T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İKTİSAT ANABİLİM DALI

KAMU SERMAYESİ VE ÜRETKENLİK

İLİŞKİSİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ

Yüksek Lisans Tezi

Nilay ÜNSAL

Ankara-2012

T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İKTİSAT ANABİLİM DALI

KAMU SERMAYESİ VE ÜRETKENLİK

İLİŞKİSİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ

Yüksek Lisans Tezi

Nilay ÜNSAL

Tez Danışmanı

Prof. Dr. Hasan ŞAHİN

Ankara-2012

:

TÜRKİYE CUMHURİYETİ

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE

Bu belge ile bu tezdeki tüm bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış

ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin

gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı

ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim. (…/…/2012)

Tezi Hazırlayan Öğrencinin

Adı ve Soyadı

Nilay ÜNSAL

İmzası

………………………….

ii

TEŞEKKÜRLER…

Tez danışmanım Prof. Dr. Hasan Şahin’e,

Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İktisat Bölümü öğretim

üyelerine ve bilhassa Prof. Dr. İrfan Civcir, Yrd. Doç. Dr. Türkmen Göksel ve Yrd.

Doç. Dr. Altuğ Yalçıntaş’a,

Prof. Dr. Yalçın Karatepe ve Doç. Dr. Alper Özer’e teşekkür ederim.

iii

İÇİNDEKİLER

TEŞEKKÜRLER… ................................................................................................... ii

İÇİNDEKİLER ......................................................................................................... iii

TABLOLAR VE EK TABLOLAR ......................................................................... vi

ŞEKİLLER VE GRAFİKLER .............................................................................. viii

KISALTMALAR ....................................................................................................... x

1. GİRİŞ ...................................................................................................................... 1

2. ÜRETKENLİK VE BÜYÜME............................................................................. 4

2.1. Toplam Faktör Üretkenliği ............................................................................ 6

2.2. Üretkenlik Ölçümleri ...................................................................................... 6

2.2.1. Endeks Sayılar Yöntemi .......................................................................... 8

2.2.2. Büyüme Muhasebesi Yöntemi ................................................................. 9

2.2.3. Ekonometrik Modeller........................................................................... 10

2.2.4. Veri Zarflama Analizi ...................................................................... 11

2.2.5. Ölçüm Yöntemlerinin Özellikleri ................................................... 11

2.3. Ölçme Hataları .............................................................................................. 13

3. TEORİK ÇERÇEVE, AMPİRİK ÇALIŞMALAR VE TARTIŞMALAR .... 16

3.1. Teorik Çerçeve .............................................................................................. 16

3.2. Toplam Faktör Üretkenliği ve İlgili Literatür Çalışmaları ...................... 16

3.2.1. Solow (1957) ............................................................................................ 16

3.2.2. Jorgenson ve Griliches (1967) ............................................................... 18

3.2.3. Sargent ve Rodrigez (2000) ................................................................... 19

3.3. Kamu Sermayesinin Üretkenliği ve İlgili Literatür Çalışmaları .............. 22

iv

3.3.1. Aschauer (1989) ...................................................................................... 22

3.3.2. Tatom (1991) ........................................................................................... 24

3.3.3. Lynde ve Richmond (1993) .................................................................... 26

3.3.4. Evans ve Karras (1994) .......................................................................... 27

3.4. Literatür Çalışmalarının Değerlendirilmesi ............................................... 29

3.4.1. Üretkenlik Çalışmalarının Değerlendirilmesi ..................................... 29

3.4.2. Kamu Sermayesi Üretkenliğine İlişkin Çalışmaların

Değerlendirilmesi ............................................................................................. 29

4. KAMU HARCAMALARININ İKTİSADİ GELİŞMEDEKİ ROLÜ ............. 30

4.1. Ekonomik Sınıflamaya Göre Kamu Harcamaları ..................................... 30

4.2. Kamu Sektörü ve Büyüme İlişkisi ............................................................... 32

4.2.1. Büyüme Modelleri .................................................................................. 34

4.3. Kamu Harcamaları ve Üretkenlik ............................................................... 35

4.3.1. Üretkenlik Çalışmalarında Kamu Sektörü Analizi ............................ 36

4.3.2.Türkiye Ekonomisi ve Kamu Sektörü ................................................... 37

4.3.3. GSYİH ve Kamu Sermaye Stoku İlişkisi ............................................. 41

5. TÜRKİYE EKONOMİSİ KAMU SERMAYESİ VE ÜRETKENLİK

İLİŞKİSİ: 1988-2010 DÖNEMİ ANALİZİ ....................................................... 49

5.1. Yöntem ........................................................................................................... 49

5.2. Değişkenler ve Veriler Seti ........................................................................... 52

5.3. Kamu ve Toplam Sermaye Stoku ................................................................ 53

5.4. Tahmin Sonuçları .......................................................................................... 58

5.5. Tahmin Sonuçları ve Modele İlişkin Testler .............................................. 59

5.5.1. Serilerin Durağanlığı ve Basit Birim Kök Teorisi ............................... 59

v

5.5.2. Sistem Tahmininin Gerekliliği .............................................................. 63

6. SONUÇ ................................................................................................................. 65

7. KAYNAKÇA ....................................................................................................... 69

ÖZET ......................................................................................................................... 78

ABSTRACT .............................................................................................................. 79

Ekler .......................................................................................................................... 80

vi

TABLOLAR VE EK TABLOLAR

Tablo 3.1. Üretkenlik Çalışmaları ..................................................................... 15

Tablo 3.2. Kamu Sektörünün Üretkenliğine Dair Çalışmalar ........................... 16

Tablo 4.1. Sektörler İtibariyle GSYİH ve Kamu Sermaye Stoku

Büyümesi ......................................................................................... 42

Tablo 5.1 Sektörler Bazında Kamu Sermaye Stoku Üretkenliği ...................... 59

Tablo 5.2 Sektörler Bazında Kamu Sermaye Stoku Üretkenliği (1. Fark

Değerleri) ......................................................................................... 62

Tablo 5.3. Modellerin Standart Hataları ve Sistem Tahmininin Var. Cav.

Matris Determinantı ......................................................................... 64

Ek Tablo 1. Sektörler İtibariyle Toplam Sabit Sermaye Yatırımları (Cari

Fiyatlar-Bin TL) ............................................................................... 80

Ek Tablo 2. Sektörler İtibariyle Kamu Sabit Sermaye Yatırımları (Cari

Fiyatlar-Bin TL) ............................................................................... 81

Ek Tablo 3. Sektörler İtibariyle Toplam Sabit Sermaye Yatırımları (98 yılı

fiyatlarıyla) ....................................................................................... 82

Ek Tablo 4. Sektörler İtibariyle Kamu Sabit Sermaye Yatırımları (98 yılı

fiyatlarıyla) ....................................................................................... 83

Ek Tablo 5. Sektörler İtibariyle Toplam Sabit Sermaye Yatırımı (Cari

fiyatlarla yüzde dağılım) .................................................................. 84

Ek Tablo 6. Sektörler İtibariyle Kamu Sabit Sermaye Yatırımları (Cari

fiyatlarla yüzde dağılım) .................................................................. 85

vii

Ek Tablo 7. Sektörler İtibariyle Toplam Sermaye Stoku (Cari fiyatlar- Bin

TL).................................................................................................... 86

Ek Tablo 8. Sektörler İtibariyle Kamu Sermaye Stoku (Cari fiyatlar- Bin

TL).................................................................................................... 87

Ek Tablo 9. Sektörler İtibariyle Toplam Sermaye Stoku (1998 yılı fiyatları-

Bin TL) ............................................................................................. 88

Ek Tablo 10. Sektörler İtibariyle Kamu Sermaye Stoku (1998 yılı fiyatları-

Bin TL) ............................................................................................. 89

Ek Tablo 11. İstihdamın Sektörel Dağılımı (+15 yaş nüfus, Bin) ......................... 90

Ek Tablo 12. Sektörler İtibariyle Gayrisafi Milli Hasıla (Cari fiyatlarla, Bin

TL).................................................................................................... 91

Ek Tablo 13. Sektörel Gayrisafi Milli Hasıla (1998 yılı fiyatlarıyla, Bin TL) ...... 92

Ek Tablo 14. Sektörler Bazında GSYİH, Kamu Sermaye Stoku Büyüme

Oranları ............................................................................................ 93

Ek Tablo 15. Sektörlere göre Yatırımların İktisadi Kullanım Süreleri .................. 94

Ek Tablo 16. Kamu Kesimi Genel Dengesi (GSYİH’ya oranı,%) ....................... 95

Ek Tablo 17. Birim Kök Test Sonuçları ................................................................ 96

Ek Tablo 18. 2002 Yılı Yatırım Programında Yer Alan Projelerin Başlama

Yıllarına Göre Dağılımı .................................................................. 97

Ek Tablo 19. Türkiye Kamu Yatırımları (2002-2011) .......................................... 98

Ek Tablo 20. Yılık Yatırım Programlarında Projelere Tahsis Edilen Kamu

Yatırımlarının Sektörel Dağılımı .................................................... 99

viii

ŞEKİLLER VE GRAFİKLER

Şekil 2.1. Üretkenlik Ölçüm Yöntemlerinin Sınıflandırılması ............................... 7

Grafik 4.1. Kamu Kesimi ve Özel Kesimin Sabit Sermaye Yatırımlarının

Toplam Sabit Sermayeden Aldığı Payın Yıllar İçinde Değişimi ......... 39

Grafik 4.2. Kamu Kesimi Genel Dengesinde Sabit Sermaye Ve Faiz

Ödemelerinin GSYİH’dan Aldıkları Payların Yıllar İçinde

Değişimi ............................................................................................... 40

Grafik 4.3. Kamu Kesimi Genel Dengesinde Sabit Sermaye Ve Yatırımların

GSYİH’dan Aldıkları Payların Yıllar İçinde Değişimi ........................ 40

Grafik 4.4. Madencilik Sektörü: Çalışan Başına Sektörel GSYİH Ve Kamu

Sermaye Stoku ..................................................................................... 43

Grafik 4.5. İmalat Sektörü: Çalışan Başına Sektörel GSYİH Ve Kamu

Sermaye Stoku ..................................................................................... 44

Grafik 4.6. Enerji Sektörü: Çalışan Başına Sektörel GSYİH Ve Kamu

Sermaye Stoku ..................................................................................... 45

Grafik 4.7. İnşaat Sektörü: Çalışan Başına Sektörel GSYİH Ve Kamu

Sermaye Stoku ..................................................................................... 46

Grafik 4.8. Ulaştırma Sektörü: Çalışan Başına Sektörel GSYİH Ve Kamu

Sermaye Stoku ..................................................................................... 47

Grafik 5.1. Madencilik Sektöründe Çalışan Başına Toplam ve Kamu

Sermaye Stoku .................................................................................... 55

Grafik 5.2. İmalat Sektöründe Çalışan Başına Toplam ve Kamu Sermaye

Stoku .................................................................................................... 55

ix

Grafik 5.3. Enerji Sektöründe Çalışan Başına Toplam ve Kamu Sermaye

Stoku .................................................................................................... 56

Grafik 5.4. İnşaat Sektöründe Çalışan Başına Toplam ve Kamu Sermaye

Stoku .................................................................................................... 57

Grafik 5.5. Ulaştırma Sektöründe Çalışan Başına Toplam ve Kamu Sermaye

Stoku .................................................................................................... 58

x

KISALTMALAR

CAPENE : Enerji Sektörü Toplam Sermaye Stoku (1998 Fiyatlarıyla)

CAPHİZM : Hizmetler Sektörü Toplam Sermaye Stoku (1998 Fiyatlarıyla)

CAPİMA : İmalat Sektörü Toplam Sermaye Stoku (1998 Fiyatlarıyla)

CAPİNS : İnşaat Sektörü Toplam Sermaye Stoku (1998 Fiyatlarıyla)

CAPMAD : Madencilik Sektörü Toplam Sermaye Stoku (1998 Fiyatlarıyla)

CAPSAN : Sanayi Sektörü Toplam Sermaye Stoku (1998 Fiyatlarıyla)

CAPUTH : Ulaştırma Sektörü Toplam Sermaye Stoku (1998 Fiyatlarıyla)

GDPENE : Enerji Sektörü GSYİH (1998 Fiyatlarıyla)

GDPHİZM : Hizmetler Sektörü GSYİH (1998 Fiyatlarıyla)

GDPİMA : İmalat Sektörü GSYİH (1998 Fiyatlarıyla)

GDPİNS : İnşaat Sektörü GSYİH (1998 Fiyatlarıyla)

GDPMAD : Madencilik Sektörü GSYİH (1998 Fiyatlarıyla)

GDPSAN : Sanayi Sektörü GSYİH (1998 Fiyatlarıyla)

GDPUTH : Ulaştırma Sektörü GSYİH (1998 Fiyatlarıyla)

GOVENE : Enerji Sektörü Kamu Sermaye Stoku (1998 Fiyatlarıyla)

GOVHİZM : Hizmetler Sektörü Kamu Sermaye Stoku (1998 Fiyatlarıyla)

GOVİMA : İmalat Sektörü Kamu Sermaye Stoku (1998 Fiyatlarıyla)

GOVİNS : İnşaat Sektörü Kamu Sermaye Stoku (1998 Fiyatlarıyla)

GOVMAD : Madencilik Sektörü Kamu Sermaye Stoku (1998 Fiyatlarıyla)

GOVSAN : Sanayi Sektörü Kamu Sermaye Stoku (1998 Fiyatlarıyla)

GOVUTH : Ulaştırma Sektörü Kamu Sermaye Stoku (1998 Fiyatlarıyla)

GSYİH : Gayrisafi Yurtiçi Hasıla

TFÜ : Toplam Faktör Üretkenliği

1. GİRİŞ

Ülke ekonomileri, son iki yüzyılda dünya tarihinde görülmemiş iktisadi

büyümeye ve gelir artışlarına tanık olmuştur. Özellikle Sanayi Devrimi’nden sonra

ortaya çıkan bu büyüme trendi, kesintiye uğradığı dönemler olsa da, gelişmiş

ülkelerin bugünkü ekonomik gücünü açıklayabileceği gibi tüm ekonomilerin uzun

vadeli sürdürülebilir büyüme politikası oluşturabilmesi için de üretkenliği sağlayan

dinamiklerin anlaşılması gerekmektedir.

Son iki yüzyıllık süreçte üretkenlik artışının iktisadi büyümeye ciddi

katkısının olduğu düşünülmektedir. İngiltere, Almanya, Birleşik Devletler gibi

gelişmiş ülkelerin bugünkü gelişmişlik seviyesine nasıl ulaştığı, Asya Kaplanları gibi

gelişmekte olan ülkelerin gerçekleştirdiği hızlı gelir artışları ve bunun

sürdürülebilirliği büyük ölçüde üretkenlik artışıyla açıklanabilmektedir. Diğer

taraftan üretkenlik artışı, az gelişmiş ülkelerde yoksulluk kısır döngüsünün

kırılmasını sağlayabilmektedir.

İktisat literatüründe pek çok yazar tarafından farklı yöntemler kullanılarak

üretkenliğin büyümeye katkısı ülkeler, sektörler veya firmalar açısından

incelenmiştir. Erken dönem çalışmaları çoğunlukla tarım ve madencilik sektörlerine

ilişkin analizleri içermektedir. Zaman içinde ekonomilerde gerçekleşen yapısal

dönüşüm sonucu milli gelirde sektörlerin paylarının değişmesiyle birlikte, ilerleyen

dönem çalışmaları sanayi, imalat, kamu sektörü ve ihracat ile üretkenlik ilişkisinin

analizi üzerine yoğunlaşmaktadır.

Kamu sektörü ve kamu sermayesi ile üretkenlik ilişkisi ülke ekonomileri

açısından önem kazanmaktadır. Üretken bir kamu sermayesi, özellikle büyümeye

2

katkısı ve kriz dönemlerinin az hasarla atlatılması ve sonrasında ekonominin hızlı

toparlanmasında önemli bir rol oynamaktadır. Bu nedenle bu çalışmada, Türkiye’de

sermaye birikiminin üretkenliği ve bunun büyümeye katkısının olup olmadığı

incelenecektir, kamu sermaye stokunun toplam faktör üretkenliğine (TFÜ) ne kadar

katkısı olduğuna bakılacaktır. Bununla birlikte literatürde ele alınan çalışmalar ve

analizler çerçevesinde Türkiye örneği incelenecektir. Sonuçları itibariyle de ülke

ekonomisinde kamu sermaye birikimi ve yatırımlarının geçmişi, bugünü ve geleceği

değerlendirilecektir.

Türkiye’de kamu sermaye stokunun ne kadar üretken olduğu ve büyümeye

katkısı çalışma kapsamında ele alınacak temel araştırma sorusudur. Bununla birlikte

üretkenlik ölçüm yöntemlerinin neler olduğu ve nasıl kullanıldığı, bu çalışma için

seçilen yöntemin neden tercih edildiği, Türkiye’de kamu sektörü üretkenliğinin

ekonomi için neden önemli olduğu soruları da cevaplanmaya çalışılacaktır.

İkinci bölümde üretkenlik ve büyüme ilişkisinin tarihsel sürecine değinilmiş

ve üretkenliğin ekonomiler için neden önemli olduğu açıklanmaya çalışılmıştır. Bu

sayede üretkenlik ve büyüme ilişkisine dair genel bir bakış açısı oluşturmak

amaçlanmıştır. Bunun için çalışmanın da temelini oluşturan toplam faktör

üretkenliğinden (TFÜ) ve üretkenlik ölçüm yöntemlerinden kısaca bahsedilmiştir.

Üçüncü bölümde toplam faktör üretkenliğine dair bu çalışmayla ilişkili

literatüre yer verilecektir. Bunun için konuyla ilgili teorik çerçeve, ampirik

çalışmalar ve bazı eleştirilere değinilecektir. Bunun için bu bölümde Solow (1957),

Jorgenson ve Griliches (1967), Sargent ve Rodrigez (2000), Aschauer (1989), Tatom

(1991), Lynde ve Richmond (1993), Evans ve Karras (1994) çalışmalarına yer

verilecektir.

3

Dördüncü bölümde kamu sektörünün genel olarak ekonomideki rolü,

büyümeyle ilişkisi temel iktisadi görüşler ve büyüme modelleri çerçevesinde kısaca

açıklanacaktır. Bununla birlikte kamu sektörü ve üretkenlik ilişkisi üzerinde

durulacak, çalışılan dönem (1988-2010) itibariyle Türkiye ekonomisinde kamu

sermayesi ve yatırımlarının geçmişine değinilecektir.

Beşinci bölüm çalışmanın temel sorusunun teknik olarak araştırıldığı ve

incelendiği bölümdür. Türkiye’de kamu sermaye stokunun toplam faktör

üretkenliğine katkısı seçilen sektörler bazında analiz edilecektir. Son bölüm olan

değerlendirme bölümünde ise çalışmada elde edilen sonuçlar ve bunların etkileri

değerlendirilecektir.

Bu çalışmadan elde edilecek sonuçların, ekonomi için önem teşkil eden

büyüme sürecinde, üretkenliğe dair yürütülecek politikalar açısından katkı

sağlayacağı umulmaktadır.

2. ÜRETKENLİK VE BÜYÜME

Dünya genelinde ulusların refah artışı Sanayi Devrimi’nden önceki dönemde

oldukça yavaş gerçekleşmiştir. Sanayi Devrimi ile birlikte ekonomilerin büyümesi ve

kişi başına gelir artışı ivme kazanmış, Batı’da gerçekleşen bu hareketlenme dünya

genelinde gerçekleşmediğinden bugün de görülen uluslararası aşırı gelir farklılıkları

ortaya çıkmaya başlamıştır.

18. yüzyılda başlayıp günümüze kadar artarak gelen bu gelir farklılaşmasının

temel nedenleri, büyüme ve kalkınma alanında birçok iktisadi çalışmanın konusu

olmuştur. Batının neden zengin olduğu sorusu dünyanın geri kalanında büyüme

politikaları için önemli bir sorudur. Bu farkları açıklayan temel faktör ise toplam

faktör üretkenliği farklarıdır (Prescott, 1997: 526).

Gelişmiş ülkeler açısından baktığımızda bu ülkelerin, tarihlerinin belli bir

döneminde teknoloji sayesinde üretkenlik sıçraması gerçekleştirebilmiş ve

dolayısıyla sürdürülebilir büyüme sağlayabilmiş ülkeler olduğunu görmekteyiz.

Sanayi Devrimi’yle gerçekleştirilen ilerleme, gelişmiş teknolojilerle ülke

ekonomilerinin daha üretken hale gelebilmesi durumudur. Böylelikle veri

kaynaklarla daha fazla üretim, daha ucuza yapılabilmiştir.

Üretkenlik artışı ile gerçekleştirilen hızlı ekonomik gelişme İngiltere’de

başlamasına rağmen, 19. yüzyılın sonlarında İngiltere’nin tacını Birleşik Devletler

almıştır. Günümüzde de her sektörde olmasa da genel ekonomik görünüm olarak

Birleşik Devletler, dünyanın en üretken ekonomisi olarak kabul edilmektedir

(Prescott, 1997: 546).

5

Üretkenlik artış sürecinde kendine yer bulan önemli ekonomilerden biri Japon

ekonomisidir. Japonya, Batı’nın yakaladığı başarıyı İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra

başarmış; diğer gelişmiş ülkeler üretkenlik büyümesinde yavaşlama yaşarken

Japonya, üretkenlik artışı gerçekleştirmiş ve gelişmiş ülkelerin seviyesine ulaşmıştır.

Uluslararası gelir farklılıkları ne kadar fazla olursa olsun, bu farkı kapatmaya

çalışan gelişmekte olan ülke ekonomileri mevcuttur. Böyle bir çabanın varlığına

rağmen mevcut bazı performanslar, zamanında Birleşik Devletler ve İngiltere’de

olduğu gibi teknolojik gelişim ağırlıklı gözükmemektedir. Örneğin, 1990’larda Asya

Kaplanları önemli ekonomik performans sergilemiştir. Ancak hemen arkasında Asya

krizi yaşanmıştır. Asya Kaplanları’nın Japonya gibi sürdürülebilir büyüme trendi

yakalayamamasının en önemli nedeni sadece sermaye birikimiyle bunu

gerçekleştirmeye çalışmaları olmuştur. Ancak sermaye birikimi azalan getirilere

konu olduğundan istenilen performans gerçekleştirilememiştir. Toplam faktör

üretkenliği artışının önemi göz ardı edilmiştir (Krugman, 1994: 31).

Bugün dünyanın gözü Çin ve Hindistan ekonomileri üzerindedir. Bu ülkeler

oldukça yüksek yıllık büyüme trendleri yakalamıştır ancak bu ekonomiler

incelendiğinde ucuz işgücü nedeniyle uluslararası piyasada sahip olunan düşük fiyat

avantajından kaynaklanan rekabet gücü göze çarpmaktadır. Bu önemli bir ayrıntıdır.

Birleşik Devletler’de üretilen ürünlerin maliyetinin düşük olması teknolojiden

kaynaklanırken, Hindistan ve Çin’de ucuz işgücünden kaynaklanmaktadır.

Ülkelerin bugünkü durumları incelendiğinde, gelişmiş ülkelerde gerçekleşmiş

modern ekonomik büyümenin, TFÜ’deki artışla gerçekleştiği görülmektedir. Bugün

ülkeler arası gelir farklılıkları en önemli sebeplerinden biri TFÜ artışının farklı

6

ülkelerde farklı zaman dilimlerinde gerçekleşmiş olmasıdır (Prescott, 1998: 525). Bu

nedenle, ekonomilerin performansını değerlendirmek için TFÜ teorisi gereklidir.

2.1. Toplam Faktör Üretkenliği

Tarım toplumundan sanayi toplumuna geçiş sürecinin temel kaynağının

teknoloji olduğundan bir önceki bölümde bahsedilmiştir. Teknoloji, ekonomiler için

faktör üretkenliğinin kaynağıdır. Faktör birikiminden farklı olarak faktör üretkenliği

ekonomiler için sürdürülebilir büyümenin temel kaynağıdır.

Faktör birikimi; sermaye, emek, toprak gibi kaynaklar sınırlı olduğundan

ancak belli bir seviyeye kadar artırılabilir. Kaynaklarda, özellikle sermayede

yapılacak tasarruflar, sermaye faktörü1 azalan getirilere tabi olduğundan, belli bir

seviyeden sonra büyümeye istenen katkıyı sağlayamayacaktır.

Her ne kadar sermaye birikimi ekonomik büyümenin önemli bir kaynağı olsa

da, uzun vadeli büyüme için tek kaynak değildir (Krugman 1994: 28). Üretkenlikle

desteklenen faktör birikimi, iktisadi büyüme için istenilen başarıyı sağlayacaktır.

2.2. Üretkenlik Ölçümleri

TFÜ değişimi, büyümenin kaynaklarının araştırılmasında önemlidir. Bu

yüzden farklı hesaplama yöntemleri kullanılarak ölçülebilen TFÜ değişimi,

üretkenlik literatüründe oldukça geniş yer bulmuştur.

1 Fiziksel sermayeden bahsedilmektedir.

7

Üretkenlik

Ölçüm

Yöntemleri

Endeks Sayılar

Yöntemi

Büyüme

Muhasebesi

Ekonometrik

Tahmin

Malmquist TFÜ

Endeksi

Törnqvist TFÜ

Endeksi

Matematiksel

Programlama

Veri Zarflama

Analizi

(VZA)

Bu çalışmada çoğunlukla üretkenlikle ilgili büyüme muhasebesi yöntemi ve

ekonometrik modellerin kullanıldığı çalışmalara yer verilmiştir. Ancak bununla

birlikte bahsedilecek olan diğer yöntemlerde literatürde geniş yer bulduğundan

onlara da kısaca değinilecektir. Şekil 2.1’de üretkenlik ölçüm yöntemlerine ilişkin

basit bir sınıflandırmaya yer verilmiştir.

Şekil 2.1. Üretkenlik Ölçüm Yöntemlerinin Sınıflandırılması2

Girdi başına üretilen çıktı miktarının ölçülmesi (Boyle, 2006: 4) olarak

tanımlanan üretkenlik üzerine yapılan çalışmaların çoğunda endeks sayılar

yönteminin kullanıldığı görülmektedir. Bunun yanında ekonometrik çalışmalara ve

matematiksel programlara da yer verilmektedir. Ayrıca büyüme muhasebesi olarak

adlandırılan ve Solow (1957) tarafından geliştirilen yöntem de üretkenlik ölçümü ile

2 Yapılan literatür araştırması çerçevesinde oluşturulmuştur.

8

ilgili çalışmalarda sıklıkla yer almıştır. Barro (1999) ve Hulten (2001), Kızılırmak

(2005), Bauer vd.(2006), Banda ve Verdugo (2011) çalışmaları büyüme

muhasebesini yer veren çalışmalardan bazılarıdır.

Coelli (2005) ve Hughes (2002), üretkenlik ölçümlerinin karşılaştırmalı

olarak gösterildiği önemli çalışmalardır. Her iki yazar da ortak olarak en küçük

kareler, endeks sayılar yöntemi, VZA ve stokastik sınır yöntemlerini ele almıştır.

2.2.1. Endeks Sayılar Yöntemi

Bu yöntem toplam faktör üretkenliğini ölçebilmek için geliştirilmiştir. En

yaygın kullanımı olan üretkenlik ölçüm yöntemidir. Girdi yönlü veya çıktı yönlü

olarak hesaplanabilmektedir.

Malmquist ve Törnqvist endeksleri bu hesaplamalarda kullanılan

yöntemlerden iki tanesidir. Malmquist TFÜ endeksi, üretim teknolojisinde ölçeğe

göre sabit getiri varsayımı varsa, verimlilik değişimi ve teknik değişimi ölçmektedir.

Eğer ölçeğe göre sabit getiri varsayımı olmazsa bu endeks diğer üretkenlik büyüme

kaynaklarını, ölçek etkinliği ve kapsam ekonomilerini, ölçmekte başarısız

olabilmektedir (Coelli vd., 2005: 72-73).

Caves vd. (1982), endeks sayılar teorisi çalışmasına göre bu yöntem, farklı ve

aynı zaman dilimleri için çalışmaya konu olan birimin üretkenliklerinin

karşılaştırılabilir olduğunu söylemektedir. Caves vd.(1982) çalışmasında için konu

firmalardır. Yine bu çalışmaya göre, Malmquist endeksini hesaplamada fiyat ve

miktar verileri yeterli olsa da, hesaplama için parametre bilgileri gerektiğinden

ampirik kullanımı sınırlıdır.

9

Yine aynı çalışmada açıklanan diğer bir popüler endeks ölçüm yöntemi olan

Törnqvist endeksi, Malmquist’in özel bir halidir. Translog üretim formu ve ölçeğe

göre sabit getiri olduğu koşullarda daha iyi ölçüm yaptığı gösterilmiştir.

Abramovitz (1956), Hicks ve Moorstean (1961), Christensen ve Jorgenson

(1970), Caves vd. (1982) (CCD), Färe vd. (1994) ve Diewert ve Fox (2005) bu

yönteme dair önemli çalışmalardır.

2.2.2. Büyüme Muhasebesi Yöntemi

Diğer bir ölçüm yöntemi üretkenliğin üretim fonksiyonu çerçevesinde ele

alınmasıdır. Buna ilişkin ilk ampirik girişim Tinbergen (1942) tarafından yapılmıştır.

Sonrasında Solow (1957)’un geliştirdiği büyüme muhasebesi yöntemi ise birçok

çalışmada kullanılmıştır.

Solow (1957) çalışmasında Cobb-Douglas üretim fonksiyonu kullanılarak

toplam faktör üretkenliğini “kalıntı” olarak ölçmektedir. Fonksiyondaki teknoloji

değişkenindeki değişim TFÜ değişimi olarak hesaplanmaktadır. Buna göre üretim

fonksiyonundaki kaymalar, TFÜ değişimi olarak tanımlanmaktadır (Jorgenson ve

Griliches, 1967: 249). TFÜ temel olarak reel üretim büyüme oranının,

ağırlıklandırılmış girdilerin büyüme oranına farkına eşittir. Bu şekilde elde edilen

TFÜ’deki değişimin, üretimde meydana gelen değişimin üretim faktörleriyle

açıklanamayan kısmına tekabül ettiği kabul edilmektedir. Bu nedenle kalıntı veya

bilgisizliğin ölçüsü olarak kabul edilmiştir.

Bu yöntem sadece büyümenin temel belirleyicilerini göstermektedir. Ancak

belirleyicilerin değişmesine neyin neden olduğunu göz ardı eder (Romer, 2006: 28).

10

Bununla birlikte bu yöntem bir çok ampirik çalışmada kullanılmış ve ekonometrik

çalışmaların temelini oluşturmuştur.

2.2.3. Ekonometrik Modeller

Bu yöntemin uygulanabilmesi için üretim fonksiyonu tanımı gerekmektedir.

Cobb-Douglas üretim fonksiyonu kullanıldığı takdirde ölçeğe göre sabit getiri

varsayımı, CES fonksiyonu kullanıldığı sürece sabit ikame esnekliği varsayımı

yapılmalıdır. Translog üretim fonksiyonu ise sabit ikame esnekliği ile kısıtlı

olmadığından diğer ikisine göre daha genel bir fonksiyondur.

Farklı fonksiyonel formların üretkenlik ölçümlerinde kullanılmasıyla birlikte

üretkenlik ölçümlerinin yorumlanması da farklılık göstermektedir. Kimi çalışmalar

teknolojik değişimi büyüme fonksiyonuna bir değişken olarak ekleyip tahmin edilen

modelin katsayılarını üretime katkı olarak dolayısıyla üretkenlik ölçüsü olarak

değerlendirmektedir. Bunun yanında üretim fonksiyonunu ve TFÜ’yü kalıntı olarak

tahmin edip bağımlı değişkeni TFÜ olan yeni bir modeli tahmin ederek üretkenlik

artışının hangi değişkenlerden etkilendiğini göstermeye çalışan çalışmalar da

mevcuttur.

Ekonomiler için hesaplanan üretkenlik değeri fonksiyon formuna göre

farklılık göstermesi nedeniyle seçilen üretim fonksiyonunun formu, sonuçları

etkilemektedir.

11

2.2.4. Veri Zarflama Analizi

Bu analizde çok sayıda girdi ve çıktı kullanılarak üretkenlik hesaplaması

gerçekleştirilebilmektedir. Hesaplamada çıktıların ağırlıklı toplamının girdilerin

ağırlıklı toplamına oranı kullanılmaktadır.

Charnes vd. (1978) çalışmasıyla ilk defa geliştirilen bu yöntem parametrik

olmayan bir yöntemdir. Girdiler ve çıktılar arasında, kar, maliyet veya üretim

fonksiyonunda olduğu gibi fonksiyonel form belirlenmesi gerekmemektedir

(Charnes vd., 1994: 5). Bu nedenle parametrik formlarda olduğu gibi teknoloji terimi

ile ilgili diğer hesaplama yöntemlerindekine benzer sonuçlar elde edilemez.

Doğrusal programlama ile yapılan hesaplamalar nedeniyle diğer

yöntemlerdeki gibi istatistiksel bilgiler elde edilemez. Parametrik yöntemlerdeki gibi

istatistiksel testler ve analizlerin kullanılamaması bu yöntemin zayıf yönüdür. Çünkü

bu durum yöntemi ölçüm hatalarına duyarlı hale getirmektedir.

2.2.5. Ölçüm Yöntemlerinin Özellikleri

TFÜ ölçümünde kullanılan yöntemler temel olarak endeks sayılar yöntemi,

ekonometrik tahminler ve matematiksel programlama olarak gruplandırılabilir.

Büyüme muhasebesi yönteminde, daha önce de belirtildiği üzere üretkenlik, üretim

fonksiyonu çerçevesinde ele alınmıştır. Bu yöntem hesaplama olarak endeks sayılar

yöntemine benzemesine rağmen üretim fonksiyonunun analizde kullanılması

ekonometrik yöntemlere benzerlik göstermektedir. Nitekim ekonometrik çalışmaların

temelini oluşturmuştur.

12

Bu gruplandırmaya göre zaman serileriyle ilgili üretkenlik ölçümlerinde

endeks sayılar yöntemi ve matematiksel programlama, çoklu girdi-çıktı ile

hesaplama yapılabilmesine izin vermektedir. Endeks sayılar yönteminde çok sayıda

farklı girdi ve çıktının toplanabilmesi için fiyatla ağırlıklandırma yapmak

gerekmektedir. Ekonometrik ve matematiksel programlama yöntemlerinde fiyat

bilgisi gerekmemektedir (Hughes, 2002: 72).

Endeks sayılar yöntemi araştırmaya konu olan birimin üretkenliğinin farklı

veya aynı zaman dilimlerinde karşılaştırma yapmasına izin vermesine rağmen

TFÜ’nün kaynaklarının belirlenmesinde uygun bir yöntem değildir. Ölçüm yöntemi

nedeniyle de istatistiksel hataları içermediğinden ölçüm hatalarına duyarlı bir

hesaplamadır.

Ekonometrik tahmin yöntemi, endeks sayıların aksine TFÜ’nün kaynaklarının

belirlenmesinde uygun bir yöntemdir, çünkü girdi ve çıktı arasındaki fonksiyonel

formun tanımlanması gerekmektedir. Matematiksel programlamada ise girdi-çıktı

arasındaki ilişkiyi tanımlayan fonksiyonel bir form tanımlanması gerekmezken bu

yöntemde de istatistiksel hesaplamalar yoktur, bu nedenle ölçüm hatalarına duyarlı

bir yöntemdir.

Her ölçüm yönteminin güçlü ve zayıf olduğu yönleri bulunmaktadır. Bu

durumda, çalışmanın konusu itibariyle seçilen yöntemle yapılan analizde elde edilen

sonuçların doğru değerlendirilebilmesi için kullanılan yöntemin özelliklerinin de

dikkate alınması gerekmektedir.

13

2.3. Ölçme Hataları

Literatürde oldukça geniş yer tutan üretkenlik ölçüm yöntemlerinin güçlü ve

zayıf yanları vardır. Üretkenlik ölçümünde kullanılan tüm yöntemler ölçüm

hatalarına konu olmaktadır.

Toplam hesaplar yapılırken, verilerde kalite değişiminde meydana

değişiklikler göz ardı edilebilmektedir. Bu durum endeks sayılar yönteminde

üretkenliğin yüksek ölçülmesine neden olmaktadır. Üretim fonksiyonu kullanılarak

yapılan ölçümlerde ise doğru ölçülmeyen faktör girdileri nedeniyle kalite değişimleri

de teknolojik değişimin (kalıntı) içinde hesaplanmaktadır. Hâlbuki TFÜ, teknik

olarak üretim fonksiyonunda kaymalara neden olan teknolojik değişimi göstermelidir

(Chen, 2002: 24). Jorgenson ve Griliches (1967) bunu, üretim fonksiyonundaki girdi

çıktı ölçümleri doğruysa toplam çıktı büyümesinin büyük bir kısmının girdilerle

açıklandığı ve geriye kalanın TFÜ değişimi olduğu şeklinde açıklamaktadır.

TFÜ ile ilgili tartışmalar genellikle kullanılan değişkenlerin

hesaplanmasından kaynaklanan ölçüm problemleriyle ilgilidir. TFÜ’nün neyi

açıkladığını bu problemler yüzünden ayrıştırmak zor olabilmektedir. Bunu aşmaya

çalışan çalışmalardan biri olan Chen, 2002 yılında yayınladığı Asya ekonomileri ile

ilgili çalışmada TFÜ ‘nün hem kalite değişimlerini hem de teknolojik değişimleri3

kapsadığı basitleştirici varsayımıyla ölçüm problemini çözmeye çalışmıştır.

Yakın dönemde yapılan çalışmalarda, teknoloji tanımıyla ilgili basitleştirici

varsayımlara gidilerek ve kullanılan yöntemde yapılan düzeltmelerle ölçüm hataları

bertaraf edilmeye çalışılmıştır. Bu tür tartışmalara konu olsa da TFÜ ölçümü,

3 Disembodied technological change

14

üretkenlik ölçümü ve ekonominin performansının değerlendirilmesi açısından

önemini korumuştur.

3. TEORİK ÇERÇEVE, AMPİRİK ÇALIŞMALAR VE TARTIŞMALAR

3.1. Teorik Çerçeve

Toplam faktör üretkenliğinin ölçülmesi ile ilgili literatürde pek çok çalışma

mevcuttur. Bu çalışmalarda üretkenlik ölçümleri bölümünde de açıklanan yöntemleri

kullanarak firma, sektör veya ülke bazında ölçümler yapılmıştır.

Bu araştırmanın ampirik kısmına geçmeden önce bazı çalışmaların ve konu

oldukları tartışmaların açıklanması gerekmektedir. Tablo 3.1 ve 3.2’de ele alınacak

çalışmalara yer verilmiştir.

Tablo 3.1 Üretkenlik Çalışmaları

Yazar Analiz dönemi Sonuç

Solow (1957) 1909-1949

Analiz döneminde ortalama teknik değişim

(TFÜ) hızı %1.5’tir.

Jorgenson ve

Griliches (1967)

1945-1965

Doğru ölçülen girdilerle, TFÜ’ nün çıktı

artışını açıklamadığı gösterilmiştir.

Sargent ve

Rodrigez (2000)

1966-1998

TFÜ artışı, kişi başına çıktıdaki artışın

%50’sini açıklamaktadır.

Tablo 3.1’de Solow (1957), Jorgenson ve Griliches (1967) ve Sargent ve

Rodrigez (2000) olmak üzere 3 temel çalışmaya yer verilmiştir. Bu çalışmalar

kullanılarak TFÜ ile ilgili gerekli çerçevenin çizilmesi amaçlanmıştır.

16

Tablo 3.2. Kamu Sektörünün Üretkenliğine Dair Çalışmalar

Yazar Analiz dönemi Sonuç

Aschauer(1989) 1949-1985

Askeri olmayan kamu harcamalarının çıktı

(özel sektör üretimi) esnekliği 0.39’dur.

Tatom (1991) 1949-1989

Kamu sermaye stokunun özel sektör çıktısına

etkisi anlamlı değildir.

Lynde ve

Richmond(1993)

1958-1989 Kamu sermayesinin çıktı esnekliği 0.20’ dir.

Evans ve

Karras (1994)

1970-1986

(48 eyalet)

Kamu sermayesi ve hizmetleri, eğitim

harcamaları dışında üretken değildir.

Tablo 3.2’de ise yine bu bölümde açıklanacak olan kamu sermayesinin

üretkenliği ile ilgili temel çalışmalara yer verilmiştir. Bu çalışmanın konusunu kamu

sermayesi oluşturduğundan genel literatürle birlikte kamu sermayesinin üretkenliğine

ilişkin literatüre daha geniş yer verilecektir.

3.2. Toplam Faktör Üretkenliği ve İlgili Literatür Çalışmaları

3.2.1. Solow (1957)

Bu çalışma üretkenlik literatüründe Tinbergen (1942)’in çalışmasıyla birlikte

geniş yer tutmuştur. Solow’un kullandığı yöntem hem birçok üretkenlik çalışmasında

kullanılmış hem de literatürün ilerleyen yıllarında TFÜ’yü gerektiği gibi

ayrıştırmakta yetersiz olduğu için eleştirilmiştir.

17

Solow, toplam üretim fonksiyonu kullanarak TFÜ’yü artık olarak

hesaplamıştır. Teknolojik değişim (t), üretim fonksiyonunun kaymasına neden olacak

her türlü etkeni içermektedir. Yani, ekonominin yavaşlaması veya hızlanması, faktör

girdilerinde artan kalite gibi değişimler teknolojik değişim içinde yer alacaktır.

);,( tLKFQ (3.1)

Toplam üretim fonksiyonunda Q çıktıyı, K ve L sırasıyla sermaye ve emeği, t

ise F fonksiyonunda ortaya çıkan teknolojik değişim süresini temsil etmektedir.

Üretim fonksiyonunda gerçekleşen her türlü kayma teknolojik değişim olarak ifade

edilir. Teknik değişimin nötr olarak ele alındığında, yani marjinal ikame oranları

değişmeden veri girdiyle çıktıda artış veya azalışın olduğu durumda üretim

fonksiyonu şu şekilde yazılabilir ( Solow, 1957: 312);

),()( LKftAQ (3.2)

3.2’deki üretim fonksiyonunun önce logaritmasını sonra da her iki tarafın

türevini alırsak 3.3. ve 3.4’deki ifadelere ulaşırız:

L

Lw

K

Kw

A

A

Q

QLK

....

4 (3.3)

4 Kw

Q

K

K

Q.

ve LwQ

L

L

Q.

. Girdilere marjinal ürünü kadar ödenirken, ölçeğe göre sabit

getiri varsayımından dolayı dolayı 1LK ww ’dir.

18

k

kw

A

A

q

qK

...

5 (3.4)

Ampirik çalışma 1909-1949 dönemi Amerika ekonomisi için yapılmıştır.

Çalışan başına çıktı, çalışan başına sermaye ve sermaye payı (kw ) kullanılmıştır. Bu

analize göre 40 yıllık dönem için ortala teknik değişim %1.5’ tir (Solow, 1957: 316).

Ayrıca 1929’dan sonraki dönemde öncesine göre teknik değişim daha fazla

gerçekleşmiştir.

Buradaki yöntem, teknik değişim tanımı ve kullanılan değişkenlerin

hesaplamalarında ortaya çıkabilecek ölçüm hataları nedenleriyle ilerleyen yıllarda

yapılan yeni çalışmalarda eleştirilmiştir.

3.2.2. Jorgenson ve Griliches (1967)

Yazarlar bu çalışmada 2. Dünya Savaşı sonrası 20 yılı ele alarak üretkenlik

analizi yapmışlardır. Bu çalışmayı kendinden önceki üretkenlik çalışmalarından

ayıran özellik ölçüm hatalarının düzeltilmesi olmuştur.

Yapılan düzeltmelerden biri işlem değerlerinin fiyat ve miktar olarak

ayrıştırılmasıdır. Bu şekilde içerilmiş-içerilmemiş (embodied- disembodied) teknik

değişimler ayrıştırılmaya çalışılmıştır. Diğer bir düzeltme değişkenlerin toplam

olarak hesaplanmasıyla ortaya çıkan kalite değişimlerinin göz ardı edilmesi

durumudur. Bunu için de kullanılan veriler sabit fiyatlarla yeniden hesaplanmıştır.

5 LQq / ve LKk /

19

Büyüme muhasebesi yöntemi kullanılarak Solow artığı olarak hesaplanan

TFÜ, 1945-1965 dönemi için yapılan bu çalışmada düzeltme öncesi yıllık ortalama

büyüme %3.49 ve bunun %1.83’ü girdideki büyüme, % 1.6’sı TFÜ artışıyla

açıklanmaktadır. Buna göre TFÜ, yani Solow artığı büyümenin yaklaşık %50’sini

açıklayabiliyor gözükürken, düzeltmelerle birlikte bu oran düşmektedir. Toplam

hatalarının düzeltilmesiyle büyüme oranının %54.3’ü; yatırım mallarının

hesaplanmasına ilişkin düzeltmeyle büyüme oranının %61’i girdilerdeki büyüme ile

açıklanabilmiştir. Sermaye, işgücü gibi girdilerin de hesaplamalarında yapılan

düzeltmeyle ise bu oran %90’a kadar çıkmaktadır (Jorgenson ve Griliches, 1967:

272).

Sonuç olarak, Jorgenson ve Griliches bu çalışmada üretkenlik

hesaplanmasında kullanılan diğer değişkenlerin ölçümlerinde yapılan hataların

TFÜ’ye yansıdığını göstermeyi amaçlamıştır. Yani doğru ölçülen girdilerle TFÜ

sıfıra yakındır ve büyüme, büyük oranla faktör girdilerindeki artışla açıklanmaktadır.

3.2.3. Sargent ve Rodrigez (2000)

Bu çalışma TFÜ, büyüme için uygun bir ölçü müdür, öyleyse hangi

durumlarda daha avantajlıdır sorularını araştırmıştır. Bu değerlendirme TFÜ ve

işgücü üretkenliği (LP) kullanılarak neoklasik ve içsel büyüme modelleri

çerçevesinde yapılmıştır.

Cobb-Douglas üretim fonksiyonunu ( 1LAKY , 0<α<1) birim işgücü

başına yazar ve türevini alırsak 3.5’teki denklemi elde ederiz.

20

...

kAy (3.5)

y işgücü üretkenliğini veya işgücü başına çıktıyı göstermektedir. k ise

sermaye yoğunluk seviyesini veya sermaye-işgücü oranını göstermektedir. .

y işgücü

üretkenliği büyüme oranı, .

A TFÜ büyüme oranı, .

k sermaye yoğunluğu büyüme

oranını göstermektedir. Uzun vadede kararlı durumda büyüme oranı 3.6’da

gösterilmektedir.

)1(

... Aky , 10 (3.6)

Neoklasik modelde, girdiler azalan getirilere sahip olduğundan TFÜ

üretkenlik için uygun bir ölçüm yöntemidir (Sargent ve Rodrigez, 2000: 42); zaman

içinde girdiler veriyken çıktıda meydana gelebilecek artışlar teknolojik değişimle

açıklanabilir. Burada sermaye artışı belli bir seviyeden sonra TFÜ artışı ile

artabilmektedir.

Çalışmada, Kanada iş sektörü (business sector) 1966-1998 yılları için, TFÜ

ve işgücü üretkenliği, büyüme muhasebesi yöntemi kullanılarak hesaplanmıştır.

Buna göre TFÜ’deki artış 1966-1973 dönemi için işgücü üretkenliğinin üçte birini

açıklarken, 1973 sonrasında % 50’sini açıklayabildiğini görülmektedir.

Bu modelin dezavantajı ise girdiler kalite değişimlerine

uyumlandırılmadığında teknolojik değişimin kalite değişimlerini de içermesi

durumudur.

21

İçsel büyüme modellerinde ise modele beşeri sermaye ve ARGE yatırımları

dahil edilmektedir. Bu durumda kişi başına üretimdeki artış:

....

)1( kMAy (3.7)

ve

.....

)1( MAkLPTFÜ6 (3.8)

olarak ifade edilebilir.

Bu modele göre, diğer girdiler için azalan getiriler söz konusu olmadığından

TFÜ daha iyi bir üretkenlik göstergesi olmayabilir. Sermayede uzun vadede artış

görebilmek için TFÜ artışı gerekmemektedir.

Uzun veya kısa vadede, politika yapıcıların kullanabileceği modeller tartışma

konusudur. TFÜ ve işgücü üretkenliği hangi modelin kullanılacağına bağlı olarak

değerlendirildiğinde her ikisi de kullanışlı ölçütler olarak değerlendirilmektedir.

Bununla birlikte yazarlar sermaye yoğunluğunun sadece belli bir dönem TFÜ’den

hızlı büyüyebileceğini belirtmektedirler. Bu nedenle 10 yıl ve daha uzun vadeli

çalışmalarda TFÜ’nün daha uygun bir ölçü olabilmektedir.

6 M farklı türde sermaye mallarını temsil eder.

22

3.3. Kamu Sermayesinin Üretkenliği ve İlgili Literatür Çalışmaları

3.3.1. Aschauer (1989)

Bu çalışmada, uzun vadede hükümet harcamalarının üretkenliğe katkısı ve bu

bağlamda hangi hükümet harcamalarının üretken olduğunun analizi yapılmıştır.

Çalışmanın önemli bir özelliği üretim fonksiyonuna kamu harcamalarını da

üçüncü girdi olarak modele dahil etmiş olmasıdır. Bu şekilde kamu sektörü

hizmetlerinin özel sektör üretimine katkısını incelemiştir. Bunun için Cobb-Douglas

toplam üretim fonksiyonuna kamu sektörünü de girdi olarak eklemiştir.

),,( ttttt GKNfAY (3.9)

Bu denkleme göre N toplam istihdamı, K konut dışı toplam sermaye stokunu,

G hükümet sektörü hizmet akımlarını, A üretkenlik ölçütü veya Hicks nötr teknik

değişimi7 temsil etmektedir. 3.9’da gösterilen fonksiyonu logaritmik olarak yazarsak;

tgtktntt gekeneay (3.10)

Denklem 3.10’a göre, kn ee , ve ge sırasıyla N,K ve G değişkenlerinin çıktı

esnekliğini temsil etmektedir. Toplam faktör üretkenliği ise 3.11’deki gibidir:

7 Hicks nötr teknlolojik değişim, teknolojinin hem sermaye hem işgücü girdilerinin etkinliğini aynı

oranda artırmasıdır.

23

)( ttgtt igeap (3.11)

ve

jjtntkt esnsksi ,

8 , KNj , (3.12)

olarak gösterilmektedir. Bununla birlikte özel sermaye başına özel üretim de toplam

faktör üretkenliği olarak yorumlanmaktadır.

Aschauer (1989) çalışmasında, 1949-1985 dönemine ilişkin askeri olmayan

hükümet harcamalarının üretkenliği hesaplanmıştır ve en küçük kareler tahmin

yöntemi kullanılmıştır. Teorik çerçeveden farklı olarak TFÜ denklemine kapasite

kullanım oranı, iş çevirimlerinin etkisini kontrol edebilmek amaçlı eklenmiştir.

Tahmin edilen denklemler 3.13 ve 3.14’te gösterilmiştir.

tttttttt ucuakgaknataaky 43210 )()( (3.13)

ttttt ecubigbtbbp 3210 )( (3.14)

3.13 ve 3.14’te yer alan taa 10 ve tbb 10

sabit ve zamana bağlı

değişkenlerin toplamından oluşan teknoloji değişimi, cu kapasite kullanım oranını,

te ve tu ise hata terimlerini göstermektedir.

Analiz sonuçlarına göre hükümetin askeri olmayan harcamalarının özel sektör

üretkenliğine pozitif katkısı olduğu gözlemlenmiştir. Kamu sermayesini özel

8

is : Faktör i’nin toplam üründeki gayrisafi vergi payı

24

sermaye stokuna oranı %1 arttığında toplam faktör üretkenliğinin %0.39 arttığı

sonucuna ulaşılmıştır. Bununla birlikte 1970’lerde yaşanan enerji krizi döneminde

üretimde kamu sermayesinde görülen düşüşle birlikte üretkenliğin de düştüğü

gözlemlenmişti.

3.3.2. Tatom (1991)

Tatom (1991) çalışmasında kamu sermayesinin özel sektör çıktısına doğrudan

ve dolaylı katkısının olup olmadığı araştırılmıştır. Doğrudan etki, kamu hizmetlerinin

firmaların marjinal ürününe katkısı olarak ele alınmıştır. Kamu sermayesinin özel

sermayenin tamamlayıcısı olabileceği durumlarda da dolaylı etkiden söz edilmiştir.

Ratner (1983), Aschauer (1989) ve Munnell (1990) ’in analizleri kamu

harcamaları üretkenliğine ilişkin geleneksel yaklaşımlar olarak kabul edilebilir. Buna

göre kamu sermayesi pozitif ve anlamlı çıktı esnekliğine sahiptir. Ratner (1983)

kamu sermayesini üretim fonksiyonuna dahil edildiği ilk çalışmadır.

)( trt

tttt ekgkAhQ (3.15)

Kullanılan değişkenler; h: çalışma saati, k: konut dışı özel sektöre ait kamu

stoku- bir önceki yıl sonu, kg: kamu sermaye stoku- bir önceki yıl sonu, r:

içerilmemiş (disembodied) teknolojik değişim, ε: rassal değişkendir. Ölçeğe göre

sabit getiri varsayımı yapılmaktadır, α+β+δ =1. 1949-1973 yöntemi için yapılan

tahminde kamu sermayesinin çıktı esnekliği 0.277 olarak hesaplanmıştır. Aschauer

25

(1989) ve Munnell (1990) çalışmalarında da benzer şekilde kamu sermayesi esneklik

katsayısı anlamlı ve pozitif çıkmıştır.

Tatom; Ratner (1983), Aschauer (1989) ve Munnell (1990) çalışmalarını

modellerinde göreli enerji fiyatlarının yokluğu, zaman trendinin olmaması9 ve

durağan olmayan değişkenlerin uygun modelle tahmin edilmemesi nedeniyle eksik

olduğunu belirtmiştir. Bu nedenle modele enerji fiyatları ve trend dahil edilmiş ve

1949-1989 dönemi için model tahmin edilmiştir.

)( trt

ttttt eEkgkAhQ (3.16)

E, kullanılan enerji miktarı olarak üretim fonksiyonuna dahil edilir. Ölçeğe

göre sabit getiri varsayımı hala geçerlidir, α+β+γ+δ=1. Bu model logaritmik formda

tahmin edilmiştir:

***

***

ln

)/ln()/ln(ln)/ln(

t

e

t

tttttt

trp

KKGkhAkQ

10 (3.17)

97.0

0001.0019.0

ln048.0)/ln(132.0)/ln(614.0595.1)/ln(

2

2

)23.4()42.8(

)41.6()77.2()88.12()29.15(

R

tt

pKKGkhkQ e

ttttttt

(3.18)

9 Aschauer ve Munnell’in adı geçen çalışmalarında trend kullanılmamıştır.

10)1/(,),1/(),1/(),1/(),1/( *)1/()1/(1*****

ttAArr

tkg kamu sermaye stokundaki (tKG )hizmet akışını temsil eder.

tk ise konut dışı net özel sermaye

stokunu (tK ) temsil eder.

26

Aschauer’de 0.39, Ratner’da 0.277 ve Munnell’de 48 eyalet için 0.06-0.15

arasında değişen, pozitif ve anlamlı olan kamu sermayesi esnekliği 0.13’lere

düşmüştür. Eklenen enerji fiyatları ve zaman trendini temsil eden değişkenler de bu

tahmin sonucuna göre anlamlıdır. Ancak değişkenler durağan olmadığından

regresyon sapmalıdır. Bununla birlikte modelin birinci farkları alınarak yapılan

tahminde kamu sermaye stokunun özel sektör çıktısına etkisi daha da azalmakta ve

esneklik 0.04’e düşmektedir.

Sonuç olarak, regresyonda gerekli sorunlar ele alındıktan sonra kamu

sermaye stokunun özel sektör çıktısına katkısı anlamsız olarak bulunmuştur.

3.3.3. Lynde ve Richmond (1993)

Lynde ve Richmond (1993) çalışmasında kamu sermaye stokunun çıktı

seviyesi ve üretkenlik üzerine etkileri incelenmektedir. Bu çalışmada farklı olarak

kar fonksiyonu kullanılmaktadır. K özel sermaye, G kamu sermayesi, L işgücü ve M

ara malı girdisini temsil ettiğinde girdi çıktı ilişkisi 3.19’da olduğu gibidir.

),,,,( tMGLKFq (3.19)

Lynde ve Richmond (1993) çalışmasının getirdiği yöntemsel yenilikler vardır.

Bunlardan ilki ara malı fiyatlarının da analize dahil edilmesidir. Diğeri ise durağan

olmayan zaman serisi verilerine uygun ekonometrik yöntemin kullanılabiliyor

olmasıdır. Bu nedenle sonuçlar önceki çalışmalar göre daha güçlüdür. Bunlara ek

olarak ölçeğe göre sabit getiri varsayımı yapılmamıştır.

27

Lynde ve Richmond (1993) çalışmasında da Aschauer (1989)’in bulduklarını

destekler. 1958-1989 dönemi finansal olmayan kurumsal sektör için yapılan

tahminde kamu sermaye esnekliğini 0.20 tahmin etmiştir. Yani kamu sermayesinin

üretkenliğe katkısı pozitiftir.

3.3.4. Evans ve Karras (1994)

Bu çalışmada, hükümet harcamalarının üretkenliği incelenmiş, kamu

harcamalarının özel sektör üretimine katkısının olup olmadığı araştırılmıştır.

Ratner (1983), Aschuer (1989) ve Munnell (1990)’in analiz sonuçları

eleştirilmiştir. Analiz sonuçlarının yanlış değerlendirildiğini iddia edilmiştir. Bu

çalışmalarda kullanılan yöntem stokastik süreç içerdiğinden, tahmin edilen üretim

fonksiyonunda hükümet harcamalarının büyümeye pozitif katkısı anlamlı değildir.

Evan ve Karras bu çalışmada 1970-1986 dönemine ait 48 eyaleti içeren panel

data kullanmıştır. Cobb-Douglas toplam üretim fonksiyonunun translog formuyla

çalışılmıştır.

stjst

l

i

l

j

istij

stIist

I

i

ist

uXX

UXY

j

lnln

*lnln

1

1 1

1

1

0

(3.20)

Denklemde s eyaleti, t zamanı, Y eyalet üretimini, X girdileri ve u hata terimi

göstermektedir. Mevsimsel ( s ) ve topografik ( t )etkiler zaman içinde ve eyaletler

28

arasında farklılık göstereceğinden, hata terimi bu farklılıkları içerecek şekilde

3.21’de ifade edilmiştir.

sttsstu (3.21)

ststst 1.11

(3.22)

Üretim fonksiyonu birkaç farklı girdi kombinasyonuyla tahmin edilir.

Bunlardan biri, tarım dışı sektörü itibariyle hesaplanan istihdam, özel sermaye stoku,

kamu sermaye stoku ve kamu hizmetleri kullanılarak yapılan 4 girdili tahmin, diğeri

de kamu hizmetlerinin eğitim, sağlık, güvenlik, altyapı gibi ayrıştırılarak girdi olarak

kullanıldığı 10 girdili tahmindir. Benzer şekilde imalat sektörü için de ayrı

hesaplamalar yapılmıştır.

En küçük kareler yöntemi (EKK), hata teriminin içerdiği sabit etkiler

nedeniyle tutarsız sonuç verdiğinden kullanılmamıştır. Bunun yerine ilk adım olarak

zaman ve eyalet ortalamalarının tahmin edilerek tüm verilerden. çıkartıldığı, ikinci

adım olarak EKK’nın kullanıldığı yöntem tercih edilmiştir.

Elde edilen tahmin sonuçlarına göre kamu sermayesi ve hizmetleri sadece

eğitim harcamalarında üretkendir. Eğitim harcamaları dışında kalan kamu

harcamalarının, Aschauer ve Munnell’deki durumun aksine, pozitif üretkenliği söz

konusu değildir. Aschauer (1989)’un tersine bu çalışmada kamu sermaye stokundaki

artışın çıktı üzerinde etkisi, eğitim sektörü haricinde, negatiftir.

11

st

, zaman ve eyaletten bağımsız, ortalaması sıfır olan sorunsuz hata terimidir.

29

3.4. Literatür Çalışmalarının Değerlendirilmesi

3.4.1. Üretkenlik Çalışmalarının Değerlendirilmesi

Solow (1957) çalışmasıyla üretkenlik literatürüne önemli bir katkıda

bulunmuştur. Bu çalışmada üretkenlik, ilk defa üretim fonksiyonu çerçevesinde

değerlendirilmiş ve kendinden sonra yapılan üretkenlikle ilgili ekonometrik

yöntemin kullanıldığı çalışmaların temelini oluşturmuştur. Bu makale üzerinden

büyüme muhasebesi yöntemine yaklaşımlar ikiye ayrılabilir. Bu yöntemi kullanan

pek çok çalışma olmasına rağmen verilerin ölçümü ve TFÜ’nün kapsamına ilişkin

eleştiriler de olmuştur. Jorgenson ve Griliches (1967)’in çalışması bu eksiklikleri

eleştiren temel çalışmalardandır. Bu çalışmada düzeltmelerle büyümenin önemli bir

kısmının, TFÜ’den ziyade faktör girdilerindeki artışla açıklandığını göstermişlerdir.

TFÜ ölçümlerine ve yapılan çalışmalara karşı diğer bir eleştiri TFÜ’nün

ekonomilerin performansı için uygun bir ölçü olup olmadığına ilişkindir. Bu alanda

önemli çalışmalardan biri olan Sargent ve Rodrigez (2000)’in çalışmasında

üretkenlik ölçümü büyüme modelleri çerçevesinde değerlendirilmiştir ve TFÜ’nün

uzun vadede uygun bir ölçü olduğu literatür açısından da önemli bir bulgudur.

3.4.2. Kamu Sermayesi Üretkenliğine İlişkin Çalışmaların

Değerlendirilmesi

Kamu sermayesine ilişkin çalışmalarda 1970’lerde ortaya çıkan ekonomik

yavaşlamanın nedenleri incelenmiştir ve kamu sermayesi ve özel sektör çıktısı

30

arasında pozitif ve anlamlı ilişki gösterilerek özel sektör çıktısındaki düşüşün nedeni,

kamu sermayesindeki düşüşle ilişkilendirilmiştir.

Kamu sektörü sermayesinin üretim fonksiyonuna girdiği ilk çalışma,

Ratner(1983)12

çalışmasıdır. Sonrasında Aschauer(1989) ve Munnell(1990), bu alana

önemli katkı sağlayan çalışmalardır. Bu 3 çalışmada da kamu sektörü sermaye

stokunun TFÜ’ye katkısı pozitif ve anlamlı bulunmuştur.

Tatom (1991) ile Evans ve Karras (1994) çalışmaları kamu sektörünün

üretkenliği ile ilgili yukarıda geçen çalışmaları özellikle yöntemsel açıdan eleştirerek

yaptıkları regresyonlarla kamu sermaye stokunun TFÜ’ye pozitif katkısı olmadığı

sonucuna ulaşmışlardır.

Bahsedilen çalışmalardan farklı olarak Lynde ve Richmond (1993) çalışması

kamu sermayesi üretkenliğinin ölçülmesinde yöntemsel yenilikler getirmiş ve

analizinde daha güçlü sonuçlara ulaşmıştır. Bu sonuçlar, Aschauer (1989) ve diğer

çalışmaların sonuçlarını destekler niteliktedir.

Bu literatürde özellikle ilk dönem çalışmalarına yapılan eleştiriler, yöntemsel

sorunlardan ve özellikle sermaye stokunun hesaplanmasına dair ölçüm hatalarından

kaynaklanmaktadır. Yakın dönem çalışmalarında ise ekonometrik yöntemler daha

güçlü sonuçların elde edildiği seçenekler tanımaktadır.

12

Tatom (1991)’de yer verilmiştir.

4. KAMU HARCAMALARININ İKTİSADİ GELİŞMEDEKİ ROLÜ

İktisat literatüründe geniş yer tutan kamu harcamaları ve iktisadi büyüme

arasında önemli bir ilişki vardır. Kamu harcamalarının uzun vadede iktisadi

büyümeyle olan ilişkisinin yanı sıra bu harcamaların üretkenliği de önemli bir

araştırma konusudur.

Kamu harcamaları, büyüme ve üretkenlik ilişkisinden bahsetmeden önce

kamu harcamalarının nasıl sınıflandırıldığının belirtilmesi gerekmektedir.

4.1. Ekonomik Sınıflamaya Göre Kamu Harcamaları

Bu sınıflandırmaya göre devlet harcamaları gerçek ve transfer harcamaları

olmak üzere ikiye ayrılır. Gerçek harcamalarla devlet cari üretimden pay alırken,

transfer harcamaları milli gelirde değişiklik yaratmayan, gelir dağılımı üzerinde

gerçekleşen müdahalelerdir. Transfer harcamalarının mal ve/veya hizmet karşılığı

yoktur.

Konumuz itibariyle bizi ilgilendiren harcamalar gerçek harcamalar ve

bunların niteliğidir. Devlet tarafından satın alınan mal ve hizmetler, cari dönem

üretimini veya fiyat düzeyini etkilerse gerçek harcama olarak kabul edilir (Uluatam,

2005: 213); yatırım harcamaları ve cari harcamalar olmak üzere ikiye ayrılır.

Kamu yatırım harcamaları, üretim sürecine katkı sağlayabilecek türden

harcamalardır. Sermaye mallarında veya stoklarda artış olarak karşımıza

çıkmaktadır. Sermaye birikimine ve istihdama katkısı olan bu harcamaların etkileri

ise cari dönemle sınırlı değildir. Etüt ve proje giderleri, yapı, tesis ve büyük onarım

32

giderleri, makine, teçhizat, taşıt alım giderleri (Uluatam, 2005: 228) (teknoloji

yatırımı) devlet bütçesinde yatırım harcamaları olarak yer almaktadır.

Cari harcamaların, yatırım harcamalarından farklı olarak doğrudan üretime

katkısı gözükmemektedir. Personel giderleri, devletin tüketim harcamaları gibi

kalemler cari harcamalardır ve etkileri gerçekleştikleri dönemle sınırlıdır. Bunlar

dışında fiziki sermaye birikimine katkısı olmayan eğitim, sağlık gibi harcamalar da

cari harcamalar içinde sınıflandırılmaktadır. Ancak bu harcamalar, üretime olan

katkıları dolayısıyla kalkınma carileri olarak sınıflandırılmaktadır.

Kamu harcamalarında üretkenlik araştırması, niteliği itibariyle gerçek

harcamalar üzerinden yapılacaktır. Bu anlamda milli gelire ve toplam faktör

üretkenliğine katkısı incelenecektir.

4.2. Kamu Sektörü ve Büyüme İlişkisi

Kamu sektörünü büyüme modelleri çerçevesinde incelemeden önce kamu

sektörünü Klasik ve Keynesyen temel iktisadi görüşleri çerçevesinde değerlendirmek

gerekmektedir.

Klasik iktisadi yaklaşım minimal devletin ekonomiler için en iyi durum

olduğunu savunmaktadır. Bu görüşe göre, devlet müdahalesi piyasa işleyişini

bozmakta ve kaynak dağılımını olumsuz etkilemektedir.

Ekonomide kamu sektörünün yoğunluğunun artması durumunda,

harcamaların finansmanı nedeniyle özel sektörü dışlayacağı görüşü savunulmuştur.

Diğer taraftan kamu harcamalarının kar maksimizasyonu güdüsüyle yapılmadığından

kaynak kullanımında etkinsizliğe neden olacağı savunulmuştur.

33

Kamu harcamaları, ekonomik büyümeyi olumsuz etkileyecektir. Bu nedenle

devlet sadece, özel sektörün üretmeyeceği, ulusal güvenlik gibi alanlarda yer

almalıdır.

Büyük Buhran’a kadar devletin rolünün sınırlı olması anlayışı iktisat

literatüründe geniş yer bulmuştur. 1929 krizi ile birlikte serbest piyasanın işleyişi

aksayınca, kamu sektörünün piyasaya müdahalesi gündeme gelmiştir. Kamu

harcamaları piyasa talebinin canlandırılması için gerekli hale gelmiştir. Büyük

Buhran’la birlikte gerektiğinde devletin piyasaya müdahalesinin ve devlet politikası

olarak kamu sektörünün önemi ortaya çıkmıştır.

Müdahaleci devlet anlayışının ortaya çıkışıyla sürdürülebilir ekonomik

büyüme ve kalkınma için devletin uygulayacağı etkin maliye politikaları gündeme

gelmiştir. Kısa vadeli dalgalanmalar söz konusu olduğunda, ekonomilerin

durgunluktan kurtulması için kamu politikaları gerekli olmaktadır. Devletin piyasa

başarısızlığına bu şekilde müdahalesi ekonomik büyümeyi olumlu

etkileyebilmektedir.

Kamu sektörü sadece resesyon durumunda değil, özel sektör girişiminin

yeterli olmadığı durumlarda devreye girmekte ve büyümeyi olumlu

etkileyebilmektedir. Kamu harcamaları bu şekilde, gelişmekte olan ülkeler (GOÜ) ve

az gelişmiş ülkeler (AGÜ) için büyümenin kaynaklarından olabilmektedir. GOÜ ve

AGÜ’ler açısından başarılı bir piyasa ekonomisine geçiş sürecinde özel sektör

tarafından yapılamayan yatırımların kamu yatırımları ile tamamlanması

gerekmektedir.

Kamu harcamalarından kasıt milli gelire katkı sağlayan yatırım

harcamalarıdır. Kamu yatırımları genel olarak krizlerin daha hafif atlatılmasını

34

sağlamakla birlikte, GOÜ ve AGÜ’de özel sektörün yatırım açığını kapatarak

büyümeye katkı sağlayabilmektedir.

4.2.1. Büyüme Modelleri

Kamu sektörü büyüme modellerinde üretim fonksiyonunun bir parçası olarak

Neoklasik model ve yeni büyüme modelleri (içsel büyüme modelleri) çerçevesinde

ele alınmıştır.

İlk olarak dışsal büyüme modeli olan Neoklasik modele göre sermaye

birikimi kısa ve orta vadede büyümeyi etkilerken, uzun vadede büyümenin temel

nedeni teknolojik gelişimdir, dışsal belirlenir ve sabit bir değerdir (Agell vd., 1996:

35-37). Teknolojik gelişim, TFÜ olarak tanımlanır.

Neoklasik modelde, teknolojik gelişimden sermaye stokuna doğru bir

nedensellik söz konusudur, sermaye stoku büyümesi TFÜ büyümesini takip eder. Bu

nedenle uzun vadede TFÜ büyümesi durursa, sermaye yoğunluğu büyümesi bundan

olumsuz etkilenir. Ayrıca sermaye stoku artışı TFÜ’den fazla gerçekleşirse bu durum

sürdürülemez, çünkü uzun vadede sermaye azalan getirilere tabidir ve yine bu

nedenle büyümenin temel kaynağı değildir.

Neoklasik modelin en büyük kısıtı sosyal, politik, iktisadi kurumların

etkileşimlerine yer vermemesidir. Kamu harcamaları açısından baktığımızda ise

neoklasik modelde hükümet politikalarının uzun vadede etkisi sınırlıdır, yani

politikanın etkisi sürekli değildir. Bu durumda da durağan durumda kamu

harcamalarının büyümeye katkısı yoktur.

35

Diğer taraftan yeni büyüme modellerinde sermaye beşeri sermayeyi de

içerdiğinden azalan getirilere tabi değildir. TFÜ’den fiziksel sermayeye olan

nedensellik mekanizması bu model de geçerlidir. Bu modelde TFÜ beşeri sermaye

yatırımı ve AR-GE harcamalarından da etkilenmektedir (Sargent ve Rodrigez, 2000:

41-42).

Bu modellere göre hükümet kaynakların yeniden dağılımını

etkileyebilmektedir. Verimli kamu harcamaları uzun vadede büyümede sürekli bir

artışa neden olup beşeri sermaye birikimi ve inovasyonla üretkenliğe katkı

sağlayabilmektedir (Kar ve Taban, 2003: 145).

Sonuç olarak iktisadi büyüme, kamu sermaye stoku artışıyla ve hükümet

harcamalarının doğru ve üretken alanlara yönlendirilmesiyle artırılabilmektedir.

4.3. Kamu Harcamaları ve Üretkenlik

Kamu sektörü politikaları, durgunluk dönemlerinde sadece büyüme için değil,

üretkenlik artışının olumsuz etkilenmemesi için de kritiktir. Ayrıca, kalkınma

aşamasında kamu, yatırım harcamalarıyla ülkelerin itici gücü olabilmektedir.

Bunların geçekleşebilmesi için kamu sektörünün harcamalarının üretken olması

gerekmektedir.

Hem Büyük Buhran’da hem de 1970’lerde petrol krizinde yaşananlar kamu

sektörünün ekonomideki rolünün önemini göstermektedir. Gelişmekte olan ülkeler

açısından kamu politikalarının uzun vadeli görüntüsü bu ülkelerde yüksek oranlarda

ve sürdürülebilir büyümenin gerçekleşmesidir, az gelişmiş ülkelerde ise yoksulluk

kısır döngüsünden çıkarak belli refah düzeylerine ulaşabilmesidir.

36

Diğer taraftan, gerektiğinden büyük kamu sektörü etkinlik kayıplarına neden

olmaktadır (Agell vd., 1996: 35). Çünkü optimalden fazla kamu sermayesinin

kullanılmasıyla ekonomiye sağlanan katkı, bunun finansmanı ile ortaya çıkan özel

sektör üzerindeki olumsuz etkileri bertaraf edemez. Kamu harcamalarının

kompozisyonu, üretken ve üretken olmayan harcamaların payları ve büyümeye

katkıları bu nedenle analiz edilmelidir.

Kamunun ekonomide ağırlığı artarsa teknik etkinliği azalmakta ve büyümeyi

olumsuz etkilemektedir. İstenen atıl bir kamu sektörü değildir.

4.3.1. Üretkenlik Çalışmalarında Kamu Sektörü Analizi

Ekonomilerin ilerleyebilmesi için bazı sektörlerin belli bir performans eşiğini

aşması gerekmektedir. Modern teknoloji yatırımlarının, ölçek ekonomilerinin

gerçekleştirilebilmesi için uzun vadede üretkenliği artırılmalıdır (Boratav, 2008:

122).

Ekonomilerde özel teşebbüs sermayesinin üretken yatırımlar

gerçekleştirmesinin mümkün veya yeterli olmadığı durumlarda kamu sermayesi ve

yatırımlarının niteliği ve büyümeye katkısı ön plana çıkmaktadır. Üretkenlik

çalışmalarında kamu sektörünün yer alması Ratner (1983) ile başlamıştır. Aschauer

(1989) ve Munnell (1990) da benzer bir yaklaşımı kullanarak kamu sektörünü

üretkenlik analizine dâhil etmiştir.

Bu çalışmalarda üretim fonksiyonuna kamu sermayesi girdi olarak eklenmiş

ve kamu sermayesinin büyüme ve üretkenlik üzerine etkisinin anlamlı olduğu

sonucuna ulaşılmıştır. Sonrasında yapılan bazı çalışmalarda ise bulunan anlamlı

37

sonuçların, ölçüm yöntemlerindeki sorunlar nedeniyle ciddiye alınmaması gerektiği

söylenmiştir. Evans ve Karras (1994) çalışması bunlardan biridir. Bu çalışmada

modelin tahmin edicilerinin tutarsız olduğu belirtilmekte, düzeltmeler sonrasında ise

hükümetin sadece eğitim harcamalarının üretken olduğu belirtilmektedir. Bu alanda

yapılan çalışmaların büyük bir çoğunluğu Amerikan ekonomisi üzerine yapılmış

çalışmalardır.

Üretkenlik açısından önemli olan kamunun uzun vadeli harcamalarıdır, yani

yatırım harcamaları ve uzun vadeli etkileri olan eğitim gibi cari harcamalardır. Bu

harcamaların potansiyel sosyal bir getirisi olmasıyla birlikte ekonomik açıdan

etkinsizliğe neden olabilmektedir. Dolayısıyla kamu harcamalarının büyümeye ne

kadar katkı sağladıkları ve üretkenlikleri ekonomi politikalarını etkilemektedir.

4.3.2.Türkiye Ekonomisi ve Kamu Sektörü

Çalışmanın ampirik analiz kısmına geçmeden önce Türkiye’de kamu

harcamaları ve yatırım harcamaları ile ilgili bazı noktalara değinilmesi

gerekmektedir. Bu nedenle bu bölümde kamu yatırım harcamalarının ve sabit

sermaye birikiminin Türkiye’deki geçmişine kısaca değinilecektir.

Türkiye ekonomisinde 1960-1980 yılları arasında ithal ikameci büyüme

stratejisi uygulanmıştır. Bu dönemde beş yıllık planlar çerçevesinde 1962-1976

döneminde ekonomide büyümenin sürükleyici gücünün kamu yatırımları ve devlet

işletmeciliği olduğu görülmektedir. Bu dönemde kamu, altyapı ve sermaye

yatırımlarıyla doğrudan üretim faaliyetinin bir parçası olmuştur.

38

1970’lerde dünya ekonomileri, serbestleşme politikaları izlemeye

başlamışlardır. Bu süreç Türkiye’ye 1980’lerde sirayet etmiştir ve bu dönemde

minimal devlet anlayışını ve ihracata dayalı büyüme stratejisini desteleyen ekonomi

politikaları izlenmiştir. 1980’li yıllarda yeni politika uygulamaları çerçevesinde

devlet imalat sanayi gibi doğrudan üretim yapan sektörlerden çekilmiş ve altyapı

hizmetlerine ağırlık vermiştir (Saygılı vd., 2008: 16). Kamu kesiminin sanayideki

payı 1963’te % 45 iken 1980’de %36 düzeyine gerilemiştir (Boratav, 2008: 134).

Grafik 4.1’de de görüldüğü üzere 1980’lerin ikinci yarısından itibaren kamunun sabit

sermaye içindeki payı da azalmaya başlamıştır.

Diğer taraftan aynı dönemde kamu harcamalarının dağılımı yatırım

harcamalarının aleyhine değişmiştir. Bunun temel nedeni ise devlet borç

ödemelerinde sürdürülebilirlik sorunlarının ortaya çıkmasıdır. Bu dönemde kamu

işletmelerinde borç sorunları nedeniyle tıkanmalar yaşanmış, kimilerinde yatırımlar

durdurulmuş, kimilerinde verimlilikte gerilemeler ve teknolojik aşınmalar

yaşanmıştır.

39

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0

90.0

19

75

19

76

19

77

19

78

19

79

19

80

19

81

19

82

19

83

19

84

19

85

19

86

19

87

19

88

19

89

19

90

19

91

19

92

19

93

19

94

19

95

19

96

19

97

19

98

19

99

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

% p

ay

KAMU / TOPLAM (%) ÖZEL / TOPLAM (%)

Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı/Ekonomik ve Sosyal Göstergeler

Grafik 4.1. Kamu Kesimi ve Özel Kesimin Sabit Sermaye Yatırımlarının Toplam

Sabit Sermayeden Aldığı Payın Yıllar İçinde Değişimi.

Bu durum borçların artan faiz ödemeleri nedeniyle kamunun reel

harcamalarının toplam kamu harcamasındaki payının azalmasına neden olmuştur.

1978-1979 döneminde sanayi yatırımının toplam sermaye birikiminden aldığı pay

%29 iken, bu oran 1988’de %16’ya düşmüştür (Boratav, 2008: 162). Grafik 4.2’de

de görüldüğü üzere 1980’lerin ikinci yarısından itibaren artmaya başlayan faiz

ödemelerinin kamu kesiminden aldığı pay 2000’lerin başında zirveye ulaşmıştır. Bu,

Grafik 4.2’de de görüldüğü gibi kamu kaynaklarının giderek daha büyük kısmının

borçlar nedeniyle faiz harcamalarına ayrıldığının göstergesidir. Bununla birlikte

Grafik 4.3’te görüldüğü üzere, aynı dönemde sabit sermaye birikimi ve dolayısıyla

yatırımların payında da belli bir oranda azalma görülmektedir.

40

-8.0

-7.0

-6.0

-5.0

-4.0

-3.0

-2.0

-1.0

0.0

1975

1978

1981

1984

1987

1990

1993

1996

1999

2002

2005

2008

Kam

u Sa

bit

Serm

aye

Yatı

rım

ı/ G

SYİH

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

14.0

16.0

18.0

20.0

Kam

u Ke

sim

i Fai

z Ö

dem

eler

i/ G

SYİH

SABİT SERMAYE KAMU KESİMİ FAİZ ÖDEMELERİ

Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı/Ekonomik ve Sosyal Göstergeler

Grafik 4.2. Kamu Kesimi Genel Dengesinde Sabit Sermaye ve Faiz Ödemelerinin

GSYİH’dan Aldıkları Payların Yıllar İçinde Değişimi (Negatif Değerler

Fazlayı Göstermektedir).13

-9.0

-8.0

-7.0

-6.0

-5.0

-4.0

-3.0

-2.0

-1.0

0.0

1975

1978

1981

1984

1987

1990

1993

1996

1999

2002

2005

2008

Yatı

rım

lar/

GSY

İH

-8.0

-7.0

-6.0

-5.0

-4.0

-3.0

-2.0

-1.0

0.0

Kam

u Sa

biit

Ser

may

e Ya

tırı

mı/

GSY

İH

YATIRIMLAR SABİT SERMAYE

Kaynak: T.C.Kalkınma Bakanlığı/Ekonomik ve Sosyal Göstergeler

Grafik 4.3. Kamu Kesimi Genel Dengesinde Sabit Sermaye ve Yatırımların14

GSYİH’dan Aldıkları Payların Yıllar İçinde Gelişimi (Negatif Değerler

Fazlayı Göstermektedir).15

13

İlk eksen sabit sermaye yatırımlarının, ikinci eksen faiz ödemelerinin aldığı payı göstermektedir

41

1990’lı yıllarda ekonomide etkin devlet anlayışı geri dönmüştür. Ancak

önceki dönemden gelen devletin borç sürdürme sorunu bu dönemde daha şiddetli

hale gelmiştir ve kamu harcamalarında kesintiye gidilmiştir. Bu nedenle yine kamu

harcamalarında yatırım harcamalarının payı azalmış, faiz ödemelerinin payı artmıştır.

Dolayısıyla kamu kesiminin sermaye birikimine katkısı da sınırlı kalmıştır. Grafik

4.2 incelendiğinde kamu kesimi faiz ödemelerinin toplam kamu harcamalarından

aldığı pay 1990’ların sonunda %18 ‘i geçmiş ve zirve yapmıştır. Bununla birlikte

aynı dönem sabit sermayenin ve yatırımlarım payında da düşüş gözlemlenmiştir.

2000-2001 krizleri ve sonrasındaki Türkiye ekonomisi kendini kolay

toparlayamamış ve 1990’lı yıllardaki kadar olmasa da sermaye birikimi sınırlı kalmış

ve reel harcamalarda da aşınmalar olmuştur (Boratav, 2008: 189-191). Yine de 21.

yüzyılda artık devlet, sermaye birikim sürecini destekleyecek kurumsallaşmalar

gerçekleştirilebilmiştir. 2002 yılı ve sonrasında gerçekleştirilen yıllık yatırım

programlarının hazırlanması ve kamu yatırım harcamalarının rasyonelleştirilmesine

için hazırlanan Acil Eylem Planı’na yönelik Bakanlar Kurulu ve Yüksek Planlama

Kurulu Kararları bun alanda gerçekleştirilen önemli gelişmelerdir.

4.3.3. GSYİH ve Kamu Sermaye Stoku İlişkisi

Kamu sektörü yatırımları neoliberal politikalarla birlikte doğrudan üretim

yapan sektörlerden çekilmiştir. Kamu sabit sermaye yatırımlarının dolayısıyla kamu

sermaye stokunun azaldığı sektörlerde uzun vadede büyümenin olumsuz

14

Yatırımlar = Sabit Sermaye+Stok Değişimleri 15

İlk eksen yatırımların, ikinci eksen sabit sermaye yatırımlarının aldığı payı göstermektedir

42

etkilendiğini söyleyebiliriz, ancak bu tek faktör olmamakla birlikte analiz

sonuçlarında da gösterildiği üzere kamu sektörünün katkısı anlamlı olmayabilir.

Tablo 4.1’de 1990-1996 (1. dönem), 1997-2003 (2. dönem), 2004-2010 (3.

dönem) alt dönemleri itibariyle GSYİH ve kamu sermaye stoku ortalama büyüme

oranlarına yer verilmiştir. Bu tablo ve değişkenlerin 1988-2010 dönemine ait sektörel

grafikleri incelendiğinde, analiz sonuçlarını desteklediği görülmektedir.

Tablo 4.1. Sektörler İtibariyle GSYİH Ve Kamu Sermaye Stoku Büyümesi16

Sektörler Madencilik İmalat

gdpmad govmad gdpima Govima

1990-1996 -0.10 -15.06 5.79 -13.04

1997-2003 -0.64 0.20 2.59 10.06

2004-2010 4.16 14.55 5.72 8.38

Sektörler Enerji İnşaat

gdpene gdpins gdpins Govins

1990-1996 8.07 -16.48 1.90 -8.50

1997-2003 2.80 21.85 1.68 7.38

2004-2010 6.32 10.35 5.79 22.20

Sektörler Ulaştırma

gdputh Govuth

1990-1996 5.96 -5.83

1997-2003 6.37 14.35

2004-2010 5.86 17.17

16

Gdpmad, gdpima, gdpene, gdpins, gdputh sırasıyla madencilik, imalat, enerji, inşaat ve ulaştırma

sektörleri için sektörel reel GSYİH’yı temsil eder.

43

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

6,000

7,000

8,000

9,000

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

gdpmad/labmad

0

200

400

600

800

1,000

1,200

1,400

1,600

1,800

govmad/labmad

gdpmad/labmad govmad/labmad

Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı/Ekonomik ve Sosyal Göstergeler

Grafik 4.4. Madencilik Sektörü: Çalışan Başına Sektörel GSYİH Ve Kamu Sermaye

Stoku (Reel Değerlerle)17

Tablo 4.1’i incelediğimizde madencilik sektöründe ilk dönem kamu sermaye

stokunda %15.06 küçülme gerçekleşmiş ve sonraki alt dönemde sektörde daralma

gözlemlenmiştir. Birinci dönemden ikinci döneme gerçekleşen kamu sermaye

birikimi artışı üçüncü dönemde sektörel büyümeyi pozitif etkilemiş gözükmektedir.

Ancak Grafik 4.4 incelendiğinde, sektörde özellikle 2000 ve sonrasında kamu

sermaye stokundaki artışın sektör çıktısındaki artıştan daha fazla gerçekleştiği

görülmektedir.

17

Grafik 5.8 - 5.14 : ilk eksen GSYİH ve toplam sermaye stoku, ikinci eksen kamu sermaye stoku

değerlerini (Bin TL) göstermektedir.

44

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

6,000

7,000

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

gdpima/labima

0

50

100

150

200

250

300

350

govima/labima

gdpima/labima govima/labima

Kaynak: T.C.Kalkınma Bakanlığı/Ekonomik ve Sosyal Göstergeler

Grafik 4.5. İmalat Sektörü: Çalışan Başına Sektörel GSYİH Ve Kamu Sermaye

Stoku (Reel Değerlerle)

İmalat sektöründe ilk dönem kamu sermaye stokunda %13.04 seviyesinde

küçülme gerçekleşmiş, bununla birlikte birinci dönem %5.79 olan sektör büyüme

oranı izleyen alt dönemde %2.59’a düşmüştür. Yine madencilik sektöründe de

olduğu gibi ikinci dönem kamu sermaye stoku büyümesi önceki döneme göre artmış,

%10.06 seviyesinde gerçekleşmiş, bununla beraber üçüncü dönem büyümesi de

artarak %5.72 olarak gerçekleşmiştir. Ancak bu sektörde de özellikle 2000 yılı ve

sonrasında yaşanan kamu sermaye stoku artışının sektör çıktısına katkısının sınırlı

olduğunu Grafik 4.5’te görebiliriz.

45

0

5,000

10,000

15,000

20,000

25,000

30,000

35,000

40,000

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

gdpene/labene

0

5,000

10,000

15,000

20,000

25,000

30,000

35,000

40,000

45,000

50,000

govene/labene

gdpene/labene govene/labene

Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı/Ekonomik ve Sosyal Göstergeler

Grafik 4.6. Enerji Sektörü: Çalışan Başına Sektörel GSYİH Ve Kamu Sermaye

Stoku (Reel Değerlerle)

Enerji sektöründe ilk dönem kamu sermaye stoku büyümesi %16.48 daralmış,

ikinci dönemde de enerji sektöründe daralma gerçekleşmiş, büyüme %8.07’den

%2.8’e gerilemiştir. 2. dönemde yine aynı sektörde sermaye birikimi büyümesi

%21.85 olarak gerçekleşirken 3. dönemde enerji sektörü büyümesi artış göstermiş ve

%6.32 olarak gerçekleşmiştir. Grafik 4.6’da da görüldüğü üzere sektörün kamu

sermaye stokunun, özellikle 2003 ve sonrasında sektör çıktısına katkısı olduğu

söylenebilir. Nitekim regresyon sonuçları da enerji sektörü için bunu destekler

niteliktedir.

46

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

6,000

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

gdpins/labins

0

50

100

150

200

250

300

350

govins/labins

gdpins/labins govins/labins

Kaynak: T.C.Kalkınma Bakanlığı/Ekonomik ve Sosyal Göstergeler

Grafik 4.7. İnşaat Sektörü: Çalışan Başına Sektörel GSYİH Ve Kamu Sermaye

Stoku (Reel Değerlerle)

İnşaat sektöründe birinci alt dönemde, %8.50 daralma gözüken sektör birinci

dönemden ikinci döneme geçildiğinde büyüme oranını %1.9’dan %1.68 düşmüştür.

İkinci dönem %7.38 seviyesine çıkan kamu sermaye stoku büyümesi sektör

büyümesini de olumlu etkilemiş, büyüme %5.79 seviyesinde gerçekleşmiştir. Her ne

kadar dönemler itibariyle baktığımızda kamu sermaye stoku-çıktı ilişkisi var gibi

gözükse de grafik ve analiz sonuçları bu durumu desteklememektedir. Grafik 4.7’den

de görülebileceği üzere bu sektörde de madencilik ve imalat sektörlerinde olduğu

gibi, çıktı artışı ve kamu sermaye stoku artışı arasında bir paralellik

gözükmemektedir.

47

0

2,000

4,000

6,000

8,000

10,000

12,000

14,000

16,000

18,000

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

gdputh/labuth

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

6,000

7,000

8,000

govuth/labuth

gdputh/labuth govuth/labuth

Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı/Ekonomik ve Sosyal Göstergeler

Grafik 4.8. Ulaştırma Sektörü: Çalışan Başına Sektörel GSYİH Ve Kamu Sermaye

Stoku (Reel Değerlerle)

Ulaştırma sektöründe 1994-1996 dönemlerinde kamu sermaye birikiminin

sırasıyla %15.62, %14.32 ve %20.2 oranlarında daralmasıyla ilk alt dönem ortalama

kamu sermaye stoku büyümesini aşağıya çekmiştir. Buna rağmen ikinci dönem

büyümesine etkisi negatif olmamıştır. 1990’larda, kamu sermayesi kamu faiz

ödemelerinden olumsuz etkilense de ulaştırma sektörünün toplam kamu

yatırımlarından aldığı pay oldukça yüksek olması bu durumu etkilemiştir. Grafik

4.8’de görüldüğü üzere sonraki dönemde kamu sermaye stoku büyümesinde ciddi

oranda artış olsa da, sektör üretkenliğine katkı sağlayamamıştır. Tahmin sonuçlarına

göre bu sektördeki kamu sermaye stokunun üretkenliğinin katkısı negatiftir.

Madencilik, imalat ve inşaat sektörlerindeki kamu sermaye stoku

büyümesinin katsayısı regresyon sonucunda anlamsız çıkmıştır. Bu çalışmada elde

edilen sonuçlar açısından enerji ve ulaştırma sektörlerinin üretkenliğe katkısı vardır.

48

Grafiklerden de anlaşılacağı üzere incelen beş sektörde de kamu sermaye

stoku 2002 yılı veya sonrasında ivme kazanmıştır. Madencilik, imalat ve inşaat

sektörleri incelendiğinde sektörel GSYİH seviyelerinin sermaye birikimleri kadar

artmadığı gözlemlenmektedir. Bununla beraber enerji sektöründe, kamu sermaye

stoku artışının sektördeki milli gelir artışına katkı sağladığı gözlemlenmektedir. Bu

da kamu birikiminin üretken olduğunu anlamına gelmektedir. Bununla ilgili veriler

ek tablo 14’te yer almaktadır.

Sonraki bölümde yapılacak üretkenlik analizi ile kamu harcamalarının,

özellikle kamu sermaye birikimi çerçevesinde, gayri safi yurtiçi hasılaya yani

üretime ve toplam faktör üretkenliğine katkıları incelenecektir.

5. TÜRKİYE EKONOMİSİ KAMU SERMAYESİ VE ÜRETKENLİK

İLİŞKİSİ: 1988-2010 DÖNEMİ ANALİZİ

5.1. Yöntem

Üretkenlikle ilgili yapılan ampirik çalışmaların çoğunda Cobb-Douglas

üretim fonksiyonu kullanılmıştır. Literatür çalışmalarında varsayımları nedeniyle

eleştirilen bu fonksiyonel form, üretkenlik ölçümlerinde avantajlı olabilmektedir.

Varsayımlar ve fonksiyonel form yapılan araştırmanın konusuna göre

esnetilebilmektedir (Bhanumurthy, 2002: 75).

Bu çalışmada da kamu sermayesinin sektörel bazda üretkenliği incelenirken

Cobb-Douglas üretim fonksiyonu kullanılacaktır. Cobb-Douglas fonksiyonel

formuna, çalışmanın konusu itibariyle kamu sermaye stoku da bir girdi olarak

eklenmiş ve modeldeki girdi sayısı artırılmıştır. Bu formla, üretim kaynakları olarak

belirlenen değişkenlerin TFÜ’ye katkısı uygun bir şekilde ölçülmesi beklenmektedir.

tststststststssts GLKY loglogloglog 3210

18 (5.1)

5.1’de gösterilen fonksiyonda Y gayri safi milli hasıla, K toplam sabit

sermaye stoku, G kamu sermaye stoku, L on beş yaş ve üzeri istihdamdır. Değerler

reel olarak, 1998 yılı fiyatlarıyla kullanılmaktadır; s sektörleri, t ise zamanı temsil

etmektedir.

18

Ölçeğe göre sabit getiri varsayımımızdan dolayı 1321 tststs ‘dir.

Bu çalışmada TFÜ, 1988-2010 dönemi için madencilik, imalat, enerji, inşaat

ve ulaştırma olmak üzere Türkiye verileriyle 5 sektör üzerine çalışılmıştır. TÜİK

tarafından düzenlenen ve T.C. Kalkınma Bakanlığı’nın sitesinde yer alan seriler

kullanılmıştır. Verilerle ilgili tablolara ekte yer verilmektedir.

Tahmin için doğrusal bir tahmin yöntemi olan Seeminly Unrelated

Regression (SUR) modeli kullanılmıştır. Literatürde de farklı ekonometrik yöntemler

kullanılmıştır, EKK tahmin yöntemi en sık tercih edilen yöntemdir. Bu çalışmada

EKK ile tek tek modellerin tahmini yerine SUR modelinin kullanılmasının nedeni

daha etkin sonuçlar elde edebilmektir. Çünkü hata terimleri zaman içinde bağımsız

ancak veri dönemde hata terimleri kendi aralarında ilişkili olabilmektedir. 19

SUR

modelinde bağımsız değişkenlerin birbiriyle ilişkisi hata terimleri üzerinden olduğu

için dolaylıdır. Yani hata terimleri ilişkiliyse denklemler de ilişkilidir. Veri bir

dönemde gerçekleşebilecek bir şok bu sektörleri eş zamanlı etkileyebilmektedir.

Mesela, daha sonra da üzerinde durulacak olan Grafik 5.1-5.5 incelendiğinde beş

sektörde (madencilik, imalat, enerji, inşaat, ulaştırma) çalışan başına düşen kamu

sermaye stoku 1990’ların sonlarına doğru gerileme göstermiştir. Bunun temel

nedenlerinden biri, o dönem için istikrarsız makro ekonomik koşullara sahip olan ve

kötüye gidiş sergileyen Türkiye ekonomisinde kamu sektörü sermaye stoku

azalmıştır. Bu dönemlerde azalmaktadır. geçen sektörler şoklardan ve dolaylı olarak

da birbirlerini etkilenmişlerdir. Bu kısıt nedeniyle SUR tahmin yöntemi tercih

edilmiştir.

Zellner (1962) tarafından geliştirilen bu yöntem bu çalışma için şöyle ifade

edilebilir:

19

0)( kttE t ve jsE sjtjts )( için.

51

stsstst xy ' 20 , s = 1,……,5 ve t = 1988,….., 2010 (5.2)

1*

1

1*

1

*

2

1

1*

1

.

.

.

.

..0

....

0.0

0.0

.

.

sst

t

ssssst

t

t

sst

t

x

x

x

y

y

(5.3)

Bu modele göre gözlem sayısı (t) 23 yıldır (1988-2010 dönemi), denklem

sayısı incelenen sektör sayısına (s) eşit ve 5 sektördür.

Modele göre tahmin edilecek denklemlerimizi yazarsak;

tmadtmad

tmadtmadmadt

GOVMAD

LABMADCAPMADGDPMAD

)log(

)log()log()log(

3

210 (5.4)

timatima

timatimaimat

GOVIMA

LABIMACAPIMAGDPIMA

)log(

)log()log()log(

3

210 (5.5)

tenetene

teneteneenet

GOVENE

LABENECAPENEGDPENE

)log(

)log()log()log(

3

210 (5.6)

20

X değişkeni için dışsallık varsayımı yapılır.

Hata terimi normal dağılıma sahip olup hata teriminin ortalaması sıfır ve varyansı sabittir.

[ ),0( 2IN ]

52

tinstins

tinstinsinst

GOVINS

LABINSCAPINSGDPINS

)log(

)log()log()log(

3

210 (5.7)

tuthtuth

tuthtuthutht

GOVUTH

LABUTHCAPUTHGDPUTH

)log(

)log()log()log(

3

210 (5.8)

Seçilen beş sektör içinde açıklanan değişken olarak sektörel reel GSYİH;

açıklayıcı değişken olarak reel toplam sermaye stoku, istihdam ve reel kamu sermaye

stoku kullanılmıştır. Daha önce belirtildiği gibi denklemler sistem olarak tahmin

edilmektedir. Çünkü bu eşitliklerde açıklanan değişkenler doğrudan değil ama hata

terimleri dolayısıyla dolaylı bir şekilde ilişkili olma durumu söz konusudur.

5.2. Değişkenler ve Veriler Seti

Bu çalışmada veriler, TÜİK tarafından derlenen ve T.C. Kalkınma

Bakanlığı’nın yayınladığı 1950-2010 Ekonomik ve Sosyal Göstergeler veri setleri

kullanılarak oluşturulmuştur. 21

Değişkenlerden sermaye birikimi ve teknoloji girdisinin katkısı önemlidir,

çünkü büyüme trendinin sürdürülebilirliği belli bir aşamaya kadar sermaye

birikimiyle ve sonrasında teknolojik gelişim ile sağlanmaktadır. Burada teknolojiden

kastedilen kaynakların daha üretken kullanımı sağlayacak olan teknik donanımlardır.

21

Verilere ek tablo listesinde yer verilmiştir.

53

Sermaye stoku serisini elde edilmesi oldukça sorunludur. Genelde

çalışmalarda kullanılan yöntem, yıpranma oranını ve sabit sermaye yatırımlarını

içeren fark denklemi yöntemidir. Bu çalışmada da aynı yöntem kullanılarak ilgili seri

elde edilmiştir. (Ek Tablo 7- 10)

11)1( ttt IKK (5.9)

n/1 (5.10)

Başlangıç sermaye stoku, 1963 yılı sabit sermaye yatırımı olarak alınmıştır.

Yıpranma oranları( ) için OECD ülkeleri için hesaplanan ortalama kullanım

oranlarıdır ve kullanım süresi (n) kullanılarak hesaplanır. Madencilik 23 yıl, imalat

26 yıl, enerji 31 yıl, ulaştırma 25 yıl, konut 62 yıl olarak kullanılmıştır. Sermaye

stoku, toplam ve kamu sermaye stoku olarak ayrı ayrı hesaplanmıştır.

Kullanılan verilerden toplam ve kamu sermaye stokunun zaman içinde

değişimi ve sabit sermaye yatırımları önemli olduğundan ayrı alt bölüm olarak

incelenecektir.

5.3. Kamu ve Toplam Sermaye Stoku

Gelişmekte olan ülkelerde sermaye birikimi ülkelerin belli bir büyüme

ivmesini yakalaması ve bunu devam ettirebilmesi açısından önemlidir. Ancak bu

birikim yeni ekonomilerde özel sektör tarafından yeterince

54

gerçekleştirilememektedir. Bu durumda kamu, üretim sürecine, yaptığı sermaye

birikimi ve yatırım aracılığıyla dahil olmaktadır.

Türkiye’nin ithal ikameci politikalar uyguladığı 1980 öncesi dönemde, üretim

sürecinde kamu müdahalesiyle sermaye birikimi süreci hızlandırılmaya çalışılmıştır.

1980 sonrasında liberal politikalar nedeniyle, daha önce de belirtildiği gibi, kamu

sektörü yatırımları ulaştırma, altyapı yatırımları gibi hizmetler sektörü üzerinde

yoğunlaşmıştır. Aşağıdaki grafiklerde sektörler itibariyle reel toplam ve kamu

sermaye stokunun 1988-2010 yılları arasında nasıl bir seyir izlediği görülebilir.

Grafikler de incelendiğinde sanayi madencilik, imalat ve enerji sektörlerinde

kamu sermaye stokunun 1980’lerin ikinci yarısından 2000’lerin başına kadar ciddi

bir azalma sergilediğini görebiliriz.22

Madencilik ve imalat sektörlerinde kamu

sermaye birikimi hiçbir zaman 1988 yılı değerine ulaşamamıştır.

22

Tablo değerleri ekte yer almaktadır.

55

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

9000

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

capm

ad/l

abm

ad

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

govm

ad/l

abm

ad

capmad/labmad govmad/labmad

Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı/Ekonomik ve Sosyal Göstergeler

Grafik 5.1. Madencilik Sektöründe Çalışan Başına Toplam ve Kamu Sermaye Stoku

(1998 yılı fiyatlarıyla, Bin TL)23

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

capi

ma/

labi

ma

0

50

100

150

200

250

300

350

govi

ma/

labi

ma

capima/labima govima/labima

Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı/Ekonomik ve Sosyal Göstergeler

Grafik 5.2. Imalat Sektöründe Çalışan Başına Toplam ve Kamu Sermaye Stoku

(1998 yılı fiyatlarıyla, Bin TL).24

23

CAPMAD, GOVMAD, LABMAD sırasıyla madencilik sektörü için sermaye stoku, kamu sermaye

stoku ve işgücünü temsil etmektedir.

56

Enerji sektöründe kamu sermaye stoku ise 2003 yılında 1988 yılı seviyesine

yakın seviyeye gelmiştir. Diğer taraftan inşaat sektöründe de kamu sermaye stokunda

benzer dönemde düşüş görülmektedir ancak bu sanayi sektörü ve alt sektörleri kadar

yüksek seviyelerde gerçekleşmemiştir.

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

18000

20000

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

cape

ne/l

aben

e

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

45000

50000

gove

ne/l

aben

e

capene/labene govene/labene

Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı/Ekonomik ve Sosyal Göstergeler

Grafik 5.3. Enerji Sektöründe Çalışan Başına Toplam ve Kamu Sermaye Stoku

(1998 yılı fiyatlarıyla, Bin TL)25

24

CAPIMA, GOVIMA, LABIMA sırasıyla imalat sektörü için sermaye stoku, kamu

sermaye stoku ve işgücünü temsil etmektedir. 25

CAPENE, GOVENE, LABENE sırasıyla enerji sektörü için sermaye stoku, kamu sermaye stoku ve

işgücünü temsil etmektedir.

57

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

capi

ns/l

abin

s

0

50

100

150

200

250

300

350

govi

ns/l

abin

s

capins/labins govins/labins

Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı/Ekonomik ve Sosyal Göstergeler

Grafik 5.4. İnşaat Sektöründe Çalışan Başına Toplam ve Kamu Sermaye Stoku

(1998 yılı fiyatlarıyla, Bin TL)26

Ulaştırma sektörleri incelendiğinde 2000 öncesinde kamu sermaye stokunda

belli bir seviyeyi korumuştur. Grafik 5.1-5.5 incelendiğinde hizmetler sektörünün

parçası olan ulaştırma ve inşaat sektörlerindeki kamu sermaye birikimi, sanayi

sektörünün parçası olan madencilik, imalat ve enerji sektörlerindeki kamu sermaye

birikimine kıyasla daha istikrarlı bir süreç izlemiştir. Bunun önemli bir nedeni, daha

önce de belirtildiği üzere özel sektörün sanayide payının artmasına yönelik

politikalar çerçevesinde kamu sermayesinin sanayi sektörlerinden çekilip altyapı,

ulaştırma gibi hizmetler sektörüne kaymasıdır.

26

CAPINS, GOVINS, LABINS sırasıyla inşaat sektörü için sektörü sermaye stoku, kamu sermaye

stoku ve işgücünü temsil etmektedir.

58

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

caputh/labuth

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

govuth/labuth

caputh/labuth govuth/labuth

Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı/Ekonomik ve Sosyal Göstergeler

Grafik 5.5. Ulaştırma Sektöründe Çalışan Başına Toplam ve Kamu Sermaye Stoku

(1998 yılı fiyatlarıyla, Bin TL)27

5.4. Tahmin Sonuçları

Dördüncü bölümün birinci kısmında tanımlanan Denklem 5.4 - 5.8 SUR

modeliyle tahmin edilmiştir.28

Denklemlerden farklı olarak tahmin ederken tüm

değişkenler çalışan başına ifade edilmiştir. Elde edilen sonuçlar tablo 5.1’de

gösterilmiştir.

Tablo 5.1’de yer alan tahmin sonuçlarına göre enerji ve inşaat sektörleri

dışında kalan sektörlerde çalışan başına kamu sermaye stokundaki bir artış toplam

faktör üretkenliğini negatif etkilemektedir. Enerji sektöründe kamu sermaye

stokundaki %1’lik artış üretkenliği %0.47 artırmaktadır. Ulaştırma ve madencilik

sektörleri toplam faktör üretkenliği en düşük olan sektörlerdir. Bununla birlikte

27

CAPUTH, GOVUTH, LABUTH sırasıyla ulaştırma sektörü için sermaye stoku, kamu sermaye

stoku ve işgücünü temsil etmektedir. 28

Tahmin için Eviews paket programı kullanılmıştır.

59

inşaat sektörü pozitif etkiliyor gözükse de katsayı %5 anlamlılık düzeyinde anlamlı

değildir.

Tablo 5.1. Sektörler Bazında Kamu Sermaye Stoku Üretkenliği

Sektörler

Değişkenler Madencilik İmalat Enerji İnşaat Ulaştırma

Bağımlı Değişken log(Y/L) Katsayılar 1

Sabit 6.70* (0.47)

7.62* (0.105)

5.78* (0.398)

4.54* (0.54)

6.28* (0.23)

log(K/L) 0.50* (0.04)

0.157* (0.012)

-0.057 (0.08)

0.40* (0.08)

0.62* (0.05)

log(G/L) -0.32* (0.07)

-0.08* (0.019)

0.47* (0.07)

0.025 (0.056)

-0.33* (0.07)

R 2 0.82 0.86 0.82 0.76 0.94

DW 1.329 2.09 1.317 0.774 1.028 1 *Değerler %1 seviyesinde anlamlıdır. Parantez içindeki değerler katsayı tahminlerinin standart

hatalarını göstermektedir.

Tahmin sonuçlarının daha iyi değerlendirilebilmesi açısından tahmin

sonuçlarına ilişkin ilgili testler ve sektörel bazda GSYİH, toplam sermaye stoku ve

kamu sermaye stoku ilişkileri alt bölümler olarak incelenecektir.

5.5. Tahmin Sonuçları ve Modele İlişkin Testler

5.5.1. Serilerin Durağanlığı ve Basit Birim Kök Teorisi

Zaman serilerinde yapılan analizlerde sonuçların anlamlı olabilmesi için

serilerin durağan (stationary) olması gerekmektedir. Durağan olmayan seriler trend

içermektedir ve regresyon sonuçları da olumsuz etkilenmektedir ve sahte regresyon

gibi sonuçlar ortaya çıkmaktadır.

60

Zaman serileriyle çalışılırken durağan olmayan serilerin durağanlaştırılması

gerekmektedir. Öncelikle serilerdeki durağanlık problemi birim kök testi ile

sınanmalıdır. Bu çalışmada birim kök sorunu için genişletilmiş (augmented) Dickey

Fuller (ADF) testi kullanılmıştır. Test yapılırken SIC (Schwarz Info Criterion)

kullanılmış, serilerin fark denklemleri, serilerin özelliklerinden dolayı sabitli ve

trendli tahmin edilmiştir.29

Serilere ilişkin durağanlık incelenirken aşağıdaki rassal yürüyüş modeli EKK

ile tahmin edilir.

ttt YY 1 (5.11)

Eşitlik 5.13’teki hata terimi stokastik hata terimidir ve bu eşitlik Y

değişkeninin değerinin zamana bağlı olarak değiştiğini göstermektedir. Bu modelde

1:0H (birim kök var) ve alternatif hipotez 1:1H (birim kök yok)

incelenmiştir. Yapılan ADF testi ile bu seviyede tüm değişkenlerin birim köke sahip

olduğu gözlemlenmiştir. Buna ilişkin test sonuçları ekte yer almaktadır.

Düzeyde durağan olmayan serilerin durağan hale getirilmesi için seriler

birinci farkları alınarak testler tekrar edilir. Serilerin birinci farkları alındığında

durağan olmaktadırlar. İlgili tablolar ekte yer almaktadır. 30

Eşitlik 5.11 birinci fark olarak yazılırsa;

tttt YYY 11 )1( (5.12)

29

govene serisi sabitsiz trendsiz tahmin edildiğinde 1. farkı durağan hale gelmektedir. Test yapılırken

Maksimum üç gecikme alınmıştır. 30

Bkz. Ek Tablo 16.

61

Çalışmanın serileri için kullanılan birinci fark denklemleri 5.13’deki model

formunda tahmin edilmiştir.

tptpttt YYYtcY ...111 (5.13)

c sabit, t trend değişkeni, ptpt YY ...11 ise AR(p) sürecini

temsil etmektedir. katsayısı 5.12 ‘teki 1tY ’in katsayısı olan ( 1) değerine

eşittir. Bu durumda test edilen hipotezler:

0)1(:0:

0)1(:0:

11

00

HveyaH

HveyaH (5.14)

Kullanılan serilerin tümü birinci farkları alındığında seriler durağan hale

gelmiştir ve 5.16’daki boş hipotezler reddedilmiştir.

Modelimiz farkı alındığında durağanlaştığından Tablo 5.1’de elde edilen

tahmin sonuçları bizim modelimiz açısından artık geçerli olmayacaktır. Denklem

sistemi birinci farkları alınarak tekrar SUR modeli ile tahmin edilmiştir. Kullanılan

fark denklemi sistemi aşağıda belirtilmiştir. Bu denklemlerdeki değişkenler

logaritmik büyüme oranları olarak çalışan başına ifade edilmiştir.

tmadtmad

tmadmadt

GOVMAD

LABMADCAPMADLABMADGDPMAD

)log(

)/log()/log(

2

10 (5.15)

timatima

imaimat

LABIMAGOVIMA

LABIMACAPIMALABIMAGDPIMA

)/log(

)/log()/log(

2

10 (5.16)

62

tenetene

teneenet

LABENEGOVENE

LABENECAPENELABENEGDPENE

)/log(

)/log()/log(

2

10 (5.17)

tinstins

tinsinst

LABINSGOVINS

LABINSCAPINSLABINSGDPINS

)/log(

)/log()/log(

2

10 (5.18)

tuthtuth

tuthutht

LABUTHGOVUTH

LABUTHCAPUTHLABUTHGDPUTH

)/log(

)/log()/log(

2

10 (5.19)

Tahmin edilen model sonuçları ise Tablo 5.2’de yer almaktadır. Bu tablodaki

sonuçlara göre seçilen beş sektörden, enerji ve ulaştırma sektöründe çalışan başına

kamu sermaye birikiminin toplam faktör üretkenliğine katkısı anlamlıdır. Bununla

birlikte enerji sektörünün TFÜ’ye katkısı pozitif, ulaştırma sektörünün TFÜ’ye

katkısı ise negatiftir. Diğer sektöründeki kamu sermaye birikiminin katkıları ise

anlamlı değildir.

Tablo 5.2. Sektörler Bazında Kamu Sermaye Stoku Üretkenliği (1. Fark Değerleri) 1

Sektörler

Değişkenler Madencilik İmalat Enerji İnşaat Ulaştırma

Bağımlı Değişken

∆log(Y/L)

Katsayılar 2

Sabit 0.0356

(0.039)

0.0026

(0.029)

0.0412***

(0.024)

-0.0047

(0.025)

0.0384**

(0.019)

∆log(K/L) 0.4953**

(0.19)

0.2879*

(0.097)

-0.0634

(0.125)

0.1770

(0.168)

-0.0062

(0.103)

∆log(G/L) -0.0191

(0.177)

-0.0096

(0.067)

0.9583*

(0.126)

0.1277

(0.135)

-0.2446**

(0.103)

D20023

-0.0899***

(0.05)

-0.0415

(0.046)

-0.0778**

(0.037)

0.0004

(0.046)

0.0901

(0.029)

Regresyon

Standart Hatası

0.1219

0.1006

0.0935

0.0926

0.0687 1 * %1, ** %5, *** %10 anlamlılık seviyesini temsil etmektedir. Parantez içindeki değerler katsayı tahminlerinin

standart hatalarını göstermektedir. 2Bu denklemler 1. sıra içsel bağıntı için test edilmiş ve sonrasında Cochrane or Cutt yöntemi ile düzeltilmiştir. 3 Kukla değişken 2002 yılından öncesinde sıfır değerini almaktadır.

63

5.5.2. Sistem Tahmininin Gerekliliği

Bu çalışmada incelenen toplam faktör üretkenliği- kamu sermaye stoku

ilişkisini sektörler bazında değil de sistem olarak tahmin etmenin anlamlı olup

olmadığı sorusu da kullanılan yönteminin daha etkin olduğunun gösterilmesi için

önemlidir. Bunun için likelihood ratio (LR) testi ile sektörlerin birbiriyle ilişkili

olmadığı kısıtı altında sistem tahmininin gerekli olup olmadığı için kullanılabilir.

LR testi için kısıtlı ve kısıtsız iki model tahmin edilir ve bu değerler

karşılaştırılır. Tablo 5.2 de sistem tahmininin kovaryans matrisi determinantı ( ln )

ve tek tek her modelin varyansı kullanılarak ( 2ln ms ) LR testi yapılacaktır. Test edilen

boş hipotez kısıtın geçerli olması durumudur.

lnln 2

mLR sT , m:1,…5(sektörler), T:1,….,22(yıllar) (5.24)

2

jLR X , j: serbestlik derecesi= 2

)1(mm (5.25)

Kısıtsız model (UI ) ve kısıtlı model ( RI )

.

...

.....

.....

..

..

1

22221

11211

mmm

m

m

UI ve

mm

RI

..00

.....

.....

0..0

0..0

22

11

64

Bu çalışmada LR testi için gerekli olan değerler tablo 5.3’te verilmiştir. Bu

değerlerle hesaplanan test istatistik değeri 54.66’dır. Ki kare tablo değeri, serbestlik

derecesi 10 ve anlamlılık düzeyi %5 iken 18.31’dir. Hesaplanan değer tablo

değerinden büyük olduğundan boş hipotez reddedilir. Yani, kısıt geçerli

olmadığından sistem tahminine ihtiyaç vardır. Bu durumda kullanılan sistem tahmin

yöntemi olan SUR modeli bize EKK’ dan daha etkin sonuçlar vermiştir.

Tablo 5.3. Modellerin Standart Hataları Ve Sistem Tahmininin Var.Cav. Matris

Determinantı

Modelin

Standart

Hatası

Model

Varyansı

Madencilik 0.1219 0.014864

İmalat 0.1006 0.010124

Enerji 0.0935 0.008754

İnşaat 0.0926 0.008590

Ulaştırma 0.0687 0.004725

Sistem Tahmininin Varyans-Kovaryans Matris Determinantı31

3.96E-12

31

3.96E-120=.00000000000396

6. SONUÇ

Bu çalışmanın amacı, kamu sektörünün sermaye birikiminin toplam faktör

üretkenliğine ve dolayısıyla büyümeye katkısının araştırılmasıdır. Bu etki

madencilik, imalat, enerji, inşaat ve ulaştırma olmak üzere beş sektörün üretim

fonksiyonları üzerinden incelenmiştir.

Analizde ölçeğe göre sabit getiri varsayımıyla Cobb Douglas üretim

fonksiyonu kullanılmıştır. Kamu sermaye stoku üretim fonksiyonuna üçüncü bir

girdi olarak dahil edilmiştir. Analizde kullanılan veri seti sektörel bazda ve reel

değerlerle GSYİH, toplam sermaye stoku, kamu sermaye stoku ve istihdamı

içermektedir. Kullanılan veri seti TÜİK’e ait, T.C. Kalkınma Bakanlığı tarafından

düzenlenmiş serilerden oluşturulmuştur. Çalışmada kullanılan değişkenler, kamu

harcamalarının üretkenliğine ilişkin literatürde yer alan çalışmalarla benzerlik

gösterse de kullanılan yöntem bu çalışmalarda tercih edilen yöntemlerle aynı

değildir. Sektörel üretim fonksiyonları sistem olarak SUR modeliyle tahmin

edilmiştir. Bu şekilde daha etkin tahmin sonuçlarının elde edilmesi planlanmıştır.

Bu çalışmada 1988-2010 döneme dair yapılan üretkenlik analizi sonuçlarına

göre enerji sektöründe kamu sermaye stokunun TFÜ’ye katkısı pozitif ve anlamlı,

ulaştırma sektöründe kamu sermaye stokunun TFÜ’ye katkısı negatif ve anlamlı,

diğer sektörlerde kamu sermaye stokunun TFÜ’ye katkısı anlamsız bulunmuştur. Bu

sonuçlara göre enerji sektörü kamu sermaye stokunda %1 oranında bir artış sektör

üretkenliğini %0.96 oranında artırmaktadır. Ulaştırma sektöründe ise % 1 oranında

kamu sermaye stoku artışı üretkenliğini %0.24 oranında azaltmaktadır.

66

Türkiye ekonomisi açısından geç başlanan kamu sermayesinin üretkenliğine

ilişkin çalışmalara ve uygulamalara 2002 sonrasında düzenlenmeye başlayan yıllık

yatırım programlarında yer verilmeye başlanmıştır. 2001 krizi sonrası dönemde

kamu sektörü ekonomik ve sosyal altyapıyı geliştirebilecek yatırımlara yönelmiş,

yatırım programlarında uygulamaya dair bazı düzenlemeler yapılmıştır. 2002/39

sayılı Yüksek Planlama Kurulu kararında belirtilen ilke ve esaslar çerçevesinde

hükümetin Acil Eylem Planı oluşturulmuştur. Bu planla kamu yatırım programının

rasyonelleştirilmesi kararı alınmıştır.32

2002 yılı öncesinde yapılan projelere ayrılan pay, ek tablo 17’de gösterildiği

üzere sonraki yıllara göre daha fazla gözükmektedir. Ancak bu projeler üretkenlikleri

düşük projelerdir. Bitirme süresi uzadığı için fizibiletisini kaybetmiş projeler, bu

payın yüksek görünmesine neden olmaktadır. Bu durum sınırlı olan kamu

kaynaklarının etkinsiz kullanımına yol açmış, kamu sermayesinin üretkenlik

performansı yetersiz kalmıştır. Bunun sonucunda da proje süreleri uzamış, maliyetler

artmış, projelerden istenen getiri sağlanamamıştır.

2003 yılı ve diğer yılların yatırım programları incelendiğinde programlarda

kamu yatırımlarının planlanması ve uygulanmasında etkinlik sağlanması, projelerin

ekonomik büyüme ve kalkınmaya katkısının artırılması temel amaç olarak

belirlenmiştir. Bunun için kamu sermayesinin üretken kullanımı gerekmektedir. Bu

amaca yönelik olarak projelerin ortalama tamamlanma süresi zaman içinde

azaltılmıştır. Bununla birlikte kamu yatırım projelerine ayrılan ödenek artarken proje

sayısı azaltılmıştır. Ek tablo 18’de görüldüğü üzere, 2002’de 8.5 yılken ortalama

tamamlanma süreci, 2011’e gelindiğinde 4.2 yıla düştüğü görülmektedir. Yine aynı

32

Yatırım programları ile ilgili bilgiler için 2003-2012 yılları için hazırlanan yıllık yatırım

programlarından faydalanılmıştır. (http://www2.dpt.gov.tr/kamuyat/index.html)

67

tabloda 2002 ‘de 9.8 milyar TL tahsisi edilen 4414 proje varken, 2011’de 2534

projeye 31.3 milyar TL tahsis edildiği görülmektedir.

Ulaştırma sektörü yapılan yatırımlarda her zaman en yüksek payı alsa da33

TFÜ’ye katkısı negatiftir. Burada, düzeltilmeye çalışılan kamu yatırım sürecinin

üretkenlikte artış yakalayamadığını görmekteyiz. İncelenen dönemde kamu

sektörünün doğrudan üretimden ziyade hizmetler ve özellikle ulaştırma sektörüne

kaynak ayırdığını düşünürsek, kamu sermayesinin başarısız kullanımı olarak

değerlendirebiliriz.

Enerji sektörü açısından baktığımızda, bu sektörün genel olarak kamu

yatırımlarında ulaştırma sektöründen sonra en fazla payı aldığını görmekteyiz.

Sektör, TFÜ’ye katkısı ile birlikte değerlendirildiğinde, ulaştırma sektörünün aksine

kamu yatırımlarının üretken bir şekilde değerlendirildiğini söyleyebiliriz. Türkiye

enerji politikaları açısından son dönemde önemli projeler gerçekleştirmektedir.

Sektöre yapılan yatırımların üretken olmasının en önemli nedenlerinde biri projelerin

kamu-özel işbirliği çerçevesinde gerçekleştirilmesi ve tamamlanması sonrasında

işletilmesinin özel sektöre bırakılması olarak gösterilebilir.

2002 öncesinde sistematik proje döngüsünün eksikliği, etkin proje izleme ve

değerlendirme mekanizmasının eksikliği, kamu kuruluşlarının yetersizliği ve

özellikle 2002 öncesinde Türkiye ekonomisinin en temel sorunun olan

makroekonomik istikrarsızlıklar yatırım programlarında belirlenen temel sorunlardır.

2002 krizi sonrasında yıllar itibariyle kriz etkisinin azalması, Avrupa Birliği’nden

alınan proje fonlarının artması ve kamu özel işbirliğini artıracak uygulamaların, yeni

projelere ayrılan kamu sermayesinin üretkenliğini artırması beklentisi oluşmuştur.

33

Ek tablo 19.

68

Yine Avrupa Birliği fonlarının da kullanılmaya başlanmasıyla projelerde hazırlama,

takip etme ve değerlendirme açısından standart uygulamalara geçilmesinin de

üretkenlik sürecine katkı sağlaması beklenmiştir.

Kamu sabit sermaye yatırımlarının kullanımında 2005 ile birlikte iyileşme

gözükmesine rağmen kamu yatırımlarının yetersizliği ve var olan kaynakların da

etkin kullanılamaması sorunu hala mevcuttur. 10 yıllık süreçte kaynak kullanımına

dair gerçekleştirilen iyileştirmelere rağmen yüksek üretkenlik seviyeleri

gözlemlenememektedir. Yapılan analizde en çok kaynak ulaştırma sektörüne

aktarılmasına rağmen kamu sermaye stokunun üretkenliği negatif görülmektedir.

Bu çerçevede yatırım programlarında temel sorunlar belirlenmesine ve kamu

yatırımları açısından üretkenliğin artırılması hedeflenmesine rağmen enerji sektörü

hariç diğer sektörlerde kamu sermaye birikiminin üretkenliğe pozitif katkısı

gözükmemektedir. Uzun vadede kamu kaynaklarının daha etkin kullanılmasını ve

sermaye birikiminin performansının artırılmasını sağlayacak projeler teşvik edilmeli.

Enerji sektöründe olduğu gibi diğer sektörlerde de üretkenliği artıracaksa kamu-özel

işbirliğine yer verilmedir.

Bu çalışmada incelenen soruya dair yapılan analizi farklı sektörler ekleyerek

genişletmek mümkündür. Ayrıca farklı teknikler kullanılarak hesaplanan

üretkenliklerin karşılaştırması da mümkündür. Bu çalışmanın sorusu Türkiye

ekonomisi açısından çok fazla incelenmemiştir. Bu nedenle çalışmanın farklı

tekniklerle ve genişletilerek incelenmesi sonraki çalışmaların konusu olacaktır.

69

7. KAYNAKÇA

Abramowitz, Moses (1952). “Resource and Output Trends in The United States

Since 1870,” American Economic Review, 46(2): 5-23.

Acemoglu, D. ve F. Zilibotti (1999). “ Productivity Differences,” NBER Working

Paper: 6879.

Agell, J., T. Lindh ve H. Ohlsson (1997). “Growth and The Public Sector,”

European Journal of Political Economy, 17: 33-52.

Akdoğan, A. (2003). “Kamu Maliyesi,” Gazi Kitabevi, Dokuzuncu Baskı.

Altunç, A.F. (2011). “Kamu Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye’ye

İlişkin Ampirik Kanıtlar,” Yönetim ve Ekonomi, 18(2): 145-157.

Amiti, M. ve J. Konings (2007). “Trade Liberalization, Intermediate Inputs and

Productivity,” The American Economic Review, 97(5): 1611-1638.

Aschauer, D.A. (1989). “ Is Public Expenditure Productive,” Journal of Monetary

Economics, 23: 177-200.

Aschauer, D.A. (1989). “ Public Investment and productivity Growth in the Group of

Seven,” Economic Perspectives, 13(3): 17-25.

70

Baier, S.L. vd.(2006). “How Important Are Capital and Total Factor Productivity for

Economic Growth?,” Economic Inquiry, 44(1): 23-49.S

Banda, H. S ve L.E.B. Verdugo (2011). “Multifactor Productivity and Its

Determinants: An Empirical Analysis for Mexican Manufacturing,”

Journal of Productivity Analysis, 36: 293-308.

Barro, R.J. (1999). “Notes on Growth Accounting,” Journal of Economic Growth, 4:

119-137.

Bhanumurthy, K.V. (2002). “Arguing A Case for the Cobb Douglas Production

Function,” Review of Commerce Studies, 75-91.

Bom, P.R.D. ve J.E. Ligthart (2008). “How Productive is Public Capital? A Meta

Analysis,” Tilburg University Discussion Paper: 2008-10.

Boratav, K. (2008). “ Türkiye İktisat Tarihi,” İmge Kitabevi Yayınları, 12. Baskı.

Boyle, R. (2006). “Measuring Public Sector Productivity: Lessons From

International Experience,” CPMR Discussion Paper: 35.

Burada, M.C. ve B. Severgnini (2008). “Solow Residual without Capital Stocks,”

SFB 649 Discussion Paper: 2008-040.

71

Camerom C. ve P. K. Trivedi (2005). “Microeconometrics, Methods and

Applications,1st Edition” Cambridge Universtiy Press, 206-215.

Caves, D.W., L.R. Christensen, W.E. Diewert (1982). “The Economic Theory of

Index Numbers and the Measurement of Input, Output and

Productivity,” Econometrica, 50(6): 1393-1414.

Chen, E.K.Y. (2002). “The Total Factor Productivity Debate: Determinants of

Economic Growth in East Asia,” Asian- Pasific Economic Literature,

11(1): 18-38.

Coelli, T.J. vd. (2005). “An Introduction to Efficiency and Productivity Analysis,”

Springer Second Edition.

Çetinkaya M. ve A. Şahin (2009). “Türkiye’de Toplam Kamu Harcaması ve Üretim

İlişkisi,” Sosyal Bilimler Dergisi, Selçuk Üniversitesi, 22: 105-115.

Destefanis, S. ve V. Sena (2010). “Public Capital and Total Factor Productivity: New

Evidence from the Italian Region: 1970-98,” Regional Studies, 39(5):

603-617.

Diewert, W.E. ve K.J. Fox (2005). “Malmquist and Törnqvist Productivity Indexes:

Returns to Scale and Technical Progress with Imperfect Competition,”

CAER Working Paper: 3

72

Eşiyok, B.A. (2009) “Türkiye Ekonomisinde Sabit Yatırımlar, Sabit Sermaye

Birikimi, Göreli Fiyatlat, Tasarruflar ve Büyüme,” Mülkiye Dergisi,

31(254): 195-246.

Evans, P. ve G. Karras (1994). “Are Government Activities Productive? Evidence

From a Panel of U.S. States,” The Review of Economics ans Statistics,

76(1): 1-11.

Färe, R., S. Grosskopf and P. Ross (1996). “On Two Definitions of Productivity,”

Economic Letters, 53: 269-274.

Fox, J.T. ve V. Smets (2011). “Does Input Quality Drive Measured Differences in

Firm Productivity?,” International Economic Review, 52(4): 961-989.

Griliches, Z. (1996). “The Discovery of the Residual: A Historical Note,” American

Economic Association, 34(3): 1324-1330.

Hammouda, H.B. vd. (2010). “Growth, Productivity and Diviersification in Africa,”

Journal of Productivity Analysis, 33: 125-146.

Hansen, G.D., E.C. Prescott (1998). “Malthus to Solow,” NBER Working Paper:

6858.

Holtz-Eakin, D. (1994). “Public Sector Capital and the Productivity Puzzle,” The

Review of Economics and Statistics, 76(1): 12-21.

73

Hughes, A. (2002). “Guide to the Measurement of Government Productivity,”

International Productivity Monitor, No:5.

Hulten C.R., E.R. Dean ve M.J. Harper (2001). “New Development in Productivity

Analysis,” NBER, University of Chicago Press.

Jorgenson, D.W, Z. Griliches (1967), “The Explanation of Productivity Change,”

The Review of Economic Studies, 34(3): 249-283.

Kamps, C. (2004). “New Estimates of Government Net Capital Stock for 22 OECD

Countries 1960-2001,” IMF Working Paper, WP/04/67.

Kar, M. ve S. Taban (2003). “Kamu Harcama Çeşitlerinin Ekonomik Büyüme

Üzerine Etkileri,” SBF Dergisi, Ankara Üniversitesi, 58(3): 145-169.

Karadağ, M. (1989). “Total Factor Productivity Growth in the Turkish Regional

Manufacturing Industries,” METU Studies in Development, 16: 65-69.

Kendrick, J.W. (1961). “Productivity Trends in the United States,” NBER books,

National Bureau of Economic Research, Inc, No: kend61-1.

Kendrick, J.W. ve B.N Vaccara (1980). “New Developments in Productivity

Measurement,” NBER books, National Bureau of Economic Research,

Inc, No: kend80-1: 1-14.

74

Kızılırmak, A.B ve H. Şahin (2003). “Form of Production Function in Turkish

Manifacturing Industries,” Ankara University, Research Center for

Developmet & Society, Working Paper: 55.

Kızılırmak, A.B. (2005). “Türkiye Özel İmalat Sanayinde Nitelikli İşgücü İstihdamı

ve Toplam Faktör Verimliliği: 1988-1998,” İktisat, İşletme ve Finans,

20(229): 105-114.

Krugman, P. (1994). “The Myth of Asia’s Miracle,” Foreign Affairs, 73(6): 62-78.

Lipsay, R.G. and K.I. Carlaw (2004). “Total Factor Productivity and the

Measurement of Technological Change,” The Canadian Journal of

Economics, 37(4): 1118-1150.

Lynde, C. ve J. Richmond (1993). “Public Capital and Total Factor Productivity,”

International Economic Review, 34(2): 401-414.

Mahdevan, R. (2003). “To Measure or Not to Measure Total Factor Productivity

Growth?,” Oxford Development Studies, 31(3): 365-378.

Milbourne, R. v.d. (2010). “Public Investment and Economic Growth,” Applied

Economics,” 35(5): 527-540.

75

Mullen, J.K. (2001). “Long-run Technical Change and Multifactor Productivity

Growth in US Manufacturing,” Applied Economics, 33: 301- 308.

Munnell, A. H. (1990). “Why Has Productivity Growth Declined? Productivity and

Public Investment,” New England Economic Review, January/February:

3-22.

Nadiri, I. (1970). “ Some Approaches to the Theory and Measurement of Total

Factor Productivity: A Survey,” Journal of Economic Literature, 8(4):

1137-1177.

Nordhaus, W.D. (1997). “Traditional Productivity Estimates are Asleep at the

(Technological) Switch,” The Economic Journal, 107(444): 1548-1559.

Nordhaus, W.D. (2002). “Productivity Growth and the New Economy,” Brookings

Papers on Economic Activity, 2: 245-262.

Oktayer, N. ve N. Susam (2008). “ Kamu Harcamaları- Büyüme İlişkisi: 1970-2005

YıllarıTürkiye Örneği,” İstanbul Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler

Dergisi, 22(1): 146-164.

Prescott, E.C. (1998). “Lawrence R. Klein Lecture 1997: Needed: A Theory of Total

Factor Productivity,” International Economic Review, 39(3): 525-551.

76

Romer, D. (2006). “Advanced Macroeconomics,” The McGraw Hill Companies,

Third Edition, 5-44.

Sargent, T.C ve E.R. Rodriguez (2000). “Labour or Total Factor Productivity: Do

We Need to Choose?,” International Productivity Monitor, 1: 41-44.

Saygılı, Ş. vd. (2001). “Verimlilik ve Büyüme: Türkiye Ekonomisi için Ülke

Karşılaştırmalı Bir Analiz,” Sayıştay Dergi, 43: 23-56.

Saygılı, Ş. vd. (2008). “Türkiye Ekonomisinde Sermaye Birikimi, Verimlilik ve

Büyüme: 1972-2003,” TÜSİAD Büyüme Stratejileri Dizisi, 6.

Solow, R. M. (1957). “ Technical Change and the Aggregate Production Funtion,”

The Review of Economics and Statistics, 39(3): 312-320.

Tatom, J.A., (1991). “Public Capital and Private Sector Performance,”Federal

Reserve Bank of St. Louis, May, 3-15.

Tinbergen, J. (1952). “The Influence of Productivity on Economic Welfare,” The

Economic Journal, 62(245): 68-86.

Tuncer, İ. ve Y. Özuğurlu (2004). “Türkiye Ekonomisinde Büyüme ve Sektörel

Üretkenlik Analizleri: Bölgesel Karşılaştırmalar 1980-2000,” Türkiye

Ekonomi Kurumu, Tartışma Metni: 24.

77

Türk, İ. (2009). “ Maliye Politikası: Amaçlar, Araçlar ve Çağdaş Bütçe Teorileri,”

Turhan Kitabevi, Yirmi ikinci Baskı.

Uluatam, Ö. (2005). “Kamu Maliyesi,” İmaj Yayınevi, Dokuzuncu Baskı.

Uzay, N. (2002). “ Kamu Büyüklüğü ve Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkileri:

Türkiye Örneği 1970-1999,” İ.İ.B.F. Dergisi, Erciyes Üniversitesi, 19:

151-172.

Ünlü, A. (2010). “Türkiye için Sermaye Stok Verileri Güncellenmesi ve Büyüme

Oranıyla İlişkisi: 1972-2008 Dönemi,” Akademik Araştırmalar ve

Çalışmalar Dergisi, 2(3): 98-116.

Wyatt, G.J. (2005). “ Government Consumption and Industrial Productivity: Scale

and Composional Effects,” Journal of Productivity Analysis, 23: 341-

357.

Zaim, O. ve F. Taşkın (1997). “The Comparative Performance of the Public

Enterprise Sector in Turkey: A Malmquist Productivity Index

Approach,” Journal of Comperative Economics, 25: 129-157.

Zellner, A. (1962). “ An Efficient Method of Estimating Seemingly Unrelated

Regression and Tests for Aggregation Bias,” Journal of the American

Statistical Association, 57(298): 348-368.

78

ÖZET

Bugün dünya ekonomilerinde gözlemlenen uluslararası gelir farklılıklarının

temel nedeni toplam faktör üretkenliğindeki (TFÜ) farklılıklardır. Bu nedenle

üretkenlik artışı, gelişmekte olan ve gelişmiş ülke ekonomilerinin performansları

açısından önem teşkil etmektedir. Bu ekonomilerde TFÜ ile sürdürülebilir

büyümenin sağlanabilmesi için, özel sektörün yeterli olmadığı durumlarda, kamu

sektörü yatırımları ve sermayesi ile bunu sağlayabilmektedir.

Bu çalışmada kamu sermaye birikiminin Türkiye ekonomisi açısından toplam

faktör üretkenliğine katkısı incelenmiştir. Analiz 1988-2010 dönemi için 5 sektörde

SUR modeli ile yapılmıştır. Analize sonuçlarına göre enerji ve ulaştırma sektörü

hariç diğer sektörlerde kamu sermaye stokunun toplam faktör üretkenliğine katkısı

anlamlı değildir. Tahmin sonuçlarına göre enerji sektörünün TFÜ’ye katkısı

pozitifken, ulaştırma sektörünün TFÜ’ye katkısı negatiftir.

Anahtar Kelimeler: Toplam Faktör Üretkenliği, Kamu Sermaye Stoku, Büyüme

79

ABSTRACT

One of the main reasons of income differences between countries is the total

factor productivity (TFP). This is why productivity growth is essential for developing

and less developed countries. In these economies public sector investments and

capital maintain sustainable growth with TFP when private sector investment and

capital are not sufficient.

In this study public capital stock’s contribution to TFP is analyzed for

Turkish economy. 1988-2010 period and 5 sectors for Turkish economy are analyzed

with seemingly unrelated regression (SUR) model. The results show that none of the

sectors’ public capital stock except for energy and transportation sectors’

contributions to TFP is significant. According to estimation results, energy sector’s

contribution to TFP is positive, but transportation sector’s contribution to TFP is

negative.

Key Words: Total Factor Productivity, Publica Capital Stock, Growth.

80

Ekler34

Ek Tablo 1. Sektörler İtibariyle Toplam Sabit Sermaye Yatırımları (Cari Fiyatlar-Bin TL)

Madencilik İmalat Enerji İnşaat(Konut) Ulaştırma

1988 964 7,624 3,749 17,224 6,545

1989 1,196 10,481 6,318 27,015 9,675

1990 1,961 24,431 7,445 41,763 19,325

1991 3,422 39,628 11,231 69,016 34,081

1992 5,348 65,879 14,810 117,899 68,064

1993 8,704 131,098 22,097 239,920 165,125

1994 17,920 254,915 33,271 541,602 197,679

1995 31,074 572,149 60,969 912,186 448,863

1996 55,869 1,101,741 220,217 1,596,497 984,545

1997 118,298 1,917,268 746,166 2,744,726 2,393,833

1998 227,215 3,099,863 1,249,683 4,154,790 3,813,968

1999 323,325 3,819,277 1,475,170 4,587,174 5,031,746

2000 381,839 7,011,951 2,291,034 6,317,698 10,205,513

2001 590,328 7,280,718 4,368,431 5,981,995 9,956,874

2002 840,574 14,589,959 5,343,647 10,086,885 11,888,114

2003 1,425,084 22,880,512 4,591,937 13,617,467 14,488,352

2004 2,083,967 40,984,682 3,936,382 15,166,648 24,660,275

2005 2,359,859 51,222,831 5,413,795 13,465,080 30,539,357

2006 2,915,846 66,378,384 6,860,815 17,666,598 34,475,595

2007 2,934,649 69,881,318 8,253,699 22,376,695 35,032,367

2008 2,881,398 69,537,730 9,604,659 19,785,597 42,644,685

2009 2,787,762 50,015,728 12,626,921 14,922,725 40,340,554

2010 3,576,698 62,487,012 12,202,851 28,613,581 53,650,465

34

Tüm tablolar Kalkınma Bakanlığı/Ekonomik ve Sosyal Göstergeleri kullanılarak oluşturulmuştur.

81

Ek Tablo 2. Sektörler İtibariyle Kamu Sabit Sermaye Yatırımları (Cari Fiyatlar-Bin TL)

Madencilik İmalat Enerji İnşaat(Konut) Ulaştırma

1988 672 893 4,058 270 4,483

1989 715 1,025 6,728 416 6,775

1990 1,236 1,632 7,829 1,428 12,280

1991 2,177 3,129 10,452 1,370 22,757

1992 3,629 5,697 15,400 2,764 38,734

1993 4,742 5,976 22,508 2,181 80,064

1994 6,462 7,886 29,168 4,193 96,557

1995 8,945 24,317 55,234 6,569 129,329

1996 14,820 40,208 128,267 17,232 344,337

1997 36,678 56,751 285,742 28,749 800,803

1998 50,391 90,705 564,385 36,954 1,145,567

1999 77,592 134,494 796,616 67,247 1,908,774

2000 103,225 249,461 1,307,522 68,817 3,027,946

2001 158,201 452,002 1,706,307 101,700 3,401,315

2002 121,154 553,846 3,599,996 138,461 4,742,302

2003 172,875 449,476 2,887,016 172,875 4,702,206

2004 269,656 485,381 2,408,927 179,771 6,058,271

2005 368,675 417,831 3,023,133 417,831 8,454,940

2006 569,283 597,747 2,903,342 398,498 9,507,023

2007 650,684 325,342 3,351,020 520,547 9,467,446

2008 665,096 352,110 3,599,345 586,850 14,749,489

2009 826,189 432,766 3,737,521 629,477 11,802,699

2010 894,221 376,514 3,059,177 705,964 20,567,082

82

Ek Tablo 3. Sektörler İtibariyle Toplam Sabit Sermaye Yatırımları (98 yılı fiyatlarıyla)

Madencilik İmalat Enerji İnşaat(Konut) Ulaştırma

1988 177,843 1,928,365 609,946 4,203,171 1,453,631

1989 127,044 1,541,363 751,349 4,395,773 1,285,070

1990 149,729 2,399,801 547,323 4,319,205 1,626,344

1991 175,407 2,461,993 482,844 4,047,005 1,781,544

1992 179,486 2,556,502 344,387 4,351,214 2,150,140

1993 187,428 3,189,623 310,964 4,879,893 3,254,826

1994 168,015 2,767,859 222,055 5,967,932 1,758,723

1995 148,937 3,448,076 260,341 5,928,919 2,212,206

1996 147,508 3,989,003 483,051 5,457,668 2,637,453

1997 177,782 3,885,194 955,803 4,848,443 3,334,705

1998 227,215 3,099,863 1,249,683 4,154,790 3,813,968

1999 222,889 2,658,624 890,209 3,191,640 3,330,389

2000 155,422 3,570,969 957,300 3,119,366 4,479,043

2001 158,217 2,499,924 1,021,285 1,915,501 2,672,891

2002 160,492 3,788,392 911,451 2,677,190 2,332,349

2003 189,199 4,981,187 669,666 3,112,621 2,411,044

2004 220,009 8,284,097 566,870 2,953,067 3,761,917

2005 209,880 9,713,996 792,982 2,463,761 4,439,586

2006 232,570 11,725,422 970,366 3,065,701 4,579,328

2007 215,132 11,984,128 1,040,418 3,586,559 4,412,796

2008 174,264 10,988,009 980,775 2,676,385 4,745,484

2009 148,681 7,774,750 1,126,086 2,067,284 4,417,081

2010 180,174 9,335,546 1,047,062 3,753,915 5,629,772

83

Ek Tablo 4. Sektörler İtibariyle Kamu Sabit Sermaye Yatırımları (98 yılı fiyatlarıyla)

Madencilik İmalat Enerji İnşaat(Konut) Ulaştırma

1988 123,926 225,935 660,222 65,911 995,765

1989 75,900 150,790 800,062 67,668 899,864

1990 94,363 160,290 575,576 147,734 1,033,441

1991 111,560 194,398 449,368 80,312 1,189,627

1992 121,778 221,067 358,115 101,992 1,223,605

1993 102,126 145,397 316,749 44,362 1,578,170

1994 60,584 85,626 194,673 46,206 859,054

1995 42,874 146,549 235,854 42,694 637,393

1996 39,130 145,580 281,355 58,909 922,429

1997 55,121 115,001 366,021 50,784 1,115,550

1998 50,391 90,705 564,385 36,954 1,145,567

1999 53,489 93,622 480,727 46,789 1,263,371

2000 42,016 127,043 546,343 33,978 1,328,919

2001 42,400 155,200 398,914 32,566 913,072

2002 23,132 143,810 614,041 36,749 930,400

2003 22,951 97,853 421,029 39,515 782,506

2004 28,468 98,108 346,904 35,003 924,187

2005 32,789 79,238 442,811 76,452 1,229,117

2006 45,406 105,589 410,637 69,152 1,262,800

2007 47,700 55,794 422,412 83,434 1,192,552

2008 40,224 55,639 367,545 79,383 1,641,317

2009 44,063 67,272 333,317 87,203 1,292,334

2010 45,046 56,251 262,492 92,618 2,158,192

84

Ek Tablo 5. Sektörler İtibariyle Toplam Sabit Sermaye Yatırımı (Cari fiyatlarla yüzde dağılım)

Madencilik İmalat Enerji İnşaat(Konut) Ulaştırma

1988 2.2 17.2 8.4 38.7 14.7

1989 1.8 15.6 9.4 40.1 14.4

1990 1.7 20.9 6.4 35.6 16.5

1991 1.7 20.2 5.7 35.1 17.4

1992 1.6 19.5 4.4 35.0 20.2

1993 1.3 19.1 3.2 34.9 24.0

1994 1.4 20.4 2.7 43.4 15.8

1995 1.3 23.4 2.5 37.2 18.3

1996 1.1 22.6 4.5 32.7 20.2

1997 1.2 19.2 7.5 27.5 24.0

1998 1.4 19.1 7.7 25.6 23.5

1999 1.6 18.9 7.3 22.7 24.9

2000 1.1 20.2 6.6 18.2 29.4

2001 1.5 18.5 11.1 15.2 25.3

2002 1.4 24.3 8.9 16.8 19.8

2003 1.8 28.9 5.8 17.2 18.3

2004 1.8 35.4 3.4 13.1 21.3

2005 1.7 36.9 3.9 9.7 22.0

2006 1.7 38.7 4.0 10.3 20.1

2007 1.6 38.1 4.5 12.2 19.1

2008 1.5 36.2 5.0 10.3 22.2

2009 1.7 30.5 7.7 9.1 24.6

2010 1.7 29.7 5.8 13.6 25.5

85

Ek Tablo 6. Sektörler İtibariyle Kamu Sabit Sermaye Yatırımı (Cari fiyatlarla yüzde dağılım)

Madencilik İmalat Enerji İnşaat(Konut) Ulaştırma

1988 4.5 5.9 26.9 1.8 29.7

1989 3.2 4.5 29.8 1.8 30.1

1990 3.4 4.5 21.7 4.0 34.0

1991 3.5 5.0 16.8 2.2 36.6

1992 3.4 5.4 14.5 2.6 36.5

1993 2.5 3.2 12.0 1.2 42.6

1994 2.6 3.1 11.6 1.7 38.4

1995 2.1 5.7 12.9 1.5 30.2

1996 1.5 4.1 12.9 1.7 34.7

1997 1.6 2.5 12.4 1.2 34.8

1998 1.5 2.7 16.8 1.1 34.1

1999 1.5 2.6 15.4 1.3 36.9

2000 1.2 2.9 15.2 0.8 35.2

2001 1.4 4.0 15.1 0.9 30.1

2002 0.7 3.2 20.8 0.8 27.4

2003 1.0 2.6 16.7 1.0 27.2

2004 1.5 2.7 13.4 1.0 33.7

2005 1.5 1.7 12.3 1.7 34.4

2006 2.0 2.1 10.2 1.4 33.4

2007 2.0 1.0 10.3 1.6 29.1

2008 1.7 0.9 9.2 1.5 37.7

2009 2.1 1.1 9.5 1.6 30.0

2010 1.9 0.8 6.5 1.5 43.7

86

Ek Tablo 7. Sektörler İtibariyle Toplam Sermaye Stoku (Cari fiyatlar- Bin TL)

Madencilik İmalat Enerji İnşaat(Konut) Ulaştırma

1988 1,897 14,875 2,007 17,400 12,122

1989 2,799 22,085 3,891 34,699 18,317

1990 3,898 31,934 6,575 61,714 27,460

1991 5,730 55,642 7,811 103,345 46,087

1992 8,974 93,950 11,715 172,122 79,029

1993 14,043 157,578 15,494 289,684 145,339

1994 22,316 285,327 23,054 529,895 308,067

1995 39,636 534,542 34,703 1,074,155 497,513

1996 69,630 1,097,968 63,350 1,987,887 935,762

1997 123,627 2,180,271 226,817 3,585,349 1,903,244

1998 238,997 4,053,346 768,919 6,329,028 4,270,470

1999 455,821 6,997,312 1,274,487 10,381,737 7,913,619

2000 759,328 10,547,461 1,516,283 14,801,464 12,628,820

2001 1,108,153 17,153,741 2,339,946 20,880,429 22,329,180

2002 1,650,301 23,774,699 4,443,913 26,525,643 31,392,886

2003 2,419,122 37,450,246 5,486,999 36,184,695 42,025,285

2004 3,739,027 58,890,364 4,768,937 49,218,538 54,832,626

2005 5,660,427 97,610,033 4,090,219 63,591,339 77,299,596

2006 7,774,181 145,078,631 5,545,738 76,030,752 104,746,969

2007 10,352,020 205,877,067 7,039,710 92,471,048 135,032,685

2008 12,836,580 267,840,037 8,480,786 113,356,275 164,663,744

2009 15,159,866 327,076,227 9,878,233 131,313,545 200,721,880

2010 17,288,503 364,512,100 12,945,574 144,118,310 233,033,559

87

Ek Tablo 8. Sektörler İtibariyle Kamu Sermaye Stoku (Cari fiyatlar- Bin TL)

Madencilik İmalat Enerji İnşaat(Konut) Ulaştırma

1988 1,786 2,951 6,352 569 7,933

1989 2,395 3,749 10,288 836 12,192

1990 3,020 4,652 16,824 1,247 18,620

1991 4,150 6,138 24,272 2,685 30,409

1992 6,191 9,096 34,157 4,039 52,421

1993 9,626 14,561 48,774 6,795 89,859

1994 14,048 20,100 70,175 8,911 167,985

1995 20,032 27,376 97,683 13,048 259,820

1996 28,292 51,144 150,909 19,542 381,432

1997 42,188 90,217 276,961 36,816 717,636

1998 77,791 144,672 559,680 65,565 1,506,300

1999 124,800 229,812 1,106,011 101,462 2,591,614

2000 196,967 355,467 1,866,949 167,072 4,396,724

2001 291,628 591,257 3,114,247 233,194 7,248,800

2002 437,149 1,020,518 4,720,094 331,133 10,360,163

2003 539,297 1,535,113 8,167,829 464,254 14,688,059

2004 688,724 1,925,546 10,791,367 629,641 18,802,742

2005 928,436 2,336,867 12,852,185 799,256 24,108,903

2006 1,256,744 2,664,819 15,460,731 1,204,196 31,599,488

2007 1,771,385 3,160,073 17,865,340 1,583,272 39,842,531

2008 2,345,052 3,363,873 20,640,059 2,078,282 47,716,276

2009 2,908,190 3,586,603 23,573,596 2,631,611 60,557,113

2010 3,607,936 3,881,423 26,550,679 3,218,643 69,937,528

88

Ek Tablo 9. Sektörler İtibariyle Toplam Sermaye Stoku (1998 yılı fiyatları- Bin TL)

Madencilik İmalat Enerji İnşaat(Konut) Ulaştırma

1988 349,920 3,762,470 326,515 4,246,189 2,692,221

1989 297,220 3,247,822 462,726 5,646,125 2,433,028

1990 297,732 3,136,840 483,338 6,382,495 2,310,878

1991 293,674 3,456,861 335,826 6,060,045 2,409,138

1992 301,180 3,645,823 272,413 6,352,410 2,496,529

1993 302,406 3,833,867 218,042 5,892,063 2,864,829

1994 209,232 3,098,075 153,868 5,838,929 2,740,824

1995 189,973 3,221,437 148,183 6,981,662 2,451,973

1996 183,841 3,975,344 138,959 6,795,647 2,506,770

1997 185,790 4,418,148 290,541 6,333,369 2,651,296

1998 238,997 4,053,346 768,919 6,329,028 4,270,470

1999 314,227 4,870,875 769,104 7,223,350 5,237,830

2000 309,073 5,371,494 633,573 7,308,227 5,542,596

2001 297,003 5,889,949 547,051 6,686,144 5,994,198

2002 315,095 6,173,278 757,986 7,040,249 6,159,023

2003 321,170 8,153,081 800,198 8,270,939 6,993,535

2004 394,738 11,903,313 686,764 9,583,241 8,364,700

2005 503,424 18,510,954 599,112 11,635,570 11,237,245

2006 620,073 25,627,443 784,366 13,193,685 13,913,342

2007 758,881 35,306,391 887,389 14,821,352 17,009,177

2008 776,343 42,322,762 866,011 15,333,632 18,323,718

2009 808,527 50,842,727 880,954 18,191,210 21,978,002

2010 870,896 54,458,030 1,110,791 18,907,383 24,453,204

89

Ek Tablo 10. Sektörler İtibariyle Kamu Sermaye Stoku (1998 yılı fiyatları- Bin TL)

Madencilik İmalat Enerji İnşaat(Konut) Ulaştırma

1988 329,490 746,408 1,033,392 138,933 1,761,991

1989 254,283 551,365 1,223,467 136,000 1,619,458

1990 230,650 456,930 1,236,824 128,946 1,566,933

1991 212,690 381,356 1,043,558 157,428 1,589,603

1992 207,782 352,980 794,285 149,078 1,655,978

1993 207,287 354,261 686,376 138,206 1,771,238

1994 131,711 218,248 468,359 98,196 1,494,539

1995 96,013 164,985 417,112 84,806 1,280,515

1996 74,697 185,173 331,022 66,805 1,021,801

1997 63,402 182,818 354,774 65,033 999,695

1998 77,791 144,672 559,680 65,565 1,506,300

1999 86,033 159,974 667,436 70,594 1,715,326

2000 80,172 181,028 780,098 82,492 1,929,655

2001 78,161 203,015 728,073 74,671 1,945,918

2002 83,466 264,985 805,093 87,887 2,032,578

2003 71,599 334,201 1,191,157 106,117 2,444,277

2004 72,710 389,204 1,554,042 122,596 2,868,353

2005 82,573 443,168 1,882,516 146,243 3,504,775

2006 100,239 470,727 2,186,702 208,965 4,197,300

2007 129,856 541,929 2,252,012 253,768 5,018,701

2008 141,826 531,543 2,107,650 281,128 5,309,849

2009 155,104 557,524 2,102,325 364,564 6,630,689

2010 181,747 579,884 2,278,172 422,265 7,338,843

90

Ek Tablo 11. İstihdamın Sektörel Dağılımı (+15 yaş nüfus, Bin)

Madencilik İmalat Enerji İnşaat(Konut) Ulaştırma

1988 229 2,550 27 1,012 778

1989 184 2,635 28 942 829

1990 194 2,625 26 893 804

1991 189 2,736 27 975 821

1992 159 2,949 27 1,049 875

1993 135 2,706 27 1,238 933

1994 180 3,013 102 1,208 894

1995 154 3,027 114 1,238 878

1996 164 3,237 86 1,298 907

1997 159 3,445 111 1,320 907

1998 148 3,463 112 1,325 968

1999 134 3,555 94 1,364 952

2000 81 3,638 91 1,364 1,067

2001 98 3,581 95 1,110 1,034

2002 120 3,731 103 958 1,004

2003 83 3,664 100 965 1,022

2004 97 3,742 80 966 1,043

2005 110 3,994 74 1,107 1,074

2006 118 4,066 85 1,196 1,101

2007 128 4,088 98 1,231 1,136

2008 115 4,235 91 1,241 1,089

2009 103 3,949 78 1,249 1,081

2010 115 4,216 165 1,431 1,009

91

Ek Tablo 12. Sektörler İtibariyle Gayrisafi Milli Hasıla (Cari fiyatlarla, Bin TL)

Madencilik İmalat Enerji İnşaat(Konut) Ulaştırma

1988 3,104 39,068 3,726 13,168 20,078

1989 6,091 69,223 5,806 20,946 34,659

1990 8,257 113,667 10,200 32,591 61,228

1991 12,856 183,997 18,226 58,131 98,197

1992 19,684 311,567 37,669 98,129 175,606

1993 28,729 543,142 67,759 192,063 311,945

1994 71,248 1,124,044 147,742 347,319 677,083

1995 129,784 2,306,964 253,086 561,325 1,292,069

1996 241,116 4,113,036 540,516 1,129,672 2,557,053

1997 443,683 8,189,931 971,511 2,295,848 5,292,513

1998 729,072 16,791,078 1,310,649 4,085,861 7,735,727

1999 988,954 22,889,249 2,139,824 5,687,701 12,102,368

2000 1,658,124 33,454,594 3,276,249 8,405,526 20,299,164

2001 2,353,927 45,829,468 5,656,849 10,702,029 31,963,787

2002 3,225,992 62,361,454 8,013,139 14,707,329 49,025,450

2003 4,538,250 80,627,034 9,826,640 18,405,464 62,934,587

2004 5,898,572 97,193,358 10,658,842 24,661,000 76,021,278

2005 7,628,517 112,051,658 11,956,714 28,694,134 89,087,295

2006 8,952,359 130,393,077 13,452,105 35,849,263 104,123,045

2007 10,530,738 141,853,309 16,117,886 41,013,267 117,583,068

2008 13,458,457 153,721,455 20,637,525 44,657,644 135,030,193

2009 14,235,361 144,992,162 22,818,051 36,577,637 127,283,537

2010 15,785,419 170,983,275 25,454,991 45,239,597 146,779,803

92

Ek Tablo 13. Sektörel Gayrisafi Milli Hasıla (1998 yılı fiyatlarıyla, Bin TL)

Madencilik İmalat Enerji İnşaat(Konut) Ulaştırma

1988 572,482 9,881,460 606,245 3,213,387 4,459,158

1989 646,782 10,179,932 690,418 3,408,230 4,603,647

1990 630,565 11,165,429 749,852 3,370,611 5,152,631

1991 658,906 11,431,205 783,609 3,408,756 5,133,180

1992 660,621 12,090,709 875,954 3,621,585 5,547,405

1993 618,671 13,214,647 953,538 3,906,488 6,148,832

1994 668,018 12,204,829 986,050 3,827,118 6,023,903

1995 622,047 13,903,002 1,080,690 3,648,433 6,367,911

1996 636,609 14,891,812 1,185,632 3,861,816 6,849,973

1997 666,781 16,596,253 1,244,458 4,055,519 7,372,682

1998 729,072 16,791,078 1,310,649 4,085,861 7,735,727

1999 681,750 15,933,358 1,291,303 3,957,358 8,010,260

2000 674,914 17,037,385 1,368,969 4,150,231 8,908,992

2001 630,890 15,736,113 1,322,502 3,426,908 8,580,577

2002 615,945 16,192,617 1,366,778 3,903,516 9,618,386

2003 602,512 17,552,856 1,433,070 4,207,040 10,473,106

2004 622,726 19,645,369 1,534,957 4,801,693 11,597,023

2005 678,461 21,249,692 1,751,352 5,250,284 12,950,854

2006 714,046 23,033,310 1,902,611 6,220,955 13,830,467

2007 771,983 24,326,791 2,031,737 6,573,647 14,811,164

2008 813,954 24,290,306 2,107,391 6,040,811 15,026,108

2009 759,220 22,538,467 2,034,945 5,067,196 13,936,885

2010 795,179 25,544,865 2,184,157 5,935,140 15,402,230

93

Ek Tablo 14. Sektörler Bazında GSYİH, Kamu Sermaye Stoku Büyüme Oranları (%)

t gdpmad govmad gdpima govima gdpene govene gdpins govins gdputh govuth

1989 12.98 -22.83 3.02 -26.13 13.88 18.39 6.06 -2.11 3.24 -8.09

1990 -2.51 -9.29 9.68 -17.13 8.61 1.09 -1.10 -5.19 11.93 -3.24

1991 4.49 -7.79 2.38 -16.54 4.50 -15.63 1.13 22.09 -0.38 1.45

1992 0.26 -2.31 5.77 -7.44 11.78 -23.89 6.24 -5.30 8.07 4.18

1993 -6.35 -0.24 9.30 0.36 8.86 -13.59 7.87 -7.29 10.84 6.96

1994 7.98 -36.46 -7.64 -38.39 3.41 -31.76 -2.03 -28.95 -2.03 -15.62

1995 -6.88 -27.10 13.91 -24.41 9.60 -10.94 -4.67 -13.64 5.71 -14.32

1996 2.34 -22.20 7.11 12.24 9.71 -20.64 5.85 -21.23 7.57 -20.20

1997 4.74 -15.12 11.45 -1.27 4.96 7.18 5.02 -2.65 7.63 -2.16

1998 9.34 22.69 1.17 -20.87 5.32 57.76 0.75 0.82 4.92 50.68

1999 -6.49 10.59 -5.11 10.58 -1.48 19.25 -3.15 7.67 3.55 13.88

2000 -1.00 -6.81 6.93 13.16 6.01 16.88 4.87 16.85 11.22 12.49

2001 -6.52 -2.51 -7.64 12.15 -3.39 -6.67 -17.43 -9.48 -3.69 0.84

2002 -2.37 6.79 2.90 30.52 3.35 10.58 13.91 17.70 12.09 4.45

2003 -2.18 -14.22 8.40 26.12 4.85 47.95 7.78 20.74 8.89 20.26

2004 3.35 1.55 11.92 16.46 7.11 30.46 14.13 15.53 10.73 17.35

2005 8.95 13.56 8.17 13.87 14.10 21.14 9.34 19.29 11.67 22.19

2006 5.24 21.39 8.39 6.22 8.64 16.16 18.49 42.89 6.79 19.76

2007 8.11 29.55 5.62 15.13 6.79 2.99 5.67 21.44 7.09 19.57

2008 5.44 9.22 -0.15 -1.92 3.72 -6.41 -8.11 10.78 1.45 5.80

2009 -6.72 9.36 -7.21 4.89 -3.44 -0.25 -16.12 29.68 -7.25 24.88

2010 4.74 17.18 13.34 4.01 7.33 8.36 17.13 15.83 10.51 10.68

94

Ek Tablo 15. Sektörlere göre Yatırımların İktisadi Kullanım Süreleri

(Saygılı vd., 2008: 37)

Sektörler Yatırım Ömrü

(Kullanım süresi)

Madencilik 23

İmalat 26

Enerji 31

Ulaştırma 25

İnşaat 62

95

Ek Tablo 16. Kamu Kesimi Genel Dengesi (GSYİH’ya oranı, %)

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı

CARİ

GİDERLER YATIRIMLAR

SABİT

SERMAYE

KAMU KESİMİ

FAİZ

ÖDEMELERİ

CARİ

TRANSFERLER

1975 -7.0 -7.2 -6.1 0.4 -1.1

1976 -6.8 -7.3 -6.7 0.3 -1.7

1977 -7.6 -7.4 -7.5 0.4 -2.7

1978 -7.6 -5.7 -6.3 0.3 -3.8

1979 -7.5 -4.7 -6.0 0.5 -3.1

1980 -7.8 -7.0 -6.6 0.4 -3.0

1981 -6.6 -7.9 -6.8 0.7 -2.6

1982 -5.6 -5.9 -6.2 0.6 -1.5

1983 -6.3 -6.2 -6.5 1.1 -3.0

1984 -5.6 -6.0 -6.0 1.5 -3.7

1985 -5.0 -6.7 -6.9 1.4 -3.7

1986 -5.1 -7.6 -7.6 1.9 -5.5

1987 -5.2 -7.7 -7.4 2.3 -6.4

1988 -5.0 -6.3 -6.6 2.9 -6.2

1989 -6.3 -5.5 -5.7 2.7 -5.8

1990 -7.5 -6.5 -5.2 3.8 -5.1

1991 -8.4 -5.7 -5.6 4.6 -4.5

1992 -9.2 -5.1 -5.5 4.6 -5.1

1993 -9.2 -5.5 -5.4 6.2 -7.0

1994 -8.0 -2.7 -3.7 8.1 -8.4

1995 -7.2 -2.9 -3.1 7.1 -8.2

1996 -7.4 -4.0 -3.8 8.7 -10.2

1997 -8.2 -5.0 -4.6 6.7 -8.8

1998 -8.4 -5.2 -4.8 9.6 -11.5

1999 -10.0 -5.0 -4.9 11.5 -13.8

2000 -9.3 -5.2 -5.2 13.2 -14.8

2001 -9.6 -4.1 -4.7 18.0 -19.9

2002 -9.9 -4.9 -4.9 15.5 -17.6

2003 -9.7 -3.7 -3.8 13.4 -15.9

2004 -9.2 -3.2 -3.2 10.4 -12.8

2005 -9.0 -4.0 -3.8 7.2 -10.2

2006 -9.5 -3.7 -3.8 6.2 -8.8

2007 -9.9 -3.9 -3.9 6.0 -8.9

2008 -10.0 -4.3 -4.1 5.5 -8.6

2009 -11.3 -4.4 -4.1 5.8 -11.0

96

Ek Tablo 17. Birim Kök Testi Sonuçları35

ADF test statistics

Test Critical Values

Level(1) 1st Difference(2) Level(3) 1st Difference(4)

labmad -3.0030 -6.1566* -3.6329 -3.6450*

gdpmad -1.9286 -5.1769* -3.6329 -3.6450*

capmad -0.9733 -5.9260* -3.6450 -3.6908*

govmad -1.3006 -5.4350* -3.6329 -3.6908*

labima -3.6327 - -3.6329 -

gdpima -2.2346 -4.4265* -3.6329 -4.4679*

capima -0.2328 -3.6566** -3.6736 -3.2774**

govima -3.8615 - -3.6329 -

labene -2.1710 -3.6545** -3.6329 -3.2690**

gdpene -2.9097 -3.6831* -3.6736 -3.6450*

capene -3.2437 -4.5910* -3.6450 -3.6584*

govene36

0.0431 -1.9385** -1.9581 -1.6078**

labins -2.1835 -2.6928* -3.6450 -3.6450*

gdpins -2.0426 -3.7704* -3.6329 -3.6450*

capins 0.2987 -4.3579* -3.6329 -3.6450*

govins 2.1275 -3.3347* -3.6329 -3.6450*

labuth -1.9468 -5.0449* -3.6329 -3.6450*

gdputh -1.8602 -4.5687* -3.6329 -3.6450*

caputh 2.5813 -3.5503** -3.6736 -3.2615**

govuth 1.1752 -4.2026* -3.6329 -3.6450*

35

Sütun (2)’deki değerlerde * ve ** sırasıyla %5 ve %10 anlamlılık değerlerini göstermektedir. Sütun

(4)’deki değerler ise MacKinnon(1996) tablo değerleridir. * ve ** sırasıyla %5 ve %10 anlamlılık

değerlerini göstermektedir. 36

Tüm serilere birim kök yapılırken sabitli trendli form kullanılmıştır. Bu seri sabitsiz trendsiz formda

1. farkta durağan hele gelmektedir.

97

Ek Tablo 18. 2002 Yılı Yatırım Programında Yer Alan Projelerin Başlama Yıllarına

Göre Dağılımı (1)

Kaynak: Kamu Yatırımları 2012 yılı programı (http://www2.dpt.gov.tr/kamuyat/2003program.html)

98

Ek Tablo 19. Türkiye Kamu Yatırımları (2002-2011) (1)

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Proje Sayısı

(Adet) 4 414 3 851 3 555 2 627 2 525 2 710 2 759 2 332 2 425 2 534

Toplam Proje Tutarı

(Cari Fiyatlarla,

Milyar TL)

166,8 187,1 196,1 206,7 200,4 209,3 219 245,8 273,4 303,7

Toplam Program

Ödenek

(Cari Fiyatlarla,

Milyar TL)

10,6 12,5 12,0 16,2 17,5 17,1 17,1 21,5 27,8 31,3

Toplam Program

Ödenek /

Toplam Proje Tutarı

(%)

6,3 6,7 6,1 7,8 8,7 8,2 7,8 8,7 10,1 10,3

Yatırım Stokunun

Ortalama

Tamamlanma Süresi

(Yıl) (2)

8,5 7,6 8,1 6,6 5,5 5,8 5,8 5,3 4,6 4,2

Kaynak: Kamu Yatırımları 2012 yılı programı (http://www2.dpt.gov.tr/kamuyat/program.html)

(1) Mahalli idare yatırımları, kamulaştırma harcamaları ve yatırım programında toplam dışı tutulan

yatırımlar hariçtir.

(2) Mevcut stokun, ilgili yıldaki program ödenek seviyesiyle tamamlanması için gereken ilave

süreyi göstermektedir.

99

Ek Tablo 20. Yılık Yatırım Programlarında Projelere Tahsis Edilen Kamu

Yatırımlarının Sektörel Dağılımı

Ulaştırma Enerji Madencilik,İmalat,Turizm,Konut

2002 24.2 20.9 9.4

2003 23.5 21.3 7.6

2004 26.2 17 7.2

2006 31 14.2 7.3

2007 23 14.6 8.1

2008 23.1 14.1 8.1

2009 24.2 13.1 7

2010 28.7 12.1 7.5

2011 28.2 10 8.7

Kaynak: Yıllık Kamu Yatırım Programları (http://www2.dpt.gov.tr/kamuyat/index.html)