Rad je nastao u okviru projekta „Suzbijanje ekstremizma i građanski otpor - Srbija 2018“ kojirealizuje Centar za podršku ženama u partnerstvu sa Vojvođanskom an�fašis�čkom koalicijom, uzfinansijsku podršku Fondacije za otvoreno društvo Srbija.

KAKO SE CRTA EKSTREMIZAM

Dejan Bagarić

Srbija 2018-------------------------------------

MapiranjeMapiranjeMapiranjeekstremizma i

građanski otpor

Grafi� su se kod nas prvo pojavili u Beogradu, sredinom osamdese�h godina. Ipak, do značajnijeg razvoja ulične umetnos� dolazi deceniju kasnije, a slavni radovi iz tog vremena su oslikani u Bloku 45. Beograd i danas ima ak�vnu i u svetu poznatu strit art scenu. ²

Grafi� su prisutni u svim urbanim sredinama. Gotovo da više nema ulice, zgrade ni spomenika bez nažvrljane poruke. Na žalost, najveći broj �h grafita ne može se podves� pod „umetnost“.

Grafi� u našim gradovima dodatno doprinose u�sku zapuštenos� i devas�ranos� fasada, spomenika i javnih objekata. Gotovo je nemoguće razume� i opravda� grafite kojima se skrnavi izgled spomenika ili zgrada od istorijskog i kulturnog značaja. Ipak, danas najviše brinu grafi� govora mržnje i iskazane pretnje pojedinim društvenim grupama: Jevrejima, Romima, Hrva�ma, Albancima, homoseksualcima, kao i ličnos�ma koji su od strane ekstremnih grupa doživljeni kao neprijatelji. Tu su i grafi� koji svojim sadržajem veličaju ratne zločince (Milana Nedića, Dimitrija Ljo�ća, Ratka Mladića...). Konačno, zabrinjavaju i grafi� u vidu nacis�čkih, fašis�čkih i ekstremis�čkih simbola i oznaka postojećih organizacija i grupa koje su domaći nosioci ekstremnih ideologija. ³

Velika prisutnost ovakvih grafita na fasadama i objek�ma predstavlja ozbiljan problem izahteva organizovane i kon�nuirane akcije javnih vlas� u gradovima širom Srbije. Takve kon�nuirane i dobro osmišljene akcije, među�m, nema, iako je još 2014. godine u Novom Sadu oformljena An�-grafit jedinica, koja ima za zadatak da uklanja grafite govora mržnje sa ulica. ⁴ Nju povremeno zamenjuju ak�vnos� lokalnih an�fašis�čkih organizacija i samoniklih grupa ili nedovoljno uverljive i auten�čne ak�vnos� poli�čara i poli�čkih stranaka.

Grafi� odavno predstavljaju deo urbanog ambijenta širom sveta. Neki od njih svojim sadržajem i este�kom krase fasade zgrada i objekata, a drugi se doživljavaju kao oblik vandalizma, atak na estetski poredak grada i naruživanje prostora.

Smatra se da grafi� predstavljaju svojevrsni „glas naroda“, izraz bunta, način da se prekrše pravila i da se u javnom prostoru glasno iznese neki stav, kri�ka ili nezadovoljstvo. To je, takođe, način kojim umetnici izražavaju svoju krea�vnost. Reč je, dakle, o vizuelnom izrazu, sa većom ili manjom dozom subverzivnos�.

Da bi se kanalisala potreba, pre svega mladih ljudi, da se izraze u javnom prostoru, gradske vlas� širom sveta trudile su se, i danas se trude, da kroz podršku uličnoj umetnos� i umetničkim pokre�ma, krea�vni izraz razdvoje od vandalizma.

U najvećem broju slučajeva njihova namera nije da u potpunos� zabrane grafite, svesni da je to odličan način da se podstakne krea�vnost mladih, već da se grad očis� i zaš�te spomenici. Najčešće se navode primeri Njujorka i Pariza, dva grada u kojima postoji veoma živa i priznata scena uličnih umetnika, a koji primenjuju rigorozne mere pro�v „ilegalnih grafita“.

O grafi�ma

Grafit ¹ je crtež ili natpis koji je iscrtan, naslikan ili urezan na javnom ili privatnom dobru, spomeniku, zidu ili bilo kojoj drugoj površini kojoj to nije primarna namena.

¹ Grafit – izraz nastao od italijanske reči „graffito“, što znači „škraba�“. Grafi� da�raju iz vremena Stare Grčke iRima, a neki istoričari tvrde da su postojali i pre više od 45 miliona godina. Savremena istorija, pak, njihov nastanak vezuje za1968. godinu kada počinju da se pojavljuju u njujorškom metrou i na ulicama Pariza, paralelno sa tadašnjim socijalnim buntom.² Portret američkog glumca Robina Vilijamsa, koji je na zidu trošne fasade u Karađorđevoj ulici naslikao mladić po imenu Marko, 2014.je obišao svet. Poruka „Džaba ste krečili" jedan je od najpozna�jih srpskih grafita koji se ci�ra i u leksikonima urbane kulture.³ Medijski izveštaji o grafi�ma mržnje u Novom Sadu: h�p://www.021.rs/story/Novi-Sad/Ves�/169635/FOTO-Dese�ne-grafita-mrznje-na-Limanu-II.i htmli h�p://www.mojnovisad.com/tag/grafi�-mrznje/⁴ Vest o formiranju tzv. An�-grafit jedinice: h�p://rs.n1info.com/a16450/Ves�/Novi-Sad-dobio-An�-grafi�-jedinicu-brisu-se-poruke-mrznje.html?�clid=IwAR2Aqg9NuOol2s1kAp0mWLcuV3R7DW9�LVYHdXCm5vvzNG1dk_F6hf6T0U

2

Istraživanjem ovih grafita, došlo se do zaključka da postoji nekoliko načina na koje ekstremis� i lokalni vandali „crtaju“ svoje poruke u javnom prostoru:

Simboli i ekstremis�čke poruke na grafi�ma u Novom Sadu

Ne u mom gradu!

Jednu takvu akciju, vrednu pažnje, pokrenula je i sprovela regionalna inicija�va „Ne u mom gradu“ na dan kada se slavi godišnjica osnivanja Prvog par�zanskog odreda na teriroriji bivše Jugoslavije. U koordiniranoj akciji u više gradova Bosne, Hrvatske i Srbije uklanjani su fašis�čki grafi� ili su pretvarani u simbole ljubavi.

3. Kroz simbole ili grafite zabranjenih desničarskih organizacija;

U okviru projekta „Mapiranje ekstremizma i građanski otpor - Srbija 2018“ jedan od istraživačkih zadataka koji je realizovao tročlani �m bio je iden�fikovanje, dokumentovanje i tumačenje sadržaja grafita ekstremis�čke sadržine na teritoriji Novog Sada. ⁶ Istraživanjem su obuhvaćeni svi delovi grada, ali sasvim sigurno nisu svi zabeleženi.

1. U vidu tradicionalnih fašis�čkih simbola;

U akciji su učestvovale i grupe iz Beograda (kolek�v „Ne budi ograničen” i Inspektor Yoda zgužvani), Novog Sada (Prekrečimo grafite mržnje!), Kragujevca (Društveni kulturni centar Kragujevac i UMMS) i društveno odgovorni pojedinci iz Leskovca. ⁵

1. Tradicionalni fašis�čki simboli

U ovu grupu pre svih spada kukas� krst, kao najpozna�ji i širom Evrope zabranjen simbol, ali i keltski krst, koji prema pojedinim istraživačima ove problema�ke predstavlja najrasprostranjeniji neonacis�čki simbol. ⁷ Srbska akcija, poznata neonacis�čka organizacija na svom oficijelnom sajtu ima čak i rubriku pod naslovom „Zašto se ki�mo keltskim krstom“. ⁸

2. Kroz preteće poruke i otvoren govor mržnje upućen određenim društvenim grupama;

4. Kroz poruke koje veličaju osuđene ratne zločince; 5. Vizualnom negacijom an�fašis�čke borbe i tradicije.

⁵ h�p://ba.n1info.com/a48450/Vijes�/Vijes�/Akcija-uklanajanja-fasis�ckih-grafita.html.⁶ Tim su činili: Dejan Bagarić, student književnos� i Tijana Vlaisavljević i Goran Andrejić, studen� psihologije.⁷ Mirko Ilić, pozna� grafički dizajner koji živi i radi u SAD, a poreklom je iz Bjeljine (BiH), godinama nastupa na zagrebačkom fes�valu tolerancije i drži predavanja o simbolima mržnje. On is�če prisustvo keltskog krsta širom Evrope kao najkorišćenijeg neonacis�čkog simbola h�p://www.6yka.com/novos�/mirko-ilic-balkan-je-prepun-simbola-mrznje-i-fasizma-foto.⁸ Rubrika Zašto se ki�mo keltskim krstom na sajtu „Srbske Akcije” h�ps://akcija.org/zasto-se-ki�mo-keltskim-krstom/

3

slika 1 slika 2

slika 3 (ulica Radnička)

4

slika 4 (ulica Teodora Pavlovića 32a )

slika 5 (ulica Đorđa Rajkovića 8a)

5

slika 6 (ulica Alekse Šan�ća 1) slika 7 (Groblje, ulaz iz ul. Vojvode Knićanina)

slika 8 (Radnička zgrada)

6

slika 9 (Radnička zgrada) slika 10 (ulica Alekse Šan�ća)

slika 11 (Podbara)

7

slika 13 (Trg Mladenaca)

slika 12 (Podbara 1)

slika 14

8

slika 15 (Svetosavska i M. Rakica)

slika 16

9

Grafi� sa porukama direktno usmerenim pro�v određenih ljudi ili društvenih grupa, česta su pojava u Novom Sadu. To su poruke pro�v policije, gej populacije, ali i određenih navijačkih grupa. Neraspoloženje ekstremis�čkih organizacija, takođe, je okrenuto i pro�v pojedinih nacionalnih manjina, najčešće Albanaca i Hrvata, ali i Roma i Bošnjaka. To je vidljivo na fudbalskim utakmicama i u slučajevima napada na pojedine pripadnike nacionalnih manjina. ⁹ U periodu tokom kojeg je istraživanje sprovedeno, grafi� ove sadržine (mržnje prema nacionalnim manjinama) nisu zabeleženi, ali iz medijskih napisa iz 2015. godine saznajemo za takve slučajeve i akciju uklanjanja grafita mržnje. ¹⁰

Među�m, grafi� sadržaja „Srbija Srbima“ postoje na više lokacija i u više verzija u Novom Sadu i okolini i nedvosmisleno poručuju pripadnicima nacionalnih manjina – „čija Srbija treba da bude“.

2. Preteće poruke i govor mržnje

⁹ Vest o napadu na dva pripadnika albanske nacionalne zajednice u Novom Sadu:h�ps://www.danas.rs/drustvo/dva-albanca-pretucena-u-novom-sadu-jedan-zivotno-ugrozen/.¹⁰ Vest o uklanjanju grafite mržnje prema LGBT i Romima: h�ps://www.blic.rs/ves�/vojvodina/uklonjeni-grafi�-mrznje-u-novom-sadu/454p2vs.

slika 17 (ulica Veljkovićeva, Petrovaradin) slika 18 (Telep)

10

slika 19 (Trg Republike)

slika 20 (Limanska pijaca)

slika 21 (Limanska pijaca)

11

slika 23 (ulica Stražilovska)

slika 22 (ulica Zemljane Ćuprije 8)

12

slika 26 (Telep)

slika 24 slika 25 (ulica Vojvođanska)

13

3. Simboli i grafi� desničarskih organizacija

Desničarske organizacije, poput Obraza i Nacionalnog stroja zabranjene su od strane Ustavnog suda zbog širenja mržnje. Među�m, očigledno je, iz njihove ulične ak�vnos�, da one i dalje egzis�raju, a njihovi pripadnici deluju u Novom Sadu. Osim toga, neki od zastupnika zabranjenih organizacija su nakon zabrane delovanja osnivali nove organizacije. Neke od ultradesničarskih organizacija čiji su grafi� čes� na ulicama Novog Sada, osim pomenute dve, su Srpski nacionalni pokret Naši, kao i Srpski nacionalni pokret 1389 i Srbska Akcija.

Osim desničarskih organizacija i navijačkih grupa, nosioci desnog ekstremizma u Srbiji su i pojedine poli�čke stranke, poput Srpske radikalne stranke i Dveri.

Srpska radikalna stranka je poznata kao jedan od stubova desnog ekstremizma u Srbiji. Njen vođa, Vojislav Šešelj, osuđeni je ratni zločinac ¹¹ . Uprkos toj okolnos� i dalje je poslanik u Narodnoj skupš�ni Republike Srbije. Njegovo i istupanje funkcionera/ki i članova/ca SRS u javnos� i ins�tucijma i danas karakterišu verbalno i fizičko nasilje, ispoljavanje nacionalne, verske i drugih oblika mržnje i netrpeljivos�.

Srpski pokret Dveri osnovan je 2003. godine kao nevladina organizacija. Ta ultradesničarska organizacija, poznata po svojim ksenofobnim i homofobnim stavovima, u poli�ku je ušla 2011. godine i danas predstavlja legi�mnu poli�čku opciju koja zastupnike ima iu Narodnoj skupš�ni Republike Srbije.

¹¹ Mehanizam za međunarodne krivične sudove, pravni naslednik Haškog tribunala, 11. aprila 2018. godine pravosnažno jeosudio lidera SRS Vojislava Šešelja na deset godina zatvora zbog pods�canja i počinjenja progona Hrvata u seluHrtkovci u Vojvodini 1992. godine. S obzirom na to da je Šešelj u pritvoru proveo skoro 12 godina, Žalbeno veće MMKS-a je konstatovalo da je lider radikala kaznu već odslužio.

slika 27 (Bul. Cara Lazara) slika 28 (ulica Alekse Šan�ća) slika 29 (ulica Alekse Šan�ća)

14

slika 30 (ulica Alekse Šan�ća) slika 31

slika 32 slika 33 (Bul. Cara Lazara 25)

15

slika 34 (ulica Đorđa Rajkovića 8)

slika 35 (ulica Preradovićeva 70, Petrovaradin)

slika 36 (ulica Radnička 2)

16

slika 37 (ulica Šekspirova 2a)

slika 38 (Adice) slika 39 (ulica Sonje Marinković 2)

17

4. Poruke koje veličaju osuđene ratne zločince

Istorija nas uči da će uvek postoja� određeni broj ljudi koji će u ratnim zločincima, kvislinzima i saradnicima okupatora traži� i vide� heroje.

Ipak, ratovi devedese�h na prostoru bivše Jugoslavije nisu stvar daleke prošlos�, već ono čega se gotovo svi sećamo, pa je veličanje osuđenih ratnih zločinaca iz �h ratova naročito opasna pojava. Na grafi�ma u Novom Sadu, najčešće predstavljeni u liku heroja, su osuđeni ratni zločinci Ratko Mladić i Vojislav Šešelj. Takođe, sudeći po dokumentovanim prilozima iz srca Novog Sada, rehabilitacija Dragoljuba Mihailovića uspešno je sprovedena.

slika 40 (ulica Balzakova 4)

slika 41 (ulica Balzakova 6)

18

slika 42 (Liman IV)

slika 43 (ulica Balzakova 8)

slika 44 (ulica Narodnog Fronta)

slika 45

19

slika 46 slika 47 (ulica Save Vukovića)

slika 48 (ulica Livadska, Petrovaradin) slika 49 (Radnički Univerzitet)

slika 50 (centar) slika 51 (Serbian Art, Ulica Modene) slika 52 (Serbian Art, Ulica Modene)

slika 53 (Serbian Art, Ulica Modene)

20

Vizuelna negacija an�fašis�čke borbe i tradicije

Pobornici rehabilitacije četničkih vođa glavni su nosioci nega�vnog stava o an�fašis�čkoj borbi. An�fa grafi� i poruke na ulicama Novog Sada često su prefarbavane i škrabane. Ovo se posebno odnosi na simbole i poruke lokalne organizacije An�fašis�čke akcije Novog Sada (AFANS) ¹² koja deluje od 2000. godine. Na većem broju mesta zabeleženo je precrtavanje ili uklanjanje njihovih obeležja, nalepnica i an�fašis�čkih poruka.

¹² AFANS je lokalni ogranak internacionalnog an�fašis�čkog pokreta. Lokalna grupa militantnih an�fašista, udruženihu međunarodni An�fa pokret. O sebi kažu: „Postojimo kako bi se suprotstavljali fašis�čkim idejama, ak�vnos�ma i organizacijama ma gde se one javljale i ma kako one delovale“. h�ps://www.facebook.com/afanovisad/

slika 54 (zgrada RTV-a, ulica Maksima Gorkog)

slika 55

21

slika 56 (Trg Mladenaca)

slika 57 (ulica Fruškogorska)

slika 58 (ulica Vojvođanskih Brigada)

22

slika 60(Podbara)

slika 59 (ulica Sonje Marinković)

slika 61(Podbara)

slika 62 (zgrada Radničkog Univerziteta)

23

Zaključak

U radu je predstavljen veći deo grafita koji su iden�fikovani i fotografisani na oko 60 lokacija na teritoriji Novog Sada. Iako (zbog raspoloživog vremena i ljudstva) nije bilo moguće da se sa jednakom pažnjom obiđu svi delovi Novog Sada i dokumentuju svi grafi� koje svrstavamo u kategoriju ekstremis�čkih, prikupljeni materijal daje dovoljno mogućnos� da se zaključi sledeće:

- Grafi� iz svih pet iden�fikovanih kategorija ravnomerno su rasprostranjeni na celoj teritoriji grada (podjednako simboli nacizma i fašizma, zabranjenih ekstremis�čkih organizacija, poruke mržnje, veličanja ratnih zločinaca i one koje negiraju an�fašizam), što ukazuje na permanentnu i organizovanu ak�vnost članova ekstremis�čkih organizacija i grupa;

- Postoji svojevrsno „slepilo“ i zabrinjavajuća neosetljivost građana na poruke mržnje kao i na prisutnost simbola nacizma, fašizma i ekstremizma u gradskom okruženju;

- Uprkos sporadičnim akcijama uklanjanja grafita mržnje, nedostaje jasan stav, kon�nuirane i osmišljene ak�vnos� gradskih vlas� koje bi, s jedne strane, eliminisale nepoželjne grafite, a s druge - pods�cale uličnu umetnost, naročito mladih ljudi;

- Postoji potreba da se civilno društvo, posebno onaj njegov deo koji baš�ni vrednos� an�fašizma, mnogo više angažuje na edukaciji, animiranju i uključivanju mladih u ak�vnos� kroz koje bi razumeli zašto je svaki ekstremizam štetan za zajednicu i gradili afirma�van stav prema različitos�ma.

Otuda, na temelju činjenica sa kojima nas rad suočava, pred An�fašis�čkom koalicijom kao pokretačem ak�vnos�, stoji odgovornost da osmisli ak�vnos� kojima se uporno i kon�nuirano širi svest građana i građanki o tome da svako ima pravo na slobodan i dostojanstven život i rad, na slobodu mišljenja i govora, da su ljudi ravnopravni bez obzira na rasne, verske, nacionalne, poli�čke, ideološke, seksualne i druge razlike. ¹³

¹³ Iz teksta Devetomajskog proglasa An�fašis�čke koalicije upućenog javnos� na Dan pobede nad fašizmom, 9.maja 2018. godine

24