN PENDEKATAN MEMPELAJARI SENI KHAT:

KAJIAN DI KELANTAN

HAZLIZA BINTI ISMAIL

Laporan projek ini dikemukakan sebagai memenuhi sebahagian daripada syarat

penganugerahan Ijazah Sarjana Muda Sains serta Pendidikan

(Pengajian Islam)

Fakulti Pendidikan

Universiti Teknologi Malaysia

MEI, 2011

iii

DEDIKASI

Ya Ar-RAhman… Aku bersyukur atas segala nikmat-Mu Betapa agongnya kekuasaanMu Terasa betapa kerdilnya diri ini disisiMu Moga taufik dan hidayahmu Berkekalan buat hambamu… Amin. Buat kekasih Allah

Nabi Muhammad sallahu alaihi wasallam Al-Qur’an dan As-sunnah Panduan dan amanah darimu…

Kemuliaanmu buat seluruh umat Syafaatmu kami nantikan Wahai kekasih Allah…

Ayahanda dan bonda yang disayangi Sesungguhnya terlalu besar pengorbananmu Memerah keringat dengan penuh kesabaran Mendidik, mengasuh dan membesarkan dengan penuh kasih sayang Tak terbalas pengorbananmu walau dengan segunung intan Ku pohon restu dari kalian… Iringi perjuangan anakanda dengan doa dan kemaafan Moga kejayaan sentiasa disisi…

Pensyarah dan para pendidikku Jasa dan bakti yang dicurahkan Akan kukenang selama-lamanya… Hanya kalimah “terima kasih” Yang mampu ku ucapkan… Moga Tuhan berkati pengorbanan kalian…

Teman…….. Terlalu indah kenangan bersamamu Kita bersama menyusuri onak dan cabaran Bersama menghadapi susah senang kehidupan Gelak tawa, senda gurau dan tangisan bersama masih terngiang Kita lalui bersama sambil menggenggam segunung harapan Semoga kita bersama-sama sampai ke puncak kejayaan Moga ukhuwah yang terbina berkekalan dan mendapat keredhaan Terima kasih ucapkan………..

iv

PENGHARGAAN

Segala puji bagi Allah SWT Tuhan sekalian alam. Selawat dan salam

disampaikan kepada junjungan Nabi Muhammad SAW, keluarga serta sahabat-

sahabat baginda. Alhamdulillah syukur kehadrat Allah SWT dengan berkat

pertolongan, taufiq serta inayah-Nya telah mengizinkan saya menyiapkan dengan

jayanya penulisan Projek Sarjana Muda (PSM) ini.

Jutaan penghargaan buat Dr. Abd Rahman Haji Hamzah selaku penyelia

Projek Sarjana Muda (PSM) ini di atas sumbangan idea, penyemakan, penyeliaan

dan segala susah payah yang telah beliau sumbangkan sepanjang tempoh

menyiapkan projek ini.

Setinggi-tinggi penghargaan ditujukan kepada ayah bonda tercinta, Ismail

Haji Yusuf dan Meriam Binti Said serta keluarga yang dikasihi lagi disayangi di atas

sokongan, motivasi serta iringan doa kecemerlangan yang tidak putus-putus buat

saya. Kalianlah tunjang inspirasi saya untuk terus maju dan cemerlang.

Ucapan penghargaan juga diberikan khas buat para pensyarah Fakulti

Tamadun Islam mahupun Fakulti Pendidikan yang telah mencurahkan segala bentuk

ilmu sepanjang pengajian saya di Universiti Teknologi Malaysia. Ucapan jutaan

terima kasih juga dirakamkan kepada ketiga-tiga tokoh khat serta rakan-rakan

seperjuangan sekalian khususnya kepada pelajar tahun 4, Sarjana Muda Sains Serta

Pendidikan dan tidak lupa kepada semua yang terlibat secara langsung ataupun tidak

bagi menjayakan projek penulisan ini. Sekian, terima kasih.

v

ABSTRAK

Seni khat merupakan salah satu khazanah Islam yang amat berharga dan mempunyai

kedudukan istimewa dalam masyarakat Islam. Untuk mempelajari seni khat ini, ia

mempunyai kaedah-kaedah dan teknik-tekniknya sendiri. . Kajian ini telah dilakukan

kepada tokoh seni khat di negeri Kelantan iaitu Nik Abdul Rahman Zaki Bin Nik

Abdul Kadir, Mahmood Haji Awang dan Nik Fatimah Azzahraa’ Binti Nik Abdul

Kadir. Kajian ini bertujuan untuk mengenal pasti kaedah serta pendekatan yang

digunakan oleh tokoh seni khat dalam mempelajari penulisan khat. Di samping itu, ia

juga bertujuan untuk mengetahui latar belakang tokoh khat yang dikaji. Penyelidik

telah menggunakan metode temubual dengan menemubual sendiri tokoh kajian.

Untuk kajian ini, penyelidik melakukan temubual secara tersusun serta berpusat

kepada topik yang menjadi tumpuan kajian. Hasil dapatan kajian ke atas tokoh seni

khat, penyelidik dapati ketiga-tiga tokoh telah menggunakan kaedah yang tersendiri

dalam mempelajari seni khat dan kaedah yang terbaik ialah menulis huruf tunggal

sehingga mahir. Selain itu, penyelidik dapati bahawa pendekatan yang mereka

gunakan dalam mempelajari seni khat ini, adalah sesuai bagi sesiapa yang ingin serta

berminat untuk mempelajarinya. Pendekatan paling berkesan yang mereka gunakan

dalam menguasai seni khat ialah membuat latih tubi. Di akhir kajian, beberapa

cadangan turut dikemukakan kepada pihak-pihak tertentu supaya memartabatkan lagi

kesenian khat ini agar ia tidak pupus ditelan masa dan arus perubahan dan dapat

dipelihara untuk generasi akan datang.

vi

ABSTRACT

Calligraphy is one of the most valuable Islamic treasures and has a special

status in the Muslim community. To learn calligraphy, there are specific methods and

techniques. Previous study was conducted by Nik Abdul Rahman Zaki bin Nik

Abdul Kadir, Mahmood Haji Awang and Nik Fatimah Azzahraa’ Binti Nik Abdul

Kadir. The purpose of the study was to identify methods and approaches of learning

that were used by figure art calligraphy. In addition, it also seeks to recognize the

background of calligraphic characters in Kelantan. Method that was used was an

interview with research leaders. For this study, an interview session was

implemented with centralization to the topic of this study. Based on the study,

researcher had found that the three leaders had used their own method of learning

calligraphy and the best method is write the single latter until they can adapt. In

addition, researcher has also found that the approach they used in learning

calligraphy is suitable for those who want and interested to learn it. The most

effective approach to their use in mastering the art of calligraphy is a drill. At the end

of the study, some suggestions were forwarded to relevant party in order to promote

the art of calligraphy so that it can be preserve for the future generation and will not

vanished within time.

vii

ISI KANDUNGAN

BAB PERKARA HALAMAN

PENGESAHAN STATUS TESIS

PENGESAHAN PENYELIA

HALAMAN JUDUL i

HALAMAN PENGAKUAN ii

HALAMAN DEDIKASI iii

HALAMAN PENGHARGAAN iv

ABSTRAK v

ABSTRACT vi

ISI KANDUNGAN vii

SENARAI JADUAL xi

SENARAI RAJAH xii

SENARAI LAMPIRAN xiii

SENARAI SINGKATAN DAN SIMBOL xiv

BAB I PENDAHULUAN

1.1 Pengenalan 1

1.2 Latar Belakang Masalah 3

1.3 Pernyataan Masalah 4

1.4 Objektif Kajian 5

1.5 Persoalan Kajian 6

1.6 Kepentingan Kajian 6

1.7 Batasan Kajian 8

1.8 Definisi Istilah 9

1.9 Kesimpulan 11

viii

BAB II SOROTAN KAJIAN

2.1 Pengenalan 12

2.2 Sejarah Dan Perkembangan Seni Khat 13

2.3 Jenis-jenis Khat 15

2.3.1 Khat Kufi 16

2.3.2 Khat Nasakh 17

2.3.3 Khat Thuluth 18

2.3.4 Khat Riq’ah 18

2.3.5 Khat Diwani 19

2.3.6 Khat Farisi 20

2.4 Seni Khat Di Malaysia 21

2.4.1 Persatuan Seni Khat Kebangsaan 23

2.5 Jenis-Jenis Khat Yang Digunakan Di Malaysia 24

2.6 Seni Khat Di Negeri Kelantan 25

2.6.1 Sejarah Negeri Kelantan 25

2.6.2 Perkembangan Seni Khat 26

Di Negeri Kelantan

2.7 Kaedah Penulisan Khat 29

2.8 Kaedah Penulisan Dan Pembelajaran Khat 30

Secara Umum

2.9 Kaedah Penulisan Dan Pembelajaran Khat 31

Secara Khusus

2.9.1 Sebelum Menulis 32

2.9.2 Semasa Menulis 33

2.10 Taqlid Dan Peniruan Dalam Seni Khat 33

2.11 Kajian-Kajian Lepas 35

2.12 Kesimpulan 36

BAB III METODOLOGI KAJIAN

3.1 Pengenalan 38

ix

3.2 Metode Penentuan Subjek 40

3.3 Metode Pengumpulan Data 40

3.3.1 Metode Dokumentasi 41

3.3.2 Metode Historik 42

3.3.3 Metode Penyelidikan Perpustakaan 43

3.3.4 Metode Temubual 44

3.4 Metode Analisis Data 45

3.4.1 Metode Induktif 46

3.4.2 Metode Deduktif 46

3.4.3 Metode Komparatif 47

3.6 Kesimpulan 47

BAB IV ANALISIS DATA

4.1 Pengenalan 48

4.2 Tokoh Khat Yang Pertama: Nik Abd Rahman 49

Zaki Datuk Paduka Nik Abdul Kadir

4.2.1 Latar Belakang Tokoh 49

4.2.2 Kaedah Yang Digunakan Dalam 52

Mempelajari Seni Khat

4.2.3 Perbezaan Belajar Khat Di Malaysia 62

Dan Mesir

4.2.4 Pendekatan Yang Digunakan Dalam 63

Menguasai Kemahiran Seni Khat

4.2.5 Pendekatan Belajar Seni Khat 65

Pada Masa Kini

4.3 Tokoh Khat Yang Kedua: Mahmood Haji Awang 66

4.3.1 Latar Belakang Tokoh 66

4.3.2 Kaedah Yang Digunakan Dalam 69

Mempelajari Seni Khat

4.3.3 Perbezaan Kaedah Belajar Khat 77

Di Malaysia Dan Mesir

x

4.3.4 Pendekatan Yang Digunakan Dalam 78

Menguasai Kemahiran Seni Khat

4.3.5 Pendekatan Belajar Seni Khat 80

Pada Masa Kini

4.4 Tokoh Khat Yang Ketiga: Nik Fatimah Azzahaa’ 81

Binti Nik Abdul Kadir

4.4.1 Latar Belakang Tokoh 82

4.4.2 Kaedah Yang Digunakan Dalam 84

Mempelajari Seni Khat

4.4.3 Pendekatan Yang Digunakan Dalam 87

Menguasai Seni Khat

4.4.4 Pendekatan Belajar Seni Khat 89

Pada Masa Kini

4.5 Kesimpulan 91

BAB V RUMUSAN DAN CADANGAN

5.1 Pengenalan 92

5.2 Rumusan 93

5.3 Cadangan Dan Saranan 99

5.3.1 Saranan Kepada Individu 100

5.3.2 Saranan Kepada Pihak Sekolah 100

5.3.3 Saranan Kepada Media Massa, 101

Media Cetak Dan Penerbitan

5.3.4 Saranan Kepada Kementerian Pendidikan 102

5.4 Cadangan Kajian Lanjutan 102

5.5 Kesimpulan 103

RUJUKAN 104

LAMPIRAN

xi

SENARAI JADUAL

NO. JADUAL TAJUK HALAMAN

Jadual 1 Ahli Jawatankuasa Persatuan Seni Khat 23

Kebangsaan

Jadual II: Ahli Jawatankuasa Persatuan Seni Khat 27

Kebangsaan Cawangan Negeri Kelantan

Jadual III: Kegiatan Dan Aktiviti Seni Khat Di 28

Negeri Kelantan

xii

SENARAI GAMBARAJAH

GAMBARAJAH TAJUK HALAMAN

A Peralatan Dan Kelengkapan 53

B Membentuk Mata Pen 54

C Darjah Kecerunan Mata Pen 54

D Kedudukan Yang Selesa 55

E Cara Memegang Pen 55

F Cara Meletak Pen 56

G Ciri-Ciri Khat Nasakh Dan Raka’ah 57

H Panduan Titik 58

I Kedudukan Huruf Pada Garisan 59

J Menulis Huruf Bersambung 60

K Bilangan Gigi (Rumah) Huruf 61

L Kemahiran Membeza Huruf 61

M Membuat Pen Dari Buluh, Resam Dan

Rotan

72

N Menguji Mata Pen 73

O Menulis Titik 73

P Menulis Huruf-Huruf Tunggal 74

Q Menulis Huruf Bersambung 75

R Mereka atau mencipta tulisan khat 77

S Jarak Kedudukan 85

T Buku Panduan 88

xiii

SENARAI LAMPIRAN

LAMPIRAN PERKARA

A Surat Perakuan UTM

B Soalan Temubual

C Gambar

D Surat Maklum Balas Dari Mahmood Haji Awang

E Pamplet Galeri Keluarga Datuk Nik Abdul Kadir

xiv

SENARAI SINGKATAN

IPTA - Institut Pengajian Tinggi Awam

IPTS - Institut Pengajian Tinggi Swasta

J-QAF - Jawi, Quran, Arab, Fardhu Ain

JAKIM - Jabatan Kemajuan Islam Malaysia

JAPIM - Jabatan Pendidikan Islam Dan Moral

KDC - Kursus Dalam Cuti

KEKWA Kementerian Kebudayaan, Kesenian Dan

Warisan Malaysia

KIAS - Kolej Islam Antarabangsa Sultan Ismail Petra

KPM - Kementerian Pelajaran Malaysia

L - Lelaki

PSKK - Persatuan Seni Khat Kebangsaan

SAW - Sallallahu Alaihi Wasallam

SWT - Subhanahu Wa Taala

UM - Universiti Malaya

USM - Universiti Sains Malaysia

UTM - Universiti Teknologi Malaysia

SENARAI SIMBOL

% - Peratus

o

- Darjah

BAB I

PENDAHULUAN

1.1 Pengenalan

Seni khat atau seni kaligrafi Islam merupakan salah satu khazanah Islam yang

amat berharga dan mempunyai kedudukan istimewa dalam masyarakat Islam. Ini

kerana, khat mempunyai kaitan secara langsung dengan kitab suci al-Quran (Abd

Rahman Hamzah, 2010: 1). Oleh itu, sesiapa yang arif dalam ilmu khat ini akan

mendapat tempat dan kedudukan tertentu dalam Islam (Mohd.Bakhir Hj. Abdullah,

2007: 116).

Peranan seni khat yang teragung dapat dilihat apabila ia digunakan untuk

menulis wahyu Allah yang menjadi tatapan seluruh umat Islam yang menjadikannya

sebagai satu cabang seni serta ilmu yang tidak dapat dipisahkan dari al-Qur'an itu

sendiri (http://senikhat.ejawi.net). Kepentingan seni khat mula kelihatan sejak

turunnya wahyu yang pertama kepada junjungan besar Nabi Muhammad s.a.w iaitu

firman Allah SWT:

2

Maksudnya:

“Bacalah (Wahai Muhammad) Dengan nama Tuhanmu Yang

menciptakan (sekalian makhluk)”

(Surah al-Alaq 96: 1)

Ayat di atas menyeru kepada manusia supaya menuntut ilmu kerana ilmu

merupakan bekalan dunia yang paling berharga. Ayat tersebut juga, memberikan

isyarat bahawa agama yang dibawa oleh Nabi Muhammad s.a.w ialah agama ilmu,

agama yang bertulangbelakangkan ilmu pengetahuan. Mereka dapat memperolehi

ilmu ini hanya dengan membaca (Abd Rahman Hamzah, 2010: 2). Seruan itu

diperkuatkan lagi oleh ayat yang seterusnya iaitu firman Allah SWT:

Maksudnya:

“Yang mengajar manusia melalui Pena dan tulisan”

(Surah al-Alaq 96: 4)

Ayat di atas menjadi motivasi yang tinggi kepada umat Islam supaya

menggunakan pena dalam usaha mencari dan memperkembangkan ilmu kerana Allah

SWT mengajar manusia menggunakan pena dengan sifat-Nya yang Maha Mulia.

Kaitan antara penggunaan pena sudah tentu memberi peluang kepada umat Islam

supaya melihat aspek penulisan secara umum dan seni khat secara khusus sebagai

satu cabang ilmu yang harus dihormati dan disanjungi (Abd Rahman Hamzah, 2010:

2).

Manakala Mahmood Haji Awang (2009: 5) menyatakan bahawa, al-Qalam

atau pena adalah tunjang ilmu pengetahuan. Seni tulisan merupakan salah satu

cabang ilmu. Oleh itu, bagi orang Islam yang berminat dalam bidang ini, tidak akan

melepaskan peluang untuk menuntut ilmu mengenainya.

3

1.2 Latar Belakang Masalah

Pada zaman era serba maju dan canggih ini, seni khat semakin dilupakan.

Mempelajari seni khat amat penting bagi umat Islam. Ini kerana seni khat berkait

rapat dengan kitab suci agama Islam iaitu al-Quran. Di samping itu juga, kitab suci

al-Quran ditulis dalam bahasa Arab dan menggunakan kaedah penulisan seni khat.

Oleh itu, seni yang mengagungkan agama Islam ini harus diteruskan dan dituntut

serta tidak boleh dipersia-siakan (Suhaila Abdul Rahman, 2009: 9).

Oleh yang demikian, penekanan supaya mempelajari seni khat perlu diambil

kira. Ini kerana Nabi Muhammad s.a.w telah memberi penekanan terhadap seni khat,

sekalipun Baginda seorang yang Ummi. Menurut Syeikh Ali Abd Rahman al-

Kelantani, nabi s.a.w pernah bersabda, yang memberi maksud supaya memberi

penekanan ke arah tersebut berdasarkan kepada hadith Rasulullah s.a.w dalam

sabdanya:

:قال رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم: عن أنس بن مالك ، قال يمِب َم َموَّر َم مِب اهللِب اللَّر ْسَمنِب اللَّر ِب هللِب، غَمفَملَم اهلل لها ت َمعْسظِبيًما ُه مَمن َم َم َم بِب ْس

Maksudnya:

“Daripada Anas bin Malik berkata: berkata rasulullah s.a.w:

apabila kamu menulis Bismillah al-Rahman al-Rahim, maka

cantikkanlah tulisan kamu sebagai membesar keagungan Allah

SWT”.

(Abu Asbahani: 903 )

Menurut Muhammad Bin Abd Rahim Bin Shabib Abu Bakar (1990) dalam

bukunya yang bertajuk ”Thobaqat Al-Muhaddisin Bi Asbahani Li Abi Sheikh Al-

Asbahani Thoqat Al-Asyirah Wal Hadiyyat Asharah”, hadis tersebut telah

diriwayatkan oleh Abu Asbahani dan hadis tersebut bernombor 903.

4

Daripada maksud hadis ini, terserlah bahawa kepentingan Bismillah dan seni

khat dalam Islam amat besar sekali, Nabi s.a.w telah memberi galakan supaya

menghidupkan khat tersebut (Mohd.Bakhir Hj. Abdullah, 2007: 124). Menurut laman

web (http://www.islamweb.net/ver2/Fatwa/ShowFatwa.php?lang=A&Id=35413&O

ption=FatwaId) pula, hadis ini telah difatwakan dan dikategorikan sebagai hadis

Dhoif. Nombor fatwanya ialah 35413. Tarikh fatwa ini dikeluarkan pada hari Ahad

29 Jamadil Awl 1424 Hijrah bersamaan 29 Julai 2003.

1.3 Pernyataan Masalah

Seni penulisan khat merupakan sebahagian daripada warisan seni dan budaya

bangsa Malaysia. Ia telah dipraktikkan dan digunakan sejak sejarah penggunaan

tulisan jawi bermula di negara ini. Budaya warisan seni khat ini semakin hari

semakin dilupakan oleh masyarakat hari ini khususnya yang beragama Islam. Ini

kerana masyarakat sekarang lebih suka dan gemar menggunakan komputer untuk

menyiapkan sesuatu kerja. Kualiti penulisannya adalah bergantung kepada latihan

tangan dan bukannya dengan menggunakan komputer sebagai cara yang mudah dan

singkat.

Mata pelajaran khat merupakan salah satu subjek yang perlu diajar oleh guru

di sekolah. Buku untuk mempelajari subjek ini telah dikeluarkan oleh Kementerian

Pelajaran Malaysia. Salah satunya ialah buku yang bertajuk “Modul Penulisan Khat

Nasakh Dan Rak’ah” untuk tahun enam sekolah rendah. Di samping itu, subjek khat

ini turut di ajar apabila terlaksananya program j-QAF di sekolah. Melalui program j-

QAF ini, guru dikehendaki mengajar subjek khat kepada pelajar yang berada di tahun

enam. Oleh itu, masih ada peluang untuk pelajar mempelajari seni khat, namun

tenaga pengajar yang berkemahiran dalam subjek ini amat berkurangan. Kekurangan

5

guru yang berkemahiran akan menimbulkan masalah kepada pelajar dan guru

tersebut.

Di samping itu, kurangnya pendedahan ataupun tidak ada liputan yang

meluas juga merupakan salah satu faktor mengapa seni khat dilupakan. Ini kerana

pendedahan mengenai kaedah dan pendekatan untuk memepelajari seni khat kurang

di beri perhatian. Di samping itu juga, ianya tidak disebarkan secara meluas seperti

seni-seni lain yang mendapat sambutan begitu menggalakkan di media cetak

mahupun media elektronik contohnya seperti seni hiburan. Walaupun ada siaran

yang menyiarkan tentang khat ini, tetapi terlalu sedikit.

Justeru itu, inisiatif segera perlu diambil untuk memartabatkan dan

mengekalkan kesenian Islam (khat) ini. Ilmu mempelajarinya perlu dituntut supaya

seni khat ini terus berkekalan seiring dengan perubahan masa. Kaedah dan

pendekatan untuk mempelajarinya perlu didedahkan agar seni khat ini dapat

dipelajari oleh semua masyarakat Islam khususnya. Oleh itu, atas dasar pentingnya

mempelajari seni khat dalam kehidupan masyarakat Islam hari ini, maka penyelidik

ingin mengkaji “Kaedah Dan Pendekatan Mempelajari Seni Khat.”

1.4 Objektif Kajian

Melalui kajian yang dijalankan ini, objektif yang diharapkan dapat dicapai

ialah :

1.4.1 Mengetahui latar belakang tokoh seni khat yang dikaji dari segi

pendidikan dan sumbangan mereka terhadap seni khat.

6

1.4.2 Mengenal pasti kaedah mempelajari seni khat daripada tokoh seni

khat.

1.4.3 Mengenal pasti pendekatan untuk menguasai kemahiran seni khat

daripada tokoh seni khat.

1.5 Persoalan Kajian

Penyelidik berharap agar kajian ini dapat memberikan jawapan kepada

beberapa persoalan seperti berikut:

1.5.1 Apakah latar belakang tokoh seni khat dari segi pendidikan dan

sumbangan beliau dalam bidang seni khat?

1.5.2 Apakah kaedah yang digunakan oleh tokoh seni khat dalam

mempelajari khat?

1.5.3 Apakah pendekatan yang digunakan oleh tokoh seni khat untuk

menguasai kemahiran khat?