49
A K Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil Judith Marie Maxwell i w u j A K jq’ija’ jq’ija’ i w u j

KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

  • Upload
    others

  • View
    0

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

AKAjpub’ Pablo García Ixmatá

Ixq’anil Judith Marie Maxwell

iwuj

AKjq’ija’jq’ija’

iwuj

Page 2: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

AKAjpub’ Pablo García Ixmatá

Ixq’anil Judith Marie Maxwell

iwuj

AKjq’ija’jq’ija’

iwuj

Page 3: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD

Anabella Giracca

autor

Ajpub’ Pablo García IxmatáIxq’anil, Judith Marie Maxwell

FotografíasAjpub’ Pablo García IxmatáIxq’anil, Judith Marie Maxwell

Diseño y Diagramación

Mayra Fong

rector

Rolando Enrique Alvarado López, S. J.

Vicerrectora acaDémica

Lucrecia Méndez de Penedo

Vicerrector De inVestigación y Proyección

Carlos Rafael Cabarrús Pellecer, S.J.

Vicerrector De integración uniVersitaria

Eduardo Valdés Barría, S. J.

Vicerrector aDministratiVo

Ariel Rivera Irías

secretaria general

Fabiola de la Luz Padilla de Lorenzana

© 2011. Instituto de Lingüística e Interculturalidad, Universidad Rafael Landívar, Guatemala.

Kiwuj ajq’ija’colección

Materiales educativos serie

Kaqchikel, No.2Área

Ciencias Sociales No.2

Page 4: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

Rucholajem

K’utub’äl 5

Okem 7

Rikipetikkik’ulikriqati’tqamama’ 8

RusaqarikriKiq’ijob’al19

Kib’i’riQ’alpulXe’lita21

K’exomB’i’ajchirijriLoq’oläjK’ojlib’äl28

RiRukusaxikrik’ojlib’älWakamïn30

RiMolajKatolikokikusanritaqQ’alpul34

RiXukulb’älK’aYekusäxna37

RuchajixikriLoq’oläjtaqXukulib’äll46

46

• • • •

• • •

• •

• •

• • •

• • • •

• •

• • • •

• • •

• •

• • • ••

• • • • •

• • •

• • •

Page 5: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,
Page 6: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

K’utub’äl

Chupamriojertaqwujrinib’ixchire–kumariajtijwinaqi’-k’oriKiwujriKaqchikela’.Chupamriwujla’,peteninaqrijunperajwujrub’i’ankiwujXajila’,chupamriwujla,nitzijöxrumariAjtz’ib’Xajil,rikib’i’ritinamït,raqantaqya’,nimaya’,chuqa’ritaqkib’i’rixukulib’äl.Chuqa’k’ojujuntaqb’i’ajek’ochupamriojerwujIxpantzayrub’i’.

Ritz’ib’atälkanchupamriojertaqwujla’,nutzijojrikib’iritaqkitinamitriati’tmama’aj,akuchi’xelpe.Rirub’i’ritinamïtakuchi’xelpewi’,jariTullan.Chirij ronojelrikib’i’ajem,xkitamajk’inxkik’ulnima’qtaquchoq’a’richinri nima’q taq juyu’ taq’aj, palow, ya’ chupam ri rukanoxik chi nkawexij rikichoq’a’chuqa’rikitinamital.

KiwujilAjq’ijab’ junk’ak’awuj,akuchixtz’ib’äxkanrikib’i’ ti taqk’ojlib’älk’ane’ukusäxnawakaminchupamritaqMayab’tinamït.Chuqa’xya’kib’iri taq k’ojlib’äl xe’ilitäj achi’ el ri: Pulch’ich’, Pixab’äj, Kaqb’atz’ulu’, PanPati’,PaChi’Tulul,Q’osb’älIxoq,PayanChokölk’ink’ak’onach’aqa’chïk.Chupam ri ojer wuj kichin ri Kaqchikela’, niya’ rub’ixik chi ri ati’t mama’,kijqanperikisamajib’älchuqa’rikixamalil,kipuskinawal.Riijqa’nla’,jala’riPatanSamäjkichinriAjq’ijab’.Ritaqjuyu’taq’ajxukusäxrumachichiri’k’oruchoq’a’,chiri’k’orirub’eyalk’inntelperirusaqilriQ’ij,k’injala’ritejtalrisolonïkkironïkrichinriPatanSamäj.Wakaminjala’rirejtalrirusamajriAjq’ijchupamriruk’aslenchupamrutinamït.

Page 7: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

Chupam ri wuj re’, niya’öx rutzijol ri kisamaj ri ati´t mama’aj xkib’an pe.Chuq’a’niya’rub’ixikrikib’i’ritaqloq’oläjxukulib’ältzaqinäqyankanrukojik,chuqa’k’exonchïkkib’i’.Chirijrina’ojla’rajawaxikchinya’rub’ixik,chi’k’o taqkib’i ri taqxukulb’älchuqa’kib’i’ taq tinamïtepetinäqchupamrich’ab’älNahuatl.Chuqa’risamäjre’ruk’amonperikib’iritaqk’olib’älek’opechupamriojerKiwujKaqchikela’.Chirijritaqb’i’ajla’,ek’ojujunxe’ilitäjk’inetamanchïkakuchi’ek’owi’,k’ink’aye’ekusäxnawakamin.

K’ojunrik’ayewal,niya’rutzijoxikchupamriwujre’,jariruchajixikrunimaxikchirijtöqne’ukusäxritaqk’ojlib’äl.Ek’otaqk’ojlib’älakuchiilitanäqwi’,chiek’opachuwpatz’il,k’inmanäqmesonïkruk’ulun.Rajawaxikchuqa’niya’rub’ixikchirijrik’exonikntajinnkik’ulritaqk’ojlib’äl,kumarich’aqa’chïkmolajtaqwinaqi’

NiqanimajchupamriMayab’qanojib’älrirukusaxikritaqk’ojlib’äl,chik’otajunruto’ib’älchupamritaqotzijrumariChampomal,chinuto’ta,ritaqk’ojlib’älpakiq’a’rib’eyoma’,k’inütztanukusäxkumariMayab’tinamït.Rumachi e k’ïyAjq’ijab’ kik’ulun ruk’ayewal, e ch’ayone kamisankumae itzel taqwinaqi’chupamri taqk’ojlib’äl. Nqoyob’eychi ri ruwujil ri taqK’ojlib’äl,xteltapechajnin,chirijchixtuk’uljunnimaläjutzil,manxaxe’tachikeriMayab’tinamït,k’atzinelchireronojelriIximulew.

Nyob’ejchirek’a,rijunwujre’,xtoponchiruto’ikruna’ojixik,runimarisaxikrirukojikriloq’oläjtaqk’ojlib’äl.Manxaxe’tachirijrixukulenmejelen,nukusäxtachuqa’chirijrixolontaqtijonïknuk’unïkna’ojchirijka’i’b’anikilchuq’a’rinimanïkajob’enïkkik’inkonojelriwinaqi’ek’ochupamriIximulew.

Page 8: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

Okem

RitaqQ’alpul,xukulib’älmejb’älek’ochupamritaqnima’q,ruq’a’taqtinamïtk’o junnïm rejqalemchikiwäch riwinaqi’ajtinamit,chuqa’ riati’tmama’.Konojel ri taqQ’alpul rajawaxikchik’onya’rupalib’alchuwächrichampomalkanpaqitzij.K’ochïkjunjuntaqrucholajtzijchirijriruchajixikchuqa’chiruk’olikruto’ikritaqk’ojlib’äl.K’ok’arirucholajritaqotzijchuwächrichampomal.

K’ochuqa’ taq rub’eyal chupam ruwujal ri Iximulew rub’ina’an ri TaqalenWuj, chupam ri wuj la’ k’o rejtal rutzijoxik ri ruchuq’a’ ri Mayab’ tinamït.Riuchuq’b’älla’,k’ochinqaya’rutzijolröjchiütz,kanpaqitzijchiyojtikïrnqak’utuj ri junruwujil ri loq’oläj taqk’ojlib’äl.Yojtikïr tanqakusaj,chuqa’chimannelesäxtachiqawächrirusamajixik,ritaqkotz’i’j,kichinqalk’wal,richinqatinamit.

Rijuna’2008,junmolajkichinAjq’ija’chuqa’kimolajritaqMayab’xkitäqapojunruwujil,chinkik’utujchirerichampomalchixtiya’ruq’ijolruto’ikritaqk’ojlib’äl.Chuqa’ütztaye’okchupamrikixoralriwinaqi’akuchi’ek’owi.Riretalrajilab’alriwujjari3,835.Wakamïnriwujchiripanimamolojk’owi’,pakiq’a’rik’axwacheltinamït.Wixtik’oje’nachiri’,manxkojtikïrtariöjMayab’winäqxkojch’akonchiruk’utuxiklapalib’älla’.Rumari’rajawaxikchik’ochiqonojelnqamölqi’chiruk’utuxiklapalib’a’chupamriIximulew.Qetamanchik’ïyritaqk’olib’älk’opakiq’a’kaxlani’,enima’qtaqb’eyoma’chuqa’rimolajnib’ïxchikekatolikos,ewanjelikoschuqa’karismatikos.Rajawaxikk’achixtoqachïk jub’eypaqaq’a’ ri taqxukulib’älriöjMayab’tinamït,achi’elxkib’änpeojertöqxkïlpechupamrikik’aslen,töqxe’elpechilaPaTulan.

Page 9: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

Ri kipetik kik’ulik ri qati’t qamama’

K’ok’ajunq’ijri’,töqxe’elperiqati’tqamama’pajuntinamïtrub’ina’anTulan.Rije’xkib’ïjchikerikach’alalpapixab’pana’ojchiririje’,xe’elpe,parijuyu’Tulanrub’i’.Xkiq’axajperiPalowchiye’oqawawe’chupamrik’ak’a’ulew.Ritaqmolajxe’elpe,paTulan,ekaji’retaltinamït.Rikib’i’rinima’qtaqtinamïtjari,Q’eqak’uch,B’ak’ajol,Sib’aqijay,chuqa’Kaqchikela’.Ek’ochïkchuqa’ko’öltaqtinamït,kib’ina’an,Kaweq,Kejay,PaqTelom,Iqomaq’.Kaji’k’axe’elpewiriruwinaqilriTulan,ek’oxepepareleb’alq’ij,paruqajb’alq’ij,pa releb’al kaqiq’chuqa’pa ruqajb’al kaqiq’.Ri sotz’ ja ri’, ri retal riTulan,k’ochirokemchirelemrichinritinamït.Oxlajujch’ob’k’awuqamaq’,oxlajujch’ob’k’aajlab’ältöqxojpepaTulan,chiq’equ’mchiaq’a’,töqxya’periqejqa’m.

Töq xkik’ül ri kejqa’m ri wuqamaq’, nab’ey xechololïx na ri ajlab’äl. ParuxokonriTulan,xecholajinriwuqamaq’,riparikiq’a’xecholajinriajlab’äl.Nab’eyxya’öxrikeiqa’mriwuqamaq’,k’ari’xya’öxchïkkichinriajlab’äl.Risamajib’älxya’öxchikeriwuqamaq’,jari,xit,pwäq,q’uq’uraxon,k’ub’ül,chaktit,rachib’ilk’atz’ib’anïkk’otonïk,kiyanïk,xul,b’ix,cholq’ij,mayq’ij,peq,kakow.Xaruyonilq’inomalxkejqajpe,töqxe’elpepaTulanriWuqamaq’.RimolajkichinriAjlab’äl,xya’öxpechikerich’ab’,pokob’,xasetesïkche’,xaq’i’omaj,k’uk’um,sajkab’,achkayupil,kejqa’m.Chuqa’rikipusnawal,chirijriq’awonon,q’asital,xoq’o’l,q’eqaljöb’,sütz’,moyew.K’ari’k’ojunche’ab’äjxya’öxchikekonojel,chik’onkik’ämpekik’in.

• •

Page 10: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

Ke ri’ xb’anatäjpexjaqatäj chi kiwäch ri ruchi’ Tulan.Ri nab’eychi ke riwuqamaq’ xel pe, ja ri Tz’utujila’. Ke ri’ xkib’än xe’el pe chïk ri ch’aqa’molaj.Töqxe’elpekonojellala’,xe’elpechïkriajlab’äl.Junrirub’eyalrikisamajxya’öxpe,k’ochiyeb’eparireleb’alq’ij, rumachiri’,ek’owirikik’ulelriAjSuywa.Kere’k’axkib’änxe’elperiwinaqi’paTulan,xkik’ämpekejqa’mkipixa’.Junripixa’janilanïmrejqale’mxya’öxpechike,riruchajixikruwaraxik,riloq’oläjna’ojchuqa’ripisompatän,pisomsamäj.Xya’öxk’achikerikajawaremchieoxlajujchieAjpopo’.

K’a ri’ xe’el pe ri ajlab’äl.XeperiajK’iche’winäq,rije’kejqa’m el ri Takaxepewalchuqa e kachb’ilan elK’iche’ winaqi’. K’a rixepe ri Rab’inaleb’, Sotz’ilwinäq,Tuquche’,Tujalajay,Uchab’ajay, Ch’umilajay,Lamaq’, Kumätz, Aqajalwinäq, aj Tukuru’, ri paruk’isb’alxe’elperiB’akajPoq,B’akajXajil.

K’ojunChe’Ab’äjxkik’ämpepakib’i’konojelriamaq’rub’ina’an Chay Ab’äj.Chuqa’ k’o ka’i’ chïk Che’Ab’äj xya’öx pe chi ke riAjpop, rub’ina’an B’eleje’Toj,k’inriJunTijax.

Che’Ab’äj

Page 11: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

10

Konojel k’a xe’el pe riwuqamaq’ chuqa’ ri ajlab’äl.Ri nab’ey xe’oqachiruchi’riPalow,jariwuqamaq’.K’ari’xe’ilitäjkumariajlab’äl.Riwuqamaq’,man xetikïr ta xkik’owisaj ri Palow. Ruma ri xekoyob’ej na ri ajlab’äl chijunamtaye’ik’ochupamriPalow.K’arixe’oqariKaqchikela’,kik’amonperikaqache’kaqach’ame’y.Rich’ame’yla’,jala’xkik’ampechiruchi’Tulan.Rich’ame’yla’,xkikusajchixkitoq’ob’ejrisanayi’okchupampalow,keri’xtikïrxjaqatäjruchi’ripalow.K’ari’xe’iko,xeb’iyinchuwächricholochïksanayi’.K’ari’xkiya’chikiwäch,akuchi’xtikimölwi’ki’,parinab’eyruwi’juyu’.Kari’xeb’oqotäjpek’a,xe’elelchiruchi’riya’.Keri’,riwuqamaq’xekanajkanchirukonoxikrikijuyub’alkitaq’ajal.Manxkajo’taxeb’ekik’inriajlab’älpareleb’alq’ij,rumamankipatantarije’richajinïk.Riajlab’älxeb’echirilikrireleb’alq’ij,rumaya’onperub’ixikchikekumariati’tmama’aj.

Saqirem K’aslemal Pa Ruwi’ Juyu’

Kere’k’axub’änrikik’aslenrik’ajoxela’,xeb’iyinxkikanola’akuchi’k’owirikulewalkisaqilal.Xekïl taqkoköjnima’qtaq juyu’akuchi’xseqërwichikiwäch.Rije’ jantapexketamaj ruchuq’ab’al ri rusaqil ya’önpechikechikijunjunal. Achi’el xkib’än töq xkïl ri Teosakwanku, chi ri’ chuqa’ pa Me’Ajaw.PaWalwalXukxuk,xkimölki’chuqa’xe’uxlan,chiri’k’axkïljub’a’rirusaqilriyetajinchirukanoxik.

K’ari’xe’apanchïkparuwi’rijuyu’TapkuOlomanrub’i’.Chiri’xkïlchuqa’xkina’rumeq’enalriloq’oläjjuyu’taq’aj.Chuqa’jari’xkicha’riqamama’riqatata’Saktekaw,Q’aq’awitz.Chiri’k’axtikïrwi’elriloq’oläjpatansamaj,chiri’k’axkiwëqwielki’,chirik’axkikïrxkisölwi’,rikejqa’m,rikipatansamajya’ompekumakati’tkimama’.

Saqiremparuwi’Juyu’

Page 12: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

11

Rik’opechupamriloq’oläjejqa’m,jarich’ab’,pokob’,achkayupil,k’uk’umchuqa’sajkab’.Lala’retalchinkikusajtöqk’ojunch’a’oj,chinkito’ki’.Keri’xb’anatäjpexkïlrinab’eyruk’ayewalkik’inajNonowalkatchuqa’kik’inriajXupilti.Xech’ojinjanila’chirijrikulewkixoral.Kre’xkib’änxech’akon,xkanajkanpakiq’a’rikijuku’riajNonowalkät.Lajuku’la’,jala’xkikusajchixe’aponchila’pareleb’alq’ij.

Rinab’eytinamïtxkïlpareleb’alq’ijjari’Suywa.Chiri’k’axkïlruk’ayewal,manxetikïrtaxe’okchupam,chiri’xech’akatäj.Konojelrije’,manxetikïrtachïkxetzolinrumaxech’akatäj.Rije’töqxe’elpe,xkiya’kanrub’ixik,k’ochiyetzolin jub’eychïk,akuchi’xkiweqpewiki’.Töqxech’akatäj,man ja’ tachïkrije’xetzolin.Rixetzolinel,paTapkuOloman,jarikiwinaqilkixamanil.

Töqxetzolinparub’eyal,xe’aponchïkpaWalwalXukxuk.K’ari’xeb’epaMemeJuyu’,TaknaJuyu’,Saqitew,Saqik’uwa’.K’ari’xe’aponchïkpaMe’Ajaw,Kuta’mChäj,k’axeb’e’oqapaSaqijuyu’Tepakuman.Rik’ak’a’b’eyxkil ja ri’ juyu’ Toq’ojil rub’i’. Chi ri’ k’a xkïl wi’ xkichäp wi’ ri jun nimaläjrusaqilkik’aslenriajK’iche’a’.

RiKaqchikela’xseqërchikiwächpaRaxon.Rije’xya’kanrub’ixikchik’ochixtinatäxritaqjuyu’taq’ajakuchi’xe’ik’opewi’.Achi’elriPopoAb’äj,Ch’opitzel, Pa Nimak’oxon, Xe’ Nimachaj, Muqulïk Ya’, chuqa’ MolomïkChe’.

Kere’k’axb’anatäj,riKaqchikela’xe’ik’ochikikojolrijuyu’chiq’aq’chuqa’ri Jun Ajpub’. Chupam ri b’ey la’ xkïl ri chajinel rub’ina’an Saqik’oxol. RiSaqik’oxol, janila nixib’in, chuqa’ nikamisan. Ri Kaqchikela’ xkitäq juntzu’unelchinb’erutz’eta’rib’ey.Ritzu’uneltöqxtzolinpexub’ijchixajunchiwinäqruk’in janilaruchuq’a’ tixib’in.K’ari’xb’ekitzu’akuchi’k’owiriChajinel.Xkilriachinrichinxech’onchire’.RiSaqik’oxolxub’ijchike,chirija’ ruk’u’x ri juyu’ chuqa chajinel richin ri b’ey. Ri Kaqchikela’, xkik’utujchireri jastaqrukusanriSaqik’oxol,keri’xb’anatäj.RiSaqik’oxol,xuya’chikeriJalism,Xajpotakik’,Xajab’i’k’ik’,chuqa’rirukamisab’al.Keri’k’axb’anatäjriSaqik’oxolxuya’ronojelchikeriKaqchikela’,ruk’inkeri’xetikïrxe’ok’apo.K’otaqk’amb’ajanïk,xkïlpab’ey,xaxe’wiretalchimaYetzaqtachupamrib’ey.

Page 13: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

12

Rirub’i’ritaqjuyu’taq’ajakuchi’xeq’axapo,jare’:B’elejChiQ’aq’,B’elejChi Junajpu, Xesuj, Xe’ Tokoy, Xe’uj, Xe’ Amatal, Chi Tz’unun Choy, Xe’Kuku’Juyu’,Tz’ununJuyu’,Xiliwistan,Sumpanku’,Tekpalan,Tepustan,k’ari’xe’oponSukitan.Chiri’xketamajrich’ab’älCh’ol.Kere’k’axetzolinpe;k’inxkiq’axajpejumulchïkriMeme’Juyu’Takna’Juyu’.Chiri’k’axek’oje’nawi’,chuqa’xkitamäjchïkjunCh’ab’älMam.Kere’töqxetzolinpekik’inchïkrikach’alalkinimal.Rije’ye’ajinnkimestajrikich’ab’älKaqchikel.Kanqitzijwi’chik’osachib’älchupamrikich’ab’ältöqxech’onkik’inriach’alal.Rikach’alalxkixib’ijki’rumanitzaqrikich’ab’äl.

K’a ri xeq’a’x chïk chuwäch ri taq juyu’ Saqitew, Saqik’wa’, Sub’inal,Chakachil,Tz’ulajaw,Xb’akaj,Nimxor,Moynal,Karchaj.K’a ri’ xkïl riNïmAjawMewakNakxit.RiNïmAjawla’xya’onchikerikiq’aq’alkipusilkonojelriAjawa’,Ajpop’chuqa’riAjk’amajay.Keri’xb’anatäjtöqxpejuntojtob’enïkchikerumariNïmAjaw,chik’ochinkijotob’a’junrutemalrirochoch.Keri’k’ariMewakNakxit,xupab’a’junwinäqretalrumolajchuqa’xuk’utujjunwinäqretalchikerikimolajriKaqchikela’,chik’ochinkib’änritojtob’enïkchirijchinkijotob’a’rirutemalrijay.

Keri’xb’anatäj,riTisinpuwaljari’riwinäqxuya’riNïmAjaw.Töqxutojb’ejchik’ochinujotob’a’ritem,manxtikïrta.Kari’xperijunAjkaqchikel,rija’xtikïrxujotob’a’rirutemalrirochochriNïmAjawMewakNakxit.Kere’xkib’änriKaqchikela’,töqxkik’ülrikajawaremchiruq’a’raqanriNïmAjawMewakNakxit.

Xe’elpechiri’,xeb’ekik’inriNïmPoqoma’,xek’oje’pariJuyu’Tzaqtzuyrub’i’.Chirik’axketamajwi’chik’orikixajojriPoqoma’,achi’elri:Xmankej,Xmantz’ikin,Ra’älK’aqolKej,Xuk’Tzara’.

Ri kaqchikela’ xkitaq jun tzu’unelchi kikojol riPoqoma’.Ri tzu’unel ja ri’saqb’in.TöqxtzolinperiSaqb’in,xuya’rub’ixikchike,chijanilakiq’aq’alkixajoj ri Poqoma’. K’a ri’ xepe ri Q’aq’awitz ruk’in Saqtekaw xkib’ij, chik’ochiYelab’ankik’inrumarikiq’aq’alkixajoj.Keri’xkib’anxkiweqki’ riKaqchikela’. Töq xkina’ xkitzu’ ri Poqoma’ ri tajin nkib’än ri Kaqchikela’,xkixib’ijki’,rumarixe’elel.

Page 14: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

1�

K’ari’riKaqchikela’xekïleka’i’Poqoma’pab’ey.RiPoqoma’,xkik’utujchimanyekamisäxta,rumachirije’nikajo’yek’uje’chikikojol.Xkisujchine’oktaijqanelkitemkich’akatriKaqchikela.Rumaxkixib’ijki’riPoqoma’,xkitzäqkanrirutzuyilkitzara’pab’ey,chiri’xpaxwi’.Kerik’axkanäjchixub’ina’ajkanriJuyu’Tzaqtzuyrub’i’.

Keri’xb’anatäjpetöqxkitünpeki’riPoqoma’kik’inriKaqchikela’.Keri’xb’anatäjpechixwinaqïrperinab’eytaqati’tmama’Ajkejayi’.Rikib’i’riati’tmama’Poqoma’jari’Lochruk’inriXet.

K’ari’riKaqchikela’,chuqa’riAjkejayi’,xkïlriKaweqparijuyu’rub’i’Xe’Nimachaj.TöqxilitäjriKaweq,rupo’onri’chiSaqkaruwäch.K’ari’Ajkejayi’xkelesajpechupamrikejqa’mpe,rikitzara’kixuk’.Ritaqtzara’kixuk’xkirïpchiruwi’taqche’.Jare’junarab’älchinisik’ib’ëxriSaqkaruwäch,richinkere’xkib’änchixetikïrxkichäp.

TöqxchapatäjriSaqkaruwäch,xuk’utujchikeriKaqchikela’kuk’inAjkejayi’chimaninkamisäx.Ke re’xb’anatäjpechi riKaweqi’xe’ok rukaj tinamïtrichinQ’aq’awitz.

Rukamik Ri Saqtekaw:

Riati’tmama’xkajo’xeb’echirukanoxikrijuyu’Ch’opitzel.Kere’xkikanojrib’eychiützyeb’e’aponchiri’.Rib’ey,akuchi’yeq’ax,k’ochupamka’isiwan, la la’k’ochinkik’owisajchiyeb’eaponakuchiyeb’ewi’.Töqxkïlrinajb’eysiwan,rixq’axaponab’eyjariQ’aq’awitz,k’ari’xperuq’axikriSaqtekaw.Xq’axapo,malaparunik’ajalrib’eyk’owi’,töqxtzaqrija’;kere’xb’anatäj,xkämkanrija’chupamrisiwan.

Kere’xb’anatäjxkanäjkanparuyonilriQ’aq’awitzchikikojolriKaqchikela’.Xe’aponk’aparuwi’rijuyu’rub’ina’anCh’opitzel.Chiri’xkinuk’rikib’eychiyeq’axapochirukojolriixkanul.

Ruq’aq’al ri Juyu’:

Ri ixkanul janila nixib’in töq xkitzu’ apo chi janila nik’at, nisib’in. Ri juyu’la’xk’at,nisib’injunjuna’chipaq’ijchiaq’a’.Kere’xkib’änriKaqchikela’

Page 15: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

14

kachib’ilriQ’aq’awitz,töqxe’aponchirunaqajrijuyu’.Xkitzu’chimanxkitikïrtayeq’axaporumariq’aq’.Ri ruchajil ri juyu’najinnuxab’ijpe.Ruma laruk’ayewalla’,rije’xkinojijachikenikib’än,chiütztanitane’nb’ekik’ama’riruk’u’xrijuyu’.Ritaqna’ojxkikusajchiütztankiqasajriruchuq’a’riq’aq’,jarich’upup,riruxaqsaq’ulchuqa’riräxawan.

Rich’upupxkikusajrumachinito’onchinuqasajruchuq’a’riq’aq’.Riruxaqsaq’ul xk’atzin chi ntok achi’el rutziyaqul ri Q’aq’awitz, ja k’a ri räx ixim,xkib’änraxaq’orchire.Kere’xkib’äntöqxb’enab’eychupamri juyu’riQ’aq’awitz,chuq’a’riSaqitz’unün.

RiSaqitz’unünjanilaxto’onchinitikïrntokriQ’aq’awitzchupamrijuyu’.Kere’xb’anatäjtöqriQ’aq’awitzxtikïrxokchupamrijuyu’richinkere’xub’änxb’eruk’ama’ junk’olajq’aq’ab’äj.Rik’olajq’aq’ab’äjxb’eruk’ama’ jari’xokrikiq’aq’alriwuqamaq’.Rik’olajq’aq’ab’äj,rirub’i’xkanäjkan,jari’Saqchoq’.Keri’chuqa’xelpeparuq’aq’alrutepewalriq’aq’la,riOxlajujtaqk’oj.Rirupatanrusamajrik’ojla’,jarichik’ochinukusäxchupamrixajojXtz’ul.Rik’ojchuqa’riq’aq’ab’äjretalrukowilrimolaj,richinchinkikusajnkik’utujkichuq’a’wik’otaqlab’älnkïlchupamrikijuyub’äl.Rik’ojchuqa’retalchik’ochinkijunumajkik’u’xrik’inrixkanulakuchi’xkïlwi’riruk’u’xrikiwuqamaq’.

Kere’k’axkib’änxeb’echïkjuk’antinamït,achi’eltöqxkïlriChoy(rub’ina’anwakaminAmatitlan),xe’ik’oapochiri’paSesïkInup,kere’xkib’änk’axe’aponchïkpajuyu’taq’ajk’alala’Pakay(Pakaya).K’atzinelk’achiniya’rutzijoxikrikib’i’konojelritaqjuyu’taq’ajakuchi’xeq’axxek’oje’periKaqchikela’:

Taq K’ojlib’äl

ChiQ’alib’älJuyu’ (Q’ali’aj,aldeaenTecpán)K’aqb’atz’ulu’ (Xe’Kuku’Ab’ajSanJuanL.L)Tza’mtzaqb’älTolk’om (Xe’Kuku’Ab’aj)PanPati’ (SantaCruzL.L)PayanCh’oköl (SanMarcosL.L)PaChi’Tulul (SanLucasTolimán)Tza’mK’ab’owilAb’äj (¿?)Pulch’ich’ (TecpánySololá)

Page 16: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

1�

PanTzik (Tecpán)Raxone’ (Tecpán)Simajijay (Tecpán)PaSib’aqul ()PaKaweqKejil ()Pujujil (Sololá)Tojojil (K’iche’)Samaneb’ (Rab’inaleb’)PaTz’ala’ (Tz’utujile’)ChiK’eletat (Mixtuq’/cercadellago)Saqtijaxïk (Volcán)Xe’Poyom ()ChiYa’ (LagoAtitlan)Yalab’eySimajijayMotzoreyPanChe’ (Dondesecasaron)ChiQ’ojom (Patzún/Tecpán)KustunCh’ixnal (Sajcabaja)PaRupekKa’i’No’j (Tz’ikinajayowiTz’ununChooy)Chi’Awär (Tecpán)Tz’upitaq’aji’Nik’aya’K’otoxulXe’PaQayChuwi’Te’Xe’Inup (MojonbocacostaconSantaM.Visitacion)PanAj (SantaLuciaUtatlán)ChiJolom ()Q’umarKaj (K’iche’)Chi’Ismachi’ (K’iche’)B’oq’oyYa’ (K’iche’)Xe’KisChe’Ratz’amüt (Tecpán)PaK’elaj (Tecpán)Tukuru’KaqixAla’ (Escuintla)Tza’mChiK’ib’ (aldeaPaK’ib’.Tecpán)LaqamAb’äj (SanLucasTolimán)PaChalïkB’aq (B’alamYa’)

Page 17: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

1�

Tinamït

Saqkab’tinamïtPetz’e’(Petzal)Utzu’PaQ’inoma’Q’ala’ajPusb’älSalik’ajolNimkäqAjpekYutq’umKala’Chuwi’XilomMolinXotPaChalïkB’aq(B’alamYa’)Ch’utitinamïtOch’altinamïtsiwanOch’alMeq’enaläjJuyu’JalïkWita’umLajub’B’elejKwijayXub’ab’älQ’aq’alI’xJulTukürK’amaq’equmChiK’otuqChiKaqyuq’Koja’Ajtz’uruya’SutunCh’ixnalMolob’aqToxkomine’TujalajayUchab’ajayAjch’umilajayLamaq’i’

Page 18: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

1�

KumätzRapaqChi’ChäjUxa’AjalkilMolomikAb’äjNïmPoqomNakuxküxB’ulb’uxYa’ChiJolomPanAjQ’eqaSiwanQ’uq’ujuyu’K’axk’anWuqu’SiwanXe’RajapitIximChe’Xe’K’atB’eYaki’ (Tecpán)PaChaqi’jYa’ (Sololá)PaXiwamul (SanGregorio)Xe’Chi’B’ojoyXe’ChiTujPopo Ya’ (Pacífico, Yepocapa, Santa L. Cotz.)PanKäq’ (SantaCatarinaPinula)Mixku’ (Mixco.Poqom)Tamyak (Poqom)Itz’iyulXe’Ab’äjSaqk’uchab’äjAtakat (Escuintla)K’axk’anRalab’alIk’RaxTunYa’Ch’aqaya’ (SanJoseChakaya)Xe’ChiPeqënTib’ak’oyXiwiku’ (Mixco)

Page 19: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

1�

Xe’InupXe’PalïkYa’Q’osib’älKoqolajay(Ixöq) (Patzún/Iximche’)Xe’KäqAb’äj (Xe’Kuku’Ab’äjSanJuanL.L.)PaWakal (SantiagoAtitlán)

Raqan Taq Ya’

MuqulïkYa’ChiYa’ (Atitlán)ChiChoy (Amatitlán)PopoYa’SelajayYa’PaRaxTunYa’Xe’PalïkYa’

Ja la’rub’i’ ri taqk’ojlib’älxukulib’älakuchi’xeq’axpewiriati’tmama’ajchirukanuxikrunimarisaxik,kiq’aq’alkitepewal,kiq’inomalkulewal.Jantapexkïl nima’q taq ruk’ayewalpab’ey,paK’ichelaj, paTaq’aj.Xkïl janila’rusaqilkito’onikrikik’aslenchiruwächnima’qtaqk’ojlib’äl.Xekolotäjxeto’pechupamnima’qtaqlab’äl,kik’inriwinaqi’epetenäqjuk’anchïk.Chuqa’xech’ojinxelab’änkik’inrikichaq’kinimalrumaq’inomalxamanilq’inomalulewal.

Chuqa’xkiya’kanretalrub’i’ritaqtinamïtakuchi’xek’oje’,akuchi’xeq’axwi’.Chiri’k’oxkitünkichuq’a’k’oxek’ule’chiri’,xekitïkxekisëpkisi’jkijotaychupamritaqtinamït.Kere’k’achuqa’ek’oritaqraqänya’chuqa’richoyakuchi’xeb’iyajwi’chikiq’aq’alkib’anikil.Kere’xb’anatäjpekumalriati’tmama’ajtöqxkiya’retalkiq’aq’alkulewalakuchiek’owakamïn.Ke re’ xb’anatäj töq xkisöl xkikïr ri taq kipatan kisamaj chi kijunal ri taqamaq’.Ke re’chuqa’ töqxe’aponpa ruwi’,chi ruxe’chupamri taq juyu’taq’aj,töqxketamajruchuq’a’ruq’aq’alrijuyu’taq’aj.Junrub’eyallachirijrinab’eytaqq’aq’alq’inomalxamanil,xkik’ülriati’tmama’aj,töqxkijäqxkisölrikik’amonpechila’pareleb’alQ’ijrichinPaTulan.

Page 20: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

1�

Rusaqarik ri Kiq’ijob’al

Riati’tmama’ajtöqxe’apoparuwi’rinima’qkoköjtaqjuyu’,chirixkinataj,xkiya’ wi kan retal ri rusaqil ri to’onïk kik’amon pe, chi la pa Tulan. Rije’janila’nïmuchuq’a’kik’amonpechilapaqajib’älq’ij.Riuchuq’a’la,jariAjawxya’ompechike,chuqa’xya’öxpenima’qtaqpaxb’anïkcholonïkchikiwächkumarikite’kitata’.Rumari’töqxkik’amperiloq’oläjejq’am,t’isomximonpechupamnima’qtaqsu’t.

RusaqirikKiq’ijob’äl

• • •

Page 21: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

20

Rirejqale’mriejqa’mkik’amompe,chiripetenäqwi,riq’ijob’äl,richinkipatankisamaj, kitz’aq,kiwuj, kicholq’ij, chuqa’kisamajib’alnkikusajchuwäch riqate’ruwach’ulew.Rije’töqxe’aponparuwi’ritaqjuyu’,ketamanxkitzu’chuqa’xkina’riruchuq’a’riloq’oläjjuyu’.Kere’xketamajwiütznkisölnkikïrriqa’mkik’amonpe.

Töq xkïl xkina’ akuchi’ ütz nkikïr wi’ri loq’oläj qa’n, chi ri’ xseqër wi riruwach’ulewchikiwäch.Chiri’xkik’ülchuqa’uchuq’a’,saqna’oj,säqpatanchi runuk’ik ri taq kimoloj kitinamit.Chuqa’rikito’ik,chupamrikimolajchikekichaq’kinimal.Junab’eyjunasaqilkik’amon pe, töq xetikïr xkib’änk’in xkik’üt ri kuchuq’a’ chuwäch riruwach’ulew. Riloq’oläjKotz’i’j

Riruq’ajarikrusaqarikriq’amwakamin,jari’riloq’oläjpatansamajruchapomriAjq’ij.Ruma rija’etamayonakuchiütznuk’waj rib’ey,nusöl rib’eychikiwächriruchaq’runimal,chuqa’chiruwächrutinamit.Keri’nb’anatäjnilitäjri rusaqilchuwäch,chupam,chuqa’pa ruwi’ ri loq’oläj juyu’.Ri junperajsamäjre’,xaxeriAjq’ijntikïrnupäjnunük’rub’eyalchinqakanojrirusaqilchupamrik’aslemal.

Ri retal ri rusaqil ri k’aslemal, ja ri rutikirem ri q’ij pa taq nimaq’a’. Retalch’a’anïk,retalsaqirïkchupamrik’aslemalchuqa’chupamriruwach’ulew.Rajawaxikretamaxiklauchuq’a’la’,chiyojruchajijxab’aakuchi’xojb’ewi.Chuqa’rajawaxikchinwinaqïrrusaqilchiqawächpaqasamaj,paqochochchuqa’pataqqatinamit.

Rumari’,rinimaejqa’mwakamin,janilanïmrejqale’mchirijriloq’oläjpajojnuk’uj.Janila’nïmruq’ijtöqnukïrriAjq’ij,töqnk’utüxsolonïkto’onïkchire,kumalrieruchaq’erunimal.Riloq’oläjximojb’atzoj,janilanïmruchuoq’a’,achi’eljunixöqjanilanito’onchupamrik’aslemal.Kere’chuqa’riloq’oläjb’atz’ojjala’ririxjayïlriachiAjq’ijk’inriixöqAjq’ijriloq’oläjb’atz’ojjala’rirachijilchiruwächriAjaw.

Page 22: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

21

Kib’i’ ri Q’alpul Xe’litäj

Ritaqrub’i’riloq’oläjjuyu’taq’ajtz’ib’atälkanchupamrikiwujriXajila’.K’ochuqa’rikib’i’ritaqtinamïtakuchi’ek’owi’riiymamaj,akuchi’xkik’ölkanritaqk’ojlib’äl,chuqa’ek’oxkisächkanrikib’i’,xkiköjjunjunchïkrub’i’,junchïkachib’älk’ochiruwächriloq’oläjjuyu’taq’aj.

Rijujuntaqrub’i’rik’ojlib’äl,tinamïtchuqa’raqanya’k’ochupamrikiwujXajila’,akuchi’ek’owiwakamïn,jare’ritaqkib’i’.Rajawaxikchinqaq’alisaj,achikerumaek’otaqkamulunb’i’ajchupamresamajre’.Rumachiwinaqi’richinri taqtinamït,xeq’axpeparuwi’,paraqan,chuwächri juyu’ taq’ajakuchi’xseqërwichikiwäch.Töqxeq’axpe,xk’amperirub’i’rijuyu’taq’aj,richinxkikusajakuchixe’awexinrikitinamit,xkikojritaqb’i’ajchireritaqQ’alpulchuqachirijrikitinamit.Xkikusajlana’ojla’,chinkinatajnkinimaq’ijujriretalrirusaqilkik’aslen,töqxeq’axpechupamnima’siwan,nima’qtaqjuyu’,raqäntaqya’,chuqachuchi’ ripalow.Rumari töqk’orukamulunikchirukojikritaqb’i’ajwakamin,kumariati’tmama’aj.Rije’ketamanjeb’ëlriruchuq’a’ritaqQ’alpulakuchixeq’axpetöqxkik’ülrinima’qtaquch’uq’a’xamanil.Riati’tmama’aj,xkikanojnanab’eyrijuyu’taq’aj,akuchi’xkojwiritaqb’i’aj,k’ari’xesipan,xekotz’ijanchuwächriAjaw,richinwakaminek’oyekusäxchuqa’xemestäxkanrikikojik.

• • • •

Page 23: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

22

Ri e k’o pa Tz’olöj Ya’ ruk’in Chuchi’ Choy1. K’äqB’atz’ulu’ SanJuanlaLaguna2. Xe’KäqAb’äj SanJuanlaLaguna3. ChiKäqJay SanPedrolaLaguna4. Ko’on SanPedrolaLagunaySantaCruzlaLaguna5. PaNik’ajKo’on SanPedrolaLagunaoSantaCruzlaLaguna6. PaWakal SantiagoAtitlán7. Xe’Poyom SantiagoAtitlán8. Pachi’Tulul SanLucasTolimán9. PaTulul SanLucasTolimán10. LaqamAb’äj SanLucasToliman11. PanPati´ SantaCruzlaLaguna12. Pulch’ich’ Sololá13. TzimayYa’ Sololá14. PaRaxon Sololá15. Kaqi’xkan SanJoséChacaya16. Chaqijya’ SanJoséChacaya17. Xe’Tokoy SanAndrésSemetab’äj18. ChiTz’unünChoy SanPedroLaLaguna?19. Xe’Kuku’Juyu’ SanJuanLaLaguna?20. Q’uq’ujuyu’ SanJuanLaLaguna21. Tz’ununJuyu’ Tz’ununa’22. ChiK’eletat ¿?23. Saqtijaxïk ¿?24. PanAj SantaLuciaUtatlán25. Xe’Inup SantaMaríaVisitación.Sololá.26. ChiPo’j SantaMariaVisitación.Sololá27. Ajache’Ya’ Panajachel,Sololá28. LaqamAb’äj SanLucasTolimán29. Sotz’ilYa’ Sololá30. ChwiTz’olola’ Sololá31. Ch’umilYa’ CerrodeOro?Sololá32. NaChayJuyu’ CerrodeOro?Sololá33. ChuwaXan SanLucasTolimán?34. PaXan SanLucasTolimán35. NïmKaqajpek SanPedrolaLaguan.OIxmche’36. Tzamxaqaläj SanJuanlaLaguna

Page 24: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

2�

37. Tzaqb’älTolk’om, SanJuanlaLaguna38. Xe’ChoyJuyu’ SololáoIximche’39. PaRatinib’alSaqiwok AtitlánoIximche’40. Chuk’oxon Atitlán

Pa Kulew ri Rab’inaleb’:1. Samaneb’ Rab’inaleb’2. Me’Ajaw,3. Teosakwanku’4. WalwalXukxuk.5. Saqitew6. Saqik’uwa’7. Kuta’mChaj8. Saqijuyu’9. TepakumanoTeyokuman.10. Toq’ojil11. Popo’ab’äj12. Ch’opitzel,13. PaNimaK’oxon14. MuqulïkYa’15. MolonïkChe’16. ChiYol17. ChiAb’aq18. Nik’ajSub’inal(Chixoy).(PosiblementecercadeSakapulas)19. Nik’ajChakachil20. Tz’ulajaw21. Nik’ajNimxor22. Nik’ajMoynal23. Nik’ajKarchaj (alnortedeSalama).

Pa Kulew ri Poqomchi’1. SaqtzuyoTzaqtzuy.2. OronïkKaqjay3. K’oje’

Page 25: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

24

Pa Kulew ri Q’eqchi’1. Tunakotz’i’j2. Xe’nimachaj3. Ximb’älXuk4. Saqijuyu’5. Teyokuman6. Q’aq’xanul7. Tukuru’Kaqixala’8. WalilK’ajol9. Tz’unünK’ajol

Pa rulewal Pan Q’än1. PanChöy2. Chuxe’Q’aq’(VolcándeFuego)3. Ch’itab’äl4. B’eleje’chiQ’aq’(VolcándeAcatenango),5. B’eleje’chiJunajpub’(VolcándeAgua),6. Xe’Suj,Xe’uj7. Xe’amatal,8. Xiliwistan9. Sunpanku’10. Tekpalan. EnelvalledePanChoy.OcercanoscomoSanAntonio (Tzinitzilapa)11. SesïkInup12. K’alala’Pakay13. Q’alib’älJuyu’14. Pab’älKaqche’

Pa Kulewal ri Ch’orti’1. Tepustan2. Sukitan3. Chikimula4. SantaRosa(Xinka)

Pa Kulew K’iche’a’1. Tojojil2. Q’umarkajchiIsmachi’

Page 26: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

2�

3. B’oq’oyYa’(Poq’oyYa’)4. Xe’KisChe’5. SelajayYa’6. Q’uq’ujuyu’ (SanJuanlalaguna)7. ChiAwär8. KustumCh’ixnal (Sajcabaja)

Pa Iximche’ (Tecpán):1. Ratz’amüt2. Xe’K’atB’aYaki’ (Katb’eYaki)3. PaK’elaj4. PaChaqijYa’5. Pulch’ich’6. Xiwanul7. Xe’ChiB’ojo’y8. Xe’ChiTuj9. Xe’Junakaw10. Saqkab’ (BuscarenIximChe’)11. PanTzik12. PaRaxone’13. Sinajijay14. PaSib’aqul15. PaKaweqKejil16. JolomQ’uqu’Juyu’17. K’axk’an18. Ralab’alIk’19. Meq’eneläjJuyu’20. Tulul,Juyu’21. PaTunayChe’22. XilomYa’23. Yunq’utkala’24. XalkatYa’25. Ya’Lay26. PoppaYa’27. Ruya’alRujojKaqi’x28. PaRär29. JaJikPek

Page 27: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

2�

30. Makute’Ya’31. K’otb’aK’uwal32. XajilYa’33. Xe’Tz’aq34. Chaqi’jChoy35. ChiK’ixala’Ya’

Chimaltenango1. ChiXöt SanJuanComalapa2. PaB’oko’ Chimaltenango

Santa Cruz B’alam Ya’1. PaChalïkB’aq2. JolomB’alam3. B’ulb’u’xYa’

Santa Catarina Palopo o Sololá1. Sotz’ilYa’ (Sololá)2. ChiPo’j (SantaCatarinaPalopo)3. PaMuqche’4. Chi’Awär

Escuintla5. Koqolajay.6. Atakat (Escuintla)

Pa Su’m (Patzún o Patzicia)1. Chwi’Kuchim2. Chuwi’Sub’a’3. ChiQ’osib’älKoqolajay/Ixöq(Patzún)

Xelajub’ No’j1. Juyu’Q’ëqXaq(CerroQuemado)

Motagua:1. PanAmaq’Ya’

Page 28: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

2�

Chinaab’jul Huehuetenango1. Takna’Juyu’Meme’Juyu’2. Saqch’och’=Saqulew3. ChiQ’ojom4. PaTz’ala’EsunrioenSanMarcos,entreSipakapa,enaldeaSalem/ aldeachininguitz,SanMiguelIxtauacán.

Jare’riwo’o’waqi’cholajkib’i’riloq’oläjk’ojlib’äl,tinamïtek’ochupamrikiwujilriXajila’.K’ojujunk’aye’okusäxnakumariati’tmama’ajwakamïn.Chuqa’ ketaman ruchuq’a’, jantape yeb’ekiq’ejela’, yëkikanula’ ruma rirajawaxikchupamkik’aslenrikichaq’kinimal,kimolajchuqa’kitinamit.K’ochïkch’aqab’i’ajchupamrikiwuj riXajila’,manye’okusäx tachïk, rumaxe’okchikikojoljunchïkna’oj.Rumarixsächjub’a’rukojik,manxkilij,manxkitzüqtachïkriloq’oläjk’ojlib’äl.K’oka’i’oxi’rub’eyalachikeruma,manxya’tachïkruq’ijulritaqQ’alpul.Junrumachirichajinelxkäm,junchïkmanjunachk’uljayxtikïrtaxk’uxla’anriloq’oläjPatanSamaj,chuqa’mank’otajunwinäqpataqmolaj,tinamït,chixsamajijta.Rumari’ek’ïytaqk’olib’älxmestäxruk’uxlaxikchuqa’rusamajixik.

Ritaqk’ojlib’älk’owakamin,janilaxeto’on,chixkikölkanronojelritaqna’ojk’o wakamin. Xkiya’ retal ri taq xamanil, akuchi’ ütz, akuchi’ man ütz tankik’ütrukojikrisaqab’ey.XaxewiriAjq’ijab’k’ochiye’etamye’ukusanchiütztayekito’rikitinamitchuqa’rikach’alal,kichaq’kinimal.

Ke re’ chuqa’ töqxpe junchïkperaj ri k’exonïkchi rij ri na’oj chi rukolikruk’olikriMaya’na’oj.Wakamïnjanilankinük’nkixölrukojikriMayab’na’ojrik’inchïkrikaxlanna’oj.Achi’elrub’anonrijalonb’i’ajkichinriloq’oläjtaqk’ojlib’äl.Rik’ak’a’taqb’i’ajxkiya’xkikusajkanjari’rikik’amonperije’pakina’ojpakimolojlakaxlani’la’.

Page 29: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

2�

K’exom B’i’aj chi rij ri Loq’oläj K’ojlib’äl

Rik’ak’ab’i’ajkik’ulunrijujuntaqloq’oläjk’ojlib’älwakamïn,k’oachikeruma nikusäx. Nab’ey xojtikïr nqab’ij apo chi ri, ch’aqa’ winaqi’ la xkajo’nkisächnkikamisajriMaya’na’oj.Nkikanojrub’eyalchiyekoyojriMayab’winaqi’.Chuqa’xketamajchiri loq’oläjk’ojlib’älnima’qruchuq’a’,nito’onrichinnerumokejriralk’walriMayab’tinamït.

Achi’eljari’rikina’ojriek’opataqrochochAjawrinib’ïxchikekatolikoschuqa’ewanjelikos(católicosyevangelicos).Lataqmolajla’,yetajinnkixölrikina’ojrik’inriMayab’Na’ojchimanyetzaqtakanritaqkiwinaqpakimolaj.Rumari’yetajinnkikusajriloq’oläjk’ojlib’älchinkik’ütchironojelruximonri’junam.Chuqa’nkikusajrina’ojla’,rumachimannkajo’tachiriMayab’winäq,xtitzolinchirukojikrikina’ojriat’itmama’aj.Keri’kib’anonjantapechupamk’ïyMayab’tinamït.Rimolaj la’,xaxe’rub’i’etikirinäqkik’exon,manketari’chirijriruchuq’a’ruxamanilriLoq’oläjtaqJuyu’Taq’aj.

Ri Rukan B’i’aj nukusäx chi ke ri Q’alpul:

Ri rukojik ri k’ak’a’ taq b’i’aj, man e tikirinäq ta kelesan ruchuq’a’ ri taqjuyu’taq’ajchuqa’manetikirinäqtakelesanpakik’u’xpakijolomriqati’tqamama’. Ri Ajq’ijab’ ketaman jeb’ël rub’eyal ruk’olik rukojik ri uchuq’a’richinritaqk’ojlib’äl.Rumari’manyech’ojintachirijrirukojikrik’ak’ataqb’i’aj.Ketamanchimanyesamäjtapakino’jib’alriMayab’k’amöytaqb’ey.Ri taq b’i’aj jan ta pe yekusäx kuma e k’ïy Ajq’ijab’ chupam ri kixukulenkimejelenwakamïn.

Page 30: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

2�

K’oriLoq’oläjXukulb’älChwa Burronikib’ijchire.Rib’i’ajla’pakaxlank’owi’.Rikanqitzijrub’i’paMayab’jariLoq’oläjKej.Chuqa’nkikusajrib’i’ajSerpiente emplumada,rikanqitzijrub’i’ri loq’oläjxukulb’äl jariKan.K’ochuqa’rib’i’ajlaAsunción o las montañitas,rirub’i’paMayab’jariOxlajuj Kan.K’o rukusaxikchuqa’ riChwa Crus, ri nuq’ijujpaMayab’na’oj ja riTijax.Nkikusajkib’i’ ri taq työxche’achi’el riRosario,chi rij la la’k’o riKawoq.

Chuqa’k’oritaqb’i’ajpetenäqchirij junk’ojlib’äl janilankusäx,achi’elrieskwela.Riwinaqi’ketamanruwächrub’i’rik’ojlab’äl;nkib’ijchirewakaminChi rij Eskwela,riparub’i’paMayab’petenäqchirijriImox. Xkiya’rubi’chirijEskwela,rumari loq’oläjxukulib’äl,xb’an juneskwelarichinchinkik’ulkitijonikriak’wala’.

K’och’aqa’chïktaqb’i’ajpetenäqchirijrieq’atoytaqtzij.Achi’elriPolisya, congreso,rirub’i’paMayab’,petenäqchirijriTz’i’.K’ochuqa’rib’i’ajPa Karselchuqa’Pa kwartel,ritaqb’i’ajlaxkikusajchirijriLoq’oläjb’i’ajAjmaq chuqa’ Toj.Chuqa’k’onkikusajrib’i’ajWentana, Puertachirijrijujuntaqloq’oläjk’ojlib’älla,rikanqitzijrub’i’paMayab’jariAq’ab’al.

K’ochuqa’riPulch’ich’,rib’i’ajla’k’ochupamriojerwujkichinriXajila’,rikanqitzijrirub’i’paMayab’,petenäqchirijriTz’ikin.Junchïkrik’opaojerwujjariPixab’äj, chirijlak’ojlib’ällanikusäxwakaminMaría Tekun.Kikusanchuqa’rib’i’ajriIglesya Ab’aj,rib’i’ajlapetenäqrumachiriloq’oläjxukulb’äljanilarunimalenachi’eljay,rumarinkikusajrib’i’ajla’.Rikanqitzijrirub’i’paMayab’riloq’oläjxukulb’ällapetenäqchirijriAj.Chikikijunjunalritaqb’i’ajpaMayab’,k’oruwächruq’ij,ek’oruchajinela’chuqa’k’oriloq’oläjNimaq’ijob’älriNimamamchapoöyrichinriLoq’oläjQ’alpul.

Kela’rub’anonritaqkib’i’riloq’oläjk’ojlib’äl,jantapeek’ïyek’ochupamri taqMayab’tinamït.Ek’o,k’ayekusäxna,chuqa’ek’oetzaqinäqyankanchïkkikojik.Rimanetzaqinäqtakan,jala’ye’oyöxchupamriXukulenMejelenkumariAjq’ijab’,akuchi’nkisujriloq’oläjkotz’i’j.

Page 31: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

�0

Ri Rukusaxik ri k’ojlib’äl Wakamïn

Chupamritaqq’ijwakamïn,niqab’ijapoachikerub’anonrirukojikritaqloq’oläjQ’alpul.Ritaqq’alpulk’ak’onaretalakuchi’xexuke’xemeje’riati’tmama’ajojer,akuchi’xenojin,xetzijonchuqa’xepixab’änchikerikalk’walchuqa’chikerikiykimam.Wakamïnk’ojunk’utunïkchik’onqanojijqonojelriojMayab’winaqi’.¿Achikerumaxkanäjkanruk’uxlaxikritaqQ’alpulri’,kumariati’tmama’aj?Rirucholajruq’alajisaxikrik’utunïkri’,k’orub’eyalchuqa’k’ayewalxuk’ämpepakik’aslemriati’tmama’ajchupamchuqa’ritaqMayab’tinamït.

Ri juna’öjk’owiwakamïn,k’ïy ri rujalon rujech’omri’chupamriMayab’tinamït.Riruk’ayewalri’,xab’akuchi’ek’owi’,panima’qtinamïtchuqa’paruq’a’taqtinamït.Riati’tmama’ajtöqxkisamajijxkik’uxla’ajritaqQ’alpul,janilaxekiköt,xenimaq’ijunjunamparusaqil.Töqxe’aqariKaxlani,chiri’xokpejunchïkna’ojchirijrik’aslem,chuqa’chirijruno’jixikriAjaw.Töqxokpe ri taqna’oj ri’, rikina’oj rikimokaj riMayab’ tinamïtxxolotäj rik’inri Kaxlani. Xb’anatäj ri xoloj ri’, ruma chi janila xek’oje’ pa rupoqonal pakiq’a’rikaxlani.Xekichäp,xekich’äyxekikamisaj.Rumari’,k’ïyritaqtinamïtwakamink’akik’olomyankanjujuntaqna’ojchirijritaqmolajrub’ina’anwakaminkopradías.

Rikopradiaslajantapek’ojunrejqale’mchikiwächriati’tmama’aj,rumachichiri’kik’olonkanrinima’qnojib’äl,rimanxetikïrtarikaxlanixkikamisaj.K’ochïkch’aqa’tinamïtakuchi’xaponnïmruchuq’a’rikina’ojrikaxlani.Rinïmna’ojkichinrikaxlani’chirijrirukusaxikrunimaxikriAjawpakina’ojrije’.Rik’exojri’janilaq’alajchila’PanPati’(SantaCruzLaLaguna).Chila’Pan

Page 32: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

�1

Pati’,riati’tmama’ajmanyetikïrtachïknkikusajritaqxukulib’äl.Wakamïnrinïmkuchuq’ajaritaqmolajnib’ïxchikekarismatiko,katolikochuqa’riewanjelikos.Ritaqmolajri’,manütztankitzu’ritaqxukulenmejelen.Ritaqmolajri’,jantapenkib’ijchi,riMayab’poronïk,rikotz’ijanïknkib’ijchirechijala’manützta,xaxerichinitzelwinäqrichinriq’equmal.

Achi’elojerxkanäjkanpakijolonchikere’nkikusajwakamïn.Rina’ojri’,k’ochupamrijunwujrutz’ib’ankanriMa’Vico,pariK’iche’ch’ab’äl.Chirik’oakuchi’nub’ijnuq’alajisajruna’ojchirijrixukulenmejelenrichinriMayab’tinamït,chimanützta,xaxe’richinriitzelwinäq.

Documentos Históricos1

Página, según copia 318.

Wa’e Uq’ajartisaxik nab’e upixab’He aquí el significado del primer consejo

Ma sik’ij chïk che’ ab’aj, xa nutukel kinasik’ij kinaq’ijila’Ya no invoques palos piedras, invoca solo a mi, adórame solo a mi

Puch chuwach ulew, xucha’xik ronojel winaqAquí en la tierra, le fue dicho a toda la gente

Chujujunal rumal Dios nimajaw chupaA cada uno por Dios gran Señor en la

ri nab’e tzij nab’e pixab’ puch awas usik’ixik uq’ijiloxikprimera palabra, primer consejo, no es bueno invocar, adorar

puch che’ ab’aj, juyub’ taq’aj, uwe b’olob’ikPalos, piedras, cerros, campos, si es redondo

uwe q’aq’ ja, uwe pu xalq’a’t b’e, uwe reqen b’esi es fuego, agua, camino, vereda

uwe rajsik b’e uq’ij uwe ch’umil uwe kaj uwe ulewsi es superior su día, si es estrella, si es cielo, tierra

1DocumentosHistóricos.TheologiaIndorumdeFrayDomingodeVico.Pagina,segúncopia 318.EscritoenK’iche’.

Page 33: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

�2

uwe chïkop uwe tz’ikin, uwe koj, uwe b’alam si es animal, pájaro, león, tigre

uwe naqilalo chi kumatzil k’o waral chuwach ulewo si es serpiente lo que hay en la tierra

uwe pu naq’ila’ chi chïkopil xaxa awas wi’ o si son animales, no es agradable

usik’ixik uq’ijiloxik puch rumal Dios nimajawinvocarlos, adorarlos por Dios gran Señor

chupam nab’e tzij unab’e pixab’ xawi …. Awasiniken la primera palabra, primer consejo, es cometer pecado

Chupamrijunrucholajna’ojla’,xya’rub’ixikchikeriajK’iche’a’.Rina’ojla xnimär ruchuq’a’ richin kere’ xb’anatäj chupam konojel ri taq Mayab’tinamït. Ruma ri wakamin k’ïy k’ojlib’äl man nikusäx ta chïk kuma ri ati’tmama’aj.Chupamrina’ojri,kannkixololejchïkruq’ejeloxikriAjawchuqa’riqate’ruwach’ulew.RixkojpakijolonriMayab’tinamïtmanronojeltaxkikojxkinimaj.Rije’ketamanchiriloq’oläjtaqk’ojlib’älnima’qtaqQ’alpuljanilakichuq’a’,janilayeto’onchiyetikïrnkiq’ejela’riAjaw,riruwach’ulewchuqa’chikekonojelriati’tmama’aj.

Riati’tmama’aj,mankikuxajtachïkritaqk’olib’älrumariyoq’onïkktzujunïkchikijriyexuke’yemeje’chiruwächrijuyu’taq’aj.Riati’tmama’aj,chupamritinamïtPanPati,qitzij,chimanxkikuxatäjtachïkrik’ojlib’äl.Rije’ketamanrub’eyalrikipatankisamaj,chik’ochinkisamajijakuchi’ek’owipakochoch.Töqk’orajawaxikchikeriwinaqi’chik’ochinkib’änjunkixukulen,riajq’ijmannub’äntachïkchupamrikijuyub’al.Risamäjri’k’ochinb’erub’ana’riAjq’ijjuk’anchïk.RiAjq’ijnukanojriloq’oläjjuyu’Ch’ajuyu’(Cerrodeoro),chuqa’PaTz’ikinJay(Atitlán),chuqa’nib’epanimajay,PaKaqab’aj (SanJorge).

Riek’amoy taqb’ey richin ri taqmolajachi’el rikarismatikok’inch’aqa’chïkmolajmanketaman tachi ke re’nb’anatäj chi kikojöl ri taqkimolaj.Mankimestantarikina’ojkib’anikil riati’tmama’chi rij ti tojonïk,sipanïkkotz’ijanïkchiruwächriAjawchuqa’chuwächriqate’ruwach’ulew.

Junchïkruk’ayewalchikijriAjq’ija’,ritaqmolajachi’elriewanjelikos,chuqa’ch’aqa’chïktaqmolajrimanütztankitzu’riloq’oläjxukulen.Riruk’ayewal

Page 34: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

��

nkib’änwakamïn,yekamisäxriati’tmama’aj riyeto’onchupamriMayab’tinamït.Rumachinib’ïxchikerije’chinkisamajijriitz,manjatarikumanïk.Rina’ojlapetenäqrumachikanqitzijchiek’oriAj’itza’,ri’winäqri’,jarije’yeb’anonriitzelal.Jari’riruk’ayewalmanyetikïrtayekitzu’;nkib’ijjani’rijunAjkum,junAjq’ijchuqa’jani’rijunAj’itz.Jala’riruk’ayewalchikiwächek’ïywinaqi’rikikojonch’aqa’chïkna’oj,chuqa’kina’ojrikaxlani’.

Wakamïnk’ojunmolajxtani’alab’oni’K’iche’a’,kikusanriMayab’na’oj.Rimolaj re’,kiya’onrikib’i’Projuve.Yetajinnkikusaj rimayab’na’ojkelesanchupamriPopWujrikixolonruk’inrikina’ojewanjelikos.Rije’mankikusajtaritaqq’aq’kotz’i’j,manyeporonta.Rije’riketamanchiriloq’oläjjuyu’k’onïmruchuq’a’nïmrijqalemrichinyetikïrjanila’nkik’ulriruchuq’a’riAjaw.Rumari’yekik’wajrikimolajparuwi’riloq’oläjjuyu’rub’ina’anwakaminXwanNo’j(JuanitoNo’j).Riala’MaritinTocSic2,nub’ijchi,keremankimestajtariMaya’na’oj.Nub’ijchimanjunrujalonwi’ri’rina’ojruk’inriPopWujruk’inriWujnikikusajrije’.

Chuqa’ChuwiKupläjAb’äj,ye’aponrikatolikospataqriq’ijsaq’ijchuqa’Toq’ij.Chiri’ jantapenkik’ulnima’qtaqnimaq’ijchuqa’kimolojtaqxtani’,q’opoji’,k’ajola’chinkik’ujützilajtaqna’ojchirikik’aslem.Rik’utunïkri’,nkib’änrije’pakina’oj;mankib’äntaachi’elnub’änjunAjq’ij.

Rina’ojri’,jala’kikusanchimayetzaqtakanrikiwinaqek’ochikikojol.Ritaqmolajla,nikib’änrikulto,rimisachuqa’ritaqjosq’inïkna’oj.Ketaqla’nkib’ala’ritaqmolajwakamïn,achi’eltamanyetikïrtankiya’kanriMayab’Na’oj.

Ri Mayab’ winaqi’ e k’o chupam ri taq molaj, Katoliko, Karismatiko,ewanjeliko,k’aek’onarinkisamajijnkik’uxla’ajriloq’oläjkotz’i’jchuwächtaqQ’alpul.Ek’onkib’ännab’eyyeb’echupamritaqkimoloj,chirijlala’yekisujujrikisipanikchuwächriAjawpajunQ’alpul.Keri’kib’anonek’ïyMayab’winaqi’wakaminpataqMayab’tinamït.

2MartíneshombreMaya-K’iche’deTotonicapán.TienesuBachillerenTurismoyAdministracióndeHoteles,yesestudiantedellacarreradeMercadotecniayDiplomadoenPolítica.Esalguienapasionadoconlavida,siemprebuscandoalternativasparaconstruirunmundomejor,porellocofundólaOrganizaciónProjuve,quetienecomometaconvertirasucomunidadenuncomplejoaldeaverde.Tieneelconceptoqueloscristianosdebendeserejemploparalosdemás,yserquienespropicienlasoportunidades

Page 35: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

�4

Ri Molaj Katoliko kikusan ri taq Q’alpul

Ri taqmolajKatoliko,nib’ïxchike,k’ayetajinnkikusaj jan taperi taqk’ojlib’äl.Rije’k’otaqk’ojlib’älkiloq’onchïkchuqa’k’okik’utunchikeritaqrajawaltaqulewek’opataqkimolaj,chiütznkusäxchinkimolki’chupam,chinkiqlejela’riAjaw.

Ri k’ojlib’äl kikusanketaman jeb’ël chijanila ruchuq’a’,ruma ri xkib’än taqjay chi nkipab’a’ junrajawal pa kina’ojrije’.Achi’elrub’anonri loq’oläj juyu’ ChiXöt, ri Katolikosxkib’än jun jay paruwi;kerexkipab’a’ri rachib’al ri q’apojixöq Wadalupe.Wakawin nikib’ij chire rujuyub’al richinWadalupe.

Xukulib’älWadalupe

• •

Page 36: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

��

K’ochuqa’ch’aqa’chïkxukulib’äl,achi’elrixkitïkxkipab’a’chilaxeruq’a’raqän ri loq’oläj K’istilin juyu’ taq’aj, chila’ pa tinamït Xe’ Kuku’ Ab’äj. Riachib’älxkiya’chiri’,jariq’opojixöqMedayaMilagrosa,junxalq’a’tchuxe’lak’otaqtzijchinub’ijriAjaw,Wakamïn,Iwïr,RonojelQ’ij;jala’ritaqtzijtz’ib’atälkankuma.

Jun chïk tinamït akuchi’ ri Katolikos kikusan wi’ ri loq’oläj taq xukulib’äl.Ritinamïtakuchi’k’owirijuyu’taq’ajChiKäqJay,paTz’unünYa’.Chiri’chuq’a’k’ojunch’utijay;chupamlala’k’oruk’olib’älriq’opojixöqMedayaMilagrosa.Ritich’utijay,kanparuwi’riloq’oläjjuyu’xkitikirisajwi’.

ChiKäqJay Xe’K’istilin

Jun chïk ri juyu’ akuchikiya’on wi ri rachib’äl riJesus Krusifikado, k’o pa ruwi’rijuyu’JolomB’ay.Ritinamït akuchi’ k’o wi, chilaSanJuanSacatepéquez.Chi ri’ janila winaqi’ yeb’eaponchi rukojikchi nkisujritaqkichijkikotz’i’j.

RujulomB’ay

Page 37: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

��

K’ochuqa’riloq’oläjjuyu’taq’ajparunik’ajalritinamïtChiwila,chuqa’paruwi’ la’,b’anonrirochochAjawkumariKatolikos.Riqach’alalK’iche’a’,jantapeek’ochuwächrirochochAjaw.Manja’tarirochochAjawnkikanoj.Rinkikanojrije’ jaruq’ijulrajawalri loq’oläj juyu’taq’aj,chuqa’nkikanojrioxlajujtaquchuq’a’ruk’wanrixukulib’äl.Rumaketamanjeb’ëlrirucholaj,chuqa’mankimestantakan,rikotz’ijanïkkanparub’eyalrikina’ojib’älriMayab’winaqi’.

Chuqa’k’ojunrukojiknikib’änchireriloq’oläjjuyu’JunAjpub’.Rirukojiknib’ankumarikatolikos,nikusäxchirijrina’ojchinkib’änritojonïk.Rinkib’än,rije’nkikusajrina’ojchirijritojonïkpakina’ojrije’k’inchirijlala’,k’ochinkiq’ejela’riekajlajujtaqXalq’a’t.ChuwächritaqXalq’a’tek’ochoqyech’onnkib’änritzyoxintzij.Ch’aqa’chïkwinaqi’nkiya’kankikotz’i’j,chuqa’ek’ochoqyeq’a’xyek’astanchuwächriloq’oläjjuyu’taq’aj.Rikanqitzijakuchi’k’owirixukulib’älk’aparuwi’ri juyu’JunAjpub’,pariruk’isb’alrib’inïknikïlakuchi’k’owi.Chiri’k’ojuntijaykib’anonakuchiyeb’e’aponyexuke’xemeje’.Akuchi’ k’owi ri ti jay la’, chi ruxikin k’owi ri loq’oläj xukulib’älkichinati’tmama’ajrub’ina’anJunAjpub’.

Rikanqitzijnïmkuchuq’a’k’owakamïn,jariqach’alalAjChiwila’,jantapemankimestantarukojikriloq’oläjk’ojlib’äl,jala’junnimaläjkojonïknimaläjpalibälrichinritinamït.Rije’xkiq’axajpejanila’ruk’ayewalchupamrikik’aslenpakiq’a’rich’aqataqmolajachi’elriKatolikos,ewanjelikoschuqa’paruq’a’riChampomal;winiqatzu’wakamïn,rije’k’ankilijk’ankisüjnariruwayriloq’oläjxukulib’äl.Lala’junretalchiriK’iche’a’janilaköwepa’älchupamrikib’anikil,chuqa’chirijrukojikrina’ojrik’inriAjaw,kik’inriati’tmama’aj,chuqa’chuwächriqate’ruwach’ulew.

Page 38: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

��

Ri Xukulb’äl K’a Yekusäx na

Ritaqk’ojlib’älk’ankusäxnakumariati’tmama’aj,Ajq’ijab’,Cholonel,Iyoma’,K’exeloma’,Ajkuma’,AjpatanSamajpataqMayab’tinamït,k’aek’onataqkoköjökchuqa’enima’q.K’atzinelchinqetamajakuchi’ek’owiriek’uxla’an.Chuqa’ek’otaqk’ojlib’älnima’qkikintaqkuköjokmanyek’uxla’äxtachïk,kumariajtinamït,rumachimanek’otachïkrichajinela’.Riwinaqi’chupamritinamït,ketamanchik’otaqk’ojlib’älnïmruwächruq’ijchuqa’xeto’onpechirijrikik’aslen.RiAjtinamïtnkib’ijchirumamank’ota junxuk’öl ta kan ri patansamaj kichin ri ati’tmama’aj, ruma ri yetajinyetzaqqa.Riachak’uljayketamanakuchi’xexuke’xemeje’rikati’tkimama’,ri ruk’ayewalxamaxeb’e tachïkchi rusujuxik ri loq’oläj taqchij loq’oläjtoj, rumachixe’okch’aqa’taqmolajkuk’ämpechïkk’exonna’ojk’exonb’anikil.

Ri ruk’ayewal ri’, nib’anatäj chi laSanAntonioPalopo.RiQ’alpul elenäqkanrukusaxikrumachimanek’otachïkriAjq’ija’,jariSaqsiwanrub’i’.Rik’olib’älla,janilanïmrejqalennïmruchuq’a’.Rik’isb’älAjq’ijxkämyan.Rietamayonrib’eyakuchi’k’owirik’ojlib’äl,juniymamaj.Riala’la,manrajo’tanusamajijrixub’änkanrirati’t,rija’nub’ijchinuxib’ijri’nub’änrisamäjla’.Jalarijunnimaläjruk’ayewaljantapeek’ochupamch’aqa’chïktinamïtakuchi’ek’oritaqk’ojlib’äl.

• • •

Page 39: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

��

Rijunchïkruk’ayewalachikerumamayesamajïxtachïkch’aqataqxukulb’äl,rumachitaqulewakuchi’ek’owi’rierajawek’opataqrimolajewanjelikos,katolikoskik’inch’aqa’chïkmolajrimanütztankina’riMaya’Na’oj.Chirijla’,nkelesajperitaqk’ojlib’äl,nkitz’apijrikulewriwinaqi’.Kere’xb’anatäjchila’pak’ak’a’tinamïtIximche’,rirajawalriulewxupaxijxuroqijperitaqxalq’a’t,ritaqkab’owilrechinmaxeruk’ultachïkriwinaqi’chiye’okchupamriulewla.

Kere’xb’anatäj, töqxpe jun ixöq janilaniqachuwächri loq’oläjxukulemmejelem. Man ütz ta xutzu’ ri xb’anatäj chi re ri loq’oläj taq kab’owil. Riixöqxüsujrirulewrija’chirunaqajakuchi’xb’anatäjwiriruk’ayewal.Kere’xb’anatäj,töqxeperiAjq’ija’xkik’utujsachib’älmak,chuqa’xkik’utujq’ijchixkiq’axajaporitaqkab’owilpajunk’aka’k’olib’äl.

K’ochïkjunruk’ayewalrumachimanyek’uxla’äxtachïkritaqloq’oläjk’ojlib’älkanparub’eyal.Chila’paloq’oläjnimaläjQ’alpulTijaxchilaparuwi’rijuyu’Chuchulin. Chi ri’, ri Ajq’ija’ man nkikusaj ta chïk ri loq’oläj Q’alpul rumachi janila’ eleq’oma’ ye’apon chi la’. Nkeleq’aj ri taq aw’achinaq, atuminronojelrinïmrajilchikiwächriitzeltaqwinäqla’.Rumarinimaläjk’ayewälri’,maxejote’tachïkriAjq’ija’,chuqa’riwinaqi’rinkajo’nkisujrikisipanikchuwächriAjaw.

Ri jun ka’i’ Ajq’ija’ xojch’on kik’in nkib’ij chi rije’, kik’ulun xib’inïk chuqa’sujunkimamikkumarieleq’oma’.Chuqa’junriAjq’ijxuk’ülripub’anïktöqnajinchirijruxukulen.Riwinaqi’la’,maxaxe’tayeleq’an,k’ojunchïkna’ojnikajo’rije’chinkisamajijparuwi’riloq’oläjjuyu’.Rumariruk’ayewalri’,riAjq’ija’xkiqasajperetalritaqQ’alpulchirunaqajrinimab’ey.

Wakamïnek’ïywinaqi’ye’oqarichinyemeje’,yetzijon,yemayon,chuqa’riyekanonriaq’omanïkchuwächriAjawTijax,ye’aponparik’ak’ak’olib’äl.Keri’xb’anatäj,jantaperirajawalriulew,nuk’utujjuntojonïktöqyatokapochupamriulewri’.

Kere’kib’anonchuq’a’pajujunchïktaqtinamïtachi’elchila’PanyanChokol.Chiri’k’oriloq’oläjxukulb’älrub’ina’anPaK’ujil.Kerechuqa’rijujuntaqQ’alpulek’opaTz’ununChoy,achi’elritaqQ’alpul,ChuwächMuyuk,PaTawal,Tza’mSaqarib’älchuqa’rik’oChuxe’paKoral.Jala’taqk’olib’älla’

Page 40: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

��

kanjumulelenäqkan.Ripakina’ojriAjq’ija’manelenäqtakan.Mayeb’etachïkchila’,rumarierajawalritaqulewla’,junchïkkina’oj,chuqa’manikiya’taq’ijchiyatokokakuchi’k’owiriloq’oläjQ’alpul.

K’och’aqachïktaqQ’alpuljantapeniyïkkiq’ijyek’uxla’äxchïkwakamïn.Kereyetajinchirub’anikchila’paTzinitzilapa(SanAntonioAguasCalientes).K’ok’apariqajib’älq’ij,riloq’oläjJulrichinriKan,chuqa’rimulumïkjuyu’.Rik’ojlib’älla’k’ochirunaqajriojerpanChoy.Chirik’onariretalriloq’oläjchoyakuchi’xsete’xrime’wiojerloq’oläjya’PanChoy.

Ketaqla’yeb’anatäjchuqa’chila’paritinamïtJunAjpub’(SantaMaríadeJesús).Chila’k’oriloq’oläjxukulib’älnikib’ijchirewakaminK’ojolJuyu’,rijunchïknkib’ijchirechunaqajriSkwela,rik’ojlibälla’,mannkikusajtachïkriajtinamït,xewikik’olonpakijolonpakik’u’xchik’ojunk’ojlib’älxkusäxojerkumariatitmama’aj,akuchi’k’owiritijob’älwakamïn.

Qitzijwi’chinïmriruk’ayewalrilonperiMayab’tinamïtchirij larukojikriloq’oläjtaqk’ojlib’äl.Wakamïnek’owinaqi’,chuqa’Mayab’tinamïtyekikötrumachiniya’öxpechikerumariAjawk’ak’a’ taqxukulib’älakuchi’ützyeb’eq’ejelonyekotz’ijanchuwächriAjaw,q’ijinpenuk’unperuwächkiq’ijrumariAjawchuqa’kumariqati’tqamama’.

Kela’rub’anonjantapek’ïytaqk’ojlib’älelenäqmestankanrukojikchupamriMayab’tinamït.Chuqa’k’orikikotenrumachiek’ok’ak’ataqk’ojlib’älyesipäxperumariAjaw,chuqa’ek’oye’ajinyeyakatäjchïkjub’eykikojïkkuma’riMaya’tinamïtchupamrinïmAmaqIximulew.

Ri Taq Q’alpul k’a Yekusäx na

K’o chuqa’ nima’q k’in e koköj taq Q’alpul jantape yekusäx ronojel q’ijchuqa’ye’aponk’ïywinaqi’chinib’ekitzu’,yeb’exuke’,nib’ekiya’kisipanikchuwächrijuyu’taq’aj.Riwinaqi’yeb’e’aponchupamritaqk’ojlib’älla’,eAjK’iche’a’,AjKaqchikela’,AjTz’utujila’,Kaxlani’,ch’aqa’chïkwinaqi’epetenäqnajnaqaj.

Page 41: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

40

Pa Tz’oloj Ya’

Ritaqk’ojlib’älakuchi’k’ïywinaqi’ye’aponchupam,jariNimajay,RutemMa’Ximon,KäqAb’äj.

Chiri’,riAjq’ija’k’onima’qtaqnimaq’ijnikik’ül,chuqa’k’osolonïkkironïk,josq’inïkchirichink’aslemalrichinok’awomanïknkib’äntaqmoloj,mokajtaqjaychuqa’taqtinamïtchuwächriAjawchupamriloq’oläjtaqQ’alpul.

K’ochuqa’riNimaläjK’ojlib’älrub’ina’anPixab’äj,rib’i’ajri’k’ochupamriojerwujkichinXajila’.Riloq’oläjQ’alpulri’,janilarupalen,janilarumeq’enalchuqa’rusaqil josq’inïkrichinna’ojk’aslemal,chikeriwinaqi’, rimolaj, ritinamït.Janila’nto’on riAjawchi rij chink’ulutäjsäq taqna’oj,k’aslemalkichinriwinaqi’ye’aponchichuwächriloq’oläjjuyu’taq’aj.

Xukulib’älPixab’äj MaríaTekun

Rinimajayjanila’nïmruq’ij,nïmruchuq’a’rumak’ochirunaqajrinimachoy,chuqa’ek’ok’ïytaqk’ojlib’älrichinriporonïkjalajojkipatanne’okusäxkumariwinaqi’chuqa’titaqtinamït.Janila’nuk’uqub’a’rik’uxajtöqyataponchiri’,rumanïmrejqalemuchuq’a’nimaokib’älrichinriJuyu’taq’aj.

Page 42: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

41

Pa Tz’ikin Jay

K’otaqloq’oläjxukulib’älk’opariruq’a’ritinamïtSerodeOro, yecha’ chi re’, akuchi’ye’aponjanilawinaqi’chuqa’mayab’taqtinamït.Rich’utijuyu’ la, k’o jun rokib’alakuchi’ xeq’ax xeb’iyin riati’tmama’ajojer.Nkib’ijchiri okib’äl ri’, napon, k’a paQ’umarkaj. Xkusäx la nimajulla’,rumachimaxkajo’taxenab’ëx kuma ri itzel taqwinäq. Ke taq la’ xkib’an riati’t mama’aj, ketaman rirusamajritaqjuyu’taq’aj.

WakamïnriTz’utujila’rirub’i’ri juyu’ nk’ib’ij, Ch’ajyu’.Ri ch’uti juyu’ la’ ruk’wanka’i’ nima’q taq xukulib’äl.Jantapeek’ïywinaqi’ye’aponchi rukanoxik ri to’onïk chiri’. Ri nab’ey xukulib’äl k’opa ruwi’ ri juyu’, chi ri’ k’ojun nimaläj ab’äj nitz’u’unapo chi ruwäch akuchi’ nelpe ri qatata’ q’ij, chuqa’ paruwi’la’k’ojunnimaläjPo’j.Chuqa’k’oretalrikisamäjriati’tmama’ajrixesamajinchirijrik’otontz’ib’anïkchuwächritaqab’äj.

Q’alpulCh’ajyu’.Foto.Ajpub’,2007

Page 43: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

42

RiojerwujkichinXajila’,ruk’olonk’ïytaqkib’i’titaqQ’alpul,chupamrik’orib’i’ajCh’umilYa’,NaChayJuyu’.Ritaqb’i’ajla’,achi’eltajala’riojerrub’i’rika’i’nima’qtaqxukulib’älrejqalenriloq’oläjJuyu’Ch’ajyu’wakamïn.K’ochuq’a ri Jun rub’ina’an Pa Nuxti’, akuchi’ yeb’e apo konojel ri AjtinamïtrichinriTz’ikinJaywakamïn.

Pa Tz’unün Choy

Riloq’oläjrukusaxikritaqk’olib’älrumaritinamïtchuqa’kumariAjq’ija’,k’ori loq’oläjQ’alpulChirijKäqJaychuqa’riPaRuwi’KäqPek.K’o junchïk,chirunaqajrirutza’ntinamïtrirub’i’PaSaqMam,chiritöqk’ojanila’rajawaxik chi rij jun yab’ilal chi ri yeb’e ri Ajq’ijab’, Ajyuquy b’aq, Iyuma’kik’ink’exeloma’chirukanoxikriloq’oläjto’onïk.

Xe’ Kuku’ Ab’äj

Riloq’oläjjuyu’rub’i’K’istilin,paruq’a’ka’i’tinamïtk’owi.Riparuwi’rijuyu’ri’,kanparunik’ajalnq’axwi’riretalriulewrichinSantaClaralaLaguna,rinik’ajchïkk’oparuq’a’ritinamïtXe’Kuku’Ab’äj.Rirub’i’riloq’oläjk’ojlib’älTz’ikinchuqa’ek’onkikusajTojchire.Töqekïyriwinaqi’nkajo’rixukulenmejlen,rik’otz’i’jnikib’änparuwi’rijuyu’.Töqxaxe’junka’i’winaqi’,nikusäxriQ’alpulk’oqapaxulanchirerijuyu’;jari’kanqitzijriruk’u’xrixukulib’äl.Chuqa’k’ochïkka’i’chiruxikinparuqajib’alq’ij,junrub’i’B’atz’rijunchïkKame.Qitzijchijanilak’ïywinaqi’yeb’e’aponaq’anïjchiri’.

Ri K’istilin, janila nïm ruchuq’a’, ruma chi k’o chïk jun ri Xukulib’äl rub’i’Chuxe’K’istilin.Ri tinamïtXe’Kuku’Ab’äj,chi rinkik’utujq’ijchi runuk’ikrutikirisaxikrixajojrichinrinimaq’ij.Chirichuqa’nkik’utujq’ijchiruk’utuxikrikitzyaqriajxojola’chuqa’chiri’nkixukub’a’wikantöqnik’isronojel.K’ochuqa’rika’i’xukulb’älxeruq’a’raqänriK’istilin.Junnkib’ijchireChwakruschuqa’PaChites,chuqa’ riAjXe’Kuku’Ab’äj janilaye’aponchi ri’,rumachijanilanto’on,nichajin.

Page 44: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

4�

Pa Iximche’

RiojertinamïtIximche’janila’k’ïywinaqi’ye’aponchiretamaxikrirub’eyalriojertaqk’oxtun.Chirik’ojunetz’anib’äl,q’aljaychuqa’k’orijunjulchiri’.Ri loq’oläjQ’alpul jantaperonojelq’ijyeruk’ülriAjq’ija’,eKaqchikela’,chuqa’Ajq’ija’epetenäqjuk’anchïk.Riloq’oläjxukulb’älk’ochunaqajrijunmama’xiwan.Chuwächlachutijuyu’k’owo’o’waq’i’akuchi’ützyekotz’ijanriAjq’ija’.Chuqa’k’oka’i’oxi’Xukulb’älchirijlatijuyu’.Nab’eykanriAjq’ija’ütznkiya’ritaqkotz’i’jparuwi’ritijuyu’,wakamïnmanniya’öxtachïkq’ijchinkisujlataqchijkotz’i’jchiri’.

Iximche’

Chuqa’k’o ri loq’oläj juyu’Pulch’ich’ rub’i’.Lab’i’aj la’ tz’ib’atälchupamrikiwujXajila’.Wakamïnjanilak’ïywinaqi’yekanon,chila’chirukanoxikriutziläjtaquxlanib’äl,chuqa’utziläjtaquchuq’a’chupamrik’aslen.Ritaqxukulb’älkanq’aläjchuwächriloq’oläjjuyu’k’ojuk’aljun,riAjq’ija’kitamanrupatanrusamajchikijujunal.Rumarijanilankikanojriwinäqepetenäqnäjnaqaj.

Page 45: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

44

Santa Apolonia

Chupamritinamïtla’k’oriloq’oläjjuyu’rub’ina’anXe’K’owilchuqa’nkib’ijchireChiPwäq,riwinaqi’yeb’e’aponchiri’,epetenäqjuk’anchïkachi’elritaqeruq’a’tinamïtKaqchikela’.Chiri’k’ojuntz’ib’änab’äjkilonparuwi’riloq’oläjjuyu’.RiTz’ib’anab’äjri’,k’orupaläjrikanchuwäch,chuqa’k’ojunruwi’b’alamk’ochuxe’rinïmab’äj.Chiri’,janila’yenimaq’ijunriwinaqi’,ruma’chiri’k’orik’olib’älya’rinkiqumriruq’a’tinamïtXe’K’owil.Rib’i’ajri’junamrik’inrirub’i’riloq’oläjk’olib’äl

Chi Xöt

ChupamritinamïtChiXötek’ïyritaqk’ojlib’älek’o.Chiri’,kanek’ïywinaqi’ye’aponxeruq’a’raqänriXe’KupläjAb’äj,jantapenikanöxrumarito’onïkjosq’inïkyeb’anatäjchupamriloq’oläjjuyu’.

Chuq’a’k’ori’juyu’T’asb’aläj,rirub’i’wakaminrixukulb’älla’jariB’eleje’Kan.KonojelriAjChiXötkitamanchik’oriloq’oläjxukulb’älri’,töqxkanujkanrukojikrumarich’a’ojkamsanïkxb’anatäjchupamritinamït.Wakamïnek’ok’ïytaqmolaj jantapenkikusajchinkinimarisajruchoq’a’chuqa’riruwächruq’ijriQ’alpulri’.

Atakat

Rijuyu’taq’ajakuchi’jantapeek’ïywinaqi’yeb’e’aponchupam,jariMiraldiyayecha’chire,chuqa’ek’oyekusanrib’i’ajTz’ikinala’chuqa’OxlajujTz’i’.Xe’ruq’a’xe’raqanriloq’oläjjuyu’la,ek’ochïkka’i’xukulb’äl.K’orixukulib’älrichinrikirojsoloj,chuqa’k’orichinrutemriMa’Ximon,chuqa’k’oriaq’omib’älraqanya’.Chupamriloq’oläjJuyu’Taq’ajri’,chiri’yeb’e’aponwinaqi’ e petenäq näjt naqaj, Mayab’ taq winaqi’, kaxlani’, chuqa’ saqawinäqepetenäqjuk’anchïkruwach’ulew.Riokemchiri’tojom,rumachiriloq’oläjulewk’oparuq’a’junkaxlanwinäq;rumarik’onib’anritojonïkrichinokemchupamriulew.

Page 46: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

4�

Pan Q’än

Chupamritinamïtla’,k’otaqk’olib’älmanikusäxtachïkrumachitz’apatälkuma ri rajawal ri ulewakuchi k’owiwakamïn.K’o jun ri loq’oläj k’olibälnukusäxwakamïn,rub’inananchuwächKrusjuyu’.Chiri’k’ojunxukulib’älnkikusaj ri Ajq’ija’ Kaqchikela’. Ri loq’oläj juyu’, janila nikikanöx kuma riwinaqi’epetinäqnäjunaqaj.Rirub’i’rijuyu’taq’ajri’,k’ochupamriojerwujkichinXajila’.Wakamïnk’ochi laPanQ’än.Riwinaqi’ jantapenkikanoj ritinamïtSantaMaríadeJesús,chirik’owirib’eychiyejote’aq’anäjparuwi’rijuyu’.Ritinamïtla,k’ochuxe’rijuyu’JunAjpub’,rib’i’äjri’kusanchirijchuqa’riloq’oläjxukulib’älk’oparuwi’rijuyu’.

San Pedro Sacatepéquez

Riloq’oläjxukulib’älojerkanjanila’nïmriokib’älchupam.Rirajawalriulewxutz’apijxusutijtz’aqchirijronojelrirulew.Jantapewakamïnriokemtojomronojel.Kanpetenäqq’ijsäqchirijlaloq’oläjjuyu’taq’ajchiek’ïywinaqi’yeb’e’apon chupam. Ri winaqi’ e petenäq pa ronojel ri Iximulew chuqa’juk’anchïknima’qtaqtinamït.Rirub’i’riLoq’oläjQ’alpulnib’ïxchireOxlajujKan.Rik’olib’älla’,panab’eytaqq’ijsäq,k’ojunmama’julruk’wan,achi’eljunrokib’aljay.Wakamin,rirajawriulewxutz’apijchireab’äjriokib’älla’,kanpetenäqparub’eyalchuwächrikik’aslenriati’tmama’aj.

Kaminal Juyu’

Ri loq’oläj k’ojlib’äl janila’ k’ïywinaqi’ yeb’e’aponchi ruq’ejeloxik.Chi la’yeb’e’apon janila’ ri taq Mayab’ molaj, yesamäj pa Armita, chuqa’ e k’ïykaxlani’nkikusajchuqa’riloq’oläjk’ojlib’äl.Rik’ojlib’älri’,wakamïnk’opaArmita.Ek’oAjq’ija’kik’ulunjunretalwujchiützye’okmanikitöjtariokem.Chuqa’ek’oAjq’ija’mank’otakiwuj(retalriokem)kik’inrije’k’ochinkitöjriokemchuqariwinaqi’eb’enäqkik’in.Riloq’oläjk’olib’älla’,rirub’i’pakib’i’riati’tmama’ajpetenäqwi’riekaminäqchïkchuwächri loq’oläjruwäch’ulew.

Page 47: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

4�

Ruchajixik ri Loq’oläj taq Xukulib’äl

Janilanïmrejqalemrijunloq’oläjXukulib’äl,chirijto’onïkchireriwinaqirem.ChupamriIximulewk’ïyritaqxukulib’älyekusäxnakumariAjq’ija’,Iyoma’,K’exeloma’,Ajkuma’,chuqa’kuma riwinaqi’ ri kikojonkanpa rub’eyal riMaya’ na’oj chi rij ri xukulen mejlen, chuwäch ri taq juyu’ taq’aj, pa taqsiwan,pataqraqänya’chuchitaqchoypalow.

Rixukulib’äl,manchoqtaxukulib’äl,k’ojunnimaläjruchoq’a’,k’ojunrajawalruchajinelchinitzu’unnito’onchirijrirajawaxikchireriwinaq,chirerimoläj,chireritinamït.Konojelriwinaqi’yeb’e’aponchirukanoxikri taqk’ojlib’äl la’, jantapek’ojun rajawaxikchike töqnkikanoj.Rumachik’o rajawaxikchike,k’ochinkichajij,nkinimaj,nkijosq’ijk’inyemesonchirijchuwächakuchi’k’owiritaqk’ojlib’äl.

Töq k’o jun rajawaxik chi yatapon chuwäch jun k’ojlib’äl, janila nikiköt riak’ux,kerechuqa’nana’töqnk’isriloq’oläjsipanïk.Riwinaqi’jantapeye’elpepakikoten,jak’arijuyu’taq’ajnikanajkanpachuwpak’äychuqa’janilatz’ilnikanajxeruq’a’xeruxikinriloq’oläjtaqxukulib’äl.

Riruk’ayewalri’jantapenatzu’xab’akuchi’.Riwinaqi’nkiroqijkanriq’ayis,rijanilak’ayewnaq’ay,nkiroqijkantaqch’ich’,ruchi’taqchay,k’inch’aqa’chïkq’ayisrik’ayewnaq’aychiruwächriqate’ulew,kanqitzijchuwk’ayyekanäjkanriloq’oläjtaqXukulib’äl.

• • • •

Page 48: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

4�

PaTijax PaMiraldia

K’atzinelchikekonojelriAjq’ija’,Ajkuma’,Iyoma’,K’exeloma’,chuqa’chikekonojelriwinaqi’yesamäjchupamritaqk’ojlib’äl.Rajawaxikchinkikanojrub’eyalchimannkich’aqijtakanxab’akuchi’rikiq’ayisnkelesajtöqnkik’isrixukulenmejlen.K’ochinkichajij ri loq’oläj juyu’taq’aj,konojelketamanchijala’riqate’,ruya’onriqak’aslen.Rumari’rajawaxikchinqato’richinnqach’ajchojirisaj ronojel ri ruwächulew,akuchi’ e k’owi ri taqk’ojlib’äl.Chuqa’, ruma ütz chi ri na’oj nib’iyin chi ma tiqatz’iloj ri qab’eyomal riqaq’inomalruya’onkanriAjaw,chuqa’rirub’eyalruchajixikkiya’onkanriati’tmama’aj.

Wich’ajch’ojk’owiriqate’ruwach’ulew,ch’ajch’ojriquchuq’a’nuya’chiqe röj,chi rechuqa’ riqatinamit.Junchïk ruk’ayewal janila’nïmkik’ulunchirijritaqk’ojlib’äl,riq’ayisjantapekiroqinkanxab’akuchi’.Chuqa’junnïmk’ayewalakuchi’ek’otaqk’ojlib’äleruk’wantaqkab’owil.Rik’ayewalchirijritaKab’awilla’,ek’oelesankanpataqkik’ojlib’al,epaxineq’iponkan kumal ri winaqi’. Ronojel ri ruq’inomal ri loq’oläj taq kab’owil janilanuna’,chuqajanilanixuyanwiitzelruk’uxlaxiknqab’änchireriloq’oläjtaqk’ojlib’äl.

K’ochinqanimarisajritzijoxikrich’ajch’ojinïkchupamchirijritaqk’olib’äl.Wi kan ke ri’ xtiqab’än qonojel janila’ xtikiköt qik’in ri qate’ ruwach’ulewchuqa’konojelritaqrajawalrijuyu’taq’aj.Rumari’,riXukulenMejlenjunam

Page 49: KAjq’ija’ - WikiGuateija... · 2020. 9. 15. · Directora Del instituto De lingüística e interculturaliDaD Anabella Giracca autor Ajpub’ Pablo García Ixmatá Ixq’anil,

4�

rik’inrich’ajch’ojïkchupamqak’aslen,wikankeri’nuna’riqak’u’xk’ochinqajosq’ijnqachajij ri juyu’ taq’aj.Kere’nuna’chiöjk’orik’in,pak’amojri’ïl,pajunamK’aslemal,pamolaj,pataqtinamït.Chuqa’rajawaxikchupamriqak’aslemchinqasamajijrich’ajch’ojinïkchijantapeützyojkikötrik’inriqate’ruwach’ulew.

Rich’ajch’ojinïkjala’rijunsäqk’aslemal,chik’ochimaninqamestaj.Rumachiek’owinaqi’nkik’aqala’xab’akuchi’riq’ayisrimes,achi’elritaqnaylon,qumib’älplastikochuqa’lame’t.RitaqQ’alpullajanilanikanajkanpachuwpak’äy,rumarimanütztarukojikniqab’än.Wikanqitzijchik’ok’uqub’älk’u’x chi rukojik ri loq’oläj taq k’ojlib’äl, rajawaxik chi k’o chi nkanaj parusaqilch’ajch’ojinïk.Wikankeri’xtib’anatäjriati’tmama’ajyekikötrumachi yojtajin chi nqachajij pa rusaqil ri taq xukulib’äl. Ke ri’ tiqab’ana’ k’arichintiqaya’kanjunutziläjna’ojutziläjb’eychikeriqalk’wal.

Ma xa xe’ ta ri ch’ajch’ojinïk k’atzinel, k’o chi nqachajij chi mani itzelalnib’anchupamritaqk’ojlib’äl.Chuqa’k’ochinqachajijritaqkab’owil,ek’owinaqi’nkeleq’ajpe,ek’ochïkch’aqa’nkipaxijnkiq’ipkanritaqkab’oawil.Rajawaxik chi qonojel nqachajij ri ruk’u’x ri qate’ ruwach’ulew, ruk’u’x riQ’anaQ’alpulSaqaQ’alpul.NanaTata,qate’qata’,qachaq’qanimal,qana’qaxib’al,ak’wala,ixtani’,chiqeröjk’owi’,rinïmsamaj,nïmchajinïkkik’utunperiqati’tqamama’,petenäqq’ijsäqriloq’oläjch’ajch’ojinïkrik’inruchajixikritaqjuyu’taq’aj.Tikanäjpaqak’u’xpaqanao’jk’achik’ochinqasamajijchinqajotob’a’ruq’ijriyetajinnetzäqkumaek’ïyqach’alalchuqa’taqtinamït.