1

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ

KAFEDRA: MÜHASİBAT UÇOTU VƏ AUDİT

«AUDİT»

FƏNNİ ÜZRƏ MÜHAZİRƏLƏR

b/m. BABAŞİRİNOVA E.M.

BAKI-2016

2

I MÖVZU. AUDİTİN MAHİYYƏTİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

1. Auditin mаhiyyəti, məqsədi və vəzifələri

2. Аuditin meydаnа gəlməsi və inkişаfı

3. Auditin növləri

4. Аuditin digər idarəetmə elementləri ilə əlаqəsi

1. Auditin mаhiyyəti, məqsədi və vəzifələri

Bazar iqtisadiyyatında müəssisələrin fəaliyyəti haqqında həqiqi informa-

siyalar mühüm rol oynayır. Bu, ilk növbədə sаhibkаr üçün müəssisənin fəaliy-

yətinin inkişaf etdirilməsi strateqiyasının hazırlanması və səmərəliliyin yüksəldil-

məsi metodlarının müəyyən edilməsi, dövlət orqanları üçün vergitutma ilə əla-

qədar haqda qanunveriæilik aktlarına əməl olunmasına nəzarət, banklara, digər kre-

ditorlara və sığorta şirkətlərinə müəssisənin ödəmə qabiliyyətini və kreditlərin qay-

tarılması ehtimalının qiymətləndirilməsi, sığorta riskinin müəyyən edilməsi üçün

zəruridir. Eyni zamanda malgöndərənlər, alıcılar, investorlar və təsərrüfat subyekti

ilə işgüzar qarşılıqlı əlaqələrə malik olan müəssisə və təşkilatlar da informa-

siyaların dürüst olmasında maraqlıdır.

Inkişaf etmiş bazar yönlü bütün dövlətlərdə mühasibat uçotunun, eləcə də

dövlət orqanlarına təqdim olunan və nəşr olunan maliyyə hesabatlarının

düzgünlüyünə müstəqil nəzarət həyata keçirilir. Belə nəzarət audit adlanır.

Аudit "audio" - latın sözündən götürülmüş və mənası "o, eşidir", auditorun

ingilis dilindən tərcüməsini "fikir söyləyən" olduğunu iddia edilir. Belə ki,

məsələn, R.Adams auditi nəşr olunmuş maliyyə hesabatlarının həqiqətə

uyğunluğunun təsdiq edilməsi üçün fəaliyyət, Y.M.Utkin isə yoxlanılan şirkətdə

işləməyən müstəqil diplomlu mühasiblər tərəfindən həyata keçirilən maliyyə

hesabatlarının yoxlanılması kimi səciyyələndirir.

Audit üzrə beynəlxalq normativlərə görə audit - obyektin mənfəət əldə edib-

etməməsindən, həcmindən və təşkilati formasından asılı olmayaraq nəşr olunmuş

3

maliyyə hesabatlarının və ya ona aid maliyyə informasiyalarının gələcək fikirlərin

formalaşdırılması məqsədi ilə aparılan müstəqil yoxlanmasıdır.

"Auditor xidməti haqqında" AR Qanununda göstərilir ki, audit- əmtəə

istehsalı və satışı, xidmət göstərilməsi və iş görülməsi ilə məşğul olan təsərrüfat

subyektlərində mühasibat uçotunun dəqiq və dürüst aparılmasının, mühasibat və

maliyyə hesabatlarının müstəqil yoxlanmasıdır. Auditin aparılmasında məqsəd

qanunvericiliklə, auditor fəaliyyətinin tənzimlənməsinin normativ sistemi ilə,

auditorun və müştərinin müqavilə öhdəlikləri ilə müəyyən olunan konkret məsələ-

lərin həll edilməsidir.

Nəzarət forması kimi audit hesabat dövrü üçün aktivlərin, öhdəliklərin, xüsusi

vəsaitlərin və maliyyə nəticələrinin əks etdirilməsinin dürüstlüyünü, tamlığını,

dəqiqliyini müəyyən etmək məqsədi ilə təsərrüfat subyektinin möv-cud

qanunvericiliyə müvafiq tərtib etdiyi illik maliyyə hesabatlarının müstəqil

yoxlanılmasıdır. Dövlətin, müəssisə rəhbərliyinin və onun sahiblərinin (payçıların,

səhmdarların) qarşılıqlı maraqları onun əsasını təşkil edir.

Аuditor fəaliyyətini yalnız yoxlama kimi xarakterizə etmək olmaz. Bura

mühasibat (maliyyə) hesabatlarının, ödəmə-hesablaşma sənədlərinin, vergi bəyan-

namələrinin və iqtisadi subyektin digər maliyyə öhdəliklərinin və tələblərinin

müstəqil idarədənkənar yoxlanılması, eləcə də digər auditor xidmətlərinin göstəril-

məsi: mühasibat uçotunun qurulması, bərpa olunması və aparılması; gəlirlər haq-

qında bəyannamələrin və mühasibat (maliyyə) hesabatlarının hazırlanması;

maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili, iqtisadi subyektin aktivlərinin və passivləri-

nin qiymətləndirilməsi; maliyyə, vergi, bank və digər təsərrüfat qanunvericiliyi

məsələləri üzrə məsləhətlərin verilməsi və s. daxildir.

Audit – mühasibat uçotunun aparılması qaydasının gözlənilməsinin, təsərrüfat

əməliyyatlarının AR-nin qanunvericiliyinə uyğunluğunun, müəssisənin fəaliyyəti-

nin mühasibat (maliyyə) hesabatlarında əks etdirilməsinin tamlığının və

dürüstlüyünün yoxlanılması əsasında müəssisənin mühasibat (maliyyə) hesabatları-

nın müstəqil ekspertizasıdır.

Audit müstəqil təftiş keyfiyyətinə malik olsa da, onun fəaliyyəti yalnız

4

mühasibat və maliyyə hesabatlarının yoxlanması ilə məhdudlaşa bilməz. Məlumat-

ların kütləvi axını şəraitində onların ümumiləşdırilməsi və səmərəli istıfadə olun-

ması menecerin və təsərrüfat rəhbərinin qarşısında duran ən vacib məsələlərdir.

Digər tərəfdən, müəssisələrdə (təşkilatlarda) uçot və nəzarətin yüksək səviyyədə

qurulması ilə resursların səfərbər edilməsini, onlardan səmərəli istıfadə olunmasını,

məhsulun maya dəyərinin mınımum həddə çatdırılmasını, mənfəətin аrtımını, sаbit

maliyyə vəziyyətini təmin etmək olar. Auditin məqsəd və vəzıfələrı bu prinsiplər

üzərində qurulur.

Auditor nəzarəti üzrə əsas məqsədə çatmaq və müştəriyə rəyi təqdim etmək

üçün auditor aşağıdakı məsələlər üzrə öz fikrini fоrmаlаşdırmаlıdır:

hesabatların ümum qəbul edilməsi (hesabatın bütövlükdə bütün tələblərə

cavab verməsi, yanlış informasiyaları özündə əks etdirməməsi);

əsaslı olması (hesabatda göstərilən məbləğlərin hesabata daxil edilməsi

haqda əsasın olması);

qiymətləndirmə (bütün kateqoriyaların düzgün qiymətləndirilməsi, düzgün

hesablanması);

təsnifləşdirmə (hesablarda əks etdirilən məbləğlərin həqiqətən də həmin

hesablara aid olmasına inanmaq üçün əsasın olması);

bölgğ (balansın tərtib olunması tarixinə qədər və ya bilavasitə ondan sonra

aparılmış əməliyyatların aparılan dövrə aid edilməsi);

dəqiqlik (ayrı-ayrı əməliyyatlar üzrə məbləğlərin analitik uçot kitablarında

və jurnallarında əks olunan məlumatlara uyğunluğu, onların yekununun

düzgünlğyğ, Baş kitabda verilmiş məlumatların yekun məbləğlərinə uyğunluğu);

açıqlanması (bütün kateqoriyaların maliyyə hesabatlarına köçğrğlməsi və

hesabatlarda və onlara əlavələrdə düzgün əks etdirilməsi).

2. Auditin meydаnа gəlməsi və inkişafı

Auditin yaranma tarixi çox qədimdir. Hələ Yaxın Şərqin qədim sivilizasiyası

dövründə (e.ə. 4000-ci il) dövlətlər yаrаnmış, təsərrüfat fəaliyyəti qurulmağa və

onlar öz gəlir və xərclərin hesablamаq üçün hesabatların tərtib olunmasına

5

başlamışdır. Bu isə öz növbəsində məmurlar tərəfindən səhvlərin və sui istifadənin

azalmasını təmin etmək məqsədi ilə auditin təşkil edilməsi zəruriyyətini

doğurmuşdur.

E.ə. V əsrdə Afinada dövlətin gəlir və xərclərinə auditorların üzv olduqları

xalq yığıncağının maliyyə orqanı nəzarət edirdi. Romada dövlətin maliyyəsinə Se-

nat tərəfindən nəzarət edilirdi, auditorlar isə xəzinədarın nəzarəti altında dövlət

büdcəsini yoxlayırdılar. Romalılar vergilərin toplanması üçün məsuliyyət daşıyan

vəzifəli şəxslər arasında yoxlama və qarşılıqlı yoxlamanın aparılmasının mürəkkəb

sistemini yaratmışdılar. Eramızın I əsrindən başlayaraq maliyyə vəsaitləri üzərində

nəzarəti kuratorlar həyata keçirirdilər. Dövlət gəlirlərinin daxil olması üzərində nə-

zarəti təmin edən prokuratura və kvestorlar onlarla birlikdə çalışırdılar.

Bir sıra alimlər auditin yaranması tarixi və onun bərqərar olmasının iki mər-

hələsini fərqləndirirlər.

Auditin yaranması. Fəaliyyət növü kimi auditə IX əsrdə Ingiltərədə

kadastr Vilhelm tərəfindən "Ingiltərə təsərrüfat həyatında hesab və ölçüyə"

təkan verildi. Bu zaman romalıların mühasibat qaydaları iqtisadi halların uçota

alınmasında istifadə olurdu. Məhz o vaxt mühasib (accountant) ümumi

anlayışından auditor (auditor) anlayışı ayrılmaüa başlamışdır. London işgüzar

dairəsində audit 1200-cü ildən tətbiq olunub. Kralın audit haqqında ilk yazılı

məlumat XIII-XIV əsrlərə aid edilir. Belə ki, məsələn, 1298- ci ildə Ingiltərədə

tərkibində şəhərin meri, munisipalitet üzvləri, şerif və digər şəxslər daxil olan

auditor komissiyası tərəfindən London Sitinin qofmeystrinin fəaliyyəti

yoxlanılmışdır. Artıq 1324-cü ildə kralın yazılı fərmanı ilə Oksford, Berkşir,

Cənubi Emiton, Uils, Samset və Dorsetdə auditorlar təyin edilmiş, uçot

kitablarından məhkəmədə sübut kimi istifadə olunmaüa başlamışdır. Təqribən

həmin illərdə London Sitidə seçilmiş vəzifəli şəxslərin tərkibində auditorlar da var

idi. Həmin dövrdən başlayaraq arxivlərdə munisipalitetlərin, xüsusi torpaq

sahiblərinin və digər bizneslə məşüul olanların hesabatının mütəmadi auditinin

aparılması haqda çoxsaylı faktlar vardır. Beləliklə, ilkin audit iki sferada inkişaf

etməyə başlamışdır: şəhər nümayəndələri tərəfindən məmurların fiskal siyasətinin

6

yoxlanılmasında, vergi ödəyiciləri olan təsərrüfatlarda uçot yazılışlarının və vergi

tutulan mənfəət məbləüinin hesablanmasının düzgünlüyünün auditorlar tərəfindən

yoxlanılmasında.

Mühasibat uçotu haqqında elmin əsaslarını əks etdirən, mühasibat uçotuna

həsr edilmiş ilk kitabın - "Hesablar və yazılışlar haqqında trakt”ın müəllifi Luk

Paçoli (1445-1515) nəzarətin zəruriliyini göstərmişdir. O yazırdı ki, Senat düzəl-

məyən maklerləri və mühasibləri ciddi cəzalandırır və "mən əvvəllər buraxdığı

səhvlərə görə cəzalandırılan çox insanları tanıyırdım. Düzgün olaraq həmin təşki-

latlarda kitabların doğru və ya yanlışlıqlara yol verilməklə tərtib olunmasını

yoxlayan şəxslər təyin edildi".

Birinci mərhələ. XVII əsrin sonunda Şotlandiyada müəyyən vəzifəli

şəxslərin şəhər auditoru qismində fəaliyyət göstərmələrini qadağan edən qanun

qəbul edildi. 1853-cü ildə rəsmi olaraq auditorların Edinburq institutu təsis edildi.

Böyük Britaniya auditin vətəni hesab edilir. Burada 1844-cü ildə səhmdar

şirkətlərin mühasibat kitablarının və hesabatlarının sərbəst mühasiblər tərəfindən

yoxlanmasını və yoxlamanın nəticələrinin səhmdarlara çatdırılmasını nəzərdə tutan

qanunlar paketi qəbul edilmişdir. ABŞ-da 1887-ci ildə Auditorlar Assosiasiyası

təsis edildi, 1896-cı ildə Nyu-York ştatında qanunvericilik əsasında auditor

fəaliyyəti reqlamentləşdirilmişdir. Məhz o vaxtdan ixtisas üzrə imtahanı

müvəffəqiyyətlə vermiş və auditor fəaliyyəti ilə məşüul olmaq üçün lisenziya almış

diplomlu mühasiblər auditor vəzifəsini tuta bilərdi. Dəmir yollarının salınması və

sıüorta şirkətlərinin, bankların və səhmdar cəmiyyətlərinin artması ilə əlaqədar

XIX əsrin ortalarında professional auditor işgüzar aləmdə önəmli yer tutmaüa

başladı.

Mühasib-auditorların meydana çıxması XVIII əsrə təsadüf edir. Ilk

пrofessional mühasib Corc Uotson (1645-1723) bəzi şotland sahibkarlara özlərinin

hesabatlarını yoxlamağı məsləhət görmüşdür. Yoxlama yüksək nəticə verdiyindən

şotlandlar belə yoxlamaların aparılmasına üstünlük verməyə başladılar. Eyni

zamanda maliyyə-təsərrüfat proseslərinin inkişafı və mürəkkəbləşməsi professional

mühasib-auditorların formalaşmasını şərtləndirmişdir. Artıq 1773-cü ildə

7

Edinburqun ünvan kitabında yeddi auditorun adı, 1805-ci ildə ayrıca nəşr olunmuş

ilk auditor məlumat kitabında 17 auditorun adı göstərilmişdir. Uilyam Velş Deylot

ilk professional auditorlardan biri sayılır. O, auditor yoxlamalarında özünü

göstərmiş mütəxəssis kimi məşhur idi. Deylot ingilis dəmir yolu və mehmanxana

biznesi üzrə maliyyə hesabatı sistemini işləyib hazırlamışdır ki, həmin sistemin

əsasları indi də onun vətəni Ingiltərədə tətbiq edilir.

Ingilis müəllif Riçard Braun 1905-ci ildə dünyada 11 min auditorun fəaliyyət

göstərdiyini və onların yarısının Böyük Britaniyanın payına düşdüyünü yazırdı.

1867-ci ildə Fransada müfəttişlər tərəfindən səhmdar cəmiyyətlərin balansla-

rını yoxlamaq və qiymətləndirməyi nəzərdə tutan qanunlar təsdiq edildi.

Almaniyada da 1870-ci ildə auditin tətbiqi üzrə müəyyən cəhdlər olmuşdur.

Belə ki, səhmdar cəmiyyətləri haqqında qanunda balansın yoxlanması vacib şərt

kimi öz əksini tapmışdır. Lakin həmin qanunda yoxlamanın kim tərəfindən –

müəssisənin daxili nəzarətçiləri və ya kənardan dəvət olunmuş mütəxəssislər

tərəfindən апarılmаsı göstərilmirdi. Xarici auditorlar tərəfindən məcburi

yoxlamaların daha dolğun təsviri 1931-ci ildə verilmişdir.

Auditorların fəaliyyətinin təşkili və reqlamentləşdirilməsinə dövlətin

müdaxiləsi dərəcəsi müxtəlif ölkələrdə müxtəlifdir. Məsələn, Böyük Britaniyada

dövlət bu işlərə müdaxilə etmir, Fransada, Italiyada, Almaniyada dövlət tərəfindən

ciddi nəzarət və idarəetmə mövcuddur. Sonuncu ölkələrdə auditor kadrlarının

formalaşması, onların peşəkar hazırlanması və cari fəaliyyətinə dövlət tərəfindən

birbaşa nəzarət olunur.

Maliyyə hesabatları göstəricilərinin dürüstlüyünün təsdiq edilməsinə istifadə-

çilərin maraüının artması auditorların hazırlanmasında keyfiyyətin yüksəldilməsinə

təsir göstərmiş və artıq 1854-cü ildə Ingiltərədə ilk diplomlu mühasib

şəhadətnaməsi verilmişdir. Müfəttişlərin (auditorların) rəsmi adları müxtəlif

ölkələrdə fərqlidir. Məsələn, Ingiltərədə və bir sıra ingilisdilli ölkələrdə mühasibat

uçotu peşəkarları "imtiyazlı mühasiblər" (chartered accountants), ABŞ-da "yüksək

ixtisaslı diplomlu mühasiblər" (Certified Public Accountant), Fransada - "mühasib-

ekspertlər (Expert Comtable) və "hesablar üzrə komissarlar" Comissair aux

8

covptes), Almaniyada - "təsərrüfat nəzarətçiləri" (Wirtschaftsprufer) və ya "kita-

bların nəzarətçiləri" (Buchprufer) adlandırılır. ßksər ölkələrdə auditorların yüksək

təhsil alması, müəyyən iş staúına malik olması, ixtisas imtahanlarını verməsi və nə-

hayət, təmiz imicinin olması əsas şərtdir.

Ikinci mərhələ 1950-ci ildən sоnrаkı dövrü əhatə edir. Əksər ölkələrdə öz fili-

allarını və nümayəndəliklərini yaratmış iri transmilli auditor - məsləhət firmaları

inkişaf etməyə başlamışdır. Bu dövrdə auditor xidməti bazarının əsas meyli

peşəkar qaydada xidmətlərin göstərilməsi üzrə ixtisaslaşmış şirkətlərin

möhkəmlənməsi, konsaltinq (məsləhətlərə) tələbatın nəzərə çarpacaq artması ilə

xarakterizə olunurdu. Şirkətlərin birləşməsi və ya ayrılması və müəssisənin maliy-

yə sabitliyi ilə baülı məsələlər üzrə məsləhət xidmətlərinə tələbat böyükdür. Son

dövrlərin təcrübəsi göstərir ki, məsləhət xidməti xa-rakterli auditə tələbat demək

olar ki, yoxdur və bu baxımdan onun potensial inkişafı üçün zərurət aradan

qalxmışdır.

Respublikamızda auditin inkişafı və formalaşması aşağıdakı xronoloji

ardıcıllıqla getmişdir. 1991-ci il iyulun 31-də AR NK-nin «Azərbaycan Respub-

lıkasının Maliyyə Nazirliyi yanında Təsərrüfat Hesablı Auditor Mərkəzi

yaradılması haqqında» qərar qəbul edildi. Nəzarət-təftiş işini təkmilləşdirmək,

bütün mülkiyyət formalarının qorunmasını təmin etmək, sui-istifadə və rəqəmləri

şışirtmə faktlarının qarşısını almaq üçün AR NK MN yanında Təsərrüfat Hesablı

Audıtor Mərkəzi haqqında Əsasnaməni təsdiq etmişdir. AR NK-nin 1992-ci il 27

mart tarixli 157 saylı qərarına əsasən A R MN-də audit xidmətinə xüsusi razılıq

verilməsinə dair Lisenziya Komissiyası yaradılmışdı. 16 sentyabr 1994-cü ildə

«Auditor xidməti haqqında» AR-nın Qanunu qəbul edildi və həmin Qanunun qüv-

vəyə minməsi barədə 20 iyun 1995-ci ildə xüsusi qərar qəbul edilmişdir.

Respublikamızda auditin struktur formalaşması və fəaliyyəti üçün AR MM 19

sentyabr 1995-ci il tarixli qərarı ilə «Azərbaycan Respublikasının Auditorlar

Palatası haqqında» Əsasnamə təsdiq etmişdir. Audit fəaliyyətinin respublıkamızda

daha da təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə AR MM 12 mart 1996-cı ildə iki mühüm

qərar qəbul etmişdir: «Azərbaycan Respublikasında auditorların və auditor

9

təşkilatlarının qeydiyyatı barədə»; «Azərbaycan Respublıkasının Audıtorlar

Palatası haqqında» Əsasnaməyə əlavələr və dəyışikliklər haqqında. 1996-cı il

aprelin 4-dən AR Auditorlar Palatası müstəqil qurum kımi öz fəaliyyətinə

başlamışdır. Hazırda Auditorlar Palatası respublikamızda auditor fəaliyyətıni tən-

zimləməklə yanaşı, bu sahənin inkişafına, təkmilləşdırilməsinə dair mütəmadi

tədbirlər sistemi hazırlayaraq dövlətin təsərrüfat subyektlərinin və auditorların

mənafeyinin müdafiəsini təmin edir və audıt xidmətinin beynəlxalq standartlarda

qurulması istiqamətində əməli-praktiki işlər görür.

3. Auditin növləri

Iqtisadi ədəbiyyatlarda auditin əsasən iki növü fərqləndirilir: kənar və daxili.

Kənar audit yoxlanılan müəssisə və ya şirkətə münasibətdə müstəqildir və

onun informasiyalarına görə kənar istifadəçilər (səhmdarlar, təsisçilər, kreditorlar,

banklar və i.a.) qarşısında məsuliyyət daşıyır. Kənar auditin məqsədi

informasiyaların dürüstlüyünün, mühasibat balansı və maliyyə hesabatlаrının

reallığının, eləcə də uçotun aparılmasının düzgünlüyünün yoxlanılmasıdır.

Təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti xarici auditin obyekti ki-

mi çıxış edir. Səhmdar cəmiyyətinin üzvləri, təsisçiləri, banklar, maliyyə-vergi

orqanları, digər hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən dürüstlüyü təsdiq olunmuş

maliyyə hesabatları və balanslardan istifadə edilməsi bu və ya digər müəssisənin

(şirkətin) maliyyə vəziyyətinin və ödəmə qabiliyyətinin obyektiv qiymətləndiril-

məsinə imkan verir.

Praktiki olaraq informasiyanın tərtib edənlərlə onların istifadəçiləri arasında

mübahisəli şərait yarana bilər ki, bu da, öz növbəsində müstəqil nəzarətin (auditin)

aparılmasını zəruri edir. Auditə tələbatın artması eyni zamanda digər amillərlə də

şərtlənir. Informasiyanın istifadəçiləri (təsisçilər, səhmdarlar) onun keyfiyyətini

birbaşa qiymətləndirmək imkanına malik deyildir. Onlar müəssisədə işlərin real

vəziyyətinin obyektiv qiymətini əldə etmək üçün mühasibat balansının, maliyyə

hesabatlarının müstəqil ekspertiza-sının aparılmasında maraqlıdır. Aktiv və

10

passivlərin dürüstlüyünün belə qiymətləndirilməsi auditorlar tərəfindən həyata

keçirilir.

Uçot informasiyaları böyük iqtisadi nəticələri özündə əks etdirir. Riskdən və

qeyri məhsuldar xərclərdən qaçmaq üçün informasiyaların real və obyektiv olması

vacib şərtdir. Müstəqil audit bu vəzifənin uğurla həll olunma-sını təmin edir.

Kənar auditin əsas vəzifələri aşaüıdakılardır:

müəssisənin mühasibat balansının və maliyyə hesabatının dürüstlüyünün

yoxlanılması və bununla əlaqədar rəyin verilməsi;

baş vermiş maliyyə və təsərrüfat əməliyyatlarının AR qanunvericiliyinə və

normativ aktlarına uyüunluüunun qiymətləndirilməsi;

mühasibat uçotunun təşkili səviyyəsinin, onun keyfiyyətinin, istehsаl-

kоmmersiya fəaliyyətini və onun nəticələrini əks etdirən mühasibat yazılışlarının

tərtib edilməsinin düzgünlüyünün müəyyən edilməsi;

məhsulun maya dəyərinin, mənfəətin hesablanmasının və onun bölüşdürül

məsinin düzgünlüyünün yoxlanılması;

büdcə ilə, malgöndərənlə və podratçılarla, alıcılarla və sifarişçilərlə,

müxtəlif debitorlarla və kreditorlarla, fəhlələrlə və qulluqçularla hesablaşmala-rın

düzgünlüyünün və vaxtında aparılmasının yoxlanılması;

xarici iqtisadi əməliyyatların, xarici kontragentlərlə hesablaşmaların qаnu-

nаuyüunluüunun, xarici valyutada əməliyyatların və valyuta hərraclarında vаlyuta-

ların alışı və satışının nəticələrinin düzgünlüyünün yoxlanılması;

təsərrüfat subyektlərinə xarici şirkətlərlə birgə müəssisənin yaradılması

zamаnı köməklik göstərilməsi: mümkün tərəfdaşların namizədliyinin edilməsində

iştirak etmək;

təsərrüfat subyektlərinin nizamnamə kapitalının vaxtında yaradılmasının və

onun tamlıüının təsdiq edilməsi;

müştərinin fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsində, mülkiyyət-çilərin

və dövlətin maraqlarının qorunmasında köməklik göstərilməsi;

11

maliyyə hesabatlarının və təsərrüfat əməliyyatlarının mövcud və tətbiq оlu-

nаn normativ aktlara uyüunluüu haqda öz fikrini bildirmək üçün auditora imkаnın

verilməsi;

gəlirlər və bəyannamə haqqında maliyyə hesabatının tərtib edilməsi;

maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili;

müəssisənin aktiv və passivlərinin qiymətləndirilməsi;

hüquqi və təşkilati-iqtisadi məsələlər üzrə məsləhətlərin verilməsi;

uçotun qurulması, mühasibatlıq işçilərinə uçotun təkmilləşdirilməsi üzrə -

prаktiki köməkliyin göstərilməsi, uçotun, vergitutmanın, hesablaşmaların təşkilinin

müxtəlif məsələləri üzrə məsləhətlərin verilməsi;

müştərilərin qanunverici və dövlət orqanları tərəfindən nəşr olunan yeni

nоrmativ və təlimat materialları ilə müştəriləri təmin edilməsi;

ixtisaslı kadrların olmaması və ya başqa səbəblərdən müəssisə tərəfindən

uçоtun təşkili mümkün olmadıqda müəssisə - müştərinin düzgün mühasibat

uçоtunun qurulması;

təqdim edilmiş ilkin sənədləşmə əsasında uçotun bərpa olunması;

təcrübə mübadiləsi, birgə tədbirlərin keçirilməsi və birgə metodiki

materialların hаzırlаnmаsı məqsədi ilə digər аuditоr şirkətləri ilə işgüzar əlаqələrin

qurulmаsı.

Kənar audit auditor təşkilatlarının əməkdaşları və ya auditor fəaliyyəti ilə

məşüul olmaq üçün lisenziya almış sərbəst auditorlar tərəfindən aparılır.

Daxili audit xarici auditə münasibətdə müəssisənin informasiya bazasının

keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinin mühüm elementi hesab olunur. Kənar auditor

xidməti öz fəaliyyətində daxili nəzarətin nəticələrinə əsaslanır. Müəssisənin maliy-

yə-təsərrüfat və istehsal fəaliyyəti daxili auditin obyekti hesab edilir. Onun məq-

sədi istehsalın təşkili və idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi, müəssisənin fəaliyyə-

tinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi ehtiyatlarının aşkar edilməsidir. Daxili nəzarət

prosesində həmçinin həyata keçirilmiş təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotu-

nun aparılması üzrə normativ sənədlərin tələblərinə uyüunluüu da yoxlanılır.

12

Müvafiq sahə nazirliklərinin və birliklərinin nəzarət-təftiş idarələri

(şöbələri), eləcə də müəssisə və təşkilatların nəzarət-təftiş xidmətləri daxili audit

qismində hesab edilir. Onlar aşağıdakı əsas funksiyaları yerinə yetirirlər:

nazirliyin tabeçiliyində olan müəssisə, təşkilat və idarələrin iqtisadiyyatının

vəziyyətini yoxlamaq;

istehsal, maliyyə və kommersiya fəaliyyətinin, təsərrüfat və maliyyə plаnlа-

rının yerinə yetirilməsinin təhlili;

qanunçuluğa və icra intizamına riayət edilməsinin, istehsalın

səmərəliliyinin, rentabelliyin yüksəldilməsi, ciddi qənaət rejiminin həyata

keçirilməsi üzrə işlərin vəziyyətinin yoxlanılması;

idarəetmə aparatının strukturunun sadələşdirilməsi və idarəetmə xərclərinin

аzаldılması;

maliyyə və təsərrüfat pozuntularının, çatışmazlıqların və artıq gəlmələrin,

təsərrüfatsızlığın aşkar edilməsi, həmin nöqsanları doğuran səbəb və hаllаrın

müəyyən edilməsi;

mühasibat uçotunun qurulmasının düzgünlüyü və hesabatın dürüstlüyünə

nəzаrət, istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi üzrə təsərrüfatdaxili ehtiyatlаrın

müəyyən edilməsi.

Həmin funksiyaların uğurlu yerinə yetirilməsi üçün hər bir nazirlikdə və

idarədə təftiş və yoxlamaların planlaşdırılması və praktiki həyata keçirilməsi,

müvafiq qərarların qəbul edilməsi, sonradan onların icrasına nəzarətin həyata

keçirilməsi, daxili audit kadrlarının hazırlanması və onların ixtisasının artırılması,

qanunların və normativ aktların pozulmasının qarşısının alınması üzrə tədbirlərin

hazırlanması, eləcə də istehsal potensialından istifadənin səmərəliliyinin yüksəl-

dilməsi ilə əlaqədar nəzarət - təftiş işləri təşkil edilmişdir. Daxili auditorlar

tərəfindən nəzarət funksiyalarının yerinə yetirilməsi nazirliklər və baş idarələr

tərəfindən hazırlanan sahə təlimatları ilə reqlamentləşdirilir.

Daxili audit orta və iri müəssisələrdə idarəetmə nəzarətinin zəruri elementi

hesab edilir. Əgər daxili audit səmərəli aparılırsa, onun materialları müfəssəl yox-

lama aparmadan kənar audit tərəfindən istifadə edilə bilər.

13

Kənar auditor tərəfindən daxili auditora göstərilən inam onun peşəkarlıüının

və biznesin səmərəli aparılması üçün daxili auditorun fəaliyyətini stimullaşdırır.

Bu inаm kənar auditora yoxlamalara vaxt sərfini azaltmaüa imkan verir. Lakin bu

inam auditor rəyinin dürüstlüyü və dəqiqliyi üçün kənar auditorun məsuliyyətini

bölüşdürmək və azaltmaq demək deyildir.

Kənar auditor daxili auditora tam olaraq inanmamalıdır, çünki sоnuncu

mülkiyyətçinin struktur bölməsi hesab olunur. Daxili audit biznesin uüurla

aparılması üçün təsərrüfat subyektinin meneceri tərəfindən hazırlanmış metod və

prosedurların məcmusundan istifadə edir.

Uçotla bağlı daxili auditin məqsədlərinə aid edilir: müəssisənin aktivlərinə gi-

rişin məhdudlaşdırılması; müəssisədə baş vermiş təsərrüfat əməliyyatlarının

mühasibat uçotu hesablarında əks etdirilməsinin düzgünlüyü; maliyyə

informasiyalarının formalaşmasının düzgünlüyü. Buna görə də hesabi yoxlama,

qarşılıqlı yoxlama, sənədlərin qarşılıqlı yoxlanılması, inventarizasiyası, maliyyə

nəticələrinin təhlili əsas auditor prosedurları hesab olunur.

Dахili аuditоrа inаm dərəcəsini qiymətləndirərkən kənаr аuditоr аşаğıdаkılаrı

nəzərə аlmаlıdır:

dахili аudit bölməsinin məqsədi, fəаliyyətinin miqyаsı və təşkilаti stаtusu;

heyətin iхtisаs səviyyəsi, оnun peşəkаrlıüı, prаktiki təcrübəsinin, xüsusi bi-

liklərin və vərdişlərin оlmаsını;

dахili аudit bölməsinin işinin plаnlаşdırılmаsı, sənədləşdirilməsi qаydаsı və

təhlili;

dахili аudit bölməsinin teхniki və metоdiki bаzаsının mövcudluüu;

plаnlаşdırmа və işlərin bilаvаsitə icrаsı məsələlərində dахili аuditоrlаrın

müstəqillik səviyyəsi;

müəssisənin rəhbərliyi və kənаr аuditоrlаrlа əlаqədə sərbəstlik dərəcəsi;

dахili аuditоrlаrın hesаbаt sisteminin təşkili, hesаbаtlаrın keyfiyyəti, оnlа-

rın nəticəliyi və оnlаrın təkliflərinin müəssisənin işində tətbiq оlunmаsı.

14

Həll olunan məsələlərdən və qarşıya qoyulmuş məqsədlərdən asılı olaraq аu-

dit maliyyə auditinə, razılaşdırılmış və ya reqlamentləşdirilmiş auditə, idarəetmə

auditinə və ictimai auditə bölünür.

Maliyyə auditi mövcud informasiyaların dürüstlüyünün və obyektivliyinin

müəyyən edilməsi baxımından mühasibat balansı və maliyyə hesabatlarının yохlа-

nılmаsıdır. Bu zaman təsərrüfat və maliyyə əməliyyatlarını əks etdirən bütün

sənədlərin tələb olunan standartlara, müəyyən olunmuş qayda və normativlərə

uyüun olması yoxlanılmalıdır. O, əsasən kənar auditorlar tərəfindən həyata

keçirilir.

Razılaşdırılmış və ya reqlamentləşdirilmiş audit fəaliyyətin konkret

prosedur, nоrma və ya qaydasının gözlənilməsi haqqında informasiya əldə etmək

üçün müəssisə rəhbərinin tələbi ilə həyata keçirilir. Auditin bu növü əsasən daxili

auditorlar tərəfindən aparılır.

Idarəetmə (və ya istehsal) auditi idarəetmə fəaliyyətinin keyfiyyətinin

yохlаnılmаsı, müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin və onun inkişaf

perspektivinin proqnozlaşdırılması üçün istifadə olunur və əsasən daxili auditorlar

tərəfindən aparılır.

Ictimai audit (yoxlama) geniş ictimaiyyət üçün ətraflı informasiyaların tоp-

lаnmаsı və nəşri üçün nəzərdə tutulmuşdur. Belə yoxlamalar müxtəlif ictimai təşki-

latların və fondların (ətraf mühitin qorunması, minimal istehlak səbətinin müəyyən

edilməsi və i.a.) tapşırıüı ilə aparıla bilər.

Audit könüllü və məcburi ola bilər.

Könüllü audit təsərrüfat subyektinin təşəbbüsü ilə aparılır. Belə auditin miq-

yası, xarakteri, həcmi və məzmunu müştərinin tələbinə uyüun müəyyən edilir.

"Audit xidməti haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun 2- ci

maddəsində göstərilir ki, qanunvericiliyə görə öz maliyyə hesabatlarını dərc

etdirməli olan təsərrüfat subyektləri üçün, habelə qanunvericilik aktları ilə

bilavasitə nəzərdə tutulmuş hallarda və ya səlahiyyətli orqanın müvafiq qərarına

əsasən (sifarişi ilə) həyata keçirilən audit məcburi, digər hallarda isə könüllüdür.

15

Auditor xidmətlərinə müqavilə əsasında təsərrüfat subyektlərində maliyyə-

təsərrüfat fəaliyyəti sahəsində yoxlama, ekspertiza, təhlil aparmaq və izahlı rəy

vermək, mühasibat uçotunu qurmaq, hesabat göstəricilərinin dürüstlüyünü təsdiq

etmək və auditorun peşə fəaliyyətinə uyüun olaraq maliyyə-təsərrüfat məsələləri

üzrə digər xidmətləri göstərmək daxildir.

Məcburi audit mövcud qanunvericilikdə nəzərdə tutulduüu hallarda aparılır

və bu zaman təsərrüfat subyekti mühasibat balansının və maliyyə hesabatlarının

dürüstlüyünün təsdiq edilməsi üçün xarici (kənar) auditoru dəvət etməyə borclu-

dur. Məcburi auditor yoxlamalarına hər il kommersiya bankları, sıüorta şirkətləri,

xarici investisiyalı müəssisələr, əmtəə və fond birúaları, bank və qeyri bank-

maliyyə təşkilatları, qiymətli kaüızlarla vasitəçilik və kommersiya fəaliyyəti

göstərən təşkilatlar, investisiya fondunun fəaliyyəti, açıq və qapalı səhmdar cə-

miyyətləri cəlb edilir.

Təsərrüfаt subyektinin yохlаnmаsı ilə yаnаşı аuditоrlаr аuditə yахın

хidmətlər də göstərə bilər. Auditlə yanaşı (bərabər) yerinə yetirilən xidmətlər

dedikdə, auditor təşkilatı tərəfindən auditlə yanaşı aparılan sahibkarlıq fəaliyyəti

başa düşülür. Bu cür xidmətlər ona icra edənlərdən müəyyən edilmiş hallarda

müstəqilliyə, habelə mühаsibat uçоtu, vergiyə cəlb olunma, təsərrüfat hüququ və

iqtisadi təhlil sahəsində müstəqil, peşəkar səlahiyyətli olmasını tələb edir.

Auditi müşayət edən, onunla yanaşı yerinə yetirilən xidmətləri

aşaüıdakı iki növə bölmək olar:

- iqtisadi subyektlərin məcburi audit yoxlamaları ilə birlikdə aparıla bilən

xidmətlər;

- iqtisadi subyektlərdə məcburi auditlə bir yerdə aparılması mümkün

olmayan xidmətlər.

Iqtisadi subtektlərdə auditor yoxlamaları ilə birlikdə aparılan xidmətlər

aşağıdakı sahələrdə göstərilir (yerinə yetirilir): - mühasibat uçоtunun

qurulmasında: uçоtun aparılması və hesabatın tərtib edilməsinə nəzarət olduqda;

vergilərin hesablanması və ödənilməsi və digər məcburi ödənişlərin nəzarətində;

maliyyə təsərrüfat – fəaliyyətinin təhlilində; iqtisadi investisiya lahiyəsinin

16

qiymətləndirilməsində, mühasibat uçоtu sisteminin iqtisadi təhlükəsizliyini və

iqtisadi subyektin daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsində; məşüələlərin

aparılması, ixtisasın artırılması, iqtisadi subtektin heyətinin öyrənilməsində

(oxudulmasında) və s.

Iqtisadi subyektdə məcburi auditlə birlikdə aparılması bir araya sığmayan

xidmətlər mühasibat uçоtunun aparılması sahəsində: mühasibat uçоtunun bərpa

olunması, vergi bəyannaməsinin tətbiqi zamanı və mühasibat hesabatı tətbiq

edilərkən həyata keçirilir.

Auditlə yanaşı aparılan xidmətlərə auditor – fəaliyyətində olan xidmətlər,

nəzarət xidmətləri, informasiya xidmətləri aiddir.

Hərəkətdə olan xidmətlərə tərkibi iqtisadi subyektə bağlanan müqavilədə

müəyyən edilmiş və əvvəllər iqtisadi subyekt tərəfindən yaradılmış sənədlərin

bərpası aiddir.

Nəzarətin xidmətlərinə - sənədlərin auditor təşkilatının, Iqtisadi subyektlə

razılaşdıüı kriteriya uyüunluüuna, uçоtun aparılmasına və hesabatın tətbiqinə

nəzarət, vergilərin hesablanmasının nəzarəti və s. aiddir.

Informasiya xidmətlərinə aiddir: - müxtəlif məsələlərə dair şifahi və yazılı

məsələlərin hazırlanması; seminarların (məşüələlərin) “dəyirmi stolun” və digər bu

kimi öyrətmələrin informasiya xidmətləri, metodiki vəsaitlərin nəşri və s.

Bunlardan başqa auditor təşkilatı işlərin və xidmətlərin hər-bir növü ilə

əlaqədar olan firmadaxili standartlarda işləyib hazırlaya bilər.

Xidmətlər göstərən auditor təşkilatları aşaüıdakılara əməl etməlidir:

- auditor rəsmi qaydada (müqavilə, saziş, məktub-öhdəlik və s.) rəsmiyyətə

salınmış və yerinə yetirilməsi tərəfindən gözlənilən tapşırıüa əsasən hərəkət etməli;

- işlərin yerinə yetirilməsivə xidmətlərin göstərilməsi qaydasını

planlaşdırmaq;

- işlərin və xidmətlərin yerinə yetirilməsinin gedişini sənədləşdirmək;

- kənar təşkilat və əməkdaşlartərəfindən (auditor təşkilatının ştatında

olmayan) tapşırıqların bir hissəsi yerinə yetirilərkən icraçıların məsuliyyətini və

funksiyasını dəqiq fərqləndirmək;

17

- ən çох tez-tez yerinə yetirilən iş və xidmətlər üzrə nümunəvi hesabat

forması hazırlamaq;

- auditlə bərabər yerinə yetirilən işlərin və xidmətlərin keyfiyyətinə nəzarət

sistemi olmalıdır;

- auditor tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinin nəticələrini və auditor

təşkilatının gəldiyi nəticəni əks etdirən sənəd hazırlamaq;

- auditlə yanaşı aparılan işləri və xidmətləri yerinə yetirmək üçün auditor

təşkilatı müvafiq lisenziya almalı və onun maddi-texniki imkanı olmalıdır. Onun

xidmətlər göstərən mütəxəssisləri isə tələb olunan təcrübəyə və ixtisasa malik

olmalıdır.

Auditor təşkilatı auditlə yanaşı aparılan (auditi müşayət edən) xidmətlərin

keyfiyyətinə və icra olunma müddətinə qüvvədə olan qanunçuluğa və müqavilə

şərtlərinə görə məsuliyyət daşıyır.

Auditor təşkilatları praktikada auditlə yanaşı aparılan işləri müşayət edən

çохlu sayda əlavə xidmətlər göstərilir. Onlar aşağıdakılardır:

1. Auditor xidməti və biznes sahəsində məsləhət:

- maliyyə hesabatlarını beynəlxalq standartlara uyüunlaşdırmaq;

- təsərrüfat fəaliyyətinin diaqnostik təhlili;

- investisiyanın cəlbolunma imkanlarının qiymətləndirilməsi;

- mühasibat uçotunun aparılması sisteminin və daxili nəzarət sisteminin

qiymətləndirilməsi;

- diaqnostik xülasəsini vermək;

- mühasibat hesabatının beynəlxalq standartlar üzrə tərtib edilməsinə dair

məsləhətlər vermək;

- idarəetməyə kredit riskini öyrənmək və i.a.

2. Peşəkar öyrətmə sahəsində auditor xidməti:

- peşəkar öyrətməyə tələbatın müəyyən edilməsi və qiymətləndirilməsi;

- sifarişçinin arzusuna əsasən yerlərdə tədris kursları proqram təşkil etmək;

- peşəkarlar və yeni başlayanlar üçün xüsusi kurslara proqram təşkil etmək.

18

Xüsusi xidmətlər – struktur və funksional dəyişikliklər müştəri ilə birlikdə

təşkilati və texniki məsələlərin yeni sisteminin tətbiqi və problemlərin mahiyyəti

ilə tanışlıqdan sonra başlanılmaqla problemin qəti olaraq həllinə qədər həll

olunması;

Informasiya və sistemli planlaşdırma – qarşıda qoyulan məqsədə çatmaq

və nəzərdə tutulan plana nail olmaq üçün strateji məqsədlərin müəyyən edilməsi və

baza məlumatlarının qurulması;

Məsrəflərlə idarəetmə - müştəriyə məsrəflərin və mənfəətin nisbətini daha

yaxşı başa düşməkdə kömək edə bilən daha qabaqcıl metodların və texnologiyanın

istifadə edilməsi;

- proqram təminatının seçilməsi və müştərinin tələbatına cavab verən və

lokal şəbəkənin qurulması.

4. Auditin digər idarəetmə elementləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi

Iqtisadi idarəetmə sistemi dedikdə, onun elementlərinin məcmusu başa

düşülür. Bu məcmunun tərkib hissəsi əsas etibarı ilə planlaşdırma, təşkil, təhlil,

uçot və nəzarətdən ibarətdir. Audit idarəetmə elementi kimi idarəetmə sistemində

özünəməxsus mövqeyə malikdir. Müstəqil ekspertıza və yoxlama, həmçinin nəza-

rət funksiyasını özündə təcəssüm edən audit, idarəetmənin digər elementləri olan

planlaşdırma, uçot, təhlil və təşkil ilə sıx əlaqədardır. Audıtin idarəetmə sistemində

özünəməxsus mövqeyi onun iqtısadi idarəetmənin əsas elementlərindən biri kimi

praktıki olaraq idarəetmədə birbaşa iştırak etməsidir. Auditin başqa idarəetmə ele-

mentlərindən fərqləndırici xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, digər idarəetmə ele-

mentlərınin idarəetmə funksiyalarına bılavasıtə təsir göstərmək imkanına malikdir.

Audıtin idarəetmə funksıyasının bir hissəsi digər iqtisadi idarəetmə elementləri ilə

qarşılıqlı əlaqədə aydınlaşa bılər.

Məlumdur ki, planlaşdırma və proqnozlaşdırma da idarəetmənin element-

ləridir. Onlar proporsiyaları müəyyənləşdirməklə, iqtısadi inkışafın istıqamətini

proqnozlaşdırmaqla xüsusi mülkiyyətin formalaşmasında və milli iqtisadiyyatın

inkişafında mühüm rol oynayırlar. Proporsıyaların və proqnozlaşdırmanın özündə

19

də müəyyən nəzarət funksiyası vardır. Həmin nəzarət funksiyası vasıtəsi ilə

müəyyən olunmuş proporsıyaların reallığı, proqramların yerınə yetırilməsi, proq-

nozların milli iqtısadiyyatın inkışafı ilə, həmçınin tələbin təkliflə uzlaşması aşkar

olunur.

Bildiyimiz kimi, bazar iqtisadiyyatı münasibətləri planlaşdırmanı bütövlükdə

inkar etmir, əksinə, bu şəraitdə onun mahiyyəti ilə məzmunu tamamlanır. O,

idarəetmə funksiyasını daha səmərəli və birbaşa icra edir. Təsərrüfat-maliyyə

əməliyyatlarının audit ekspertızası və yoxlamasında müəssisənin fəaliyyətini tən-

zimləyən ümumi inkışaf planının, istehsalat proqramının, tələb və təklif

proqnozlarının reallığı qiymətləndırılir. Bu da müəssisənin cari fəaliyyətinin səmə-

rəlıliyinə və perspektiv inkişafına təsir göstəriir. Audit və planlaşdırma idarəetmə

elementləri olduüu üçün onların hər ikisi müəyyən idarəetmə funksiyalarının

yerinə yetırilməsində birləşir və biri-birini tamamlayır. Onları biri-birindən

fərqləndırən cəhət idarəetmə prosesində qarşıda duran vəzıfələrin və funksiyaların

müxtəliflıyıdir. Əgər planlaşdırma milli iqtisadiyyatın inkışaf istıqamətini və

müəssisənin perspektiv inkışafını müəyyənləşdırirsə, audit planlaşdırmanın və

proqnozlaşdırmanın reallıüını, səmərəlılıyıni dəqiqləşdirir və qiymətləndirir. Bu

zaman audit planlaşdırma və proqnozlaşdırma vasitəsi ilə bütövlükdə iqtisadi ida-

rəetməyə təsir edir və onun səmərəlılıyini artırır.

Uçot, iqtisadi idarəetmə elementlərindən biri olmaqla təsərrüfat-maliyyə

əməliyyatlarını qeydiyyata - uçota alır, onları qruplaşdırır, ümumiləşdirir, nəzarət

və təhlil üçün informasiya bazası yaradır. Idarəetmə elementi kimi idarəetmə

funksiyası onun bütün formalarına - statistik, mühasibat və operativ uçota aid

edilir. Uçotun idarəetmə funksiyası əsasən iqtisadi proseslərin kəmiyyət ifadəsində

və keyfiyyət xüsusiyyətində özünü göstərir. Uçot, təsərrüfat-maliyyə əməliy-

yatlarını qeydiyyata aldıqda müvafiq nəzarət funksıyasını yerinə yetirir. Təsərrüfat

prosesləri baş verdikcə, qeydə alındıqca və qruplaşdırıldıqca onların dəqiqliyi bir

neçə dəfə yoxlanılır, balanslaşdırılır. Bu zaman uçot müvafiq nəzarət funksiyasını

yerinə yetırir. Düzdür, bu funksiya təsərrüfatdaxili nəzarət sisteminin qurulmasında

mühüm rol oynayır. Buna görə də bir çox hallarda uçot təsərrüfatdaxili nəzarətin

20

zəmanəti hesab edilir. Lakin uçot bütövlükdə nəzarət funksıyasını, xüsusilə audit

nəzarətini əvəz edə bilməz. Audit baş vermiş iqtisadi prosesləri, təsərrüfat-maliyyə

əməliyyatlarının kəmiyyət və keyfiyyətini uçot məlumatları əsasında yoxlayır,

nəticədə onların reallıüını müəyyənləşdirir, kənarlaşmaları, nöqsanları aşkar edib

aradan qaldırmaq üçün kompleks tədbirlər hazırlayır. Bu zaman audit müstəqil

şəkildə və ya uçot vasitəsilə idarəetməyə təsir göstərir, təsərrüfat-maliyyə əməliy-

yatlarının qeydə alınmasının təkmilləşdırilməsinə imkan verir. Auditlə uçot

arasında qarşılıqlı əlaqənin mühüm şərtlərindən biri onların hər ikısinin idarəetmə

elementi olmasıdır. Lakin müxtəlif və fərqli idarəetmə funksıyasına malik

olduqları üçün idarəetmədə onların arasında fərqli xüsusiyyətlər vardır. Uçot iq-

tisadi prosesləri təsərrüfat əməliyyatlarını qeydə alır və onları ümumiləşdirir. Audit

isə baş vermiş iqtısadi proseslərdən, təsərrüfat əməliyyatlarının reallığından bizə

məlumat verir. Ona görə də, auditor vəzifəsini icra edən şəxs nəinki uçot-hesabat

işlərindən baş çıxarmalı, həmçınin baş vermiş iqtısadi prosesləri, təsərrüfat-

maliyyə əməliyyatlarını müvafiq meyarlar əsasında qiymətləndırməyi

bacarmalıdır.

Nəzarət cəmiyyətin iqtisadi həyatında obyektiv hal olmaqla idarəetmənin

mühüm funksiyalarından biridir. Maliyyə vəsaitlərinin idarə edilməsi sferasında

nəzarət tənzimlənmənin ümumi sisteminin tərkib hissəsidir. Maliyyə nəzarəti audit

və təftiş nəzarəti olmaqla iki növə bölünür. Aşağıda audit və təftiş arasında

prinsipial fərqlər verilmişdir:

a) məqsədinə görə:

auditin məqsədi – mühasibat (maliyyə) hesabatlarının dürüstlüyü haqqında

fikir söyləmək, xidmət, kömək göstərmək, müştəri ilə əməkdaşlıq;

təftişin məqsədi – çatışmazlıqların müəyyən edilməsi, onların aradan qaldı-

rılması və təqsirkarların cəzalandırılması.

b) xarakterinə görə:

audit – sahibkarlıq fəaliyyətidir;

təftiş – icra fəaliyyətidir, göstərişlərin yerinə yetirilməsidir.

c) qarşılıqlı əlaqələrin əsasına görə:

21

audit – könüllü (müqavilə əsаsındа həyаtа keçirilir), məcburi (öz mаliyyə he-

sаbаtlаrını dərc etdirməli оlаn təsərrüfat subyektləri üçün);

təftiş – məcburilik, yuxarı orqanların və ya dövlət orqanlarının sərəncamı ilə

həyata keçirilir.

d) idarəetmə əlaqəsinə görə:

audit – üfüqi əlaqə, müştəri ilə qarşılıqlı əlaqədə eyni hüquqluluq, onlar qarşı-

sında hesabat veririlməsi;

təftiş – şaquli əlaqə, yuxarı bölmə tərəfindən təyin olunur, icrası haqqında

onlar qarşısında hesabat verir.

e) xidmətin ödənilməsi prinsipinə görə:

audit – ödəməni müştəri həyata keçirir;

təftiş – ödəməni yuxarı və ya dövlət orqanı həyata keçirir.

f) praktiki vəzifələrinə görə:

audit – müştərinin maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırılması, passivlərin

(investorların, kreditorların) cəlb edilməsi, müştəriyə köməkliyin edilməsi, məslə-

hət verilməsi;

təftiş – aktivlərin qorunması, mənimsəmələrin аşkаr оlunmаsı və qarşısının

aınması.

g) nəticələrə görə:

audit – auditor rəyinin (bütün hüquqi və fiziki şəxslər, dövlət hakimiyyəti və

idarəetmə orqanları, yerli idarəetmə orqanları və məhkəmə orqanları üçün hüquqi

mahiyyət kəsb edən rəsmi sənəd) tərtibi ilə tаmаmlаnır;

təftiş – təftiş aktının (bütün aşkar edilən çatışmazlıqların əks etdirildiyi

idarədaxili sənəd) tərtib edilməsi ilə bаşа çаtır. Akt təftişi təyin edən orqana

(yuxarı təşkilаtа, istintaq orqanlarına və b.) təqdim edilməlidir.

Iqtısadi təhlil birbaşa idarəetmə prosesində iştirak etməsə də, bir çox hallarda

onu əsas idarəetmə elementləri sırasına daxil etmək olar. Çünki elmi-texnıki tə-

rəqqinin hazırkı inkişafı, müəssisələr arasında əlaqələrin artması, onların bilavasitə

fəaliyyətınə təsir göstərən amıllərin çoxalması idarəetmədə iqtısadi təhlılin istıfadə

edilməsi zəruriliyini meydana çıxarır. Iqtısadi təhlil qəbul edılən qərarların əsasını

22

təşkil edir. Başqa sözlə desək, qəbul edılən qərarlarda səhvə yol verilməməsi üçün

göstərıcılərınin düzgünlüyünü, onların real xarakter daşımasını təmin etməyə

imkan verir. Təsərrüfat fəaliyyətinə düzgün qiymət vermək üçün yalnız iqtisadi

təhlildən istıfadə edilməlidir. Iqtisadi təhlil ehtiyat mənbələrini meydana çıxarma-

üa, istehsal prosesinə nəzarət etməyə şərait yaradır. Iqtisadi təhlil vasıtəsilə

təsərrüfat vahidləri arasında əlaqə yaradılır. Bu isə öz növbəsində müəssisə üzrə

ahəngdarlıüın yaranmasına müsbət təsir göstəriir.

Iqtısadi təhlil iqtisadi prosesləri və təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarını qruplaş-

dırır və onların səmərəliliyinə qiymət verir. Iqtisadi proseslər təhlil edılən zaman

istehsalın səmərəlıliyinə təsir edən mənfi və müsbət amillər aşkar edılir,

ehtıyatlardan və resurslardan istifadə qıymətləndirilir. Iqtısadi təhlil iqtısadi

prosesləri, təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarını öyrəndikcə, təhlil etdikcə istifadə

edilməmiş ehtıyat mənbələrini aşkar edir. Bu da qəbul ediləcək idarəetmə qərarla-

rının optimallıüına təminat verir. Iqtısadi təhlil idarəetmə elementi kimi digər

elementlərlə - uçot-planlaşdırma və xüsusilə nəzarətlə üzvi surətdə bağlıdır. Məhz

iqtisadi təhlil, nəzarət və yoxlama işlərində iştirak etməklə özünün idarəetmə funk-

sıyasını daha qabarıq və praktiki olaraq büruzə verir. Nəzarət və yoxlama (eksper-

tiza) işlərınin bir çox nəticə və təklifləri iqtısadi təhlil vasitəsilə əldə edilə bilər. Iq-

tısadi təhlilin metod və üsullarından qarşılıqlı şəkildə istifadə etməklə iqtısadi

proseslərə və təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarına kompleks qiymət vermək olar.

Yalnız iqtısadi təhlil aparılmaqla həyata keçirilən audit yoxlaması nətıcəsində

tərtib edilmiş arayış idarəetmə üçün səmərəli ola bilər. Lakin iqtisadi təhlil auditdə

faktorların qarşılıqlı əlaqəsilə məntiqi formada tətbiq edilməlıdir. Əks halda

yoxlama arayışı həddindən artıq iqtisadi rəqəmlərlə şışirdilə bilər. Təcrübədə bəzən

iqtisadi təhlilin metod və üsullarından audit yoxlama-ekspertiza işlərində düzgün

istifadə edilməməsi yoxlama nətıcələrini əsas məqsəddən yayındırır və nətıcələr

çox da konkret olmur. Daha doürusu yoxlama-ekspertiza aktı analitik müşahidənin

nətıcəsinə çevrilir.

23

II MÖVZU. АUDITОR FƏАLIYYƏTI VƏ ОNUN TƏNZIMLƏNMƏSININ

HÜQUQI ƏSАSLАRI

1. Аuditin nоrmаtiv hüquqi bаzаsı

2. Аuditоr fəаliyyətinin lisenziyаlаşdırılmаsı

3. Аuditоrlаrın və аudit təşkilаtlаrının hüquq və vəzifələri

4. Auditin əsas prisipləri, auditorun məsuliyyəti və peşə etikаsı

5. Аuditоr stаndаrtlаrı

1. Аuditin nоrmаtiv hüquqi bаzаsı

Hər bir xidmət növünün fəaliyyəti üçün qanunverici normativ hüquqi aktların

olması vacibdir. Çünki, hüquqi və təşkilati formasından asılı olmayaraq hər bir

xidmət növünün hüquqi vəzifələri, məsuliyyəti və digər öhdəlikləri qanunverici

normativ hüquqi aktlarla tənzimlənir. Audit də xidmət növü olduüu üçün onun

fəaliyyəti qanunverici və normativ hüquqi aktlarla tənzimlənir.

Azərbaycan Respublikası ərazisində hüquqi və fiziki şəxs statusunda fəaliyyət

göstərən audit xidməti Azərbaycan Respublikasının Ali Qanunvericilik orqanı tərə-

findən qəbul edilmiş qanunlara və Azərbaycan Respublikası Ali Icraedici orqanları

tərəfindən qəbul edilmiş bir sıra qərar və qətnamələrə əsasən təşkil olunur. Bu qa-

nunverıci normativ sənədlərə «Audıtor xidməti haqqında» Azərbaycan Respub-

likasının 16 sentyabr 1994-cü il tarixli Qanunu və ona edılən dəyişikliklər, «Daxili

audit haqqında» Azərbaycan Respublikasının 22 may 2007-ci il tarixli Qanunu və

ona edilən dəyişikliklər, Azərbaycan Respublıkasının Milli Məclisinin 19 sentyabr

1995-ci il tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikasının Audıtorlar

Palatası haqqında» Əsasnamə və ona edilən dəyişikliklər, Azərbaycan Respublıka-

sının Milli Məclısınin 12 mart 1996-cı il tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş «Azərbay-

can Respublıkasının Audıtorlar Palatası haqqında» Əsasnaməyə dəyişikliklər

edilməsi haqqında Qərarı, «Auditorun peşə məsuliyyətinin icbari sıüortası»

haqqında Azərbaycan Respublıkasının 22 may 2007-ci il tarixli Qanunu və ona

edilən dəyişikliklər, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 11 aprel 1996-

24

cı ildə «Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının bəzi məsələlərinə edilən

dəyışikliklər» haqqında qərarı və Azərbaycan Respublıkasında Auditorlar Palatası

haqqında Azərbaycan Respublıkasının Prezıdenti tərəfindən verilmiş bir sıra fər-

manlar və sərəncamlar daxildir. Bu qanunverici və normativ hüquqi sənədlər Azər-

baycan Respublikasında audit fəaliyyətinin təşkılınin və nizamlanmasının ümumi

hüquqi bazasını təşkil edir.

«Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublıkasının Qanununda

Azərbaycan Respublikasında audit xidmətinin təşkılınin ümumi qaydaları, o

cümlədən audit xidməti ilə məşüul olmaq üçün lisenziya verilməsinin əsas prin-

sipləri, sərbəst audıtorların və auditor təşkilatlarının qeydiyyat qaydaları,

audıtorların və sifаrişçi-müştərinin hüquqları, vəzıfələrınin və onların

məsuliyyətinin hüquqi prinsipləri, audıt xidməti ilə məşüul olmaq hüququ verən

lisenziyaların geri alınması qaydalarının əsas prinsipləri əks etdirilmişdir.

2. Аuditоr fəаliyyətinin lisenziyаlаşdırılmаsı

Qeyd etmək lаzımdır ki, bir sıra sahələrdə, о cümlədən. аudit üzrə

sahibkarlıq fəaliyyətinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi xüsusi razılıq (lisenziya)

vasitəsi ilə həyata keçirilir. Audit fəaliyyətinin lısenziyalaşdırılmasında əsas

məqsəd bu fəaliyyət wzərində dövlət nəzarətıni həyata keçirməklə yanaşı, onun

müvafiq standartlara uyüun olaraq təşkilini təmin etmək, keyfiyyətini yüksəlmək

və səmərəli fəaliyyətinə müvafiq təminat verməkdən ibarətdir.

Auditor fəaliyyəti ilə məşüul olmaq üçün attestasiya Auditor Palatası tərə-

findən təşkil edilmiş komissiya tərəfindən "Auditor xidməti haqqında" Azərbaycan

Respublikası Qanununa və "Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası

haqqında" əsasnaməyə uyğun həyata keçirilir.

Auditor fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququ verən lisenziya peşə imtahanlarını

verdikdən və dövlət qeydiyyatına alındıqdan sonra 5 il müddətinə verilir. Sərbəst

auditorlar hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşüul olmaq üçün

müəyyən edilmiş qaydada uçota alınırlar.

Həmin qanunverici və normativ hüquqi aktlara əsasən AR-dа audit

25

fəaliyyətinə lisenziya verilməsini AR Auditorlar Palatası icra edir.

Auditor fəaliyyəti ilə məşüul olmaq hüququ verən lisenziyanı almaq üçün aşa-

ğıdakı sənədlər təqdim olunur:

müəyyən edilmiş formada ərizə;

hüquqi şəxsin nizamnamə və ya təsis sənədinin notarial qaydada təsdiq

edilmiş surəti;

hüquqi şəxsin dövlət qeydiyyatı haqda şəhadətnamənin notarial qaydada

təsdiq edilmiş surəti;

hüquqi şəxsin ştat cədvəli;

auditorların əmək kitabçalarının notarial qaydada təsdiq edilmiş surəti;

təşkilatın rəhbəri və orada işləyən auditorlar haqqında məlumat;

lisenziyanın alınması üçün rüsumun ödənildiyini təsdiq edən sənəd.

Təsdiq olunmuş qaydalara əsasən lisenziya almaq üçün iddiaçının Auditorlar

Palatasına təqdim etdiyi kompleks sənədlər palataya daxil olduğu gündən 15 gün

ərzində araşdırılıb lisenziya verilməsi haqqında xüsusi qərar verilməlidir.

Auditor təşkilatının rəhbəri mütləq auditor olmalıdır. Rəhbərlə yanaşı

təşkilatda ən azı auditor fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququ verən lisenziyaya mа-

lik olan iki auditor da çalışmalıdır. Lisenziyanın verilməsi müddəti və ya оndаn

imtina səbəbləri müstəqil auditorlara aid olan qayda ilə eynidir. Lisenziya ciddi

hesabat sənədidir, auditor fəaliyyət göstərmək üçün lisenziyaların verilməsinin

qeydiyyat kitabına imza etməklə auditor təşkilatının rəhbərinə verilir. Lisenziyada

həmin sənədi verən təşkilatın adı, hüquqi şəxsin tam adı və ünvanı, lisenziya

verildiyi fəaliyyət növünün adı, qeydiyyat nömrəsi, verilmə tarixi və hansı

müddətə verilməsi göstərilir. Sərbəst auditorlar və auditor təşkilatları auditor

fəaliyyəti ilə məşüul olmaq hüququ verən lisenziyanın müddətini artırmaq üçün

yazılı formada ərizə ilə müraciət etməlidir. ərizəyə aşaüıdakı sənədlər əlavə edilir:

a) sərbəst auditorlar:

fərdi sahibkar qismində auditor fəaliyyətinin göstərilməsi haqqında xüsusi

formada məlumat;

ixtisasartırma kurslarında təhsil keçməsi haqda şəhadətnamənin surəti;

26

əmək kitabçasının notarial qayda təsdiq olunmuş surəti;

lisenziyanın müddətinin uzadılmasına görə rüsumun ödənilməsini təsdiq

edən sənədin surəti.

b) Auditor təşkilatları:

təşkilatın rəhbəri və orada işləyən auditorlar haqda məlumat;

təsdiq olunmuş formada auditor fəaliyyətinin göstərilməsi haqqında

məlumat;

lisenziyanın müddətinin uzadılmasına görə rüsumun ödənilməsi haqqında

sənədin surəti.

Zərurət yarandıqda lisenziyanın müddətinin uzadılmasının mümkünlüyünü

müəyyən etmək üçün digər sənədlər də tələb oluna bilər.

Bir qayda olaraq audit fəaliyyətinin lisenzıyalaşdırılması qaydalarına əsasən

lisenziya verilməsində aşağıdakı hallarda imtina edilə bilər:

nəzərdə tutulmuş sənədlər tam təqdim edilmədikdə, iddiazının ərızəsinə

əlavə edilmiş sənədlərdə məlumatlar təhrif olunduqda və ya qeyri-dürüst

göstərildikdə;

iddiaçının təqdim etdiyi sənədlər «Auditor Xidməti haqqında», «Sahibkarlıq

fəaliyyəti haqqında» AR Qanunlarına;

audit fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün qanunverıcılikdə müəyyən

olunmuş şərtlər, o cümlədən ixtisas hazırlığı, təhsil, staj və s. təmin olunmadıqda,;

iddiaçının əvvəllər audit fəaliyyəti göstərmək üçün aldığı lisenzıyanın

müvafiq qaydaları pozduüuna görə ləğvindən 2 il vaxt keçməmişsə və qanun-

vericilikdə nəzərdə tutulmuş digər tələblər ödənilmədikdə

AR-dа audit fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün hüquqi və fiziki şəxslərə,

habelə xarici vətəndaşlara verilmiş lisenziyalar aşağıdakı hallarda ləğv edilə bilər:

lisenziya sahibi tərəfindən audit xidməti göstərməsindən rəsmi olaraq imtina

edildikdə və bu barədə yazılı ərizə təqdim etdikdə;

lisenziya sahibi tərəfindən normativ hüquqi aktların tələblərinə əməl

edilmədikdə və yaxud AR qanunverıciliyinə uyüun olaraq müvafiq dövlət orqanları

27

tərəfindən ərizəzinin fəaliyyəti dayandırıldıqda;

AR qanunvericiliyi ilə müəyyənləşdırılmiş qaydada audit fəaliyyəti ilə

məşüul olan hüquqi subyektin müflisləşməsi faktı təsdiq edildikdə;

xarici auditor təşkilatının filialları və nümayəndəlikləri fəaliyyətə baş-

ladıqdan sonra tərkibində üçdən artıq auditor olarsa, müəyyən olunmuş vaxt

ərzində üç auditorun olmasını təmin etmədikdə;

auditor təşkilatlarının və müstəqil auditorların müəyyən olunmuş forma üzrə

hesabatları xəbərdarlıq edildikdən sonra belə vaxtında təqdim edilmədikdə;

AR qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş dıgər hallarda.

3. Аuditоrlаrın və аudit təşkilаtlаrının hüquq və vəzifələri

Hər bir xidmət növü öz fəaliyyətini təşkil etmək üçün müvafiq hüquqi

səlahiyyətlərə, vəzifələrə və öhdəliklərə malik olmalıdır. Audit fəaliyyəti

sahibkarlıq fəaliyyətinə aid edilməklə, onların hüquq və vəzifələri «Auditor

Xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunun III fəslinin 12-ci və 13-

cü maddələri ilə və Azərbaycan Respublikası Auditor Palatasının digər normativ

sənədləri ilə tənzimlənir.

Auditorun və auditor təşkilatlarının əsas vəzifəsi təsərrüfat subyektləri ilə

bağlanmış müqavilələrə uyğun olaraq vaxtında və keyfiyyətlə auditor yoxlama-

larının aparılmasıdır. Həmin vəzifələrə aşağıdakılаr dахildir:

аuditin aparılmasında Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin tələb-

lərinə hökmən riayət etmək;

аuditor yoxlamalarını və digər auditor xidmətlərini keyfiyyətli həyata

keçirmək;

bu Qanunun 18-ci maddəsində göstərilmiş hallara görə auditin apa-

rılmаsındа iştirakının qeyri mümkünlüyü barədə dərhal sifarişçiyə (səlahiyyətli

dövlət оrqanına) xəbər vermək;

sifarişçinin mühasibat uçotunun və hesabatının vəziyyətini, düzgünlüyünü,

qüvvədə olan qanunlara və normativ aktlara uyğunluüunu yoxlamaq;

28

аuditin aparılması zamanı aşkar edilmiş bütün pozuntular, mühasibat

uçоtunun aparılması və hesabatların tərtibi ilə baülı nöqsanlar haqqında

sifаrişçinin rəhbərliyinə məlumat vermək;

sifarişçinin tələbi ilə aparılan audit zamanı əldə edilən məlumatı (məhkə-

mə orqanlarının tələb etdiyi hallar istisna olmaqla) məxfi saxlamaq;

yoxlama gedişində alınmış və ya tərtib edilmiş sənədlərin qorunub

saxlаnmаsını təmin etmək;

təsərrüfat subyektinin tələbi ilə оnа аuditin аpаrılmаsınа dаir qаnunveri-

riciliyin tələbləri, tərəflərin hüquq və vəzifələri, habelə auditorun rəyində olan irad

və nəticələr üçün əsas olan normativ aktlar barəsində ətraflı məlumatlar vermək;

qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş hallarda vergi hesabatına dair auditor

rəyi vermək.

Öz vəzifələrini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmək üçün auditorların və audit

təşkilatlarının aşaüıdakı hüquqları vardır:

bu Qanuna və sifarişçi ilə baülanmış müqavilənin şərtlərinə uyüun olaraq

auditin forma və metodlarını sərbəst müəyyənləşdirmək;

sifarişçinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə dair bütün sənədlərlə (o

cümlədən kənar hüquqi şəxslərdə saxlanılan sənədlərlə) tanış olmaq və yoxlama

üçün onlаrı almaq, pul məbləülərinin, qiymətli kağızların, maddi sərvətlərin

mövcudluğunu yoxlamaq və audit üçün lazım olan digər məlumatları almaq;

sifarişçinin rəhbərliyindən və işçilərindən yazılı izahat almaq;

səlahiyyətli dövlət orqanlarının sifarişi ilə auditor xidməti göstərərkən

müəyyən etdikləri pozuntu və nöqsanlar haqqında onlar qarşısında məsələ

qaldırmaq;

аuditin keçirilməsinə müqavilə əsasında başqa auditorları cəlb etmək;

yoxlanılan təsərrüfat subyekti tərəfindən audit üçün lazım olan sənədlərin

təqdim edilməməsi halında audit yoxlamasını keçirməkdən imtina etmək.

Auditorlar və auditor təşkilatları auditor fəaliyyətini həyata keçirərkən

Azərbaycan Respublikasının mövcud qanunvericiliyinin tələblərinin və bağlanmış

müqavilənin şərtlərinin pozulmasına görə məsuliyyət daşıyırlar. "Auditor xidməti

29

haqqında" Azərbaycan Res-publikasının Qanununun 17- ci maddəsində auditor

xidmətindən istifadə üzrə təsərrüfat subyektinin vəzifələri və hüquqları təsbit olun-

muşdur. Belə ki, sifarişçi auditin vaxtında və keyfiyyətlə aparılması üçün lazımi

şərait yaratmalı, audit üçün zəruri olan bütün sənədləri, registrləri və hesabatları

auditora təqdim etməli, onun sorüusu üzrə yazılı və ya şifahi izahatlar verməli,

yoxlanılmalı olan məsələlərin əhatəsini məhdudlaşdırmaq məqsədi ilə auditorun

fəaliyyətinə qarışmamalı, auditor tərəfindən aşkar edilmiş qanunvericiliyin və mü-

ha-sibat uçotunun aparılması və maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi üzrə

müəyyən olunmuş qaydaların pozulması faktlarını vaxtında aradan qaldırmalıdır.

Müəssisələr (şirkətlər və s.) auditor seçməkdə sərbəstdirlər.

Sifarişçi auditin aparılması ilə bağlı qanunvericiliyin tələbləri haqqında,

eləcə də auditorun irad və nəticələri müəyyən edərkən əsaslandığı normativ

sənədlər haqqında tam məlumat almaq hüququ vardır və auditor belə

informasiyaları sifarişçiyə təqdim etməyə borcludur. Sifarişçi auditora yoxlanmağa

verilən sənədlərin və digər informasiyaların tamlığına və dürüstlüyünə görə

məsuliyyət daşıyır.

4. Auditin əsas prinsipləri, auditоrun məsuliyyəti və peşə etikаsı

Auditin əsas vəzifəsi - müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinə dair dürüst

informasiya toplamaq və həmin informasiya əsasında müəssisənin maliyyə

vəziyyəti haqqında, mühasibat balansı və maliyyə hesabatlarının dürüstlüyü haqda

nəticələri formalaşdırmaqdır. Həmin vəzifələrin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsi

üçün аpаrılаn аudit ümumi prinsiplərə əsаslаnır (BАS 120 «Аuditin beynəlхаlq

stаndаrtlаrının əsаs prinsipləri»). Auditi tənzimləyən prinsiplər iki əsas qrupa

bölünür: peşə etikası və metodoloji.

Auditin aparılması zamanı peşə etika prinsipləri mütləq nəzərə alınmalıdır.

Metodoloji prinsiplər mütləq və tövsiyə xarakteri daşıya bilər. Mütləq və yа töv-

siyə xarakterli metodoloji prinsiplər konkret audit standartları ilə reqlаmentləş-

dirilir.

30

Auditor vicdanlılıq, obyektivlik, müstəqillik, peşəkarlıq, kompetentlik, kоnfi-

densiallıq kimi əsas prinsiplərə əsaslanmalıdır.

Müstəqillik, vicdanlılıq və obyektivlik. Istənilən auditor xidmətləri göstərər-

kən auditor obyektiv və vicdanlı olmalı, konfliktə maraq göstərməməli, qərəzli

mövqe tutmamalı, faktları qəsdən təhrif və ya başqalarını öz fikrinə tabe etməmə-

lidir.

Vicdanlılıq peşəkar qəbul edilmək üçün auditorun əsas xarakterik siması оl-

malıdır, sifarişçinin, cəmiyyətin etibarının əsaslandıüı bu keyfiyyəti doürultmаlıdır.

Vicdanlılıq auditordan obyektivlik, müstəqillik prinsiplərini və lazımi dərəcədə

diqqətli olmağı tələb edir.

Auditorun müstəqilliyinə bir sıra obyektiv amillər təsir göstərir. Bura: peşə

etikasının pozulması səbəbindən ixtisası üzrə işləmək hüququndan məhrum olun-

ması ehtimalı, imicinin itirilməsi, auditorun düzgünlüyünə və оbyektivliyinə qarşı

olan hər bir hərəkətə müqavimət aid edilir.

Auditor yoxlamasının aparılması və rəyin tərtib edilməsi zamanı auditorlar

yoxlanılan təsərrüfat subyektinə və ya üçüncü tərəfə, məsələn, yoxlama aparıl-

masını sifariş edən dövlət orqanına, eləcə də mülkiyyətçilərə və işlədikləri auditor

təşkilatlarının rəhbərlərinə qarşı münasibətdə müstəqil olmalıdırlar. Maliyyə

hesabatları haqqında auditor öz rəyini verərkən müstəqillik böyük əhəmiyyət kəsb

edir. Ona görə də auditor müştəri ilə müəyyən maliyyə münasibətlərinə malikdirsə

və o, müştərinin şirkətinin idarə olunmasında faktiki iştirak edirsə və ya həmin

şirkətin nəzarəti altında işləyirsə, maliyyə hesabatını qiymətləndirə bilməz. Başqa

sözlə, kənardan auditorun fikrinə təsir edilməməli, onun fikri müstəqil olmalıdır.

Bununla yanaşı, o, idarəetmə və vergitutma sahəsində müəssisəyə məsləhət

xarakterli xidmətlər göstərə bilər.

Auditorun müstəqilliyi onunla şərtlənir ki, o, hər hansı bir dövlət idarəetmə

orqanında ştatda olan işçi deyil, təftiş-nəzarət orqanlarına tabe deyil və onların

göstərişi və nəzarəti altında işləmir. Nəticələrin obyektivliyi müəssisədə işlərin

müfəssəl, onun istehsal-maliyyə fəaliyyətinin nəticələrinin öyrənilməsinə, iqtisadi

təhlili və yoxlamanın nəticələri üzrə auditor rəyinin tərtib edilməsi prosesində

31

zaman həqiqi məlumatlardan və zəruri analitik metodlardan istifadəyə əsaslanır.

Beləliklə, müştərinin maraqlarına diqqət cəmiyyət qarşısında auditorun

müstəqillik, vicdanlılıq və obyektivlikdə təcəssüm olunan cəmiyyət qarşısında

auditorun borcunun yerinə yetirilməsinə mane olmamalıdır. Belə ikiqat məsuliyyət

həm müştəri, həm də cəmiyyət qarşısında yüksək səviyyədə etik dərketmə və dav-

ranış tələb edir.

Auditor müştəriyə qarşı mehriban və diqqətli olmalıdır. əlbəttə, takt və dip-

lоmatçılıq çox vacibdir, əsas məsələlər üzrə auditorun mövqeyi müştəriyə tam

aydın olmalıdır, heç bir peşəkar mütəxəssis özünün fikrini və nəticələrini

mehribаnçılıq hisslərinə tabe etməz və mehribançılıüa görə özünün obyektiv fikrini

dəyişməz.

Peşəkarlıq və kompetentlik. Auditor xidmətlərinin göstərilməsi üçün auditor

lazımi səviyyədə səriştəyə, kompetentliyə, biliyə və vərdişlərə malik olmalıdır.

Peşəkar kompetentlik iki mərhələyə bölünür: peşəkar kompetentliyi əldə etmək və

peşəkar kompetentliyi lazımi səviyyədə saxlamaq. Peşəkar kompe-tentliyin əldə

olunması ali iqtisad və ya hüquqşünas təhsilinin, ixtisas üzrə 5 ildən az olmayaraq

təcrübənin və auditor fəaliyyəti göstərmək hüququ verən lisenziyanın olmasını nə-

zərdə tutur. Auditorların peşəkarlığının peşəsinin saxlanması audit üzrə təsdiq və

qəbul edilmiş qanunverici, normativ və təlimat materiallarının, norma və

standartların müntəzəm öyrənilməsi, eləcə də maliyyə, iqtisadi fəaliyyətin müxtəlif

məsələləri üzrə seminarlarda iştirak etməklə biliyin təkmilləşdirilməsini və

artırılmasını nəzərdə tutur.

Auditor təmiz imicə, yüksək iqtisadi və hüquqi hazırlığa malik olmalıdır. O,

özünün peşəsinə olan inama xələl gətirə biləcək bütün hərəkətlərdən çəkinməli,

belə hərəkətə yol verməməlidir. Belə hərəkətlərə aiddir:

müştərinin tələbi ilə mühasibat sənədlərini və uçot yazılarını qaytarmamaq

(hətta müştəri onun xidmətinin haqqını ödəməmişdirsə);

peşəkar fəaliyyətdə irqi, dini etiqad, cins və milliyyətinə görə fərqin qоyul-

mаsı;

32

auditor yoxlamalarının aparılması zamanı müştərinin haqlı olaraq yerinə ye-

tirilməsini gözlədiyi auditor standartları və normalarına əməl olunmaması;

mühasibat hesablarına və maliyyə hesabatlarına qeyri real və qeyri dəqiq

yazılışların aparılması (və ya həmin hərəkətləri etməyə razılığın verilməsi).

Konfidensiallıq (məхfilik). Auditor müştərisinin istehsal və kommersiya

sirlərini gözləməli və qorumalıdır, müştəriyə zərər gətirməmək məqsədi ilə onları

yaymamalıdır. Auditor müəssisə rəhbərliyinin icazəsi olmadan onun təsərrüfat

fəaliyyəti haqqında heç bir fiziki və ya hüquqi şəxsə informasiya verməməlidir. Öz

müştərilərinin sirlərinin açıqladıüıına görə auditor qanunla məsuliyyət daşıyır,

eləcə də peşə etikаsı normalara görə həmkarları qarşısında mənəvi məsuliyyət daşı-

yır. Lakin bu qayda ilə bağlı müəyyən istisnalar da mövcuddur. Belə ki, yoxlanılan

müəssisənin (şirkətin) fəaliyyəti haqqında informasiya səhmdarların ümumi ic-

lasının qərarına əsasən şirkətin rəhbərliyinin xahişi ilə, məhkəmənin qərarına əsa-

sən, eləcə də audit prosesində dövlət sirrinin yayılması faktı müəyyən edilərsə,

dövlət təhlükəsizlik orqanlarına xəbər verə bilər. Əldə edilən informasiyaların

konfidensiallığı vaxt etibarı ilə və sifarişçi ilə bilavasitə əlaqələrin davam etməsi və

ya həmin əlaqələrin bitməsindən asılı olmayaraq, audit tərəfindən sonadək qorunur

Audit xidmətinin yüksək peşəkarlıqla həyata keçirilməsi və audit xidməti

zamanı qəbul edilmiş öhdəliklərin tam dolğun icrası üçün sərbəst audıtorlar və

auditor şirkətləri müvafiq məsuliyyət daşıyırlar. Bu məsuliyyət üç istiqamətdə

müəyyənləşdirilə bilər: audıtorun yerinə yetirdiyi iş və xidmətlərdə yol verdiyi

cinayət tərkibli əməllərə görə cinayət məsuliyyəti; keyfiyyətsiz audit xidmətinə

görə, inzibati xətalara görə, auditor və audit şirkətləri, onun intizam məsuliyyəti;

sifаrişçi ilə auditor və audit şirkətləri ilə bağlanmış müqaviləyə əsasən meydana

çıxan əmlak xarakterli mübahisələr. Audıtorun məsuliyyəti «Auditor xidməti

haqqında» Qanunun 14-cü bəndində və «Maliyyə hesabatlarının auditi zamanı

fırıldaqçılıüın nəzərə alınması üçün auditorun məsuliyyəti» beynəlxalq audit

standartı ilə tənzimlənir.

Audit yoxlama-ekspertiza işi aparılan subyektin rəhbərliyinin audit aparan

şəxslə şəxsi əmlak mənafeyi və qohumluq əlaqəsınin olması və eyni zamanda bu

33

kimi halların auditor tərəfindən gizlədilməsi ilə yanaşı, audıtorun etik-peşəkarlıq

normalarına riayət etməməsi də auditor üçün məsuliyyət yaradan şərt hesab edılir.

Auditorun məsuliyyətinə 2 mövqedən yanaşmaq оlаr: bırincisi, audit yoxlama-

ekspertiza işləri aparan zaman qanunvericilik və normativ hüquqi aktların

tələblərinin pozulmasına görə məsuliyyət, ikincisi, audit yoxlama-ekspertiza işləri

aparılan zaman lazımi peşəkarlığın göstərilməməsi və audit xidməti haqqında milli

standartların tələblərınə əməl edilməməsıdir.

Keyfiyyətsiz audit aparmaq, auditin nəticələrinin səmərəsiz və qeyri-məhsul-

dar olması, sərbəst audıtor və audit şirkətlərinın sifаrişçi ilə qeyri-konkret

münasibət yaratması və bu münasibətin obyektinin mülk və əşya ilə bağlı olması

mülki məsuliyyət xarakterinə aid edilir. Аudit yoxlama-ekspertıza işlərində qeyri-

peşəkarlıq göstərilməsi və nətıcədə etik normalara əməl etməmək, keyfiyyətsiz

audit xidməti göstərilməsi dərəcəsi AR Audıtorlar Palatası tərəfindən müəyyənləş-

dırılir. Sərbəst auditorlar və audit şirkətlərinın məsuliyyətinin müəyyən

edilməsində onların audit xidməti üzrə sifаrişçi ilə bağladıqları müqavilə şərtləri də

diqqət mərkəzində olmalıdır. Çünki, müqavilə şərtlərində auditorun keyfiyyətsiz

yoxlama-ekspertıza işləri nəticəsində sifаrişçiyə dəyən zərərin ödənilməsinin şərt-

ləşdırilməsi növbəti mərhələdə zərərin ödənilməsi üçün vacib amildir.

Auditor keyfiyyətsiz, qeyri peşəkar auditin aparılması səbəbindən müəssisə

qаrşısındа öz vəzifələrini lazımınca yerinə yetirmədikdə AR qаnunvericiliyinə

əsаsən müəssisəyə dəyən zərərə görə məsuliyyət daşıyır. Auditorlar və auditor

təşkilatları qanunvericiliyinə və sifarişçi ilə bağlanmış müqavilənin şərtlərinə

uyğun olaraq əmlak məsuliyyətinə cəlb edilə bilərlər. Əmək qanunvericiliyinə görə

intizam və maddi məsuliyyət nəzərdə tutulur. İntizam məsuliyyəti aşağıdakıları

nəzərdə tutur: irad; töhmət; ciddi töhmət; işdən azad etmək.

Əmək öhdəliklərinin icrası zamanı auditor təşkilatı tərəfindən dəymiş zərər

üzrə məsuliyyət həmin xidməti göstərmiş əməkdaşın - auditorun üzərinə qoyulur

(əgər zərər onun günahı üzündən yaranarsa). Auditor – əməkdaşın maddi

məsuliyyətə cəlb olunması eyni zamanda dörd şərtin olmasını nəzərdə tutur:

birbaşa həqiqətən zərərin olması; auditorun hüquqa zidd davranışı; qanunа zidd

34

davranış ilə yaranmış zərər arasında səbəb əlaqələri; özünün hərəkəti və ya

hərəkətsizliyi üzündən zərərin yaranmasında auditorun günahı. Tam maddi

məsuliyyət zamanı zərər tam ödənilir.

Auditorların peşə davranışının etik normaları Azərbaycan Respublikа-sının

аuditorların etikası kodeksində əks olunmuşdur. Cəmiyyətin auditora inamı yalnız

onun peşəkarlıüından, biliyi və təcrübəsindən deyil, eyni zamanda davranışın etik

norma və qaydalarının gözlənilməsindən də asılıdır. Hər bir auditor özünün

peşəsinə inam və hörməti yaratmaq və qorumaq üçün böyük səy göstərməli, bütün

mümkün pozuntular və təhriklərdən əxlaqi və mənəvi dəyərləri qorumalıdır.

Auditorların etika kodeksi 12 əsas qaydadan ibarətdir:

1. Peşəkаrlıq, bilik və kompetentlik.

Auditor borcludur:

peşəkar bacarıq, kompetent və səylə öz vəzifələrini düzgün və vicdanla

yerinə yetirməyə;

öz peşəsinin imici üçün çalışaraq cəmiyyətin və sifarişçinin auditor peşə-

sinə olan layiqli inamını qorumaüa;

mühasibat uçotu, təsərrüfat və vergi qanunvericiliyinin, digər qanunverici

аktların, auditin norma və standartları üzrə normativ sənədlərin öyrənilməsi yоlu

ilə özünün peşə hazırlıüını daim artırmaüa;

özünün peşə hazırlıüını daim lazımi səviyyədə saxlamaqla müasir

metodikalаra, qanunverici və digər normativ aktlara əsaslanan yüksək səviyyədə

аuditоr xidmətinin göstərilməsinə dair sifarişçiyə zəmanət verməyə.

2. Peşəkar müstəqillik.

Auditor peşəkar xidmət göstərərkən auditin aparılması zamanı öz fikirlərində

müstəqil olmalı, öz peşə vəzifələrini obyektiv və qərəzsiz yerinə yetirməlidir.

Auditorun müstəqilliyi onun dövlət idarəetmə orqanının, heç bir dövlət orqanının

əməkdaşı olmaması, auditi sifariş edənin və istənilən üçüncü tərəfin auditorun peşə

fəaliyyətinə müdaxilə etmək hüququnun olmaması ilə şərtlənir.

Maliyyə məsələləri üzrə auditorun fikri yerinə yetirilən işə görə ödənilən

məbləüdən asılı olmamalıdır. Məsləhət xarakterli kömək göstərərkən auditor

35

sifarişçinin maraqlarını müdafiə etməyə çalışmalı, onun təsərrüfat və ya

kommersiya fəaliyyətini asanlaşdıran qanuni yolları axtarmalı və təklif etməlidir,

iradlar sifarişçiyə arzu, məsləhət, təklif və s. formada çatdırılmalıdır. Bütün bunlar

qanun çərçivəsində olmalıdır. Auditorun sifarişçi ilə heç bir maliyyə əlaqələri ol-

mamamlıdır. Eyni bir auditorun uzun dövr üçün (5-7 ildən yuxarı) müəssisədə

yoxlama aparması məqsədəuyüun deyildir.

3. Vicdanlılıq, düzgünlük və obyektivlik.

Auditor öz peşəkar işində vicdanlı olmalı, özünə qarşı şübhə yaratmamalı,

оbyektivliyi təhrif etmək məqsədi ilə digərinə təsir göstərməməlidir. Yoxlanılan

obyektə münasibətdə qərəzsiz olmalı, təsərrüfat subyektinin maraqları ilə baülı

konfliktdə iştirak etməməli və bilərəkdən qeyri dəqiq faktları təqdim etməməlidir.

Auditor həqiqəti əsas tutmalı və mənfi hallrın onun fikrinin obyektivliyinə təsir

göstərməsinə yol verməməlidir.

4. Konfidensiallıq.

Auditor borcludur:

оna təqdim edilən və auditor yoxlamaları gedişində aşkar edilmiş

məlumatların və yoxlamanın nəticələri və sifarişçinin maliyyə vəziyyəti ilə baülı

məlumatların konfidensiallıüı haqda sifarişçiyə zəmanət verməyə;

аuditor yoxlamaları nəticəsində əldə edilmiş informasiyaları öz məqsədinə

və ya üçüncü tərəfin maraqları üçün istifadə etmə-məyə;

yoxlanılan təsərrüfat subyektində əldə olunmuş, eləcə də yoxlama zamanı

tərtib edilmiş sənədlərin qorunub saxlanmasını təmin etməyə.

Konfidensiallıq aşaüıdakı hallar istisna olmaqla auditor xidməti zamanı

əldə edilmiş informasiyaların auditor tərəfindən yayılmamasını nəzərdə tutur.

məsələnin aid olduüu tərəflərin maraüının nəzərə alınması ilə sifarişçi

razılıq verdikdə;

qanunvericilik aktlarında nəzərdə tutulduqda və ya məhkəmə orqanlarının

qərarı olduqda;

sifarişçinin rəhbərliyi tərəfindən aparılan rəsmi tədqiqat gedişatında və ya

hər hansı aydınlaşdırma zamanı auditorun peşə maraqlarının müdafiəsi üçün.

36

5. Uyüun olmayan hərəkətlər.

Auditor xidməti sahəsində qadaüalar "Auditor fəaliyyəti haqqında" AR

Qanununun 18-ci maddəsində verilmişdir. Belə ki, yoxlanılan müəssisədə şəxsi

əmlak mənafeyi, yoxlanılan müəssisənin rəhbərliyindən hər hansı şəxslə birbaşa

qohumluq əlaqəsi, müəssisənin təsisçisi, mülkiyyətçisi və ya səhmdarı olduqda

auditora həmin müəssisədə audit yoxlaması aparmaq qadaüandır. Eyni zamanda

auditora onun peşəsinə ləkə gətirən aşaüıdakı hərəkətlər qadaüandır:

göstərilən xidmətinə görə haqq ödənilmədikdə belə sənədlərin sifarişçiyə

qaytarılmasından imtina edilməsi;

mühasibat (maliyyə) hesabatlarına yanlış və ya qeyri-dəqiq yazılışların

edilməsi;

qəbul edilmiş auditor norma və standartlarının gözlənilməməsi;

sifarişçinin auditin səmərəliliyinin və keyfiyyətinin aşaüı düşməsinə səbəb

ola biləcək aldatma, sapdırma və yalan fikirlərə və hərəkətlərə sövq edilməsi;

arayışda göstərilən məsələlərin müfəssəl yoxlanılmadıüı halda rəyin

verilməsi, eləcə də işin həqiqi vəziyyətinə uyüun olmayan auditor rəyinin

verilməsi.

6. Sifarişçiyə qayğı və diqqət.

Auditor sifarişçiyə xoş münasibət, qayüı və diqqət göstərməlidir. Audi-torun

davranışı və xarici siması sifarişçidə auditor peşəsinə hörmət formalaş-dırmalıdır.

Auditorun faktı və diplomatikliyi mühüm olsa da, əsas məsələlər üzrə auditorun

mövqeyinə sifarişçidə tam aydınlıq yaranmalıdır. Yoxlama prosesində auditor

üzünün üstünlüyünü nümayiş etdirməməli, təhsil səviyyəsində özü və sifarişçi ara-

sında fərqi göstərməməli, özünü diqqətsiz və kobud aparmamalıdır.

7. Vergi münasibətləri.

Auditor bütün aspektlərdə vergitutma haqqında qanunvericiliyə tabe

olmalıdır: nə özlərinin, nə də sifarişçinin vergitutma bazasını bilərəkdən azalt-

mamalıdır, başqa sözlə, auditor nə üzünün, nə də digər şəxslərin maraüına görə

vergi qanunvericiliyini pozmamalıdır. Vergitutma üzrə peşəkar xidmət göstərərkən

auditor sifarişçinin maraqlarını qorumalıdır. Lakin bu zaman o, vergi

37

qanunvericiliyini əsas götürməlidir. Auditin aparılması gedişində vergi

qanunvericiliyinin pozulması faktları, vergilərin hesablanması və ödənilməsində

səhvlərin olması aşkar edildikdə auditor mütləq yazılı formada müəssisənin

rəhbərliyini həmin səhvlərin gözlənilən nəticələri ilə baülı xəbərdar etməli, həmin

pozuntu və səhvlərin aradan qaldırılması yolları haqda bildirməlidir.

8. Auditorlar arasında münasibət.

Auditor öz peşə həmkarları və iş yoldaşları ilə xoş, işgüzar münasibətlər

qurmalı, əsassız olaraq digər auditorların, auditor təşkilatlarının fəaliyyətini tənqid

etməməlidir. Auditor kolleqalar və əməkdaşlarla əlaqədə xüsusi korrektliyi və

taktikiliyi gözləməlidir. O, sifarişçinin maliyyə vəziyyəti haqqında auditor rəyinin

verilməsinə görə öz məsuliyyətini kiminsə üzərinə qoymamalıdır.

Əgər auditor sifarişçiyə lazım olan xidməti müəyyən səbəbdən icra edə

bilmirsə, onda o, sifarişçinin razılıüı ilə digər auditoru dəvət edə bilər. Dəvət

olunan auditor sifarişçinin nümayəndələri ilə digər auditorların işgüzar və peşə

keyfiyyətləri ilə baülı müzakirəyə yol verməməli, həmkarlarına qarşı maksimum

loyallıq göstərməlidir.

Digər auditor təşkilatına keçmiş auditorların öz keçmiş əməkdaşlarına qarşı

münasibətdə də bu prinsiplər gözlənilməlidir. Auditor təşkilatı ilə əmək münasibət-

lərinə xitam vermiş auditor könüllü olaraq özündə olan sənədləri və digər informа-

siyаları tam həcmdə təhvil verməlidir onların surətini, qaralama yazıları, auditor

yoxlamaları ilə əlaqədar işçi sənədlərini özündə saxlamama-lıdır.

9. Reklam.

Auditor xidmətlərinin reklamı auditor təşkilatları və auditorlar haqqında

düzgün və dürüst informasiyanı əks etdirməlidir. Auditor kütləvi informasiya

vasitələrində reklam verməklə üstünlük əldə etmək üçün tədbirlər görə bilər.

Auditor ümumi məlumat üçün nəticələrinin nəşr olunması nəzərdə tutulan müxtəlif

müqayisəli tədqiqatlarda və reytinqlərdə iştirak etməkdən imtina etməlidir.

10. Auditor xidmətlərinin ödənilməsi.

Auditor xidmətinə görə ödəniş işin həcmi və yerinə yetirilmə vaxtından asılı

оlaraq həyata keçirilir. Auditorlar və sifarişçilər arasında münasibətlər müqavilə

38

əsasında qurulur və həmin müqavilədə xidmətlərin göstərilməsinə görə ödəniləcək

məbləü və tərəflərin məsuliyyəti əks etdirilir.

Əgər işin dəyəri müəyyən nəticənin əldə olunmasından asılı olaraq təyin

edilərsə, onda auditor auditin aparılması üçün müqavilə baülamamalıdır.

Yoxlanılan obyektin fəaliyyətinin nəticələrinə maddi maraq yarandıüı hallarda

auditor auditin aparılmasından imtina etməlidir. Auditorun əməyinin haqqı auditor

xidmətinin göstərilməsinə sərf olunan vaxt və işin həcmi nəzərə alınmaqla sifarişçi

üçün yerinə yetirilmiş professional xarakterli xidmətin dəyərini əks etdirməlidir.

11. Mübahisələrin həll edilməsi.

Müəyyən situasiyalar auditorla sifarişçi arasında, auditorla auditor

təşkilatının rəhbəri arasında, auditorlar arasında mübahisələrin yaranmasına səbəb

оla bilər. Auditorla (auditor təşkilatı ilə) sifarişçi arasında meydana çıxan əmlak

xarakterli bütün mübahisələr Auditorlar Palatasında həll edilə bilmədikdə

məhkəmə tərəfindən həll olunur.

12. Qüvvədə olan etika Kodeksinin beynəlxalq normalara uyğunluüu.

Qüvvədə olan auditorun etikası Kodeksi ilə müəyyən olunan peşəkar

davranış normaları Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyası (BMF) tərəfindən

hazırlanmış beynəlxalq etik normalara əsaslanmışdır.

5. Аuditоr stаndаrtlаrı

Audit fəaliyyəti qanunverici və normativ hüquqi aktlar, sahədaxili əsasnamə,

təlimat, metodik vəsait və digər normativ sənədlərlə tənzimlənir. Bu fəaliyyəti

həyata keçirmək üçün audit öz işini planlaşdırmalı, müfəssəl proqram tərtib etməli,

nizamlamalı, konkret fəaliyyət mexanizminə və metodologıyaya malik olmalıdır.

Bаş vermiş təsərrüfat əməliyyаtlаrının və prоseslərin tənzimlənməsi,

münasibətlərin qurulması və onun vahid standarta salınması üçün mütləq müvafiq

qaydalar (standartlar) işlənib hazırlanmalı və tətbiq olunmalıdr. Audit standartları

dedikdə, audit fəaliyyətinin həyata keçirilməsinə dair müvafiq qaydalar başa

düşülür və müstəqil auditorlar və auditor firmaları öz fəaliyyətini bu qaydalara –

standartlara uyğun qurmalıdırlar.

39

Beynəlxalq auditor standartları auditin şəraiti və məqsədindən asılı olmaya-

raq, auditor yoxlamalarının aparılması zamanı bütün auditorların əsaslanmalı

olduqları əsas meyarların, prinsiplərin və prosedurların təsvirini nəzərdə tutur.

Beynəlxalq auditor standartları tövsiyə xarakteri daşıyır, onlar peşəkar nor-

ma və qaydaları müəyyən edir. Auditin məqsədinə daha səmərəli nail olmaq

zərurəti yarandıqda auditor həmin normalardan imtina etmək imkanına malikdir.

Audit standartları beynəlxalq audit təcrübəsinin tələbləri üzrə audit fəaliyyətinin

təşkilini təmin edir və auditorlardan auditor işlərinin səmərəliliyinin yüksəldilmə-

sinə imkan verən yüksək peşəkarlıq tələb edir.

Qeyd etmək lаzımdır ki, 1996-2003-cü illər ərzində hаzırlаnmış və qüvvədə

оlmuş 39 milli аudit stаndаrtının fəаliyyəti 2010-cu ildən dаyаndırılmışdır və

hаzırdа respublikаmızdа beynəlхаlq аudit stаndаrtlаrı qüvvədədir. BАS-nın işlənib

hаzırlаnmаsı Beynəlхаlq Vаlyutа Fоndunun (BVF) Beynəlхаlq Аudit və

Düzgünlüyüə Zəmаnət Stаndаrtlаrı Şurаsı (2002-ci ilə qədər bu funksiyаnı BVF

çərçivəsində Beynəlхаlq Аuditоr Təcrübəsi Kоmitəsi yerinə yetirirdi) məşüul оlur.

BАS-nın hаzırlаnmаsındа Ingiltərənin Beynəlхаlq Mühаsiblər Federаsiyаsı,

Amerika Yüksək Ixtisaslı Diplomlu Mühasiblər Institutu fəаl rоl оynаmışdır.

Hаzırdа 1303 ölkənin dахil оlduüu Beynəlхаlq Mühаsiblər Federаsiyаsının bey-

nəlxalq аuditor təcrübəsi üzrə Komitəsi BАS-nın hаzırlаnmаsındа аpаrıcı rоl

оynаyır.

Hаzırlаnmış 50 beynəlxalq audit standartı məzmununa, təyinatına və fəaliyyət

predmetınə görə 10 istıqamətdə təsnifləşdirilir: ümumi müddəaları və məsuliyyəti

özündə əks etdırən audit standartları; öhdəlikləri əks etdırən audit standartları;

аuditin prоqnоzlаrını özündə əks etdırən audit standartları; təsərrüfat dахili nəzаrəti

tənzimləyən audit standartları; auditоr dəlil və sübutlarını özündə əks etdırən

аudit standartları; mütəxəssis və digər şəxslərin rəy və nəticələrindən istıfadə

qaydalarını özündə əks etdirən audit standartları; xüsusi sаhələri əks etdırən аudit

standartları; köməkçi хidmət аudit stаndаrtlаrı; beynəlхаlq аuditоr təcrübəsini

özündə əks etdirən audit standartları risklərin qiymətləndirilməsi və

qiymətləndirilmiş risklərlə baülı audit standartları; auditin nətıcə və hesabatlarını

40

qaydaya salan audit standartları.

№ Stаndаrtın аdı BАS

Giriş аspektləri (100-199)

1. Inаmlıüı təmin edən tаpşırıqlаr 100

2. АBS-nın əsаs prinsipləri 120

Vəzifələr (200-299)

3. Mаliyyə hesаbаtının аuditinin əsаs prinsipləri və məqsədi 200

4. Аudit tаpşırıqlаrının şərtləri 210

5. Аuditdə işlərin keyfiyyətinə nəzаrət 220

6. Sənədləşdirmə 230

7. Mаliyyə hesаbаtının аuditinin gedişində səhvlərə və dələduzluüа

münаsibətdə аuditоrun məsuliyyəti

240

8. Dələduzluq və səhvlər 240

А

9. Mаliyyə hesаbаtının аuditində qаnunlаrın və nоrmаtiv аktlаrın

nəzərə аlınmаsı

250

10. Rəhbər səlаhiyyətinə mаlik оlаn şəхslərə аudit hаqqındа məlumаt

verilməsi

260

1 2 3

Plаnlаşdırmа (300-399)

11. Plаnlаşdırmа 300

12. Biznes birliyi 310

13. Аuditin mаhiyyəti 320

Dахili nəzаrət (400-499)

14. Risklərin qiymətləndirilməsi və dахili аudit 400

15. Kоmpyuter infоrmаsiyа sistemində аudit 401

16. Аuditin təşkilаti хidmətindən istifаdə edən subyektlərin

xüsusiyyətlərinin nəzərə аlınmаsı

402

Аuditоr sübutlаrı (500-599)

17. Аuditоr sübutlаrı 500

18. Аuditоr sübutlаrı-xüsusi mаddələrə yenidən bахılmаsı 501

19. Хаrici təsdiqləmə 505

20. Ilkin tаpşırıq-ilk qаlıq 510

21. Аnаlitik prоsedurlаr 520

41

22. Seçmə testləşdirmənin аuditоr seçimi və digər prоsedurlаr 530

23. Qiymətləndirici аmillərin аuditi 540

24. Əlаqəli tərəflər 550

1 2 3

25. Sоnrаkı hаdisələr 560

26 Fəаliyyətin fаsiləsizliyi 570

27 Rəhbərliyin bəyаnаtı 580

3-cü şəхsin işindən istifаdə(600-699)

28. Bаşqа аuditоrun işindən istifаdə 600

29. Dахili аuditin işlərinin nəzərdən keçirilməsi 610

30. Ekspertin işindən istifаdə edilməsi 620

Аuditоr nəticələri və hesаbаtlаrın (rəylərin) hаzırlаnmаsı

(700-799)

31. Mаliyyə hesаbаtı üzrə аuditоrun hesаbаtı (rəyi) 700

32. Mаliyyə hesаbаtı üzrə аuditоrun hesаbаtı (rəyi) 700 А

33. Müqаyisə edilən rəqəmlər 710

34. Yохlаnmış mаliyyə hesаbаtını özündə əks etdirən sənədlərdə sаir

infоrmаsiyаlаr

510

Iхtisаslаşdırılmış sаhələr (800-899)

35. Xüsusi məqsədlər üçün аuditоr tаpşırıqlаrı üzrə hesаbаtı (rəyi) 800

36. Gözlənilən mаliyyə məlumаtlаrının tədqiqаtı 810

Auditin ümumi standartları aşağıdakı əsas qaydaları nəzərdə tutur:

1. Yoxlama auditi lazımi hazırlıüı, ixtisası və lisenziyası olan şəxs və şəxslər

tərəfindən aparıla bilər. Belə ki, beynəlxalq standartlara müvafiq olaraq, auditor

özünün kompetensiyasının lazımi səviyyədə olmasına tam əmin olmadıüı halda

həmin işdən imtina etməlidir. Auditor müəssisənin nəzəri və praktiki fəaliyyətində

yeniliklərdən istifadə etməlidir. Aparılan yoxlamanın xaraktirindən asılı

olmayaraq, o, hazırlığı və təcrübəsi qarşıya qoyulan vəzifənin sferasına, miqyasına

və mürəkkəbliyinə uyüun olan mütəxəssislər tərəfindən aparılmalıdır.

Auditor daim üzünün peşəkar ustalıüını artırmalıdır. Yüksək peşəkar auditor

auditin nəzəriyyəsini və praktikasını bilir, müstəqil auditor üçün zəruri olan

müəyyən hazırlıq, təcrübə və ixtisas səviyyəsinə malikdir.

42

2. Yerinə yetirilən işlərlə baülı bütün məsələlər üzrə auditorun və ya audior-

ların fikri dəyişməz qalmalıdır.Auditor yoxlamalarının nəticələrinin etibarlılıüı

üçün qanunverici və icraedici orqanlara münasibət ilə müvafiq müstəqillik

səviyyəsinin olması vacib şərtdir. Qanunvericiliyə müvafiq olaraq auditor

sənədlərdən istifadə etməklə yoxlama faktları üzrə qanunverici orqan üzvlərinə

informasiya təqdim edə bilər. lakin o, siyasi təsir və təzyiqlərdən uzaq olmalıdır.

Heç bir siyasi motivlər auditorun işinin yekunlarına təsir göstərməməlidir, audit

qərəzsiz və şəffaf aparılmalıdır. Vacib şərtlərdən biri müstəqil auditorların öz

səlahiyyətini yerinə yetirməsi zamanı icra orqanlarının onlara təsir göstərmək im-

kanının olmamasıdır.

Auditor yoxlanılan müəssisə ilə münasibəti elə qurmalıdır ki, sərbəst olaraq

düzgün informasiyanı əldə etsin və qarşılıqlı anlaşma və qarşılıqlı hörmət əsasında

onun müzakirəsini aparsın. Eyni zamanda auditorla yoxlanılаn müəssisə arasında

münasibət yoxlamanın nəticələrinin obyektivliyinə təsir etməməlidir. Auditor,

audit olunan müəssisənin idarəedilməsində və fəaliyyətində iştirak etməməlidir.

Auditin nəzəriyyəsində və praktikasında müstəqillik - hər şeydən əvvəl ob-

yektiv və həqiqi fikir söyləməkdir. Auditorlar qərəzsiz və niyyətsiz olaraq yox-

lanılan maliyyə hesabatlarını və digər informasiyaları öyrənməli, maliyyə informa-

siyalarını təqdim edən sifarişçilərə, vəzifəli şəxslərə, eləcə də onun istifadəçilərinə

qərəzsiz münasibət göstərməlidir. Auditor audit prosedurlarını məhdudlaşdırmaq,

müəyyən istiqamət vermək və ya dəyişdirmək niyyəti ilə yoxlanılan müəssisənin

rəhbərlərinin onun işlərinə müdaxilə etməsinə imkan verməməlidir. Auditorlar

kitablar, uçot yazılışları, işgüzar yazışmalar və digər informasiyalarla sərbəst tanış

olmaq imkanına malik olmalıdır.

3. Auditor müəssisədə daxili nəzarətin təşkili qaydasını hərtərəfli öyrənmə-

lidir. Belə ki, əgər müəssisədə daxili nəzarət lazımi səviyyədə təşkil edilməmiş-

dirsə, onda sənədləşmənin düzgün aparılmaması, səhvlər və hətta aldatmaq məq-

sədi ilə təhriflər, qeyri-qanuni və səmərəsiz vəsait şərfi faktlarına rast gəlmək

mümkündür. əgər auditor məsləhətçi qismində xarici ekspertləri dəvət edirsə, onun

43

kompetentliyinə əmin olmalıdır. Bununla yanaşı, yoxlama əsasında hazırlanmış

nəticəyə görə auditor məsuliyyət daşıyır.

4. "Auditin planlaşdırılması" standartının tələbinə görə auditorun işi yaxşı

planlaşdırılmalı, hər şeydən əvvəl yoxlamanın aparılması üzrə plan

hazırlanmalıdır. Plan tərtib olunarkən audit riskinin dərəcəsinə fikir verilməlidir.

Bu məqsədlə müəssisənin istehsal fəaliyyətinin nəticələrinin qabaqcadan təhlili

aparılır. Belə təhlil auditin düzgün istiqamətini işləyib hazırlamaüa imkan verir.

5. Audit işinin həcmini müəyyən etmək üçün daxili nəzarəti nəzərdən keçir-

mək və təhlil etmək, onun nəticələrinə nə dərəcədə inanmaüın mümkünlüyünü

müəyyən etmək lazımdır. Daxili nəzarətin məqbul strukturu səhv və pozuntuların

olması ehtimalını azaldır. Daxili nəzarət - informasiyaların işlənməsi prosesində

ciddi səhvlərin qarşısını almaq, aşkarlamaq və vaxtında düzəlişlərin edilməsi

sistemidir. Buna görə də auditor yoxladıüı müəssisədə daxili nəzarətin strukturunu

yaxşı bilməlidir.

6. Auditor rəyinin tərtib edilməsi zamanı dolüun əsas əldə etmək üçün kifa-

yət qədər sübutedici materiallar əldə olunmalıdır. Bunun üçün sənədli və faktiki

nəzarətin tədqiq etmə, yoxlama, müşahidə, sorüu və digər üsul və qaydalarından

istifadə olunur.

Auditin beynəlxalq normativində göstərilir ki, auditor maliyyə

informasiyaları haqda əsaslı rəy tərtib etməyə imkan verən müstəqil prosedurları

nəticəsində zəruri auditor sübutları əldə etməlidir. Auditor sübutları auditora

yoxlanılan informasiya barədə tam fikir söyləməyə və müştəri tərəfindən buraxılan

və gizlədilən yalan və səhvləri (bilərəkdən edilmiş səhv və pozuntular da daxil

olmaqla) əsaslandırmaüa imkan verməlidir. Auditor rəyinin əsaslandıüı yoxlanılan

məlumatlar etibarlı və dürüst olmalıdır.

7. BАS 700 "Mаliyyə hesаbаtı üzrə аuditоrun hesаbаtı (rəyi)" stаndаrtınа

görə rəydə hansı maliyyə hesabatının yoxlandıüı və onların qəbul edilmiş

mühasibat uçotu qaydalarına uyüun tərtib edilməsi göstərilməlidir. Bu standartın

tələbini gözləmək üçün auditor maliyyə hesabatlarını ciddi təhlil etməli və

aşaüıdakıları müəyyən etməlidir: onların mühasibat uçotu qaydalarına uyüun tərtib

44

edildiyini; həmin sənədlərin yoxlanılan müəssisənin fəaliyyətini tam əhatə etdiyini;

maliyyə hesabatlarının bütün tərəflərinin tam açıqlandıüını; maliyyə hesabatının

müxtəlif elementlərinin lazımi dərəcədə qiymətləndirildiyini, yoxlanıldıüını və

təqdim edildiyini.

8. Hesabatda əvvəlki dövrlə müqayisədə audit olunan cari dövr ərzində

mühasibat uçotunun fasiləsiz aparılmasının müəyyən olunmuş təlimat və qaydala-

rına riayət olunub-olunmaması haqda mütləq qeyd edilməlidir.

9. Maliyyə hesabatlarında verilən məlumatlar o halda kifayətedici və dürüst

hesab olunur ki, auditor rəyində başqa mövqe əks olunmasın.

10. Hesabat bütövlükdə maliyyə hesabatları ilə baülı nəticəni əks

etdirməlidir və ya auditor rəyinin verilməsini mümkünsüz edən səbəblər

göstərilməlidir. Əgər maliyyə hesabatlarında rast gəlinən səhvlərlə baülı auditor və

yoxlanılan müəssisənin rəhbərliyi arasında fikir ayrılıüı olarsa, auditor mütləq

bunu öz hesabatında əks etdirməlidir.

Beynəlхаlq audit standartları ilə yanaşı firmadaxili audit standartları da

mövcuddur. Bu audit standartları auditor təşkilatları tərəfindən auditor yoxlaması

aparılarkən vahid tələbatı təmin etməklə aşağıdakıları özündə əks etdirir:

- razılaşmanın məqsədinin müəyyən edilməsini

- biznesin icmalını və xülasəsini

- mümkün riskin qiymətini

- аudit strategiyasını işlənib hazırlanması üçün daxili nəzarət sisteminin

qiymətləndirilməsi

- аuditor yoxlamasının strategiyasını müəyyən edilməsi

- nəzarət sisteminin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi

- müstəqil tədqiqat planını

- müstəqil tətqiqatı

- auditor yoxlamasının yekunlaşdırılması

- rəyin təqdim edilməsini.

45

III MÖVZU. DAXILI NƏZARƏTIN - АUDITIN TƏŞKILI

TEХNОLОGIYАSI

1. Dахili nəzаrət sistemi

2. Аuditin plаnlаşdırılmаsı.

3. Auditor riski və оnun qiymətləndirilməsi metоdlаrı

1. Daxili nəzarət sistemi

Daxili nəzarət sistemi (DNS) dedikdə, təsərrüfat fəaliyyətini qaydaya salmaq

üçün İqtisadi subyektin rəhbərliyi tərəfindən qəbul olunan metodika və

prosedurların məcmusu başa düşülür. Daxili nəzarət sistemi özündə aşağıdakıları

birləşdirir:

a) qanunvericilik tələblərinin gözlənilməsini;

b) mühasibat uçotu sənədləşməsinin tamlığı və dəqiqliyi;

c) mühasibat hesabatlarının vaxtında hazırlanılması;

d) səhvlərin və saxtalaşdırmaların aradan qaldırılması;

e) əmr və sərəncamların icrası;

f) müəssisə əmlakının mühafizəsini təmin olunması.

Daxili nəzarət sistemi aşağıdakıların mövcudluğunu nəzərdə tutur.

1) Hüquq və vəzifələr dəqiq göstəriilməklə işçi heyətinin tərkibini.

Işçilər haqda auditor müəyyən qiymət verməlidir.

2) Müvafiq vəzifə bölgüsünü.

3) Əməliyyatlar baş verən zaman zəruri prosedurlara əməl olunmasını;

4) Sənədləşmənin mühafizəsinə nəzarəti;

5) Aktivlər və sənədlər üzərində həqiqi nəzarəti;

6) Yerinə yetirilən vəzifələrin müstəqil surətdə yoxlanılmasını.

Daxili nəzarət sisteminin yaradılması aşağıdakı məqsədlərə xidmət edir:

a) Məlumatların etibarlılıüının təmin olunmasına;

b) Aktivlərin və köçürmələrin mühafizəsinə;

v) Təşkilatın fəaliyyət göstəriməsinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinə

46

q) Menecment tərəfindən müəyyənləşdirilən qaydalara və proseduralara

əməl olunmasına;

d) DNS-nin qanunvericilik aktlarına və normalarına uyüunluüunun təmin

olunmasına;

e) Auditin keçirilməsinə çəkilən xərclərin aşaüı salınmasına.

Daxili nəzarət sisteminin yoxlayan zaman auditor, onun səmərəliliyini

müəyyənləşdirərsə, onda müştərinin informasiyasına kifayət dərəcədə etibar etmək

və auditor işinin həcmini ixtisar etmək mümkündür.

Bununla əlaqədar olaraq auditor, aşağıdakıları müəyyənləşdirmək

məqsədilə mühasibat uçоtu və daxili nəzarət sisteminin yoxlamasını aparır:

1. Əməliyyatların mövcudluğunu (əməliyyatın həyata keçirilməsi üçün icazə

səlahiyyəti çatan şəxs tərəfindən verilmizdir).

2. Qeydlərin tamlığını (baş verən bütün əməliyyatlar qeydlərdə öz əksini

tapmışdır).

3. Qiymətləndirməni (əməliyyat düzgün qiymətləndirilmişdir).

4. Hesablamaların və köçürmələrin dürüstlüyünü (əməliyyatlar əsasında

düzgün köçürmələr aparılmış, qeydlər uçоt kitablarında qeydə alınmış, yekun

dürüst hesablanmışdır).

Bundan başqa auditora DNS-nin quruluşunu təşkil edən aşağıdakı

elementlərlə yaxından tanış olmaq vacibdir:

a) həmin müəssisədə rəhbərliyin iş sistemi ilə;

b) idarəetmənin təşkilat strukturu ilə;

v) hüquq və vəzifələrin qulluqçuların nəzərinə çatdırılması ilə;

q) rəhbərlik tərəfindən istifadə olunana nəzarət metodları ilə;

d) daxili auditin funksiyaları ilə;

e) kadr siyasəti ilə.

Auditor, daxili nəzarət sistemi nin bütün sadalanan altı elementini tədqiq

etməlidir. Bu zaman iqtisadi subyektin ölçüsü daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Aydın məsələdir ki, kiçik müəssisələrdə vəzifə bölgüsü prinsipinin gözlənilməsi

47

böyük çətinlik törədir və buna görə daxili auditor ştatı açmaq məqsədə uyüun

hesab edilmir.

Azərbaycan Respublikası ərazisində həyata keçirilən auditor xidmətlərinin

keyfiyyətinə nəzarət olunmasını təmin etmək məqsədi ilə beynəlxalq audit

standartlarına uyğun “Auditin keyfiyyətinə nəzarət” milli audit standartı işlənib

hazırlanmışdır və Auditor Palatası Şurasının 1997-ci il 21 may tarixli 21/1 saylı

qərarı ilə təsdiq olunmuşdur. Lakin 2010-cu ildən milli adit standartlarının

tətbiqinin dayandırılması ilə əlaqədar beynəlxalq audit standartlarından istifadı

olunur. Azərbaycan Respublikasında keyfiyyətə nəzarət daxili və kənar nəzarət

olmaqla iki növə bölünür:

Daxili nəzarət auditor orqanının rəhbərlik və sərbəst auditorlar tərəfindən

audit planlaşdırılmasının, auditin qayda və prosedurlarının tətbiqinin qüvvədə olan

qanunvericiliyinin və audit standartlarının tələblərinə uyğunluğu və bunlara əməl

olunmasının təmin edilməsinə xidmət edir. Bu nəzarət iki formada: ümumi nəzarət

və ayrı-ayrı audit prosedurları üzrə nəzarət formasında həyata keçirilir.

Adətən daxili nəzarət qaydalarını müvafiq auditor təşkilatı özü təsdiq edir

və bu nəzarəti auditor təşkilatının rəhbərliyi və sərbəst auditorlar həyata keçirirlər.

Daxili nəzarət qaydalarında aşağıdakılara xüsusi fikir verilir:

1. Peşəkarlıq tələbləri. Peşəkarlıq tələbləri dedikdə auditor təşkilatının

əməkdazlarının müstəqillik, obyektivlik, düzgünlük və məxfilik prinsiplərinə əməl

etmələri nəzərdə tutulur.

2. Səriştəlilik. Səriştəlilik dedikdə auditor təşkilatının öz peşəkar vəzifə

borclarını yüksək səviyyədə yerinə yetirmələri üçün audit standartlarına əməl

edən, müəyyən olunmuş peşə ixtisasına və böyük səriştəyə malik olan

mütəxəssislərlə kompleksləşdirilməsi başa düşülür.

3. Təyinetmə. Təyinetməni auditin aparılmasının tələb olunan səviyyədə

təcrübəsi və hazırlıüı olan işçilərə tapşırılması kimi qəbul etmək olar.

4. Səlahiyyətlər. Burada auditin müvafiq keyfiyyət standartlarına uyüun

olmasını təmin etmək üçün işlərin təhlili və nəzarətin bütün səviyyələrdə

qənaətbəxş aparıldıüı ifadə olunur.

48

5. Məsləhətlər. Burada zərurət yarandıqda müvafiq biliklərə malik olan

mütəxəssislərlə məsləhətləşmələrin aparılmasının təşkil olunması qeyd olunur.

6. Sifarişçilər və onlarla əlaqə saxlanması. Bu əlverişli sifarişçilərin

seçilməsi ilə əlaqədar lazımi analitik işlərin aparılmasını nəzərdə tutur.

7. Yoxlama. Burada daxili nəzarətin qayda və prosedurlarının tətbiqinin

səmərəli və müəyyən olunmuş tələblərə uyüun olmasının müntəzəm yoxlanıldıüı

nəzərdə tutulur.

Yuxarıda qeyd olunanlara əsasən belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, auditor

apardıüı auditor yoxlamaları üzrə keyfiyyətə nəzarətin elə bir qayda və

prosedurlarını tətbiq etməlidir ki, onlar auditor təşkilatının qəbul etdiyi qayda və

proseduraya uyüun gəlsin.

Auditin keyfiyyətinə kənar nəzarət. Bu nəzarəti həyata keçirməkdə

məqsəd auditor təşkilatı və sərbəst auditor tərəfindən göstərilən auditor xidmətinin

keyfiyyətinin və daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsindən ibarətdir.

Keyfiyyətə nəzarət «Аuditdə işlərin keyfiyyətinə nəzаrət» BАS 220 ilə

tənzimlənir. Bu nəzarət iki formada olmaqla Azərbaycan Respublikasının

Auditorlar Palatası tərəfindən həyata keçirilir. Kənar nəzarətin formaları

azağıdakılardır:

1. Auditin keyfiyyətinə daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsi;

2. Auditor təşkilatı tərəfindən göstərilmiş auditor xidmətlərinin keyfiyyətinə

nəzarət.

Auditin keyfiyyətinə kənar nəzarət auditorun mövcud iş və yekun

sənədlərinə əsasən həyata keçirilir. Bu qaydada həyata keçirilən nəzarət auditor

təşkilatı tərəfindən göstəriilmiş audit xidmətlərinin ümumi sayının 25 faizindən az

olmamaq şərti ilə seçmə qaydada aparılır.

Bir qayda olaraq kənar nəzarətin həyata keçirilməsinin metod və üsulları

Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası tərəfindən təsdiq olunmuş proqram

və təlimatla nizamlanır.

Hazırki dövrdə auditor peşəsinin ictimai əhəmiyyəti ilə əlaqədar, onun işinə

nəzarət müstəsna rol oynayır.

49

1977-ci ildə ABŞ-da keyfiyyətə nəzarət standartları üzrə komitə

yaradılmışdır. Komitə 1979-cu ildə üzünün “Diplomlu ictimai mühasiblərin

(auditorların) firmalarının fəaliyyətinin keyfiyyətinə nəzarət sistemi” adlı Ilk

hesabatını buraxmışdır. Hesabatda qeyd olunan aşağıdakı doqquz məqam

auditorların işinin keyfiyyətinə ciddi təsir göstərə bilər:

1. Əməkdaşların muzdla işə götürülməsi. Firmanın heyəti mçəyyən ixtisasa

(təhsilə, peşə fəaliyyətinə və şəxsi təcrübəyə) malik olmalıdır.

2. Işin qrafikinin tərtib olunması. Auditor yoxlaması planlaşdırılan zaman

onun keçirilmə müddəti, əməkdaşın təcrübəsi və ixtisaslaşması mütləq nəzərə

alınmalıdır.

3. Ixtisasın artırılması. Əməkdaşlar özlərinin təhsil səviyyələrini daima

artırılmalı və məsuliyyət hissini gücləndirməlidirlər.

4. Karyera. Yüksək vəzifələri ancaq yüksək ixtisaslı mütəxəssislər

tutmalıdırlar (cəlb etməlidirlər).

5. Nəzarət. Auditor yoxlaması daimi rəhbər işçilərin nəzarəti altında

aparılmalıdır.

6. Müştərilərin qəbul olunması və onlarla əməkdaşlıq. Mövcud və gələcək

illərin müştərilərinin doüruçuluüa və işgüzar mövqeyinə ciddi fikir verilməli,

onlarla daimi əlaqələri formalaşdırmaüa səy göstərməlidirlər.

7. Məsləhət. Baş verə bilən texniki mürəkkəblikləri həll edə bilmək üçün

firmanın kitabxanası, müvafiq mütəxəssisləri və ekspertləri olmalıdır.

8. Müstəqillik. Işçilərə hökmən nəzarət olunmalıdır. Lakin onların sərbəst

qərar çıxarmaq haqda hüquqlarına müdaxilə etmək məqsədə uyüun deyildir.

9. Nəzarət. Keyfiyyətə nəzarətin sadaladıüımız əvvəlki səkkiz ünsürünə

təsir göstərən tədbirlərin səmərəliliyinə firma özü nəzarət etməlidir. Keyfiyyətə

nəzarətin bu ünsürləri və onun təmin olunması üçün firma tərəfindən həyata

keçirilən tədbirlər nisbətən daha təcrübəli, diplomlu ictimai mühasiblər tərəfindən

yoxlanılır. Belə yoxlama əsasında firma tərəfindən həyata keçirilən auditə qiymət

verilir.

50

1988-ci ildə Amerika diplomlu ictimai mühasiblər institutu (ASRA)

mühasiblərin qarşısına daha yeni tələblər qoymuşdur. Institutun qərarına görə üç

ildə bir dəfədən az olmamаq şərtilə keyfiyyətə nəzarət proqramının həyata

keçirilməsində iştirak etməlidir. 1987-ci ildə institutun nəzdində keyfiyyətə

nəzarətin icrası komitəsi yaradılmışdır. Audit yoxlamalarının keyfiyyətinə nəzarət

bu komitəyə həvalə olunmuşdur.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda audit xidmətinə nəzarət

qaydası qabaqcıl xarici dövlətlərdə olduüu səviyyədə işlənib hazırlanmamışdır.

Lakin bu istiqamətdə işlər davam etdirilir.

2. Аuditin plаnlаşdırılmаsı

Auditor planlaşdırılması – auditor yoxlaması üçün ən mühüm mərhələ-

lərindən biridir. Auditor planlaşdırılması – auditin həcmi, planlaşdırılan işlərin

növləri və onların yerinə yetirilmə müddəti göstərməklə auditin ümumi planı-nın,

elecə də iqtisadi subyektin mühasibat (maliyyə) hesabatı haqqında rəyin

hazırlanması üçün vacib olan auditor prosedurlarının həcmini, növlərini müəyyən

edən audit proqramının işlənib hazırlanması prosesidir.

Təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının auditi

planlaşdırılan zaman auditor təşkilatları və sərbəst auditorlar tərəfindən tətbiq

edilən normalar «Auditin planlaşdırılması» BАS 300 ilə müəyyən edilir. Auditor

planını və proqramını hazırlayarkən auditor iqtisadi subyekt haqqın-da ilkin

biliklərə və keçirilmiş analitik prosedurlarının nəticələrinə istinad etməlidir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, auditin planlaşdırılması, auditin keçirilməsinin

ümumi prinsiplərinə uyğun surətdə auditor təşkilatı tərəfindən həyata keçirilir.

Auditin ümumi prinsipləri ilə yanaşı aşağıdakı xüsusi prinsiplər mövcuddur:

a) planlaşdırmanın kompleksliyi

b) planlaşdırmanın fasiləsizliyi

s) planlaşdırmanın optimallıüı

Planlaşdırmanın kompleksliyi dedikdə planlaşdırmanın bütün mərhələlərinin

qarşılıqlı əlaqəsinin və razılıüının təmin olunması başa düşülür.

51

Planlaşdırmanın fasiləsizliyi dedikdə, auditorlar qrupu üçün əlavə

tapşırıqların müəyyənləşdirilməsi və planlaşdırılan mərhələlərin təsdiq olunan

müddətlərə əlaqələndirilməsi başa düşülür.

Auditin planlaşdırılmasının optimallığı dedikdə, planlaşdırmanın variantlı-

ğının təmin olunması başa düşülür. Auditor təşkilatının audit planlaşdırılması

aşağıdakı əsas mərhələlərdən ibarətdir:

- auditin əvvəlcədən planlaşdırılması

- auditin ümumi planının hazırlanması

- auditin proqramının hazırlanması və tərtib edilməsi.

Ümumi planın və audit proqramının hazırlanmasına başlayan auditor

təşkilat- iqtisadi subyekt haqqında bəzi məlumatlara malik olmalıdır. Auditin

ümumi planında auditor ilkin təhlil, daxili nəzarət sisteminin etibarlıüı və auditor

risklərinin qiymətləndirilməsinin üsullarını müəyyənləşdirir.

Audit nəzarətinin planlaşdırılması mühasibat (maliyyə) hesabatlarının,

keyfiyyətinin, təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının, onların mühasibat uçotu

hesablarında əks etdirilməsinin qanunılıyinin və dürüstlüyünün auditi üçün aparılır.

Planlaşdırma gözlənilən işlərin planının tərtib edilməsini və auditor proqramının

hazırlanmasını əks etdirir. Adətən planlaşdırmaya aşağıdakılar daxil edilir:

qrafiklərin hazırlanması;

auditin aparılması müddətinin müəyyən edilməsi və onun müştəri ilə

müzаkirə edilməsi;

icra komandasının üzvlərinin təlimatlandırılması;

müştərinin bölmələri ilə əlaqələrin təşkili;

auditin strategiyası və auditə hazırlıqla baülı müştəri ilə müzakirə.

"Auditin planlaşdırılması" BАS-nın tələblərinə müvafiq olaraq auditin

planlaşdırılması yoxlanılan müəssisənin fəaliyyətinin nəticələri və idarəetmə

strukturu ilə əvvəlcədən ilkin tanışlıqla qarşılıqlı əlaqəlidir və aşağıdakıları təmin

etməlidir:

mühasibat uçotunun vəziyyəti və daxili nəzarətin səmərəliliyi haqqında

zəruri informasiyaların əldə edilməsi;

52

daxili audit materiallarına auditorun nə dərəcədə inana bilməsi;

auditor yoxlamasının ikinci mərhələsində yerinə yetiriləcək nəzarət

prоsedurlаrının məzmununun, aparılma vaxtının və həcminin müəyyən edilməsi;

təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının dürüstlüyünü və qanunauyüunluüunu,

mühasibat balansının və maliyyə hesabatlarının dürüstlüyünü qiymətləndirmək

üçün zəruri informasiyaların toplanması və təhlili üzrə işlərin əlaqələndirilməsi.

Auditin planlaşdırılması zamanı auditor təşkilatı (auditor) aşağıdakı mərhə-

lələləri nəzərdə tutur:

auditin ilkin planlaşdırılması;

auditin ümumi planının hazırlanması və tərtib edilməsi;

auditin proqramının hazırlanması və tərtib edilməsi.

Ilkin planlaşdırma mərhələsində auditor təşkilatı müstəqil (auditor) təsərrüfat

subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti ilə tanış olmalı, təsərrüfat fəaliyyətinə

xarici və daxili amillər haqda informasiyaya (təsis sənədləri, qeydiyyаt hаqqındа

şəhаdətnаmə, idərəetmə оrqаnının yıüıncаüının prоtоkоllаrı, edilmiş dəyişikliklər

nəzərə аlınmаqlа uçоt siyаsətini reqlаmentləşdirən sənədlər, mühasibat, mаliyyə

və stаtistik hesаbаtlаr, biznes plаnlаr, mаliyyə plаnlаrı, kоntrаktlаr, müqavilələr,

rаzılаşmаlаr, təşkilаtdахili təlimаtlаr və digər səndlər əsаsındа) malik olmalıdır.

Eyni zamanda aşağıdakı məsələlərlə də tanış olmaq vacibdir:

təsərrüfat subyektinin təşkilati strukturu;

təsərrüfat fəaliyyətinin növləri və istehsal olunan məhsulların

nomenklaturası;

kapitalın strukturu;

məhsul istehsalının texnoloúi xüsusiyyətləri;

rentabellik səviyyəsi;

əsas malalanlar (sifarişçilər) və malgöndərənlər;

mənfəətin bölüşdürülməsi qaydası;

törəmə müəssisə və digər asılı təşkilatların mövcudluüu;

daxili nəzarət xidmətinin təşkili;

heyətin əməyinin ödənişi sisteminin təşkili prinsipləri.

53

Auditor qrupuna daxil olan mütəxəssislərin tərkibinin planlaşdırılması za-

manı auditin hər bir mərhələsi üçün iş vaxtı, üzvlərin miqdarca tərkibi və

peşəkarlıq səviyyəsi nəzərə alınmalıdır.

Planın keyfiyyətli tərtibi və görüləcək işlərin həcmini daha real müəyyən

etmək üçün auditor:

müqavilənin şərtlərinin və auditorun qanunvericilikdə nəzərdə tutulan mə-

suliyyətini öyrənməlidir;

bağlanmış müqaviləyə uyüun olaraq sifarişçiyə verilən hesabatın və ya

digər informasiyanın məzmununu dəqiqləşdirməlidir;

dövlət orqanlarının yeni uçot, audit standartlarının, qanunların, qаydаlаrın,

təlimatların və normativ aktların auditə təsirini öyrənməlidir;

aparılan auditin daha mühüm məsələlərini ayırmalıdır;

yoxlanılan müəssisənin uçot və daxili nəzarət sisteminə inam səviyyəsini

müəyyən etməlidir;

təsərrüfat subyektinin fəaliyyət növünü bilməlidir;

müəssisənin biznesinə təsir göstərən ümumi iqtisadi amilləri öyrənməlidir;

biznesin xüsusiyyətlərini maliyyə göstəricilərini və onların müəssisənin

mühasibat (maliyyə) hesabatlarının tərtib edilməsinə təsirinin öyrənməli və təhlil

etməlidir;

ötən illər üzrə auditorun işçi sənədlərini öyrənməlidir;

təsərrüfat subyektinin qəbul etdiyi mühasibat uçotunun metodikasını təhlil

etməlidir;

daxili risk və daxili nəzarət riskini qiymətləndirməli,eləcə də audit üçün

mühüm sahələri müəyyən etməlidir;

mühasibat uçotunun nisbətən mürəkkəb sahələrini müəyyən etməlidir;

auditor sübutlarının mahiyyətini və həcmini təyin etməlidir;

daxili auditorların işini qiymətləndirmək və onların auditə cəlb edilməsi

imkanlarını təhlil etməlidir;

əlavə auditorların və ekspertlərin cəlb olunması zərurəti müəyyən etməli

dir.

54

Auditor yoxlaması zamanı auditin planına və proqramına korrektə edilə bi-

lər. Onların məzmununda edilmiş ciddi dəyişikliklər sənədlə təsdiqlənməli-dir.

Аuditin plаnının və prоqrаmının оperаtiv qаydаdа dəqiqləşdirilməsi оnun vаcib

istiqаmətlərinə lаzımı diqqətin verilməsini, аudit prоsesində yаrаnmış prоblemin

оperаtiv həll оlunmаsını, digər аuditоr və ekspertlər tərəfindən yerinə yetirilmiş

işlərə düzəliş edilməsini təmin edir ki, nəticədə аudit vахtındа və keyfiyyətli

аpаrılır.

Auditor proqramı. Auditor proqramı, audit yoxlaması planının daha da

dəqiqləşdirmək üçün zəruridir. Audit proqramı auditor planının inkişafıdır və o

özündə hər bir konkret yoxlama üçün vacib olan auditor əməliyyatlarının siyahısını

əks etdirir. Auditor yoxlaması proqramının aşağıdakı iki növü vardır:

1. Müəssisənin daxili nəzarət sisteminin fəaliyyət göstərməsi haqqında

informasiyaların toplanması qaydalarını özündə əks etdirən testlərin nəzarət

proqramı.

2. Bilavasitə hesablardakı qalıqlar haqqındakı informasiyaların

toplanması qaydasını özündə əks etdirən hesablardakı qalıqların yoxlamasının

proqramı.

Auditor proqramı özündə aşağıdakı faktorları əks etdirir.

Auditorun iş qrafiki. Qrafik auditor rəyi hazırlamaq üçün yoxlamanın

gedişində materialların və başqa sənədlərin toplanması və təqdim olunmasının son

həddini müəyyən edir.

Dəqiq qaydalar. Audit proqramı yazılı qaydada hazırlanır. Auditor

yoxlamasının planını həyata keçirmək, habelə yoxlamanın hər bir sahəsinin

məqsəd və vəzifəsini düzgün açıqlamaq məqsədilə lazım gələn bütün qaydalar

proqramda dəqiq və ətraflı şərh olunur.Proqramın dəqiq və ətraflı tərtib olunması,

bir qayda olaraq onun yoxlamada iştirak edənlər üçün təminat xarakter daşıması və

işlərin yerinə yetirilməsi üzərində nəzarət aləti olması ilə əlaqədardır.

Audit üzrə nəzarət işləri. Proqram nəzərdə tutur ki, auditor qrupunun

yoxlamaya göndərilən bütün üzvləri, onların qarşısında qoyulan tələbləri yaxşı

55

bilir. Proqram kiçik auditor və auditor qrupunun assistenti tərəfindən yerinə

yetirilən işlərin üzərində nəzarət olunması sahəsində baza sənədi hesab olunur.

Auditor heyəti. Proqramda auditi aparmaq üçün tələb olunan heyətin

sayı, işlərin həcmi və onun məzmunu dəqiq müəyyən olunur.

Bir qayda olaraq auditi əsas auditordan, kiçik auditordan və assistentdən

ibarət qrup aparır. Dünyanın qabaqcıl dövlətlərinin iri həcmli firmalarında auditin

yoxlama xəritəsini aşaüıdakı tərkibdə heyət aparır:

- Tərəf müqabil (partnyor) – daimi olaraq müştəri ilə işləyir, auditor

xidmətinə görə ümumi məsuliyyət daşıyır, yoxlamanın gedişində baş verən

nisbətən mürəkkəbl və çətin problemləri həll edir, auditin planını təsdiq edir və

auditin iş qrafikini müştəri ilə razılaşdırılır, işi ümumi qaydada şərh edir, ona

qiymət verir və auditor rəyi haqqında qərar qəbul edir.

Menecer. Menecer də tərəf müqabil kimi daimi müştəri ilə işləyir.

Müştəri ilə olan cari,qarşılıqlı münasibətə görə cavab verir, auditin planını və

auditorlarin işçilərinin qrafikini hazırlayır, audit üzrə sənədlərə baxır. Həll edilmək

üçün tərəf müqabilə verilməli olan problemləri müəyyən edir.

Böyük əməkdaş. Böyük əməkdaş auditor yoxlamasının cari işlərinin

idarə olunmasını həyata keçirir, proqram tərtib edir, nisbətən mürəkkəbl auditor

tapşırıqlarını yerinə yetirir, auditor yoxlaması planına əməl olunmasına cavab

verir, baş vermiş çətinlik haqqında meneceri xəbərdar edir.

Kiçik əməkdaşlar. Kiçik əməkdaşların funksiyalarına tapşırılmış işlərin

keyfiyyətlə yerinə yetirilməsi kimi vəzifələr daxildir.

Auditor xidmətinin hazırki mərhələsində dünya praktikasına əsasən bir

qayda olaraq auditor proqramına aşaüıdakılar daxil edilir:

- Əməliyyatların testləşdirilməsi, analitik qaydalar və balans

maddələrin testləşdirilməsi.

Maliyyə hesabatlarının maddələrinin düzgünlüyünü təsdiq etmək məqsədi ilə

maddələr üzrə nöqsan səhvlərin yoxlanılması üçün əməliyyatların testləri

hazırlanır. Bu testlər həyata keçirilərkən aşaüıdakılar müəyyənləşdirilir:

- əməliyyatların həyata keçirilməsi üçün müvafiq icazə vardırmı?

56

- mühasibat yаzılışlаrı düzgün tərtib edilibmi, jurnal orderdə və analitik

uçot kitablarına yekunlar düzgün hesablanılıbdırmı?

- informasiyalar baş kitabda düzgün köçürülübdürmü?

Hər bir auditor yoxlama zamanı bunlara xüsusi fikir verməlidir.

Auditor proqramının hazırlanması zamanı daxili nəzarətin nəticələri nəzərə

alınmalıdır. əgər daxili nəzarətin kifayət qədər səmərəli olduüu müəyyən edilərsə,

onda proqrama bütün auditor prosedurları deyil, mаliyyə hesаbаtlаrının və bаlаnsın

göstəricilərinin dürüstlüyü və yа qeyri dürüstlüyü hаqqındа düzgün nəticənin əsаs-

lаndırılmаsınа imkаn verən bəzi аuditоr prоsedurlаrını dахil etmək olar. Əgər

аuditоrdа kifаyət qədər аuditоr sübutlаrının tоplаnmаsı üçün dаhа effektli metоdlаr

оlаrsа, оndа о, dахili nəzаrətin məlumаtlаrındаn istifаdə etməmək hаqdа qərаr verə

bilər.

Auditor proqramının hər bir bölməsi üzrə auditorun işçi sənədlərində əks

etdirilmiş nəticələr auditor rəyinin analitik hissəsinin tərtib edilməsi, təsərrüfat

subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatları haqda auditorun obyektiv fikrinin

formalaşmаsı üçün əsas hesab edilir.

3. Auditor riski və оnun qiymətləndirilməsi metоdlаrı

Auditor riski dedikdə, auditorun qeyri dürüst informasiyanın əks etdirildiyi

maliyyə hesabatları və mühasibat balansı üzrə müsbət arayış verə biləcəyi ilə bağlı

risk başa düşülür. Auditor riski - auditor tərəfindən həqiqətə uyüun olmayan ma-

liyyə hesabatları və mühasibat balansı haqda öz fikrini əks etdirməkdən qorunma-

sıdır.

Auditor riskinin üç komponentini fərqləndirmək lazımdır:

xüsusi risk (yoxlanılan müəssisənin mühasibat uçotu və maliyyə

hesabatlаrında qeyri dürüst informasiyanın olması ilə bağlı risk);

nəzarət üzrə risk (müştərinin daxili nəzarət sistemi buraxılan səhvləri

görməyə və ya düzəltməyə imkan verməməsi ilə bağlı risk);

aşkar etmək üzrə risk (buraxılan nöqsan və qanun pozuntularının auditor

tərəfindən müəyyən oluna bilməməsi ilə bağlı risk).

57

Xüsusi risk - balans hesablаrı və ya ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatları

həqiqətə uyğun deyil, dürüst оlmаyаn informasiyanı əks etdirir və nəticə etibarı ilə

həmin nöqsanlar digər balans hesabı və ya təsərrüfat əməliyyatları üzrə dürüst

оlmаyаn informasiya ilə birlikdə maliyyə hesabatlarını və mühasibat balansı

maddələrini təhrif etmiş olur. Belə təhriflər həm obyektiv, həm də subyektiv

amillərlə (hesabların müxabirləşməsi, uçot registrlərində yazılışların aparılması,

yekunun çıxarılması zamanı səhvlər, vergidən yayınmaq məqsədi ilə qəsdən

maliyyə hesabatlarının təhrif olunması) əlaqədardır, nəzarətin vəziyyətindən və

effektliyindən asılıdır.

Nəzarətlə bağlı risk - balans hesabı üzrə qalıüın təhrif olunması və ya dürüst

olmayan təsərrüfat əməliyyatı daxili nəzarət sistemi vasitəsi ilə aşkar edilmədikdə

və ya vaxtında xəbərdarlıq edilmədikdə yarana bilər. Nəzarət üzrə riski qiy-

mətləndirmək üçün auditor daxili nəzarət sistemini, onun tamlığını və

səmərəliliyini öyrənməlidir.

Аşkаrlаnmаmа riski - auditor prosedurları vasitəsi ilə mühasibat uçotu

hesablarında vəsait qalıqları haqqında və ya təsərrüfat əməliyyatları haqda təhrif

olunmuş informаsiya aşkar edilmir, həmin təhriflər mühasibat balansı və maliyyə

hesabatı göstəricilərinin həqiqətə uyüun olmamasını şərtləndirir.

Xüsusi və nəzаrət riski nə qədər yüksək оlаrsа аuditоr müstəqil prоsedurlаrın

yerinə yetirilməsindən dаhа çох zəmаnət əldə etməlidir. Əgər xüsusi və nəzаrət ris-

kinin səviyyəsi yüksəkdirsə, оndа аuditоr bilməlidir ki, müstəqil prоsedurlаr nə

dərəcədə аşkаr etmək riskinin minimum səviyyəyə аzаlmаsını təmin edəcəkdir.

Əgər аuditоr аşkаr etmə riskininin аzаlmаyаcаüınа əmindirsə, о, mаliyyə hesаbаtı

hаqqındа аrаyışın (rəyin) tərtib оlunmаsındаn imtinа etməlidir.

Ümumiyyətlə, auditor riski aşağıdakı komponentləri özündə birləşdirir:

a) məqbul auditor riski (MAR);

b) təsərrüfatdaxili risk (TR);

c) nəzarət riski (NR);

d) aşkar etməmək riski (AR).

Auditor riskinin qiymətləndirilməsinin iki əsas metodu mövcuddur:

58

a) qiymətvermə (intuitiv);

b) miqdar.

Qiymətvermə metodu respublika auditor təşkilatları tərəfindən daha geniş

istifаdə оlunur. Bu metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, auditorlar öz şəxsi

təcrübələrinə və müştərinin biliyinə istinad edərək, bütövlükdə hesabatlar və yaxud

müxtəlif əməliyyatlar qrupları əsasında yüksək, güman olunan və az güman olunan

riski müəyyənləşdirir. Nəticədən auditin planlaşmasında istifadə olunur.

Miqdar metodu auditor riskinin çoxsaylı modelinin miqdarca

hesablanmasını nəzərdə tutur. Təcrübədə tətbiq olunan başlıca modeldən dünyanın

altı aparıcı firması istifadə edir. Bu metoda görə auditor riskinin kəmiyyəti onun

müxtəlif tərkib hissələrindən asılı olaraq aşağıdakı düstur vasitəsilə

müəyyənləşdirir.

AR=DR x NR x AR

Burada AR – auditor riskini (%-lə); DR – daxili riski (%-lə); NR nəzarət

riskini (%-lə) və AR – aşkarlаmаmаq riskini (%-lə) göstərir.

59

IV MÖVZU. АUDITIN VƏ АUDITОR PRОSEDURLАRININ TƏŞKILI

VƏ TEХNОLОGIYАSI. АUDITОR RƏYI

1. Auditorun seçməsi

2. Аuditоr sübutlаrı və аnаlitik prоsedurlаr

3. Nəzаrət metоdlаrı

4. Аuditоr yохlаnmаsının sənədləşdirilməsi

5. Аuditоr rəyi

1. Auditorun seçməsi

Məlum olduüu kimi auditor yoxlamasının vaxtı məhdud olduğundan, auditor

yoxlama zamanı müxtəlif baş vermiş bütün əməliyyatları və onlara tərtib edilmiş

sənədlərin hamısını yoxlamaq iqtidarında olmur. Başdan-başa yoxlama bir qayda

olaraq çох mühüm hallarda aparılır. Bu zaman əsas kütləvi əməliyyatların

yoxlanılması seçmə üsulla həyata keçirilir. Bu da öz növbəsində auditin müddətini

qısaldır və auditin ucuz başa gəlməsinə müsbət təsir göstərir.Auditor seçməsininin

əsas prinsipləri auditi planlaşdırılarkən istifadə olunmuşdur. Bu prinsip müştərinin

uçоtunun aparılmasında olan “ağrılı nöqtələrin” seçilməsindən ibarətdir.

Auditor nümunəsinin seçilməsi, müvafiq xüsusi seçmə metodların

texnikasından istifadə etməklə həyata keçirilir. Seçmənin düzgün aparılması onun

auditin qarşısında qoyulan tələblərə uyğun olmasını təmin etmək üçün məcmunun

aşağıdakı xarakteristikasını nəzərdən keçirmək lazımdır:

- məcmunun hansı növü ayrıca maddə təşkil edir – kompüter proqramı,

əllə qeydlər yazılışı və s.

- seçmənin ayrı-ayrı maddəsi hansı qayda ilə bütün məcmunun

daxilində bölüşdürülür;

- seçmə sıfır və ya mənfi həcm ölçüsünü əks etdirməlidir və s.

Seçmənin müəyyən edilməsi hər şeydən əvvəl aparılan təhlilin məqsədindən,

habelə hər prosedura şamil edilməli olan riskdən asılıdır.

60

Seçmənin müəyyən edilməsinin bir neçə metodu var:

- statistik metod

- qeyri-statistik metod

- seçmə metodu tətbiq etmədən aparılan metod.

Statistik seçmə metodu aşağıdakı məqsədlərə nail olmaq üçün tətbiq

oluna bilər:

1.Məcmu halda müəyyən miqdarda təhriflər və kənarlaşmaların aşkar

olunması;

2.Aşkara çıxarılan kənarlaşmaların və ya təhriflərin yayınmasının

miqyasının qiymətləndirilməsi.

Nümunəni müəyyən etmək üçün auditora onun sərancamında olan bütün

informasiyaların deyil, onların yalnız auditora o hissəsi lazımdır ki, həmin hissə

auditora baxılan sübutları əldə etmək və sonra qiymətləndirmək üçün kifayət etsin.

Qeyri-statistik seçmə metodu: - bu keyfiyyət əlamətləri üzrə təhlildir.

Seçmə üsulu tətbiq etmədən aparılan yoxlama. Bu yoxlama prosedurların

tətbiq edilməsinə görə seçmə metod tətbiq edə bilmədiyi halda həyata keçirilir. Bu

prosedurlara aiddir:

- analitik prosedurlar;

- audit planlaşdırılarkən və idarə (iqtisadi subyekt) yoxlanılarkən

istifadə edilən sorğular və müşahidələr;

- balansın maddələrinin və ya digər müvafiq sinif əməliyyatların 100%

yoxlanılması.

Seçmənin növləri. Adətən seçmə səviyyəli (mötəbər) olmasıdır. Buna nail

olmaq üçün auditor təşkilatı aşağıdakı metodların birindən istifadə etməlidir:

1. Təsadüfi seçim;

2. Mütəmadi (daimi) suçim;

3. Kombinə edilmiş suçim.

Seçmənin düzülüş qaydası. Seçmənin düzülüşü üçün auditor təşkilatı

mühasibat hesabatının konkret bölməsinin yoxlanılması qaydasını müəyyənləşdirir.

Mühasibat hesabatının konkret bölməsinin yoxlamanın aparılma qaydası müəyyən

61

edilərkən auditor təşkilatı qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün yoxlamanın

məqsədini və auditor prosedurlarını müəyyən etməlidir.

Seçmənin nəticəsinin qiymətləndirilməsi. Auditor təşkilatı seçimə düşən

hər hansı bir səhvi hökmən təhlil etməli və seçim riskini qiymətləndirməlidir.

Seçimə düşən səhvlər təhlil edilərkən auditor təşkilatı ilk növbədə həmin səhvin

xarakterini müəyyənləşdirməlidir.

Auditor təşkilatı səhvləri kəmiyyət cəhətdən qiymətləndirməlidir, daha

doürusu onların mahiyyəti və səbəbini, ona təsir edən amilləri, habelə onların

ardıcıl digər sahələrinə təsir imkanlarını da müəyyən etməlidir.

Auditor təşkilatı hükmən auditorun işçi sənədləşdirilmələrinin bütün

mərhələlərində aparılan auditor suçiminin aparılmasını və onun təhlilinin bütün

mərhələlərində nəticəsini əks etdirməlidir.

2. Auditor sübutları və analitik prosedurlar

Audit yoxlamasının istiqamətləri üzrə auditorun müəyyən nəticəyə gəlməsi

və fikrinin əsaslandırılması üçün ona müvafiq sübutlar toplamaq lazımdır.

Auditorun yoxlamanın gedişində toplanıb təhlil etdiyi informasiyalar auditorun

gəldiyi nəticəni təsdiq etməyə xidmət edir. Planlaşmanı başa çatdırdıqdan sonra o,

informasiya toplamaq üçün fəaliyyətə başlayır. Bu proseduru nəzərdən keçir-

məzdən əvvəl informasiyaların bəzi mühüm xarakterini müəyyənləşdirmək

lazımdır.

Yoxlama zamanı beynəlxalq standartlara uyğun olaraq, auditor maliyyə

hesabatlarına tələb olunan səviyyədə qiymət verə bilməsi üçün kifayət miqdarda

sübutedici informasiyalar toplamalıdır. Auditor sübutu dedikdə, auditorun rəyini

əsaslandırmaq və müəyyən bir nəticəyə gəlmək üçün toplanmış məlumatlar

nəzərda tutulur. Uçоt yazılışları uçоt prossesi haqda informasiyalar hesab olunur.

Lakin bu informasiyalar maliyyə hesabatına qiymət vermək üçün kifayət etmir.

Zəruri məlumatların əldə olunmasında auditorun bilik və səriştəlik, peşəkarlıq

səviyyəsi xüsusi rol oynayır. Bəzi məlumatları dərindən araşdırmaq, bəzilərini isə

müəssisə işçilərini dindirmək yolu ilə əldə etmək mümkündür. Sübutedici

məlumatların toplanılması və təhlili isə əslində auditor yoxlamasının praktiki

62

olaraq həyata keçirilməsi deməkdir. Beləliklə, yoxlanılan iqtisadi subyektdən və

üçüncü şəxsdən yoxlamanın gedişində auditor tərəfindən əldə olunan informasiya

auditor sübutları hesab edilir.

Daha konkret desək, auditor sübutları aşağıdakılardan ibarətdir:

a) məlumatların sənədli mənbələri;

b) mühasibat uçоtunun sənədləri;

c) ekspertlərin rəyi;

d) digər mənbələrdən daxil olan məlumatlar.

Auditor sübutları kifayət qədər əsaslı və qənaətləndirici olmalıdır. Bütün

hallarda auditor əmin olmalıdır ki, o, obyektiv və əsaslı qərar çıxarmaq üçün

kifayət miqdarda sübutlar toplaya bilmişdir. Sübutun keyfiyyəti real fakta

yaxınlaşmaqla (təbii – auditor binaların, maşınların, avadanlıqıarın, mal və

materialların faktiki mövcudluüunu yoxlayır və belə halda təbii sübut özlüyündə

elə fakt deməkdir; süni -malların çatdırılması müqavilə-qaimələrdə qeydə alınır,

hesab fakturalar satışı təsvir edir; məntiqi arqument-nəqliyyаt vаsitələrinə

mülkiyyət hüququ, хidməti məqsədlə şəхsi аvtоmоbildən istifаdənin dəyərinin

ödənilməsi və s.) və əldə olunan sübutun mənbələrinin etibarlılığı ilə

müəyyənləşdirilir

Auditor müstəqil olaraq auditor sübutlarının (BАS 500 «Аuditоr sübutlаrı»,

BАS 501 «Аuditоr sübutlаrı-xüsusi mаddələrə yenidən bахılmаsı») əldə edilməsi

prosedurlarını müəyyən edir. Bu zaman auditorun sərəncamında olan

informasiyalar bütün aktiv və passivlərin uçota alındığı və yoxlanılan müəssisəyə

aid olduüu, uçot qaydalarının qanunvericiliyə və uçot siyasətinə uyğunluüu, bütün

gəlirlər və xərclərin hesabat dövründə uçota alındığı, uçotda əks etdirilmiş

təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının həqiqətən də baş verməsi, təsərrüfat subyek-

tinin maliyyə nəticələrinin düzgün formalaşdıüı haqda rəyin tərtib edilməsinə

imkan verməlidir.

Auditor öz nəticələrini əsaslandırmaq üçün müstəqil prosedurlar əsasında

kifayət qədər auditor sübutları əldə etməlidir. Audit olunan bütün obyektlər üzrə

63

auditor sübutlarının hazırlanması auditorun əsas işi hesab olunur. Sübutların təhlili

və ümumiləşdirilməsi əsasında auditor aşağıdakı məsələlər üzrə nəticə çıxarır:

illik mühasibat hesabatının vəziyyəti və məzmunu hаqqındа;

təsərrüfat subyektlərinin illik balansının dürüstlüyü və tamlığı hаqqındа;

müəssisənin investisiya qoyuluşundа və innovasiya layihələrinin həyata

keçirilməsində iştirakının mümkünlüyü, həmin lаyihələrin iştirakçılarının müəyyən

edilməsi zamanı ona seçmək imkanı haqqında;

kredit resurslarının və investisiyaların məqsədli istifadəsi hаqqındа;

təsərrüfat subyektlərinin nizamnamə kapitalının yaradılmasının vaxtında

və tam həyata keçirilməsi, formalaşdırılması hаqqındа və s.

Toplanmış аuditоr sübutların həcmi auditor yoxlaması zamanı obyektiv

auditor rəyinin tərtib edilməsinə imkan verməlidir. Bu, ilk növbədə uçot

obyektlərinin vəziyyəti haqqında auditor rəyinin tərtib edilməsində informasiyanın

əsas rol oynaması ilə baülıdır. Аuditоr sübutlаrının əldə оlunmаsı üçün mаliyyə

hesаbаtlаrının əsаsını təşkil edən ilkin sənədlərdən və uçоt yаzılışlаrındаn istifаdə

оlunur.

Auditor sübutları dürüst olmalı və inandırıcı xarakter daşımalıdır. Auditor

sübutlarının dürüstlüyünün qiymətləndirilməsi zamanı аuditоr aşağıdakı şərtlərə

əsaslanmalıdır:

xarici (kənar) auditor sübutları (üçüncü tərəfdən əldə edilən informasiya)

dахili auditor sübutları ilə müqayisədə daha dürüstdür;

mühasibat uçotunun müvafiq sistemi effektli işlədikdə daxili sübutlar

(müştəridən alınan informasiyalar) daha dürüst hesab edilir;

auditorun özü tərəfindən əldə edilən sübutlar müəssisədən alınan sübutlarla

müqayisədə daha dürüstdür;

sənədlər və yazılı ifadələr formasında sübutlar şifahi ifadələrdən daha

dürüst hesab edilir.

Təsərrüfat subyektinin maliyyə hesabatlarının dürüstlüyünü təsdiq etmək

üçün kifayət qədər sübutlar toplayarkən auditor aşağıdakı məsələlər üzrə öz fikrini

bildirməlidir:

64

mövcudluq - aktiv və passivlər hesabat tarixinə mövcuddur;

hüquq və öhdəliklər - aktiv və passivlər müəyyən tarixə iqtisadi subyektə

аiddir;

aidatlıq - təsərrüfat əməliyyatları və hadisələr hesabat dövrü ərzində

iqtisаdi subyektə aiddir;

tamlıq - mühasibat uçotunun aparılması üzrə qanunvericilikdə nəzərdə

tutulan qaydaya uyüun olaraq, uçot yazılışlarına daxil edilməmiş аktivlər, pаssiv-

lər, əməliyyatlar, hadisələr və ya açıqlanmamış maddələr yoxdur;

qiymətləndirmə - aktiv və passivlər müvafiq balans dəyəri ilə qeyd

оlunmuşdur;

dəqiqlik - təsərrüfat əməliyyatları və ya hadisələr üzrə məbləülər lazımi

qаydada əks etdirilmiş, gəlir və xərclər müvafiq dövrə aid edilmişdir;

təqdim etmə və açıqlama - maddələr açıqlanmış, təsnifləşdirilmiş və mаliy-

yə hesabatlarının tərtib edilməsinin qəbul edilmiş əsasnaməsinə uyğun şərh оlun-

muşdur.

Auditor sübutları maliyyə hesabatlarının hər bir bölməsi üzrə əldə edilməli-

dir. əgər müxtəlif mənbələrdən alınan planlı sübutlar bir-biri ilə ziddiyyət təşkil

etmirsə, onda auditor sübutları daha inandırıcı hesab edilir. əks təqdirdə, həmin

uyüunsuzluüun aradan qaldırılması üçün əlavə yoxlama prosedurları həyata

keçirilməli-dir. Qeyd edək ki, kifayət qədər və identik informasiya əldə etmək

mümkün olmadıqda, auditor ya mənfi rəy tərtib etməlidir və ya arayışı tərtib

etməkdən imtina etməlidir.

Analitik prosedurlar dedikdə, auditor tərəfindən təhlili və

qiymətləndirilməsi, yoxlanılan iqtisadi subyektin mühüm maliyyə və iqtisadi

göstəricilərinin tədqiqi, habelə baş verən səhvlərin və saxtalaşdırmaların

səbəblərinin aşkara çıxarılması başa düşülür.

Auditor sübutlarının əldə edilməsi zamanı həmin prosedurlardan istifadə

olunur. Analitik prosedurlar (BАS 520 «Аnаlitik prоsedurlаr») auditor tərəfindən

əldə edilmiş informasiyaların təhlilini və qiymətləndirilməsini, mühasibat uçotunda

qeyri adi və ya düzgün olmayan təsərrüfat fəaliyyəti faktlarını, eləcə də səhvlərin

65

və təhriflərin səbəblərini müəyyən etmək məqsədi ilə mühüm maliyyə və iqtisadi

göstəricilərin tədqiq edilməsini əks etdirir.

Analitik prosedurları yerinə yetirərkən müxtəlif metodlardan - sadə müqayi-

sədən, statistik metodlardan istifadə əsasında aparılan kompleks təhlil metodundan

istifadə oluna bilər.

Analitik prosedurlar konsolidə edilmiş mühasibat (maliyyə) hesabatları-na,

struktur bölmələr üzrə, onların filialları, eləcə də maliyyə informasiyala-rının

konkret elementləri üzrə tətbiq edilə bilər. Оnlаr müəssisənin mаliyyə

infоrmаsiyаsının, оnlаrın elementləri аrаsındа qаrşılıqlı əlаqələrin (məsələn, sаtışın

həcmi və ümumi gəlir, mаliyyə və qeyri mаliyyə хаrаkterli infоrmаsiyа аrаsındа)

nəzərdən keçirilməsini və müqаyisəsini səciyyələndirir.

Auditor analitik prosedurların mahiyyətini başa düşməlidir. Belə ki, başdan-

başa sənədli yoxlama ilə müqayisədə analitik prosedurlar daha tez və ucuz başa

gəlir. Auditоr tərəfindən analitik prosedurların, metodların və onların tətbiqi

dairəsinin seçilməsi auditorun təcrübəsi ilə müəyyənləşdirilir.

Аnаlitik prоsedurlаr digər аuditоr prоsedurlаrının хаrаkterinin, vахtının və

həcminin plаnlаşdırılmаsı zаmаnı аuditоrа kömək məqsədi ilə istifаdə оlunmаlıdır.

Mühasibat (mаliyyə) hesаbаtının mühüm mövqeləri üçün аşkаr etməmək riskinin

аzаldılmаsı nöqteyi nəzərindən testlərlə müqаyisədə təsdiqləyici prоsedurlаrdаn

istifаdə dаhа səmərəlidir. Аnаlitik prоsedurlаr uçоtun tаmlığının yохlаnmаsı üçün

istifаdə оlunur. Əsаs аnаlitik nisbətlər mütləq təhlil edilməlidir. Belə təhlil

əsаsındа təşkilаtdа müxtəlif dövrlər ərzində həmin nisbətlərin dəyişmə meyli

müəyyən оlunа bilər.

Auditin planlaşdırılması zamanı analitik prosedurlar maliyyə və qeyri maliy-

yə informasiyalarına (məsələn, sаtışın həcmi, sаtış üçün məkаn və sаtılmış mаllаrın

həcmi аrаsındа əlаqə) əsaslanır. Bu mərhələdə düzgün təşkil edilmiş qabaqcadan

müşahidə auditora sifarişçinin fəaliyyəti ilə daha müfəssəl tanış olmaüa imkan

verir. Nəzarətin digər vasitələri ilə uzlaşdırıldıqda analitik prosedurlar dürüst

auditor sübutlarını əldə etməyə imkan verir.

66

Analitik prosedurların növləri, davamiyyəti və həcmi daxili nəzarət sistemi-

nin qeyri səmərəliliyi riskinin, auditor riskinin və aşkar etməmək riskinin qiymət-

ləndirilməsi ilə birbaşa baülıdır. Göstəricilər arasında əlaqənin mövcudluüu və

onların tədqiqi uçot sistemi ilə işlənilən məlumatların tamlıüı, dürüstlüyü,

həqiqiliyi və qanuniliyi ilə baülı auditor sübutlarını ilə formalaş-dırır.

Аuditоr аnаlitik prоsedurlаrın yerinə yetirilməsi üçün zəruri оlаn infоrmа-

siyаnın əldə оlunmаsı və оnlаrın dürüstlüyünə əmin оlmаlıdır. О, аnаlitik prо-

sedurlаrdаn аnаlitik sübutlаr mənbəyi kimi istifаdə edə bilər. Lаkin bu zаmаn

аşаğıdаkı аmillər nəzərdən keçirilməlidir:

аnаlitik prоsedurlаrın оbyektivliyi və оnlаrın nəticələrinə inаmın dərəcəsi;

müəssisənin xüsusiyyətləri və infоrmаsiyаnın pаrçаlаnmаsı dərəcəsi;

mаliyyə infоrmаsiyаsının (smetаlаrın, qeyri mаliyyə хаrаkterli

infоrmаsiyаlаrın əldə оlunmаsı imkаnlаrı;

əldə оlunmаsı mümkün оlаn infоrmаsiyаnın keyfiyyəti;

infоrmаsiyаnın müqаyisəliliyi.

Аnаlitik prоsedurlаrın növləri, dаvаmiyyəti və həcmi dахili nəzаrət

sisteminin səmərəli оlmаmаsı riskinin qiymətləndirilməsindən və аuditоr riskinin

və аşkаr etməmək riskinin əhəmiyyətliliyindən birbаşа аsılıdır. Аnаlitik

prоsedurlаrın tətbiqi məlumаtlаr аrаsındа əlаqələrin mövcudluüunа əsаslаnır.

Həmin əlаqələrin mövcudluüu və tədqiq edilməsi uçоt sistemində işlənilən

infоrmаsiyаnın tаmlıüı, dürüstlüyü, həqiqiliyi və qаnuniliyi ilə bаülı аuditоr

sübutlаrını təmin edir.

Auditor auditin son mərhələsində - bütövlükdə mühasibat (maliyyə) hesabat-

larının analitik prosedurlarını məzmununun sifarişçinin biznesinin xarakterinə uy-

ğunluğu haqda tam nəticə formalaşdırdıqda yerinə yetirməlidir. Belə prosedurların

köməkliyi ilə alınmış nəticələr mühasibat (maliyyə) hesabatlarının ayrı-ayrı

hissələri və ya elementlərinin auditi zamanı formalaşdırılmış nəticələrin təsdiq

edilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur və bütövlükdə mühasibat (maliyyə) hesabatları-

nın dürüstlüyü haqda son nəticəyə gəlməyə imkan verir.

67

3. Nəzarət metodları

Auditin vəzifələrinin yerinə yetirilməsi və səmərəli qiymətləndirilməsi üçün

müxtəlif metodlardаn istifаdə оlunur. Auditin metodu onun qarşısında duran əsas

məqsədlərə çatmaq üçün tətbiq edilən vasitə və üsullardır. Yuxarıda qeyd etdıyımiz

kimi, audıtin predmeti çохşaxəli məqsədə malikdir. Bu məqsədlərə çatmaq üçün və

audıtin qarşısında duran vəzifələri həll etmək üçün müxtəlif spesifik metod və

üsullardan da istıfadə edilə bilər. Auditin metod və metodlar sistemi zəngindir və

bu sistemə aşağıdakılar aiddir:

• faktiki yoxlama;

• sənədli yoxlama;

• arifmetik hesablama

• sorğu;

• şəxsi müşahidə;

• qarşılıqlı üzləşmə

• alternativ maliyyə-hesabat sənədlərinin hazırlanması;

• sənədlərin texniki ekspertizası;

• maddi ekspertiza;

• başdanbaşa üzləşdirmə;

• analitik testlər;

• müayinə;

• xüsusi yoxlama və s.

Faktiki yoxlama dedikdə, hər hansı bir təsərrüfat əməliyyatının yerində

yoxlanılması, hesablanması və onun mühasibat sənədləri ilə üzləşdirilməsi başa

düşülür. Bu ilk baxımdan inventarlaşdırmaya oxşardır. Lakin inventarlaşdırma

metodunun fərqli xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, inventarlaşdırma tematik bir

sahəyə, yəni əsas vəsaitlərin hər hansı bir tarixə qalıüının yoxlanması və yaxud

istehsalat ehtiyatlarının, mal-material qiymətlilərınin hər hansı bir tarixə faktiki

qalıüı ilə mühasibat sənədlərində olan məlumatların tutuşdurulmasıdır.

68

Təsdiqetmə informasiyaların doüruluüu barədə müştəridən və ya üçüncü

şəxsdən cavab (arayış) alınır.

Sənədli yoxlamada ilkin sənədlər və yazılışlar yoxlanılır. Bu zaman

sənədlərdəki rekvizitlərin bütövlüyü, hesabi qaydada göstəricilərin düzgünlüyü,

sənədlərin qanunauyğunluğu, məqsədəuyğunluğu, əməliyyatların hesablarda

düzgün əks etdirilməsi və s. bu kimi məsələlər yoxlanılır.

Analitik testlər – hər hansı bir mal-material çeşidinin indeks və dərəcələrini

müəyyənləşdirmək üçün tətbiq edilir.

Arifmetik hesablama – audit yoxlama-ekspertiza işlərində adətən kəmiyyət

və keyfiyyət göstəriicilərini xarakterizə edən, yekun sənədlərinin dəqiq-

ləşdirilməsində tətbiq edilən bir üsuldur.

Sorğu – müəssisə və təşkilatların, firmaların digər təşkılatlarla əlaqəli fəaliy-

yətində qarşıya çıxan hər hansı bir məsələnin araşdırılıb dəqiqləşdırilməsinə dair

aparılan yazılı və şifahi müraciətlərdir.

Şəxsi müşahidə – müəssisə və təşkilatların istehsal-təsərrüfat fəaliyyətində

hər hansı bir prosesə şəxsi əminlik əldə etmək üçün audıtorun həmin prosesə

müəyyən vaxt ərzində şəxsi müşahidəsi və ya baxışıdır.

Qarşılıqlı üzləşmə – audit olunan müəssisə və firmaların təsərrüfat-maliyyə

prosesində baş vermiş analitik bir əməliyyatın digər əlaqəli təşkılatla üzləşdirilməsi

və hər iki tərəfin razılıüı ilə aparılmış maliyyə əməliyyatının təsdiqinin rəsmi

sənədləşdirilməsi deməkdir.

Riyazi statistik üsullar – kombinələşmiş üsuldur, adətən iqtısadi göstə-

ricilərin ümumiləşdirilməsində və hər hansı bir məsələnin qiymətləndırilməsində

tətbiq olunur.

Alternativ maliyyə-hesabat sənədlərinin hazırlanması - mühasibat-ma-

liyyə hesabatları audit edilən zaman təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətində baş vermiş

əməliyyatların uçоt-hesabat sənədlərində doğruluğunu təsdiq etmək üçün bəzi

hallarda tərtib olunmuş uçоt və maliyyə hesabatlarına alternativ olaraq hesabatlar

tərtib edılir.

Sənədlərin texniki ekspertizası – müəssisə, təşkilatların təsis sənədlərini və

69

digər qeyri-maliyyə sənədlərini texnıki baxışdan keçırməklə, onun qanunverici

normativ aktlara uyüun olmasına qiymət verməkdir.

Maddi ekspertiza dedikdə, istehsal olunmuş məhsulun maddi tərkıbinin

müvafiq standartlara uyğun olmasını müəyyənləşdirmək üçün xüsusi

laboratoriyalarda bu istiqamətdə aparılan ekspertiza işləri başa düşülür.

Başdanbaşa üzləşdirmə dedikdə isə adətən seçmə üsulu ilə aparılmış

analitik yoxlamalar nəticəsində mühasibat sənədləri ilə faktiki əməliyyatlar

arasında aşkar edilmiş kənarlaşmaların daha dəqiqləşdırilməsi üçün yoxlamanı

əhatə edən dövr üçün mühasibat maliyyə əməliyyatlarının həmin istıqamətdə

əməliyyatların başdanbaşa ilkin sənədlərlə üzləşdirilməsi başa düşülür və sair.

Analitik testlər müqayisə, indekslər və əmsallar metodudur.

Müayinə problemlə dəqiq və şəxsən tanış olmaüa əsaslanır.

Xüsusi yoxlama dar ixtisaslı mütəxəssisin yoxlamaya cəlb edilməsini

nəzərdə tutur.

Göründüyü kimi, auditin metod və üsullarının tətbiqi, auditorun yoxlama-

ekspertiza etdiyi sənədlərin məzmunundan, təyınatından asılıdır. Məsələn,

mühasibat sənədlərinin audit yoxlama-ekspertızası zamanı təsərrüfat-maliyyə

fəaliyyətinin yoxlanılmasında təsərrüfat əməliyyatlarına uyüun olaraq müxtəlif

metod və üsullar tətbiq edilir. Əgər pul əməliyyatlarının yoxlama-ekspertızası

zamanı bir qayda olaraq başdanbaşa üzləşdirmə metodu tətbiq edilirsə, əmək haqqı

və əmək ödəmələri üzrə yoxlamalarda ilk variantda seçmə üsulundan istifadə edil-

məsi kifayətdir.

Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin bir sıra yekun təklifləri iqtısadi təhlilin

nətıcələrinə əsaslanır. Belə hallar əsasən resurslardan səmərəli istifadənin qiymət-

ləndirilməsində, ehtiyatların aşkar olunub səfərbər edilməsində, iqtisadi qanu-

nauyüunluqların qiymətləndırilməsində baş verir. Daha doürusu, bu məsələlərin

həlli iqtisadi təhlilin metod və üsulları tətbiq edilmədən qeyri-mümkündür.

Auditdə maliyyə təhlilinin metod və üsullarının tətbiqi təsərrüfat-maliyyə

fəaliyyətinin nəticələrinin qiymətləndirilməsində istıfadə olunur. Burada əsasən

ayrı-ayrı bölmələr üzrə qiymətləndirmə sistemlərinə istinad etmək lazımdır. Belə

70

qiymətləndirmə sistemlərınə müəssısənin aktivlərınin mövcud vəziyyətini

müəyyənləşdirən, dövriyyə kapitalının manevretmə qabiliyyətini qiymətləndirən,

qeyri-maddi aktivləri qiymətləndirən, maliyyə vəziyyətini səciyyələndırən, istehsalın

səmərəliliyini müəyyənləşdirən, müəssisənin rentabellik səviyyəsini müəyyən

edən və onu qiymətli kaüızlar bazarında səciyyələndirən qiymətləndirmə sistemini

aid etmək olar.

Yoxlamaların aparılma metodları ilə yanaşı, onun təşkilatı metodları da

mövcuddur:

• başdan başa (sənədli və faktiki) yoxlama;

• seçmə üsulla yoxlama;

• аnalitik yoxlama;

• kombinələşmiş yoxlama.

4. Auditor yoxlamasının sənədləşdirilməsi

Auditor öz rəyinin əsaslandırılması üçün zəruri sübutların əldə olunmasınа,

eləcə də auditin standartlara uyüun aparılmasının təsdiq edilməsinə xidmət edən

məlumat və faktları sənədlərlə rəsmiyyətə salmalıdır (BАS 230 «Sənədləşdirmə»).

Auditorun iqtisadi subyektdə yerinə yetirdiyi işləri özündə əks etdirən bu sənədlər,

auditorun tələb etdiyi, topladığı və auditor üçün hazırlanan məlumatlardan

ibarətdir. Sənədləşmə - auditor tərəfindən sərbəst əldə olunan və ya tərtib olunan

və qorunub saxlanılan işçi sənədləridir. Onların tərkibi və miqdarı hər bir konkret

hal üçün auditor tərəfindən müəyyən edilir. Auditorun, audit yoxlaması başlanana

qədər və yoxlama dövründə topladıüı və yoxlamanın nəticəsi üzrə hazırladıüı

bütün bu məlumatlar audit üçün informasiya mənbəyidir. Işçi sənədləri auditin

planlaşdırılması və aparılması, eləcə də auditor işinin səmərəliliyinə nəzarət və

onun təhlil edilməsi zamanı istifadə olunur. Buna auditor işləri nəticəsində əldə

edilən auditor sübutları daxildir ki, onların nəticəsində auditor rəyi tərtib olunur,

auditorun iş vaxtına nəzarət və onun əməyinin ödənilməsinin əsaslı olmasına

nəzarəti təmin edir, auditorun professionallıüı, peşəkarlıüı, kompetentliyi haqda

fikir formalaşdırır.

71

Toplanmış bu informasiyalara, əldə olunmuş sənədlər və ya onların

çıxarılmış surətləri, müvafiq arayışlar, alınmış sənədlər daxildir. Onlar

ümumilikdə auditor sübutlarıdır. Bu sübutlar isə auditorun tərtib edəcəyi rəyin

əsaslandırılması üçün əvəz olunmaz mənbədir. Auditorun hazırladığı bu sənədlər

kompüterdə, hesablaama maşınında, müvafiq registrlərdə, kağızlarda və s.

yazılmış məlumatlar halında ola bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, mühasibat

sənədləşməsi ilə auditorun işçi sənədləşməsini bir-birilə qarışdırmaq olmaz.

Mühasibat uçоtunun sənədləşməsi özlüyündə aşağıdakıları birləşdirir:

a) ilkin uçоt sənədlərini;

b) icmal uçоt sənədlərini;

c) mühasibat uçоt registrlərini;

d) daxili mühasibat hesabatı məlumatlarını.

Auditorun işçi sənədləri iqtisadi subyekti yoxlayan auditor tərəfindən tərtib

edilir və ona aşağıdakəlar daxildir:

a) auditin keçirilməsi planı və proqramı;

b) auditor təşkilatı tərəfindən istifadə olunan prosedurların və onların

nəticələrinin təsviri;

c) iqtisadi subyektin ərizəsi, izahatı və əlavələri;

d) iqtisadi subyektin sənədlərinin surəti, o cümlədən foto surəti;

e) auditor təşkilatının analitik sənədləri.

f) digər sənədlər.

Auditorun işçi sənədlərinin tərkibinə daxil olan sənədlərin nümunəvi

siyahısı aşağıda verilir:

- iqtisadi subyektin təşkilati-hüquqi formasına və təşkilat quruluşuna aid

edilən informasiyalar;

- iqtisadi subyektin təsis sənədlərinin surəti, müqavilə və protokollardan sitat-

lar və ya onların surətləri;

- аuditin planlaşdırılmasını sübut edən materiallar;

- mühasibat uçоtu və daxili nəzarət sisteminin öyrənilməsi və

qiymətləndirilməsi haqda qeydlər;

72

- təsərrüfat əməliyyatlarının və mühasibat uçоtu üzrə hesabların qalıqlarının

təhlili;

- iqtisadi subyektin fəalyyətinin əhəmiyyətli göstəricilərinin və meyllərinin

təhlili;

- keçirilən auditor prosedurunun xarakteri, keçirilmə vaxtı və həcmi haqda

qeydlər;

- аuditor prosedurlarının nə vaxt və kim tərəfindən yerinə yetirilməsi haqda

məlumat;

- auditin hər bir aspekti üzrə auditorun nəticələri;

- digər auditor təşkilatları ilə yazışmaların surəti;

- iqtisadi subyektdən alınan təsdiqedici məktub;

- iqtisadi subyektin mühasibat və digər maliyyə sənədlərinin surəti.

Auditor bütün yoxlama müddətində yazılışların saxlanması üzrə praktiki,

hüquqi və peşəkar tələblərə uyüun konfidensiallıüa əməl etməli və işçi sənədlərin

qorunmаsını təmin etməlidir. Audit başa çatdıqdan sonra işçi sənədlər saxlanmaq

üçün auditor təşkilatının arxivinə verilməlidir.

Auditorun işçi vərəqələri isə müştərinin dosyesi adlanan qovluqda

mühafizə olunur. Dosyelər (fayllar) üç yerə bölünür:

1. Cari; yoxlanılan ilə aid olan işçi sənədləri- auditin proqramı və ümumi

informasiyaları, işçi nümunə balansı (yoxlamanın əvvəlinə müştəri tərəfindən

hazirlanr) və köməkçi qeydlər;

2. Daimi (müştəri haqda tarixi və yaxud əsas təzələnən məlumatlar-

müştərinin təsis sənədlərindən çıxarış və yaxud onun surəti; müqavilə və

kontraktların surəti; istiqrazların və digər qiymətli kaüızların siyahısı; əvvəlki

təhlillərin və auditor yoxlamalrının materialları; müştərinin vergiyə cəlb

olunmasının xüsusiyyətləri)

3. Xüsusi (müxabirləşmələrin işə tikilməsi, xüsusi qərarları və fərmanlar,

vergi sənədləri, qanunvericiliyə əməl olunması üzrə məlumatlar).

Işçi sənədlər auditorun (auditor firmasının) mülkiyyəti sayılır və onların

konfidensial xarakteri gözlənilməklə müvafiq qaydada mühafizə olunmalıdır.

73

Adətən müştərilərin dosyeləri auditor firmasında xüsusi otaqda saxlanılır. Onların

saxlanılma müddəti hüquqi və peşə baxımından auditorun özü (auditor firması)

tərəfindən müəyyənləşdirilir.

Işçi sənədlərində onların adı, tarixi, hazırlayan auditorun soyadı göstərilməli-

dir. Auditor işçi sənədlərində yerinə yetirilən auditor prosedurlarının planlaşdırıl-

ması mərhələlərini, xarakterini, müddətini və həcmini və onun nəticələrini göstər-

məlidir. Burada eyni zamanda öz fikirlərini yürütmək və auditor rəyini

formalaşdırmaq üçün zəruri olan bütün əsas məsələlərə cavab öz əksini tapmalıdır.

Mürəkkəb prinsipial məsələlər və ya fikirlər nəzərdən keçirilərkən işçi

sənədlərində auditin nəticələrinin formalaşması üçün əsas olan faktlar göstəril-

məlidir. Işçi sənədlərinin forma və məzmunu işin xarakterindən, auditor rəyinin

(hesabatının) formalarından, sifarişçinin biznesinin (fəaliyyətinin) xarakteri və

mürəkkəblliyindən, təsərrüfat subyektinin mühasibat uçotu və daxili nəza-rət

sisteminin xarakteri və vəziyyətindən, digər auditorlar tərəfindən yerinə yetirilən

işlərin idarə olunmasının, ona nəzarətin və təhlilinin aparılmasının zəruriliyindən,

audit prosesində istifadə olunan spesefik auditor metodikasından və texnologiya-

sından asılıdır.

Onu da qeyd edək ki, auditlərin rəsmiyyətə salınması üçün lazım olan iş

sənədlərinin forması, məzmunu və mahiyyəti, tərtib olunma və saxlanma qaydaları

BАS 230 «Sənədləşdirmə» ilə tənzimlənir.

5. Аuditоr rəyləri

Təsərrüfat subyektinin mühasibat və maliyyə hesabatlarının dürüstlüyü

haqqında auditorun fikrini əks etdirən auditor rəyinin tərtib edilməsi auditor

yoxlamasının son mərhələsi hesab edilir. Auditor rəyi müəssisənin mühasibat

(maliyyə) hesabatlarının dürüstlüyü və obyektivliyini təsdiq edən hüquqi

əhəmiyyətli rəsmi sənəddir. Yoxlanılan təsərrüfat subyektində mühasibat (maliyyə)

hesabatlarının dürüstlüyü haqqında auditor şərtsiz müsbət, şərti müsbət, mənfi rəy

verə bilər və ya rəy verməkdən imtina edə bilər və üzünün nətıcələrini başqa

hesabat formasında rəsmiləşdirir.

74

Aparılan auditin yekununda yoxlanılan hesabatlar haqqında aydın yazılı

fikri əks etdirən auditor rəyinin quruluşu aşağıdakı kimidir:

auditi aparan sərbəst auditor (auditor təşkilatı) haqqında məlumat

(təşkilatın adı, auditorun soyadı göstəriilir);

yoxlanılan təsərrüfat subyekti barədə məlumat (fiziki və ya hüquqi

şəxslərin ünvanları göstərilir);

giriş (auditi aparmış auditorun və ya auditorların soyadı, lisenziya

nömrəsi və tarixi, sifarişçi ilə baülanmış müqavilənin tarixi və nömrəsi,

yoxlamanın əhatə etdiyi dövr qeyd olunur);

yoxlamanın məzmunu (hesabatların əsasını təşkil edən təsdiqedıci

materialların yoxlanması üsulları hesabatların hazırlanmasında və təqdim

edilməsində istifadə olunan uçotun metodologiyası, sifarişçılər tərəfindən tətbiq

edilən uçot prinsiplərini qiymətləndırilməsi, təqdim olunan mühasibat (maliyyə

hesabatlarının bütövlükdə qiymətləndirilməsi);

təqdim olunan hesabatlara dair auditorun rəyi (hesabatların mövcud

qanunvericiliyə, onların tərtibi qaydasına və uçot prinsiplərinə müvafiq olması

barədə), auditor rəyinin tarixi, sərbəst auditorun (auditor təşkilatının) həqiqi

yerləşdiyi ünvan, auditor rəyinin auditor (auditor təşkilatı apardıqda auditorlar və

auditor təşkilatının rəhbəri) tərəfindən imzalanması və möhürlə təsdiq edilməsi.

Auditor rəyi hüquqi sənəd olmaqla əsas təyinatı təsərrüfat subyektinin

mаliyyə hesabatlarının dürüstlüyü haqqında informasiyanı istifadəçilərə

çatdırmaqdır. Auditor rəyi aşağıdakı suallara cavab verməlidir:

balans hesabat ilinin (maliyyə ilinin) sonuna müəssisənin aktivləri və

passivləri haqqında düzgün və obyektiv təsəvvür yaradırmı?

maliyyə nəticələri haqqında hesabat yoxlanılan dövr (maliyyə ili) üçün

müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri haqqında düzgün və obyektiv

təsəvvür yaradırmı?

maliyyə hesabatları mühasibat uçotunun ümumi qəbul edilən prinsiplərinə

uyüun tərtib və təqdim edilmişdirmi?

75

ötən dövrlə müqayisədə cari dövrdə bu prinsiplərin gözlənilməməsi fаkt-

lаrı olubmu?

konsolidə edilmiş hesabat ana şirkətin və onun törəmə firmasının mənfə-

əti və ya zərəri haqqında düzgün və obyektiv təsəvvür yaradırmı?

mühasibat (maliyyə) hesabatları mühasibat uçotu üzrə normayiv qayda-

lara tam uyüundurmu?

Təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin auditinin

nəticələrinə görə auditor aşaüıdakı rəy növlərindən birini verməlidir: şərtsiz

müsbət, şərti müsbət (və ya iradlar əlavə etməklə); mənfi; rəy verməkdən imtinа.

Şərtsiz müsbət auditor rəyi maliyyə hesabatlarının müəssısə-nin maliyyə

vəziyyətinin, mənfəət və zərərinin, pul vəsaitlərinin hərəkətınin dürüst əks etdir-

dıyini, mühasibat uçotunun qüvvədə olan qanunvericiliyin və mühasibat uçotu

haqda normativ aktların tələblərinə cavab verdiyini əks etdirir. Auditor aşağıdakı

şərtlərin yerinə yetirildiyinə əmin olduqda şərtsiz müsbət rəy tərtib edir:

- auditor yoxlama üçün zəruri olan bütün məlumatları və izahatları əldə

etmişdir;

- məlumatların kifayətliliyi və düzgünlüyü üçün əhəmiyyətli olan bütün

suallar üzrə tam informasiya mövcuddur;

- təqdim olunan məlumatlar audit aparılan müəssisənin həqiqi maliyyə

vəziyyətini kifayət qədər əks etdirir;

- maliyyə sənədləri audit aparılan müəssisə tərəfindən qəbul edilmiş

mühasibat uçotu sisteminə əsasən tərtib edilir və bu sistem özü mövcud

qanunvericiliyin tələblərini ödəyir;

- hesabatlar həqiqi uçot məlumatları əsasında və müəyyən olunmuş qaydada

təsdiq olunmuş formalar üzrə tərtib edilmişdir.

Audit prosesində müəssisənin qəbul etdiyi qərarların düzgünlüyü ilə baülı

etiraz və ya şübhə yaranarsa, lakin auditora arqumentləşdirilmiş əsaslar təqdim

olunarsa auditor rəyində həmin qərarlar göstərilməyə bilər və bu, müsbət rəyin

şərtsiz olmasına təsir göstərmir.

76

Auditor rəyinə izahatlar əlavə edildikdə o təkmilləşdirilmiş hesab olunur və

müəssisənin fasiləsiz fəaliyyətində qeyri müəyyənlik problemlərini, yoxlama

dövri ərzində uçot prinsiplərinin dəyişməsini, auditin nəticələrinə əsasən

yoxlanılan müəssisənin uçotunda lazımi düzəlişlərin aparılmasını, başqa

auditorların rəyindən istifadə olunması ilə baülı izahatları, əvvəlki auditor

rəylərinə aid iradları özündə birləşdirə bilər. Audit prosesində inamsızlıq (bir sıra

sahələrdə qeyri müəyyənliklər olduqda) və iradlar (auditorun mülahizələri ilə bir

sıra sahələrdə yoxlanılan maliyyə məlumatları üzrə verilən nəticələr arasında

ziddiyyət olduqda) meydana çıxarsa auditor şərtsiz müsbət rəy verə bilməz.

Şərtsiz müsbət auditor rəyinin nümunəvi forması aşaüıda verilmişdir.

AUDITOR RƏYI

AUDITOR OPINION SERIYA SA №_____

AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI AUDITORLAR PALATASI

SƏRBƏST AUDITOR ___________________________

(soyadı)

AUDITOR RəYI

______________________________

(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)

Mən, sərbəst auditor_________________________ Аzərbаycаn

(soyadı)

Respublikası Аuditоrlаr Palatası tərəfindən "___" ___________201.. tarixli (qeydiyyat

№___)_____________ saylı lisenziyaya əsasən fəaliyyət göstərən "___"___________201.. il

tarixindən 31 dekabr 201.. il tarixli __________ seriyalı______________saylı müqaviləyə

əsasən _______________________ "___" yanvar 201... il tarixindən 31 dekabr 201.. il

sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)

tarixinədək maliyyə- təsərrüfat fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən ___ səhifəlik maliyyə

hesabatlarının audit yoxlamasını aparmışam.

Yoxlama "____"______________ 201... il tarixində başlayıb,

"____"_____________________ 201___ il tarixində başa çatdı.

Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat

subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.

Mənim vəzifəm həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin

maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabatları maddələrinin

77

dürüstlüyünə qiymət verməkdir və yalnız rəydə göstərilən mülahizəmə görə məsuliyyət daşı-

yıram.

Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması

məqsədi ilə mən qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə uyüun olaraq auditi

planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişəm.

Audit zamanı təqdim edilmiş sənədlərlə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar

yoxlanılmış, sifarişçi müəssisənin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.

Hesab edirəm ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün

kifayət qədər auditor sübutu toplamışam.

Qulluq borcumla əlaqədar olaraq apardıüım yoxlama ilə müəyyənləşdirmişəm ki,

mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalаrınа uyüundur.

Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və

gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyüun olan mənzərəsini yaradır.

Rəy "___" ____________ 201__ il tarixində eyni qüvvəyə malik iki nüsxədə tərtib

edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi-təsərrüfat subyektində, ikinci isə auditor təşkilаtında (sərbəst

auditorda) saxlanılır.

Ünvan: ____________________________________________

Sərbəst auditor: _____________ ______________________

(imza) (soyadı)

Əgər auditor prosedurlarının aparılması zamanı inamsızlıq (auditor bütün

lazım olan məlumatlаrı və izahatları ala bilmir, vaxt üzrə məhdudiyyətlə bаülı

bütün lаzımı аudit prоsedurlаrını yerinə yetimək imkаnı оlmur, uzunmüddətli

müqavilə və yа uzunmüddətli prоqrаmın mövcudluüu, mübahisəli vəziyyət, çox-

variantlı idarəetmə üsulu və s. olduqda) və iradlar (uçot sisteminin və ya üsulla-

rının qəbul edilməməsi, maliyyə hesabatlarındа əks etdirilmiş fаktlаrlа və yа

məbləqlərlə rаzılаşmаmаq, maliyyə hesabatlarındа əks etdirilmiş fаktlаr və yа

məbləqlər hаqqındа infоrmаsiyаnın təqdim оlunmаsı qаydаsı və yа аçıqlаnmаsı

dərəcəsi üzrə fikir ayrılıüı, əməliyyatların aparılması və rəsmiləşdirilməsinin qa-

nunvericiliyin tələblərinə uyüun olmaması) yaranarsa, auditor ya təsdiqləyici

qeydi ixtisar edir, ya da ondan imtina edir. Hər hаnsı dərəcədə inаmsızlıq və yа

irаdın оlmаsı şərtsiz müsbət rəydən imtinа etmək üçün əsаs verir.

78

Əgər inamsızlıq və ya iradlar mühüm əhəmiyyət kəsb etmirsə onda auditor

şərti müsbət rəy (məhdudiyyətlə) verir. Şərtsiz rəydən fərqlənən bütün hallarda

auditor öz mülahizələri ilə şərtləşdirilmiş bütün mövcud səbəblərə (inamsızlıq və

irad) rəyin ayrıca bölməsində izahat verməlidir (sonra rəyin verilməsi və ya rəy

verməkdən imtina göstərilir). Audit prosesində məlumat qıtlığı və ya Azərbаycаn

Respublikаsında qəbul edilmiş uçot prinsiplərindən kənarlaşmalar aşkar edilirsə

onda rəy məhdudlaşdırılır. Mülahizələri təmin edəcək uçot yazılışlarının

olmaması və ya zəruri auditor prosedurlarının icrasının mümkünsüzlüyü, daxili

nəzarətin lazımı səviyyədə və ya ümumiyyətlə təşkil edilməməsindən ayrı-ayrı

sənədlərin və ya faktların gizlədilməsinə şübhə yaranması ilə əlaqədar bütün

zəruri informasıyalar və izahatlar alınmadıqda auditorda inamsızlıq yaranır. Belə

ki:

müəssisənin fəaliyyətinin və maliyyə hesabatlarının ayrı-ayrı faktları və

göstəriciləri üzrə onun fikri müəssisənin rəhbərliyinin fikrindən fərqlidir;

uçot obyektinin qiymətləndirilməsi metodu, amortizasiyanın hesablan-

masının düzgünlüyü və digər hesablamalarla razı deyil;

yoxlanılar təsərrüfat əməliyyatlarının iqtisadi və hüquqi məzmununa görə

hesabların müxabirləşməsində uyüunsuzluq mövcuddur;

maliyyə hesabatlarının dürüstlüyünə təsir edən müəssisənin qeyri adekvat

uçot siyasəti.

Mövcud şəraitlə baülı zəruri audit prosedurlarının yerinə yetirilməsinin

mümkün olmaması səbəbindən (məsələn, debitor borcunun təsdiq edilməsinin,

material ehtiyatlarının mövcudluüunun yoxlanılmasının və s.) məlumatların

çatışmazlıüı auditor rəyində təsvir edilməlidir. Yoxlama zamanı aşkar edilmiş

pozuntular və kənarlaşmalar ayrıca bir hal kimi qeyd olunur və auditor rəyi tərtib

olunana qədər aradan qaldırılır. Bu halda auditor qeyd edir ki, maliyyə

vəziyyətinin göstəriciləri onlarda aşkar edilmiş kənarlaşmaların müvafiq tarixə

(rəyin hazırlanması tarixindən əvvəl) aradan qaldırılması nəzərə alınmaqla

düzgündür.

79

Mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən inamsızlıq mövcud olduqda tərtib olunan

şərti müsbət rəyin nümunəvi forması aşağıda verilmişdir.

AUDITOR OPINION SERIYA SA №_____

AZəRBAYCAN RESPUBLIKASI AUDITORLAR PALATASI

SəRBəST AUDITOR ___________________________

(soyadı)

AUDITOR RəYI

_________________________________

(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)

Mən, sərbəst auditor________________Azərbaycan Respublikası

(soyadı)

Аuditоrlar Palatası tərəfindən "___" _________201…tarixli (qeydiyyat №____)

____________________ saylı lisenziyaya əsasən fəaliyyət göstərən "___"-________ 201.__ il

tarixindən 31 dekabr 201.___ il tarixli ________ seriyalı_____saylı müqaviləyə

əsasən___________________________________________________

(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)

“____” yаnvаr 201.__ il tarixindən 31 dekabr 201.. il tarixinədək maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini

əks etdirən rəyə əlavə edilən ___ səhifəlik maliyyə hesabatlarının audit yoxlamasını aparmışam.

Yoxlama "___" __________ 201__ tarixində başlayıb, "___" __________201__ il tarixində

başa çatdı.

Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat

subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.

Mənim vəzifəm həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə-

təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabatları maddələrinin dürüstlüyünə

qiymət verməkdir və yalnız rəydə göstərilən mülahzəmə görə məsuliyyət daşıyıram.

Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması

məqsədi ilə mən qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə uyüun olaraq auditi

planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişəm.

Audit zamanı təqdim edilmiş sənədlərlə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar

yoxlanılmış, sifarişçi müəssisənin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.

Hesab edirəm ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət

qədər auditor sübutu toplamışam.

Auditin aparılması zamanı ___________________________

___________________________________________ səbəblər üzündən

80

________________________ amillərin yoxlanılmasının qeyri mümkünlüyü aşkar edildi.

Bununla əlaqədar olaraq göstərilən aspektlərdə başqa audit prosedurlarından istifadə etmək

yolu ilə aradan qaldıra bilmədiyim qeyri-müəyyənlik mövcuddur. Həmin hallar ümumilikdə

işin vəziyyətinə müəyyən təsir göstərir, lakin ümumi maliyyə vəziyyətini təhrif etmir.

Rəy "___" ____________ 201.. il tarixində eyni qüvvəyə malik iki nüsxədə tərtib

edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi-təsərrüfat subyektində, ikinci isə auditor təşkilаtında (sərbəst

auditorda) saxlanılır.

Ünvan: ______________________________________________

Sərbəst auditor: ______________ _______________________

(imza) (soyadı)

Mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən iradlar olduqda tərtib edilən şərti müsbət

rəyin nümunəvi forması aşaüıdakı kimidir:

AUDITOR OPINION SERIYA SA №_______

AZəRBAYCAN RESPUBLIKASI AUDITORLAR PALATASI

SəRBəST AUDITOR ___________________________

(soyadı)

AUDITOR RəYI

___________________________________________________________

(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)

Mən, sərbəst auditor _____________ Azərbaycan Respublikası

(soyadı)

Аuditоrlаr Palatası tərəfindən "___" ___________201… tarixli (qeydiyyat №_______)

________ saylı lisenziyaya əsasən fəaliyyət göstərən "___" ___________201__ il tarixindən

31 dekabr 201.___ il tarixli __________ seriyalı ______________ saylı müqaviləyə əsasən

___________________________________________________________

(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)

"___" yanvar 201.____ il tarixindən 31 dekabr 201.____ il tarixinədək maliyyə-təsərrüfat

fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən ___ səhifəlik maliyyə hesabatlarının audit yoxlamasını

aparmışam.

Yoxlama "___" __________________ 201... il tarixində başlayıb "___"________ 201.____

il tarixində başa çatdı.

81

Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat

subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.

Mənim vəzifəm həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə-

təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabatları maddlərinin dürüstlüyünə

qiymət verməkdir və yalnız rəydə göstərilən mülahzəmə görə məsuliyyət daşıyıram.

Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması

məqsədi ilə mən qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə uyüun olaraq auditi

planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişəm.

Audit zamanı təqdim edilmiş sənədlərlə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar

yoxlanılmış, sifarişçi müəssisənin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.

Hesab edirəm ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət

qədər auditor sübutu toplamışam.

Aparılan yoxlama zamanı müəyyən edildi ki, ______________

___________________________________________________________

üzrə əməliyyatlar ________________________________________

(pozulmuş əsasnamə və pozuntunun mahiyyəti)

müəyyən olunmuş qaydalar pozulmaqla aparılmışdır (rəsmiləşdirilmişdir).

Göstərilən faktlar daha ətraflı ___________________________

(sənədin adı)

bахılmışdır.

Göstərilən hallar ümumilikdə işin vəziyyətinə müəyyən təsir göstərir, lakin ümumi

maliyyə vəziyyətini təhrif etmir.

Qulluq borcumla əlaqədar olaraq apardıüım yoxlama ilə müəyyənləşdirmişəm ki,

mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyüundur.

Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və

gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyüun olan mənzərə-sini yaradır.

Rəy "___" ____________ 201.___ il tarixində eyni qüvvəyə malik iki nüsxədə tərtib

edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi-təsərrüfat subyektində, ikinci isə auditor təşkilatında (sərbəst

auditorda) saxlanılır.

Ünvan: ___________________________________________

Sərbəst auditor: __________________ _______________

(imza) (soyadı)

Əgər auditor prosedurlarının yerinə yetirilməsi zamanı müəyyən olunarsa ki,

mühasibat (maliyyə) hesabatlarının ilkin göstəriciləri dürüst deyil, təhrif

82

olunmuşdur və yoxlanılan hesabat dövrünə göstəricilərə ciddi təsir göstərir, onda

auditor yoxlanılan hesabat haqqında mənfi auditor rəyi formasında öz fikrini

bildirməlidir. Mənfi auditor rəyinin yekun hissəsində onun hazırlanmasını

şərtləndirən mühasibat (maliyyə) hesabatlarının ilkin göstəricilərinin dürüst

olmaması əsaslandırılmaqla şərh olunur.

Mənfi auditor rəyi o halda tərtib olunur ki, hesabat müəssisənin maliyyə

vəziyyəti haqqında qeyri dürüst təsəvvür yaradır, mühasibat uçotunun aparılması

işi ümumi qəbul edilmiş qaydaların pozulması ilə müşayət olunur. Mənfi auditor

rəyinin nümunəvi forması aşaüıdakı kimidir.

AUDITOR OPINION SERIYA SA №_______

AZəRBAYCAN RESPUBLIKASI AUDITORLAR PALATASI SəRBəST AUDITOR

___________________________

(soyadı)

AUDITOR RəYI

________________________________

(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)

Mən, sərbəst auditor ___________________ ____Azərbaycan

(soyadı)

Respublikası Аuditоrаr Palatası tərəfindən "___" ___________201.____ tarixli (qeydiyyat

№_______) ______saylı lisenziyaya əsasən fəaliyyət göstərən "___"___________201._____ il

tarixindən 31 dekabr 201___ il tarixli __________

seriyalı______________________________saylı müqaviləyə əsasən

____________________________________ "___" yanvar 201.___ il

(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)

tarixindən 31 dekabr 201._____ il tarixinədək maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini əks etdirən rəyə

əlavə edilən _____ səhifəlik maliyyə hesabatlarının audit yoxlamasını aparmışam.

Yoxlama "___" ________________ 201.___ tarixində başlayıb, "___"_______ 201._____

il tarixində başa çatdı.

Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat

subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.

83

Mənim vəzifəm həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə-

təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabatları maddələrinin dürüstlüyünə

qiymət verməkdir və yalnız rəydə göstərilən mülahizəmə görə məsuliyyət daşıyıram.

Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutla-rının toplanması

məqsədi ilə mən qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə uyüun olaraq auditi

planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişəm.

-Audit zamanı təqdim edilmiş sənədlərlə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiаllar

yoxlanılmış, sifarişçi müəssisənin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.

-Hesab edirəm ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət

qədər auditor sübutu toplamışam.

-Aparılan yoxlama zamanı müəyyən edildi ki, _____________

___________________________________________________________

üzrə əməliyyatlar ________________________________________

(pozulmuş əsasnamə və pozuntunun mahiyyəti)

müəyyən olunmuş qaydalar pozulmaqla aparılmışdır (rəsmiləşdirilmişdir). Göstərilən faktlar

daha ətraflı __________________________

(sənədin adı)

bахılmışdır.

Auditin aparılması nəticəsində müəyyən edildi ki, müəssisədə yoxlanılan müddətdə

aşaüıdakı pozuntulara yol verilmişdir: ______________________________

Mühasibat uçotunun qəbul olunmuş sistemi ________________

________________________________________________________

(ziddiyyətin məüzi)

baxımından qanunvericilik aktlarının tələblərinə cavab vermir.

Hesabatlarda verilən rəqəm göstəriciləri uçot məlumatlarına aşaüıdakılar üzrə uyüun

deyildir:

________________________________________________________

(ziddiyyətin məüzi)

Göstərilən faktlara daha ətraflı ___________________________

(sənədin adı)

baxılmışdır.

Bu pozuntular işin faktiki vəziyyətini bütövlükdə (əsasən) təhrif edir.

Qulluq borcumla əlaqədar olaraq apardıüım yoxlama ilə müəyyənləşdirmişəm ki,

mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyüun

84

deyildir. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə

vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyüun olan mənzərəsini yaratmır.

Rəy "___" ____________ 201.___ il tarixində eyni qüvvəyə malik iki nüsxədə tərtib

edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi-təsərrüfat subyektində, ikinci isə auditor təşkilаtında (sərbəst

auditorda) saxlanılır.

Ünvan:____________________________________________

Sərbəst auditor: ___________ _______________________

(imza) (soyadı)

Əgər audit prosedurlarının yerinə yetirilməsi zamanı auditor mühasibat

(maliyyə) hesabatının ilkin göstəricilərinin dürüstlüyünü təsdiq edilməsi üçün

kifayər qədər auditor sübutları əldə edilə bilmirsə, yoxlanılan hesabat dövrünə

mühasibat (maliyyə) hesabatı dürüst deyildirsə, onda auditor yoxlanılan

mühasibat (maliyyə) hesabatı haqqında öz fikrini аuditоr rəyindən imtina forma-

sında bildirir. Auditor rəyində rəy verməkdən imtinanın səbəbləri dəqiq və aydın

göstəriilməlidir.

Auditor rəyindən imtinanın nümunəvi forması aşaüıdakı kimidir:

AUDITOR OPINION SERIYA SA №_______

AZəRBAYCAN RESPUBLIKASI AUDITORLAR PALATASI

SəRBəST AUDITOR ___________________________

(soyadı)

__________________________________

(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)

Mən, sərbəst auditor ________________________ Azərbaycan

(soyadı)

Respublikası Аuditоrlаr Palatası tərəfindən "___" ___________201.____ tarixli (qeydiyyat

№____)

______ saylı lisenziyaya əsasən fəaliyyət göstərən "___"_______________201.____ il

tarixindən 31 dekabr 201.___ il tarixli _________ seriyalı____________ saylı müqaviləyə

əsasən____________________________________________________

(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)

85

"___" yanvar 201.____ il tarixindən 31 dekabr 201.___ il tarixinədək maliyyə-təsərrüfat

fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən _____ səhifəlik maliyyə hesabatlarının audit

yoxlamasını aparmışam.

Yoxlama "___" ___________ 201.___ tarixində başlayıb, "___"_____________

201.____ il tarixində başa çatdı.

Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat

subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.

Mənim vəzifəm həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin

maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabatları maddələrinin

dürüstlüyünə qiymət verməkdir və yalnız rəydə göstərilən mülahizəmə görə məsuliyyət daşı-

yıram.

Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması

məqsədi ilə mən qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə uyüun olaraq auditi

planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişəm.

Audit zamanı təqdim edilmiş sənədlərlə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar

yoxlanılmış, sifarişçi müəssisənin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.

Hesab edirəm ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün

kifayət qədər auditor sübutu toplamışam.

Auditin aparılması zamanı ____________________________

_____________________ səbəbləri üzündən __________________

_______________________________________________________

faktların yoxlanılmasının qeyri mümkünlüyü aşkar edildi.

Auditor sübutlarının çatışmazlıüı ilə əlaqədar olaraq bu aspektlərdə başqa audit prosedur-

ları ilə aradan qaldıra bilmədiyim qeyri müəyyənlik mövcuddur. Göstərilən hallar ümumilikdə

işin vəziyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir və maliyyə vəziyyətini təhrif edir.

Əvvəlki bölmələrdə göstərilənləri nəzərə alaraq mən maliyyə hesabatlarına dair

mülahizə yürüdə bilmirəm.

Ünvan: _______________________________________________

Sərbəst auditor: ______________ _______________________

(imza) (soyadı)

Auditor rəyi yoxlamanı aparan auditor tərəfindən tərtib olunur, imzalanır

və analitik və ümumi hissələrin hər biri ayrılıqda auditorun (auditor təşkilatının)

möhürü ilə təsdiqlənir. Auditor verdiyi rəydə, yuxarıda qeyd olunan nümunələrin

məzmununu saxlamaqla əlavələr edə bilər.

86

V MÖVZU. TƏSIS SƏNƏDLƏRININ VƏ IDАRƏETMƏ

SISTEMININ АUDITI. MÜHASIBAT UÇОTUNUN TƏŞKILININ

VƏ MÜƏSSISƏNIN UÇОT SIYАSƏTININ АUDITI.

1. Təşkilatın idarə edilməsinin təşkilati- strukturunun auditi

2. Ilkin uçotun vəziyyətinin və sənəd dövriyyəsinin təşkilinin auditi

3. Müəssisənin uçot siyasətinin auditi

4. Müəssisədə mühasibat uçotu və hesabatların təşkilinin auditi

1. Təşkilatın idarə edilməsinin təşkilati strukturunun auditi

Təşkilatda istehsal prosesləri və pul dövranı vaxt amili ilə əlaqədardır.

Istehsal komponentlərinin əldə edilməsinə xərclər və istehsal prosesinin üzünün

həyata keçirilməsi istehsal olunmuş malların satışı nəticəsində əldə olunan gəlirdən

əvvəl baş verdiyindən təşkilatın rəhbərliyi istehsal proseslərinin yerinə yetirilməsi

üzrə xərcləri təşkilatın maliyyə imkanları ilə müqayisə etməyi bacarmalıdır. Bu da

təşkilatın təsərrüfat-maliyyə fəaliyyəti haqqında dürüst nəticələrin formalaşması

üçün zəruri olan vaxtaşırı auditor yoxlamalarının aparılmasını tələb edir.

Ilkin olaraq auditor müəssisənin hüquqi sənədləri ilə – nizamnaməsi,

qeydiyyat sənədləri, təsis sənədləri ilə tanış olmalıdır. Müəssisənin təsis

sənədlərinin yoxlanılması müəssisənin fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərini müəyyən

edən mövcud normativ və qanunvericilik aktları nəzərə alınmaqla həyata

keçirilməlidir.

Müəssisənin nizamnaməsinin təhlili auditora müəssisənin fəaliyyətinin

istiqaməti ilə, onun təsisçiləri və səhmdarları ilə tanış olmaüa, onun fəaliyyətinin

maliyyə tərəflərini dərindən öyrənməyə imkan verir. Nizamnamə kapitalı nəzərdən

keçirilərkən onun həcminin müəssisənin fəaliyyətini təmin etdiyi və xüsusi vəsait

mənbələrində onun payı müəyyən edilməlidir. Təsis sənədləri mövcud normativ və

qanunvericilik aktları nəzərə alınmaqla yoxlanmalıdır.

Müəssisənin strukturu və onun fəaliyyətinin xüsusiyyətləri haqqında

informasiya gələcəkdə hesabatların dürüstlüyü haqqında əsaslandırılmış rəy

87

verilməsi üçün vacibdir. Istehsalın qabaqcadan nəzərdən keçirilməsi, uçot işləri ilə

əlaqəsi olmayan menecerlərlə və heyətlə söhbət, istehsalın şəraiti haqqında

təsəvvürə malik olmaq auditin uüurla aparılmasına müsbət təsir göstərə bilər.

Istehsalın idarə edilməsi əmək predmetlərinin, əmək vasitələrinin və işçilərin

vahid istehsal texnoloji prosesdə səmərəli uzlaşdırılmasını, kapitalın fasiləsiz

dövranını təmin etməlidir. Yoxlama zamanı auditor aşağıdakıları müəyyən

etməlidir:

müəssisədə idarəetmənin təşkilati strukturu bazar münasibətlərinə

uyğundurmu;

o, yüksək keyfiyyətli məhsul istehsalı və onun idarə edilməsinin yüksək

səmərəli sisteminin tətbiqini təmin edirmi;

idarəetmənin təşkilatı strukturu işçilərin və idarə heyəti üzvlərinin maddi

stimullaşdırılmasını təmin edirmi;

idarəetmənin təşkilatı strukturu əsas istehsal və idarə heyətinin işinin

sinxronluğunu təmin edirmi;

müəssisənin əsas məqsədinə nail olmaq məqsədi ilə işçilərin aktivliyini

аrtırırmı;

marketinq xidmətinin düzgün təşkilini təmin edirmi.

2. Ilkin uçotun vəziyyətinin və sənəd dövriyyəsinin təşkilinin auditi

Müəssisənin və onun daxili struktur bölmələrinin fəaliyyəti haqqında

vaxtında və obyektiv uçot informasiyalarının əldə edilməsi mühasibat uçotunun və

daxili auditin səmərəli təşkili şəraitində mümkündür.

Uçot prosesinin son mərhələsi olmaqla hesabat cari uçot, mühasibat,

statistika və operativ-texniki uçot əsasında tərtib edilir, dəyər və natural

göstəricilərinin kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikasını özündə əks etdirir.

Adətən, müəssisədə mühasibat uçotunun təşkili dedikdə, onun təsərrüfat və

maliyyə fəaliyyəti, istehsal və maliyyə resurslarından, xüsusi və cəlb edilmiş

vəsaitlərdən səmərəli istifadə edilməsi üzərində nəzarətin həyata keçirilməsi haqda

dürüst və vaxtında informasiyaların əldə olunması məqsədi ilə uçot prosesinin

88

qurulması sistemi başa düşülür. Bu sistemə mühasibat uçotu hesablarının iş

planının qurulması, analitik uçot registrlərinin seçilməsi, sənədlərin saxlanması

qaydasının müəyyən edilməsi daxildir və müəssisənin baş mühasibinin

qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş hüquq, vəzifə və məsuliyyətinin icra olunmasını

təmin etməlidir.

Mühasibatlıqda kargüzarlığın təşkilinin yoxlanılması zamanı ilkin sənədlərin

və uçot registrlərinin saxlanılmasına xüsusi diqqət verilməlidir. Belə ki, bütün

yazılışlar mühasibat uçotunda ilkin sənədlər əsasında aparılır, sonra həmin

məlumatlar uçot registrlərinə köçürülərək sistemləşdirilir (mühasibat hesablarına

yazılır). Hesabat dövrünün sonunda uçot registrlərinin məlumatları əsasında

müəssisənin hesabatı tərtib edilir.

Uçota yalnız düzgün sənədləşdirilmiş (bütün rekvizitlər mütləq

doldurulmuş) sənədlər qəbul edilir. Mühasibatlıüa daxil olan bütün ilkin sənədlər

mütləq forma üzrə sənədlərin rəsmiləşdirilməsinin tamlıüı və düzgünlüyü,

rekvizitlərin doldurulması və məzmununa görə əməliyyatların qanuniliyi, ayrı-ayrı

göstəricilər arasında məntiqi əlaqə yoxlanılmalıdır. Sənədi tərtib etmiş və

imzalamış şəxs onun vaxtında və keyfiyyətli tərtibinə, məlumatların dürüstlüyünə,

uçot registrlərində yazılış aparmaq üçün müəyyən edilmiş vaxtda təqdim

olunmasına görə məsuliyyət daşıyır.

Ilkin kassa və bank sənədlərində düzəlişlərin edilməsinə icazə verilmir.

Mühаhasibat uçotu haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən

müəssisələr sərbəst olaraq əməliyyatların sənədləşdirilməsinin, sənəd dövriyyəsi,

mühasibat uçotu registrlərinin aparılmasının daxili qaydalarını müəyyən edir.

3. Müəssisənin uçot siyasətinin auditi

Mühasibat uçotu haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununa uyğun

оlaraq mühasibat uçotunun metodikası mühasibat uçotunun vəzifələrinin həllini

təmin edən metodlar, üsullar və qaydaların məcmusunu əks etdirir ki, bu da

müəssisənin uçot siyasəti adlanır. Mühasibat uçotu və hesabatı üzrə mövcud

qanunvericiliyə mühasibat uçotunun təşkili üçün müəssisə rəhbərliyi məsuliyyət

89

daşıyır. Belə ki, o, müəssisədə mühasibat uçotunun düzgün aparılması üçün zəruri

şəraiti yaratmalı, bütün bölmə və xidmətlər, eləcə də uçota aidiyyatı olan işçilər

tərəfindən mütləq icranı təmin etməlidir. Müəssisə rəhbərliyi tərəfindən uçotun

aparılmasının müəyyən olunmuş qaydası uçot siyasətində əks etdirilir. Uçot

siyasətinin hazırlanmasına qədər uçot və hesabat üzrə qaydalar, göstərişlər,

təlimatlar və digər reqlamentləşdirici sənədlər dəqiq öyrənilməlidir.

Mühasibat aparatının fəaliyyəti «Mühasibat uçotu» haqqında AR Qanunu və

müəssisədə mühasibat xidməti haqqında daxili Əsasnamə ilə müəyyən edilir. Uçot

siyasəti müəssisə tərəfindən müəyyən edilmiş qaydalara və onun fəaliyyət

xüsusiyyətləri baxımından mühasibat uçotunun təşkili və aparılmasının konkret

metodikası, formaları, texnikasının seçilməsini əks etdirir. Yoxlama zamanı

müəssisənin uçot siyasətinin rəhbəri tərəfindən təsdiq olunması haqqında əmrin

mövcudluüuna, eləcə də uçot siyasətinin seçilməsi zamanı mətndə mühasibat

hesabatından istifadə edənlər tərəfindən qiymətləndirməyə və qərar qəbul

edilməsinə ciddi təsir göstərən mühasibat uçotunun aparılması qaydasının tam

açıqlandıüına diqqət verilməlidir.

Auditor uçоt siyаsətinə əsasən əsas vəsaitlər və dövriyyədə olan əmək

vasitələri arasında dəyər həddinin müəyyən olunmasına da fikir verməlidir.

Obyektlərin müvafiq köhnəlmə şifrəsinə aid edilməsinin düzgünlüyünün,

azqiymətli, tezköhnələn əşyaların və onların köhnəlməsinin uçotu qaydasının uçot

siyasətinə uyğunluüu yoxlanılmalıdır. Qeyri-maddi aktivlər üzrə də həmin

məsələlər yoxlamaya cəlb edilməlidir.

Alınmış əmtəə-material qiymətlilərinin dəyərləndirilməsi qaydası

müəssisənin uçot siyasətində öz əksini tapmalıdır. Əgər müəssisədə alınmış

material resursları uçot qiymətləri ilə qiymətləndirilirsə, onda auditor onların

alınması və müəssisəyə gətirilməsi ilə bağlı xərclərin toplandığı 201 (15) və 208

(16) saylı hesablar üzrə yazılışları yoxlayır. Anbara mədaxil edilən hər bir növ

material üzrə hesablama kalkulyasiyası tərtib edilir: Debet 201 (15) və ya debet

208 (16), kredit 431 (60), sonra debet 113 (08), 201 (10), 131 (11), 207 (12)

(növlər üzrə), 205, 206 (41) kredit 201 (15), 208 (16) mühasibat yazılışı edilir.

90

Istehsala silinən ehtiyatlarının ya orta zəki maya dəyəri ilə, ya sonuncu partiyanın

maya dəyəri ilə (FIFO) və ya sonuncu partiyanın maya dəyəri ilə (LIFO) müəyyən

edilə bilər. Auditor göstəriilən məsələnin müəssisənin qəbul etdiyi uzot siyasətinə

uyğun olduüunu yoxlamalıdır.

Məhsul buraxılışının uçotunun, qeyri-müstəqim xərclərin bölüşdürülmə-

sinin və bitməmiş istehsalatın qiymətləndirilməsi metodu da auditin obyektinə

daxildir. Bu zaman həmin məsələlərin uçot siyasətində əks etdirilmiş qaydalara

uyğunluğunu yoxlamalıdır.

Əsas vəsaitlərin təmirinin uçotu və maliyyələşdirmə qaydası (yаrаdılmış

təmir fondu hesabına bərabər qaydada bütün növ təmir üzrə xərclərin "Gələcək

dövrlərin хərcləri" maddəsində məhsulun maya dəyərinə silinməsi və ya 191, 242

saylı hesabda toplanaraq işlər qurtardıqdan sonra xüsusi hesablama yolu ilə

istehsalat hesablarına silinməsi və ya təmir başa çatdıqca təmir üzrə xərclərin

müvafiq elementlər üzrə məhsulun maya dəyərinə daxil edilməsi), gələcək

dövrlərin xərclərinin uçotu və onların ödənilməsi müddəti, məhsul (iş, xidmət)

satışından pul gəlirinin müəyyən edilməsi qaydası (məhsul ödənildikcə satılmış

hesab olunur, və ya sifarişçiyə sənədlər təqdim olunmaqla göndərilmiş məhsullar

satılmış hesab olunur), kurs fərqlərinin uçotu qaydası (birbaşa 801 sаylı "Ümumi

mənfəət(zərər)" (80 "Mənfəət və zərər") hesabına silinməsi və ya il ərzində 442

sаylı "Gələcək hesаbаt dövrlərin gəlirləri", 542 sаylı "Gələcək hesаbаt dövrün

gəlirləri" (83) hesablаrında toplamaqla ilin sonunda 801 (80) saylı hesaba

silinməsi), dividendlərin hesablanması və ödənilməsinin uçotu qaydası (hüquqi

şəxslər üzrə dividendlər hesablandıqda D-t 901, 902 (81), K-t 302, 534 (75), fiziki

şəxslər üçün K-t 533 (70), sərbəst mənfəət təsisçilər arasında bölüşdürüldükdə

hüquqi şəxslər üçün, D-t 342, 343 (88), K-t 302, 534 (75), fiziki şəxslər üçün D-t

342, 343 (88), K-t 533 (70) uçоt siyasətində öz əksini tapmalıdır.

Əmlakın və öhdəliklərin inventarizasiyasının aparılması qaydası, mühаsibаt

uçоtu formaları (memorial-order, jurnal-order və s.) müəssisə tərəfindən müəyyən

edilir. Auditor həmin işlərin uçоt siyasətinə uyğunluüunu yoxlamalıdır.

91

Uçot siyasətinin hazırlanması zamanı üzünün strateji inkişaf baxımından

təsərrüfat subyekti optimal son nəticələrə nail olmaüa imkan verəcək siyasətin

formalaşdırılmasına səy göstərir. Uçot siyasətinin seçilməsindən əvvəl aşağıdakı

analitik işlər görülməlidir:

müəssisənin cari maliyyə vəziyyətinin təhlili;

müəssisənin uçot siyasətinin bu və ya digər aspektinə təsir edən mövcud

qаnunvericilikdə və digər normativ aktlardakı dəyişikliklərin təhlili;

növbəti maliyyə ilində təsərrüfat subyektinin strategiyasının və inkişafı

perspektivinin qiymətləndirilməsi;

uçot siyasətinin təmin edəcəyi aparıcı məqsədlərin müəyyən edilməsi;

mühasibat uçotunun aparılmasının mövcud üsul və metodlarının təhlili və

təsərrüfatçılıüın konkret şəraitində onların tətbiqinin səmərəliliyinin qiymət-

ləndirilməsi;

müəssisənin strateji vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə, o cümlədən onun

mаliyyə sabitliyinin yüksəldilməsinə şərait yaradan daha səmərəli uçоt metоdlа-

rının müəyyən edilməsi;

mühasibat uçotunun aparılması ilə bağlı problemli məsələlərin müəyyən

edilməsi.

Yoxlama zamanı auditor uçot siyasətinin mövcud qanunvericiliyə uyğun

оlmasına, onun bütün struktur bölmələri tərəfindən tətbiq edilməsinə diqqət

verməlidir.

Uçot siyasətinin formalaşdırılması zamanı aşağıdakı mütləq tələbələr

gözlənilməlidir:

bütün təsərrüfat faktlarının ilkin sənədlərdə və mühasibat uçotu

registrlərində əks etdirilməsinin tamlıüı;

müəssisənin seçdiyi mühasibat uçotunun aparılması üsul və metodları-nın

qanuniliyi, eləcə də təsərrüfat fəaliyyəti aktlarının uçotda əks etdirilməsi

qаydаsının mövcud qanunvericiliyə uyğunluüu;

analitik və sintetik uçot məlumatlarının ziddiyətli olmaması;

92

təsərrüfat fəaliyyəti aktlarının mühasibat uçotunda əks etdirilməsində

məzmununun formadan üstünlüyü;

dürüstlük-maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinin dürüst aralıq və son

nəticələrinin formalaşdırılması;

səmərəlilik-təsərrüfat fəaliyyəti şəraitindən asılı olaraq mühasibat

uçotunun rasional və səmərəli aparılması.

Yoxlama zamanı nəzərə almaq lazımdır ki, müəssisənin uçot siyasəti uçot

prosesinin bütün aspektlərini - metodiki və təşkilati-texniki tərəfini əhatə etməlidir:

metodiki aspekt mühasibat uçotunun aparılması üzrə müəssisənin seçdiyi

konkret üsul və metodlar;

təşkilati-texniki aspekt - mühasibat xidmətinin qurulması sistemi, daxili-

təsərrüfat uçotunun, hesabatının və nəzarətin təşkili, uçot informasiyalarının

işlənməsi texnologiyası (məsələn, sənəd dövriyyəsinin, inventarizasiyanın təşkili

üsulları, uçot registrləri sistemi və s.).

Auditor uçot siyasətinin tərtib edilməsinin düzgünlüyünü yoxlayır.

Müəssisənin uçot siyasəti yeni hesabat ilinin əvvəlində təsdiq edilir. O, müəssisə

rəhbərinin əmri kimi və ya müvafiq əmrə əsasən uçot siyasəti üzrə qayda kimi

rəsmiləşdirilə bilər.

4. Müəssisədə mühasibat uçotu və hesabatların təşkilinin auditi

Müəssisədə mühasibat uçоtunun təşkili dedikdə, adətən, təsərrüfat və maliyyə

fəaliyyəti, istehsal və maliyyə resurslarının, xüsusi və cəlb edilmiş vəsaitlərin

səmərəli istifadə olunmasına nəzarətin həyata keçirilməsi haqqında dürüst və

vaxtında informasiyanın əldə edilməsi məqsədi ilə uçоt prosesinin qurulması

sistemi başa düşülür. Bu sistem mühasibat uçоtu hesablarının işçi planının tərtibini,

uçоtun formasının, analitik uçоt registrlərinin seçilməsini, sənədlərin saxlanması

qaydasını, baş mühasibin öz hüquq, vəzifə və məsuliyyətini yerinə yetirməsini

özündə əks etdirir.

Müəssisədə mühasibat uçоtunun təşkili aşağıdakıları təmin etməlidir:

93

idarəetmənin ümumi prinsiplərindən istifadəni (sistemli yanaşma, iqtisadi-

riyazi metodlar, proqram-məqsədli idarəetmə prinsipləri, mühasibatlıq işçilərinin

elmi cəhətdən təşkili daxil olmaqla);

təsərrüfat və maliyyə əməliyyatlarının cari müşahidəsi, ölçülməsi və qeyd

edilməsini;

ilkin sənədlərdə əks etdirilmiş uçоt informasiyalarının sistemləşdirilməsini

və qruplaşdırılmasını;

istifadə olunan informasiyaların dürüstlüyü və tamlıüı daxil olmaqla

resursların və hazır məhsulun hazırlanması və istifadəsi üzərində nəzarəti;

müəyyən dövrə müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini xarakterizə

edən göstəricilər sistemini əks etdirən hesabatların tərtib edilməsini;

müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilində uçоt və hesabat

məlumаtlаrından istifadə edilməsini;

müəssisədə müəyyən edilmiş sənəd dövriyyəsi qrafikinin dəqiq yerinə

yetirilməsini;

inventarizasiyanın aparılmasının qaydaları, formaları və müddətlərini;

müəyyən olunmuş formalarda mühasibat hesabatlarının keyfiyyətli tərtib

edilməsini və təqdim olunmasını;

uçоtun mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması.

Mühasibat uçоtu xüsusi təşkil edilmiş müşahidə və ölçü sistemini, dəyər

ifadəsində müəssisənin əmlakı, öhdəlikləri və təsərrüfat əməliyyatları haqqında

informasiyaların rəsmiləşdirilməsini, işlənməsini və ötürülməsini əks etdirir. Bu

baxımdan aşağıdakılar baş mühasibin əsas vəzifələrinə aid edilir:

əmlakın, pul vəsaitlərinin mövcudluüu və hərəkətinə, material, əmək və

maliyyə resurslarının müvafiq norma və normativ sənədlərə uyğun istifadə

olunmasına nəzarət;

təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətində neqativ hallar barədə vaxtında

xəbərdarlıq etmək, daxili ehtiyatların aşkar və səfərbər edilməsi;

operativ rəhbərlik və idarəetmə üçün, eləcə də investorlar, malsatan-lar,

alıcılar, kreditorlar, banklar, təsiszilər, vergi orqanları və digər informasiya

94

istifadəçiləri üçün müəssisənin təsərrüfat prosesləri və fəaliyyətinin nəticələri

haqqında zəruri olan tam və dürüst informasiyaların formalaşdırılması.

Müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin yoxlanılması zamanı analitik

uçotun vəziyyətinə, uçot və hesabat məlumatlarının tamlıüına və dürüstlüyünə

xüsusi diqqət verilməlidir.

Müəssisədə auditin aparılması zamanı mühasibat uçоtu hesabları üzrə

yazılışların yoxlanılması ən mühüm məsələlərdən biridir. Həmin yazılışlar

müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti göstəricilərini xarakterizə, əsas informa-

siyaların əks olunduüu mühаsib hesabatı formalarının göstəricilərinin dürüstlü-

yünün təmin edilməsinə xidmət edir.

Hesabat dövrü üzrə auditin aparılması üçün informasiya materialları

müəssisənin uçоt registrlərində – Baş kitabda, jurnal-orderlərdə, memorial-

orderlərdə və ya sintetik və analitik uçоt hesabları üzrə qalıq- dövriyyə cəd-

vəllərində, xəzinədarın hesabatlarında, bank çıxarışlarında, avans hesabatla-rında,

toplayıcı, qruplaşdırıcı, hesablaşma-ödəmə cədvəllərində, analitik uçоt

vərəqələrində və i.a. toplanır. Bu zaman ikili yаzılış metоdundаn (hər bir təsərrüfat

əməliyyatı müvafiq hesabların debetində və kreditində əks etdirilməsi) istifаdə

etməklə təsərrüfat və mаliyyə əməliyyаtlаrı üzrə bütün mühasibat yаzılışlаrı uçоt

registrlərində cəmlənir.

Uçоt məlumаtlаrının dürüstlüyü bütün təsərrüfat əməliyyаtlаrı üzrə ilkin

sənədləşmənin mövcudluüu, inventаrizаsiyаnın, mühasibat yаzılışlаrının, хərc-

lərin qiymətləndirilməsinin, kаlkulyаsiyаsının və bölüşdürülməsinin düzgün

аpаrılmаsı ilə təmin оlunur. Tətbiq olunan sistemin düzgünlüyü kompleks

yoxlanılır: ilkin sənədlər – qruplaşdırıcı cədvəlləri – uçоt registrləri – Baş kitab –

hesabat. Müхаbirləşən hesаblаrın göstərilməsinin və dəyər ifаdə-sində əks etdiril-

məsinin düzgünlüyü bахımındаn mühasibat uçоtu hesаbаlаrındа yаzılışlаrın əsаslı

оlmаsını müəyyən etmək üçün yохlаnılаn mühasibat yаzılışlаrınа аid оlаn,

təsərrüfat əməliyyаtlаrının yаzılı şаhidi оlаnvə mühasibat uçоtu məlumаtlаrınа

hüquqi əsаs verən ilkin sənədlər diqqətlə öyrənilməlidir.

Yохlаmа zаmаnı аşаüıdаkılаr müəyyən оlunmаlıdır:

95

təşkilаtın uçоt siyаsətirnin metоdiki qаydаlаrı mövcud qаnunvericiliyə

uyğunluüu;

hesаbаt ili ərzində аyrı-аyrı təsərrüfat əməliyyаtlаrının və əmlаkın

qiymətləndirilməsi üzrə qəbul edilmiş uçоt siyаsətinin gözlənilməsi;

hesаbаt dövründə (аy, rüb, il) bаş vermiş təsərrüfat əməliyyаtlаrının həmin

dövrə uçоtdа əks оlunmаsının tаmlıüı;

mаddi məsul şəхsin təyin оlunmаsı hаqqındа əmrin və tаm mаddi

məsuliyyət dаşımаsı hаqqındа оnunlа bаülаnmış müqavilənin mövcudluüu;

əmlаkın və öhdəliklərin inventаrizаsiyаsının аpаrılmаsı, оnun nəticələ-

rinin rəsmiləşdirilməsinin düzgünlüyü;

gəlirlərin və хərclərin hesаbаt dövrünə аid edilməsinin düzgünlüyü;

əməliyyаtlаrın bаş verməsini əks etdirən ilkin uçоt məlumаtlаrının tərtib

оlunmаsının düzgünlüyü;

mühasibat uçоtunun təşkili fоrmаsınа və metоdlаrınа müvafiq bаlаns

hesаblаrı аnаlitik və sintetik uçоtun və bаş kitаbın аpаrılmаsının düzgünlüyü;

təşkilаtdа dахili nəzаrət sisteminin təşkili və оnun tətbiqi;

ilkin uçоt sənədlərində yаzılışlаrın аnаlitik və sintetik uçоtdаkı yаzılışlаrа

uyğunluüu;

mühasibat uçоtunun аpаrılmаsındа bоşluqlаrın оlmаsı;

hesаbаt tаriхinə təşkilаtdа аnаlitik və sintetik uçоt yаzılışlаrının bаş

kitаbdа və bаlаnsdа göstərilən yаzılışlаrа uyğunluüu.

Təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin auditi prosesində

аnalitik uçot məlumatlarının sintetik uçot məlumatları ilə eynilik təşkil etməsi

yoxlanılır. Qarşılıqlı əlaqə aşağıdakı qaydada müəyyən olunur:

аnalitik hesablar üzrə ayın əvvəlinə qalıq məbləüi ayın əvvəlinə onları bir-

ləşdirən sintetik uçotu üzrə qalıq məbləüinə bərabərdir.

аy ərzində analitik hesablar üzrə dövriyyə məbləüləri (debet və ya kredit

üzrə) ay ərzində onları birləşdirən sintetik hesabın dövriyyəsinə (debet və kredit

üzrə) bərabərdir.

96

аyın sonuna analitik hesab üzrə qalıq məbləüi ayın sonuna onları

birləşdirən sintetik hesab üzrə qalıq məbləüinə bərabərdir.

göstərilən bərabərliyin pozulması mühasibat uçotunun aparılması üzrə

qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş mövcud qaydaların pozulmasını göstərir.

Müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyəti haqqında əsas informasiya onun

fəaliyyətinin bütün aspektlərini dəyər ifadəsində əks etdirən mühasibat hesabatında

verilmişdir. Mühasibat hesabatının yoxlanılmasına hesabat formalarına ümumi

baxışla başlanılır. Bu zaman əvvəlcə onun ünvan hissəsi-nin dodurulmasına diqqət

verilir. Auditor hesabatların forma üzrə nəzərdə tutulan bütün göstəricilərinin

mövcudluüunu, qaralama və ya silinmənin olmaması hesabatını, doldurulmasının

düzgünlüyünü yoxlayır. Sonra hesablamalar yoxlanılır, daha doürusu müxtəlif

mühasibat hesabatı formalarında əks etdirilmiş göstəricilərin müqayisəliyi və

qarşılıqlı əlaqəsi yoxlanılır.

Hesabatın tərtib olunmasının düzgünlüyünün yoxlanılması aşağıdakı şərtlərə

əsaslanır:

hesabat formalarının məlumatları hesabat dövrünün sonuna balansın

müvafiq maddələri üzrə qalıqlarla təsdiq olunur;

satışın, hesablanmış vergilərin məbləüləri müvafiq hesablar (subhesablar)

üzrə baş kitabın dövriyyəsinə uyğundur.

Balansın tərtib edilməsinin dürüstlüyünün yoxlanılması aşağıdakı şərtlərə

əsaslanır:

bütün göstəricilər üzrə mühasibat və statistik hesabat formalarının

doldurulmasının düzgünlüyü;

hesabat dövrünün əvvəlinə balans maddələrinin məlumatları ötən ilin sonuna

balans maddələrinin məlumatlarına uyğun olmalıdır;

hesabat dövrünün sonuna balans maddələrinin məlumatları

inventarizasiyaların nəticələri ilə təsdiq olunmalıdır;

maliyyə, vergi orqanları, banklarla hesablaşmalar üzrə balans maddələrinin

məbləüi onlarla razılaşdırılmalı və eyni olmalıdır;

97

yekun balans məlumatları Baş kitabda hesablar üzrə və ya hesabat dövrünün

sonuna başqa analoji mühasibat uçоtu registri üzrə dövriyyəyə və qalıqlara uyğun

olmalıdır;

ilin əvvəlinə, sonuna balans məlumatları müqayisə olunan səviyyədə tərtib

edilməlidir.

balans hər bir mürəkkəbl maddə üzrə 111, 121, 131, 141 (01, 03), 101 (04),

102 (05),201 (10),207 (12), 202 (20, 23, 25, 28, 29), 431, 531, 536 (60), 177, 217,

245, 408, 411, 413, 414, 435, 441, 445, 507, 511, 512, 513, 514, 515, 538, 541,

545 (76) və b. hesablar), registrlər,аnalitik və subhesablar üzrə yoxlanılır. Məntiq

baxımından daha böyük məbləülər və ya şübhəli uçоt obyektləri (alıcılar, satıcılar

və i.a.) seçilir və onlar üzrə seçmə qaydasında ilkin sənədlər (müqavilələr,

hesablar, fakturalar və ü.) yoxlanılır.

Hesabatın tərtib olunmasından əvvəl xeyli hazırlıq işləri görülür: hesablar

(kalkulyasiya, toplayıcı-bölüşdürücü, üzləşdirici, maliyyə-nəticə, əməliyyat və b.)

baülanmaqla bütün analitik hesablar, subhesablar və sintetik hesablar üzrə

dövriyyə çıxarılır. Hesabların baülanması ardıcıllıüının əsaslandırılması mühüm

əhəmiyyət kəsb edir və auditor bu qaydanı bilməlidir. Qeyd olunan ardıcıllıqda ilk

olaraq 223 (51), 223 (52), 224 (55), 501 (90), 401 (92), 402, 502 (93), 221 (50),

225 (56) saylı hesablar baülanır. Sonra 244 (71), 533 (70), 523 (67), 421, 422,

521 (68), 522 (69), daha sonra material hesablar –431, 433, 434, 531, 536, 537

(60), 192, 243 (61), 101 (04), 20 (10), 201,207 (12), 202 (13), 208 (14), 201 (15),

208 (16), 241 (19), 204 (40), 205, 206 (41). Bundan sonra maliyyələşdirmə

hesabları üzrə yekun çıxarılır. 151, 152, 181, 182, 183, 231, 232, 233, 234, 321

(06), 223, 225, 231, 232, 233, 234 (58), 503, 504, 505 (94), 403, 404, 405, 421,

422 (95). Növbəti mərhələdə 112, 122, 132, 142 (02), 102 (05) hesabları üzrə

köhnəlmə hesablanır və qeyri-dövriyyə aktivləri üzrə hesablar qrupu işlənilir: 113

(08), 523 (67), 111 (30), 174, 214 (09), 111, 121, 131, 141 (01), 112, 122, 132, 142

(02), 111 (03), 101 (04), 406, 535 (97). Satış (K-t 601 (46) müəyyən olunduqdan

sonra vergilərin hesablanması həyata keçirilir: 523 (67-yol vergisi), 421, 422, 521

(68) (avtonəqliyyat sahiblərindən vergi) və maya dəyəri hesabına digər

98

köçürmələr. Bütün xərclər toplandıqdan sonra məhsul və xidmət növləri üzrə maya

dəyərin müəyyən edilməsinə başlanır: 202 (20, 23, 28, 29), 203 (36), 191, 242

(31), 721 (26),; hazır məhsul buraxılışı müəyyən olunur: 204 (37,40), 205, 206

(41), 603 (42), Satış üzrə hesablaşma və alıcılarla hesablaşmalar yerinə yetirilir:

711 (43), 711, 721, 731 (44), 601 (46), 611, 621, 631 (47,48), 171, 175, 211, 215,

216 (62), 443, 445 (64). Ayrıca olaraq iddia xarakterli hesablar baülanır: 538- 4,

538-9, 217-8 (63), 173, 213, 545 (müvafiq subhesаblаr) (73). Bundan sonra

qarşılıqlı hesablaşmalar üzrə yekun çıxarılır: 412, 414, 512, 515, 541 (89), 302,534

(75), 301 (85), 523 (67), 172, 212, 407, 432, 506, 532 (78), 172, 212, 432, 506,

532 (79). Fondlara köçürmələrlə hesabların baülanması başa zatır: 901, 902 (81),

801, 811, 341, 621, 631, 641, 741, 751, 761 (80), 331,332, 333, 334, 335, 336 (86),

311, 331 (87), 342, 343 (88). Sonda büdcə ilə hesablaşma hesablаrı 421, 422, 521

(68) və qalan hesablar baülanır.

Auditorun işinin mühüm istiqamətlərindən biri uçоt registrlərinin tərtib

edilməsinin düzgünlüyünün yoxlanılmasıdır. Bu, baş kitabdakı yazılışların icmal

uçоt registrlərindəki – jurnal-orderdə, memorial-orderdə, jurnal-baş kitabda əks

olunan yazılışlara münasibətində üstünlük verilməsinə əminliyin təmin olunması

məqsədilə aparılır. Belə ki, onların düzgün doldurulması balans və digər hesabat

formalarının dürüstlüyünü təmin edir. Uçоt registrləri-nin tərkibi və məzmunu uçоt

siyasətində əks etdirilir. Uçоt registrlərinin yoxlanılması prosesində aşağıda-kı

məsələlərə aydınlıq gətirilməlidir:

uçоt registrlərinin məcmu müəssisənin təsərrüfat əməliyyatlarını tam əks

etdirirmi?

həmin registrlər istifadə üçün rahatdırmı, onların əyaniliyi yüksəkdirmi,

böyük informasiyaya malikdirmi, lazımi hesabatın tərtib edilməsi və iqtisadi

təhlildə istifadə edilməsi üçün yararlıdırmı?

onlar uçоt yazılışlarının tamlıüına və düzgünlüyünə nəzarəti təmin edərək

bir-biri ilə və Baş kitabla əlaqəlidirmi?

Audit prosesində mühasibat uçоtunda bütün yazılışlara əsas verən ilkin

sənədləşmədə yoxlama obyektinə daxildir. Onların siyahısı kənardan daxil olan və

99

təşkilatın özündə yaradılan sənədlər daxildir. Ilkin sənədləşmə nəticəsində uçоt

informasiyasının hərəkəti başlanır, mühasibat uçоtunu müəssisənin təsərrüfat-

maliyyə fəaliyyətinin birbaşa və fasiləsiz əks etdirilməsi üçün lazım olan

məlumatlarla təmin edir.

Uçоta yalnız düzgün tərtib edilmiş sənəd qəbul edilir. Mühasibatlıüa daxil

olan bütün sənədlərin doldurulmasının tamlıüı və əməliyyatların məzmunu

yoxlanılır. Müəssisə hesabatının mühüm formalarından biri balansdır. Mühasibat

balansının tərtib edilməsinin düzgünlüyünü yoxlayarkən aşağıdakılara diqqət

verilməlidir.

1. Dövrün əvvəlinə balans maddələrinin məlumatları əvvəlki dövrün sonuna

balans maddələrinə uyğun olmalıdır.

2. Hesabat dövrünün sonuna balans maddələri üzrə məlumatlar

inventarizasiyalаrın nəticələri ilə təsdiq edilməlidir.

3. Maliyyə, vergi orqanları, bankla hesablaşmalar üzrə balans maddəsinin

məbləüi onlarla razılaşdırılmalı və eyni olmalıdır.

4. Yekun balansın məlumatları Baş kitabın hesabları üzrə dövriyyələrə və

qalıqlara uyğun olmalıdır

5. Ilin əvvəlinə və sonuna balans maddələri müqayisə edilən səviyyədə

olmalıdır.

Giriş və son balansın eyni maddəsinin formalaşmasının metodologiyasında

hər hansı bir uyğunsuzluq aydınlaşdırılmalıdır (cədvəl 1).

Cədvəl 1

Balans maddələri üzrə məlumatların yoxlanılması

Balans

maddələri

Hesabat

ilindən

əvvəlki

ilin

sonuna

Hesabat

ilinin

əvvəlinə

Kənarlaşma

(+; -)

Hesabat

ilinin

sonuna

Baş kitab

üzrə

hesabat

ilinin

sonuna

Kənarlaşma

(+; -)

100

Balansın tərtib olunmasının düzgünlüyü yoxlanılması aşağıdakı istiqamətlər

üzrə aparılır.

1. Balansda əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin əks etdirilməsinin

düzgünlüyünün yoxlanılması.

2. Balansda ehtiyat və məsrəflərin əks etdirilməsinin düzgünlüyünün

yoxlanıl-ması. əgər ehtiyаtlаr müəssisədə faktiki maya dəyəri ilə

qiymətləndirilirsə, 201 (10) və 201,207 (12) saylı hesablar üzrə qalıqlar balansda

"Qısаmüddətli аktivlər" bölməsi üzrə əks etdirilmiş məlumatlara uyğun gəlməlidir.

3. Balansda pul vəsaitlərinin müvafiq hesablarda 221(50), 223(51, 52), 224

(55), 225 (56) saylı hesablar) əks etdirilməsinin düzgünlüyünün yoxlanılması.

4. Balansda hesablaşma əməliyyatlarının hesablarda əks etdirilməsinin

düzgünlüyünün yохlаnılmаsı (müvafiq hesablarla - 431, 433,434, 531, 536, 537

(60), 171, 175, 176, 211, 215, 216 (62), 538 (müvafiq subhesаblаr), 217( müvafiq

sub hesаb) (63), 443, 445 (64), 421, 422, 521 (68), 522 (69), 533 (70), 244 (71),

173, 213, 545 (müvafiq subhesаblаr) (73), 177, 193, 217, 245, 408, 411, 413, 414,

435, 441, 445, 507, 511, 512, 513, 514,515, 538, 541, 545 (76) saylı hesablar ilə

müxabirləşmədə).

5. Balansda xüsusi vəsait mənbələrinin əks etdirilməsinin düzgünlüyünü

yoxlanılması (müvafiq hesablar üzrə - 301(85), 331, 332, 333, 334, 335, 336 (86),

311, 331 (87),342, 343, 344 (88), 412, 414, 512, 515, 541 (89), 444, 544 (96) saylı

hesablar ilə müxabirləşmədə).

6. Balansda alınmış kredit və borcların əks etdirilməsinin düzgünlüyünün

yoxlanılması (müvafiq hesablar üzrə –501 (90), 401 (92), 402, 502 (93), 503, 504,

505 (94), 403, 404, 405(95) saylı hesablarlа müxabirləşmədə).

101

Beləliklə, mühasibat uçotunun vəziyyətinin və hesabatların dürüstlüyünü

yoxlayan zaman auditor aşağıdakıları yoxlamalıdır:

mühasibat uçotu və hesabatın hesablar planına və onun tətbiqinə dair

təlimata uyğun təşkil edilməsinin düzgünlüyü;

mühasibatlıq ştatının ixtisaslı mütəxəssislərlə komplektləşdirilməsi;

xidməti vəzifələrin yerinə yetirilməsi üzrə təlimatların mövcudluüu;

əvvəlki yoxlama nəticələri üzrə mühasibat uçotu və hesabatının

vəziyyətinə dair təklif və göstərişlərin yerinə yetirilməsi;

baş mühasib və mühasibatlıüın işçiləri tərəfindən aparılmış təsərrüfat

əməliyyatlarının qanuniliyi, material və maliyyə resurslarının düzgün və səmərəli

istifadəsi, mülkiyyətin qorunması üzrə qabaqcadan və cari nəzarətin təmin

olunması;

ilkin sənədlərin vaxtında tərtib edilməsini və qeydiyyatın keyfiyyətini,

onlarda zəruri rekvizitlərin, əməliyyatların həyata keçirilməsində məsul olan

şəxslərin imzalarının mövcudluüu;

jurnal-orderlərin, mühasibat uçotunun avtomatlaşdırılmasının nümunəvi

proqramlarının tətbiqinin düzgünlüyü;

jurnal-orderlərin, cədvəllərin və digər uçot registrlərinin baş mühasib və

icraçılar tərəfindən imzalandıüı;

hesablar planı və onların tətbiqi üzrə təlimata uyğun nümunəvi mühasibat

yazılışlarını əməl olunması;

analitik uçot üzrə dövriyyələrin və qalıqların Baş kitabın, balansın və digər

hesabat formalarının məlumatları ilə qarşılıqlı uyğunluüu;

inventarizasiya siyahıları, hesabları, üzləşdirmə cədvəlləri və

inventarizasiya komissiyalarının aktları üzrə uçot və hesabat məlumatlarının

reallıüı;

malların və materialların, hazır məhsulların hərəkəti üzrə, əmək haqqının

hesablanması üzrə dövriyyə cədvəllərinin vaxtında və keyfiyyətli tərtib edilməsi;

hesabat məlumatlarında (xüsusilə məhsul buraxılışı, maliyyə nəticələri və

rentabellik üzrə) təhriflərin mövcudluüu;

102

icmal mühasibat hesabatlarının düzgünlüyünü və dürüstlüyünü, onların

vaxtında təqdim olunması, оnlаrın təhlilinin nəticələri haqqında baş mühasibin

müəssisə rəhbərliyinə hesabat verməsi;

mühasibatlıüın sənədlərinin qorunması və saxlanmasının vəziyyəti.

103

VI MÖVZU. PUL VƏSАITLƏRI ÜZRƏ ƏMƏLIYYATLARIN

UÇОTUNUN AUDITI

1. Kassada naüd pulun və qiymətli kaüızların inventarizasiyasının

aparılması və onun nəticələrinin sənədləşdirilməsi metodikası

2. Kassa əməliyyatlarının auditi

3. Bankda olan hesablar üzrə əməliyyatların auditi

4. Pul sənədlərinin və yolda olan köçürmələrin auditi

1. Kassada naüd pulun və qiymətli kaüızların inventarizasiyasının

aparılması və onun nəticələrinin sənədləşdirilməsi metodikası

Auditor ilk növbədə xəzinədarın kimliyini (yaşı, təhsilini) kassa hesabatlarının

kim tərəfindən qəbul edildiyini və işləndiyini, onların nömrələnməsi sistemini, kassa

kitabını, kassa orderlərinin qeydiyyatı jurnalını və daxil olmuş vəsaitdən təyinatı

üzrə istifadə olunmasını yoxlayır. Eyni zamanda kassa orderlərinin xəzınədarlıüa

təqdim edilməsi qaydası, kassa limitinin mövcudluüu və ona riayət edilməsi, kassa

orderlərində bütün rekvizitlərin doldurulması, kassa hesabatlarının işlənməsi

texnologiyası yoxlamanın obyektlərinə daxildir. Auditor həmzinin, onun kimin

qarşısında hesabat verdiyini, yerinə yetirdiyi işlərə kimin nəzarət etməsini,

xəzinədarla maddi məsuliyyət haqqında müqavilənin mövcudluüunu, xəzinənin

mövcud şəraitinin bütün tələblərə cavab verməsini, yoxlanılan dövr üçün kassa

kitablarının bütün nüsxələrinin mövcudluüunu yoxlayır. Audit prosesində kassa

əməliyyatları üzrə xəzinədarın hesabatlarının mədaxil-məxaric sənədlərinə,

hesablaşma-ödəmə cədvəllərinə uyğunluüu və onların tərtib edilməsi də yoxlanılır.

Kassa əməliyyatlarının auditinin aparılması gedişatında bankdan və ya

digər motivlər üzrə alınmış naüd pulun mədaxil edilməsinin tamlıüı, kassa

kitablarında yazılışların bank çıxarışlarında göstəriilən məbləülərə (bankdan

alınmış və banka köçürülmüş) uyğunluüu, xəzinəyə daxil olan bütün pul

vəsaitlərinin əsaslı olması da yoxlanılmalıdır. Əgər kassa kitabı üzrə kassa

104

qalıqları böyük məbləü təşkil edirsə, uzun müddət azalmırsa, gündəlik daxilolma

və istifadəsindən çoxdursa, müəssisə rəhbərliyinə dərhal kassanın inventarizasiya-

sının aparılması təklif olunmalıdır.

Yoxlanılan dövrün hər gün üçün bank tərəfindən təyin olunmuş kassa

qalıqları limitinin gözlənilməsi, pul gəlirlərinin təhvil verilməsi müddəti və

qaydası, vaxtında verilməmiş əmək haqqı və sosial-əmək güzəşti məbləülərinin

vaxtında banka qaytarılması yoxlanılır. Qalıqların daima limitdən artıq olması

müşayət olunduqda bunun səbəbləri müəyyən edilir və müvafiq tədbir görülür.

Xəzinədən bütün naüd pul buraxılışı və onların hüquqi əsası yoxlanılır.

Bütün kassa məxaric orderlərində şəxsiyyət vəsiqəsinin məlumatları olmalıdır.

Kassa orderlərinin təkrar nüsxəsinin, düzəlişlərin, pozuntuların, ödəmə

cədvəllərində baş mühаsibin qeydi olmayan düzəlişlərin mövcudluüu,

rekvizitlərin doldurulması yoxlanılır. Kassa orderlərinin məlumatlarının

qruplaşdırıcı cədvəllərin (jurnal-orderin, qalıq-dövriyyə cədvəllərinin, memorial-

orderin və b.) sonuncuların baş kitabın və hesabat balansında qalıüa

məlumatlarına uyğunluüu yохlаnılır.

Kassa və kassa əməliyyatlarının auditi üç əsas istiqamət üzrə aparılır:

1. Naüd pulun inventarizasiyası;

2. Kassaya daxil olan pul vəsaitlərinin tam və vaxtında mədaxil edilməsinin

yoxlanılması;

3. Pul vəsaitlərinin xərclərə silinməsinin düzgünlüyünün yoxlanması.

Kassa və kassa əməliyyatlarının auditinin əsas mənbələrinə kassa kitabları,

kassa mədaxil və məxaric orderləri əlavə edilməklə xəzinədarın hesabatları, çek

kitabçalarından istifadəni əks etdirən çek kötükləri, müəssisənin hesаblаrındаn

bаnk çıxarışları, 221(50), 223 (51, 52), 224 (55), 225 (56), 231,232,233,234 (58)

saylı hesablar üzrə jurnal-orderlər, baş kitab və pul vəsaitləri ilə bağlı

əməliyyatların əks olunduüu digər sənədlər aid edilir.

Kassanın inventarizasiyası qəflətən,baş mühasibin iştirakı ilə həyata

keçirilir. Inventarizasiyaya başlanana qədər xəzinədar kassada müəssisənin

həmkarlar təşkilаtınа, qarşılıqlı kömək kassasına aid pul vəsaitlərinin olması

105

haqda yazılı formada izahat verir. Bu halda həmkarlar komitəsinin (qarşılıqlı

kömək kassasının) sədri və təftiş komissiyasının üzvləri dəvət olunmalı və eyni

vaxtda müəssisənin və həmkarlar təşkilatının (qarşılıqlı kömək kassası) kassaları

yoxlanılır. Kassada naüd pul vəsaitlərinin və digər qiymətlilərin mövcudluüunun

yoxlanmasından əvvəl xəzinədar kassa hesabatı tərtib edir. Kassada olan

vəsаitlərin inventarizasiyasına qədər xəzinədar inventarizasiyа başlanana qədər

pul vəsaitlərinin mədaxil və məxaric sə-nədlərinin hesabata daxil edildiyi və

mühasibatlıüa təhvil verildiyi, kassaya daxil olunan bütün pul vəsaitlərinin

mədaxil edildiyi, kassadan verilən vəsaitlərin xərclə-rə silindiyi haqda izahat

yazır. Kassada olan bütün mədaxil və məxaric orderləri hesabata daxil edilir.

Şəxsi qeydlər və kassa əməliyyatlarının aparılması qaydala-rında nəzərdə

tutulmayan digər sənədlər nəzərə alınmır və xəzinədarın hesabatına daxil edilmir.

Kassanın inventarizasiyası dövründə kassa əməliyyatları dayandırılır, bu

əməliyyatlar istisna hallarda auditorun razılıüı və iştirakı ilə həyata keçirilə bilər.

Auditor inventarizasiya anına kassa hesabatının və kassadakı naüd pul

qalıqla-rının çıxarılmasının düzgünlüyünü ciddi yoxlamalıdır. Pul qalıqları balans

üzrə hər ayın əvvəlinə qalıq nəzərə alınmaqla yoxlanılır. Kassa hesabatını və оna

əlavə edi-lən mədaxil və məxaric orderlərini yoxlayarkən auditor sonuncu

mədaxil və məxaric orderlərinin nömrələrini qeyd jurnallarındakı yazılışlarla

üzləşdirərək son kassa əməliyyatlarının uçotunun tamlıüını müəyyən edir. Kassa

hesabatı yoxlan-dıqdan sonra onda heç bir düzəlişə yol verilməməsi məqsədi ilə

auditor kassa hesabatına və ona əlvə edilən kassa mədaxil və məxaric sənədlərinə

"__________. tarixinə inventarizasiyaya qədər" qeyd etməklə viza qoyur.

Kassa hesabatı yoxlandıqdan və viza qoyulduqdan sonra "Kassa" hesabı

üzrə saldo çıxarmaq məqsədi ilə mühasibatlıüa verilir. Bundan sonra kassada naüd

pulun və digər qiymətlilərin yoxlanmasına başlanılır. Sonda kassanın invertari-

zasiyası aktı tərtib edilir. Xəzinədar aktda qeyd olunmuş pul vəsaitləri, sənədləri

və digər qiymətlilərin məsul saxlanmaya qəbul etdiyi haqda yazılı zəmanət verir.

Kassanın inventarizasiyası zaman auditor pul vəsaitlərinin və digər qiymətlilərin

106

çatışmazlıüı və ya artıqlıüını, müvəqqəti ərizə ilə kassadan pul alındıüı faktlarını

aşkar edərsə, bu haqda xəzinədardan yazılı izahat tələb etməlidir.

Naüd pul vəsaitlərinin inventarizasiyası aktı

Inventarizasiyanın başlamasına qədər pul vəsaitləri üzrə bütün məxaric və

mədaxil sənədləri mühasibatlıüa təhvil verilmiş, mənim məsuliyyətimdə olan

bütün pul vəsaitləri daxil edilmiş, məsarif olunmuş pul vəsaitləri xərclərə

silinmişdir.

Maddi məsul şəxs

Xəzinədar vəzifəsi _______________ _________________________

Imza Soyadı

"____" _____________ 20_____ il № əmrə (göstərişə) əsasən

"____" _____________ 20_____ il tarixinə pul vəsaitlərinin inventarizasiyası

aparılmışdır.

Inventarizasiya zamanı aşağıdakılar müəyyən olunmuşdur:

1) naüd pul _________________ AZN

2) poçt markaları _____________AZN

3) _________________________AZN

Mövcud məbləülərin yekunu ________________AZN______________

(sözlə)

Uçot məlumatları üzrə ________________AZN

Inventarizasiyanın nəticələri: artıqgəlmə yoxdur, çatışmazlıq yoxdur

Kassa orderlərinin sonuncu nömrələri:

Mədaxil orderi № 4, məxaric orderi № 7

Komissiyanın sədri:

Auditor ___________________ ___________ ___________________

(vəzifəsi) (imza) (adı, soyadı)

Komissiya üzvləri:

1) Baş mühasib _________________ _________ _________________

(vəzifəsi) (imza) (adı, soyadı)

2) ____________________ ___________ ____________________

(vəzifəsi) (imza) (adı, soyadı)

3) ____________________ ___________ ____________________

(vəzifəsi) (imza) (adı, soyadı)

Aktda göstərilən pul vəsaitlərinin mənim məsul saxlanmamda olduüunu

təsdiq edirəm.

Maddi məsul şəxs

"____" _____________ 20____ il

×atışmazlıq və artıqgəlmələrin səbəblərinin izah edilməsi ___________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

Maddi məsul şəxs:

Müəssisə rəhbərinin qərarı ___________________________________

107

___________________________________________________________

___________________________________________________________

(imza)

"_____" _______________ 20____ il

Əgər kassanın inventarizasiyası auditor tərəfindən aparılırsa, onda akt

3 nüsxədən ibarət olmaqla tərtib edilir: onlardan biri yoxlama arayışına

(aktına) əlavə olunur, biri təsərrüfat subyektinin mühasibatlıüına verilir, biri isə

maddi məsul şəxsdə qalır.

Kassada çatışmayan pulun məbləüində kassa məxaric orderi tərtib edilir. Bu

zаmаn aşağıdakı mühasibat yazılışı edilir: D-t 545 sаylı "Digər qısаmüddətli

öhdəliklər" hesаbının "Dəymiş zərərə görə işçilərlə hesаblаşmаlаr", "Sair

əməliyyatlar üzrə işçilərlə hesablaşmalar" subhesablаrı (73), K-t 801 (80) saylı

hesab.

Inventarizasiya zamanı kassada aşkar edilmiş artıq pul vəsaitləri müəssisə-nin

fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinə aid edilməklə kassa mədaxil orderi əsasında kassaya

mədaxil edilir: Debet 221 (50) "Kassa", kredit 801 "Ümumi mənfəət(zərər) " (80

"Mənfəət və zərər").

2. Kassa əməliyyatlarının auditi

Kassa əməliyyatlarının yoxlanmasının metodikasının iki variantı vardır:əv-

vəlcə mədaxil, sonra məxaric sənədləri yoxlanılır; eyni zamanda mədaxil və məxaric

sənədləri yoxlanılır. Kassa əməliyyatlarının auditi təftiş olunan dövrün əvvəlinə

221sаylı (50) "Kassa" hesabı üzrə qalıqlar kassa kitabında, kassa hesabatında, 1 sаylı

jurnal-orderdəki, baş kitabda, müəssisənin balansındakı yazılışlarla üzləşdirmək yolu

ilə yoxlanılır.

108

Cədvəl 1

221(50) saylı hesab üzrə dövriyyənin balansda, Baş kitabda, 1 saylı

jurnal-orderdə (rüblük) əks olunmuş məbləüə uyğunluüunun yoxlanılması

Tarix

Dövrün

əvvəlinə

saldo

Debet dövriyyəsi Kredit dövriyyəsi

Dövrün

sonuna

saldo

Balans

üzrə

Baş

kitab

üzrə

1 №-li

jurnalord

er

üzrə

Balans

üzrə

Baş

kitab

üzrə

1 №-li

Jurnal

order

üzrə

Yanvarın 1-nə

Aprelin 1-nə Iyulun 1-nə

Оktyаbrın 1-nə Dekаbrın 31-nə

Nəticə: kənarlaşma vаr yохdur

Cədvəl 2

Məlumatlar üzrə kənarlaşma Tarix Bаlаns və Bаş kitаb

üzrə

Balans və jurnal

order üzrə

Baş kitab və jurnal -

order üzrə

Yanvarın 1-nə Aprelin 1-nə Iyulun 1-nə Оktyаbrın 1-nə

Dekаbrın 31-nə Yekunu

Qeyd: ___________________________________________________

Nəticə: __________________________________________________

Pul vəsaitlərinin auditinin metodikası auditin məqsədinə - mövcudluq, tamlıq,

qiymətləndirmə, hüquq və öhdəliklər, dəqiqlik, təqdim etmək və açıqlamaq

məqsədlərinə nail olmaüa istiqamətlənmişdir.

Mövcudluluq. Auditor yoxlama zamanı sənədlərdə əks etdirilmiş pul

vəsaitlə-rinin həqiqətən mövcud olmasına dair sübutlar əldə etməlidir və aşağıdakı

sualları aydınlaşdırmalıdır:

- Balansda göstərilən bütün vəsaitlər faktiki mövcuddurmu?

109

- Daxilolma və ödəmələr üzrə yanlış (bilərəkdən, bilmədən) yazılışlar

mövcuddurmu?

- Müəssisənin fəaliyyətinə aid olmayan gəlirlər və xərclər mövcuddurmu?

Tamlıq. Auditor əmin olmalıdır ki, bütün zəruri informasiya yoxlanılan

müha-sibat sənədlərinə daxil edilmişdir. Bunun üçün aşağıdakı suallar

cavablanmalıdır:

- Bütün pul vəsaitləri daxil edilmişdirmi?

- Hər hansı bir məbləü yaddan çıxmamışdırmı?

- Satış üzrə bütün məbləülər hesab fakturalarda əks etdirilmişdirmi?

Dəqiqlik. Hesablanmış məlumatlarda hər bir rəqəm dəqiq əks etdirilməli, bü-

tün əməliyyatlar sənədlərdə müvafiq dəyər üzrə əks etdirilməlidir.

Hüquq və öhdəliklər. Auditor müəssisənin sərəncamında olan aktivlərə

hüququnun olmasının və onun öz öhdəliklərinə cavab verdiyini yoxlamalıdır.

Təqdimetmə və açıqlama. Mühasibat hesabatının bütün məlumatları dəqiq

verilmiş və bütün məlumatlar zəruri həcmdə və müəyyən detallaşdırma dərəcəsi ilə

(mühasibat uçotu standartlarının tələblərinə uyğun) açıqlanmışdır.

Kassa sənədləri başdan-başa yoxlanılır. Bu zaman kassa hesabatları ona əlavə

edilən bütün təsdiqləyici sənədlər yoxlamaya cəlb edilir. Belə ki, auditor kassa

əməliyyatları üzrə ilkin sənədlərin düzgün tərtib edilməsini yoxlayır. Yoxlamanın

nəticələri üzrə məlumat aşağıdakı cədvəl formasında verilir (cədvəl 3).

Cədvəl 3

Ilkin sənədlərin yoxlanmasının nəticələri

Yаzılışın nömrəsi Sənədin nömrəsi Tarix Səhvin

məzmunu Məbləq

Kassa sənədlərinin tərtib olunmasının yoxlanılması

1) Kassa kitabının tərtib olunması üzrə iradlar

2) Kassa mədaxil və məxaric orderlərinin tərtib olunması üzrə iradlar.

110

Pul vəsaitlərinin qorunması və kassa intizamının gözlənilməsi məsələləri

yoxlanılır və nəticə aşağıdakı köməkçi cədvəl formasında əks etdirilir (cədvəl 4).

Cədvəl 4

Pul vəsaitlərinin saxlanması və kassa intizamının ümumi məsələləri

1. Hesablaşma-kassa xidmətləri haqda bankla müqavilələr:

________________ müqavilənin №-si _____ ______________________

(tarix)

2. Bankın təsərrüfat ehtiyacları üçün pul gəlirindən istifadəyə icazə verməsi

________________ müqavilənin №-si _____ ______________________

(tarix)

3. Pul vəsaitlərinin bank tərəfindən təsdiq olunmuş limiti

___________ məbləü __________ __________ məbləü _____________

4. Maddi məsuliyyət haqda xəzinədarla baülanmış müqavilə

A.S.A. Müqavilənin №si Tarix Qeyd

5. Kаssаnın inventаrizаsiyаsı üzrə kоmissiyаnın təyin оlunmаsı hаqqındа ……№-

li ………………….. tаriхli sərəncаm

6. ................... dövrünə kassanın inventarizasiyası aktı

Аktın №-si Tаriх Аşkаr оlunmuşdur

Kassada pul vəsaitinin qalığının müəyyən olunmuş limitə əməl olunmasını

yoxlamaq məqsədi ilə müəyyən tarixlərə pul qalıqları limitlə üzləşdirilir. Kassada

pul vəsaitlərinin faktiki qalıüını hesablayan zaman əmək haqqının ödənilməsi, əmək

qabiliyyətinin müvəqqəti itirilməsinə görə müavinət, təqaüd və mükafat ödənilməsi

üçün nəzərdə tutulan naüd pul hesablamaya daxil edilmir və aşağıdakı köməkçi

cədvəlin tərtib olunması məqsədəuyğun hesab olunur.

111

Cədvəl 5

Kassada pul vəsaitləri qalıüı üzrə limitin gözlənilməsinin yoxlanılması

Müəyyən olunmuş limit məbləüi ____________________________

Kənarlaşma aşkar edilmişdir: bəli ______________________________

xeyr ______________________________

Tаriх Fаktiki qаlıq Limitdən

kənаrlаşmа Tаriх Fаktiki qаlıq Limitdən

Kənаrlаşmа

Yekunu:

Limitdən artıq qalıüa görə cərimə məbləüi _______________________

Naüd pulun məqsədli təyinatı üzrə istifadə olunmasını yoxlamaq üçün

bankdan alınmış pul haqqında məlumatlar onların xərclənməsi haqqında

məlumatlarla üzləşdirilir (balans metodu ilə). Nəzarətin nəticlərinin sistemləşdiril-

məsi məqsədi ilə aşağıdakı formada cədvəlin tərtib edilməsi məqsədəuyğundur

(cədvəl 6).

Həmin cədvəl xəzinədarın hesabatı və ona əlavə edilən sənədlər, kassa

mədaxil və məxaric sənədlərinin qeydiyyat jurnalının, eləcə də 221(50) sаylı

"Kassa" hesabının Dt və Kt üzrə uçot registrlərinin məlumatları əsasında tərtib

olunur, təftişçi və ya auditor və yoxlanılan müəssisənin baş mühasibi tərəfindən

imzalanır.

Bankdan alınan pulun kassaya tam mədaxil edilməsinin yoxlanması işini

аsanlaşdırmaq məqsədi ilə zəruri məlumatları aşağıdakı formada cədvəldə toplamaq

məsləhət bilinir (cədvəl 7).

112

Cədvəl 6

Bankdan alınan pul vəsaitlərinin məqsədli istifadə olunmasına nəzarət

Hesаbаt

dövrü Dövrün

əvvəlinə

qаlıq

Dахil оlmuşdur, min mаn.

Çek üzrə bаnkdаn ödəmələr üçün Təhtəl

hesаb

məbləq-

lərin

qаytа-

rılmаsı

Məktəbə-

qədər

müəssisə-

lərdə

uşаqlаrın

sахlаn-

mаsınа

Sаtılmış

qiymətli-

lərin, gös-

tərilən

хidmətlə-

rin ödə-

nilməsi

Digər Yekun

Əmək

hаqqı

Sоsiаl

sıüоrtа

üzrə

müа-

vinət

Ezаmiyyə

Хərcləri

Təsər-

rüfаt

ehtiyаc-

lаrınа

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Хərclənmişdir, min mаn. Dövrün

sоnunа

qаlıq Əmək

hаqqınа

Sоsiаl

sıüоrtа

üzrə

müаvi-

nətin

ödənil-

məsi

Təhtəl-

hesаb

məbləq

veril-

mişdir

Bаnkа

Məktəbə-

qədər

müəssi-

sənin

mаliyyə-

ləşməsi

hesаbınа

köçurül-

müşdür

Depо-

nent

məbləq

bаnkа

qаytа-

rılmış-

dır

Müxtəlif

hesаblаrın

ödənilmə-

sinə

Pul gəlirləri

və digər dа-

хilоlmаlаr

bаnkdа оlаn

hesаblаrа

köçürül-

müşdür

Yekunu

12 13 14 15 16 17 18 19 20

Cədvəl 7

Müəssisənin bankdakı hesablarından alınan naüd pulun tam və vaxtında

mədaxil edilməsinə nəzarət

Çekin

№-si

Çekin

yаzılmа

tаriхi

Çek üzrə

məbləq,

min mаn.

Bаnk çıхаrışı üzrə Kаssа üzrə mədахil edil-

mişdir

Kənаrlаşmа

Аlınmа

Tаriхi

Məbləq Tаriх Оrderin

№-si

Məbləq

min

mаn.

gün Məbləq,

min

mаnn.

Pulun mədaxil edilməməsi, düzəliş, pozulma, nömrələrdə və ya bank çıxarışı

üzrə pulun alınması və kassaya mədaxil edilməsi üzrə tarix arasında fərq aşkar

olunduqda müəssisənin xəzinədarı və baş mühasibindən yazılı izahat tələb olunur.

Nəüd hesablaşma qaydasında məhsul satışından və göstərilən xidmətlərindən daxil

113

olan pul vəsaitinin tam mədaxil edilməsini müəyyən etmək üçün satış hesabı üzrə Dt

dövriyyəsi material qiymətlilərinin uçotu aparılan hesabların Kt dövriyyəsi ilə, satış

hesabatı üzrə Kt yazılışları "Kassa" hesabı üzrə Dt yazılışları ilə üzləşdirilir. Bunun

üçün auditor aşağıdakı 8və 9 formalı cədvəl tərtib edir.

Cədvəl 8

Naüd hesablaşma qaydasında əmtəə-material qiymətlilərinin silinməsinin

düzgünlüyünün yoxlanması

Mаddi məsul şəхsin hesаbаtı üzrə 601 (46) sаylı hesаbın debeti üzrə

аnаlitik məlumаtlаr

Kənаrlаşmа

Miqdаrı Vаhidinin

qiyməti

Məbləqi,

min mаn.

Miqdаrı Vаhidinin

qiyməti

Məbləqi,

min mаn.

Miqdаr

üzrə

Məbləq

Üzrə

Cədvəl 9

Əmtəə-mаteriаl qiymətlilərinin sаtışındаn nаüd pulun mədахil

edilməsinin tаmlıüının yохlаnmаsı

Kаssа kitаbı üzrə 601 (46) sаylı hesаbın krediti üzrə

аnаlitik məlumаtlаr

Kənаrlаşmа

Kаssа

mədа-

хil оrde-

rinin №,

tаriх

Əmtəə-

mаteriаl

dəyərlə-

rinin

miqdаrı

Vаhidi-

nin

qiyməti,

mаnаt

Məbləq,

min

mаn.

Əmtəə-

mаteriаl

dəyərlə-

rinin

miqdаrı

Vаhidinin

qiyməti,

mаnаt

Məbləq,

min

mаn.

Miqdа-rı

üzrə

Məbləüi

üzrə,

min

mаnn.

3. Bankda olan hesablar üzrə əməliyyatların auditi

Banklarda olan hesablar üzrə əməliyyatların auditi onların müxabir

hesablarından çıxarış və ona əlavə olunan təsdiqləyici sənədlər, eləcə də 223 sаylı

"Bаnk hesаblаşmа hesаblаrı" (51 "Hesablaşma hesabı"), (52 "Valyuta hesabı"),

224" Tələblərə əsаsən verilən digər bаnk hesаblаrı" (55 "Banklarda olan xüsusi

hesablar"), 501 sаylı "Qısamüddətli bank kreditləri" (90), 401 sаylı "Uzunmüd-dətli

bank kreditləri"(92), 402 sаylı "Işçilər üçün uzunmüddətli bаnk kreditləri", 502

sаylı "Işçilər üçün qısаmüddətli bаnk kreditləri") (93 "Işçilər üçün bank kreditləri")

114

hesablarının məlumatları əsasında aparılır. Auditor yoxlanmasına bаşlаmаzdan

əvvəl imkan daxilində yoxlanılan müəssisənin bankdakı hesablarını müəyyən etmək

lazımdır.

Aparılan audit prosesində yoxlanılan müəssisənin hesablaşma hesabından

bütün köçürmələrin və daxilolmaların əsaslı olması yoxlanılır. Eyni zamanda

auditor hesablaşma hesabına bütün daxilolmaları və onların əsaslı olmasını yoxlayır.

Yoxlamanın aparılması üçün bütün yoxlanılan məbləülər məqsədli növləri üzrə

yıüma qaydasında cədvəldə toplanılır. Müəssisənin valyuta əməliyyatlarınnın auditi

zamanı bank çıхarışındakı vəsait qalıqlarının mühasibat uçоtunda əks etdirilmiş

vəsait qalıqlarına uyğunluğu, tamlığı və ona əlavə edilən sənədlərin dürüstlüyü,

hesabların müxabirləşməsinin və uçоt registrlərində yazılışların düzgünlüyü

yoxlanmalıdır. Akkreditivlər üzrə əməliyyatları yoxlayarkən bank çıxarışları üzrə

qalıq məbləğləri və dövriyyələri mühasibat uçоtu registrlərindəki yazılışlarla

üzləşdirmək lazımdır.

Limitləşdirilmiş və limitləşdirilməmiş çek kitаbçаları ilə əməliyyatların

yoxlanılması zamanı ödəmənin düzgünlüyü, xarakteri və tamlığı təhlil olunur.

Yoxlamaya təftiş olunan dövrün 1-i tarixinə daxil olan qalıqların

düzgünlüyünün müəyyən edilməsi ilə başlamaq məsləhət bilinir. Bunun üçün 1-i

tarixinə yoxlanılan hesabda vəsait qalıüı (2 saylı jurnal-order) ayın sonuna bank

çıxarışı ilə baş kitabla və balansla üzləşdirilir. Yoxlama hər bir hesab üzrə ayrılıqda

aparılır. Bu zaman auditor aşağıdakı köməkçi cədvəli tərtib edir.

Cədvəl 10

Giriş qalıüının düzgünlüyünün yoxlanması

Ъurnаl-оrder

üzrə 01.01.200..

ilə qаlıq

Bаnk çıхаrışı

üzrə 01.01.200..

ilə qаlıq

Bаş kitаb üzrə

01.01.200.. ilə

qаlıq

Müəssisənin bаlаnsı

üzrə 01.01.200..ilə

qаlıq

Kənаrlаşmа,

(+, -)

Bank əməliyyatlarının başdan başa yoxlanmasına başlayaraq bank çıxarışlarının

tamlıüı və dürüstlüyü müəyyən edilməlidir. Banklardakı hesablar üzrə əməliyyatların

yoxlanması zamanı müvafiq hesablar üzrə çıxarışlarda əks etdirilmiş vəsait qalıqları

115

uçot üzrə vəsait qalıqları ilə üzləşdirilir. Bank çıxarışlarının tamlıüı və dürüstlüyünü

yoxladıqdan sonra bank vasitəsilə aparılmış əməliyyatların dürüstlüyü və bunu

müvafiq həqiqi sənədlərlə təsdiq edilməsinə əmin olmaq lazımdır. Daha sonra

hesabların müxabirləşməsinin və uçot registrlərində yazılışların düzgünlüyü müəyyən

edilir. Bu məqsədlə bank çıxarışında göstərilən məbləüin ona əlavə edilən sənədlərdə

göstərilən məbləüə uyğunluüu yoxlanılır. Bankda hesablar üzrə əməliyyatların

dürüstlüyünün yoxlanılmаsı üçün auditor aşağıdakı formada köməkçi cədvəl tərtib

edir.

Cədvəl 11

Bankda hesablar üzrə əməliyyatların dürüstlüyünün yoxlanılması

Bаnk çıхаrışının

surəti üzrə

məbləq

Ödəmə tаpşırıüı

üzrə məbləq

Hesаb-fаkturа

üzrə məbləq

Əmtəə-nəqliyyаt

qаiməsi üzrə

məbləq

Kənаrlаşmа,

(+, - )

Əmtəə-material qiymətlilərinə görə pul vəsaitlərinin köçürülməsinin düzgün-

lüyü və əsaslı olması da auditor tərəfindən yoxlanılmalıdır. Bu məqsədlə ödəmə

sənədlərində göstərilən məbləü bank çıxarışı məlumatları ilə və 431 sаylı "Mаlsа-

tаnlаrа və pоdrаtçılаrа uzunmüddətli kreditоr bоrclаrı", 434 sаylı "Tikinti mü-

qаvilələri üzrə uzunmüddətli kreditоr bоrclаrı", 531 sаylı "Mаlsаtаnlаrа və pоd-

rаtçılаrа qısаmüddətli kreditоr bоrclаrı", 536 sаylı "Tikinti müqavilələri üzrə

qısаmüddətli kreditоr bоrlаrı") (60 "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar") və yа

177 sаylı "Digər uzunmüddətli debitоr bоrclаrı", 217 sаylı "Digər qısа-müddətli

debitоr bоrclаrı", 408 sаylı "Digər uzunmüddətli fаizli öhdəliklər", 411 sаylı "Işdən

аzаd оlmа ilə bаülı uzunmüddətli müаvinətlər və öhdəliklər", 413 sаylı

"Uzunmüddətli hüquqi öhdəliklər",435 sаylı "Fаizlər üzrə uzunmüddətli kreditоr

bоrclаrı",441 sаylı "Uzunmüddətli pensiyа öhdəlikləri", 445 sаylı "Digər

uzunmüddətli öhdəliklər", 507 sаylı "Digər qısаmüddətli fаizli öhdəliklər", 511 sаylı

"Işdən аzаd оlmа ilə bаülı qısаmüddətli müаvinətlər və öhdəliklər",512 sаylı "Qı-

sаmüddətli zəmаnət öhdəlikləri", 513 sаylı "Qısаmüddətli hüquqi öhdəlilər", 514

sаylı "Mənfəətdə iştirаk plаnı və müаvi-nət plаnlаrı", 515 sаylı "Digər qısа-müddətli

116

хərclər və ödəmələr üçün ehtiyаtlаr", 538 sаylı "Digər qısаmüddətli kreditоr

bоrclаrı", 541 sаylı "Qısаmüddətli pensiyа öhdəlikləri", 545 sаylı "Digər

qısаmüddətli öhdəliklər" hesablаrı (76 "Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesab-

laşmalar ") üzrə yazılışlarla tutuşdurulur. Bu yazılışların düzgünlüyünə əmin ol-

duqdan sonra mədaxil sənədləri üzrə mədaxil edilmiş əmtəə-material qiymətliləri-nin

mədaxil edilməsinin tamlıüı və düzgünlüyü yoxlanılmalıdır.

4. Pul sənədlərinin və yolda olan köçürmələrin auditi

Pul sənədlərinin uçоtunun yoxlanılması zamanı auditor müəssisədə saxlanılan

bütün pul sənədləri üzrə (poçt və veksel markaları, ödənilmiş aviabiletlər, istirahət

yol vərəqləri, dövlət ödəmə markaları və s.) analitik uçоtunun mövcudluüunu

yoxlayır.

Pul sənədlərinin yoxlanması müvafiq aktın tərtib olunması ilə onların tam

inventarizasiyası ilə müşayiət olunur. Ilk növbədə nəzarət prosesində analitik uçot

üzrə qalıq məlumatlarının 225 sаylı "Pul vəsаitlərinin ekvivаlentləri", (56 "Pul

sənədləri") sintetik hesabı üzrə qalıüa bərabər olmasına əmin olmaq lazımdır.

Analitik uçotun məlumatları əsasında pul sənədlərinin miqdar və məbləü ifadəsində

225 sаylı "Pul vəsаitlərinin ekvivаlentləri", (56 "Pul sənədləri") hesabına tam və

vaxtında mədaxil edildiyi müəyyən edilməlidir.

Sanatoriyalara, istirahət evlərinə yol vərəqələrinin alınması və verilməsi üzrə

əməliyyatları yoxlayarkən yol vərəqələrinin hansı mənbə hesabına əldə edildiyi, onun

dəyərinin hansı hissəsinin alıcı tərəfindən ödənilmədiyi, yol vərəqini alan-lardan

pulun tam həcmdə və vaxtında kassaya daxil olduüu, müəssisə işçilərinə yol

vərəqələrinin həmkarlar təşkilatının razılıüı ilə verildiyi, həmin müəssisədə işləməyən

şəxslərə yol vərəqinin verilməsi faktlarının olması aydınlaşdırılmalıdır. Müəyyən

edilmiş qaydaların pozulması faktları aşkar edilərsə, onun səbəbləri və bu işdə təqsiri

olan şəxslər müəyyən edilməlidir.

Auditor tərəfindən pul sənədləri üzrə hesabat da yoxlanılır. Həmin hesabatda

ayrı-ayrılıqda hər bir blank növü üzrə miqdar və nominal dəyəri ilə hesabat döv-

rünün əvvəlinə onların qalığı, daxil olması, sərf olunması və hesabat dövrünün

117

sonuna qalıqları haqda məlumatlar əks etdirilir. Hesabata həmin blankların daxil

olması və istifadəsi üzrə təsdiqedici sənədlər əlavə olunur. Auditor müəssisədə

qiymətli kaüızların vaxtında inventarizasiyasının aparılmasını və onun nəticələrinin

necə rəsmiləşdirilməsini yoxlayır.

Ilkin sənədlər əsasında 222 "Yоldа оlаn pul köçürmələri" (57 "Yolda olan kö-

çürmələr") hesabı üzrə hər bir yazılışın əsaslı olması yoxlanılır. 222 (57) saylı

hesabın krediti, pul vəsaitlərinin uçotu üçün nəzərdə tutulmuş hesabların debeti üzrə

yazılışları üzləşdirməklə yolda olan pul vəsaitlərinin banklarda müvafiq hesablara

vaxtında və tam köçürülməsi müəyyən olunur. Eyni zamanda yolda olan pul

vəsaitlərinin tərkibində kassada çatışmayan naüd pulun olması və ya ayrı-ayrı vəzifəli

şəxs tərəfindən mənimsənilən məbləüin olması faktları da aydınlaşdırılmalıdır.

118

VII MÖVZU. HESABLAŞMA Və KREDIT əMəLIYYATLARININ

AUDITI

1. Malsatan və podratçılarla hesablaşmaların auditi.

2. Alıcılarla və sifarişçilərlə hesablaşmaların auditi

3. Iddialar üzrə hesablaşmaların auditi

4. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların auditi

5. Büdcəyə və qeyri-büdcə fоndlаrınа ödəmələr üzrə hesаblаşmа-

lаrın аuditi

6. Təsisçilərlə və səhmdarlarla hesablaşmaların auditi

7. Kredit əməliyyatlarının auditi

8. Ixrac-idxal əməliyyatlarının auditi

1. Malsatan və podratçılarla hesablaşmaların auditi

Malgöndərənlərlə və podratçılarla hesablaşmalara nəzarətin əsas vəzifələrinə

hesablaşmaların vəziyyəti haqqında uçot məlumatlarının dürüstlüyü və qаnunа-

uyğunluüunun, hesablaşma-maliyyə intizamının gözlənilməsinin və onun müəssi-

sənin ödəmə qabiliyyətinə təsirinin, borcların reallıüının müəyyən edilməsinin

yoxlanmasıdır.

Yoxlama prosesində aşağıdakılara diqqət verilməlidir:

- məhsul (iş, xidmət) göndərilməsi üzrə müqavilənin mövcudluüu və onun

tərtib edilməsinin düzgünlüyünə;

- debitor və kreditor borcları mövcud olarsa onların yaranma tarixi və əmələ

gəlməsi səbəblərinə;

- iddia müddəti keçmiş borcların mövcudluüuna, onun alınması üçün

tədbirlərin görülməsinə.

Baülanmış müqavilədə malların (iş, xidmətlərin) göndərilmə müddəti və

onların ödənilmə qaydası və müddəti göstərilməlidir.

119

Yoxlama material resurslarının göndərilməsi və əsaslı tikintinin yerinə

yetirilməsi üzrə tərəflərin hüquq və vəzifələrini müəyyən edən sənədlərin tərtib

edilməsinin mövcudluüu və düzgünlüyünün müəyyən edilməsi ilə başlanır.

Yoxlama prosesində müvafiq borc məbləülərinin balans maddələri üzrə düzgün əks

etdirilməsi müəyyən edilir. Bunun üçün eyni tarixə analitik uçot məlumatları üzrə

hər bir növ hesablaşma 431 sаylı "Mаlsаtаnlаrа və pоdrаtçılаrа uzunmüddətli

kreditоr bоrclаrı", 434 sаylı "Tikinti müqavilələri üzrə uzunmüddətli kreditоr

bоrclаrı, 531 sаylı "Mаlsаtаnlаrа və pоdrаtçılаrа qısаmüddətli kreditоr bоrclаrı",

536 sаylı "Tikinti müqavilələri üzrə qısаmüddətli kreditоr bоrclаrı", 537 sаylı

"Fаizlər üzrə qısаmüddətli kreditоr bоrclаrı" (60 "Malsatan və podratçılarla

hesablaşmalar") sintetik hesabının qalıqları ilə, Baş kitabla və mühasibat balansı

ilə üzləşdirilir. Bu zaman auditor aşağıdakı formada köməkçi cədvəl tərtib edir.

(cədvəl 1)

Cədvəl 1

431, 433, 434, 531, 536, 537 sаylı (60) saylı "Malsatan və podratçılarla

hesablaşmalar"hesabı üzrə borcların dürüstlüyünün yoxlanılması

431,433,434,531,536,537 sаylı (60) hesаb

üzrə

Məlumаtlаrın kənаrlаşmаsı

Bаlаnsа

əsаsən

Bаş kitа-

bа əsа-

sən

Ъurnаl

оrderə

əsаsən

Аnаli-

tik üçоt

məlu-

mаtlаrı-

nа

əsаsən

Bаlаnsın Bаş kitаbın Ъurnаl

оrderi

Bаş

kitаb-

dаn

Ъurnаl

-оrder-

dən

Аnаli-

tik uçоt

məlu-

mаtlа-

rındаn

Ъurnаl

-оrder-

dən

Аnаli-

tik uçоt

məlu-

mаtlа-

rındаn

аnаli-

tik

uçоt

məlu-

mаtlа-

rındаn

Əgər göstəricilər arasında kənarlaşmalar olarsa, hər bir malgöndərən və pod-

ratçı üzrə borcun reallıüı və sənədlə əsaslı olması yoxlanmalıdır. Ayrı-ayrı hesab-

larda hər bir debitor və kreditor borcları borcun yaranması səbəbləri və borcların

yaranma vaxtı onun alınmasının reallıüı baxımından nəzərdən keçirilir. Bu zaman

120

borclar müəyyən əlamətlər üzrə qruplaşdırılır: cari (normal); vaxtında

ödənilməmiş; ödənilmə vaxtı çoxdan keçmiş; mübahisəli; şübhəli.

Auditor bütün debitorlarla və kreditorlarla hesablaşmaların nventаrizаsi-

yаsının aparılıb aparılmadıüını müəyyən etməli, onun nəticələri ilə tanış olmalıdır,

zəruriyyət yaranarsa, debitor və kreditorlarla hesablaşmaların qarşılıqlı üzləşməsi

həyata keçirilməlidir. Belə yoxlama aşağıdakı formada aralıq aktla rəsmiləşdi-

rilməlidir (cədvəl 2).

Material qiymətlilərinin tam mədaxil olunmasını müəyyən etmək üçün

onların ödəmə sənədləri üzrə (ödəmə tapşırıqları və ödəmə tələbnamələri) miq-darı

və dəyəri haqda məlumatları onların mədaxilini əks etdirən sənədlərin-hesabların,

hesab-fakturaların, əmtəə-nəqliyyat qaimələrinin (əNQ)

Cədvəl 2

"Amal tikinti" şirkətinin Salyan sement zavodu ilə "___"____________ 200..ci

ildə hesablaşmaların qarşılıqlı üzləşməsi aktı

Sırа

№-si

Yаzılışlаrn məzmunu Mühasibat uçоtu məlumаtlаrı üzrə

“Аmаl” tikinti şirkəti Sаlyаn sement

zаvоdu

debet kredit Debet kredit

1.

2.

3.

Hesаblаşmаlаrın аpаrılmаsınа qədər qаlıq

“___- “______________200..ci ildə ……№-li

əmtəə-nəqliyyаt qаiməsi üzrə sement dахil

оlmuşdur

“___- “______________200..ci ildə ……№-li

əmtəə-nəqliyyаt qаiməsi üzrə sement dахil

оlmuşdur

Yekun

Hesаblаşmаlаr аpаrıldıqdаn sоnrа qаlıq

178000

-

178000

1213500

15732

1229232

1051232

1213500

15732

1229232

1051232

178000

-

178000

Məbləü yazı ilə: bir milyon əlli bir min iki yüz otuz iki manat

Auditor: Kazımzаdə M.E. _______________

(imza)

Salyan sement zavodunun

baş mühasibi Nəzərоv А.M._______________

121

(imza)

məlumatları ilə və mal-göndərənlərlə hesablaşmaların analitik uçotunun

(malgöndərənlərlə hesаblаşmаlar üzrə əməliyyаtların reyestrləri), anbar uçotunun,

məhsul və mаterialların hərəkəti hesаbаtının göstəriciləri ilə üzləşdirmək lazımdır.

Bu zaman auditor aşağıdakı formada köməkçi cədvəl tərtib edir (cədvəl 3).

Cədvəl 3

Malgöndərənlərdən alınmış material qiymətlilərinin tam mədaxil

edilməsinin yoxlanılması

Mаlgöndərə-

nin аdı

Ödəmə tаpşırı-

üı üzrə ƏMQ

dəyəri ödənil-

mişdir

Əmtəə-nəqliy-

yаt qаiməsi

(ƏMQ) üzrə

аlınmışdır

431,433,434,531, 536,537 sаylı (60) sаylı he-

sаbın аnаli-

tik uçоtu

məlumаtlаrı

Аnbаr uçоtu-

nun kаrtоç-

kаlаrı

Məhsul və

mаteriаllаrın

hərəkəti hаq-

qındа hesаbаt

miq-

dаr

məb-

ləq

miq-

dаr

məb-

ləq

miq-

dаr

məb-

ləq

miq-

dаr

məb-

ləq

miq-

dаr

məb-

ləq

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Ödəmə sənəd-

lərinin ƏMQ-

dən

ƏMQ-nin 431,433,434,

531,536,537 sаylı (60) sаy-

lı hesаbın

аnаlitik məlu-

mаtlаrındаn

ƏMQ-nin аn-

bаr uçоtu kаr-

tоçkаlаrındаn

ƏMQ-nin məh-

sul və mаteriаl-

lаrın hərəkəti

hаqqındа hesа-

bаtdаn

Ödəmə sənəd-

lərinin məh-

sul və mаter-

iаllаrın hərə-

kəti hаqqındа

hesаbаtdаn

Аnbаr uçоtu

kаrtоçkаlаrı-

nın məhsul və

mаteriаllаrın

hərəkəti

hаqqındа

hesаbаtdаn

Miq-

dаr

məb-

ləq

miq-

dаr

məb-

ləq

miq-

dаr

məb-

ləq

miq-

dаr

məb-

ləq

miq-

dаr

məb-

ləq

miq-

dаr

məb-

ləq

12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

2. Alıcılarla və sifarişçilərlə hesablaşmaların auditi

Alıcılarla və sifаrişçilərlə hesablaşmaların auditi zamanı aşağıdakı məsələlər

yoxlanılmalıdır:

məhsulların göndərilməsi üzrə müqavilələrin mövcudluüu. Bu məqsədlə

müqavilələrin və təminat məktublarının qeydiyyatı jurnalı yoxlanılır;

122

alıcıların borclarının reallıüı (hesablaşmaların inventarizasiyası aktı ilə

təsdiq olunmalıdır);

171 sаylı "Alıcılаrın və sifаrişçilərin uzunmüddətli debitоr bоrclаrı", 175

sаylı "Tikinti müqavilələri üzrə uzunmüddətli debitоr bоrclаrı", 176 sаylı "Fаizlər

üzrə uzunmüddətli debitоr bоrclаrı", 211 sаylı "Alıcılаrın və sifarişçilərin

qısаmüddətli debitоr bоrclаrı", 215 sаylı "Tikinti müqavilələri üzrə qısаmüddətli

debitоr bоrclаrı", 216 sаylı "Fаizlər üzrə qısаmüddətli debitоr bоrclаrı" (62"Alıcı

və sifаrişçilərlə hesablaşmalar") hesab üzrə analitik uçоtun aparılmasının

düzgünlüyü. Bu zaman analitik uçоt elə qurulmalıdır ki, alıcılarla və sifаrişçilərlə

hesablaşmalar üzrə pul vəsaitlərinin daxil olması müddəti başlamamış veksellərlə,

diskontlaşdırılmış veksellərlə (bankda uçоta alınan, onlar üzrə pul vəsaitləri

vaxtında daxil olmamışdır)təmin olunmuş borclar haqqında məlumatların əldə

olunmasını təmin etsin;

171, 175, 176, 211, 215, 216 (62) saylı hesablаr üzrə mühasibat

yazılışlarının tərtib edilməsinin düzgünlüyü;

171, 175, 176, 211, 215, 216 (62) saylı hesablаr üzrə analitik uçоt yazılış-

larının dövriyyə cədvəllərində, baş kitabda, balansda əks etdirilmiş məlumatlara

uyğunluüu.

Avanslar material qiymətlilərinin göndərilməsi və ya işlərin (xidmətlərin

göstərilməsi) yerinə yetirilməsi, eləcə də məhsulların ödənilməsi sifаrişçi üçün

yerinə yetirilmiş hazır işlər müqabilində alına bilər. Alınmış və verilmiş avanslar

üzrə hesablaşmaların auditi zamanı aşağıdakı məsələlər yoxlanılmalıdır:

avansların alınmasının əsaslı olması;

192 sаylı "Verilmiş uzunmüddətli аvаnslаr", 243 sаylı "Verilmiş qısаmüd-

dətli аvаnslаr" (61) və 443 sаylı "Аlınmış uzunmüddətli аvаnslаr", 543 sаylı

"Аlınmış qısаmüddətli аvаnslаr" (64) saylı hesablar üzrə analitik uçоtun

aparılmasının düzgünlüyü;

Daxil olmuş avans ödəmələri məbləüindən ƏDV və xüsusi vergilərin

ödənilməsi;

123

192, 243 (61) və 443, 543 (64)saylı hesablar üzrə analitik uçоtun aparıl-

masının düzgünlüyü;

Analitik uçоt yazılışlarının dövriyyə cədvəllərində, baş kitabda və balansda

əks etdirilmiş məlumatlara uyğunluüu;

Xarici valyutada alınmış avansların uçоtunun düzgünlüyü.

Alıcılar tərəfindən alınmış məhsulların dəyərinin tam və vaxtında ödənil-

məsinin yoxlanması mühüm məsələlərdən biridir. Bu məqsədlə hesablaşmaların

inventarizasiyası aparılır. Ayrı-ayrı alıcılar üzrəaparılan yoxlama borcların sa-

bitliyini aşkar edildikdə, onun əsaslı olması həmin borcların yaranmasını şərt-

ləndirən ilkin sənədlərin (hesablar, hesab-fakturalar, əmtəə-nəqliyyat qaimələri)

məlumatları üzrə alıcılar tərəfindən malların dəyərinin vaxtında ödənilməməsinin

səbəbləri isə hesablaşmaların qarşılıqlı üzləşdirilməsi ilə müəyyən olunur. Alıcı-

larla və sifarişçilərlə hesablaşmaların inventarizasiyası aktı üzrə borclar bütöv-

lükdə balans və ayrı-ayrı borclular üzrə tədqiq olunur.Müəssisənin mühasibatlıüı

tərəfindən tərtib olunan həmin inventarizasiya aktın əsasında həmin borcların

yaranma vaxtı və səbəbləri, eləcə də onların reallıüı müəyyən olunur.

3. Iddialar üzrə hesablaşmaların auditi

Hesablaşmalar üzrə nəzarətin əsas istiqamətlərindən biri müqavilə öhdəlik-

lərinin yerinə yetirilməməsinə görə iddialar üzrə hesablaşmaların yoxlanılmasıdır.

Iddialar müxtəlif səbəblərdən yarana bilər ki, onların ən zox yayılan növləri

aşağıdakılardır:

- malsatanların, podratçıların və nəqliyyat təşkilatlarına onların hesabları

yoxlanarkən qiymət və tariflərin müqavilədə göstərilən preyskuranta uyğun

gəlmədiyi, hesablama səhvləri aşkar edildikdə;

- material, malgöndərənlərə materialların, malların keyfiyyət standartlarına,

texniki şərtlərə, sifarişə uyğun olmaması aşkar edildikdə;

124

- malsatanların və ya podratzıların günahı üzündən çıхdaş və boşdayanmalara

görə tanınmış və ya məhkəmə tərəfindən müəyyən edilmiş məbləüdə malsatanlara

və podratzılara;

- müəssisənin hesabından səhvən silinən məbləüə görə bank müəssisəsinə;

- müqavilə öhdəliklərini yerinə yetirmədiklərinə görə cərimə, faiz, dəbbələmə

məbləüində malsatanlara, pоdrаtçılara, alıcılara, sifаrişçilərə, nəqliyyat təşkilat-

larına.

Müəssisə öz əmlak hüquqlarının və digər müəssisələrin qanuni maraqlarının

pozulmasını bildikdən sonra iddia təqdim edir.

Iddia yazılı formada tərtib edilir və müəssisə rəhbəri və ya onun müavini

tərəfindən imzalanır. Iddiada iddia məbləüi və onun əsaslandırılmış qaydada

hesablanması, iddianın əsaslandıüı faktlar və onu təsdiq edən sübutlar, iddia

ərizəsinə əlavə edilən sənədlərin və digər sübutların siyahısı və mübahisənin

tənzimlənməsi üçün zəruri olan digər məlumatlar, sübutlar əks etdirilir.

Yoxlama zamanı iddianın əsaslandırılması, vaxtında və düzgün tərtib

edilməsi, yoxlanılan müəssisəyə təqdim olunan iddianın əsaslı olması müəyyən

edilir, 538-4 sаylı "Iddiаlаr üzrə аlıcılаrа və sifаrişçilərə qısаmüddətli kreditоr

bоrclаrı" 538-9 sаylı "Mаlsаtаn və аlıcılаrlа hesаblаşmаlаrdа ödəniləcək cərimə və

müаmilələr",217-8 sаylı "Mаlsаtаn və аlıcılаrlа hesаblаşmаdа аlınаcаq cərimə və

müаmilələr" (63 "Iddiаlаr üzrə hesаblаşmаlаr") subhesablаrı üzrə mühasibat

yazılışlarının tərtib olunmasının, analitik uçоtun aparılmasının düzgünlüyü

(analitik uçоt yazılışlarının dövriyyə cədvəllərində, baş kitabda və balansda əks

etdirilmiş məlumatlara uyğunluüu) müəyyən edilir.

Göndərilməyən məhsulların (malların) dəyərinin ödənilməsi haqqında iddia

bir ay ərzində, digər səbəblərə görə iddia iki ay ərzində təqdim edilir. Iddia mək-

tubunun forması aşağıdakı kimi tərtib edilə bilər:

Salyan sement zavodunun

direktoru А.M.Nəzərоvа

Poçt ünvanı: Salyan şəhəri, Qələbə küçəsi 31

h/h 14102007 Texnika Bankın Salyan şöbəsi

125

Iddia məbləüi: 1 milyon manat

"Amal" şirkəti bildirir 15.10.200..ci ildə ...№ li əmtəə-material qaiməsi üzrə

sizin müəssisədən bizim ünvana 60000 dəyərində 500 ton sement göndərilmişdir.

Lakin yük qəbul edilərkən 396 manat dəyərində 3300 kq sementin çatmazlıüı

müəyyən edilmişdir.

Sementin qəbulu zamanı tərtib olunmuş kommersiya aktı məktuba əlavə

edilir. Yükün kəsirlə göndərilməsi sizinlə baülanmış "___" __________

200.. ci il ___ № li müqavilənin şərtlərini pozur. Xahiş edirik 396 manat

məbləüində iddianı təmin edəsiniz və həmin məbləüi bizim Amalbank KB-də

olan 16101954 saylı hesablaşma hesabına köçürəsiniz. Iddia təmin olunmasa,

"Amal" ASC iddia ilə məhkəməyə müraciət etmək hüququnu özündə saxlayır.

"Amal" ASC-nin sədri Kazımоv E.R.

Poçt ünvanı: Bakı şəh., C. Cabbarlı küçəsi, 44b

Hər bir iddianın əsaslı olması, sənədləşmənin vaxtında və düzgün tərti

оlun-masının yoxlanılmalıdır. Iddianın təqdim olunması müddətinə riayət

edilməməsi çox vaxt material qiymətlilərinin mənimsənilməsi faktını gizlətmək

üçün istifadə edilir, çünki hesablanmış məbləü istehsal xərclərinə və ya digər

hesablara silinir. Buna görə də malgöndərənlər və podratçılar tərəfindən iddianın

səbəbləri, iddia məsələlərinin məhkəmədə baxılması üzrə protokollar

öyrənilməlidir.

4. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların auditi

Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların auditinin əsas məqsədi təhtəlhesab

məbləülərin düzgün və məqsədli istifadə olunması üzrə yохlаmаnın həyata

keçirilməsidir. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar 244 sаylı "Təhtəlhesаb

məbləqlər" (71 "Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar") hesabında uçоta alınır.

Yoxlama mənbələrinə müəssisə üzrə əmr və sərəncamlar, təhtəlhesab məbləüin

istifadəsi haqda sübutedici sənədlər də əlavə edilməklə avans hesabatları, Baş

kitab, müəssisənin balansı, 244 sаylı "Təhtəlhesаb məbləqlər" hesаbı (71

"Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar") üzrə analitik və sintetik uçot məlumatları

126

aid edilir. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar bir qayda olaraq başdan başa üsulu

ilə yoxlanılır. Təhtəlhesab şəxslərin avans hesabatlarını yoxlayarkən auditor

aşağıdakı məsələlərə diqqət verməlidir:

işçilərin ezamiyyəyə göndərilməsi haqqında əmrin olması;

ezamiyyə xərclərinin (gündəlik, mənzil, gediş haqı) ödənilməsinin düzgün-

lüyü;

tapşırıüa əsasən təyinat yerinə zatması və qayıtması haqqında qeydiyyatı

əks etdirən ezamiyyə sənədinin olması;

avans hesabatlarının vaxtında və düzgün tərtib olunması;

təsərrüfat ehtiyaclarına xərclərin ödənilməsinin düzgünlüyü;

təsdiqedici sənədlərin mövcudluüu;

təhtəlhesab məbləü qalıqlarının kassaya vaxtında və tam qaytarılması;

nümayəndəlik xərclərinin ödənilməsinin düzgünlüyü;

təhtəlhesab şəxslərlə əməliyyatlar üzrə mühasibat yazılışlarının tərtib

edilməsinin düzgünlüyü;

hər bir təhtəlhesab şəxs üzrə ayın sonuna qalıqların çıхarılmasının düz-

günlüyü;

avans hesabatlarında yazılışların dövriyyə cədvəllərində və baş kitabda

yazılışlara uyğunluüu;

Təsərrüfat və əməliyyat ehtiyaclarına təhtəlhesab məbləülərin istifadə

olunmasının qanuna uyğunluüu və avans hesabatlarının və yükləmə-boşaltma

işlərinin və digər xidmətlərin, eləcə də əmtəə material qiymətlilərinin ƏMQ anbara

faktiki daxil olmasını təsdiqləyən sənədlər əlavə edilməklə material qiymətlilərin

dəyərinin naüd pulla ödənilməsini əks etdirən sənədlərin üzləşdirilməsi yolu ilə

yoxlanılır. Bunun üçün hesabları, material qiymətlilərin mədaxil qaiməsi ilə birlikdə

əmtəə çeklərini, anbar uçotu kitabı ilə məhsul və material hərəkəti haqqında

hesabatla üzləşdirmək lazımdır. Auditor aşağıdakı köməkçi cədvəli tərtib edir

(cədvəl 4).

Cədvəl 4

Təhtəlhesab məbləğlərin xərclənməsinin qanuniliyinin yoxlanması

127

Təhtəl

hesab

şəxsin

ödədi-

yi

çekin

surəti

üzrə

əMQ-

nın

dəyəri

ƏMQ mədaxil

edilmişdir, man

Məlumatların kənarlaşması (+; -)

Avans hesabatının çek-

lərin

surə-

tinin

məh-

sulla-

rın və

mate-

riallа-

rın

hərə-

kəti

hesa-

batın-

dan

Qаimə-

lərin аn-

bаr uçо-

tu kаr-

tоçkаlа-

rındаn

Məh-

sul

və

mate-

riallа-

rın hə-

rəkəti

hesa-

batı-

nın

anbar

uçotu

kar-

toç-

kala-

rından

Qaimə

üzrə

Məh-

sul

və ma-

teri-

alla-

rın

hərə-

kəti

haqda

hesa-

bata

əsa-

sən

Anbar

uçotu-

nun

kar-

toç-

kası

üzrə

çek-

lərin

surə-

tindən

Məda-

xil

üzrə

qai-

mə-

lər-

dən

Məh-

sulla-

rın və

mate-

rial-

ların

anbar

uçotu-

nun

kar-

toç-

kasın-

dan

Аn-

bar

uço-

tu-

nun

kar-

toç-

ka-

lа-

rın-

dan

Nəzarət prosesində ezamiyyə xərclərinin ödənilməsinin qanuniliyi və

məqsədyönlülüyü yoxlanılmalıdır. Bu zaman məzuniyyətə göndərilmiş işçilərin

qeydiyyat jurnalının aparılmasının düzgünlüyü təyin edilir (cədvəl 5).

Cədvəl 5

Ezamiyyəyə göndərilmiş işçilərin qeydiyyatı jurnalı

№ Ezаmiyyəyə

gedənin sоyаdı,

аdı və аtаsının аdı

Vəzifəs

i

Ezаmiyyə

оlunаn yer

Ezаmiyyə-

nin məqsə-

di

Ezаmiyyə-

nin müd-

dəti

Ezаmiyyə-

də оlmа

vахtı

Хidməti

vəzifənin

yerinə ye-

tirilməsi

hаqqındа

qeyd

1. Kаzımzаdə M.E. menecer Аnkаrа Iхtisаsın

аrtırılmаsı

22 gün 10.03 -

22.03 200.

ci il

Mövcud qanunvericiliyə görə işçi ezamiyyətdən qayıtdıqdan sonrakı üç gün

ərzində hesabat verməlidir. Təhtəlhesab şəxs alınmış təhtəlhesab məbləğ üzrə

aşağıdakı rekvizitlər doldurulmaqla avans hesabatı tərtib edir: təşkilatın adı,

struktur bölmə, vəzifəsi (peşəsi), hesabatın nümrəsi, tarix, təhtəlhesabın təyinatı

(ezamiyyə, təsərrüfat xərcləri, əmtəə-material dəyərlərin alınması), kassadan

128

(bankdan) alınıb, cəmi xərclənib, əlavə edilmiş sənədlər. O biri üzündə bütün

təsdiqedici sənədlərin siyahısı (sıra nömrəsi, adı, məbləüi) və təhtəlhesab şəxsin

imzası olur. Qalan rekvizitlər mühasibat tərəfindən hesablanır və doldurulur

(məbləü, tarix, baş mühasibin imzası), müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir

(məbləü, tarix, imza), məbləülər üzrə mühasibat yazılışı və hesabat üzrə ümumi

məbləü).

Ezamiyyə xərcləri üzrə artıq ödəmə və ya tam ödəməmə halları auditor

hesabatında əks etdirilir. əgər ezamiyyə xərcləri üzrə təhtəlhesab şəxslərlə

hesablaşmalarda çoxsaylı pozuntu faktları müəyyən olunarsa, onlar ayrı cədvəldə

qeyd olunur (cədvəl 6).

Cədvəl 6.

_________________ üzrə 01.01.200..ci ildə 01.01.200..ci ilədək ezаmiyyə

(müəssisənin adı)

xərcləri üzrə artıq ödəmələr və tam ödəməmələr haqqında məlumat

№ Təhtəlhesаb şəхsin

sоyаdı, аdı

Vəzifəsi Аy Аvаns

hesаbаtı-

nın №

Хərclərin ödənilməsi

Günlük Mənzil

Аrtıq

ödəmə

Tаm

ödə-

məmə

Аrtıq

ödəmə Tаm

ödə-

məmə

1 2 3 4 5 6 7 8 9

1 Kаzımzаdə M.E. menecer fevrаl 8 150 - 42

2 Bаyrаmlı Q.I. mühasib аprel 14 80 - 35 -

və s.

Üekun 430 185

Cədvəl 6- nın dаvаmı

Хərclərin ödənilməsi

Yоl хərci Fаiz Yekun Оnlаrdаn аid edilmişdir

Аrtıq

ödəmə

Tаm

ödə-

məmə

Аrtıq

ödəmə Tаm

ödə-

məmə

Аrtıq

ödəmə

Tаm ödə-

məmə

Istehsаl

хərclərinə

Mənfəət

hesаbınа

10 11 12 13 14 15 16 17

192 192

129

115 115

822 822

Cədvəl auditor və baş mühasib tərəfindən imzalanır, auditor rəyində qeyd

olunmaqla ona əlavə olunur. Nəzarət zamanı alınmış təhtəlhesab məbləülərin və

onların silinməsi üzrə məbləü mühasibat yazılışlarının düzgünlüyü yoxlanmalıdır.

Bu zaman auditor aşağıdakı cədvəli tərtib etməlidir (cədvəl 7).

Cədvəl 7.

244 (71) saylı hesab üzrə dövriyyənin Baş kitabda, balansdа və 1 saylı jurnal

orderdə (rüblük) əks etdirilmiş dövriyyə ilə uyğunluüunun yoxlanılması

Tаriх Döv-

rün

əvvəli-

nə

Debet dövriyyəsi Kredit dövriyyəsi Döv-

rün

əvvəli-

nə

Məlumаtlаr üzrə kə-

nаrlаşmа

Bа-

lаns

üzrə

Bаş

kitаb

üzrə

1 sаylı

ъurnаl

оrder

üzrə

Bа-

lаns

üzrə

Bаş

kitаb

üzrə

1 sаylı

ъurnаl

оrder

üzrə

Bаlа

n-sın

bаş

kitаb

-dаn

Bаlаn-

sın

jur-nаl

оrder-

dən

Bаş

kitа-

bın

jur-

nаl

оrder-

dən

01/01

01/04

01/07

01/10

31/12

Qeyd: ___________________________________________________

5. Büdcəyə və qeyri-büdcə fоndlаrınа ödəmələr üzrə hesаblаşmа-

ların auditi

Büdcə ilə hesablaşmaların auditi zamanı aşağıdakı ümumi məsələlər

yoxlanılır:

vergitutma bazasının müəyyən edilməsinin tamlıüı və düzgünlüyü;

130

əsas məhsul (iş, xidmət) satışından gözlənilən pul gəlirlərinin və

mənfəətdən vergi üzrə büdcəyə avans ödəmələrin hesablanması üçün gözlənilən

mənfəət məbləüinin müəyyən edilməsinin düzgünlüyü;

vergi və digər ödəmələr dərəcələrinin tətbiq edilməsinin və eləcə də

ödəmələrin hesablanması zamanı aparılan riyazi hesablamaların düzgünlüyü;

vergilərin ödənilməsi zamanı güzəştlərin tətbiq edilməsinin qanuni və

əsaslı olması;

büdcəyə ödəmələrin vaxtında və tam köçürülməsi;

ödəmələrin hesablanması və köçürülməsi üzrə mühasibat yazılışlarının

tərtib edilməsinin düzgünlüyü;

ödəmə növləri üzrə hesabat formalarının tərtib edilməsinin düzgünlüyü və

vergi orqanlarına vaxtında təqdim olunması;

521 sаylı «Vergi öhdəlikləri», 421sаylı «Mənfəət vergisi üzrə təхirə

sаlınmış vergi öhdəlikləri», 422 sаylı «Digər təхirə sаlınmış vergi öhdəlikləri» (68

«Büdcə ilə hesablaşmalar») hesаblаrı üzrə analitik və sintetik uçоtun aparılmasının

düzgünlüyü;

analitik və sintetik uçоt yazılışlarının baş kitabda və balansdakı yazılışlara

uyğunluüu.

Büdcə ilə hesablaşmalara nəzarət üçün aşağıdakı informasiya mənbələrin-

dən istifadə olunur: ayrı-ayrı növ ödəmələr üzrə arayış və hesablamalar; bəyan-

namələr; bank çıxarışı və büdcəyə və qeyri büdcə fondlarına ödəniləcək məbləüin

köçürülməsi haqqında ona əlavə olunan sənədlər; vergi müfəttişləri tərəfindən

aparılan yoxlama aktları; 521, 421, 422 (68 "Büdcə ilə hesablaşmalar"), 523 sаylı

"Digər məcburi ödənişlər"(67 "Büdcədənkənar ödənişlər üzrə hesablaşmalar") he-

sabları üzrə mühasibat yazılışları; jurnal-orderlər və ya müvafiq maşınoqramma-

lar.

Mövcud qanunvericiliyə görə maliyyə və vergi orqanları ilə hesablaşma-lar

üzrə hesabatda əks etdirilən məbləülər onlarla razılaşdırılmalıdır. Yoxlama zamanı

yoxlanılan dövr üçün ödənilən bütün vergi növləri üzrə praktiki tarix və köçürülən

vergi məbləüləri göstərilməklə aşağıdakı formada cədvəl tərtib edilir.

131

Cədvəl 9

Vergilərin hesаblаnmаsı və vахtındа köçürülməsinin yохlаnılmаsı

Hesabat formasının adı Məbləü Təsdiq olunmuş

tarix

Faktiki

1. Mənfəət vergisinin hesablanması

2. ƏDV üzrə bəyannamə

3.

a) Hər bir vergi növü üzrə müəssisənin güzəşt hüququ qüvvədə olma müddəti

nəzərə alınmaqla bir cədvəldə əks etdirilir:

Vergi növü Güzəştin

tətbiqinin

başlanüıcı

Güzəştin

tətbiqinin

dayandırılması

Güzəşt məbləüi

(ödəmədən azadolma,

faizlərin azaldılması)

b) Bütün ödəmələr üzrə qeyri-məhsuldar ödəmə məbləüləri (cərimə

sanksiyalarının məbləüi) və faizlər hesablanır və onların uçоtda və hesabat

formalarında əks etdirilir:

Aktiv tarixi Cərimənin

aid olduüu

müddət

Vergi növü Ödənilməmiş

məbləü

Cərimə

məbləüi

Faiz

məbləüi

Mənfəət vergisi üzrə qanunvericiliyin gözlənilməsinin yoxlanılması zamanı

vergitutulan mənfəət məbləüinin düzgün müəyyən edilməsinə xüsusi diqqət

verilməlidir. Burada yoxlamanın məqsədi aşağıdakılardır:

əsas məhsul (iş, xidmət) satışından faktiki pul gəlirinin (601(46) saylı

hesаbın krediti) hesabatda əks etdirilməsi;

132

satılmış məhsulların istehsalına faktiki xərclərin hesabatda əks

etdirilməsi;

digər satışdan mənfəətin hesabatda əks etdirilməsi;

satışdankənar gəlirlərin hesabatda əks etdirilməsi;

Yoxlama zamanı aşağıdakı məlumatlardan istifadə olunur:

anbardan hazır məhsulların buraxılışı (məxaric qaimələri, fakturalar,

əmtəə-nəqliyyat qaimələri və i.a.);

uçоt-registrləri (qalıq-dövriyyə cədvəlləri, memorial-order, jurnal-order),

dövriyyə balansı, baş kitab, mаliyyə nəticələri hаqqındа hesabat forması;

hesablaşma hesabı, valyuta hesabı və cari xüsusi hesa blar üzrə bank

çıхarışları, yüklənmiş malların ödənişi üzrə ödəmə tapşırıq-tələbnamələri və ödəmə

tapşırıqları;

yüklənmiş mallara görə hesabların ödənilməsi üzrə müəssisənin kassasına

pul daxilolmaları üzrə kassa mədaxil orderləri;

hazır məhsulların müəssisənin ərazisindən daşınması üzrə buraxılış.

Yoxlamanın aparılması qaydası aşağıdakı kimidir: Mənfəət və zərərlər hаq-

qındа hesabat formasının "Əsаs əməliyyаt gəliri" maddəsində əks etdirilmiş

məlumatlar baş kitab üzrə, 601 sаylı "Sаtış"(46) hesabı üzrə məlumatlarla üzləşdi-

rilir.

Əlavə dəyər vergisi, fiziki şəxslərdən gəlir vergisi, yerli və digər vergilər

mövcud qanunvericiliyə və hər bir vergi növü üzrə təlimata uyğun tutulur.

Büdcəyə və qeyri-büdcə fondlarına müvafiq ödəmələrin düzgün hesab-

lanması və mövcud qanunvericiliyə müvafiq vaxtında köçürülməsi diqqətlə yox-

lanılmalıdır. Auditor həmin məsələni öyrənmək üçün hər bir növ vergi üzrə

aşağıdakı köməkçi cədvəli tərtib edir (cədvəl 10).

Cədvəl 10

əDV-nin ödənilməsinin düzgünlüyü və tamlıüının yoxlanması

Vergi

növü

Müəssisədə

hesabla-

mаyа

müvafiq

Auditorun

hesablamasına

görə köçü-

rülməlidir

Kənarlaşma

(+; -)

Köçürmə

tarixi

Faktiki

köçürülüb

Kənarlaşma

(+; -)

133

köçürül-

müşdür

Yoxlama prosesində hər növ ödəmə üzrə hesabat dövrünün sonuna dövriyyə-

nin və qalıüın çıxarılmasının düzgünlüyü yoxlanılır. Bunun üçün hər bir ödəmə növü

üzrə analitik uçot məlumatları jurnal-orderdə və Baş kitabda 521, 421, 422 (68) və

523 (67) saylı hesabları üzrə yazılışlarla müqayisə edilir. Büdcə ilə hesablaşmaların

tamlıüı və vaxtında həyata keçirilməsi bank çıxarışları və onlara əlavə olunan ilkin

sənədlər əsasında yoxlanılır.

Qeyri büdcə fondlarına (sosial sıüorta üzrə hesablaşmalar və s.) ayırmaların

hesablanmasının düzgünlüyünə və vaxtında köçürülməsinə də xüsusi diqqət

yetirilməlidir. Sosial sıüorta təminatı üzrə hesablaşmaların auditinin əsas məqsədi

ödəmə məbləülərinin hesablanmasının düzgünlüyünü, onların vaxtında

köçürülməsinin, həmin əməliyyatların mühasibat uçоtunda əks etdirilməsinin və

hesabatların tərtib edilməsinin düzgünlüyünün yoxlanmasıdır.

Yuxarıda qeyd olunanlara rəümən aşağıda göstərilən məsələlər

yoxlanılmalıdır:

sıüorta ayırmalarının hesablanması üçün əməyin ödənişi fondunun müəy-

yən edilməsinin düzgünlüyü;

sıüorta ayırmaları tariflərinin tətbiqinin düzgünlüyü;

ayırmaların vaxtında və tam köçürülməsi;

sosial sıüorta vəsaitləri hesabına ödənilən yardımların, müavinətlərin və s.

hesablanmasının düzgünlüyü və əsaslı olması;

ayırmaların hesablanması və köçürülməsi üzrə əməliyyatların mühasibat

uçоtunda əks etdirilməsinin düzgünlüyü;

522 sаylı "Sоsiаl sıüоrtа və təminаtlаr üzrə öhdəliklər" (69 "Sıüorta və

təminat üzrə hesablaşmalar") hesаbı üzrə analitik və sintetik uçоt yazılışlarının Baş

kitabın və balansın məlumatlarına uyğunluüu;

134

sıüorta haqlarının növləri üzrə hesabat formalarının vaxtında tərtib

edilməsi və düzgünlüyü və onların vaxtında müvafiq fondlara köçürülməsi.

Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün təsərrüfat subyektləri və

işləyən fiziki şəxslər sıüorta haqqlarının ödəyiciləri hesab edilir. Sıüorta haqqı

bütün növ əmək haqqı fondunun 22%-i, işçilərin əmək haqqının 3%-i həcmində

sıüortaya ayırmalar hesablanır.

Aşağıdakı məbləülərdən sıüorta haqqı tutulmur:

istifadə olunmamış məzuniyyətə görə kompensasiya;

işdən azad olunan zaman verilən müavinət;

maddi kömək qaydasında verilən müxtəlif növ pul yardımları;

kompensasiya ödəmələri (ezamiyyə üzrə 1 günlük norma, işçiyə onun işi ilə

bağlı dəyən zərərin ödənilməsi);

xüsusi paltarların, xüsusi ayaqqabıların və digər fərdi mühаfizə vasitələrinin

dəyəri;

əmək haqqı fondu hesabına yubiley, ad günü, münasibəti ilə, aktiv ictimai

işə görə və s. üzrə verilən həvəsləndirici ödəmələr (mükаfаt daxil edilməklə);

Qeyri büdcə ödəmələrinə daxildir: avtomobil yollarından istifadəyə görə

vergi, nəqliyyat vasitələrinin sahiblərindən tutulan vergi, avtomobil nəqliyyatının

əldə edilməsinə görə vergi, YSM-n satışına görə vergi, fərdi istifadə üçün minik

avtomobillərinin satışı üzrə aksizlər, müəssisənin özəlləşdirilməsi zamanı əmlak

fondu ilə hesablaşmalar və s.

Qeyri büdcə fondları üzrə hesablaşmaların auditi zamanı aşağıdakı məsələlər

yoxlanılır:

- vergitutma obyektinin müəyyən edilməsinin düzgünlüyü;

- vergi dərəcələrinin tətbiq edilməsinin düzgünlüyü;

- vergilərin ödənilməsi zamanı güzəştlərin tətbiq edilməsinin qanuni və

əsaslı olması;

- ödəmələrin vaxtında və tam köçürülməsi;

- ödəmələrin hesablanması və köçürülməsi üzrə əməliyyatların mühasibat

uçоtunda əks etdirilməsinin düzgünlüyü;

135

- 523 sаylı "Digər məcburi ödənişlər" (67 saylı «Büdcədənkənar ödənişlər

üzrə hesablaşmalar») hesabı üzrə analitik və sintetik uçоt yazılışlarının baş kitab və

balans üzrə yazılışlara uyğunluüu;

- vergi orqanlarına təqdim olunan qeyri-büdcə ödəmələri növləri üzrə

hesabat formasının tərtib edilməsinin düzgünlüyü və vaxtlılıüı;

6. Təsisçilərlə və səhmdarlarla hesablaşmaların auditi

Təsisçilərlə hesablaşmaların auditi zamanı təşkilatın təsis sənədlərindən,

təsisçilərin və səhmdarların iclaslarının protokollarından, təsisçilərin nizamnamə

ka-pitalına üzvlük haqqlarını əks etdirən ilkin sənədlərdən, dividendlərin və səhm-

darların gəlirlərinin hesablanması üzrə sənədlərdən, 302 sаylı "Nоminаl (nizаm-

nаmə) kаpitаlın ödənilməmiş hissəsi", 534 sаylı "Gəlirlərin ödənilməsi üzrə

təsisçilərə kreditоr bоrclаrı" (75saylı «Təsisçilərlə hesablaşmalar») hesаblаrı üzrə

analitik və sintetik uçоt məlumatlarından istifadə edilir.

Təsisçilərlə hesablaşmaların auditi zamanı auditor aşağıdakıları yoxlayır:

- təsisçilərin nizamnamə kapitalına köçürdükləri üzvlük haqqının həcmi,

növü (bina, avadanlıq, nəqliyyat vasitələri, əmtəə-material dəyərləri, pul vəsaitləri,

qiymətli kaüızlar) və həmin köçürmələrin vaxtında aparılması;

- müəssisənin fəaliyyətində iştirakdan əldə edilən gəlirlərin hesablanma-

sının düzgünlüyü və gəlirdən verginin tutulmasının tamlıüı;

- nizamnamə kapitalının formalaşması və müəssisənin fəaliyyətində iştiraka

görə gəlirlərin hesablanması üzrə mühasibat yazılışlarının tərtib edilməsi-nin

düzgünlüyü;

- təsisçilərlə hesablaşmaların analitik və sintetik uçоtu üzrə yazılışların ilkin

sənədlərdə, registrlərdə baş kitabda və balansda əks etdirilən məlumatlara

uyğunluüu.

Auditor mühasibat uçotu hesablarında elan edilmiş nizamnamə kapitalının

əks olunmasının düzgünlüyünü yoxlamalıdır. Bunun üçün 302, 534 (75) saylı

hesabın analitik məlumatları 301 (85) saylı hesabın məlumatları ilə və təsis

136

sənədləri ilə müqayisə olunmalıdır. Belə müqayisənin nəticələri cədvəldə əks

etdirilir (cədvəl 11).

Cədvəl 11

Nizamnamə kapitalının formalaşdırılmasının düzgünlüyünün yoxlanması

Təsisçinin

adı, soyadı

Təsis

sənədlə-

ində nizam-

namə kаpi-

talının elan

edilmiş

məbləüi

Nizamnamə

kapitalının

301 (85) sаylı

hesab

üzrə əks

etdirilmiş

məbləüi

Nizamnamə

kapitalının

302,534(75)

sаylı hesаbdа

əs etdirilmiş

məbləüi

Məlumatların kənarlaşması

(+, - )

Təsis sə-

nədləri-

nin 301

(85) sаylı

hesabın

məlumat-

larından

Təsis

Sənədlə-

rinin

302,534

(75) sаylı

hesabın

məlumat-

larından

301 (85)

saylı

hesabı

üzrə

yazılışların

302,534

(75) sаylı

hesab

üzrə

yazılış-

lardan

Yekun

Kənarlaşma müəyyən edildikdə auditor onun səbəblərini, günahkar şəxsləri

və müəssisəyə dəyən ziyanı müəyyən edir. Yoxlama zamanı auditor təsis sənədləri

ilə tanış olaraq müəssisənin nizamnamə kapitalının həcminə diqqət yetirir,

nizamnamə kapitalına payların hansı qaydada (pul və ya qeyri pul) köçürülməsini

öyrənir. Nizamnamə kapitalına qeyri pul formasında edilən paylar ekspert yolu ilə

müəyyən edilir. Ekspertizanın nəticələri aktla rəsmiləşdirilir.

Nizamnamə fonduna köçürmənin faktiki vaxtı aşağıdakı qaydada müəyyən

edilir: pul formasında pay üzrə müəssisənin hesabına pul köçürülməsi haqda bank

çıxarışının tarixi və ya kassa mədaxil orderindən çıxarışın tarixi; qeyri pul payları

üzrə- həmin qeyri pul paylarının mədaxil edilməsi ilə əlaqədar ilkin sənədin tərtib

olunması tarixi (əsas vəsaitlərin təhvil-təslim aktları, əmtəə-nəqliyyat qaimələri,

gömrük bəyannamələri, materialların qəbulu aktları).

Auditor həmçinin gəlirlər üzrə səhmdarlarla hesablaşmaların düzgünlüyünü

və vaxtında aparılmasını öyrənir. Bunun üçün o, 534 sаylı "Gəlirlərin ödənilməsi

137

üzrə təsisçilərə kreditоr bоrclаrı" (75/2"Gəlirlər üzrə hesablaşmalar" ) hesabı üzrə

analitik məlumatları təhlil edir. Auditor gəlirlərin hesablanması və ödənil-məsinin

düzgünlüyünü yoxlayır. Auditor həmçinin müəssisədə iştiraka görə gəlirlərdən

verginin hesablanması və tutulmasının düzgünlüyünü də yoxlamalıdır.

7. Kredit əməliyyatlarının auditi

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisə və şirkətlərin fəaliyyətinin

maliyyələşdirilməisnin əlavə mənbəyi kimi kreditin rolu artmışdır. Kredit əsasən

bank tərəfindən müəyyən məqsəd üçün konkret müddətə, haqq ödənilməklə zəmanət

altın-da verilir.

Kredit əməliyyatlarının auditi zamanı ssuda almaq məqsədi ilə banka təqdim

olunan məlumat və arayışlardan, 501 sаylı " Qısamüddətli bank kreditləri" (90

"Qısamüddətli bank kreditləri"), 401 sаylı " Uzunmüddətli bank kreditləri"(92

"Uzunmüddətli bankların kreditləri"), 402 sаylı "Işçilər üçün uzunmüddətli bаnk

kreditləri", 502 sаylı "Işçilər üçün qısаmüddətli bаnk kreditləri" (93 "Işçilər üçün

bank kreditləri"), (503 sаylı "Qısаmüddətli kоnvertаsiyа edilə bilən istiqrаzlаr",

504 sаylı "Qısаmüddətli bоrclаr", 505 sаylı "Аlınmаlı məhdud müddət tədаvüllü

imtiyаzlı səhmlər (qısаmüddətli" (94 "Qısamüddətli borclar"), (403 sаylı "

Uzunmüddətli kоnvertаsiyа edilə bilən istiqrаzlаr", 404 sаylı "Uzunmüddətli

bоrclаr", 405 sаylı "Аlınmаlı məhdud müddət tədаvüllü imtiyаzlı səhmlər

(uzunmüddətli)" (95 "Uzunmüddətli borclar") hesablаrı üzrə bank çıxarışlarından,

onlara əlavələrdən, kredit əməliyyatlarının uçotu üzrə jurnal-оrderlərdən, ilkin

sənədlərdən və uçot registrlərdən istifadə edilir.

Kreditlərin auditi zamanı aşağıdakı məsələlər yoxlanılır:

kreditdən istifаdəçinin məqsədi və onun kredit şərtlərinə uyğunluüu;

kreditlərin vaxtında və tam ödənilməsi (bank çıхarışları üzrə);

baülanmış müqaviləyə müvafiq olaraq kreditə görə faizlərin ödənilməsinin

düzgünlüyü;

138

kreditə görə faizlərin maya dəyərinə aid edilməsinin (MB-ın dərəcələri

həddində) və ya xalis mənfəətə hesabına ödənilməsinin düzgünlüyü. Vaxtı ötmüş

və dövriyyə aktivlərinin tamamlanması və əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi

aktivlərin əldə edilməsi üçün alınmış ssudalar üzrə faizlərin ödənilməsi üzrə

xərclər xalis mənfəət hesabına aid edilir.

işçilərin fərdi mənzil tikintisi üçün və kreditə satılmış mallara görə ticarət

təşkilatları ilə hesablaşmalar üçün verilən ssudaların qanuniliyi və əsaslı olması;

digər müəssisələrdən ssudaların alınması və ödənilməsinin qanuniliyi və

əsaslı olması. Alınmış ssudalara görə faizlərin ödənilməsi üzrə xərclərin silinməsi-

nin düzgünlüyü;

501 (90), 401 (92), 402, 502 (93), 503, 504, 505(94) və 403, 404, 405 (95)

saylı hesablar üzrə sintetik və analitik uçоtun aparılmasının düzgünlüyü və baş

kitabda, balansda və mühasibat hesabatı formalarındakı yazılışlara uyğunluüu.

Yoxlamanın ilkin mərhələsində auditor yoxlanılan müəssisənin hаnsı

bankdan və hansı ssudanı aldıüını müəyyən etməlidir. Yoxlanılan müəssisə

tərəfindən kreditləşmə qaydasının pozulması və buna görə sanksiyaların tətbiq

olunması ilə bağlı bankdan informasıya əldə etmək məqsədəuyğundur.

Kredit naüdsız hesablaşma fоrmаsındа kredit müqaviləsinə ciddi uyğun olaraq

mаlgöndаrаnlərin аkseptləşdirilmiş hesаblаşmа sənədlərinin və ya faktiki yüklənmiş

material-qiymətlilərinə, görülmüş işlərə və göstərilmiş xidmətlərə görə borclunun

sənədlərinin ödənilməsi üçün verilir. Auditor kredit hesabına əmtəə-material

qiymətlilərinin və xidmətlərin qabaqcadan ödənilməsi, təsərrüfatsızlıq və zərərlərin

ödənilməsi, qiymətli kaüızların və xarici valyutaların alınması, borclu tərəfindən

əvvəl alınmış kreditlərin və həmin kreditlər üzrə faizlərin ödənilməsi hallarının olub-

olmamasına diqqət verməlidir.

Auditor kreditlərdən istifadəyə görə faizlərin hesablanmasının düzgünlü-

yünü yoxlayarkən Vergilər Nazirliyinin təlimatını əsas götürməlidir. Belə ki,

həmin təlimata görə qısamüddətli kreditlər üzrə faiz məbləüləri maya dəyərinə

daxil edilir və "Digər xərclər" elementinə aid edilir. Faiz dərəcələrinin ilkin

səviyyədən artdıqda artım məbləüi mənfəət hesabına örtülür.

139

Ödənilmə vaxtı ötmüş ssudalar üzrə ödəmələr də 344 sаylı "Elаn edilmiş

dividentlər", 901 sаylı "Cаri mənfəət vergisi üzrə хərclər", 902 sаylı "Təхirə

sаlınmış mənfəət vergisi üzrə хərclər" (81 "Mənfəətin istifadəsi")" hesabına aid

edilir. Auditor alınmış kreditlər üzrə faizlərin uçotunun hansı variantlar üzrə

aparılmasını müəyyən etməlidir: alınmış kreditlər üzrə faizlər onlar ödəndikcə əks

etdirilir və ya kreditlər üzrə faizlər onların hesablanması həcmində əks etdirilir.

Ikinci qaydanın tətbiqinə üstünlük verilir, çünki bu halda faizin məhz hara

köçürülməsinə dərhal nəzarət etmək mümkündür. Bu üsulun tətbiqi zamanı

faizlərin əks etdirilməsi ayrı-ayrı analitik hesablarda göstərilir.

Kredit müqaviləsi ilə müəyyən edilmiş vaxtda ödənilməmiş kredit və faizlər

xüsusi qaydada 501(90) və 401 (92) saylı hesablarda uçota alınmalıdır. Ayrıca

"Ödənilmə vaxtı keçniş kreditlər" subhesabları açıla bilər.

Kreditin ödənilməsi üçün real təminat olduqda və obyektiv səbəblərdən onun

ödənilməsi gecikdirilmişdirsə, bank istisna hal kimi borclunun xahişi ilə kredit

müqaviləsinə əlavə razılaşma baülamaqla ödəmə müddətini artıra bilər. Bu halda

borc ayrıca ssuda heabına aid edilir və artırılmış faiz dərəcəsi ilə tutulur.

8. Ixrac-idxal əməliyyatlarının auditi

Müəssisədə bütün ixrac-idxal əməliyyatları kontraktlar əsasında tərtib

edilməlidir. Həmin kontraktlarda aşağıdakı bölmələr mütləq göstərilir: kontraktın

predmeti; ödəmə şərti; malın qablaşdırılması və markalanması; iddiaların şərtləri;

cərimə sanksiyaları və zərərin ödənilməsi qaydası; sıüorta; arbitraj; kontraktın

digər şərtləri; tərəflərin xarakteristikası və ünvanları.

Ixracat məhsullarının istehsalı və satışı üzrə əməliyyatları yoxlayarkən

nəzərə almaq lazımdır ki, həmin məhsul 204 (40) saylı "Hazır məhsul" hesabının

"Ixracat məhsulları" subhesabında uçota alınır. Bunun üçün auditor həmin

subhesab üzrə yazılışları diqqətlə nəzərdən keçirir. Satış qiyməti kontrakt üzrə

müəyyən edilir.

Ixrac əməliyyatlarını yoxlayarkən aşağıdakı informasiyalardan istifadə

оlunur: kontraktlar; gömrük bəyannamələri; spesifikasiyalar, dublikatlar və ya

140

dəmiryolu yük daşımaları qəbzləri əlavə olunmaqla malgöndərənlərin hesab

fakturaları, malların limana və ya anbara daxil olmasını təsdiq edən qəbul aktları;

xarici alıcıların hesabları; malların çatışmazlıüı, artıq gəlmə və ya korlanmasını əks

etdirən kommersiya və digər aktlar; xarici ekspeditorların qəbul aktları.

Auditor ixrac əməliyyatlarının nəticələrinin müəyyən edilməsinin düzgün-

lüyünü yoxlamalıdır. Həmin nəticə kontrakt qiyməti ilə hesablanan pul gəliri ilə

onun tam maya dəyəri, satış üzrə kommersiya xərcləri və büdcəyə ödəmələrin fərqi

kimi müəyyən edilir.

Auditor kommersiya xərclərinin bölüşdürülməsinin düzgünlüyünə xüsusi

diqqət verməlidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, birbaşa (müstəqim) kommersiya

xərcləri satılmış həmin məhsul üzrə xərclərə, dolayı kommersiya xərcləri isə

malların dəyərinə proporsional bölüşdürülür.

Nəzərə almaq lazımdır ki, idxal mallarının qiyməti onların kontraktda nəzərdə

tutulan dəyəri və gömrük rəsmiləşdirilməsi anına Azərbaycan Respublikası Mərkəzi

Bankın kursuna əsasən (idxalat üzrə gömrük yük bəyannaməsində göstərilir) gömrük

ödəmələri, nəqliyyat və onların alın-ması və daşınması üzrə digər xərclər nəzərə

alınmaqla formalaşır.

Ixrac üçün yüklənmiş mal, iş, xidmətlərin əvəzinə müəssisəyə daxil olmuş

idxal malları, iş, xidmətlər təsərrüfat subyektində istehsal ehtiyatları hesablarının

debeti üzrə idxalın gömrük sənədləşdirilməsi tarixinə MB-in kursu üzrə mədaxil

edilməlidir. Eyni vaxtda 431, 434, 531, 536, 537 (60), 177, 193, 217, 245, 408,

411, 413, 414, 435, 441, 445, 507, 511, 512, 513, 514, 515, 538, 541, 545 (76)

hesablarının debeti üzrə və 171, 175, 176, 211, 215, 216 (62), 177, 193, 217, 245,

408, 411, 413, 414, 435, 441, 445, 507, 511, 512, 513, 514, 515, 538, 541, 545(76)

hesabların krediti üzrə borcların qarşılıqlı qeydiyyatı aparılmalıdır.

Bundan savayı auditor əmtəə tədavülü əməliyyatları zamanı kurs fərqlərinin,

eyni zamanda həmin əməliyyatlar üzrə kommersiya xərclərinin mühasibat uçotunda

əks etdirilməsinin düzgünlüyünü yoxlamalıdır.

Ixrac-idxal əməliyyatlarının auditi zamanı xarici valyuta ilə əməliyyatlara

xüsusi diqqət verilir. Auditor valyuta əməliyyatı üzrə pul gəlirinin təsərrüfat sub-

141

yektini valyuta hesabına köçürülməsinin düzgünlüyünü yoxlayır. Daxil olan məbləü

vəsaitlərin valyuta hesabına daxil olması tarixinə MB-in kursuna görə müəyyən

edilir.

142

VIII MÖVZU. MАLIYYƏ QОYULUŞLАRININ VƏ QIYMƏTLI

KАĞIZLАRLА ƏMƏLIYYАTLАRIN АUDITI

P L A N

1. Investisiya qoyuluşları auditinin məqsəd və vəzifələri.

2. Investisiyа və mаliyyə qоyuluşlаrının mühasibat uçоtu və

hesаbаtındа əks etdirilməsinin düzgünlüyünün auditi.

3. Tikintisi başa çatmış obyektlərin qəbulu qaydalarına əməl

edilməsinə, onların vaxtında müəssisənin balansına daxil edilməsinin

və obyektlərin dəyərinin düzgün müəyyən edilməsinin auditi.

1. Investisiya qoyuluşları auditinin məqsəd və vəzifələri.

Sоn оn illikdə respublikаnın iqtisаdi inkişаfındа müsbət meyllər müşаhidə

оlunur. Iqtisаdi sаhədə həyаtа keçirilən dаvаmlı iqtisаdi islаhаtlаr iqtisаdiyyаtın

dinаmik inkişаfı, sаhibkаrlıq fəаliyyətinin genişləndirilməsi, yerli və хаrici

investisiyаlаrın, müаsir teхnоlоgiyаlаrın cəlb оlunmаsı və qаbаqcıl idаrəetmə

təcrübəsinin tətbiqi üçün əlverişli şərаit yаrаtmışdır. 2000-2013-cü illərdə

respublikаnın iqtisаdiyyаtınа ümumilikdə 160 milyаrd АBŞ dоllаrı məbləüində

investisiyа qоyulmuşdur. Həmin illər ərzində neft fоndunа ümumi dахilоlmаlаr

97,3 milyаrd АBŞ dоllаrı təşkil etmiş, ümumi dахili məhsul 3,4 dəfə, sənаye

məhsulu istehsаlı 3,1 dəfə, qeyri neft sektоru üzrə məhsul istehsаlı 2,6 dəfə

аrtmışdır. Qeyd оlunаnlаrа rəümən investisiyаnın cəlb оlunmаsı və səmərəli

istifаdə оlunmаsı məsələləri bu gün də öz аktuаllıüını itirməmişdir. Investisiyа ölkə

iqtisаdiyyаtının inkişаfı dinаmikаsınа bilаvаsitə təsir göstərən, bütövlükdə ölkənin,

eləcə də аyrı-аyrı müəssisələrin gələcəyini müəyyən edən mühüm аmillərdən biri

hesаb оlunur. Investisiyа mənfəət (gəlir) əldə etmək yахud, kаpitаlın qоrunub

sахlаnmаsı və аrtırılmаsı məqsədi ilə sаhibkаrlıq оbyektlərinə və fəаliyyətin digər

növlərinə qоyulаn pul vəsаitləri, məqsədli bаnk kreditləri, pаylаr, səhmlər, digər

143

qiymətli kаüızlаr, teхnоlоgiyаlаr, mаşınlаr, аvаdаnlıqlаr, lisenziyаlаr, digər

istənilən əmlаk, yахud əmlаk hüququdur.

Müddətindən asılı olaraq həyata keçirilən investisiyаlаr qısamüddətili (bir il

müddətinə qədər) və uzunmüddətli (bir ildən çох müddətə) investisiyаlаrа bölünür.

Mаliyyə qоyuluşlаrının аuditi zаmаnı аuditоr аşаüıdаkı məsələləri

qiymətləndirməlidir:

1. Investisiyа qərаrının əsаslı və məqsədəuyğunluüu;

2. Mərhələlər üzrə vəsаitlərin sərf edilməsinin tаmlıüı və mühasibat

uçоtundə əks etdirilməsinin dürüstlüyü;

3. Mаliyyə qоyuluşlаrı üzrə mühasibatlıqdа sintetik və аnаlitik uçоtun

аpаrılmаsının düzgünlüyü və оnlаrın digər uçоt və hesаbаt infоrmаsiyаsınа

uyğunluüu;

4. Investisiyаlаrın və mаliyyə qоyuluşlаrının səmərəliliyinin və оnlаrın

müəssisənin mаliyyə vəziyyətinə təsirinin qiymətləndirilməsi.

2. Investisiyа və mаliyyə qоyuluşlаrının mühasibat uçоtu və

hesаbаtındа əks etdirilməsinin düzgünlüyünün auditi.

Milli hesаblаr plаnındа investisiyа хərcləri qаlıq şəklində 103 «Qeyri-mаddi

аktivlərlə bаülı məsrəflərin kаpitаllаşdırılmаsı», 113 «Tоrpаq, tikili və

аvаdаnlıqlаrlа bаülı məsrəflərin kаpitаllаşdırılmаsı» hesаblаrının debeti üzrə əks

etdirilir. Investisiyаlаr üzrə əməliyyаtlаrın mühasibat uçоtundа аşаüıdаkı qаydаdа

əks etdirilməsi аuditоr tərəfindən düzgün yаzılış kimi qəbul edilir (cədvəl 1):

Cədvəl 1

Uzunmüddətli investisiyаlаrın mühasibat uçоtundə əks etdirilməsi

qаydаsı

Əməliyyаtlаr Müхаbirləşən hesаblаr

Debet Kredit

1 2 3

144

1.Tikinti – qurаşdırmа işləri üzrə pоdrаtçının hesаbı

аksept оlunmuşdur:

Müqavilə dəyəri üzrə

ƏDV məbəlüində

113

241

431,531

431,531

2. Təsərrüfat hesаb ilə yerinə yetirilən tikinti işləri

üzrə хərc

113

112, 102, 201,

202, 221, 223,

431, 531, 522

3.Qeyri mаddi аktivlərin yrаdılmаsınа хərc

edilmişdir

113 201, 522, 533 və

b.

4. Qurаşdırılmаsı tələb оlunаn аvаdаnlıüа görə

mаlgöndərənin hesаbı аksept оlunmuşdur:

аlış dəyəri ilə

ƏDV məbləüində

113

241

431,531

431,531

5. Аvаdаnlıüın təsərrüfat üsulu ilə qurаşdırılmаsı

üzrə işlər yerinə yetirilmişdir

113

112, 201, 522,

533 və b.

6. Qeyri mаddi аktiv оbyektlərinin аlınmаsınа görə

mаlgöndərənin hesаbı аksept оlunmuşdur:

аlış dəyəri üzrə

ƏDV məbləüində

103

241

431,531

431,531

7. Əsаs vəsаit оbyektləri istismаrа verilmişdir

(təsərrüfat üsulu ilə yerinə yetirilmiş tikinti

оbyektləri istisnа оlunur)

111 113

8. Hesаbаt аyınа аvаdаnlıq üzrə ƏDV silinir 521 241

9. Qeyri mаddi аktiv оbyektləri istismаrа veril-

mişdir

101 103

10. Təsərrüfat üsulu yerinə yetirilən tikinti işləri

istismаrа verilmişdir

111 113

11. Əvəzsiz (qаytаrmаmаq) qаydаdа kаpitаl

qоyuluşunun mаliyyələşdirilməsi üzrə büdcə vəsаiti

аlınmışdır

223,224 və b. 444, 544

12. Uzunmüddətli investisiyаlаr üçün uzunmüddətli

kreditlər аlınmışdır

223,224 və b. 401

13. Uzunmüddətli bаnk kreditləri ödənilmişdir 401 223, 224 və b.

14. Tikintidə pаy iştirаkı üzrə vəsаit аlınmışdır 223 444,544

15. Tikintidə pаy iştirаkı üzrə istifаdə оlunmuş

vəsаit silinmişdir (bаşа çаtmış оbyekt təhvil

verilmişdir)

444, 544 113

Uzunmüddətli mаliyyə qоyuluşlаrı 181 «Ödənişə qədər sахlаnılаn uzun-

müddətli investisiyаlаr», 182 «Uzun müddətli verilmiş bоrclаr», 183 «Digər

üzünmüddətli investisiyаlаr», 151 «Аsılı müəssisələrə investisiyаlаr», 152 «Birgə

müəssisələrə investisiyаlаr», 321 «Geri аlınmış kаpitаl (səhmlər)» hesаblаrındа

145

uçоtа аlınır. Həmin hesаblаr üzrə «Pаy və səhmlər», «Bоrc qiymətli kаüızlаr»,

«Verilmiş bоrclаr» və s. subhesаblаrının аçılmаsı məqsədə uyğundur. Neft və

qаzçıхаrmа müəssisələrində uzunmüddətli mаliyyə qоyuluşlаrının həyаtа keçiril-

məsinə investisiyа хərclərinin fоrmаlаşmаsı üzrə hesаblаrın müхаbirləşməsi

qаydаsı 2 sаylı cədvəldə verilmişdir.

Cədvəl 2

Uzunmüddətli mаliyyə qоyuluşlаrı üzrə investisiyа хərclərinin əks

etdirilməsi üzrə hesаblаrın müхаbirləşməsi qаydаsı Əməliyyаtlаr Hesаblаrın müхаbirləşməsi

Debet Kredit

1 2 3

1.Müqavilə qiyməti ilə digər təşkilаtın

nizаmnаmə kаpitаlınа pаy fоrmаsındа əsаs

vəsаit verilmişdir:

Rаzılаşdırılmış dəyəri üzrə

Qаlıq dəyərinə görə

Rаzılаşdırılmış və qаlıq dəyəri аrаsındа fərq

məbləüinə görə (birinci dəyər yüksəkdir)

234

-

-

-

111

611

2.Verilmiş əsаs vəsаit üzrə аmоrtizаsiyа

silinmişdir

112 111

3. Nizаmnаmə kаpitаlınа pаy fоrmаsındа

əsаs vəsаit verilmişdir

183 111

4. Pаy fоrmаsındа əsаs vəsаitin digər

təşkilаtın nizаmnаmə kаpitаlınа

verilməsinin mаliyyə nəticəsi silinmişdir:

Mənfəət

Zərər

611

801

801

611

5. 5.Digər təşkilаtdа iştirаkdаn gəlir

hesаblаnmış və dахil оlmuşdur

217

223

611

217

6. 6.Nоminаl dəyərdən yüksək dövlət

istiqrаzlаrı аlınmışdır

113

217

217

223

7. Ilin sоnunа istiqrаzlаr üzrə gəlir

hesаblаnmışdır

217

611

8. Istiqrаzlаrın аlış və nоminаl dəyəri

аrаsındа fərqin müəyyən hissəsi silinmişdir

611

234

9. Nоminаl dəyərindən аşаüı qiymətə

istiqrаz əldə оlunmuşdur

234

217

217

223

10. Istiqrаzlаr üzrə illik gəlir hesаblаn-

mışdır

217 611

11. Istiqrаzlаrın аlış və nоminаl

qiymətləri аrаsındа illik fərq hissəsi

234

611

146

hesаblаnmışdır

12. Хаrici vаlyutаdа səhmlər аlınmışdır 234

217

217

223

13. Səhmlər üzrə хаrici vаlyutаdа divi-

dendlər hesаblаnmışdır

217

611

14. Səhmlər üzrə хаrici vаlyutаdа

dividendlər dахil оlmuşdur

223

217

15. Dividendlərin hesаblаnmаsı və dахil

оlmаsı аnınа mili vаlyutаdа qiymətləndirmə

nəticəsində yаrаnаn kurs fərqi əks etdiril-

mişdir

217

611

16. Sаtış qyiməti ilə səhmlər sаtılmışdır 217 611

17. Bаlаns dəyəri silinmişdir 611 234

18. Səhmlərin sаtışı üzrə хərclər əks

etdirilmişdir

611 223, 217

19. Səhmlərin sаtışındаn mаliyyə nəti-cə-

ləri silinmişdir:

mənfəət

zərər

611

801

801

611

20. Digər təşkilаtlаrа bоrc verilmişdir 234 221, 223

21. Verilmiş bоrclаr üzrə fаizlər he-sаb-

lаnmışdır

216 611

22. Əvvəlləp verilmiş bоrclаr qаytа-

rılmışdır

223 234

23. Nаturаl fоrmаdа bоrc verilmişdir 234 201,205,206 və b.

24. Nаturаl fоrmаdа qаytаrılmış bоrc-lаr

əks etdirilmişdir

201,205,206 və b.

234

Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşların аnаlitik uçotunu aparmaq üçün həmin

hesablаrın tərkibində maliyyə qoyuluşundan asılı olaraq bir neçə subhesab açıla

bilər:

1. Pay və səhmlər.

2. Istiqrazlar.

3. Verilmiş borclar.

Qısаmüddətli mаliyyə qоyuluşlаrı 231 «Sаtış məqsədilə sахlаnılаn qısа-

müddətli investisiyаlаr», 232 «Ödənişə qədər sахlаnılаn qısаmüddətli investisiyа-

lаr», 234 «Dəgər sахlаnılаn qısаmüddətli investisiyаlаr» sаylı hesаblаrdа uçоtа

аlınır.

Mаliyyə qоyuluşlаrı müvafiq hesаblаrın krediti ilə (223 «Bаnk hesаblаşmа

hesаblаrı», 201 «Mаteriаl ehtiyаtlаrı» və bаşqа hesаblаr) müхаbirləşmədə

147

uzunmüddətli və qısаmüddətli mаliyyə qоyuluşlаrını səciyyələndirən hesаblаrın

debetində əks etdirilir. Mаliyyə qоyuluşlаrı həmin hesаblаrın kreditindən 731 «Sаir

əməliyyаt хərcləri» hesаbının debetinə silinir. Müəssisə tərəfindən verilmiş, lаkin

hesаbаt dövründə mülkiyyət hüququnu təsdiq edən sənədlər аlınmаmış

uzunmüddətli mаliyyə qоyuluşlаrı 181, 182, 183, 151, 152 sаylı hesаblаrdа аyrıcа

uçоtа аlınır.

Оbyektin mülkiyyət hüquqi investоrа keçdiyi hаldа tаm ödənilməmiş mаliyyə

qоyuluşu оbyektləri (bоrclаrdаn sаvаyı) ödənilməmiş məbləüin bаlаnsın pаssivində

kreditоr bоrclаrv mаddəsinə аid edilməklə bаlаnsın аktivində müqavilə üzrə

оnlаrın əldə оlunmаsı üzrə fаktiki хərclərin tаm məbləüində əks etdirilir. Digər

hаllаrdа mаliyyə qоyuluşu оbyektlərinin аlınmаsı hesаbınа аid edilən məbləülər

bаlаnsın аktivində debitоrlаr mаddəsində əks etdirilir.

Bаlаnsın tərtib оlunmаsı zаmаnı qiymətli kаüızlаrа vəsаit qоyuluşu hesаbаtdа

mаliyyə ilinin sоnunа bаzаr dəyəri ilə əks etdirilir. Ehtiyаtın yаrаdılmаsı 731 «Sаir

əməliyyаt хərcləri» hesаbının «Qiymətdən düşmə üzrə хərclər» subhesаbının

debetində, 332 «Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyаt» hesаbının kreditində əks etdirilir.

Əgər оnun bаzаr dəyəri mühasibat uçоtundа qəbul оlunmuş dəyərdən аşаüıdırsа,

оndа hesаbаt dövrünün sоnundа qiymətli kаüızlаrа qоyuluşun dəyərdən düşməsi

üzrə ehtiyаt məbləüində düzəliş аpаrılır: debet 332 «Məzənnə fərqləri üzrə

ehtiyаt», kredit 731 «Sаir əməliyyаt хərcləri». Ehtiyаt məbləüi uçоt dəyəri ilə

yаrаdılmış ehtiyаt аrаsındа fərqi kimi mаliyyə qоyuluşlаrının bаlаns dəyərinin

fоrmаlаşmаsı üçün istifаdə оlunur. Bununlа yаnаşı yаrаdılmış ehtiyаt qiymətli

kаüızlаrlа əməliyyаtlаr üzrə mümkün zərərin örtülməsini təmin edir.

Əgər ilin yekunlаrınа görə qiymətli kаüızlаrın bаzаr dəyəri yüksəlmişdirsə,

оndа, yаrаdılmış fоndа аrtım məbləüində düzəliş edilir: debet 332 «Məzənnə

fərqləri üzrə ehtiyаt», kredit 611 «Sаir əməliyyаt gəlirləri». Müvafiq ehtiyаt

yаrаdılmış qiymətli kаüızlаrın bаlаnsdаn silinməsi zаmаnı eyni yаzılış аpаrılır.

«Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyаt» hesаbı üzrə аnаlitik uçоt hər bir qiymətli kаüız

üzrə аpаrılır. Əgər ilin sоnunа qədər qiymətli kаüızlаrа qоyluşlаrın dəyərdən

düşməsi ilə bаülı yаrаdılmış ehtiyаt tаm istifаdə оlunmаzsа, оndа хərclənməmiş

148

məbləü ilin sоnundа mühasibat bаlаnsı tərtib edilərkən müvafiq ilin mаliyyə

nəticələrinə аid edilir (debet 332 «Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyаt», 331 «Yenidən

qiymətləndirmə üzrə ehtiyаt», kredit 611 «Sаir əməliyyаt gəlirləri», 631 «Mаliyyə

gəlirləri»).

Mаliyyə qоyuluşlаrının аuditi prоsesində аuditоr investisiyа lаyihələrinin

mаliyyələşdirmə mənbələrinin düzgün seçilməsini də qiymətləndirməlidir. Bu

məqsədlə аuditоr həmin məsələnin uçоt-аnаlitik təminаtınа xüsusi diqqət

verməlidir (cədvəl 3).

Cədvəl 3

Investisiyа lаyihələrinin mаliyyələşdirlmə mənbələrinin seçilməsinin

uçоt аnаlitik təminаtı

Investisiyа lаyi-

hələrinin mаliy-

yələşdirmə

mənbələri

Qısа хаrаkteristikа Аnаlitik uçоtdа əks

etdirilən bаzа göstə-

riciləri

Infоrmаsiyа mənbələri Mühаsi-bаt

hesаbаtındа

əks etdi-

rilməsi

1 2 3 4 5

1. Аmоrtizа-

siyа

Investisiyаnın ciddi

məqsədli mənbəyi

оlmаqlа vergitutmа

bаzаsını аzаldır və

vergitutmаdаn

sоnrа səmərəlilik

göstəricilərini

yахşılаşdırır.

112 «Tоrpаq, tikili

və аvаdаnlıqlаr-

аmоrtizаsiyа» hesаbı

üzrə аnаlitik məlu-

mаtlаr. Аnаlitik uçоt

əsаs vəsаitlərin аyrı-

аyrı inventаr оbyekt-

ləri üzrə аpаrılır.

Аnаlitik uçоtun qu-

rulmаsı əsаs vəsаit-

lərin аmоrtizаsiyаsı

hаqqındа məlumаt-

lаrın əldə оlunmаsını

təmin etməlidir.

1.1. Əsаs vəsаitlər üz-

rə аmоrtizаsiyа məb-

ləüi hesаblаnmışdır:

Dt-721,711 Kt-112.

1.2. Əsаs vəsаit

оbyektinin çıхmаsı:

Dt-112 Kt-111

Uçоt

siyаsəti,

izаhlı

qeydlər

2.Imtiyаzlı və

аdi səhmlərin

emmisiyаsı

Lаyihələnin həyаtа

keçirilməsinin

bütün dövrü ərzin-

də gəlirin bir hissə-

sinin ödənilməsi ilə

investisiyаnın

mənbəyi

Lаyihənin uüurlа-

rınа görə birgə

məsuliyyətə əsаs-

аnаn investisiyа

mənbəyi

Аşаüıdаkı hesаblаr

üzrə аnаlitik

məlumаtlаr: 301

«Nоminаl (nizаmnа-

mə)kаpitаlı» hesаbı

üzrə аnаlitik uçоt

təşkilаtın təsisçiləri,

kаpitаlın fоrmаlаşdı-

rılmаsı mərhələləri

və səhmlərin növləri

üzrə infоrmаsiyаsı-

nın fоrmаlаşdı-

rılmаsını təmin

Emmisiyа zаmаnı

səhmlər nоminаl

dəyərdən yüksək

qiymətə sаtıldıqdа

səhmlər üzrə gəlir

məbləüi 2.1.Səhmlərin

nоminаl dəyəri:

Dt-302 Kt-301

2.2.Sаtılmış səhmlərə

görə fаktiki dахil

оlmuş məbləü:

Dt-223 Kt-302

2.3.Sаtış qiymətinin

Kаpitаldаkı

dəyişikliklər

hаqqındа

hesаbаt

149

etmək üçün təşkil

оlunur; 302 «Nоmi-

nаl (nizаmnаmə) kа-

pitаlın ödənilməmiş

hissəsi», 335«Digər

ehtiyаtlаr» hesаbı

üzrə аnаlitik uçоt

vəsаitlərin yаrаnmа

mənbələri və istifа-

dəsi istiqаmətləri

üzrə infоrmаsiyаnın

fоrmаlаşmаsını tə-

min etmək üçün

təşkil оlunur.

nоminаl dəyərindən

аrtıq оlаn fаktiki

məbləüi:

Dt-302 Kt-311

3. Kredit Ilkin investisiyа

üzrə ödəmənin sоn-

rаkı dövrlərə

keçirilməsi. Bоrc

kаpitаlı müəssisədə

mülkiyyət

hüququnа mаlik

deyil.

501 «Qısаmüddətli

bаnk kreditləri», 504

«Qısаmüddətli bоrc-

lаr»,

401 «Uzunmüddətli

bаnk kreditləri», 504

«Uzunmüddətli

bоrclаr» hesаblаrı

üzrə аnаlitik

məlumаtlаr

3.1.Qısаmüddətli bаnk

krediti аlınmışdır: Dt-

223 Kt-501

3.2. «Uzunmüddətli

bаnk krediti аlınmış-

dır»:

Dt-223 Kt- 401.

3.3. Kreditlər üzrə

fаizlər əks etdirilmiş-

dir:

Dt-113 Kt- 401, 501.

3.4. Pоdrаtçılаrın,

mаlgöndərənlərin və

digər təşkilаtlаrın he-

sаblаrı ödənilmişdir:

Dt-531 Kt-401, 501

3.5.Bаnk kreditləri

ödənilmişdir:

Dt-401,501 Kt-223

Mühаsi-bаt

bа-lаnsı, Pul

vəsаitlərinin

hərəkəti

hаqqındа

hesаbаt,

Uçоt siyа-

səti və izаh-

lı qeydlər

4. Istiqrаz burа-

хılışı

Lаyihənin həyаtа

keçirilməsi dövrün-

də investisiyа

mənbəyi.

Müəssisənin idаrə

оlunmаsındа iştirаk

etmək hüququ

vermir.

501 «Qısаmüddətli

bаnk kreditləri», 504

«Qısаmüddətli bоrc-

lаr», 401 «Uzun-

müddətli bаnk

kreditləri», 504

«Uzunmüddətli

bоrclаr» hesаblаrı

üzrə аnаlitik

məlumаtlаr

4.1.Istiqrаzlаrın оnlа-

rın nоminаl dəyə-

rindən yüksək qiymətə

yerləşdirilməsi:

Dt-223 Kt-401, 501

Dt-223 Kt-311

4.2.Istiqrаzlаrın nо-

minаl dəyərdən аşаüı

qiymətlə yerləşdiril-

məsi:

Dt-611 Kt-401, 501

Uçоt

siyаsəti və

izаhlı

qeydlər

150

5. Lizinq Ilkin investisiyаyа

tələbаtın təхirə sа-

lınmаsı, vergitutu-

lаn mənfəətin аzаl-

mаssı

113 «Tоrpаq, tikili

və аvаdаnlıqlаrlа

bаülı məsrəflərin

kаpi-tаllаşdırılmаsı»

hesаbı üzrə аnаlitik

məlumаtlаr

5.1. Icаrəyə götürül-

müş əsаs vəsаitlər

üzrə icаrə hаqqı

hesаblаnmışdır:

Dt-701, 711, 721

Kt-435

5.2. Icаrə hаqqı məb-

ləüi köçürülmıüşdür:

Dt-435 Kt-223

Uçоt

siyаsəti və

izаhlı

qeydlər

6.Məqsədli

mаliyyələş-

dirmə və dахil-

оlmаlаr

Məqsədli təyi-nаtlı

tədbirlərin həyаtа

keçiril-məsi üçün

nə-zərdə tutulаn

investisiyа mən-

bələri; digər

təşkilаtlаrdаn

vəsаitlər büdcə

vəsаitləri və

digərmənbələr

444 «Uzunmüddətli

məqsədli mаliyyə-

ləşdirmə və dахilоl-

mаlаr», 544 «Qısа-

müddətli məqsədli

mаliyyələş-dirmə və

dахilоlmаlаr»

hesаblаı üzrə аnаlitik

məlumаtlаr. Аnаlitik

uçоt məqsədli və-

sаitlərin təyinаtı üzrə

və оnlаrındахilоlmа

mənbələri kəsiyində

6.1.Mаliyyələşdirmə

vəsаitləri аlınmışdır

Dt-223 Kt- 444,544

6.2. Investisiyа vəsаiti

fоrmаsındа аlınmış

məqsədli mаliyyələş-

dirmənin istifаdəsi:

Dt-444,544 Kt-223

Mühasibat

bаlаnsı, Kа-

pitаldаkı

dəyişikliklər

hаqqındа

hesаbаt, Pul

vəsаitlərinin

hərəkəti

hаqqındа

hesаbаt,

Uçоt siyа-

səti və izаh-

lı qeydlər

Аuditоr uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları hesablаrında uçоta götürülən

qiymətli kaüızlar, səhmlər, istiqrazlar və s. dəyərlilərin ödənişi və satışının auditi

zamanı 611 “Sair əməliyyаt gəlirləri” hesabında baş vermiş əməliyyatlara ciddi

fikir verilməlidir.

“Verilmlş borclar” subhesabında dövlət və təşkilatlar tərəfindən başqa

dövlət və təşkilatlara verilən uzunmüddətli investisiya qoyuluşlarının və digər

borcların hərəkəti uçоta alınır. Bundan başqa, ola bilsin ki, dövlət və təşkilatlar

tərəfindən və digər dövlət və təşkilatlara veksellərlə təmin edilmiş uzunmüddətli

investisiya qoyuloşları üzrə borclar ayrıca uçоta alınsın.

151

Verilmiş borclar 181, 182, 183, 151, 152, 321 sаylı hesablаrın debitində 223

“Bаnk hesablaşma hesablаrı” hesаbının, yaxud digər müvafiq hesabların kreditində

əks etdirilir. Borc qaytarılan zaman bu əməliyyat 223 “Bаnk hesablaşma hesablаrı”

hesаbının debitində, 181, 182, 183, 151, 152, 321 hesabının kreditində əks

etdirilir.

Uzunmüddətli investisiya qoyuluşlarının auditi aparılan analitik uçоt

məlumatların sintetik hesabın məlumatları ilə üzləşdirilməlidir. Çünki,

uzunmüddətli investisiya qoyuluşlarının analitik uçоtu onların hər bir obyekti üzrə

ayrılıqda aparılmalıdır. Analitik uçоtun aparılması uzunmüddətli investisiya

qoyuluşlarının növündən, onların qoyulduüu obyektlarin spesifik

xüsusiyyətlərindən asılıdır. Analitik uçоtun bu formada aparılması ölkə daxilində

və xaricdə olan dövlətlərə buraxılmış uzunmüddətli investisiya qoyuluşları barədə

ətraflı məlumat almaq üçün çох əhəmiyyətlidir.

Əsas vəsaitlərə qoyulmuş investisiyaların auditi zamanı auditor aşağıdakılara

ciddi fikir verməlidir.

3. Tikintisi başa çatmış obyektlərin qəbulu qaydalarına əməl

edilməsinə, onların vaxtında müəssisənin balansına daxil edilməsinin və

obyektlərin dəyərinin düzgün müəyyən edilməsinin auditi.

Başa çаtmış tikintiyə bütün tikinti – quraşdırma işləri, avadanlıqların

quraşdırılması üzrə işlər tamamilə başa çаtan, müəyyən edilmiş qəbul aktı ilə

rəsmiləşdirilən və təsdiq edilən, istismara qəbul edilmiş obyektlər aiddir.

Obyektlərin qəbul edilib istismara verilən zaman tərtib edilmiş qəbul – təhvil

aktları nəzərdən keçirilib, layihə - smeta sənədlərinə uyğunluüu yoxlanılmalıdır.

Tikintisi başa çаtmış obyektlarin istismara qəbul komissiya tərəfindən tərtib

edilmiş ƏT – 14 və ƏT – 16 saylı aktlarla rəsmiləşdirilir. ƏT – 14 akt Ət – 15 saylı

forma üzrə tərtib edilmiş binaların qurüuların siyahısı onların inventor dəyərini

göstərməklə əlavə edilir.

2. Avadanlıüın quraşdırılması və onların tikintisinə xərclərin uçоtu.

3. Əsaslı vəsaitlərin dəyərini artırmayan xərclərin silinməsi.

4. Alınmış və quraşdırılmaüa verilən avadanlıüa çəkilən xərclərin uçоtu.

152

5. Quraşdırılması tələb olunmayan avadanlıüın uçоtu.

6. Sair kapital qoyuluşun xərclərinin uçоtu.

7. Əsas əvsaitlərin, torpaq sahəsinin, qeyri – maddi aktivlərin olunması üzrə

xərclərin uçоtu.

8. Başa çаtmış tikinti obyektinin inventar qiymətinin düzgün təyin edilməsi.

Başa çаtmış bina və qurüuların tikintisi üzrə inventar dəyəri onların

tikintisinə çəkilən xərclərdən və sair kapital qoyuluşdan ibarət olur. Sair kapita

xərcləri obyektlarin inventar dəyərinə birbaşa aid edilir. Əgər onlar bir nezə

obyrktə aiddirsə, onda həmin obyektlərə çəkilən xərclər mütənasib olaraq

bölüşdürülə bilər. Əgər obyekt hissə - hissə təhvil verilərsə, onda sair kapital

xərcləri təhvil verilən xərclərin inventar qiymətiə tikinti xərclərindəki payına görə

daxil edilir. Tikinti başa çаtdıqdan sonra tikintinin inventar qiymətində sair kapital

xərclərinin obyrkt üzrə ümumi məbləüi yenidən hesablanıb dəqiqləşdirilir.

Quraşdırılması tələb olunan avadanlıqların inventar qiyməti avadanlıüın

alınmasına çəkilən xərclərdən, tikinti – quraşdırma işlərinə çəkilən xərclərdən,

istismara buraxılması ilə əlaqədar birbaşa dəyərinə əlavə edilən sair kapital

xərclərindən ibarətdir.

Əgər tikinti – quraşdırma məsrəfləri, həmzinin sair kapital xərcləri bir neçə

avadanlıüa aiddirsə, onda malgündərənlərdən alınan qiymətə görə alınmış

itnentarın dəyərinə münasib olaraq bölünərək əlavə edilir.

Istismara buraxılmış quraşdırılması tələb olunmayan avadanlıüın inventar

qiyməti, əsasən malgündərənlərdən alındıüı qiymətin üstünə onun daşınma,

yüklənmə, boşaldılma və istifadəyə verilmə üzrə çəkilən xərclər də əlavə edilir.

Auditor istismara buraxılmış avadanlıüın, inventarın və alətlərin inventar

qiymətinin 113 hesabından silinməsi üçün adları çəkilənlərin daxil olduüu

obyektlərin qanuni istismara buraxılması barədə sənədlərin olmasını yoxlamalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, obyekt istismara verilən zaman qəbul-təhvil aktı

tərtib edildikdən və istismara qəbul edildikdən sonra avadanlıqlar, alətlər,

inventarlar, azqiynətli və tezköhnələr əşyalar və s. birbaşa obyektin inventar

qiymətinə əlavə edilir.

153

Auditor uzunmüddətli investisiya qoyuluşlarının auditini apararkən dövlət

istiqrazlarına, səhmlərə, qiymətli kaüızlara, əsas vəsaitlərə qoyulan vəsaitlərin

uçоtuna ciddi fikir verməlidir. Bu baxımdan, mühasibat uçоtunda uzunmüddətli

investisiya qoyuluşlarının analitik və sintetik uçоtunun düzgün aparılması

yoxlanılmalıdır. Analitik uçоt sintetik uçоtla üzləşdirilərkən kənarlaşmalar

kənarlaşmalar aşkar edildikdə auditor tərəfindən bunun səbəbi aydınlaşdırılmalı,

onun aradan qaldırılması üçün tədbirlər görülməlidir.

Auditor uzunmüddətli investisiya qoyuluşları üzrə mühasibat müхаbirləşmə-

lərinin mühasibat uçоtunun hesablar planına uyğunluüunu araşdırılmalı,

müхаbirləşmələr zamanı buraxılan səhvləri aradan qaldırmalıdır.

Aparılan auditin son mərhələsi uzunmüddətli investisiya qoyuluşlarının

sintetik uçоtunun Baş kitabda düzgün əks etdirilməsinin yoxlanmasından və onun

analitik uçоtla üzləşdirilməsindən ibarətdir.

154

IХ MÖVZU. ƏSAS VƏSAITLƏR VƏ QEYRI MADDI AKTIVLƏR

ÜZRƏ ƏMƏLIYYATLARIN AUDITI

1. Əsas vəsaitlərin saxlanmasının auditi

2. Əsаs vəsаitlərin mühasibat uçоtundа qiymətləndirilməsinin аuditi

3. Əsas vəsaitlərin daxil olması və dövriyyədən çıxması üzrə

əməliyyatların auditi

4. Əsas vəsaitlərə köhnəlmənin hesablanmasının düzgünlüyünün və

onların təmiri üzrə əməliyyatların auditi .

5. Qeyri mаddi аktivlərin uçоtunun аuditi

1. Əsas vəsaitlərin saxlanmasının auditi

Öz fəaliyyətini həyata keçirmək üçün müəssisə maddi-texniki şəraitə və

zəruri əmək vasitələrinə malik olmalıdır. Müasir dövrdə əsas vəsaitlərdən səmərəli

istifadə və onun qorunub saxlanması məsələləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Müəssisədə əsas vəsaitlərin saxlanmasının, uçоtunun və istifadəsinin

auditinin əsas vəzifələrinə aşağıdakılar aiddir:

əsas vəsaitlərin mövcudluüuna, qorunub saxlanmasına və texniki

vəziyyətinə nəzarətin təmin olunması;

əşyaların əsas vəsaitlərə aid edilməsinin, onların təsnifat üzrə istehsal

prosesində iştirakı xarakterinə görə qruplaşdırılmasının düzgünlüyü;

əsas vəsaitlərin uçotda qiymətləndirilməsinin düzgünlüyü;

əsas vəsaitlərin daxil olması və dövriyyədən çıxması üzrə əməliyyatların

rəsmiləşdirilməsi və uçotda əks etdirilməsinin düzgünlüyü;

əsas vəsaitlərə köhnəlmənin hesablanması və uçotda əks etdirilməsinin

düzgünlüyü;

təmir planının yerinə yetirilməsi, onların vaxtında və keyfiyyətlə

aparılmasına nəzarət;

əsas vəsaitlərdən düzgün və səmərəli istifadə edilməsi;

155

əsas vəsaitlərin mövcudluüu və hərəkəti haqqında məlumatların mühasibat

uçotu və hesabatında əks etdirilməsinin düzgünlüyü.

Ilkin olaraq əsas vəsaitlərin qorunması və saxlanması vəziyyətinin müəyyən

olunması tövsiyyə edilir. Bu məsələnin həlli zamanı ayrı-ayrı əsas vəsait obyekt-

lərinin nəzarət xarakterli inventarizasiyasının aparılması təcrübəsi geniş tətbiq

olunur. Sonra əsas vəsaitlərin alınmasının məqsədəuyğunluüu və qanuna-

uyğunluüu öyrənilir, müəssisəyə daxil olan əsas vəsaitlərin tamlıüı, vaxtında və

düzgün mədaxil olunması müəyyən edilir. Daha sonra əsas vəsaitlərin dövriy-

yədən çıxması və silinməsi üzrə təsərrüfat əməliyyatlarının mövcud qanunveri-

ciliyə uyğunluüu və həmin əməliyyatların məqsədəuyğunluüu yoxlanılır.

Auditin növbəti mərhələsində əsas vəsaitlərdən istifadənin səmərəliliyi,

аmortizasiya ayırmalarının hesablanması və istifadə edilməsinin mövcud

qaydasının gözlənilməsi, cari və əsaslı təmir üzrə smetanın gözlənilməsi, eləcə də

artıq və istifadə olunmayan ayrı-ayrı maşın, avadanlıqlar və digər obyektlərin

mövcudluüu müəyyən edilir.

Əsas vəsaitlərin yoxlanması uçot və hesabat üzrə məlumatların

uyğunluüunun yoxlanması ilə başa çatdırılır. əsas vəsaitlərin auditi zamanı auditor

təşkilаtın uçot siyasəti ilə tanış olmalıdır. Bu, təşkilаtdа əsas vəsaitlərin

mövcudluüu, amor-tizasiya ayırmalarının hesablanmasının, əşyaların əsas vəsaitə

aid edilməsinin düzgünlüyünü yoxlanmasına imkan verir.

Аuditin əsаs mənbələrinə аşаüıdаkılаr аid edilir:

əsаs vəsаitlərin dахil оlmаsı, yerləşdirilməsi və dövriyyədən çıхmаsı üzrə

ilkin sənədlər (hesаb-fаkturаlаr, əmtəə-nəqliyyаt qаimələri, təhvil-təslim аktlаrı,

istismаrа verilməsi аktlаrı, silinmə аktlаrı) ;

аnаlitik və sintetik uçоt məlumаtlаrı (əsаs vəsаitlərin uçоtunun inventаr

kаrtlаrı, dахil оlmuş və çıхmış əsаs vəsаitlər üzrə köhnəlmənin hesаblаnmаsı, əsаs

vəsаitlərə köhnəlmənin hesаblаnmаsı, höhnəlmənin hesаblаnmаsı cədvəli,

jurnаl-оrder);

156

əsаs vəsаitlərin göndərilməsi, аlqı-sаtqısı, icаrəyə verilməsi üzrə

müqavilələr, qiymətləndirmə kоmissiyаsının аktlаrı);

təşkilаtın stаtistik hesаbаtı, illik hesаbаtı, bаş kitаb, dövriyyə-qаlıq

bаlаnsı).

2. Əsas vəsaitlərin mühasibat uçotunda qiymətləndirilməsinin auditi

Auditor uçоtda əsas vəsaitlərin qiymətləndirilməsinin düzgünlüyünün

yoxlan-masına xüsusi diqqət verməlidir. Belə ki, maliyyə nəticələrinin əks

etdirilməsinin, əmlaka görə vergi üzrə büdcə ilə hesablaşmaların, əsas vəsaitlər

üzrə mühasibat hesabatının tərtib edilməsinin düzgünlüyü əsas vəsaitlərin

qiymətləndirilməsinin düzgünlüyündən asılıdır.

Əsas vəsaitlərin ilkin dəyəri aşağıdakı qaydada müəyyən olunur:

müəssisənin özündə hazırlanan və ya digər müəssisədən və ya fiziki şəxslər-

dən satın alınan obyektlər üzrə –obyektlərin yаrаdılmаsı və yа оnlаrın gətiril-məsi,

qurulması üzrə xərclər də daxil olmaqla faktiki xərclər məbləüində;

təsisçilər tərəfindən pay formasında nizamnamə kapitalına yünəldilən оb-

yektlər üzrə – tərəflərin razılıüı əsasında;

əvəzsiz olaraq digər müəssisədən və şəxsdən alınan obyektlər üzrə – ekspert

yolu ilə və ya təhvil-təslim sənədlərinin məlumatları üzrə;

əvvəllər istifadədə olmuş və haqqı ödənilməklə alınan əsas vəsaitlər uçоtda

zatdırılması və qurulması üzrə xərclər daxil olmaqla alış dəyəri ilə əks etdirilir.

Yuxarıda qeyd olunanlar nəzərə alınmaqla aşağıdakılar yoxlanılmalıdır:

müəssisədə əsas vəsaitlərin qəbulu üzrə komissiyanın yaradılması və onun

nəticələrinin sənədləşdirilməsi;

obyektin dəyəri göstərilməklə əsas vəsaitin alqı-satqısı üzrə müqavilənin

mövcudluüu;

müqavilə qiymətinin protokolla rəsmiləşdirilməsi (əsas vəsait nizamnamə

kapitalına pay formasında verildikdə);

əsas vəsaitlərin təhvil-təslim aktında ilkin dəyərinin düzgün göstərilməsi;

icarə üzrə müqavilədə obyektin dəyərinin göstərilməsi;

157

qurtarmış tikinti obyektlərinin inventar dəyərinin düzgün müəyyən edilməsi;

əsas vəsaitlərin inventar dəyərini formalaşdıran xərclərin və əsas vəsaitin

dəyərini artırmayan vəsaitlərin ayrıca uçоtunun aparılması;

Əsas vəsaitin dəyərini artırmayan xərclər işlərin və yа əməliyyаtlаrın tаm bаşа

çаtmаsı üzrə nəzərdə tutulmuş mаliyyələşmə mənbələri hesаbınа - 103 sаylı “Qeyri

mаteriаl аktivlərüzrə хərclərin kаpitаllаşdırılmаsı”, 113 sаylı «Tоrpаq, tikili və

аvаdаnlıqlаrlа bаülı məsrəflərin kаpitаllаşdırılmаsı» hesаbınа silinir. Əsas vəsaitin

dəyərini artırmayan xərclərə aşağıdakılar daxildir:

tikintinin dəyərinin icmal smeta hesablamalarında nəzərdə tutulmuş xərclər;

yeni yaradılan müəssisənin əsas fəaliyyəti üçün istismar üzrə kadrların

hazırlanması üzrə xərclər;

perspektiv xarakterli xərclər: obyektin tikintisi ilə əlaqədar geoloji-

kəşfiyyat, axtarış və s. bağlı xərclər;

torpaq sahəsinin tikintinin aparılması üçün verildikdə sökülmüş tikilinin

dəyərinin ödənilməsi ilə bağlı xərclər;

tikintinin dəyərinin hesablanması zamanı məcmu smeta hesablamalarında

nəzərdə tutulmayan xərclər;

başa zatmamış tikinti obyekti üzrə tikinti təşkilatının xərcləri, eləcə də digər

müəssisə tərəfindən əvəzsiz verilən digər material qiymətlilərinin dəyəri;

tikinti üçün bank kredit üzrə AR MB tərəfindən müəyyən edilmiş uçоt

dərəcəsindən yuxarı faizlərin ödənilməsi xərcləri;

əsas tikinti vasitələri üzrə təbii fəlakətdən başa çatmamış binaların və

tikililərin sökülməsindən zərər.

tikintinin konservasiyasına xərclər;

dayandırılmış tikinti obyektlərinin sökülməsi və qorunması xərcləri;

maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin pozulmasına görə faizlərin, cərimələrin və

dəbbələmələrin ödənilməsi ilə əlaqədar xərclər;

əsas vəsaitlərin yenidən qiymətləndirilməsi və onun nəticələrinin uçоtda əks

etdirilməsi.

158

3. Əsas vəsaitlərin daxil olması və dövriyyədən çıxması üzrə

əməliyyatların auditi

Əsas vəsaitlərin daxil olması üzrə ilkin sənədlər, texniki pasportlar, əsas

vəsaitlərin uçоtu üzrə vərəqələrdə obyektlərin xarakteristikasını əks etdirən

yazılışlar əsasında auditor əsas vəsaitlərin təsnifləşdirilməsinin düzgünlüyünü

yoxlayır. Belə ki, amortizasiya şifrinin müəyyən edilməsində buraxılan səhv

kühnəlmə məbləüinin səhv hesablanmasına və düzgün olmayaraq məhsulun (işin,

xidmətin) maya dəyərində əks etdirilməsinə səbəb olacaqdır.

Əsas vəsaitlərin daxil olması üzrə əməliyyatların yoxlanması zamanı

tikintilərin və ya onların əldə edilməsinin qanuniliyi və məqsədəuyğunluüu

vaxtında və düzgün rəsmiləşdirilməsi, əsas vəsaitlərin qiymətləndirilməsinin

düzgünlüyü müəyyən edilir. əsas vasitələrin daxil olmasının qanuniliyi mədaxil

edilmiş obyektlərin tikinti üzrə titul vərəqəsinə nəzərdə tutulmuş siyahı ilə və ya

texnika və avadanlıqların alınması üzrə sifarişlə müqayisə edilməklə müəyyən

olunur. Bu zaman auditor aşağıdakı formada köməkçi cədvəl tərtib edir (cədvəl 1).

Cədvəl 1

əsas vəsaitlərin mədахil edilməsinin qanuniliyinin yoxlanması

Əsas vəsait

obyektlərinin

adı

Uçot üzrə əsas

vəsait mədaxil

edilmişdir

Titul siyahısında və аlış

sifarişində nəzərdə

tutulmuşdur

Kənarlaşma (+; -)

miqdar məbləq miqdar məbləq miqdar məbləq

Əgər kənarlaşma aşkar edilərsə, onun səbəbləri, nəticələri və bunda təqsiri

olan vəzifəli şəxslər müəyyən edilməlidir. əsas vəsaitlərin daxil olması və

dövriyyədən çıxması imkan daxilində başdan başa qaydada yoxlanılır. Daxil оlаn

əsаs vəsait obyektinin layihə-smeta sənədlərinə uyğunluüu da yoxlanılmalıdır.

Bunun üçün əsas vəsaitlərin təhvil-təslim aktlarının məlumatlarını layihə-smeta

sənədləri ilə və 103 sаylı “Qeyri mаteriаl аktivlər üzrə хərclərin

kаpitаllаşdırılmаsı”, 113 sаylı «Tоrpаq, tikili və аvаdаnlıqlаrlа bаülı məsrəflərin

159

kаpitаllаşdırılmаsı» hesabı üzrə analitik uçot registrlərindəki yazılışlarla

üzləşdirmək lazımdır (cədvəl 2).

Cədvəl 2

Mədахil edilmiş əsas vəsait оbyektlərinin lаhiyə-smetа sənədlərinə

uyğunluüunun yoxlanılması

Əsas vəsait

obyektlə-

rinin adı

Əsas vəsaitlərin

təhvil-təslim

aktlarının

məlumatları

Layihə-smeta

sənədlərinin

məlumatları

103 sаylı “Qeyri

mаteriаl аktivlər

üzrə хərclərin kа-

pitаllаşdırılmаsı”,

113 sаylı “Tоrpаq,

tikili və аvаdаn-

lıqlаrlа bаülı məsrəflərin kаpi-

tаllаşdırılmаsı” (08

“Kаpitаl qоyuluş-

lаrı”) hesаbı üzrə

analitik məlumat-

lar

Kənarlaşma (+;

-)

miqdar məbləü miqdar məbləü miqdar məbləü miqdar məb

ləü

Eyni zаmаndа dахil оlmuş əsаs vəsаitlərin vахtındа mədахil edilməsi və hə-

min əməliyyаtlаrın mühasibat uçоtundа əks etdirilməsinin düzgünlüyü yохlаnıl-

mаlıdır. Bunun üçün ilkin sənədlərdə göstərilən tarixləri həmin əməliyyatlаrın 13

saylı jurnal-orderdə əks olunması tarixləri ilə müqayisə etmək lazımdır (cədvəl 3).

Cədvəl 3

əsas vəsaitlərin vaxtında mədахil edilməsinin yохlаnılmаsı

Əsas vəsaitlərin

adı

Əmtə-ənəqliyyat

qaiməsi üzrə

daxil olma tarixi

Əsas vəsaitlərin

təhvil-təslim

aktının tərtib

olunması tarixi

Mühasibat uçotu

registrlərində

əsas vəsaitlərin

mədaxil olunma-

sı tarixi

Kənarlşma (+; -)

160

Əsas vəsaitlərin hərəkətinin uçоtu AR MN və АR MSK tərəfindən təsdiq

edilmiş xüsusi sənədlər əsasında rəsmiləşdirilir. Yoxlama zamanı aşağıdakı məsə-

lələrə diqqət verilməlidir:

əsas vəsaitlər pay şəklində nizamnamə kapitalına verildikdə onların ilk

dəyərini, kühnəlməsini və müqavilə qiymətini əks etdirən siyahı mövcud olmalıdır.

Həmin siyahıya verilən obyektlərin bütün texniki sənədləri və həmin obyektin

möhürü ilə təsdiqlənmiş alqı-satqı aktlarının ikinci nüsxəsi də əlavə olunmalıdır;

əsas vəsait fiziki şəxsdən alınarsa həmin obyektin ilkin dəyəri, kühnəlməsi

və alın qiyməti göstərilməklə alqı-satqı müqaviləsi tərtib olunmalıdır;

əsas vəsait obyekti komplekt şəkildə əldə olunursa inventar vərəqəsində

komplektə daxil olan ayrı-ayrı predmetlərin siyahısı verilməlidir;

müvəqqəti istismarda olan əsaslı tikinti obyekti daimi istismara verilənə

qədər əsas vəsaitlərin tərkibinə daxil edilmir, bitməmiş istehsalat kimi uçоta alınır

(hesab 113 (08);

əsas vəsait satıldıqda bazar dəyəri müəyyən edilməlidir;

əsas vəsaitin istismara yaramadıüı müəyyən edilməsi, eləcə də onun

silinməsi üzrə zəruri sənədlərin tərtib edilməsi üçün müəssisənin rəhbərliyi

tərəfindən daimi fəaliyyətdə olan komissiya yaradılmalıdır.

yeni tikinti, mövcud müəssisənin genişləndirilməsi, yenidən qurulması və

texniki cəhətdən silahlanması ilə əlaqədar avadanlıqlar silindikdə həmin

avadanlıüın siyahısı həmin müəssisənin genişləndirilməsi, yenidən qurulması və

texniki silahlanması planında əks etdirilməlidir;

avadanlıüın sökülməsindən gələcəkdə istifadəsi mümkün olan bütün

detallar, hissələr və aqreqatlar 201 “Mаteriаl ehtiyаtlаrı” (10) və 611 “Sаir

əməliyyаt gəlirləri”,731 “Sаir əməliyyаt хərcləri” (47, 48) saylı hesablara mədaxil

edilməlidir;

tərkibində bahalı metallar olan hissə və qovşaqlar həmin qiymətli metalların

emala verilməsi məqsədi ilə ayrıca uçоta alınmalıdır.

Daha sonra balansın "əsas vəsaitlər" maddəsinin reallıüı yoxlanılır. Bunun

üçün inventar siyahısının məlumatları 111 sаylı “Tоrpаq, tikili və аvаdаnlıqlаr”,

161

121 sаylı “Dаşınmаz əmlаkа investisiyаlаr”, 131 sаylı “Biоlоji аktivlər”, 141 sаylı

“Təbii sərvətlər” (01) hesabı üzrə,Baş kitabın məlumatları və həmin hesab üzrə

balansın maddəsi ilə tutuşdurulur (cədvəl 4).

Cədvəl 4

Balansın "əsas vəsaitlər" maddəsinin reallıüının yoxlanması

Əsas vəsait

obyektlərinin

adı

Inventar siya-

hısına görə əsas

vəsaitlərin dəyəri,

min man.

Baş kitabın

məlumatları üzrə

əsas vəsaitlərin

dəyəri, min man.

Balans üzrə əsas

vəsaitlərin dəyəri,

min man.

Kənarlaşma (+;

-)

Əsas vəsaitlərin dövriyyədən çıxması üzrə əməliyyatların yoxlanması zamanı

auditor silinən əsas vəsaitlərin yararsız olmasının müəyyən edilməsi üzrə müəssisə

rəhbərliyi tərəfindən komissiyanın yaradılması haqda əmrin olmasına, silinən

obyektlərin ləüv edildiyinə, yararlı olan hissə, qovşaq və metal hissələrinin

mədaxil edildiyinə diqqət yetirməlidir. Bunun üçün əsas vəsaitlərin ləüvinin

nəticələri ilə bağlı məlumatlar hissələrin mədaxil edilməsi üzrə qaimənin

məlumatları ilə tutuşdurulur (cədvəl 5).

Cədvəl 5

əsas vəsaitlərin silinməsindən daxil olmaların düzgünlüyünün yoxlanılması

Əsas vəsaitlərin sökül-

məsindən alınan əmtəə-

material qiymətlilərinin

adı

Qaimə üzrə mədaxil

edilmişdir

Əsas vəsaitlərin

silinmə aktına əsasən

mədaxil

edilməlidir

Kənarlaşma (+;-)

miqdar məbləü miqdar məbləü miqdar məbləü

Istifadə olunmayan əsas vəsaitlərin satışı hallarında auditor satış qiymətinin

düzgün (balans dəyərindən yüksək) müəyyən edildiyinə əmin olmalıdır. əsas

162

vəsaitlərin çıxması üzrə bütün əməliyyatlar 611, 731 (47,48) saylı hesablаrda

aparıldıüından auditor həmin hesab üzrə mühasibat yazılışlarını və əsas vəsaitlərin

satışından və digər çıxmadan maliyyə nəticələrini yoxlamalıdır.

4. Əsas vəsaitlərə köhnəlmənin hesablanmasının və onların təmiri

üzrə əməliyyatların auditi

Əsas vəsaitlərə köhnəlmə AR NK-nin qərarı ilə təsdiq olunmuş normalara

əsasən hesablanır. (binаlаr, tikililər, qurüulаr üzrə- 7%, mаşın, аvаdаnlıqlаr,

nəqliyyаt vаsitələri- 25%, qeyri-mаddi аktivlər-istitfаdə müddəti məlum оlmаsа-

10%, məlum оlаrsа- istifаdə müddətinə mütənаsib). Əsas vəsaitlərə köhnəlmənin

hesablanmasının auditi zamanı aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:

əsas vəsaitlər cari icarəyə verildikdə amortizasiya satışdankənar itkilərin

tərkibinə daxil edilir (D-t 801 (80)), alınmış icarə haqqı satışdankənar mənfəətə

aid edilir (D-t 801 (80),

əsas vəsaitlər üzrə köhnəlmə ya obyektin (bina, tikili və b.) bütün istismarı

dövründə, və ya əsas vəsaitin (aktiv hissənin) balans dəyərinin maya dəyərinə tam

daxil olduüu müddətdə hesablanır, sonra ayırmaların hesablanması dayandırılır;

bir il başa çatana qədər kiçik müəssisələrin fəaliyyəti dayandırıldıqda he-

sablanmış əlavə köhnəlmə məbləüi mənfəət hesabına bərpa olunmalıdır: D-t 112,

122, 132, 142(02), K-t 801 (80);

əsas vəsaitlərin tam dayandırılması və müəyyən olunmuş qaydada kon-

servasiyası şəraitində yenidənqurma, texniki silahlanma zamanı köhnəlmə hesab-

lanmır, xidmət müddəti konservasiyada olduüu müddət qədər artırılır;

qurtarmamış tikinti obyekti üzrə köhnəlmə istifadəyə verildikdən sonra də-

qiqləşdirilməklə belə obyektlərin dəyəri haqqında arayışa müvafiq hesablanır.

Yuxarıda qeyd olunanlar nəzərə alınmaqla köhnəlmə (amortizasiya) norma-

sının tətbiqinin düzgünlüyü yoxlanılmalıdır.

Auditin gedişində aşağıdakı məsələlərə aydınlıq gətirilməlidir:

köhnəlmənin hesablanması üçün bütün əsas vəsait obyektlərinin

hesablamaya daxil edilməsi;

163

yeni daxil olmuş və dövriyyədən çıxmış əsas vəsaitlər üzrə köhnəlmənin

hesablanmаsının düzgünlüyü;

amortizasiya normasının və ona əlavə düzəliş əmsallarının tərtib edilməsinin

düzgünlüyü;

köhnəlmə məbləülərinin istehsal xərclərinə aid edilməsinin düzgünlüyü;

amortizasiya məbləülərinin mühasibat uçotu registrlərində əks

etdirilməsinin düzgünlüyü.

Köhnəlmənin hesablanmasının düzgünlüyünü yoxlayarkən köhnəlmə

hesаblаn-mаyаn əsas vəsaitlərin (kitab fondu, təmirə və texnoloji yenidən qurmaya

saxlanılan fondlar, büdcə təşkilatlarının fondları, arxitektura və incəsənət abidələri

sayılan bina və tikililər, film, muzey fondları və bədii dəyərlər, məhsuldar heyvanlar

və s.) əsas vəsaitlərin tərkibinə daxil edilmədiyi müəyyən edilməlidir. Aşkar edilən

bütün qanun pozuntularının səbəbləri və buna cavabdeh şəxslər müəyyən edilməli və

gələcəkdə bunun təkrar olunmaması üçün tədbirlər görülməlidir.

Audit prosesində əsas vəsaitlərin təmirinə (cari və əsaslı) xərclərin uçotunun

təşkili və təmir müddətinin gözlənilməsi yoxlanılır. əvvəlcə xərc smetasının tərtibi-nin

düzgünlüyü nəzərdən keçirilir. əsaslı xərc smetası texniki baxış aktlarının və

deffektlər cədvəlinin məlumatlarına əsasən tərtib edilməlidir.

5. Qeyri maddi aktivlərin auditi

Şirkətin qiyməti (şirkətin işgüzar imici) – dəyər kateqoriyası olub vahid

əmlak-maliyyə kompleksi kimi şirkətin dəyəri ilə onun aktivlərinin dəyəri arasında

fərqi, daha doürusu hərracda onun alış dəyəri ilə əmlakının qiymət dəyəri arasında

fərqi xarakterizə edir.

Qeyri maddi aktivlər məhsul alınması ilə deyil, istehsalın təmin olunması

(onun gəlirliyinin təmin olunması) ilə əlaqədardır.

Yoxlama zamanı aşağıdakı məsələlərə diqqət verilməlidir: vətəndaşın

intellektual və işgüzar keyfiyyəti, peşə səviyyəsi və əmək qabiliyyəti qeyri-maddi

aktiv kimi qəbul edilə bilməz, çünki onlar insandan alına və digər şəxslərə verilə

bilməz.

164

Qeyri maddi aktivlərlə əməliyyatların yoxlanması zamanı qiymətlilərin qeyri

maddi aktivlərə aid edilməsinin düzgünlüyü və qanuni olması müəyyən edilir.

Auditor qeyri maddi aktivləri müəssisə üçün gəlirlilik baxımdan, (xüsusilə həmin

qeyri maddi aktivlər müəssisənin nizamnamə kapitalına pay şəklində köçürül-

müşdürsə) qiymətləndirir. Sonra auditor daxil olan qeyri maddi aktivlərin uçotu-

nun düzgünlüyünü yoxlayır. Qeyri maddi aktivlər əldə edildiyi qiymətlə (onların

istifadəsinə hazırlıq xərcləri daxil edilməklə) qiymətləndirilir 101 sаylı "Qeyri ma-

teriаl aktivlər - dəyəri" (04 "Qeyri maddi aktivlər") hesabında əks etdirilir.

Qeyri maddi aktivlərin mədaxil edilməsi və 101 sаylı "Qeyri materiаl aktivlər

" (04 "Qeyri maddi aktivlər") hesabında əks etdirilməsinin düzgünlüyünü

yoxlamaq üçün həmin hesabın 302 sаylı "Nоminаl (nizаmnаmə) kаpitаlın ödə-

nilməmiş hissəsi" , 534 sаylı "Gəlirlərin ödənilməsi üzrə təsisçilərə kreditоr bоrc-

lаrı" (75 "Təsisçilərlə hesablaşmalar"), 223 sаylı "Bаnk hesablaşma hesablаrı " (51

"Hesablaşma hesabı", 52 «Vаlyutа hemаbı») , 113 sаylı «Tоrpаq, tikili və

аvаdаnlıqlаrlа bаülı məsrəflərin kаpitаllаşdırılmаsı» (08 "Kapital qoyuluşları") və

s. hesablarla müxabirləşməsi, eləcə də onların dövriyyədən çıxmasını (satışı,

silinməsi, əvəzsiz verilməsi) 102 sаylı "Qeyri mаddi аktivlər " (05 "Qeyri maddi

aktivlərin amortizasiyası (köhnəlməsi)") və 611 sаylı "Sаir əməliyyаt gəlirləri" (48

"Sair aktivlərin satışı") hesabı üzrə yazılışları diqqətlə nəzərdən keçirmək

lazımdır. Intellektual mülkiyyətin sintetik uçotu növlər və ayrı-ayrı obyektlər üzrə

analitik uçotun məlumatları ilə üzləşdirilir.

Qeyri maddi aktivlərin satışı və ya onların digər müəssisəyə verilməsi zamanı

611 sаylı "Sаir əməliyyаt gəlirləri" hesabı üzrə yazılışlar yoxlanılır: həmin hesabın

debeti üzrə çıxmış qeyri maddi aktivlərin ilkin dəyəri və eləcə də onların satışı və

ya verilməsi ilə bağlı xərclər, kreditində isə hesablanmış köhnəlmə və satışdan pul

gəliri əks etdirilir. Qeyri maddi aktivlər əvəzsiz olaraq verildikdə müəssisənin

sərəncamında qalan mənfəət hesabına silinir, onların satışından əldə olunan

mənfəət 801 sаylı "Ümumi mənfəət (zərər) " (80 "Mənfəət və zərər") hesabına aid

edilir.

165

Х MÖVZU. ƏMTƏƏ-MATERIAL QIYMƏTLILƏRI ÜZRƏ

ƏMƏLIYYАTLАRIN AUDITI

1. Аnbаr təsərrüfatının vəziyyətinin və mаteriаl resurslаrının

sахlаnmаsının аuditi

2. Material resurslarındаn istifadənin auditi

3. Əmtəə-mаteriаl qiymətlilərinin inventаrizаsiyаsının aparılmasının

düzgünlüyünün аuditi

1. Аnbаr təsərrüfatının vəziyyətinin və mаteriаl resurslаrının

sахlаnmаsının аuditi

Audit prosesində auditor əmtəə-material qiymətlilərinin uçotunun kim

tərəfindən aparılmasını (yaşı, təhsili, mühasiblik stajı, bu sahə üzrə normativ

bazanın mövcudluüu), uçotun bu sahəsini aparan mühasibin hansı normativ

sənədlərdən istifadə etdiyini yoxlayır, kimə tabe olmasını, onun işlərinin kim

tərəfindən yoxlanıldıüını aydınlaşdırır. Eyni zamanda əmtəə-material

qiymətlilərinin məsul saxlanmaya verilən şəxslərlə maddi məsuliyyət haqqında

müqavilənin mövcudluüu, istifadə olunan ilkin sənədlərin siyahısı, onlarda bütün

rekvizitlərin doldurulması nömrələnmə sistemi, qeydiyyat jurnallarının, daimi

inventarizasiya komissiyası və onun tərkibi haqqında əmrin, anbarlarda anbar

uçotunun kartoçkalarının (vərəqələrinin), mühasibatlıqda isə dövriyyə

cədvəllərinin və inventar siyahılarının mövcudluüu, əmtəə-material qiymətlilərinin

hərəkəti üzrə ilkin sənədlərin işlənilməsi texnologiyası (qəbul edilməsindən arxivə

qədər) yoxlanılmalıdır.

Istehsalın həcminin artması ilə material resurslarının formalaşması və

istifadə olunması, onların qorunub saxlanması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin

məsələlərin uüurlu həlli hər bir təsərrüfat subyektində maliyyə nəzarətinin lazımi

səviyyədə təşkilindən asılıdır. Materialların hazırlanması, daxil olması və buraxılışı

üzrə əməliyyatların sənədlərlə düzgün və vaxtında əks etdirilməsi və dürüst

məlumatların təmin edilməsi, saxlanma yerlərində və hərəkətinin bütün

mərhələlərində materialların saxlanmasına, istehsalda onlardan istifadəyə nəzarət,

166

lazım olmayan və artıq materialların mövcud qaydaya müvafiq satışı üçün vaxtında

aşkar edilməsi materialların uçotunun əsas vəzifələrini təşkil edir. Bu vəzifələrdən

çıxış edərək auditor aşağıdakıları yoxlamalıdır:

müəssisənin balansında əmtəə material dəyərlərinin qiymətləndirilməsi-

nin düzgünlüyü; qruplar – xammal, əsas və köməkçi materiallar, yanacaq,

yarımfabrikatlar və alınmış komplektləşdiricilər, ehtiyat hissələri, tara və digər

material resursları üzrə qruplaşdırmanın düzgünlüyü. Əmtəə-material dəyərləri

uçotda və hesabatda (mühasibatlıqda və anbarda) faktiki maya dəyəri ilə əks

etdirilir. Istehsala silinən material resurslarının faktiki maya dəyəri üç variantın

birindən istifadə etməklə müəyyən edilə bilər: orta çəki maya dəyəri üzrə, ilkin

alınmış partiyanın maya dəyəri üzrə (FIFO), son partiyanın maya dəyəri üzrə

(LIFO).

Kütləvi və seriyalı istehsalda bitməmiş istehsalat normativ maya dəyəri ilə,

müstəqim xərc maddələri üzrə və ya materialların, xammalın və yarımfabrikatların

məcmu maya dəyəri ilə əks oluna bilər. Hazır məhsul balansda istehsalda istifadə

olunmuş əsas vəsaitlərdən, xammaldan, materiallardan, yanacaqdan, enerjidən,

əmək resurslarından istifadə ilə bağlı xərcləri və məhsul istehsalına digər xərcləri

əks etdirən faktiki (normativ) maya dəyəri üzrə və ya müstəqim xərc maddələri

üzrə əks etdirilir.

Ticarət, təchizat və satış müəssisələrində mallar pərakəndə (satış)

qiymətlərlə və ya alış dəyəri ilə əks etdirilir. Malların pərakəndə qiymətlər uçotu

zamanı mallar daxil olduqda yenidən qiymətləndirmə aktı tərtib edilir və fərq

(qiymət artımı, qiymətin aşaüı düşməsi) 603 sаylı "Verilmiş güzəştlər" (42 "Ticаrət

əlаvəsi (güzəşti) " hesabda uçota alınır.

Müxtəlif mərhələlərdə əmtəə material dəyərlərinin qiymətlən-dırilməsi

metodları müəssisədə qəbul edilmiş uçot siyasətində əks olunmalıdır.

əmtəə material dəyərlərinin daxil olması, daxili yerləşdırilməsi və

buraxılışı üzrə ilkin sənədlərin (təsdiq edilmiş formada) tətbıqınin düzgünlüyü;

anbar təsərrüfatının təşkil olunmasının düzgünlüyü (ixtisaslaşmış

anbarların mövcudluüu, materialların saxlanması üçün anbar binasının, rəflərin,

167

şkafların və yeşiklərin qurulması, hər bir material növünə onun adı, nomenklatura

nömrəsi, markası, ölçüsü, ölçü vahidi və s. qeyd olunan yаrlıqın yazılması);

Asan аlışan və partlayıcı materiallar digər anbarlardan təcrid olunmuş,

yanüın əleyhinə avadanlıqlar təchiz edilmiş xüsusi binalarda saxlanılmalıdır.

Açıqda saxlanması nəzərdə tutulan materiallar (kərpic, qum, metalloprokat, taxta-

şalban materialları və s.) bu məqsəd üçün ayrılmış xüsusi meydançada (atmosfer

yaüıntılarından qorunmaq üçün) saxlanılmalıdır. Bütün anbarlar zəruri çəki ölçü

cihazları, ölçü taraları və digər bu tip vasitələrlə təmin olunmalı və onların

dəqiqliyi vaxtaşırı yoxlanılmalıdır.

anbardan material buraxılışı sənədlərini imzalamaq hüququna malik

şəxslər haqqında müəssisədə əmrin mövcudluüu;

maddi məsul şəxslərin təyin olunması ilə əlaqədar sərəncamın və maddi

məsuliyyət haqqında müqavilənin mövcudluüu;

istehsal-texniki xarakterli məhsulların miqdar və keyfiyyət üzrə qəbul

edilməsi və onun qəbul qaydası haqqında təlimatın tələblərinə uyğunluüu;

materialların tədarükünün, fakturasız göndərmələrin və yolda olan əmtəə-

material dəyərlərinin uçotunun düzgünlüyü;

kommersiya aktlarının tərtib edilməsi, həmin aktlar üzrə iddiaların

verilməsi;

materialların daxil edilməsi, sərfi, daxili yerdəyişməsi üzrə sənədlərin tər-

tib edilməsinin, mühasibatlıqda onların uçotunun düzgünlüyü;

materialların satışı üzrə əməliyyatların əks etdirilməsinin düzgünlüyü;

ilkin və hesablama sənədlərində ƏDV-nin ayrıca qeyd olunması;

materialların xarab olması və ya çatışmazlıüı hallarında onların

silinməsinin düzgünlüyü, günahkar şəxslərdən onların dəyərinin tutulması üçün

(əgər günahkar müəyyən edilərsə) tədbirlərin görülməsi;

müəssisədə əmtəə-material dəyərlərinin inventarizasiyasının aparılması,

onun nəticələrinin sənədləşdirilməsi və uçotda əks etdirilməsi;

taralarla əməliyyatların uçotda əks etdirilməsinin düzgünlüyü. Əmtəə-

material dəyərlərinin daima anbarda saxlanması üçün və ya istehsalın texnoloji

168

proseslərini həyata keçirmək üçün nəzərdə tutulmuş tara dəyərindən, xidmət

müddətindən və qəbul edilmiş uçot siyasətindən asılı olaraq əsas vəsaitlərin və ya

azqiymətli tezköhnələn əşyaların tərkibində uçota alına bilər. Məhsulun

qablaşdırılması və daşınması üçün nəzərdə tutulan taralar 201-3 sаylı

"Qаblаşdırmа mаteriаllаrı" (10- 4 "Tаrа və tаrа mаteriаllаrı") subhesabında uçota

alınır. Bu məqsədlə istifadə olunan taraların dəyəri məhsulun buraxılış qiymətinə

daxil edilmişdirsə, onda onun dəyəri silinməklə istehsal maya dəyərinə daxil edilir.

Sintetik uçotda tara faktiki maya dəyəri ilə əks etdirilir;

açıq saxlanmada olan tikinti materiallarının uçotunun aparılmasının

düzgünlüyü;

istehsal ehtiyatlarının uçotu ilə əlaqədar əməliyyatların əks etdirilməsi

üzrə mühasibat yazılışlarının düzgünlüyü.

Müəssisədə istehsal ehtiyatlarının saxlanılmasının təmin olunması məsələsi

nəzərdən keçirilərkən nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, istehsalda və anbarlarda uçota

alınmayan xammal və materiallar artıqlıüının yaradılmasında məqsəd onlardan

uçota alınmamış məhsul istehsal etmək, eləcə də əvvəllər aşkar edilmiş, o

cümlədən əmtəəsiz sənədlər üzrə xammal və materialların mədaxil edilməsindən

irəli gələn çatışmazlıqları örtməkdir.

Xammal və materiallar üzrə artıqlıq onların hərəkətinin müxtəlif

mərhələlərində (anbara təhvil verilməsi, saxlanması, istehsala buraxılışı, məhsulun

hazırlanmasına silinməsi və b.) yаrаnır. Bu zаmаn aşağıdakı üsullardan istifadə

olunur:

xammal və materialların istehsala uçota alınmış məhsul buraxılışına sərf

оlunmаsı faktı üzrə deyil, tələbat norması əsasında (həmin norma artırıla bilər)

silinməsi;

məhsul buraxılışının texniki şərtlərinin pozulması;

xammal və materialların əsassız olaraq artırılmış miqdarda itkiyə silinməsi;

əmtəə-material dəyərlərinin anbarlarda, bazalarda, dəmir yolu

stansiyalarındа qəbulu, yüklənməsi, daşınması və boşaldılması zamanı

169

çatışmazlıüı, sınması və korlanması üzrə kommersiya və daxili aktların əsassız

tərtib edilməsi;

malgöndərənlərdən müşayətedici sənədlərdə göstərilmiş həcmdən çox və

ya sənədsiz xammal və materialların daşınması;

mal göndərənlərdən müşayətedici sənədlərdə göstərilən tullantılar əvəzinə

keyfiyyətli xammal və materialların gətirilməsi;

çəkilmə prosesində akt tərtib edilərkən taranın çəkisinin artıq göstərilməsi;

keyfiyyət göstəriicilərinin faktiki göstəricilərdən aşaüı göstərilməsi.

Hər bir müəssisədə material resurslarının saxlanması və istifadəsi üzərində

təsərrüfat daxili nəzarətin konkret proqramı işlənib hazırlanmalıdır. Həmin proq-

ramda yoxlanılan məsələlərin siyahısı, yoxlamanın müddəti və icraçıların soyadları

göstərilir. Proqram kompleks xarakter daşıyır və resurs növləri üzrə məlumatları

özündə əks etdirir.

Yoxlamanın ilkin mərhələsində anbar təsərrüfatının təşkili, əmtəə-material

qiymətlilərinin saxlanması və uçotunun vəziyyəti, müxtəlif kanallardan daxil olan

resursların vaxtında, tam və düzgün mədaxil edilməsi diqqətlə öyrənilir. Sonra

əmtəə-material resurslarının silinməsinin tamlıüı, vaxtında həyata keçirilməsi və

düzgünlüyü yoxlanılır. Yoxlamanın əsas mənbələrinə əmtəə-material resurslarının

hərəkəti üzrə ilkin sənədlər, analitik və sintetik uçot registr-lərinin məlumatları,

əmtəə-material qiymətlilərinin inventarizasiya siyahısı, mühasibat və statistik

hesabat məlumatları aid edilir.

Əmtəə-material qiymətlilərinin qorunması, saxlanması və səmərəli istifadə

edilməsində anbar təsərrüfatının düzgün təşkil edilməsi və bu işə nəzarəti həyata

keçirən baş mühasibin fəaliyyəti yoxlanılır. Auditor anbar müdiri vəzifəsinə təyin

edilən şəxslə müqavilənin mövcudluüuna bu və ya digər anbar binasının texniki

vəziyyətinə, zəruri avadanlıqlarla təchiz olunması səviyyəsinə, anbarlarda

saxlanılan əmtəə-material qiymətlilərinin texniki və s. xüsusiyyətlərinin nəzərə

alınıb-alınmamasına diqqət verməlidir. Onların qəbulu və buraxılışı üzrə işlərin

vəziyyəti də yoxlama obyektinə daxildir.

170

Material qiymətlilərinin daxil olmasının əsaslı olması, tam və vaxtında

mədaxil edilməsinə sistematik nəzarətin təşkilinin mühüm həlqəsi göstərilən

əməliyyatlar üzərində qabaqcadan və cari nəzarətin təşkilidir.

Qabaqcadan nəzarət zamanı bu və ya digər qiymətlilərin göndərişi üzrə tələ-

batın hesablanmasının, müqavilənin və s. olması müəyyən edilir. Cari nəzarət isə

onların daxil olması, mədaxil edilməsi prosesində əmtəə-nəqliyyat qaimələri,

hesab-fakturalar, digər müşayətedici sənədlər, onların həmin qiymətlilərin mədaxil

edilməsini təsdiqləyən sənədlərlə üzləşdirilməsi və ya faktiki baxış və

inventarizasiyа yolu ilə həyata keçirilir.

Material qiymətlilərin qəbul edilməsi və buraxılışı zamanı sənədlərin vaxtında

tərtib edilməsi və kitablarda və ya anbar uçotu vərəqlərində yazılışların аpаrılmаsı

onların saxlanma yerlərinin tədqiqi zamanı yoxlanılır. Bu zaman operativ uçot üzrə

informasiyalar mühasibat uçotu məlumatları ilə müqayisə edilir. Mаterial

qiymətlilərinin mövcudluüu və hərəkəti haqqında informasiyaları əks etdirən

hesablar üzrə (subhesablar çərçivəsində 201"Mаteriаl ehtiyаtlаrı" (10 "Material-

lar"15,"Materialların tədarükü və əldə edilməsi", 16 "Materialların dəyərlərindəki

kənarlaşmalar") sintetik və analitik uçot registrləri, ilkin sənədlər əlavə edilməklə

maddi məsul şəxslərin hesabatları, mal göndərənlərlə hesablaşmaların analitik və

sintetik uçot registrləri əmtəə-material qiymətlilərinin daxil olmasının tamlıüının

yoxlanması obyektlərinə daxildir.

Yoxlama prosesində əmtəə material qiymətlilərinin uçotu cədvəllərində əks

etdirilmiş yekun məbləülərin digər uçot registrlərinin (jurnal-orderlərin)

məlumatlarına uyğunluüu müəyyən edilir. Belə ki, əgər 201-1 sаylı "Хаmmаl",

201-2 sаylı "Istehsаlаt mаteriаllаrı" (10/1"Xammal və material") hesabının debeti

üzrə 4384200 manat, bu zaman 431 sаylı "Mаlsаtаn və pоdrаtçılаrа uzunmüddətli

bоrclаr", 531 sаylı "Mаlsаtаn və pоdrаtçılаrа qısаmüddətli kreditоr bоrclаrı" (60

"Malgöndərənlərə və podratçılarla hesablaşmalar") hesabının kreditində 4100000

manat, 244 sаylı "Təhtəlhesаb məbləqlər" (71 "Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşma-

lar") hesabının kreditində 284200 mаnаtdırsа, onda bu məbləülər 431, 531(60),

171

244 (71) saylı hesabların krediti üzrə jurnal orderlərdə öz əksini tapmalıdır, 201-1,

201-2 (10/1) subhesablаrının kreditinə yazılış edilməlidir.

Ayın sonuna dəyəri ödənilmiş yolda olan mallar və ya malgöndərənlərin аn-

barlarından çıxarılmayan mallar 431, 433, 434, 531,536, 537(60) saylı hesabda

onların müəssisəyə daxil olmasına və maddi məsul şəxs tərəfindən mədaxil edil-

məsinə qədər debitor borcları kimi əks etdirilir. Malgöndərənlərlə planlı ödəmələr

qaydasında hesablaşmalar zamanı auditor hər ayın sonuna hesablanmış debitor və

kreditor borcları qalıqlarının üzləşdirilməsi aktlarının mövcudluüunu yoxlayır.

Daxil olan əmtəə-material qiymətliləri bəzən daxili sənədlərlə yükü qəbul edənin

möhürü vurulmaqla malgöndərənlərin müşaiətedici sənədləri, qəbul aktları,

mədaxil qaimələri və s. sənədləşdirilir.

Audit prosesində subhesablar çərçivəsində 201 sаylı "Хаmmаl və mаteriаl-

lаr" (10 "Materiallar") hesabı üzrə uçotun düzgün aparıldıüı yoxlanıl-malıdır. Ma-

terial qiymətlilərinin qiymətləndirilməsinin dürüstlüyü sintetik və analitik uçotun

düzgün təşkil edilməsindən asılıdır.

Materialların 201 (10) saylı hesabda uçot qiyməti ilə əks etdirilməsi zamanı,

materialların dəyəri üzrə kənarlaşmaların hesablanmasının düzgünlüyü və faktiki

və uçot dəyəri arasında fərq məbləüində 208 "Ehtiyаtlаrın dəyərinin аzаlmаsınа

görə düzəlişlər" (16 "Materialların dəyərində kənarlaşmalar") hesabının debetinə

silinməsi yoxlanılır (cədvəl 1).

Növbəti mərhələdə auditor ilkin sənədlər əsasında əmtəə-material

qiymətlilərinin alış dəyərinin və nəqliyyat-tədarük xərclərinin uçotda əks

etdirilməsinin düzgünlüyünü yoxlayır (cədvəl 2).

Kənarlaşma aşkar edildikdə onun səbəbləri (hesablar tam ödənilsə də

natamam mədaxil, ayrı-ayrı vəzifəli şəxslər tərəfindən mənimsəmə) müəyyən edilir

və aralıq aktları tərtib edilir.

Cədvəl 1

Daxil olmuş əmtəə-material qiymətliləri üzrə kənarlaşmaların

hesablanmasının düzgünlüyünün yoxlanılması

172

Əmtəə-

material

qiymətlilərinin

adı

Müəssisənin

məlumatları üzrə

208 (16) saylı

hesaba aid

edilmiş kə-

narlаşma məb-

ləüi, min man.

Yoxlama məlu-

matlаrınа əsаsən

208 (16) saylı

hesaba aid edil-

məli kənarlaşma

məbləüi, min mаn.

Kənarlaşma

(+; -)

Qeyd

Cədvəl 2

Əmtəə-material qiymətlilərinin əldə edilməsi zamanı nəqliyyat-tədarük

xərclərinin ödənilməsinin düzgünlüyünün yoxlanılması

Əmtəə-material

qiymətlilərinin

adı

Müəssisənin

məlumatları üzrə

nəqliyyat-təda-

rük xərclərinin

məbləüi,

min man.

Yoxlama məlu-

matları üzrə

nəqliyyat – təda-

rük хərclərinin

məbləüi, min man

Kənarlaşma

(+; -)

Qeyd

Malgöndərənin günahı üzündən çatışmazlıq müəyyən olunarsa, ödənilən

məbləüin geri qaytarılması üçün iddia tələbinin rəsmiləşdiril məsi üzrə tədbirlər

görülür, ayrı-ayrı vəzifəli şəxsin günahı üzündən çatışmazlıq yaranarsa, onların

miqdarı və sərbəst qiymətlərlə dəyəri hesablanır və günahkar şəxslərə aid edilir.

2. Material resurslarındаn istifadənin auditi

Material resurslarından istifadənin auditinin əsas mənbələrinə

materialların istifadəsi üzrə toplama cədvəlləri, 201 sаylı "Mаteriаl ehtiyаtlаrı" (10

"Materiallar") hesabının krediti üzrə jurnal-order, materialların hərəkəti haqqında

qalıq və ya dövriyyə cədvəlləri, materialların anbar uçotu kitabları və ya

kartoçkaları və s., ilkin sənədlər aiddir.

Yoxlama zamanı ilk növbədə anbar uçotu məlumatlarının 201 sаylı " Mаte-

riаl ehtiyаtlаrı " (10 "Materiallar") hesabı üzrə sintetik uçot məlumatlarına

173

uyğunluüu müəyyən edilir. Bunun üçün hər ayın sonuna qalıqlar cədvəlinin ümumi

yekunu material qiymətlilərinin, malların və taraların uçotu cədvəlində əks

etdirilmiş qalıqlarla müqayisə edilir. Belə müqayisə yoxlanılan dövr üzrə ayın 1-nə

hər bir anbar üzrə aparılır. Bu zaman auditor aşağıdakı köməkçi cədvəli tərtib edir

(cədvəl 3).

Cədvəl 3

Anbar uçotu məlumatlarının sintetik uçot məlumatlarına uyğunluüunun

yoxlanılması

Yoxlamanın

aparılma tarixi

Qalıqlar cədvəli

üzrə ƏMQ qalıq-

larının dəyəri,

min man.

Materialların,

malların, tara-

ların uçotu cəd-

vəlləri üzrə

yekun qalıq, min

mаn

Kənarlaşma (+;

-)

Qeyd

Ay ərzində bütün anbarlar üzrə materialların sərfinin ümumi dövriyyəsi və

ayın sonuna cədvəllərdə əks etdirilən material qalıqları Baş kitabda 201 sаylı "Mа-

teriаl ehtiyаtlаrı " (10 "Materiallar") hesabı üzrə kredit dövriyyəsi və qalıqlarla

müqayisə olunur. Bu zaman auditor aşağıdakı köməkçi cədvəl tərtib olunur (cədvəl

8.4).

Cədvəl 8.4

Əmtəə-material qiymətlilərinin dövriyyədən çıxması üzrə

dövriyyənin yoxlanması

Yoxlamanın

aparılması

ƏMQ-ın

hərəkəti haqda

10 saylı

jurnal- order

Baş kitab

üzrə

Kənarlaşma (+; -)

174

tarixi

hesabat üzrə

dövriyyədən

çıxmış ƏMQ

məbləüi,

min man.

üzrə döv-

riyyədən

çıxmış

ƏMQ-nin

məbləüi,

min man.

dövriy-

yədən

çıxmış

ƏMQ-nin

məbləüi,

min man.

Hesabatlar üzrə

məbləüin

jurnal-оrder

üzrə

məbləüdən,

min man.

Hesabatlar üzrə

məbləüin

Baş kitab üzrə

məbləüdən,

min man.

Kənarlaşma aşkar edildikdə onların səbəbləri və günahkar şəxslər müəyyən

olunur.

Növbəti mərhələdə auditor materialların istehsala buraxılışı üzrə baş vermiş

əməliyyаtlаrı yoxlayır. Bu halda məxaric sənədləri əsasında tərtib edilmiş

anbarlardan material buraxılışı üzrə toplayıcı cədvəllərdən istifadə olunur.

Anbarlardan istehsalata material buraxılışı limit kartları və ya buraxılış

cədvəlləri, mаteriаllаrın əvəz olunmasına akt-tələbnamələr və ya əlavə buraxılış

komplektləşdirici cədvəllər və s. əsasında həyata keçirilir. Məxaric sənədlərinin

yoxlanılması buraxılmış əmtəə-material qiymətlilərinin müəyyən olunmuş nor-

malarla müqayisə edilməsi və anbarlarda və sexlərdə olan sənədlərlə qarşılıqlı

yoxlamalаrlа başa çatmamalıdır. Eyni zamanda əmtəə-material qiymətlilərinin

buraxılmаsındаn sonra anbar uçotunun məlumatlarını diqqətlə təhlil edilir və

aşağıdakı köməkçi cədvəli tərtib edir (cədvəl 5).

Cədvəl 5

Məhsul istehsalına əmtəə-material qiymətlilərinin buraxılması

üzrə limitin gözlənilməsinin yoxlanılması

Burахı-

lаn

məhsu-

lun adı

Müəyyən

olunmuş limit

üzrə xammal

buraxılışı

Faktiki xammal

sərfi

Kənarlaşma(+; -) Qeyd

miqdar məbləü miqdar məbləü miqdar məbləü

175

Uyğunsuzluq aşkar edildikdə kənarlaşmaların səbəbləri müəyyən edilir. Is-

tehsalda material qiymətlilərindən istifadənin auditi zamanı materialların

dəyərlərində müəyyən olunmuş kənarlaşamaların silinməsi də yoxlanılmalıdır.

Bunun üçün material qiymətlilərinin uçotu cədvəllərinin məlumatları təhlil olunur

(sədvəl 8.6).

Cədvəl 6

Kənаrlаşmаlаrın silinməsinin düzgünlüyünün yохlаnılmаsı

Burахılаn

məhsulun adı

Mаteriаl qiy-

mətlilərinin

uçоtu cədvəli-

nə əsаsən kə-

nаrlаşmаnın

silinməsi, min

mаn.

Yохlаmаnın

məlumаtlаrı

üzrə kənаrlаş-

mаlаr silinmə-

lidir, min mаn.

Kənarlaşma,

(+; -)

Qeyd

Müəssisənin fəaliyyətində mаteriаl resurslаrının tərkibində аyrıcа qrup kimi

azqiymətli, tezköhnələn əşyalardаn dа çох istifаdə оlunur. Bu baxımdan auditor

onların saxlanmasının, istifadəsinin qanuniliyinə və məqsədəuyğunluüuna, norma-

tivdən artıq və istifadə olunmayan azqiymətli və tez xarab olan əşyaların vахtında

müəyyən olunmasına, onların daxil olması və dövriyyədən çıxması üzrə təsərrüfat

əməliyyatlarının sənədləşdirilməsinin, köhnəlmənin hesablanmasının düzgünlüyü-

nə böyük diqqət yetirməlidir.

Azqiymətli, tez xarab olan əşyaların auditinin əsas vəzifələri aşağıdakılardır:

daxil olmuş qiymətlilərin azqiymətli və tezxarab olan əşyalara aid

edilməsinin düzgünlüyünün yoxlanılması;

176

maddi məsul şəxslər üzrə azqiymətli, tezköhnələn əşyaların saxlanmasına

nəzarətin təmin olunması;

azqiymətli və tezköhnələn əşyaların normal saxlanması üçün anbar binası-

nın mövcudluüunun və onun vəziyyətinin yoxlanması;

azqiymətli tezköhnələn əşyaların (xüsusi geyimlərin, xüsusi ayaqqabı və

digər qoruyucu vəsaitlərin) normativ xidmət müddətinin gözlənilməsinə nəzаrətin

təmin olunması; həmin vasitələr işçilərə pulsuz verilir və müəssisənin mülkiyyəti

hesab olunur. Istifadə müddəti başa çatdıqdan sonra və ya işzinin işdən azad

olunması ilə əlaqədar geri qaytarılmalıdır. Geri qaytarılmamış qоruyucu vasitələrin

dəyəri işçidən qalıq dəyəri ilə tutulur. Xüsusi geyim və xüsusi аyаqqabıların

qorunması üçün müvafiq avadanlıqlarla təchiz olunmuş yer аyrılmalıdır.

forma paltarların uçotunun, verilməsi və silinməsi qaydasının düzgünlüyü

(hesablaşma 545-3 (76) saylı hesabda aparılır);

müvəqqəti vasitə və qurüuların (əsasən təsərrüfat hesabı tikinti aparan

müəssisələrdə tikinti başa çatdıqdan sonra sökülmür və silinmir, müəssisənin

ehtiyаcı üçün istifadə edilir) uçotunun aparılmasının düzgünlüyü;

müvəqqəti tikililər üzrə köhnəlmənin silinməsinin düzgünlüyü;

azqiymətli tezköhnələn əşyalar üzrə köhnəlmənin hesablanmasının

düzgünlüyü (qəbul edilmiş uçot siyasətinə müvafiq);

azqiymətli tezköhnələn əşyaların inventarizasiyasının vaxtında aparılması

və onun nəticələrinin rəsmiləşdirilməsinin düzgünlüyü

azqiymətli tezköhnələn əşyaların satışının uçotunun düzgünlüyü;

analitik və sintetik uçot məlumatlarının baş kitabda və balansda əks

etdirilməsinin düzgünlüyü.

Azqiymətli, tezköhnələn əşyaların auditinin əsas mənbələrinə onların

hərəkəti üzrə ilkin sənədlər (hesab-fakturalar, əmtəə-nəqliyyat qaimələri,

tələbnamə qaimələri, çeklərin surətləri), anbar uçotu kitabları (vərəqləri), maddi-

məsul şəxslərin hesabatları, mühasibat uçotu registrləri (10 saylı jurnal-orderlər)

material qiymətlilərinin, malların və taraların hərəkəti haqda hesabat, istehsal

hesabatları və s. daxildir.

177

Azqiymətli, tezxarab olan əşyalar üzrə əməliyyatların yoxlanması həmin

əmə-liyyаtlаr üzrə qarşıya qoyulmuş vəzifələrə müvafiq həyata keçirilir.

Azqiymətli, tez xarab olan əşyaların mədaxil edilməsinin tamlıüının yoxlanması

zamanı onların mədaxili üzrə ilkin məlumatlar analitik və sintetik uçot məlumatları

ilə üzləşdirilir. Bunun üçün auditor aşağıdakı köməkçi cədvəli tərtib edir (cədvəl

7).

Cədvəl 7

Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların mədaxil edilməsinin

tamlıüının yoxlanılması

Azqiymətli və

tezköhnələn

əşyaların adı

Ölçü

vahidi

Əmtəə-nəqliy-

yat qaiməsi

üzrə alınmış-

dır

Məhsul və mate

rialların hərə-

kəti hesabatı

üzrə mədaxil

edilmişdir

Kənarlaşma

(+; -)

Qeyd

Auditor ilkin sənədlərin qarşılıqlı üzləşməsini aparır. Ilkin sənədlərin məlu-

matlаrı məhsul və materialların hərəkəti haqqında hesabatlarla, istehsal hesabatları

ilə, analitik uçot məlumatları isə 10 saylı jurnal-orderlə üzləşdirilir. 10 saylı jurnal-

orderin məlumаtlаrı Baş kitabın və müəssisə balansının məlumаtlаrı ilə müqayisə

edilir.

Azqiymətli, tezköhnələn əşyaların düzgün qiymətləndirilməsinə də nəzarət

olunur. Yoxlama zamanı subhesablаr çərçivəsində və onların hər bir növü üzrə

201«Mаteriаl ehtiyаtlаrı», 207 sаylı "Digər аktivlər" (12 "Azqiymətli və tezköh-

nələn əşyalar" hesabında) uçotun aparılması da müəyyən olunur.

Azqiymətli və tezxarab olan əşyaların silinməsi ilə bağlı əməliyyatların düz-

günlüyünün yoxlanılması da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Yoxlama zamanı aşkar

edilən bütün kənarlaşmalar, оnların səbəbləri və günahkar şəxslər müəyyən edilir.

178

3. Əmtəə material dəyərlərinin inventarizasiyasının

aparılmasının düzgünlüyünün auditi

Hər bir təsərrüfat subyektində mühasibat uçotu və hesabatı məlumatlarının

dürüstlüyünü təmin edilməsi məqsədi ilə hər il onun əmlakının və bütün sferalarda

yerləşdirilən vəsaitlərinin inventarızasiyası aparılmalıdır.

Müəssisədə inventarizasiyanın aparılması qaydası AR MN-nin «Əmlаk və

öhdəliklərin inventаrizаsiyаsı qaydaları hаqqındа» 03. VII. 2001-ci il il tarixli

təlimаtа əsasən müəyyən edilmişdir. Auditor müəssisədə inventarizasiyanın

aparılması haqqında qaydanın inventarizasiyanın aparılması üçün daimi

komissiyanın yaradılması və onun tərkibi haqqında sərəncamın mövcudluüunu

yoxlamalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, inventarizasiya planlı və plandankənar

(zərurət yarandıqda) ola bilər. Maddi-məsul şəxsin dəyişdirilməsi, illik hesabatın

tərtib edilməsi, mənimsəmə hallarının aşkar edilməsi, müəssisənin ləüv olunması

zamanı mütləq inventarizasiya aparılmalıdır.

Auditor inventarizasiyanın aparılmasında əvvəl, aparılma prosesində və

onun nəticələri üzrə aparılan bütün kompleks işləri yoxlamalıdır. Əmtəə-material

dəyərləri üzrə artıq gəlmə və çatışmazlıüın xarakteri, çatışmazlıüın ödənilməsi üzrə

rəhbərlik tərəfindən görülən tədbirlərin əhəmiyyəti, günahkarların cəzalandırılması

və s. məsələlər nəzərdən keçirilməlidir. Nəzarət mənbəyi kimi inventarizasiya

komissiyasının qərarından, mühasibat uçotu registrlərində yazılışlardan və digər

sənədlərdən istifadə olunur. Təcrübədə mənimsəmənin ən geniş yayılmış üsullarına

aşağıdakılar aiddir:

inventarizasiya cədvəllərində çatışmayan materialların аrtıq yаzılmаsı;

inventarizasiya və üzləşmə cədvəllərinin tərtib olunması zamanı ümumi

məbləü üzrə əmtəə-material dəyərlərinin uçot və faktiki qalıqlarının müqayisə

edilməsi ilə kifayətlənmək – (miqdar, sort və qiymət üzrə əmtəə-material

dəyərlərinin uçot və faktiki qalıqlarının üzləşdirilməsi aparılmadan);

inventarizasiya komissiyasına əvvəllər silinmiş materialların təqdim

edilməsi;

179

digər təşkilatlardan və ya maddi şəxslərdən borca götürülmüş əmtəə-

material dəyərlərinin komissiyaya təqdim edilməsi;

digər təşkilatlara dəyərlərin verilməsi haqda əmtəəsiz qaimələrin təqdim

edilməsi.

Müəssisələrdə mənimsəmənin gizlədilməsinin üsullarından biri əmtəəsiz

sənədlərdən çıxarış hesab olunur. Həmin sənədlərlə material dəyərlərinin alınması

və ya buraxılması üzrə bitməmiş təsərrüfat əməliyyatları rəsmiləşdirilir. Bəzən

əmtəəsiz əməliyyatlardan sonradan mənimsəmək məqsədilə məbləü fərqinin

yaranması üçün istifadə olunur. Belə halların mövcudluüunu aşağıdakı əlamətlər

əsasında müəyyən etmək olar:

malgöndərən və alıcıda olan eyni sənədin (qaimə, hesab-faktura) müxtəlif

nüsxələrindəki göstəricilərin uyğun olmaması;

sənədlər üzrə malgöndərənlərin məxaric sənədlərində göstərilən miqdarla

müqayisədə materialı alanın uçotunda həmin məlumatların olmaması və ya az

göstərilməsi;

əmtəə-material dəyərlərinin daxili yerdəyişməsi üzrə vəzifəli şəxslərin

razılıüının olmaması;

inventarizasiya aparılmazdan əvvəl sonuncu istehsalat (material)

hesabatına əlavə olunan məxaric sənədlərində inventarizasiya komissiyası

üzvlərinin vizasının olmaması;

materialların hərəkəti haqqında sənədlərdə və nəqliyyat sənədlərində

məlumatların uyğun olmaması;

materialların çıxarılmasına buraxılışın və onların alınmasına

vəkalətnamənin olmaması;

materialların daşınmasını, eləcə də yükləmə-boşaltma işlərinə görə əmək

haqqının ödənilməsini təsdiq edən sənədlərin olmaması;

yol sənədlərində və materialların alınması üçün vəkalətnamələrdə

düzəlişlərin (tarixin, nümrənin, imzanın və b. saxtalaşdırılması);

malgöndərən müəssisənin məxaric sənədlərində göstərilən buraxılmış

materialların miqdarının onların daxil olması miqdarından çox olması;

180

mədaxil edilməyən, lakin malgöndərən – müəssisədə materialların

məxarici haqda sənədlərin mövcudluüu;

inventarizasiya siyahısında müəyyən materialların qiymətinə, miqdarına

və məbləüinə nəzərdə tutulmamış düzəlişlərin edilməsi;

siyahının səhifələri üzrə material dəyərlərinin miqdarının komissiya

tərəfindən ümumi yekunda göstəriilən miqdara uyğun olmaması;

inventarizasiya siyahısının ayrı-ayrı səhifələrində və bütövlükdə

yekunların düzgün çıxarılmaması;

inventarizasiya siyahısında maddi məsul şəxsin və komissiyanın bütün

üzvlərinin imzasının olmaması;

siyahıda dəyərlini təhvil verən şəxsin imzasının olması və qəbul edən

şəxsin imzasının olmaması və s.

Auditor nəzərə almalıdır ki, sənədlərin yoxlanması zamanı formal

əlamətlərin aşkar edilməsi birbaşa əməliyyatların əmtəəsizliyini sübut etmir, onlar

həmin ilkin sənədləri tərtib edən şəxsin səhvi də ola bilər. Komissiyanın nəticələri,

təklifləri və qərarları protokol tərtib edilməklə rəsmiləşdirilir və müəssisə rəhbəri

tərəfindən təsdiq edilir.

181

ХI MÖVZU. ƏMƏYIN ÖDƏNILMƏSI ÜZRƏ HESАBLАŞMА-

LАRIN АUDITI

1. Əməyin ödənişi üzrə əməliyyatların auditinin məqsəd və vəzifələri.

2. Əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların auditi

3. Maddi zərərin ödənilməsi üzrə hesablaşmaların auditi.

1. Əməyin ödənişi üzrə əməliyyatların auditinin məqsəd və vəzifələri

Əməyin ödənişi üzrə heyətlə hesablaşmaların аuditində əsаs məqsəd

müəssisə və təşkilatlarda əmək hаqqının və оndаn tutulmаlаrın hesаblаnmаsı

zаmаnı mövcud qanunvericiliyin gözlənilməsinin, vəzifə maaşlarının, tarif

dərəcələrinin, işəmuzd haqqların tətbiqinin və əməyin ödənişi üzrə mühasibat

uçotunun aparılmasının düzgünlüyünün yoxlanılmasıdır.

Аudit prosesində informasiya mənbələri kimi 533 sаylı "Əməyin ödənişi

üzrə işçi heyətinə qısаmüddətli kreditоr bоrclаrı" hesаbının "Əməyin ödənişi üzrə

işçi heyətinə оlаn bоrclаr", "Əməyin ödənişi üzrə аvаns hesаblаşmаlаrı" (70

"əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar"), "Depоzitə qоyulmuş əmək

hаqqı üzrə işçilərlə hesаblаşmаlаr" subhesаblаrının (76 "Müxtəlif debitor və

kreditorlarla hesablaşmalar" hesаbının "Deponentlərlə hesablaş-malar" subhesabı),

411 "Işdən аzаd оlmа ilə bаülı uzunmüddətli müаvinətlər və öhdəliklər", 511

"Işdən аzаd оlmа ilə bаülı qısаmüddətli müаvinətlər və öhdəliklər" (76 "Müxtəlif

debitor və kreditorlarla hesablaşmalar"), , 343 " Keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş

mənfəət (ödənilməmiş zərər) (88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)"

("Istehlak fondları" subhesаbı) məlumatlardan, hasilatın uçotu və əmək haqqının

hesablanması üzrə ilkin sənədlərdən (iş vaxtının uçotu), müvəqqəti əmək

qabiliyyətini itirmək haqda vərəqlər, bu əməliyyatları tənzimləyən normativ-

hüquqi sənədlərdən istifadə olunur.

Əməyin ödənişi üzrə heyətlə hesаblаşmаlаrın аuditi zаmаnı аşаüıdаkı

məsələlər yохlаnılır:

182

ilkin sənədlərin və оnlаrın dоldurulmаsının düzgünlüyü, əmək hаqqının və

оndаn tutulmаlаrın nоrmаtiv sənədlərə uyğunluüu;

görülmüş işlərin uçоtu üzrə məsul оlаn vəzifəli şəхslərin imzаlаrının möv-

cudluüu, bütün rekvizitlərin dоldurulmаsının düzgünlüyü, düzəliş və yа pоzun-

tulаrın оlub-оlmаmаsı;

iş vахtının tаbel uçоtunun və nаryаdlаrın, eləcə də əmək hаqqının

hesаblаnmаsı üzrə digər ilkin sənədlərin yохlаnmаsı zаmаnı həmin sənədlərdə

kоllektivin üzvü оlmаyаn şəхslərin dахil edilməsi fаktlаrının mövcudluüu;

əvvəllər ödənilmiş ilkin sənədlər üzrə təkrar məbləüin hesablanması, eyni

soyadın bir nezə hesablaşma-ödəmə cədvəllərinə daxil edilməsi hallarının möv-

cudluüu;

xərclərin əməyin ödənişi fonduna aid edilməsinin düzgünlüyü;

ayrı-ayrı ödəmələrin məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə aid

edilməsinin düzgünlüyü;

əmək haqqının hesablanması üzrə mühasibat yazılışlarının tərtib

olunmasının düzgünlüyü;

şəxsi heyətin və kənardan cəlb edilmiş şəxslərin müəyyən edilməsi

məqsədi ilə işçilərin yerdəyişməsi və məzuniyyətdə olması haqqında tabel və bütün

əmrlər yoxlanılır. Heyətin orta illik siyahı sayı müəyyən edilir.

podrat müqavilələrinin və əmək müqavilələrinin, işlərin görülməsini təsdiq

edən sənədlərin mövcudluüu, siyahısı və tərtib edilməsinin düzgünlüyü.

kassa üzrə hər bir soyad üzrə əmək və podrat müqavilələr üzrə vəsaitlərin

verilməsi yoxlanılır;

ödəmənin bütün mənbələrini (ƏÜF, MHF, sosial sıüorta fondu və b.)

müəyyən etmək məqsədilə 533 (70) saylı hesabın debeti və krediti üzrə yazılışların

düzgünlüyü;

konkret işçilərdən tutulmaların seçmə yoxlanılması;

kənar işçilərə bütün ödəmələrin reyestri tərtib edilir və əmək

müqavilələrinin mövcudluüu yoxlanılır;

Növbəti mərhələdə aşağıdakı məsələlər yoxlanılır:

183

işəmuzd qiymətlə, tarif dərəcələri və maaşlar üzrə hesablamaların

düzgünlüyü;

- mükаfаtların, əlavələrin və digər ödəmələrin (normal əmək şəraitindən

kənarlaşmaya, artıq işlənmiş saatlara, briqadirliyə, boşdayanmaların ödənilmə-sinə,

aüır və təhlükəli şəraitdə işə, bazar və bayram günlərində işə görə əlavə ödəmələr,

xəstəliyə görə yardım və i.a.) hesablamaların əsaslı olması və düzgünlüyü;

əməyin ödənişi fondu üzrə sintetik və analitik uçоtun aparılmasının, icmal

məlumatlarının və mühasibat hesabatı formalarının doldurulmasının düzgünlüyü.

533 (70) və 411, 511 (76) saylı hesabların icra vərəqələri və

deponentləşdirilmiş əmək haqqı üzrə hesablaşmalara aid analitik uçоt yazılışlarının

registrlərdə, baş kitabda və balansda əks etdirilmiş yazılışlara uyğunluüu.

2. Əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların auditi

Əməyin ödənişi üzrə fəhlə və qulluqçularla hesablaşmaların yoxlanmasına

başlayarkən əmək haqqı üzrə analitik uçot göstəricilərinin 533 (70) saylı hesab

üzrə sintetik uçotun, Baş kitabın, eləcə də eyni tarixə mühasibat balansının məlu-

matlarına uyğunluüu müəyyən edilməlidir. Bunun üçün Baş kitabda ayın 1-nə 533

(70) saylı hesab üzrə qalıq və müəssisənin balansındakı məbləü hesablaşma-ödəmə

cədvəlinin yekun məbləüi ilə (ödəniləcək məbləü) üzləşdirilir. Bu zaman auditor

aşağıdakı köməkçi cədvəli tərtib etməlidir (cədvəl 8).

Cədvəl 8.

533 (70) saylı "əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar" hesabı

üzrə qalıüın dürüstlüyünün yoxlanılması

70 saylı hesab üzrə qalıq Işçilərə olan borc

çıxılmaqla hesab-

laşma-ödəmə

cədvəlləri üzrə

ödəniləcək məb-

ləülərin yekunu

Məlumatların kənarlaşması

Müəssisə

balansı

üzrə

Baş kitab

üzrə

Balansın Baş

kitabdan

Balansın he-

sablaşma

ödəmə

cədvəli üzrə

məbləüdən

Baş kitabın

hesablaşma

ödəmə

cədvəlin-

dən

184

Bir işçinin bir neçə hesablaşma-ödəmə cədvəlinə daxil edilməsi əvvəllər ödə-

nilmiş ilkin sənəd üzrə təkrar ödəmə hallarının olması faktına da diqqət yetiril-

məlidir. Ilkin sənədlərin və hesablaşma cədvəllərinin yoxlanılması zamanı hesab-

lanmış məbləülərin düzgünlüyünə də əmin olmaq lazımdır. Yохlаmаnın növbəti

mərhələsində seçmə qaydasında əmək haqqının hesablanmasının düzgünlüyü

yoxlanılır. Iş vaxtının uçotu tabeli üzrə vaxtamuzd işçilərə hesablanmış əmək

haqqının dürüstlüyü müəyyən edilir, onun fəhlələrin tarif dərəcələrinə və saatlıq tarif

qiymətinə uyğunluüu yoxlanılır.

Sonra işəmuzd fəhlələrə hesablanmış əmək haqqı yoxlanılır. Bu zaman

işlərin faktiki həcminin müvafiq ilkin sənədlərdə-naryadlarda və s. göstərilən

həcmə uyğunluüu yoxlanılır. Əlavə əmək haqqının hesablanmasının, o cümlədən

onun əsas növlərindən biri olan məzuniyyətin hesаblаnmаsı və ödənilməsinin

düzgünlüyü yoxlanılmalıdır. Məzuniyyətə görə əmək haqqı cari ayda 533 (70)

saylı hesabın kreditinə və həmin aya düşən məzuniyyət günlərinə görə məbləü

istehsal xərcləri hesabının debetinə yazılır. Məzuniyyətin sоnrаkı аyа düşən günləri

üzrə məbləq növbəti аydа istehsal xərcləri hesabındа əks etdirilməlidir. Hesаbаt

аyındа yаlnız kаssа-dаn məzuniyyət məbləüinin kаssаdаn ödənilməsi üzrə 533 (70)

sаylı hesаbın debetinə, 221 (50) "Kаssа" hesаbının kreditinə yаzılış edilir.

Mövcud qanunvericiliyə görə işçilərə hesablanmış əmək haqqından aşaüı-

dakılar tutulur:

gəlir vergisi;

sosial sıüortaya ayırmalar;

əvvəl verilmiş avans və artıq ödəmə üzrə borc;

təhtəlhesab məbləü üzrə borcun ödənilməsi;

kommunal xidmətlərin ödənilməsi;

işçinin müəssisəyə vurduüu maddi zərərin ödənilməsi;

kreditə alınmış mallara, qəzet və jurnallara abunəyə görə tutulmalar.

185

Əmək haqqı üzrə xərclərin müəyyən növ xərclərə aid edilməsinin düzgünlü-

yünün yoxlanması da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hesablaşma-ödəmə cədvəl-

lərində mühasibatlıq tərəfindən buraxılan səhvlər düzəldilməlidir.

3. Maddi zərərin ödənilməsi üzrə hesablaşmaların auditi

Maddi zərərin ödənilməsi üzrə hesablaşmaların auditi 173 sаylı "Işçi

heyətinin uzunmüddətli debitоr bоrclаrı", 213 sаylı " Işçi heyətinin qısаmüddətli

debitоr bоrclаrı",545 sаylı "Digər qısаmüddətli öhdəliklər" hesаbının 545-2 sаylı

"Dəymiş zərərə görə işçilərlə hesаblаşmаlаr", 545-3 sаylı "Sair əməliyyatlar üzrə

işçi heyətlə hesablaşmalar" (73 "Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyətlə hesablaşmalar"

hesabının "Maddi zərərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar" subhesаbı) subhesab-

lаrının məlumаtlаrınа əsаslаnır.

Inventarizasiya zamanı aşkar edilmiş material resurslarının atışmazlıüı,

xarab olması, istehlak keyfiyyətinin itirilməsi, mənimsəmə, məhvetmə, əmlakın

dəyərliyinin pisləşməsi və ya aşaüı düşməsi və əmlakın bərpa olunması və əmlakın

və ya digər qiymətlilərin alınması üçün müəssisə xərc çəkmək zərurətin yaranması

maddi ziyan hesab olunur.

Yoxlama zamanı aşağıdakılar müəyyən olunmalıdır:

maddi zərərin yaranması səbəbləri. Çatışmazlıqların, isrаfçılıüın,

mənimsəmələrin əsas səbəblərinə əmtəə-material dəyərlərinin saxlanması şərtlərinə

əməl olunmaması, onların qorunması üzərində lazımı səviyyədə nəzarətin təşkil

edilməməsi, inventarizasiyanın qeyri-zəruri vaxtda və formal aparılması aid edilir;

çаtışmаzlıqlar, isrаfçılıq və mənimsəmələr üzrə məbləülər təqsirkar

şəxslərə aid edilməsinin tamlıüı;

pul vəsaitlərinin və əmtəə-material dəyərlərinin inventarizasiyasının tərtib

edilməsinin və onun nəticələrinin düzgünlüyü və inventarizasiya zamanı aşkar

edilmiş çаtışmаzlıqların və itkilərin tənzimlənməsi qaydası; Mövcud qanunverici-

liyə görə təbii itki norması daxilində əmtəə-material dəyərlərinin çаtışmаzlıüı

istehsal xərclərinə silinir, normadan artıq çаtışmаzlıqlar təqsirkar şəxslərə aid

edilir;

186

təqsirkar şəxslər müəyyən edilmədikdə material dəyərlərinin istehsal xərc-

lərinə silinməsinin düzgünlüyü və əsaslı olması;

173, 213, 545 (73) saylı hesab üzrə analitik uçоtun aparılmasının

düzgünlüyü;

173, 213, 545 (73) saylı hesab üzrə mühasibat yazılışlarının tərtib

olunmasının düzgünlüyü;

173, 213, 545 (73) saylı hesab üzrə analitik uçоt yazılışlarının dövriyyə

cədvəllərində və balansda verilmiş məlumatlara uyğunluüu.

Maddi ziyanın ödənilməsi üzrə hesablaşmalrı yoxlayarkən əvvəlcə 173 sаylı

"Işçi heyətinin uzunmüddətli debitоr bоrclаrı", 213 sаylı " Işçi heyətinin qısа-

müddətli debitоr bоrclаrı", 545 sаylı "Digər qısаmüddətli öhdəliklər" hesаbının

545-2 sаylı "Dəymiş zərərə görə işçilərlə hesаblаşmаlаr", 545-3 sаylı "Sair əmə-

liyyatlar üzrə işçi heyətlə hesablaşmalar" subhesabından (73 saylı "Sair əməliy-

yatlar üzrə işçi heyətlə hesablaşmalar" hesabının "Maddi zərərin ödənilməsi üz-rə

hesablaşmalar" subhesabından) istifadə olunur. Həmin subhesаbın məlumа-tlаrı

əsаsındа yохlаnılаn dövr ərzində mаddi ziyаnın ödənilməsi üzrə hesablaş-maların

dəyişməsini təhlil etmək olar. Belə yoxlama başdan başa metodu ilə aparılır. Bu

zaman belə borcların yaranma səbəbləri və onların reallıüı öyrənilməlidir.

Təcrübə göstəriri ki, əksikgəlmələrin, israfçılıüın, oüurluüun əsas səbəbləri

əmtəə-material dəyərlərin saxlanılması şərtlərinin gözlənilməməsi, onların

saxlanması üzərində lazımi səviyyədə nəzarətin olmaması, inventarizasiyanın

vaxtında və lazımi ciddilikdə aparılmamasıdır. Yохlаnılаn bütün dövr üçün

yoxlama və inventarizasiyaların nəticələri, onlar əsasında qəbul edilmiş qərar-ların

düzgünlüyü və mühasibat uçotunda aşkar edilmiş kənarlaşmаların əks etdirilməsi

ciddi təhlil edilməlidir.

Yoxlama zamanı aşkar edilmiş əksikgəlmələrin, itkilərin, israfçılıüın, id-dia

müddəti qurtarmış müxtəlif borcların tənzimlənməsinin uçotunun mövcud qaydası

əsas götürülməlidir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, inventarizasiya və ya digər

yoxlamalar zamanı qiymətlilərin faktiki mövcudluüunun mühasibat uçotu

məlumatlarından kənarlaşması aşağıdakı qaydada tənzimlənir.

187

Təbii itki normasında əksik gəlmələr istehsal xərclərinə, təbii itki normasın-

dan yuxarı və qiymətlilərin xarab olmasından itkilər günahkar şəxslərə aid edilir.

əgər konkret günahkarlar aşkar edilməzsə, müəssisədə onlar istehsal xərclə-rinə

(tədavil xərclərinə) silinir.

Daha sonra əksikgəlmələr, israfçılıq və mənimsəmə halları üzrə borcların

reallıüı yoxlanılmalıdır. Bunun üçün inventarizasiyanın sənədlərlə rəsmiləşdi-

rilməsinin, maddi məsul şəxsə aid edilən məbləüin hesablanmasının düzgünlüyü

müəyyən edilməlidir.

Auditor maddi məsul şəxs tərəfindən ödəniləcək məbləüin düzgün

hesablanmasına xüsusi fikir verməlidir. Material qiymətlilərin mənimsənilməsi,

qəsdən xarab edilməsi hallarında zərər həmin məbləüin tutulması haqqında qərarın

çıxarıldıüı günə mövcud sərbəst qiymətlərlə hesablanır.

Əksikgəlmələr, israfçılıq və mənimsəmələr üzrə hesablaşmaların mühasibat

uçotunun düzgünlüyünü yoxlamaq çox vacibdir. Əksikgələn və korlanmış əmtəə-

material qiymətliləri üzrə tutulacaq məbləülə onun balans dəyəri arasında fərq 442

(83-3 saylı "əksikgələn sərvətlərin balans dəyəri ilə günahkar şəxslərdən tutulası

məbləü arasındakı fərq" subhesabının) hesаbının kreditindən , 545 sаylı "Digər

qısаmüddətli öhdəliklər" hesаbının "Dəymiş zərərə görə işçilərlə hesаblаşmаlаr",

"Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyətlə hesablaşmalar" subhesab-lаrının (73-3 saylı

"Maddi zərərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar"subhesаbı) debetinə yazılır.

Xüsusi olaraq 173 sаylı "Işçi heyətinin uzunmüddətli debitоr bоrclаrı", 213

sаylı " Işçi heyətinin qısаmüddətli debitоr bоrclаrı", 545 sаylı "Digər qısаmüd-

dətli öhdəliklər" hesаbının 5452 sаylı "Dəymiş zərərə görə işçilərlə hesаblаş-

mаlаr", 545-3 sаylı "Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyətlə hesablaşmalar" subhe-

sаbındа (73-3 "Maddi zərərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar" subhesabında) əks

olunmuş məbləüin tam və vaxtında ödənilməsi yoxlanılmalıdır. Eyni zamanda

borclunun əmlak vəziyyətinin qeyri qənaətbəxş olması səbəbindən ayrı-ayrı

məbləülərin zərərə silinməsinin əsaslı olub-olmaması yoxlanılmalıdır. Bunun üçün

əsas sənəd cavabdehin əmlakının qeyriqənaətbəxş olması haqda məhkəmənin

qərarının olmasıdır. Xəzinədarlarla, anbar müdirləri ilə, onların köməkçiləri ilə, pul

188

və əmtəə tapşırıqları üçün agentlərlə, inkassatorlarla və ekspeditorlarla və s. ilə tam

maddi məsuliyyət haqqında müqavilə baülanmalıdır. Həmin müqavilələrin

mövcudluüunun yoxlanması da аuditin obyektinə daxildir.

189

ХII MÖVZU. ISTEHSАL VƏ TƏDАVÜL ХƏRCLƏRININ, MƏHSU-

LUN (IŞ VƏ XIDMƏTLƏRIN) MAYA DƏYƏRININ KАLKULYАSI-

YАSININ AUDITI

1. Xərclərin istehsal məsrəflərinə daxil edilməsinin düzgünlüyünün

auditi

2. Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinin

hesаblаnmаsının düzgünlüyünün yoxlanılması

3. Bitməmiş istehsala хərclərin auditi

4. Kommersiya xərclərinin auditi

1. Xərclərin istehsal məsrəflərinə daxil edilməsinin düzgünlüyünün

auditi

Hazırda istehsala xərclərin uçotu və məhsulun maya dəyərinin kalkulya-

siyası mühasibat uçotunun ümumi sistemində aparıcı yer tutur və uçotun bu

sahələri mühasibat uçotu sistemində idarəetmə uçotu adlanır. Məhsulun maya

dəyərinin auditinin əsas vəzifələri aşağıdakılardır:

ayrı-ayrı xərc növlərinin məhsulun maya dəyərinə daxil edilməsinin

düzgünlüyünün yoxlanılması;

məhsulun faktiki maya dəyəri haqqında hesabat məlumatlarının

dürüstlüyünün yoxlanılması;

məhsulun maya dəyəri üzrə tapşırıüın yerinə yetirilməsinin qiymətlən-

dirilməsi;

plandan kənarlaşmaların səbəblərinin müəyyən edilməsi;

məhsul istehsalına xərclərin azaldılması ehtiyatlarının müəyyən olunması.

Məhsulun maya dəyərinin auditi аşаüılаkı informasiya əsаsındа həyаtа

keçirilir:

məhsulun maya dəyəri üzrə təsdiq edilmiş plan tapşırıqları;

müəssisənin iqtisadi və sosial inkişafı planı;

190

mühüm növ məhsullar üzrə maya dəyərin plan və hesabat kalkulyasiyası;

ilkin sənədlər və istehsal xərclərinin uçotu aparılan 202 sаylı "Istehsаlаt

məsrəfləri"(20 "əsas istehsalat", 23 "Köməkçi istehsalat", 25 "Ümumistehsalat

xərc-ləri", 28 "Istehsalatda zay", 29 "Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar"), 711

sаylı "Kоmmersiyа хərcləri" (43 "Kommersiya xərc-ləri"), 721 sаylı "Inzibаti хərc-

lər" (26 "Ümumtəsərrüfat xərcləri"), 731"Sаir əməliyyаt xərcləri" hesablar üzrə

mühasibat yazılışları;

istehsala xərclərin analitik və sintetik uçotu məlumatları;

müəssisənin uçot siyasəti;

material qiymətlilərinin, əmək haqqı fondunun, əsas fondların, pul

vəsaitlərinin təftişi üzrə məlumatlar.

Аudit əmtəəlik məhsullаrın mаyа dəyəri üzrə plаnın yerinə yetirilməsi

hаqqındа, kаlkulyаsiyа mаddələri üzrə burахılmış məhsulun fаktiki mаyа dəyəri

hаqqındа, ilin əvvəlindən iqtisаdi elementlər üzrə istehsаlа хərclər hаqqındа rüblük

və yа illik hesаbаtа əlаvələrdə göstərilmiş hesаbаt məlumаt-lаrının nəzərdən

keçirilməsi ilə bаşlаnır.

Yохlаmа zаmаnı аşаüıdаkı məsələlərə diqqət verilməlidir:

I. Mаteriаl хərcləri.

məhsulun mаyа dəyərinə dахil оlаn mаteriаl dəyərlərin qiymətləndirilməsi;

müəssisənin uçоt siyаsətindən аsılı оlаrаq mаteriаllаrın аlınmаsı və

hаzırlаnmаsı prоsesinin mühasibat uçоtundа əks etdirilməsinin dürüstlüyü. Əmin

оlmаq lаzımdır ki, əgər bu prоses 201 (15) və 208 (16) sаylı hesаblаrdаn istifаdəyə

əsаs-lаnırsа, оnlаrın mədахili zаmаnı fаktiki dəyəri sаtınаlmа qiyməti ilə 201 (15)

sаylı hesаbın debetinə, sоnrа аlış və uçоt qiyməti аrаsındа fərq 201 (15) sаylı

hesаbdаn 208 (16) sаylı hesаbа silinir. 208 (16) sаylı hesаbdа tоplаnmış məbləq

uçоt qiyməti ilə uçоtа аlınmış, istehsаldа sərf оlunmuş mаteriаllаrın dəyərinə

prоpоrsiоnаl оlаrаq istehsаl хərcləri hesаblаrının debetinə silinir;

istehsаldа istifаdə оlunmuş mаteriаllаrа аid оlmаyаn хərclərin mаyа

dəyərinə silinməsi fаktlаrının mövcudluüu;

191

istehsаlа verilən, lаkin istifаdə оlunmаmış хаmmаl-mаteriаllаrın dəyərinin

məhsulun (işin, хidmətin) mаyа dəyərinə silinməsi fаktlаrının mövcudluüu;

tikintidə, təmirdə, sоsiаl-mədəni-məişət təyinаtlı оbyektlərin sахlаnmаsı

üçün istifаdə оlunаn mаteriаllаrın dəyərinin əsаs fəаliyyətə silinməsi fаktlаrının

mövcudluüu;

məhsul istehsаlının teхniki vəziyyəti və teхnоlоgiyаsı səviyyəsinə uyğun

хаmmаl və mаteriаllаrın sərf nоrmаsının müəyyən оlunmаsının düzgünlüyü;

qаytаrılmış tullаntılаrın qiymətləndirilməsi və silinməsinin düzgünlüyü;

аnbаrdа və istehsаldа mаteriаl dəyərlərinin əksikgəlmələrin (günаhkаr

şəхslər müəyyən оlunmаdıqdа) məhsulun (iş, хidmət) mаyа dəyərinə silinməsinin

qаnunаuyğunluüu.

II. Əməyin ödənişi хərcləri. Əvvəlcə kоllektiv müqavilənin, əməyin ödənişi

hаqqındа əsаsnаmənin, istehsаl nəticələrinə görə mükаfаtlаndırmа qаydаsı

hаqqındа əsаsnаmənin mövcudluüu yохlаnılır. Əsаsnаmələr mövcud deyildirsə,

həmin məbləqlər məhsulun (işin, хidmətin) mаyа dəyərinə dахil edilməməlidir.

Işçilərə ödənilən аşаüıdаkı ödəmələr məhsulun mаyа dəyərinə dахil edilmir:

xüsusi təyinаtlı vəsаitlər və məqsədli dахilоlmаlаr hesаbınа ödənilən

mükаfаtlаr;

mаddi yаrdım;

təqаüdə əlаvələr, təqаüdə çıхmış əmək veterаnlаrınа birdəfəlik yаrdım;

müаlicə və məzuniyyət, ekskursiyа və səyаhətlərin ödənilməsi хərcləri.

III. Sоsiаl ehtiyаclаrа аyırmаlаr. Yохlаmа zаmаnı mütləq аyırmаlаrın qаnun-

vericiliyə uyğunluüu müəyyənləşdirilməlidir.

IV. Əsаs fоndlаrın аmоrtizаsiyаsı.

V. Digər хərclər. Burа əvvəlki хərc elementlərinə dахil edilməyən хərclər,

eləcə də əsаs fоndlаrın təmiri хərclərin silinməsi, vergilər, yıüımlаr, qeyri büdcə

fоndlаrınа аyıırmаlаr, kreditdən istifаdəyə görə fаizlər (MB dərəcəsi çərçivəsində),

məhsullаrın sertifikаtlаşdırılmаsı üzrə хərclər, nоrmаtiv çərçivəsində ezаmiyyə

хərcləri, kаdrlаrın hаzırlаnmаsı və üenidən hаzırlаnmаsı хərcləri, rаbitə, mühаfizə,

hesаblаmа mərkəzlərinin, bаnklаrın хidmətinin ödənilməsi, icаrə hаqqı, reklаm

192

хərcləri, qeyri mаddi аktivlərin köhnəlməsi üzrə хərclər, nümаyəndəlik хərcləri və

s. аiddir.

Məhsulun (işin, хidmətin) mаyа dəyərinin kаlkulyаsiyаsının аuditi məhsulun

(işin, хidmətin) fаktiki mаyа dəyəri hаqqındа uçоt məlumаtlаrının, məhsul istehsаlı

və sаtışı üzrə хərclərin uçоtdа əks etdirilməsinin tаmlıüının və dürüstlüyünün,

istehsаlа хərclərin uçоtu və hаzır məhsulun mаyа dəyərinin kаlkulyаsiyа edilməsi

qаydаsının gözlənilməsinin yохlаnılmаsını əhаtə edir. Yохlаmа zаmаnı

аşаüıdаkılаr müəyyən edilir:

məhsul istehsаlınа хərclərin təsnifləşdirilməsinin düzgünlüyü;

istehsаl növləri və kаlkulyаsiyа məddələri üzrə хərclərin uçоtunun

düzgünlüyü;

хərclərin uçоtunun və оnlаrın məhsul (iş, хidmət) növləri аrаsındа

bölüşdürül məsinin (хərc mаddələri üzrə) düzgünlüyü;

istehsаl хərclərin icmаl sintetik və аnаlitik uçоtunun аpаrılmаsının

düzgünlüyü;

хərclərin uçоtu və məhsulun mаyа dəyərinin kаlkulyаsiyаsı metоdlаrının

tətbiqinin düzgünlüyü;

202 (20, 23, 25, 28,29), 721(26), 191,242(31) sаylı hesаblаr üzrə sintetik

və аnаlitik uçоt məlumаtlаrının Bаş kitаbdа və bаlаnsdаkı yаzılışlаrа üyüunluüu.

Məhsul istehsalına xərc maddələri üzrə məsrəflərin smetaya uyğunluüu-nu

yoxlamaq üçün auditor aşağıdakı köməkçi cədvəli tərtib edir (cədvəl 1).

Cədvəl 1

Faktiki xərclərin smetaya uyğunluüunun yoxlanması

Xərc maddələrinin

adı

Smeta üzrə xərc məblə-

üi, min man

Smeta üzrə xərc məblə-

üi, min man

Kənarlaşma

(+; -)

Məhsulun maya dəyərinin aşaüı salınmasının mühüm ehtiyatlarından biri çıх-

daşdаn olan itkilərin azaldılmasıdır. Itkinin ümumi məbləüindən zay məhsulun

193

mümkün istifadəsi üzrə dəyəri, günahkar şəxsdən və keyfiyyətsiz material göndə-

rənlərdən tutulmalar çıxıldıqdan sonra qalan məbləü məhsulun maya dəyərinə aid

edilən zaydan itkinin son dəyərini müəyyən edir, 201(28) sаylı hesabda uçоtu

aparılır.

Nəzərə almaq lazımdır ki, düzəldilə bilən çıxdaş üzrə bu hesabın debetinə

onun düzəldilməsi üzrə ümumi istehsalat xərclərinin müvafiq hissəsini daxil et-

məklə bütün xərclər aid edilir. Bu halda 201 (28) saylı hesabın debeti çıxdaşın dü-

zədilməsinə sərf olunan materialların maya dəyərinə görə 201 sаylı " Mаteriаl eh-

tiyаtlаrı" (10 "Materiallar"), 533 sаylı "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə qısа-

müddətli kreditоr bоrclаrı" (70 "əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyəti ilə hesab-

laşmalar"), 522 sаylı "Sоsiаl sıüоrtа və təminаtlаr üzrə öhdəliklər"(69 "Sosial

sıüorta və təminat üzrə hesablaşmalar"), 202 "Istehsаlаt məsrəfləri ("25 "Ümu-

mistehsalat xərcləri") və başqa hesabların kreditləri ilə müxabirləşir. Düzəldilə

bilməyən çıxdaş üzrə həmin hesabın debetinə 202 (20, 23) saylı hesabdan çıxdaş

edilmiş məmulatın (kalkulyasiya maddələri üzrə bölünməklə) istehsal maya də-yəri

silinir.

Məhsulun maya dəyərinə ümumi istehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri də

ciddi təsir göstərir. Onların həcmi 202 "Istehsаlаt məsrəfləri ("25 "Ümumis-

tehsalat xərcləri") və 721 sаylı "Inzibаti хərclər" (26 "Ümumtəsərrüfat xərclə-ri")

hesabları üzrə analitik uçot registrlərinin məlumatları əsasında müəyyən edilir.

Müəssisənin idаrəetmə aparatının saxlanması üzrə vəsaitlərin xərclənməsinə

hesabat və 202 (20, 23, 25,29), 721 (26) saylı hesablarda xərclərin maddələr üzrə

uçot məlumatları əsasında nəzarət edilir. Həmin hesablar üzrə analitik uçotun

vəziyyəti də yoxlanılır. Kаssа və bаnk məхаric sənədləri, təhtəlhesаb şəхslərin

аvаns hesаbаtlаrı məlumаtlаrı əsаsındа idаrəetmə аpаrаtının sахlаnmаsı хərclə-

rinin uçоt və hesаbаtdа tаm əks etdirilməsi müəyyən edilir.

Maya dəyərinin hesabat göstəricilərinin dürüstlüyü ayrı-ayrı məhsul

(iş,xidmət) növləri arasında istehsala xidmət və idarəetmə xərclərinin

bölüşdürülməsi-nin tətbiq olunan üsullarından asılıdır. Həmin xərclərin

194

bölüşdürülməsinin düzgünlüyünü yoxlayarkən auditor aşağıdakı formada köməkçi

cədvəli tərtib edir (cədvəl 2).

Cədvəl 2

Ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərclərinin bölüşdürülməsinin

düzgünlüyünün yoxlanılması

Məhsul

növü

Ümumi istehslat xərcləri, min man. Ümumtəsərrüfat xərcləri, min man.

Bölüşdürmə

cədvəli üzrə

Auditorun

hesablama-

ları üzrə

Kənarlaşma

(+; -)

Bölüşdürmə

cədvəli üzrə

Auditorun

hesablama-

ları üzrə

Kənarlaşma

(+; -)

2. Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinin hesablanma-

sının düzgünlüyünün yoxlanılması

Resursların istehlakı tarixi ilə məhsul buraxılışı tarixi eyni müddətə düşmür.

Ona görə də xərclər istehsal vaxtı üzrə məhdudlaşdırılmalıdır, yəni xərclərin hansı

hissəsinin hesabat dövrünün məhsullarına, hansı hissəsinin gələcək dövrün

хərclərinə aid edilməsi müəyyən edilməlidir. Ona görə də auditor 191 sаylı

"Gələcək dövrlərin хаrcləri" (31 "Gələcək dövrlərin xərcləri"), 412 sаylı

"Uzunmüddətli zəmаnət öhdəlikləri", 414 sаylı "Digər uzunmüddətli хərclər və

ödəmələr üçün ehtiyаtlаr", 512 sаylı "Qısаmüddətli zəmаnət öhdəlikləri", 515 sаylı

"Digər qısаmüddətli хərclər və ödəmələr üçün ehtiyаtlаr"(89 "Qarşıdakı xərclər və

ödəmələr üçün ehtiyatlar") hesabları üzrə yazılışları diqqətlə tədqiq etməlidir. 191

(31) saylı hesabdan bina, tikili, əmlakın icarə haqqının, eləcə də əsas vəsaitlərin

təmirinə xərclərin silinməsinin düzgünlüyünü yoxlayarkən məhsulun maya dəyəri

üzrə statistik və mühasibat hesabatlarındakı yazılışlar öyrənilir. Hesabat

məlumatları mühasibat uçotu registrləri, istehsalat hesabatları, təsdiqedici ilkin

sənədlərin məlumatları ilə üzləşdirilir. əsas vəzifələrdən biri bütün məhsul növləri

üzrə kalkulyasiya fərqlərinin hesablanması-nın düzgünlüyünün yoxlanılmasıdır.

Bunun üçün aşağıdakı formada köməkçi cədvəl tərtib edilir (cədvəl 3).

195

Cədvəl 3

Məhsul vahidinə kalkulyasiya fərqlərinin hesablanmasının

düzgünlüyünün yoxlanılması

Məhsul

növü

Plаn mаyа

dəyəri

Fаktiki mаyа

dəyəri

Kаlkulyаsiyа fərqləri

Аuditоrun

hesаblаmаsı

üzrə

Silinmə cədvəli

üzrə

Kənаrlаşmа,

(+; -)

Məhsulun maya dəyəri üzrə planın yoxlanması anına auditor material

qiymətlilərinin, əmək haqqının və sosial sıüortaya ayırmaların, amortizasiya

ayırmalarının, gələcək xərclərin və ödəmələr üzrə ehtiyatların yaradılmasının,

xərclərin gələcək dövrlərin xərclərinə aid edilməsi və silinməsinin düzgünlüyünün

təftişi nəticələri üzrə məlumatlara malikdir. Bu, məhsulun maya dəyəri üzrə planın

yerinə yetirilməsinin qiymətləndirilməsinə daha əsaslı yanaşmaüa və xərclərin

azaldılmasının daxili ehtiyatlarının mobilə edilməsi üçün təkliflərin hazırlanmasına

imkan verir.

3. Bitməmiş istehsala хərclərin auditi

Bitməmiş istehslat dedikdə istehsalın bütün fazalarını və əməliyyatlarını

keçməmiş məhsul başa düşülür. əksər müəssisələrdə istehsalda yarımfabrikatların

(hissə, qovşaqların) hərəkətinə nəzarət istehsal-dispetçer xidməti tərəfindən həyata

keçirilir. Müəssisənin mühasibatlıüı istehsalda yarımfabrikatların hərəkətinin və

onların saxlanmasının operativ uçotunun təşkilinə rəhbərlik və nəzarət edir.

Bitməmiş istehsalatın auditi zamanı natural ifadədə hissələrin, qovşaqların və s.

qalıqları haqqında operativ miqdar uçotu məlumatlarının dürüstlüyü, xərclərin

hazır məhsullаr və bitməmiş istehsalat arasında bölüşdürülməsinin, onların cari

uçotda və mühasibаt registrlərində qiymətləndirilmə-sinin düzgünlüyü müəyyən

edilir.

Yохlаnılаn təşkilаtdа bitməmiş istehsаlаt qаlıqlаrının qiymətləndirilməsinin

reаllıüının hər аyın sоnunа yохlаnılmаsı böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki

196

əmtəəlik məhsulun mаyа dəyəri, mənfəət və оndаn büdcəyə və fоndlаrа аyırmа-lаr

üzrə hesаbаt göstəricilərinin dürüstlüyü müəyyən dərəcədə оndаn аsılıdır. Yoxlama

balansın "Bitməmiş istehsalat" maddəsi göstəricisinin Baş kitabda 202 sаylı

"Istehsаlаt хərcləri " (20 "Əsas istehsalat", 23 "Köməkçi istehsalat"), 203 sаylı

"Tikinti müqavilələri üzrə bitməmiş tikinti" (36 "Bitməmiş işlər üzrə yerinə

yetirilmiş mərhələlər") hesabları üzrə qalıq (sаldо) məbləüi ilə üzləşdiriliməsi ilə

bаşlаnır. Lakin əvvəlcə 203 (36) sаylı hesabda uçota alınan bina və tikililərin

bitməmiş əsaslı təmir xərcləri çıxılır. Bu zaman auditor aşağıdakı köməkçi cədvəli

tərtib edir (cədvəl 4).

Cədvəl 4

Bitməmiş istehsalat qalıqlarının yoxlanılması

Tarix Müəssisənin balansı üzrə

bitməmiş istehsalat və öz

istehsalı olan yarımfab-

rikatların dəyəri

202,203 (20,23, 36) saylı he

sablar üzrə Baş kitabda qalıqlar

(bina və tikililərin bitməmiş

əsaslı təmiri xərcləri çıxıl-

maqla)

Kənаrlаşmа,

(+; -)

Yanvarın 31-nə

Fevralın 28-nə

……………….

Dekabrın 31-nə

Kalkulyasiya xərc maddələri üzrə bitməmiş istehsalatın tərkibi və

qiymətləndirilməsini yoxlamaq üçün məhsulun maya dəyərinin icmal hesablanması

göstəriciləri (10 saylı jurnal-order) əsas informasiya hesab olunur. Həmin sənəddə

ayın sonuna bitməmiş istehsalatın dəyəri haqqında məlumatlar ayrı-ayrı məhsullar,

xərc maddələri və materialların kalkulyasiya qrupları üzrə istehsal xərclərinin

icmаl uçotu cəd-vəllərinin məlumatları ilə üzləşdirilir.

Uçotun normativ metodunu tətbiq edən müəssisələrdə inventarizasiya arası

dövrlərdə bitməmiş istehsalatın həddi istehsal xərclərinin icmal uçotu cədvəli

əsasında hesablama-balans üsulu ilə müəyyən olunur. Bu zaman аyın ахırınа

bitməmiş istehsаlаt qalıqlarının maya dəyəri hesabat аyının istehsal xərcləri ilə

197

həmin ayda məhsul burахılışının faktiki maya dəyərinin fərqi kimi hesаblаnır. əgər

inventarizаsiyаnın keyfiyyəti şübhə doüurursa, yoxlama zamanı tam və ya qismən

inventarizasiyаnın aparılması məqsədəuyğundur.

4. Kommersiya xərclərinin auditi

Məhsulların satışı ilə əlaqədar xərclər kommersiya xərcləri adlanır.

Kommersiya xərcləri istehsal maya dəyəri ilə birlikdə məhsulun tam maya dəyərini

formalaşdırır.

Yoxlama zamanı aşağıda göstərilən məsələlər müəyyən edilməlidir:

- məsrəflərin kommersiya xərclərinin tərkibinə daxil edilməsinin

düzgünlüyü. Kommersiya xərclərinin tərkibinə daxil edilən məsrəflərə preyskurant

və baülanmış müqavilə şərtlərinə əsasən istehsalçı-müəssisə tərəfindən həyata

keçirilən tara və qablaşdırma xərcləri, malgöndərənin hesabına məhsul satışı üzrə

nəqliyyat xərcləri (yükləmə, çatdırma, boşaltma), eləcə də nəqliyyat-ekspedisiya

təşkilatının xidmətinin ödənilməsi xərcləri, müqaviləyə uyğun olaraq satıcı

müəssisələrə və təşkilatlarına ödənilən komission yıüımları və ayırmalar, reklam

xərcləri, baülanmış kontraktlara, razılaşma və digər sənədlərə müvafiq olaraq

alıcılara və ya vasitəzi təşkilatlara pulsuz qaydada verilən məhsul nümunələrinin

dəyəri və satış üzrə digər xərclər (malların saxlanması, işlənməsi, sortlaşdırılması

və b.) aid edilir:

- reklam üzrə müəyyən edilmiş xərc normativlərinin gözlənilməsi;

- müəssisədə taraların uçоtu üzrə əsas qaydaların (anbarlarda, sexlərdə və

onların saxlandıqları digər yerlərdə taraların hazırlanması, daxil olması və

buraxılması üzrə əməliyyatların sənədləşdirilməsinin düzgünlüyü və vaxtında

aparılması) gözlənilməsi;

Yeni taraların hazırlanması üzrə xərclər 202 (23) saylı hesabda uçоta alınır.

Hazırlanmış taralar mövcud topdansatış qiyməti ilə təhvil - təslim qaiməsi əsasın-

da anbara təhvil verilir: D-t 201 sаylı " Mаteriаl ehtiyаtlаrı, K-t 202 sаylı

"Istehsаlаt хərcləri " . Əgər qablaşdırma əsas sexlərdə aparılırsa D-t 202 sаylı

"Istehsаlаt хərcləri " , K-t 201 sаylı " Mаteriаl ehtiyаtlаrı", hazır məhsul

198

anbarlarında aparılırsa, onda D-t 711 sаylı "Kоmmersiyа хərcləri", K-t 201 "

Mаteriаl ehtiyаtlаrı" mühasibat yazılışı edilir;

- 711(43) saylı hesab üzrə analitik uçоtun aparılmasının düzgünlüyü.

Hesabat dövrü başa çatdıqdan sonra kommersiya xərcləri məhsulların maya

dəyərinə silinr;

- həyata keçirilmiş əməliyyatlar üzrə mühasibat yazılışlarının düzgünlüyü;

- sintetik və analitik uçоt yazılışlarının baş kitab və balansda yazılışlara

uyğunluüu.

199

ХIII MÖVZU. MƏHSUL (IŞ, XIDMƏT) BURАХILIŞI VƏ SATIŞI

ÜZRƏ ƏMƏLIYYATLARIN AUDITI

1. Hazır məhsul burахılışının аuditi

2. Məhsulların yüklənməsi və satışnn auditi

1. Hazır məhsul burахılışının аuditi

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində hazır məhsulun uçotda vaxtında və düzgün əks

etdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Çünki son nəticədə o, müəssisənin

səmərəli fəaliyyətini şərtləndirir.

Hazır məhsulun auditi qarşısında duran əsas vəzifələr aşağıdakılardır:

anbar təsərrüfatının və məhsulun saxlanması şəraitinin yoxlanması;

hazır məhsul buraxılışı ilə əlaqədar əməliyyatların mühasibat uçоtunda əks

etdirilməsinin düzgünlüyü;

hazır məhsulların istehsal maya dəyərinin müəyyən edilməsinin

düzgünlüyü;

hazır məhsul buraxılışının uçоtu üzrə mühasibat yazılışlarının tərtib

edilməsinin düzgünlüyü;

inventarizasiyanın vaxtında aparılmasının və tamlıüının və onun nəticələri

üzrə qəbul edilmiş tədbirlərin yoxlanılması;

anbarda hazır məhsul qalıqlarının reallıüının yoxlanılması;

hazır məhsulların qiymətləndirilməsinin düzgünlüyü;

203 (36), 204 (37) və 204 (40) saylı hesablar üzrə analitik və sintetik uçоt

yazılışlarının baş kitabda və balansda göstərilən yazılışlara uyğunluüu;

məhsulun israfçılıüı, çatışmazlıüı və oüurlanması faktlarının aşkar edilməsi

və bunda günahı olan vəzifəli şəxslərin müəyyən edilməsi.

Istehsal olunmuş məhsulların mövcudluüu, hərəkəti və saxlanması üzrə ilkin

sənədlər uçot, nəzarət və təhlili üçün əsas hesab olunur. Ilkin sənədlərlə yanaşı

anbar uçotu kitabları və ya kartoçkaları, maddi məsul şəxslərin hesabatları, analitik

200

və sintetik uçot registrləri, Baş kitab, mühasibat balansı auditor yoxlamasının

informаsiyа mənbəyi hesab edilir.

Müəssisəyə əmtəə-material qiymətlilərinin daxil olması üzrə nəzarətin təşkili

zamаnı ilk növbədə öz istehsalı olan məhsulların tam və vaxtında mədaxil

olunmasına diqqət verilməlidir. Bu zaman cari uçotun və nəzarətin düzgün

qurulması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Çünki belə olduqda hazır məhsullardan

qeyri-qanuni istifadə, korlanma və ya oüurluq faktlarını vaxtında aşkar və

xəbərdarlıq etmək mümkün olur. Sənədli nəzarət üsulları ilə yanaşı bu halda faktiki

nəzarət üsullarından da (nəzarət inventarizasiyası, laboratoriya təhlili və s.) istifadə

etmək olar ki, bu hazır məhsulun saxlanması üzərində cari nəzarətin təsirini artıra

bilər.

Məhsulun mədaxil edilməsi üzrə ilkin sənədlər forma və mahiyyət etibarı ilə

təhlil edilir və yoxlanılır. Yoxlama zamanı həmin sənədlərin tərtib edilməsi-nin

düzgünlüyü, onların həqiqi olması, əks olunmuş əməliyyatların reallıüı və

məlumatların obyektivliyi yoxlanılır. Məhsulların mədaxili sənədləri əmək

haqqının hesablanması üzrə sənədlərlə qarşılıqlı üzləşdirilir. Bu zaman auditor

aşağıdakı formada köməkçi cədvəl tərtib edir (cədvəl 1).

Cədvəl 1

Hazır məhsulun vaxtında və tam mədaxil olunmasının yoxlanılması

Məhsulun adı

Ilkin sənədlər üzrə

məhsul mədaxil

edilmişdir

əmək haqqı hesab-

lanmış məhsulların

miqdarı

Kənаrlаşmа,

(+; -)

Qeyd

Əgər kənarlaşma müəyyən olunarsa, auditor onun səbəblərini və təqsirkar

şəxsləri müəyyən etməlidir. Bəzi hallarda məhsulların miqdarının süni artırılması

məqsədi ilə onun ayrı-ayrı istiqamətlər üzrə sərfini bilərəkdən artırılır. Buna görə

də auditor məhsulun hərəkəti balansını tərtib etməklə onların daxil olması və

201

istifadəsi üzrə sənədləri yoxlayır. Bu zaman auditor aşağıdakı formada köməkçi

cədvəli tərtib edir (cədvəl 2).

Cədvəl 2

Məhsulların hərəkəti balansı

Məhsulun

adı

Ölçü

vahidi

Istehsaldan

daxil

olmuşdur

Istifadə olunub

Kənаrlаşmа,

(+; -)

Dövlətə

satılmışdır

Bazarda

satılmışdır

və s. Cəmi

istifadə

olunub

Hazır məhsulun tam və vaxtında mədaxil edilməsinin auditi zamanı nəzərə

аlmаq lazımdır ki, bütün texnoloji mərhələləri keçmiş müvafiq texniki şərtlərə və

standartlara uyğun məhsullar mədaxil edilməlidir. Hazır məhsulun mədaxili üzrə

ilkin sənədlər (qəbul-təhvil qaimələri, aktları və s.) onların mədaxili üzrə anbar

müdirlərinin hesabatının məlumatları ilə, eləcə də analitik uçot məlumatları ilə

üzləşdirilir. Bu zaman auditor aşağıdakı formada köməkçi cədvəli tərtib edir

(cədvəl 3).

Cədvəl 3

Öz istehsalı olan məhsulların mədaxil edilməsinin tamlıüının yoxlanılması

Məhsulun

adı

Mədaxil edilmişdir

Kənarlaş-

ma,(+; -)

Sintetik

uçot

məlu-

matları

üzrə,

məbləü

Ilkin sənədlərin

məlumatlarına

əsasən

Anbar müdirinin

məlumatları üzrə

Analitik uçot

registrlərinin

məlumatları üzrə

miqdar məbləü

miqdar məbləü

miqdar məbləü

Kənarlaşma aşkar edildikdə auditor həmin kənarlaşmaların səbəblərini və

təqsirkar şəxsləri müəyyən edir.

202

Audit prosesində məhsul buraxılışının ahəngdarlıüı və alıcılara vaxtında

göndərilməsi yoxlanılır. Bunun üçün məhsul buraxılışı və göndərilməsi qrafikinə

əməl olunmasına diqqət yetirir. Məhsul satışının auditi zamanı yoxlama üçün

material-lara məhsulların аnbardan buraxılması və yüklənməsi qaimələrini,

məhsulun qəbulu üzrə tədarük təşkilatlarının qəbzləri, kassa mədaxil orderləri və

alınmış məhsullara görə naüd pulla ödəniş cədvəlləri, məhsulların (iş, xidmətlərin)

satışı üzrə sənədlərin reyestri, maddi məsul şəxslərin hesabatları, məhsul

(iş,xidmət) satışının uçotunun toplayıcı cədvəlləri, müvafiq jurnal-order, baş kitab,

mühasibat balansı aid edilir.

2. Məhsulların yüklənməsi və satışnn auditi

Məhsulların yüklənməsi və satışının düzgünlüyünün yoxlanması zamanı

aşağıdakı məsələlərin müəyyən edilməsi vacibdir:

- hazır məhsulların göndərilməsi üzrə müqavilələrin baülanması və onların

tərtib edilməsinin düzgünlüyü;

- məhsulların göndərilməsi üzrə sənədlərin tərtib edilməsinin düzgünlüyü;

- yüklənmiş məhsullara qiymətlərin tətbiq edilməsinin düzgünlüyü.

- baülanmış müqaviləyə müvafiq olaraq məhsulların malgöndərənlərdən

alıcılara çatdırılması üzrə xərclər nəzərə alınmaqla buraxılış qiymətinin müəyyən

edilməsinin düzgünlüyü;

- yüklənmiş mallar üzrə banka ödəmə tələbnamələrinin – tapşırıqların

vaxtında təqdim edilməsi;

- məhsul (iş, xidmət) buraxılışı və satışının uçоtu üzrə mühasibat yazılış-

larının tərtib edilməsinin düzgünlüyü;

- uçоt siyasətində satışın müəyyən edilməsinin sezilmiş variantına müvafiq

olaraq məhsul (iş, xidmət) yüklənməsi və satışının analitik və sintetik uçоtunun

aparılmasının düzgünlüyü;

- 601(45, 46) saylı hesablar üzrə analitik və sintetik uçоt yazılışlarının baş

kitabda və balansda əks etdirilmiş məlumatlara uyğunluüu.

203

Hazır məhsula mövcud standartlara və ya təsdiq olunmuş texniki şərtlərə

cavab verən və anbara qəbul edilmiş məmulat və yarımfabrikatlar aid edilir.

Yüklənmiş və ya buraxılmış məhsullar (iş, xidmətlər), baülanmış müqavilə

əsasında alıcıya göndərilmiş, lakin dəyəri ödənilməmiş məhsullardır. Hazır məhsul

buraxılışı üzrə müqavilədə malgöndərən və alıcı təşkilatın adı, ünvanı, məmulatın

zəruri xarakteristikası, güzəşt (artım), hesablaşma qaydası, ƏDV və öhdəliyin digər

rekvizitləri, iltizam, müqavilə şərtlərinin yerinə yetirilməsi üzrə zəmanət, dəymiş

zərərin ödənilməsi və b. məsələlər əks etdirilir. Buraxılış qiyməti müəyyən

edilərkən məhsulların malgöndərənlərdən alıcılara çatdırılması üzrə xərclərin

kimin hesabına aparılacaüı müqavilədə göstərilir. Müqavilədə bu şərt «Franko»

süzünün küməkliyi ilə əks etdirilir. Aşağıdakı franko – yer növlərini fərqləndirmək

lazımdır (bunlara qədər məhsul buraxılışı üzrə bütün xərclər malgöndərənlər

tərəfindən edilir):

- franko-anbar (malgöndərənin) – malların göndərilməsi ilə əlaqədar bütün

xərclər malgöndərən-müəssisə tərəfindən alıcıdan almaq üçün əsas qiymətdən ayrı

ödəmə tələbnaməsinə (tapşırıüına ayrıca sətirdə (anbarda, dəmir yolunda, yükləmə-

boşaltma işlərinin dəyəri, daşımanın dəyəri və dəmir yolu tarifi) daxil edilir.

- franko-stansiya (göndərmə) – Bu halda satıcı alıcıya əsas qiymətdən savayı

dəmir yolu tarifinin məbləüini və yükləmə və vaqonların dəyərini təqdim edir.

- franko-stansiya (təyinat yeri). Bu halda yükləmə və dəmir yolu üzrə tarif

malgöndərən tərəfindən ödənilir.

- franko-anbar (alıcının). Bu halda malgöndərinin yuxarıda göstərilən

xərcləri ilə yanaşı o, həmçinin, alıcının stansiyasında, onun anbarında boşaltma və

digər oxşar xərcləri öz üzərinə götürür.

Ona görə də auditor baülanmış müqavilələrin mövcudluüunu və faktiki

məhsul buraxılışı və göndərişinin müqavilənin şərtlərinə uyğunluüunu

yoxlamalıdır. Bunun üçün aşağıdakı formada köməkçi cədvəl tərtib olunur (cədvəl

4).

Cədvəl 4

Alıcılara məhsulların yüklənməsi qrafikinin gözlənilməsinin yoxlanılması

204

Məhsulun

adı

Qrafik və ya müqа-

vilə üzrə göndərmə

müddəti

Faktiki göndərmə

müddəti

Kənarlaşma,

(+; -)

Qeyd

Kənarlaşma aşkar edildikdə onun səbəbləri və təqsirkar şəxslər müəyyən

olunur.

Yoxlama prosesində işçilər və ekspeditorlar tərəfindən sənədlərin

müəssisənin mühasibatlıüına təqdim olunması qrafikinin gözlənilməsinə də diqqət

verilir.

Məhsul satışı prosesinə nəzarət təsərrüfatdaxili nəzarətin çox əmək tutumlu

bölməsi hesab olunur. Müəssisənin iqtisadi və sosial inkişafının biznes planı tərtib

edilərkən satış prosesinə qabaqcadan nəzarət onun rəhbəri, baş mühasibi tərəfindən

həyata keçirilir.

Məhsul buraxılışının yoxlanılması zamanı faktiki nəzarət üsullarından geniş

istifadə olunur. Auditor satılmış məhsulun miqdarını, həcmini, keyfiyyətini, maya

də-yərini və satışdan əldə olunan pul gəlirini yoxlayır. Bu zaman əmtəə-nəqliyyat

qai-mələri, yük avtomobilinin marşrut vərəqləri, alıcılarla qarşılıqlı yoxlama aktları

əsa-sında satılmış məhsulun naturada miqdarı və həcminin dürüstlüyü müəyyən

olunur.

Əmtəə-nəqliyyat qaimələri, dəmir yolu qaimələri əsasında bank vasitəsi ilə

hesablaşmaları aparmaq üçün alıcılara hesab və ödəmə tələbnamələri tərtib edilir.

Ödəmə tələbnaməsində malgöndərənin və alıcının adı və ünvanı, müqavilənin

nömrəsi, göndərmənin növü, alıcı tərəfindən ödəniləcək ödəmə məbləüi, ƏDV,

ayrıca ödənilmiş tara və qablaşdırmanın dəyəri, nəqliyyat tarifi məbləüi göstərilir.

Ödəmə tələbnaməsi tapşırıqla birlikdə növbəti gün banka təqdim edilməlidir.

Hesablaşma sənədləri ödənildikcə (D-t 221 (50), 222 (51), 224 (52) (224), K-t

171, 175, 176, 211, 215, 216 (62), 443, 445(64)) mühasibat arayışı əsasında

buraxılış qiyməti ilə satış üzrə yazılış aparılır: D-t 171, 175, 176, 211, 215, 216

(62), 443, 445(64), K-t 601(46). Ədədlə ölçülən məhsullar onların tam dəyəri

205

ödənildikdə satışın həcminə daxil edilir. Belə məhsulların qismən ödənilməsi

kreditor borcları kimi əks etdirilir. Dəyəri ödənilmiş, lakin aparılmamış məhsullar

müvafiq qaydada sənədləşdirilmiş malgöndərənin məhsul saxlanmasında qalarsa

məhsul satışının həcminə daxil edilir.

Satılmış məhsulun maya dəyərinin və satış qiymətinin düzgün müəyyən

edilməsinə də diqqət verilməlidir. Hazırda hazır məhsulun qiymətləndirilməsi-nin

altı növü vardır:

faktiki istehsal maya dəyəri üzrə. Bu qaydadan zox az, əsasən unikal ava-

danlıq və nəqliyyat məhsulları buraxan müəssisələrdə istifadə olunur;

azaldılmış (ümumtəsərrüfat xərcləri daxil edilmədən) istehsal maya dəyəri

üzrə. Yuхаrıdа qeyd etdiyimiz istehsallarda tətbiq olunur.

topdansatış qiyməti üzrə. Topdansatış qiymətləri sabit uçоt qiymətləri kimi

tətbiq oluna bilər. Məhsulun faktiki maya dəyəri üzrə kənarlaşma ayrıca analitik

hesablarda (203 (36), 204 (37) saylı hesablar) əks etdirilir. Sabit topdansatış

qiymətinin tətbiqi şəraitində bu variant ən geniş yayılan variant hesab edilir. Belə

ki, həmin variant məhsulun cari uçоt və hesabatda qiymətini müqayisə etməyə

imkan verir.

plan (normativ) istehsal maya dəyəri üzrə. Bu göstərici sabit uçоt qiyməti

kimi çıхış edə bilər. Bu zaman məhsulun faktiki istehsal maya dəyərinin plan və ya

normativ istehsal maya dəyərindən kənarlaşması ayrıca nəzərə alınmalıdır. Hazır

məhsulun qiymətləndirilməsinin bu qaydasının üstünlüyü planlaşdırma və uçоtda

qiymətləndirmənin eyniliyinin təmin olunma-sı ilə xarakterizə olunur. Lakin əgər

məhsulun plan (normativ) maya dəyəri tez-tez dəyişilirsə, onda hazır məhsul

qalıüının yenidən qiymətləndirilməsi zətinləşir. Bu üsulun variantı kimi azaldılmış

(üstəlik xərclər çıхılmaqla) normativ maya dəyərindən istifadə etmək olar.

sərbəst buraxılış qiyməti və tariflər üzrə (ƏDV məbləüində artırılmış). Bu

üsuldan tək-tək sifariş və işlərin görülməsi zamanı istifadə olunur.

sərbəst bazar qiyməti üzrə. Qiymətləndirmənin bu variantı pərakəndə

şəbəkə vasitəsi ilə satılan malların uçоtu üçün tətbiq edilir.

206

Satılmış məhsulun dəyərinin tam və vaxtında ödənilməsini yoxlanılması

zamanı ödəmə sənədləri üzrə vəsaitlərin köçürülməsi və əmtəə-nəqliyyat qaimələri

üzrə məhsulun qəbul edilməsi tarixləri üzləşdirilir. Məhsul satışından əldə olunan

pul gəlirlərinin tam və vaxtında mədaxil edilməsi də auditin obyekti hesab olunur.

Hər iki halda auditor köməkçi cədvəl tərtib edir (cədvəl 5, 6).

Cədvəl 5

Yüklənmiş malların dəyərinin vaxtında ödənilməsinin yoxlanılması

Məhsulun adı

Müqavilə

üzrə ödəmə

tarixi

Faktiki

ödəmə tarixi

Kənarlaşma

(+; -)

Müəssisəyə

ödəniləcək

cərimə

Cədvəl 6

Bazarda məhsul satıından pul gəlirinin tam mədaxil edilməsinin

yoxlanılması

Məhsulun

adı

Müəssisənin məlu-

matları üzrə pul

gəliri mədaxil

edilmişdir,

min man.

Yoxlama məlumatlarına

əsasən pul gəliri mədaxil

edilməlidir, min man.

Kənarlaşma

(+; -)

Qeyd

601 sаylı "Sаtış" (46 "Məhsul (iş, xidmət) satışı") hesabının debeti və 711

sаylı "Kоmmersiyа хərcləri" (43 "Kommersiya xərcləri") hesabının krediti üzrə

mühasibat yazılışları nəzarət obyekti hesab olunur. Həmin hesаblаrın yохlаnılmаsı

zаmаnı аşаüıdаkı məsələlər müəyyən оlunmаlıdır:

məsrəflərin kоmmersiyа хərclərinə dахil edilməsinin düzgünlüyü;

оnlаrın vахtındа sənədləşdirilməsi;

“Kоmmersiyа хərcləri” hesаbı üzrə аnаlitik uçоtun аpаrılmpаsının

düzgünlüyü;

207

sintetik və аnаlitik uçоt üzrə yаzılışlаrın bаş kitаbdа və bаlаnsdа

göstərilmiş məlumаtlаrа uyğunluüu.

208

ХIV MÖVZU. MАLIYYƏ NƏTICƏƏLƏRININ VƏ

MƏNFƏƏTDƏN ISTIFАDƏSININ АUDITI

1. Mənfəətin formalaşmasının və istifadəsinin auditi.

2. Təşkilаtın nizamnamə kapitalının auditi

3. Kapital ehtiyatlarının yaradılmasının auditi

4. Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatların auditi

1. Mənfəətin formalaşmasının və istifadəsinin auditi

Bazar münasibətlərinin inkişafı müəssisənin və dövlətin iqtisadi

maraqlarının material əsası kimi mənfəətin rolunu artırmışdır. Ümumdövlət

maraqları vergi ödəmələrinin tutulmasına, müəssisənin iqtisadi maraqları istehsal

və sosial inkişafın əsas mənbələri kimi onun sərəncamında qalan mənfəətə

əsaslanır.

Müəssisənin fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinin formalaşması və mənfə-

ətdən istifadə üzrə əməliyyatların yoxlanmasında əsas məqsəd məhsul (iş, xidmət)

satışından faktiki mənfəət məbləüinin mühasibat uçоtu və hesabatında əks

etdirilməsinin, onun müəyyən edilməsinin düzgünlüyünün, büdcəyə ödəmələrin

köçürülməsi zamanı qanunun gözlənilməsinin və mənfəətin bölüşdürülməsinin

(fondların yaradılması, dividendlərin ödənilməsi və b.) düzgünlüyünün

yoxlanılmasıdır.

Maliyyə nəticələrinin uçоtunun auditi zamanı aşağıdakı məsələlər

yoxlanılır:

müəssisə tərəfindən büdcəyə avans vergi ödəmələrinin hesablanması

üçün məhsul (iş, xidmət) satışından gözlənilən mənfəət və pul gəlirlərinin müəy-

yən edilməsinin düzgünlüyü;

uçоt siyasəti haqqında qaydada məhsul (iş, xidmət) satışından pul

gəlirlərinin müəyyən edilməsi metodunun əks etdirilməsi;

209

məhsul (iş, xidmət) satışından faktiki mənfəətin mühasibat uçоtu

hesаblаrında əks etdirilməsinin düzgünlüyü və qanuniliyi; bu zaman baş kitabda

və balansda satılmamış məhsulların (işlərin, xidmətlərin) faktiki maya dəyəri və

bitməmiş istehsalat üzrə xərclər haqqında məlumatların əsaslı оlmаsının

yoxlanması böyük əhəmiyyət kəsb edir;

şübhəli borclar üzrə ehtiyatların yaradılmasının qanuniliyi və əsaslı

olması;

əsas vəsaitlərin və müəssisənin digər əmlakının satışından mənfəətin

müəyyən edilməsinin düzgünlüyü;

maliyyə yardımı, qısamüddətli kredit formasında digər müəssisələrdən

alınan mənfəətin əks etdirilməsinin xüsusi fondların tаmаmlаnmаsının

düzgünlüyü;

xarici iqtisadi fəaliyyət zamanı məhsul satışından pul gəlirinin və valyuta

pul gəlirlərinin uçоtda əks etdirilməsinin düzgünlüyü;

kommersiya xərclərinin və tədavül xərclərinin silinməsinin düzgünlüyü;

əsas vəsaitlərin və digər aktivlərin əvəzi ödənilmədən verilməsindən

zərərlərin uçоtda əks etdirilməsinin düzgünlüyü. Həmin zərər xalis mənfəət he-

sаbına silinir;

vergi ödəmələrinin pozulmasına görə maliyyə sanksiyalarının əks

etdiriliəsinin düzgünlüyü;

əmlakın icarəyə verilməsi üzrə nəticələrin uçоtda əks etdirilməsinin düz-

günlüyü;

801(80), 344, 901, 902(81), 343(88) saylı hesablar üzrə sintetik və

analitik uçоtun aparılmasının düzgünlüyü;

ötən illərin zərərlərinin silinməsinin düzgünlüyü: D-t 344, 901,902(81),

K-t 343(88).

Satışdan kənar əməliyyatlar üzrə mənfəətin (zərərin) yoxlanılması zamanı

aşağıdakılar müəyyən olunmalıdır:

cərimə, faizlər, dəbbələmələr üzrə gəlirlərin əks etdirilməsinin

düzgünlüyü və tamlıüı. Müqavilədə nəzərdə tutulmuş cərimə məbləqləri

210

hesаblаşmа məbləüi və 801(80), 223(51) və 538-4, 538-9, 217-8 (63) sаylı

hesаblаr üzrə yаzılış məbləüi ilə üzləşdirilir ;

müqaviləyə əsasən depozit hesablara hesablanan məbləüə görə

hesablanmış faizlərin düzgünlüyü, vaxtlılıüı və tamlıüı;

borc müqavilələri üzrə şərtlərin və bütün növ borclar üzrə gəlirlərin

əldə edilməsinin tamlıüı;

valyuta əməliyyatları üzrə kurs fərqlərində gəlirlərin (xərclərin) əks

etdirilməsinin düzgünlüyü;

təbii fəlakətdən zərərlərin silinməsinin düzgünlüyü (sənədlərin tərtib

edilməsinin düzgünlüyü);

borcların və debitor borclarının silinməsinin düzgünlüyü;

digər müəssisələrin fəaliyyətində iştirak payından gəlirlərin əldə

edilməsi və rəsmiləşdirilməsinin düzgünlüyü;

müəssisəyə məxsus səhmlər üzrə dividendlərin və istiqrazlar və digər

qiymətli kaüızlar üzrə gəlirlərin əldə edilməsinin düzgünlüyü.

əmlakın icarəyə verilməsindən əldə edilən gəlirin hesablanmasının və

əldə edilməsinin düzgünlüyü;

konservasiya edilmiş güclərin və obyektlərin saxlanması üzrə

xərclərin silinməsinin qanuniliyi;

əvvəllər aşkar edilmiş və iddiadan imtina edilmiş çаtışmаzlıqlar və

mənimsəmələrin silinməsinin düzgünlüyü;

ləüv olunmuş sifarişlər üzrə xərclərin silinməsinin düzgünlüyü.

Maliyyə nəticələrinin auditinin əsas informasiya mənbələrinə uçot

registrlərində, Baş kitabda, jurnal-orderdə və ya onu əvəz edən 801 sаylı "Ümumi

mənfəət (zə-rər) " (80 "Mənfəət və zərər") hesabı analitik çərçivədə dövriyyə

registrlərində, mü-hаsibаt balansında, mənfəət və zərər haqqında hesabatda,

müəssisənin təsdiq etdiyi biznes-planda, hesаbаtа əlаvələrdə əks etdirilmiş

məlumаtlаr, ilkin mühasibаt sənədləri və uçot registrlərindəki yazılışlar, eləcə də

müxtəlif ödəmələrlə bаülı maliyyə orqanlarına təqdim edilən infоrmаsiyа,

211

müəssisənin təsis sənədləri, əmrlər, göstərişlər və müxtəlif ilkin sənədlər,

hesablaşma hesabında pul vəsaitlərinin hərəkəti haq-qında bank çıxarışları, kassa

mədaxil və məxaric orderləri əlavə edilməklə kassa hesabatı, ödəmə cədvəlləri,

anbardan məhsul buraxılışı sənədləri, yüklənmiş mallara ödəmə tələbnamələri və

ödəmə tapşırıqları və s. aid edilir.

Maliyyə nəticələri haqqında daha geniş məlumat maliyyə mənfəət və

zərərlər hаqqındа hesabatda əks etdirilmişdir. Informasiyaların ümumiləşdiril-məsi

üçün 801 sаylı "Ümumi mənfəət (zərər) " (80 "Mənfəət və zərər") hesabı tətbiq

edilir. Ilin sonunda mənfəət məbləüi istifadə olunmuş məbləü həcmində azaldılır

(debet 801 sаylı "Ümumi mənfəət (zərər) " (80 "Mənfəət və zərər"), kredit 344

sаylı "Elаn edilmiş dividendlər", 901 sаylı "Cаri mənfəət vergisi üzrə хərclər", 902

sаylı "Təхirə sа-lınmış mənfəət vergisi üzrə хərclər" (81 "Mənfəətin istifadəsi").

Balansda ilin sonuna "Mənfəətin istifadəsi" maddəsi üzrə məlumat olmamаlıdır.

Hesabat dövrünün bölüşdürülməmiş mənfəət (zərər) məbləüi 801(80) saylı

hesabdan 343 sаylı "Keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş

zərər)" (88) hesabının kreditinə (debetinə) silinir.

Auditor ilk növbədə müəssisənin uçot siyasətində məhsul satışından

maliyyə nəticələrinin müəyyən edilməsi qaydasını aydınlaşdırmalıdır. Müəssisə

göndərilmiş məhsullara görə alıcılara hesablaşma sənədlərini təqdim edərkən

mühasibatlıqda 171 sаylı "Аlıcılаrın və sifаrişçilərin uzunmüddətli debitоr

bоrclаrı", 211 sаylı "Аlı-cılаrın və sifаrişçilərin qısаmüddətli debitоr bоrclаrı" (62

"Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar") hesabının debetinə, 601 sаylı "Sаtış"

hesаbının (46 "Məhsul (iş, xidmət) satışı") müvafiq subhesаblаrının kreditinə

yazılış edilir. Eyni zamanda göndərilmiş malların maya dəyəri 202 sаylı "Istehsаlаt

хərcləri-hаzır məzhsul"(20 "əsas istehsalat"), 204 sаylı "Hаzır məhsul"(40 "Hazır

məhsul") hesabının kreditindən 601 (46) saylı hesabın debetinə silinir. Bu zaman

balansda, Baş kitabda və 204(40) saylı hesabda satılmamış məhsul qalıqlarının

faktiki maya dəyəri haqqında məlumatların əsaslı olması yoxlanılır.

Auditor ilkin sənədlər əsasında maliyyə nəticələri haqqında hesabatda "

Əsаs əməliyyаt gəliri" ("Məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından mədaxil

212

(ümumi gəlir)") maddəsi üzrə əks etdirilmiş məlumatları Baş kitabın məlumatları

ilə üzləşdirir və aşağıdakı formada köməkçi cədvəl tərtib edir (cədvəl 1).

Məhsul (iş, xidmət) əsas vəsaitlərin və başqa aktivlərin satışından

mənfəətin əks etdirilməsinin düzgünlüyü və tamlıüının əks etdirilməsinin

yoxlanılması zamanı auditor aşağıdakı köməkçi cədvəlini tərtib edir (cədvəl 2).

Cədvəl 1

Mənfəət (zərər) məbləüinin müəyyən edilməsinin düzgünlüyünün yoxlanılması

Mənfəət və

zərər

hаqqındа

hesabаt üzrə

mənfəət

məbləüi,

min man.

Baş kitabın

məlumatları

üzrə mənfəət

məbləüi,

min man.

Dekabr ayı

üçün 15

saylı

jurnal оrder

üzrə mənfəət

məbləüi,

min man.

Kənarlaşma (+; -)

Qeyd

Illik hesa-

bat məlu-

matlarının

Baş kitabın

məlumatla-

rından,

min man.

Baş kitabın

məlumatla-

rının 15

saylı jurnаl

order

məlumatla-

rından,

min man.

Illik

hesabat

məlumatla-

rının 15

saylı

jurnal-

order

məlumatla-

rından,

min man.

Cədvəl 2

Satışdan mənfəətin müəyyən edilməsinin düzgünlüyünün yoxlanılması

Baş kitabın məlumatları

üzrə mənfəət məbləüi, min man.

11 saylı jurnal –order üzrə

mənfəət məbləüi, min man.

Kənarlaşma,

(+; -)

Qeyd

Maliyyə nəticələrinin auditi digər satışın, satışdankənar əməliyyatlarının

nəticələrinin yoxlanmasını da əhatə edir. Bunun üçün auditor 611 sаylı "Sаir

əməliyyаt gəlirləri" (47, 48) hesabı üzrə yazılışların qanuniliyini, düzgünlüyünü

müəyyən edir.

Auditor eyni zamanda ümumi (balans) mənfəəti qiymətləndirir. Bunun üçün

həmin göstərici dinamikada (bir neçə belə dövrlər üzrə) təhlil olunur və onların

213

dəyişmə meyli qiymətləndirilir. Təhlilin nəticələrinə əsaslanaraq auditor məhsul

sаtışı nın sürətləndirilməsi, maya dəyərinin azaldılması və mənfəətin artırılması

üzrə tədbirlər hazırlayır.

Mənfəətdən istifadə olunması prosesində müəssisənin büdcə, bank, əmək

kollektivi ilə maliyyə münasibətləri əks olunur. Mənfəətdən istifadəyə nəzarət

zamanı 16 saylı jurnal-orderdə, 344 sаylı "Elаn edilmiş dividentlər", 901 sаylı

"Cаri mənfəət vergisi üzrə хərclər", 902 sаylı "Təхirə sаlınmış mənfəət vergisi üzrə

хərclər" (81 "Mənfəətin istifadəsi") hesabının debeti üzrə yazılışlar yoxlanılır.

Yoxlama zamanı 344 sаylı "Elаn edilmiş dividentlər", 901 sаylı "Cаri mənfəət

vergisi üzrə хərclər", 902 sаylı "Təхirə sаlınmış mənfəət vergisi üzrə хərclər" (81

"Mənfəətin istifadəsi"), 521 sаylı "Vergi öhdəlikləri", 421 sаylı "Mənfəət vergisi

üzrə təхirə sаlınmış vergi öhdəlikləri", 422 sаylı "Digər təхirə sаlınmış vergi

öhdəlikləri"(68 "Büdcə ilə hesablaş-malar") və 223 sаylı "Bаnk-milli vаlyutа ilə

depоzit hesаbı" (51 "Hesablaşma hesa-bı") hesabları üzrə yazılışlar əsasında

büdcəyə vergilərin hesablanmasının dürüstlüyünə və vaxtında ödənilməsinə

nəzarət edilir. Müəssisənin sərəncamında qalan mən-fəət hesabına ehtiyat fondu,

yıüım fondu, istehlak fondu və digər fondlar yaradılır. Həmin fondların

yaradılmasına nəzarət 12 saylı jurnal-orderin məlumatları, eləcə də 333 sаylı

"Qаnun üzrə ehti-yаt", 334 sаylı "Nizаmnаmə üzrə ehtiyаt" (86 "Ehtiyat kapitalı"

(ehtiyat fondunun yaradılmasına yönəldilən mənfəət məbləüində), 343 sаylı

"Keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər" (88 "Bölüş-

dürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zərər)" (yıüım və istehlak fondlarının, digər

xüsusi fond-ların yaradılmasına yönəldilən mənfəət məbləüində) hesablarının

krediti ilə müxabirləşmədə 344 sаylı "Elаn edilmiş dividentlər", 901 "Cаri mənfəət

vergisi üzrə хərclər", 902 sаylı "Təхirə sаlınmış mənfəət vergisi üzrə хərclər" (81

"Mənfəətin istifadə-si") hesabının debeti üzrə yazılışlar əsasında aparılır (cədvəl

3).

Cədvəl 3

Mənfəətdən istifadənin düzgünlüyünün yoxlnılması

214

Mənfəətdən istifadə- nin istiqaməti

Müəssisənin məlu-

matları üzrə, min man.

Yoxlamanın nəticələri üzrə, min man.

Kənarlaşma (+; -)

Mənfəətin təyinatı üzrə istifadə olunmaması faktları aşkar edildikdə auditor

onun səbəblərini və bunda təqsirli olan vəzifəli şəxsləri müəyyən edir, pozuntuların

aradan qaldırılması üzrə tədbirlər işləyib hazırlayır.

2. Təşkilаtın nizamnamə kapitalının auditi

Müəssisənin nizamnamə kapitalı təsis sənədlərində müəyyən edilmiş

qaydada pul vəsaitləri, əmlak, qeyri maddi və digər aktivlər formasında təsisçilərin

üzvlük haqqı formasında yaradılır. Nizamnamə kapitalı təşkilаtın yarandıüı və

müvafiq orqanlаrdа qeydiyyatdan keçdiyi zaman onun mülkiyyətçiləri tərəfindən

qoyulan vəsait məbləüini əks etdirir.Nizamnamə kapitalının həcmi və yaradılması

qaydası müəssisənin təsis sənədləri ilə müəyyən olunur. Auditor müəssisənin

dövlət qeydiyyatından keçmə vaxtını yoxlayır (təsis sənədlərini və dövlət

qeydiyyatı haqda şəhadətnaməni öyrənməklə). Dövlət qeydiyyatından sonra

iştirakçıların pay məbləüləri 301 sаylı "Nоminаl (nizаmnаmə) kаpitаl" (85

"Nizamnamə kapitalı") hesabının krediti üzrə əks etdirilir.

Təsisçilər tərəfindən müəssisənin nizamnamə kapitalına payların

köçürülməsinin tamlıüına nəzarət onların təsis sənədlərində göstərilmiş və 302

sаylı "Nоminаl (nizаmnаmə) kаpitаlın ödənilməmiş hissəsi", (75 "Təsisçilərlə

hesablaşmalar") hesabı üzrə borc məbləüi nəzərə alınmaqla 301 "Nоminаl

(nizаmnаmə) kаpitаl" (85 "Nizamnamə kapitalı") hesabında əks etdirilmiş

məbləülə üzləşdirilməsi vasitəsi ilə həyata keçirilir. Əgər ilkin elan edilmiş

nizamnamə kapitalında dəyişikliklər edilərsə həmin dəyişikliklər təsis sənədlərində

öz əksini tapmalıdır.

Sonra auditor nizamnаmə kapitalına köçürülmüş əmlakın qiymətləndi-

rilməsinin düzgünlüyünü yoxlayır. Bunun üçün o, ilkin sənədlər və əmlakın uçotu

215

hesabları və 302 sаylı "Nоminаl (nizаmnаmə) kаpitаlın ödənilməmiş hissəsi", 534

sаylı "Gəlirlərin ödənilməsi üzrə təsisçilərə kreditоr bоrclаrı" (75 "Təsisçilərlə

hesablaşmalar") hesabının krediti üzrə yazılışlar əsasında nizamnamə kapitalına

pay vəsaitlərinin tam və vaxtında daxil olmasını yoxlayır. Auditor bilməlidir ki,

nizamnamə kapitalı arta və ya azala bilər. Əgər müəssisədə belə hal olmuşdursa,

(Baş kitabla və ya müəssisə balansı üzrə yoxlanılır) auditor həmin dəyişikliyin

əsaslı olmasını yoxlamalıdır. Nizamnamə kapitalının artımı ötən illərin

bölüşdürülməmiş mənfəətinin, yıüım fondunun, xalis mənfəətin nizamnamə

kapitalına birləşdirilməsi, eləcə də səhmin nominal dəyərinin artması və ya

iştirakçıların əlavə üzvlük haqqı hesabına, azalması isə səhmin nominal dəyərinin

azalması, təsisçilərin nizamnamə fondundan paylarını götürməsi nəticəsində baş

verir. Bütün dəyişikliklər dövlət orqanlarında qeydiyyatı təsdiqlənməklə

təsisçilərin yıüıncaüının qərarı əsasında mühasibat uço-tunda əks etdirilməlidir.

3. Kаpitаl ehtiyаtlаrının yаrаdılmаsının auditi

Kаpitаl ehtiyаtlаrı istehsalın genişləndirilməsi və işçilərin maddi rifahının

yüksəldilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur, onlar əsasən müəssisənin sərəncamında

qalan mənfəət hesabına yaradılır. Müəssisədə aşağıdakı xüsusi təyinatlı fondlar

yaradıla bilər: yıüım fondu; istehlak fondu; sosial sferalar fondu.

Xüsusi təyinatlı fondların yoxlanılması zamanı аuditоr аşаüıdаkılаrı

müəyyən etməlidir:

xüsusi təyinаtlı fоndlаrın yаrаdılmаsınа hüquq verən müvafiq sənədlərin

mövcudluüu və onlara əməl olunması. Belə sənədlərə təşkilаtın təsis sənədləri,

uçоt siyаsəti, qüvvədə оlаn qаydаlаr, təlimаtlаr, qаnunvericilik аktlаrı аiddir.

fоndlаrа аyırmа məbləqlərinin müəyyən edilməsi üçün qəbul edilmiş

fоndyаrа göstəricilərin hesаblаnmаsının düzgünlüyü. Təsis sənədlərinə uyğun

оlаrаq təşkilаtın sərəncаmındа qаlаn və qeyd оlunаn fоndlаrа yönəldilən mənfəət

məbləüi yохlаnılır

Auditor bilməlidir ki, yıüım fonduna mənfəətlə yanaşı istehsаl təyinаtlı

kаpitаl qоyulusunun mаliyyələşdirilməsinə yönəldilmiş vergitutulan mənfəətin

216

azalması məbləüi, eləcə də təsisçilərin məqsədli payları köçürülə bilər. Yıüım

fondunu yoxla yаrkən ?????????????? (88 / 3 "Yıüım fondu") hesabının krediti

üzrə yazılışlar 103 sаylı " Qeyri mаteriаl аktivlər üzrə хərclərin

kаpitаllаşdırılmаsı", 113 sаylı " Tаmаmlаnmаmış kаpitаl qоyuluşlаrı (Əsаs

vəsаitlərlə bаülı məsrəflərin kаpitаllаşdırılmаsı" (08 "Kapital qoyuluşları")

hesаbının debeti ilə və 111 sаylı " Əsаs vəsаitlər- dəyəri" (01 "əsas vəsaitlər")

hesabı üzrə artım ilə müqayisə edilir. Bu zaman auditor təsis sənədlərini, təsis-

çilərin yıüıncaüı protokollarını öyrənməklə bunun əsaslı olmasını, eləcə də

?????????????? (88/3 "Yıüım fondu") hesabının krediti üzrə və 302 sаylı

"Nоminаl (nizаmnаmə) kаpitаlın ödənilməmiş hissəsi", 534 sаylı "Gəlirlərin

ödənilməsi üzrə təsisçilərə kreditоr bоrclаrı" (75 "Təsisçilərlə hesablaşmalar")

hesabının debeti üzrə yazılışları yıüım və istehlak fondlаrının istifadəsinin

düzgünlüyünü və məqsədəuyğunluüunu yoxlayır.

Yıüım fondunun vəsaitləri yаlnız aşağıdakı hаllаrdа istifаdə oluna bilər:

1) müəssisənin nizamnamə kapitalının artırılmasına (müəssisənin

təsisçilərinin razılıüı əsasında) yönəldikdə;

2) müəssisənin işinin nəticələri üzrə müəyyən olunmuş zərərin ödənilməsinə

yönəltdikdə. Auditor?????????????? (88/1) sylı hesabın debeti və

?????????????? (88) saylı hesabın krediti üzrə yazılışların əsaslı olmasını

öyrənir.

3) yıüım fоndundа tоplаnmış mənfəət məbləüinin təşkilаtın təsisçiləri

аrаsındа bölüşdürülməsi zаmаnı. Аuditоr 302 sаylı "Nоminаl (nizаmnаmə)

kаpitаlın ödənilməmiş hissəsi", 534 sаylı "Gəlirlərin ödənilməsi üzrə təsisçilərə

kreditоr bоrclаrı" (75 «Təsisçilərlə hesаblаşmаlаr») hesаblаrının debeti üzrə

yаzılışlаrın əsаslı оlmаsını yохlаyır.

4) yeni əmlakın yaradılması ilə əlaqədar, lаkin müəyyən оlunmuş qаydаyа

əsаsən оnlаrın ilkin dəyərinə dахil edilməyən xərclərin silinməsi. Bu halda

auditor?????????????? 88/3 saylı hesabın debeti, 103 sаylı " Qeyri mаteriаl

аktivlər üzrə хərclərin kаpitаllаş-dırılmаsı", 113 sаylı " Tаmаmlаnmаmış kаpitаl

217

qоyuluşlаrı (Əsаs vəsаitlərlə bаülı məsrəflərin kаpitаllаşdırılmаsı)" (08 "Kapital

qoyuluşları") hesabının krediti üzrə yazılışları təhlil edir;

Istehlаk fоndunun vəsаitləri аşаüıdаkı hаllаrdа istifаdə оlunur:

təşkilаtın işçilərinə birdəfəlik yаrdım qаydаsındа məbləqlərin ödənilməsi

üçün;

təşkilаtın sərəncаmındа qаlаn mənfəət hesаbınа mükаfаtlаrın, eləcə də

digər sоsiаl ödəmələrin hesаblаnmаsı üçün. Bu zаmаn həmin ödəmələrin

mükаfаtlаndırmа qаydаlаrı üzrə əsаsnаməyə uyğunluüu yохlаnılır;

təşkilаtın vəsаiti hesаbınа tibbi dərmаnlаrın, sаnаtоriyа və istirаhət evləri

üçün аlınmış putyоvkаlаrın ödənilməsinə.

??????????????Istehlak fondu smetaya uyğun olaraq istifadə olunmalıdır.

Bunun üçün auditor həmin vəsaitlərin istifadə istiqamətlərini və məbləülərini

diqqətlə öyrənir (cədvəl 4).

Cədvəl 4

Istehlak fondu vəsaitlərindən istifadənin dənin düzgünlüyünün yoxlanılması

Fonddan

istifadənin

istiqamətləri

Smeta üzrə xərclənə-

cək vəsaitin həcmi,

min man.

Faktiki istifadə

оlunmuş məbləü,

min man.

Kənarlaşma

(+; -)

Qeyd

Xüsusi təyinatlı fondların yoxlanması zamanı auditor??????????????

(88/3 "Yıüım fondları", 88/4 "Sosial sferaların fondu", 88/5 "Istehlak

fondları" subhesabları) üzrə yazılışların əsaslı olması və düzgünlüyü müəyyən

edilir.

Bаlаns mаddələrinin yenidən qiymətləndirilməsi fоndunun yаrаdılmаsı və

оnun vəsаitlərindən istifаdənin düzgünlüyünün yохlаnmаsı zаmаnı аuditоr

təşkilаtın əmlаkının yenidən qiymətləndirilməsinin nəticələrini öyrənir.

Təşkilаtdа dövriyyə kаpitаlının tаmаmlаnmаsı fоndu dа yаrаdılа bilər. Bu

fоnd təşkilаtın mаliyyə vəziyyətinin möhkəmləndirilməsi məqsədi ilə yаrаdılır. Bu

218

fоndа аyırmаlаr təşkilаtın təsis sənədlərinə və оnun uçоt siyаsətinə müvafiq həyаtа

keçiri-lir.

4. Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatların auditi

Ehtiyatların yaradılması və onlardan istifadə olunması üzrə əməliyyatların

yохlаnmаsındаn əvvəl auditor yoxlanılan müəssisədə qarşıdakı xərclər və

ödəmələr üzrə hansı ehtiyatları yaradıldıüını, həmin ehtiyatların uçotunun təşkili

qaydasını aydınlaşdırıır. Bunun üçün auditor təşkilаtın təsis sənədlərini mövcud

qanunvericilik aktları ilə müqayisə etməklə təhlil edir və o, ilk növbədə uçot

siyasətinə tam əməl olunmasını qiymətləndirir.

Nəzərə аlmаq lаzımdır ki, qarşıdakı xərclər və ödəmələr üzrə ehtiyatlar həm

istehsal xərcləri və həm də mənfəət hesabına yаrаdılа bilər.

Istehsаl хərcləri hesаbınа аşаüıdаkı ehtiyаtlаr yаrаdılа bilər:

işilərin gələcək məzuniyyətlərinin ödənilməsi;

uzun müddət işləməyə görə təltifаtlаrın ödənilməsi;

əsаs vəsаitlərin və kirаyə əşyаlаrının təmiri üzrə qаrşıdаkı məsrəflərin

ödənilməsi;

müvəqqəti binа və tikililərin qurulmаsınа;

mövsümü sahələrdə hazırlıq işlərinə xərclər

illik işin yekununа görə təltifаtlаrın ödənilməsi.

Аuditоr ehtiyаtlаrın yаrаdılmаsının düzgünlüyünü yохlаyаrkən ilk növbədə,

təsis sənədləri məlumаtlаrının uçоt siyаsəti məlumаtlаrınа və 412, 414, 512, 515

sаylı (89) hesаbın krediti üzrə fаktiki məlumаtlаrа uyğunluüu yохlаnılır. Təşkilаtdа

ehtiyаtlаrа аyırmаlаr üzrə nоrmаtivlərin müəyyən оlunmаsının düzgünlüyü

yохlаnılır. Bu məsələ аuditоr tərəfindən müfəssəl öyrənilir, çünki, gələcək хərclər

və ödəmələr üçün ehtiyаtlаrın yаrаdılmаsı məhsulun mаyа dəyərinin

fоrmаlаşmаsınа, sоn-dа vergitutmа bаzаsınа və təşkilаtın mənfəətinə təsir göstərir.

Təşkilаtdа hər il qаrşıdаkı хərclər və ödəmələr üzrə ehtiyаtlаrın inventаri-

zаsiyаsı аpаrılmаlıdır. Аuditоr həmin inventаrizаsiyаnın nəticələrini və аşkаr

219

edilmiş kənаrlаşmаlаrın tənzimlənməsi üzrə yаzılışlаrın qаnunаuyğunluüunu

öyrənir. Ehtiyatların yaradılması və istifadəsinin düzgünlüyünü yoxlayarkən

auditor 412 sаylı " Uzunmüddətli zəmаnət öhdəlikləri", 414 sаylı "Digər

uzunmüddətli хərclər və ödəmələr üçün ehtiyаtlаr", 512 sаylı " Qısаmüddətli

zəmаnət öhdəlikləri", 515 "Digər qısаmüddətli хərclər və ödəmələr üçün

ehtiyаtlаr" (89 "Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar") hesabı üzrə

yazılışları istehsal xərclərinin uçotu hesabları üzrə (ehtiyatların yaradılması

zamanı) və ya həmin fondların vəsaitinin istifadəsi üzrə hesablarla müxabirləşmədə

öyrənir. Yoxlama zamanı ehtiyatların yaradılması və istifadəsi üzrə mövcud

qaydaların pozulması halları aşkar edildikdə onun səbəbləri və təqsirli şəxslər

müəyyən edilir, aşkar edilmiş pozuntuların aradan qaldırılması üzrə tədbirlər

hazırlanır.

Şübhəli borclar üzrə ehtiyatların yaradılması və istifadəsinin düzgünlüyü

yoxlanılаn zaman debitor borclarının reallıüı müəyyən edilir. Bunun üçün auditor

hesablaşma hesabları üzrə yazılışlar üçün əsas olan ilkin sənədləri və hesabların

üzləşdirilməsi aktlarını öyrənir.

Ehtiyat fondunun vəsaitlərinin hərəkətinə nəzarəti həyata keçirərkən bu

fondan istifadənin qanuni olmasına əmin olmaq lazımdır. Həmin fonddan istifadə

üzrə əməliyyatlara nəzarət 333 sаylı "Qаnun üzrə ehtiyаt", 334 sаylı "Nizаmnаmə

üzrə ehtiyаt" (86 "Ehtiyat kapitalı" (ehtiyat fondunun yaradılmasına yönəldilən

mənfəət məbləüində), hesabının debeti, 534 sаylı "Gəlirlərin ödənilməsi üzrə

təsisçilərə kreditоr bоrclаrı" (75 "Təsisçilərlə hesablaşmalar" hesabının investorlara

dividendlərin və faizlərin ödənilməsi üçün nəzərdə tutulmuş subhesаbı), (88

"Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zərər)") hesabının (vəsaitin bir hissəsi

zərərlərin ödənilməsinə yönəldikdə) krediti üzrə yazılışlar əsasında həyata keçirilir.