Karel Âapek Milito kontraû salamandroj - i-espero.infoi-espero.info/files/elibroj/eo - capek, karel - milito kontraux salamandroj.pdf · Tridek jarojn mi navigas çi tie, kaj nun

1

eLIBROMILITO KONTRAÛ SALAMANDROJeLIBRO

I N K O

Karel Âapek

Militokontraû

salamandroj

2

eLIBROMILITO KONTRAÛ SALAMANDROJ

Karel ÂapekMILITO KONTRAÛSALAMANDROJEl la çe˛a esperantigisJosef Vondrouôek

eLibro-eldono kunlaborekun Miroslav Malovec

eLIBRO

Aran¸is: Franko Luin

ISBN [email protected]://www.omnibus.se/inko JANUARO 2003

3


Enhavo

Libro unua:Andrias Scheuchzeri 61. La strangemo de kapitano van To˛ 72. Sinjoro Golombek kaj sinjoro Valenta 273. G. H. Bondy kaj lia samlandano 394. La komerca entrepreno de kapitano van To˛ 555. Kapitano J. van To˛ kaj liaj dresitaj saûroj 656. Jakto en la laguno 747. Daûrigo de la jakto sur la laguno 928. Andrias Scheuchzeri 1079. Andrew Scheuchzer 11610. Kermeso en Nové Straôecí 12811. Pri homlacertoj 13612. Salamandra sindikato 145

Libro dua: Laû ÿtupoj al civilizacio 1721. Sinjoro Povondra legas îurnalojn 1732. Laû la ÿtupoj al civilizacio 1793. Sinjoro Povondra denove legas îurnalojn 212

4


Libro tria: Milito kontraû salamandroj 2661. Masakro sur la Kokosa Insularo 2672. Konflikto en Normandio 2763. Incidento en la Manika Markolo 2834. Der Nordmolch 2895. Wolf Meynert skribas sian verkon 2966. X avertas 3047. Tertremo en Luiziano 3158. Chief Salamander prezentas postulojn 3229. Konferenco en Vaduco 32910. Sinjoro Povondra çion surprenas 34311. La aûtoro parolas kun si mem 354

5


La libro, aperinta en la jaro 1936, surprizas pro sia ar-tisma formo kaj profeta tono. La postmilitaj koloniaj

bataloj, la mondo de koncentrejoj, atombombo kaj ebleankaû treege impeta modernigo de la çina popolo (mi per-sone opinias ¸in eç ne iom maltrankviliga), çio estas çi tiepriskribita ok, naû eç dudek jarojn anticipe. Apokalipsakaraktero de la lasta parto ankaû anoncas militajn de-strukciojn. Âapek antaûvidis proksimecon de milito kajmortis çe ¸ia sojlo, per kio li senigis la naziojn, post kiamili enmarÿis Pragon, pri ¸ojo pro lia aresto.

Robert Merle (1967): Animalo dotita de racio(Un animal doué de raison)

6


Libro unua

Andrias Scheuchzeri

7


1. La strangemo de kapitano van To˛

Se vi serçus la insuleton Tana Masa sur mapo, vi trovus ¸in ¸uste sur la ekvatoro, iom okcidente de Su-

matro; sed se vi demandus la kapitanon J. van To˛ surla ferdeko de la ÿipo Kandong Bandoeng, kio estas çi tiuTana Masa, antaû kiu îus li ekankris, li sakrus tempetonkaj poste dirus al vi, ke ¸i estas la plej malpura truo enla tuta Sunda Insularo, ankoraû pli aça ol Tana Bala kajminimume same damna kiel Pini aû Banjako; ke la sola,pardonu, homo tie vivanta — se ni ne inkluzivas la pe-dikulajn batakojn* — estas ebria komerca agento, hibri-do duone kubuo kaj duone portugalo kaj ankoraû pligranda ÿtelisto, pagano kaj porkulo ol la tuta kubuo* kajtuta blankulo sume; kaj se en la mondo estas io damna,tio estas do la damna vivo sur çi tiu damna Tana Masa,sinjoro. Post kio versimile vi demandus lin, kial do limallevis çi tie la damnajn ankrojn, kvazaû li volus restiçi tie damnajn tri tagojn; kaj li incitite eksnufus kaj mur-murus ion en tiu senco, ke Kandong Bandoeng ne ÿipusçi tien nur pro la damna kopro aû palmoleo, ja mem-

Batako — lo¸anto de nordokcidenta SumatroKubuo — indi¸enaj kaj duonindi¸enaj gentgrupoj en Sumatro

8


kompreneble, kaj cetere tio tute ne rilatas vin, sinjoro,mi havas miajn damnajn ordonojn, sinjoro, kaj estu tielafabla, sinjoro, kaj vi atentu la vian. Kaj li sakrus tiel am-plekse kaj abunde, kiel decas al nejuna, sed tamen mal-graû sia a¸o ankoraû vigla ÿipkapitano.

Sed se anstataû maldiskretaj demandoj vi lasus ka-pitanon J. van To˛, ke li murmuretu kaj malbenu por simem, vi povus ekscii multe pli. Çu ne videblas je li, ke libezonas senÿar¸i¸i? Nur lasu lin, lia çagreno mem tro-vos al si la vojon. ”Do rigardu, sinjoro,” ekvortigas lakapitano, ”tiuj uloj çe ni en Amsterdamo, la damnaj ju-doj, tie nepre venas al ideo, nu, pri perloj, homo, serçuiajn perlojn. Onidire la homoj furoras nun pri perloj kajtiel.” La kapitano indigne forkraças. ”Nu jes, investi latintaîon en perlojn! Jen sekvo de tio, ke vi homoj sençesevolas iajn militojn aû kion ajn. Timo pri mono, jen çio.Kaj tion oni nomas krizo, sinjoro.” Kapitano J. van To˛iomete hezitas, çu priparoli kun vi naci-ekonomiajn pro-blemojn; nun nome oni parolas pri nenio alia. Sed çi tieantaû Tana Masa estas por tio tro varme kaj pigre; kajkapitano van To˛ mangestas kaj murmuretas: ”Faciledirite, perlojn! Sinjoro, en Cejlono oni elrabis ilin porkvin jaroj, en Formozo oni malpermesis la perloçasadon.— Do, klopodu, kapitano van To˛, trovi novajn çasejojn.Navigu al la damnaj insuletoj, eble oni trovos çe ili tu-tajn arojn da konkoj —” La kapitano malestime trumpe-

9


tas en la lazure bluan poÿtukon. ”Tiuj ratuloj en Eûro-po imagas, ke çi tie ankoraû io troveblas, pri kio neniuscias! Jesuomaria, kiaj bovuloj! Bone, se ili ankaû nevolas, ke mi rigardu çi tie en la muzelojn de la batakoj,çu ili mungas perlojn. Novajn çasejojn! En Padangoestas nova bordelo, tio jes, sed novaj çasejoj? Sinjoro, çitie mi konas çiujn çi insulojn kiel mian pantalonon … deCejlono ¸is la damna Cliperton Island… Se iu opiniastrovi çi tie ankoraû ion, je kio oni povus profiti, do feli-çan voja¸on, sinjoro! Tridek jarojn mi navigas çi tie, kajnun tiuj imbeciloj volas de mi, ke çi tie mi ion malkov-ru!” Kapitano van To˛ preskaû sufoki¸as pro la ofendapostulo. ”Ili sendu çi tien iun flavbekulon, tiu malkovrosal ili tiom, ke ili okulegos; sed postuli tion de iu, kiu ko-nas tion çi tie kiel kapitano J. van To˛… volu rekoni tion,sinjoro. Tie en Eûropo oni povus ankoraû ion malkov-ri; sed çi tie — Çi tien ja venas homoj nur por priflari, kioestas forvorebla, kaj eç ne tion: kio estas açetebla kajvendebla. Sinjoro, se entute en la tutaj damnaj tropik-landoj ankoraû estus io, kio valorus dubbeltje’n*, tiamstaros çe tio tri agentoj kaj svingos per mungita poÿtu-ko je ÿipoj de sep ÿtatoj, por ke ili haltu. Tiel estas, sin-joro. Mi konas çion çi pli bone, ol la Ofico por Koloniojde Ÿia Re¸ina Majesto, bonvolu pardoni.” Kapitano vanTo˛ pene venkas sian justan koleron, kion post iom lon-

Dubbeltje — nederlanda monero

10


ga bruado li sukcesas. ”Çu vi vidas tie la du friponajnpigrulojn? Ili estas perloçasantoj el Cejlono, dio ne punumin, sinhalanoj, kiel la Eternulo ilin kreis; sed kial li fa-ris tion, tion mi ne scias. Çi tion nun mi veturigas kunmi, sinjoro, kaj se ie mi trovos parton da marbordo, surkiu ne estas skribite Agency aû Bat’a* aû Doganejo, mienlasas tion en la akvon, por ke tio serçu konkojn. Tiupli eta kanajlo subakvi¸as eç okdek metrojn profunden;antaû nelonge apud la Princinsuloj li elakvigis el la pro-fundo de naûdek metroj krankon de kinematografo, sin-joro, sed perlojn, pa! Kia ideo! Sentaûga açularo, tiuj sin-halanoj. Tian damnan laboron mi havas, sinjoro: fari,kvazaû mi açetas palmoleon, kaj dume serçi novajn tro-vejojn de perlokonkoj. Eble ili ankaû volos, ke mi mal-kovru ian virgan teron, çu? Tio ja ne estas laboro porhonesta komerca kapitano, sinjoro. J. van To˛ estas ne-niu malbenita aventurulo, sinjoro. Ne, sinjoro.” Kaj tielplu; la maro estas granda kaj la temp-oceano estas sen-lima; kraçu en la maron, homo, kaj ¸i ne ÿaûmi¸os, in-sultu vian sorton, kaj vi ne movos ¸in; kaj tiel post mul-taj preparoj kaj formalaîoj fine okazas, ke la kapitano dela nederlanda ÿipo Kandong Bandoeng, J. van To˛, ¸e-mante kaj sakrante descendas en boaton, por elboati¸ien ankaû kampongo* sur Tana Masa kaj trakti kun laBat’a — la plej granda (iama) çe˛a ÿukonzerno, havanta filiojn

preskaû en la tuta mondoKampong — (malaje) malaja vila¸o kun foiro

11


ebria hibrido inter kubuo kaj portugalo pri kelkaj ko-mercaj aferoj.

”Sorry, Captain,” fine diris la hibrido inter kubuo kajportugalo, ”sed çi tie, apud Tana Masa, kreskas neniujkonkoj. La malpuraj batakoj,” li diris kun ega abomeno,”man¸aças eç meduzojn; ili estas pli en la akvo ol sur latero, inoj çi tie fiÿfetoras, vi eç ne povas imagi tion —kion nur mi volis diri? Aha, vi demandis pri virinoj?”

”Çu estas çi tie peco da bordo,” demandis la kapitano,”kie tiuj batakoj ne iras en la akvon?”

La hibrido inter kubuo kaj portugalo kapneis. ”Neestas, sinjoro. Eble nur Devil Bay*, sed tio estas neniopor vi.”

”Kial?””Çar … tien neniu darfas, sinjoro. Çu, kapitano, mi

verÿu al vi?””Thanks. Çu tie estas ÿarkoj?””Ÿarkoj kaj entute,” murmuretis la hibrido. ”Malbona

loko, sinjoro. La batakoj ne ÿatus vidi, se iu irus tien.””Kial?””… Estas tie diabloj, sinjoro, mardiabloj.””Kio estas mardiablo? Fiÿo?””Nenia fiÿo,” eviteme oponis la mestizo. ”Simple dia-

blo, sinjoro. La batakoj nomas ¸in tapa. Tapa. Onidire ilihavas tie sian urbon, tiuj diabloj. Çu verÿi al vi?”

Devil Bay — (angle) Diabla Golfo

12


”Kaj kiel aspektas …tiu mardiablo?”La hibrido inter kubuo kaj portugalo ÿultrolevis. ”Kiel

diablo, sinjoro. Foje mi vidis ¸in… nome nur ¸ian kapon.Mi estis revenanta boate de Kabo Harlemo … kaj subi-te antaû mi ¸i malmergis kapaçon.”

”Nu kaj? Al kio ¸i similas?””Kapegon ¸i havas … kiel batako, sinjoro, sed tute kal-

van.””Çu eble ¸i estis batako?””Ne, sinjoro. En tiu loko ja neniu batako eniros la

akvon. Kaj plue … ¸i palpebrumis je mi per la malsuprajpalpebroj, sinjoro.” La hibrido ekskuis sin de teruro. ”Permalsupraj palpebroj etendi¸antaj trans la tutan okulon.Tio estas tapa.”

Kapitano J. van To˛ turnis per la dikaj fingroj glasonkun palmvino. ”Kaj çu vi ne estis ebria, nu? Çu ne ebri-aça?”

”Jes, sinjoro. Alie mi ne remus tra tie. La batakoj neÿatas, se iu iam la … diablojn ¸enas.”

Kapitano van To˛ kapskuis. ”Homo, diabloj ne ekzis-tas. Kaj se ili ekzistus, ili devus aspekti kiel eûropanoj.Eble ¸i estis ia fiÿo aû io.”

”Fiÿo,” balbutis la hibrido inter kubuo kaj portugalo,”fiÿo ne havas manojn, sinjoro. Mi ne estas batako, sin-joro, mi frekventis lernejon en Badjoeng … eblas, ke an-koraû mi scias la dekalogon kaj la aliajn science pruvi-

13


tajn doktrinojn; klera homo ja ekkonas, kio estas diab-lo kaj kio estas besto. Demandu la batakojn, sinjoro.”

”Nur negraj superstiçoj,” deklaris la kapitano kun in-dulgema supereco de klera homo. ”Science ¸i estas ab-surdaîo. Diablo ja ne povas vivi en akvo. Kion ¸i farustie? Ne atentu la indi¸enajn parolaçojn, knabo. Iu nomisla golfon Diabla Golfo, kaj ekde tiu tempo la batakoj ¸intimas. Jen, tiel,” diris la kapitano kaj per la dika polmofrapis la tablon. ”Nenio tie estas, knabo, tio ja estas sci-ence klara.”

”Estas, sinjoro,” asertis la hibrido frekventinta lerne-jon en Badjoeng. ”Sed neniu prudenta homo serçu ionen Devil Bay.”

Kapitano J. van To˛ ekru¸is. ”Kion,” li brue ekkriis. ”Cimalpura kubuo, çu ci opinias, ke mi timos ciajn diab-lojn? Jen ni vidos,” li diris, levi¸ante en plenpotenco desiaj solidaj ducent funtoj. ”Mi ne emas perdi kun ci miantempon, devante zorgi pri business. Sed tion memoru:en nederlandaj kolonioj diabloj ne ekzistas; se iaj ekzis-tas, do en la francaj. Tie ili povus esti. Kaj nun venigu almi la estron de çi tiu damna kampongo.”

La nomitan rangulon ne necesis longe serçi; li sidiskaûre apud la butiko de la hibrido kaj maçis sukerkanon.Li estis nuda nejuna sinjoro, sed multe pli magra, olestas vila¸estroj en Eûropo. Iom post li, respektante la

14


decan distancon, kaûre sidis la tuta vila¸o ankaû kunvirinoj kaj infanoj, videble atendante, ke oni filmos ilin.

”Aûskultu do, knabo,” alparolis lin kapitano van To˛malaje (li povis same alparoli lin nederlande aû angle,çar la estimata maljuna batako sciis eç ne unu malajanvorton kaj la tutan parolon de la kapitano devis inter-preti en la batakan lingvon la hibrido inter kubuo kajportugalo; sed ial la kapitano opiniis la malajan lingvonpli konvena). ”Aûdu do, knabo, mi bezonus kelkajngrandajn, fortajn, kura¸ajn ulojn, por ke ili iru çasi kunmi. Komprenu, çasi.”

La hibrido tion tradukis kaj la vila¸estro kapjesis, keli komprenas; post kio li turni¸is al la lar¸a aûditorio kajparolis al ¸i kun evidenta sukceso.

”La estro diras,” interpretis la hibrido, ”ke la tuta vila-¸o iros kun tuan* kapitano çasi, kien nur li volos iri.”

”Jen ci vidas. Diru do al ili, ke ni iros çasi konkojn enDevil Bay.”

Sekvis proksimume kvaronhora ekscita diskutado,kiun partoprenis la tuta vila¸o, çefe maljunaj virinoj.Fine la hibrido turni¸is al la kapitano. ”Ili diras, sinjoro,ke al Devil Bay oni ne povas iri.”

La kapitano komencis ru¸i¸i. ”Kaj kial ne?”La hibrido ÿultrolevis. ”Çar tie estas tapa-tapa. Dia-

bloj, sinjoro.”

Tuan — (malaje) sinjoro

15


La kapitano komencis i¸i viola. ”Diru do al ili, se ili neiros … ke mi elbatos çiujn iliajn dentojn … ke mi forÿi-ros de ili la orelojn … ke mi pendumos ilin … ke mi for-bruligos ilian pedikplenan kampongon, çu ci kompre-nas?”

La hibrido honeste tion tradukis, post kio denove se-kvis pli longa vigla konsili¸o. Fine la hibrido turnis sinal la kapitano. ”Ili diras, ke ili iros plendi en Padangonal la polico, ke tuan minacis al ili. Por tio laûdire estasparagrafoj. La vila¸estro diras, ke tion li ne toleros.”

Kapitano J. van To˛ komencis blui¸i. ”Diru do al li,”li ekkriegis, ”ke li estas …” Kaj li parolis senpaûze dekunu minutojn.

La hibrido tion tradukis, ¸is kiam sufiçis lia vortpro-vizo; kaj post nova, tamen longa, sed objektiva konsili¸ode la batakoj li interpretis al la kapitano: ”Ili diras, sinj-oro, ke ili estus pretaj rezigni la tribunalan persekuton,se tuan kapitano pagos la punpagon en la manojn de lalokaj instancoj. Nome,” li ekhezitis, ”ducent rupiojn; sedtio estas iom multe, sinjoro. Ofertu al ili kvin.”

La koloro de la kapitano komencis ÿan¸i¸i je brunajmakuloj. Unue li proponis masakron de çiuj batakoj enla mondo, poste li tion reduktis je tricent piedbatoj kajfine li kontenti¸us pri tio, ke li remburos la vila¸estronpor la kolonia muzeo en Amsterdamo; kontraûe la ba-takoj iris de ducent rupioj al fera pumpilo kun rado kaj

16


fine persistis en tio, ke la kapitano donu al la vila¸estro— kiel punpagon — benzinan fajrilon. (”Donu tion al ili,sinjoro,” pledis la hibrido inter kubuo kaj portugalo, ”mihavas stoke tri fajrilojn, sed sen meço.”) Tiel estis reno-vigita la paco sur Tana Masa; sed kapitano J. van To˛sciis, ke nun estas riskata presti¸o de la blanka raso.

*

Posttagmeze aparti¸is de la nederlanda ÿipo KandongBandoeng boato, en kiu çeestis nome: kapitano J. vanTo˛, svedo Jensen, islandano Gudmundson, finno Gille-mainen kaj du sinhalanoj-perloçasistoj. La boato celisrekte al golfo Devil Bay.

Je la tria, kiam estis kulminanta la malfluso, la kapita-no staris sur la bordo, la boato krozis proksimume centmetrojn de la marbordo por atenti ÿarkojn, kaj ambaûsinhalanaj subakvistoj atendis kun trançiloj enmane lasignon por salti en la akvon.

”Do, nun ci,” ordonis la kapitano al la pli longa nudu-lo. La sinhalano saltis en la akvon, vadis plurajn paÿojnkaj poste enfalis. La kapitano rigardis la horlo¸on.

Post kvar minutoj kaj dudek sekundoj elmergi¸is çir-kaû sesdek metrojn maldekstre bruna kapo; kun stran-ga, malespera kaj samtempe paralizita hasto la sinhala-no rampis sur ÿtonegojn, en unu mano trançilon porfortrançado de konkoj, en la alia perlokonkon.

17


La kapitano morni¸is. ”Nu, kio?” li bruskis.La sinhalano ankoraû glitis sur la ÿtonblokoj, laûte

¸emante de teruro.”Kio okazis?” kriis la kapitano.”Sahibo, sahibo,” elvortis la sinhalano kaj sinkis sur la

bordo, sible elspirante. ”Sahibo … sahibo …””Ÿarkoj?””¯inoj*,” ekveis la sinhalano. ”Diabloj, sinjoro. Miloj,

miloj da diabloj!” Li premis la pugnon sur la okulojn.”Nuraj diabloj, sinjoro!”

”Montru la konkon,” ordonis la kapitano kaj malfer-mis ¸in per trançilo. En ¸i estis eta, pura perleto. ”Kaj plida ili ci ne trovis?”

La sinhalano eligis ankoraû tri konkojn el la saketo,kiu estis pendigita sur lia kolo. ”Tie estas konkoj, sinjoro,sed la diabloj gardas ilin … Ili rigardis min, kiam mi es-tis detrançanta ilin…” Lia vila hararo hirti¸is pro hororo.”Sahibo, çi tie ne!”

La kapitano malfermis la konkojn; du estis malplenajkaj en la tria estis perlo kiel pizo, ronda kiel guto da hid-rargo. Kapitano van To˛ rigardis alterne la perlon kaj lasinhalanon, kolapsintan sur la tero.

”Ci,” li diris heziteme, ”çu ci volus salti tien ankoraûfoje?”

¯ino — spirito el la arabaj superstiçoj, kapabla aperadi en homaaû besta formoj kun supernatura povo

18


La sinhalano senvorte kapneis.Kapitano J. van To˛ eksentis sur la lango fortan emon

insultkrii; sed mem mirante li trovis, ke li parolas mal-laûte kaj preskaû mole: ”Ne timu, knabo. Kaj kiel as-pektas tiuj … diabloj?”

”Kiel malgrandaj infanoj,” elspiris la sinhalano. ”Ilihavas voston, sinjoro, kaj estas tiel altaj,” li montris pro-ksimume metron dudek de la tero. ”Ili staris çirkaû mikaj rigardis, kion mi faras tie … ili formis ian rondon…”La sinhalano skui¸is. ”Sahibo, sahibo, çi tie ne!”

Kapitano van To˛ meditis. ”Kaj çu ili palpebrumas perla malsupraj palpebroj aû kio?”

”Mi ne scias, sinjoro,” raûkis la sinhalano. ”Da ili es-tas tie … dek mil!”

La kapitano rerigardis la alian sinhalanon; tiu starisproksimume cent kvindek metrojn flanke kaj indiferenteatendis kun la manoj krucmetitaj surÿultre; fakte, kiamoni estas nuda, oni ne povas meti la manojn ien alien olsur la proprajn ÿultrojn. La kapitano silente gestis al li,kaj la eta sinhalano saltis en la akvon. Post tri minutojkaj kvindek sekundoj li elmergi¸is, surrampante ÿtone-gojn per la glitantaj manoj.

”Do rampu,” ekkriis la kapitano, sed poste li ekrigar-dis pli atente kaj jam saltis de ÿtonbloko al ÿtonbloko alla malespere palpantaj manoj; oni ne kredus, ke tia kor-pego kapablas tiel salti. En la lasta momento li ekkaptis

19


unu manon kaj anhelante li tiris la sinhalanon el la akvo.Poste li metis lin sur la ÿtonblokon kaj viÿis sian ÿviton.La sinhalano kuÿis senmove; unu lia tibio estis kontuzita¸isoste, versimile de ÿtono, sed alie li estis kompleta. Lakapitano levetis lian palpebron; videblis nur okulblan-ko de la turnitaj okuloj. Li havis nek konkojn nek trançi-lon.

Tiumomente la boato kun la ÿipanoj ekdirektis prok-simen al la bordo. ”Sinjoro,” vokis svedo Jansen, ”estasçi tie ÿarkoj. Çu vi plu çasos?”

”Ne,” diris la kapitano. ”Boatu çi tien por preni tiujndu.”

”Rigardu, sinjoro,” atentigis Jensen, kiam ili estis re-venantaj al la ÿipo, ”kiel subite estas malprofunde çi tie.De çi tie ¸is la bordo,” li montris pikante per remilo enla akvon. ”Kvazaû estus çi tie sub la akvo ia digo.”

*

Nur sur la ÿipos la eta sinhalano rekonscii¸i; li sidis, ge-nuojn submentone, kaj tutkorpe tremis. La kapitanosendis la homojn for kaj eksidis lar¸e diskrure.

”Do elen kun tio,” li diris. ”Kion ci vidis tie?””¯inojn, sahibo,” flustris la eta sinhalano; nun ko-

menci¸is tremi ankaû liaj palpebroj kaj sur la tuta kor-po erupciis grajneca haûto.

20


Kapitano van To˛ ekspektoris. ”Kaj … kiel ili aspek-tas?”

”Kiel … kiel …” En la okuloj de la sinhalano denovemontri¸is strio de okulblanko. Kapitano J. van To˛ kunneatendita rapido vangofrapis per la manplato kaj man-dorso ambaû liajn vangojn, por rekonsciigi lin.

”Thanks, sahibo,” elspiris la eta sinhalano, kaj en liaokulblanko denove montri¸is pupiloj.

”Çu jam bone?””Jes, sahibo.””Çu estis tie konkoj?””Jes, sahibo.”Kapitano J. van To˛ daûrigis la kruc-enketadon kun

ne malgranda pacienco kaj fundemo. Jes, estas tie dia-bloj. Kiom? Miloj kaj miloj. Ili estas grandaj proksimu-me kiel dekjara infano, sinjoro, kaj preskaû nigraj. Ilina¸as en la akvo kaj sur la fundo ili marÿas per ambaûkruroj. Per ambaû, sahibo, kiel vi aû mi, sed dume ilibalancas per la korpo, tiel tiel, sençese tiel tiel … Jes, sin-joro, ili havas ankaû manojn, kiel la homoj; ne, ili nehavas ungegojn, plivere tio estas kiel infanmanoj. Ne,sahibo, ili havas nek kornojn nek haregojn. Jes, vostonili havas preskaû kiel fiÿo, sed sen la vostna¸ilo. Kajgrandan kapon, rondan kiel la batakoj. Ne, ili diris ne-nion, sinjoro, sed nur ÿajnis, kvazaû ili ÿmacus. Kiam lasinhalano estis fortrançanta la konkojn en profundo de

21


çirkaû dek ses metroj, li eksentis surdorse tuÿon de etajmalvarmaj fingroj. Li rigardis, kaj çirkaûe estis da ili cen-toj kaj centoj. Centoj kaj centoj, sinjoro, na¸antaj kajstarantaj sur ÿtonoj, kaj çiuj rigardis, kion la sinhalanotie faras. Li lasis fali la trançilon kaj konkon kaj klopo-dis na¸i supren. Dum tio li karambolis kun kelkaj diablojna¸antaj super li, kaj kio estis poste, tion li ne scias, sinj-oro.

Kapitano J. van To˛ rigardis enpense la tremantanetan subakviston. Tiu knabo neniam plu taûgos por io,li diris al si, mi sendos lin el Padango hejmen al Cejlono.Grumblante kaj anhelante li iris en sian kajuton. Tie lielÿutis el papersaketo sur la tablon du perlojn. Unu es-tis eta kiel sablero kaj la alia kiel pizo, brilanta ar¸entekaj ru¸ete. Kaj la kapitano de la nederlanda ÿipo eksnufiskaj eligis el ÿranketo sian irlandan viskion.

*

Je la sesa li igis sin denove transporti per la boato en lakampongon kaj rekte al la hibrido inter kubuo kaj por-tugalo. ”Toddy*,” li diris kaj tio estis la sola vorto, kiunli eldiris; li sidis sur verando el onda lado, tenis en la di-kaj fingroj glason el dika vitro kaj trinkis kaj kraçis kajokulegis el sub la tufaj brovoj la flavajn magrajn koki-nojn, bekantajn dioscias kion sur la malpura piedtreti-

Toddy — fermentinta palmvino

22


ta korteto inter palmoj. La hibrido gardis sin ion diri kajnur verÿis. Lante sange subverÿi¸is la okuloj de la ka-pitano kaj liaj fingroj komencis malfacile fleksi¸i. Estispreskaû krepusko, kiam li levi¸is kaj ektiris iom suprenla pantalonon.

”Çu jam vi iras dormi, kapitano?” demandis ¸entile lahibrido inter diablo kaj satano.

La kapitano pikis perfingre la aeron. ”Tamen mi ÿatusvidi,” li diris, ”çu ekzistas en la mondo iaj diabloj, kiujnankaû mi ne konas. Ci, kie estas çi tie la damna nord-okcidento?”

”Jen,” montris la hibrido. ”Kien vi iras, sinjoro?””En la inferon,” ekgruntis kapitano J. van To˛. ”Rigar-

di al Devil Bay.”

*

Ekde tiu vespero komenci¸is la strangemo de kapitanoJ. van To˛. En la kampongon li revenis nur çe mateni¸o;eç ne vorton li diris kaj igis sin transporti sur la ÿipon,kie li ÿlosis sin en sia kajuto ¸is vespero. Tio ankoraû ÿaj-nis al neniu okulfrapa, çar Kandong Bandoeng estis ÿar-¸ota el benrikolto de insulo Tana Masa (kopro, pipro,kamforo, gutaperko, palmoleo, tabako kaj laborfortoj);sed kiam vespere li ricevis raporton, ke çiu varo estasstokita, nur li eksnufis kaj diris: ”Boaton. En la kampon-

23


gon.” Kaj denove li revenis nur çe mateni¸o. La svedoJensen, kiu helpis al li sur la ferdekon, nur pro ¸entile-co demandis lin: ”Do, hodiaû oni plu veturos, çu, kapita-no?” La kapitano turni¸is, kvazaû oni pikus lin en la pos-taîon. ”Tio ne rilatas vin,” li abruptis. ”Atentu viajn dam-najn aferojn!” La tutan tagon Kandong Bandoeng ankrisen distanco de unu nodo disde la marbordo de TanaMasa kaj faris nenion. Antaû la vespero la kapitano el-ruli¸is el sia kajuto kaj ordonis: ”Boaton. En la kampon-gon.” Malgranda greko Zapatis rigardis post lin per unublinda okulo kaj la alia straba. ”Junuloj,” li kokerikis, ”aûnia maljuna havas tie bubinon aû li tute frenezi¸is.” Lasvedo Jensen morni¸is. ”Çu tio vin rilatas?” li abruptis jeZapatis. ”Atentu viajn damnajn aferojn!” Poste kun laislandano Gudmundson li prenis malgrandan boatonkaj remis rekte al Devil Bay. Ili restis kun la boato ma-lantaû ÿtonblokoj kaj atendis, kio plu okazos. En la golfola kapitano estis iranta tien kaj reen kaj ÿajnis, ke li aten-das iun; de temp’al tempo li haltis kaj vokis ion kiel ts,ts, ts. ”Rigardu,” diris Gudmundson kaj montris al lamaro, nun brilblindige ru¸an kaj oran de la sunsubiro.Jensen kalkulis du, tri, kvar, ses na¸ilojn falçile akrajn,direkti¸antaj al Devil Bay. ”Sakre”, murmuris Jensen,”kiom da ÿarkoj estas çi tie!” Çiumomente iu falçilo mer-gi¸is, super la akvo svingbatis la vosto kaj en la akvo im-

24


pete ekkirli¸is. Tiam kapitano J. van To˛ komencis surla bordo furioze salteti, sputis blasfemojn kaj pugneminacis al la ÿarkoj. Poste esti¸is mallonga tropika kre-pusko kaj super la insulo ascendis la luno; Jensen ekre-mis kaj proksimi¸is kun la boato al la bordo ¸is distan-co de unu furlongo*. La kapitano nun sidis sur ÿtonblokokaj faris ts, ts, ts. Io movi¸is çirkaû li, sed kio, tio ne es-tis bone ekkonebla. ̄ i aspektas kiel fokoj, opiniis Jensen,sed la foko rampas alie. ¯i elmergi¸adis el la akvo interla ÿtonblokoj kaj paÿetis sur la bordo balance kiel ping-venoj. Jensen silente ekremis kaj haltis duonfurlongonde la kapitano. Jes, la kapitano ion diris, sed diablo kom-prenu, kion; plej versimile ¸i estas malaje aû tamule. Lidismetas la manojn, kvazaû li îetas ion al la fokoj (sed tione estas fokoj, certigis sin Jensen), kaj dume li kvakasçine aû malaje. Tiumomente elglitis el la mano de Jen-sen la levita remilo kaj plaûdis en la akvon. La kapitanolevis la kapon, ekstaris kaj iris proksimume tridek paÿojnal la akvo; subite komencis fulmi kaj knali; la kapitanopafis el braûningo direkte al la boato. Preskaû samtempeen la golfo ekmu¸is, ekkirli¸is, ekplaûdis, kvazaû milfokoj saltus en la akvon; sed tiam jam Jensen kaj Gud-mundson plenforte remis kaj pelis sian boaton post laplej proksiman angulon, ke nur ¸i siblis. Reveninte surla ÿipon, ili diris eç ne unu vorton al iu. Tiuj nordanoj

Furlongo — angla mezurunuo, 201 m

25


tamen nur scias silenti. Antaû la mateni¸o revenis lakapitano; li estis morna kaj kolerega, sed diris eç ne unuvorton. Nur kiam Jensen helpis al li suriri la ferdekon,du bluaj okulparoj renkonti¸is en malvarma kaj esplo-rema rigardo.

”Jensen,” diris la kapitano.”Jes, sinjoro.””Hodiaû ni ÿipos.””Jes, sinjoro.””En Surabajo vi ricevos vian libron.””Jes, sinjoro.”Kaj sufiçe. Tiutage Kandong Bandoeng forÿipis al Pa-

dango. El Padango kapitano J. van To˛ sendis al sia fir-mo en Amsterdamo paketon asekuritan je mil ducentpundoj. Kaj samtempe telegrafan peton pri unujara li-bertempo. Ur¸a sanstato kaj tiel plu. Poste li vagis traPadango, ¸is li trovis la serçatan personon. Li estis so-va¸ulo el Borneo, dajako*, kiun de temp’al tempo dungisanglaj pasa¸eroj kiel ÿarkoçasiston, por spektaklo; çar ladajako laboris ankoraû laû la malnova maniero, armitasole per longa trançilo. Versimile li estis kanibalo, sedhavis sian firman tarifon: kvin pundojn por ÿarko, inklu-zive man¸aîon. Cetere estis terure lin rigardi, çar sur am-baû manoj, sur la brusto kaj sur la femuroj li havis fo-

Dajako — komuna nomo por pluraj gentgrupoj interne deBorneo

26


skrapitan haûton de ÿagrino kaj la nazon kaj la orelojnornamitajn per ÿarkodentoj. Oni nomis lin Shark.

Kun çi tiu dajako kapitano J. van To˛ translo¸i¸is alinsulo Tana Masa.

27


2. Sinjoro Golombek kaj sinjoro Valenta*

Estis varmega redakcia somero, kiam nenio, neprenenio okazas, kiam oni ne faras politikon kaj kiam

ankaû estas nenia politika situacio; kaj tamen ankaû entiu tempo la legantoj de îurnaloj, kuÿantaj en agonio deenuo sur la bordoj de akvoj aû en maldensa ombro dearboj, demoralizitaj de la varmego, naturo, kamparatrankvilo kaj entute de la saniga kaj simpla libertempavivo, atendas kun la çiutage senrevigata espero, ke alme-naû en la îurnaloj estos io nova kaj refreÿiga, ia murdoaû milito aû tertremo, kurte Io; kaj se ¸i ne estas tie, ilifrapas per la îurnalo kaj amare deklaras, ke en la îurnaloestas nenio, sed tute Nenio, kaj ke ili ne plu abonos ¸in.

Kaj dume en la redakcio sidas kvin aû ses forlasitajhomoj, çar la ceteraj kolegoj ankaû ferias, kaj ankaû ilifrapas indigne per la îurnaloj kaj plendas, ke en la îur-naloj nun nenio estas, tute Nenio. Kaj el la kompostejoeliras sinjoro kompostisto kaj diras riproçe: ”Sinjoroj,sinjoroj, ankoraû ni ne havas por la morgaûo çefartiko-lon.”

Bedæich Golombek, Eduard Valenta — redaktoroj de la îurnaloLidové noviny

28


”Nu, donu tien … tiun artikolon … pri la ekonomiasituacio en Bulgario,” opinias unu el la forlasitaj sinjoroj.

La sinjoro kompostisto peze ¸emas: ”Sed kiu legution, sinjoro redaktoro? Jam denove en la tuta îurnaloestos Nenio Leginda.”

Ses forlasitaj sinjoroj levas la okulojn al la plafono,kvazaû tie eblus malkovri Ion Legindan.

”Se ie Io okazus,” proponas iu necerte.”Aû havi … ian … interesan riportaîon,” aludas la alia.”Pri kio?””Tion mi ne scias.””Aû elpensi … ian novan vitaminon,” murmuretas la

tria.”Nun en somero?” oponas la kvara. ”Homo, vitami-

noj, tio estas kleraj aferoj, tio pli konvenas aûtune — ””Jesuo, kia varmego,” oscedas la kvina. ”Tio devus esti

io el la polusaj regionoj.””Sed kio?””Nu. Io kiel tiu Eskimo Welzl*. Forfrosti¸intaj fingroj,

eterna glacio kaj io simila.””Facile dirite,” diras la sesa. ”Sed de kie preni tion?”En la redakcio ekregis senespera silento.

Eskimo Welzl — çe˛a polusa çasisto kaj orserçanto. Liarakontado vekis siatempe sensacion. La √urnalistoj Golombekkaj Valenta eldonis, kun la verkisto R. Têsnohlídek, libron priliaj voja¸oj. La libro estis esperantigita sub la titolo Tridekjarojn en la ora nordo, fare de Moraviaj Esperanto-Pioniroj

29


”Dimançe mi estis en Jevíâko …” aûdi¸is hezite sin-joro kompostisto.

”Nu kaj?””Onidire ferias tie iu kapitano Vanto˛. Laûdire li na-

ski¸is tie, en Jevíâko.””Kia Vanto˛?””Tia dika. Laûdire li estas ÿipkapitano, tiu Vanto˛. Oni

diris, ke ie tie li perloçasis.”Sinjoro Golombek ekrigardis sinjoron Valenta.”Kaj kie li çasis ilin?””Apud Sumatro … kaj Celebeso … entute ie tie. Onidi-

re li vivis tie tridek jarojn.””Homo, kia ideo,” diris sinjoro Valenta. ”Tio povus

esti bonega riportaîo. Golombek, çu vi veturos?””Nu, ni povas provi tion,” opiniis sinjoro Golombek

kaj deglitis desur la tablo, sur kiu li sidis.

*

”Tiu sinjoro tie estas li,” diris la gastejestro en Jevíâko.En la ¸ardeno çe la tablo sidis korpulenta, lar¸e dis-

krura sinjoro en blanka çapo, trinkis bieron kaj enpen-se zigzagis per la dika montrofingro sur la tablo. Ambaûsinjoroj direktis al li.

”Redaktoro Valenta.””Redaktoro Golombek.”La korpulenta sinjoro levis la okulojn. ”What? Kion?”

30


”Mi estas redaktoro Valenta.””Kaj mi redaktoro Golombek.”La dika sinjoro digne levi¸is. ”Captain van To˛. Very

glad. Sidi¸u, junuloj.”Ambaû sinjoroj volonte alsidi¸is kaj metis antaû sin

notblokojn.”Kaj kion vi volos trinki, junuloj?””Frambakvon,” diris sinjoro Valenta.”Frambakvon?” ripetis la kapitano nekredeme. ”Kaj

kial? Gastejestro, alportu bieron al ili. — Do kion faktevi volas,” li diris kaj ekkubutis je la tablo.

”Çu estas vere, sinjoro Vanto˛, ke çi tie vi naski¸is?””Jes. Naski¸is.””Mi petas vin, kiel vi venis al la maro?””Nu, trans Hamburgo.””Kaj kiel longe jam vi estas kapitano?””Dudek jarojn, junulo. La paperojn mi havas çi tie,” li

diris emfaze, frapetante sian brustpoÿon. ”Mi povasmontri.”

Sinjoro Golombek emis rigardi, kiel aspektas kapitan-dokumentoj, sed subpremis tion. ”Certe, sinjoro kapi-tano, dum la dudek jaroj vi ekkonis egan parton de lamondon, çu?”

”Jes. Do parton. Jes.””Kaj kion?”

31


”Java. Borneo. Philippines. Fidji Islands. Solomon Is-lands. Carolines. Samoa. Damned Cliperton Island*. Alot of damned islands, junulo. Kial?”

”Nur tial, çar ¸i estas interesa. Sciu, ni ÿatus aûdi devi multe pli.”

”Jes. Do nur tiel, hm?” La kapitano fiksis je ili siajnhelbluajn okulojn. ”Do vi estas de p’lís, nome de polico,çu?

”Ne, sinjoro kapitano, ni estas de îurnalo.””Ha, tiel, de îurnalo. Reporters, çu? Skribu do: Captain

J. van To˛, kapitano de la ÿipo Kandoeng Bandoeng — ””Kiel?””Kandoeng Bandoeng, haveno Surabajo. Celo de la

voja¸o: vacances — kiel oni diras tion?””Libertempo”.”Jes, sakre, libertempo. Donu tion do en la îurnalon,

kiu albordi¸is. Kaj nun kaÿu la notblokon, junuloj. Yourhealth*.”

”Sinjoro Vanto˛, ni venis al vi, por ke vi rakontu al niion el via vivo.”

”Kial?”

Damned Clipperton Island. A lot of damned islands — (angle)damna Clipperton Insulo. Aro da damnaj insuloj.

Your health — (angle) je via sano

32


”Ni skribos tion por îurnalo. La homojn ege interesaslegi pri foraj insuloj, kaj kion tie vidis kaj travivis iliasamlandano, çe˛o, naskita en Jevíâko …”

La kapitano kapjesis. ”Jen vero. Junulo, mi estas solaCaptain el tuta Jevíâko. Do jes. Onidire estas de çi tieankaû iu kapitano de … de … de karuselo, sed mi opi-nias,” li aldiris konfide, ”ke li ne estas vera Captain. Tiononi mezuras laû tonelaro.”

”Kaj kiun tonelaron havis via ÿipo?””Dek du mil tons, junulo.””Do vi estas granda kapitano, çu?””Jes, granda,” diris la kapitano digne. ”Junuloj, çu vi

havas monon?”Ambaû sinjoroj ekrigardis sin iom necerte. ”Ni havas,

sed malmulte. Çu eble vi bezonas, kapitano?””Jes. Do, tion mi bezonus.””Jen vidu. Se vi rakontos multon al ni, ni skribos tion

por îurnalo, kaj vi ricevos monon por tio.””Kiom?””Eble eç … iun milon,” diris donaceme sinjoro Golom-

bek.”En pounds of sterling?””Ne, nur en kronoj.”Kapitano van To˛ kapskuis. ”Tion do ne. Tiom mi

mem havas, junulo.” Li elpoÿigis dikan faskon da bank-biletoj. ”See!” Poste li ekkubutis je la tablo kaj klini¸is al

33


ambaû sinjoroj. ”Sinjoroj, mi havus por vi big business.Kiel oni diras tion?”

”Grandan negocon.””Jes. Grandan negocon. Sed vi devus doni al mi dek

kvin … halt, dek kvin, dek ses milions da kronoj. Nu?”Ambaû sinjoroj denove necerte ekrigardis sin. Redak-

toroj havas nome siajn spertojn kun la plej diversaj spe-coj de frenezuloj, trompistoj kaj inventistoj.”

”Halt,” diris la kapitano, ”ion mi povas montri al vi.”Li fiÿis per siaj dikaj fingroj en la veÿtpoÿeto, ion eltiriskaj metis sur la tablon. Tio estis kvin rozetaj perloj engrandeco de çerizkerneto. ”Çu vi komprenas perlojn?”

”Kiom ¸i povas kosti?” elspiris sinjoro Valenta.”Well, lots of money*, junulo. Sed tion mi kunportas

nur … por montro, kiel specimenon. Do, çu vi partopre-nus?” li demandis aletendante trans la tablon sian lar¸anmanplaton.

Sinjoro Golombek suspiris. ”Sinjoro Vanto˛, tiom damono — ”

”Halt,” interrompis lin la kapitano. ”Mi scias, ci nekonas min; sed demandu pri Captain van To˛ en Suba-raja, en Batavia, en Padang, aû kie ci volas. Iru kaj de-mandu, kaj çiu diros al ci, jes, Captain van To˛, he is asgood as his word*.”

Well, lots of money — (angle) bone, multe da monoHe is as good as his word — (angle) li tenas sian vorton

34


”Sinjoro Vanto˛, ni kredas al vi,” protestis sinjoro Go-lombek. ”Sed — ”

”Halt,” ordonis la kapitano. ”Mi scias, ci ne volas donician belan monon nur tiel; brave, junulo. Sed ci investosilin en ÿipon, see? Ci açetos la ÿipon, ci estos tiu ship-owner* kaj povas kunÿipi; jes, ci povas, por vidi, kiel mimastrumas per cia mono. Sed la mono, kiun ni gajnostie, estos fifty-fifty. Tio estas honesta business, çu?”

”Sed sinjoro Vanto˛,” elvortigis fine sinjoro Golom-bek iom deprimite, ”ja ni ne havas tiom da mono!”

”Ha, tio estas io alia,” diris la kapitano. ”Sorry. Mi nescias do, sinjoroj, kial vi venis al mi.”

”Por ke vi rakontu al ni, kapitano. Vi devas ja havitiom da spertoj —”

”Jes, mi havas, junulo. Damnajn spertojn mi havas.””Çu vi travivis iam ÿip-pereon?””What? Ion kiel ship-wrecking? Tion do ne. Kion ci

entute opinias? Se ci donos al mi bonan ÿipon, nenio dopovas okazi al ¸i. Ja ci povas demandi en Amsterdamopri miaj references. Iru kaj demandu.”

”Kaj kion la indi¸enoj? Çu vi konati¸is tie kun indi-¸enoj?”

Kapitano van To˛ kapskuis. ”Nenio por kleraj homoj.Tion mi ne rakontos.”

Ships-owner — (angle) ÿipposedantoMy lad — (angle) mia knabo

35


”Rakontu do al ni ion alian.””Ba, rakonti,” murmuris la kapitano malkonfide. ”Kaj

poste vi vendos tion al iu Company kaj tiu sendos tiensiajn ÿipojn. Mi diras al vi, my lad*, homoj estas grandajÿtelistoj. Kaj la plej grandaj ÿtelistoj estas tiuj bankers enColombo.”

”Çu vi estis ofte en Kolombo?””Jes, tre ofte. Kaj en Bangkok ankaû, kaj en Manilla. —

Junuloj,” li diris subite, ”mi scius pri unu ÿipo. Ege taûgaÿipo kaj por tiu sumo malkara. ¯i kuÿas en Rotterdam.Venu rigardi ¸in. Rotterdam estas tuj apude,” li montrisper la polekso trans la ÿultrojn. ”Nun la ÿipoj estas ridin-de malkaraj, knaboj. Kiel ferrubo. ¯i a¸as nur ses jarojnkaj kun dizel-motoro. Çu vi volas rigardi ¸in?”

”Ni ne povas, sinjoro Vanto˛.””Nu vi estas strangaj homoj,” ek¸emis la kapitano kaj

brue mungis en la lazure bluan poÿtukon. ”Kaj çu vi sci-as tie pri iu, kiu volus açeti ian ÿipon?”

”Çi tie en Jevíâko?””Jes, çi tie, aû ie çirkaûe. Mi volus, ke tiu granda ne-

goco venu al iu çi tie, in my country*.””Tio estas bela de vi, kapitano —””Jes. La ceteraj estas ege grandaj trompuloj. Kaj ili ne

havas monon. Vi de newspapers* devas koni çi tie gran-

in my country — (angle) en mia patrionewspapers — (angle) îurnaloj

36


dajn homojn, tiujn bankers kaj ship-owners, kiel onidiras tion, ÿipmastroj, çu?”

”Ÿip-posedantoj. Tiujn ni ne konas, sinjoro Vanto˛.””Doma¸e,” morni¸is la kapitano.Sinjoro Golombek ion rememoris. ”Çu eble vi konas

sinjoron Bondy?””Bondy? Bondy?” pripensis kapitano van To˛. ”Mo-

menton, tiun nomon kvazaû mi konus. Bondy. Jes, enLondon estas ia Bond-Street, kaj tie vivas tre riçaj ho-moj. Çu li havas ian komercejon en tiu Bond-Street, tiuvia Bondy?”

”Ne, li vivas en Prago, sed naski¸is, mi opinias, çi tieen Jevíâko.”

”Aj, sakre,” laûtegis la kapitano ¸oje, ”ci pravas, kna-bo. Tiu, kiu havis sur la placo mercerejon. Jes, Bondy —kiel nur li nomi¸is? Maks. Maks Bondy. Do nun li havaskomercejon en Prago?”

”Ne, tiu estis versimile lia patro. Çi tiu Bondy nomi¸asG. H. Prezidanto G. H. Bondy, kapitano.”

”G. H.” kapskuis la kapitano. ”G. H., çi tie estis neniu.Eble li povus esti Gustl Bondy — sed li estis neniu pre-zidanto. Gustl estis tia lentuga judeto. Do li ne povas estitiu.”

”Li estas tiu, sinjoro Vanto˛. Ja, longajn jarojn vi nevidis lin.”

37


”Jes, ci pravas. Tiom da jaroj,” konsentis la kapitano.”Kvardek jaroj, knabo. Povas esti, ke tiu Gustl estas jamgranda. Kaj kio li estas?”

”Li estas prezidanto de la administraro de MEAS,sciu, tiu granda fabriko je kaldronoj kaj similaj aîoj, nu,kaj prezidanto de almenaû dudek kompanioj kaj karte-loj. — Ege granda sinjoro, sinjoro Vanto˛. Oni nomas linkapitano de nia industrio.”

”Kapitano?” miris Captain van To˛. ”Mi ne estas dosola kapitano el Jevíâko! Sakre, tiu Gustl estas ankaûCaptain. Mi bezonus kunveni kun li. Kaj çu li havas mo-non?”

”Kara çielo! Da mono kiom da fojno, sinjoro Vanto˛.Tiu sendube havas siajn kelkcent milionojn. La plej riçahomo en la lando.”

Kapitano van To˛ profunde seriozi¸is. ”Kaj ankaûCaptain. Do, mi dankas al ci, knabo. Mi ÿipos do al li, altiu Bondy. Jes, Gustl Bondy, I know*. Tia judeto li estis.Kaj nun li estas Captain G. H. Bondy. Jes, jes, kiel la tem-po pasas,” li suspiris melankolie.

”Sinjoro kapitano, ni devos jam iri, por ke la vesperatrajno ne forveturu al ni — ”

”Nu, mi akompanos vin en havenon,” diris la ka-pitano kaj komencis levi ankrojn. ”¯ojigis min tre, ke vi

I know — (angle) mi sciasa good friend of mine — (angle) mia bona amiko

38


alveturis, sinjoroj. Mi konas en Surabaja iun redaktoron,brava knabo li estas, jes, a good friend of mine*. Teruradrinkulo, junuloj. Se vi volus, mi havigus al vi îurnalis-tan postenon en Subaraja. Ne? Nu, kiel vi volas.”

Kaj kiam la trajno jam ekveturis, svingis kapitano vanTo˛ malrapide kaj solene per grandega blua poÿtuko.Dume unu lia granda neregula perlo elfalis en sablon.Perlo, kiun neniam iu trovis.

39


3. G. H. Bondy kaj lia samlandano

Kiel estas konate, ju pli granda sinjoro, des malpli es-tas skribite sur tabuleto de lia pordo. Tia maljuna

sinjoro Makso Bondy en Jevíâko devis havi super la bu-tiko, sur ambaû pordo-flankoj kaj sur la fenestroj pergrandaj literoj pentrite, ke çi tie estas Makso Bondy, bu-tiko kun çiaspeca merceraîo, dotaîoj por fiançinoj, veb-varoj, mantukoj, viÿtukoj, tablotukoj kaj tegaîoj, katunojkaj gradloj, unuarangaj drapoj, silko, kurtenoj, lambre-kinoj, pasamentoj kaj çiaj kudraîoj. Fondita en la jaro1885. — Lia filo, G. H. Bondy, kapitano de industrio, pre-zidanto de la kompanio MEAS, komerca konsiliano,borsa konsilisto, vicprezidanto de Industriista Asocio,Consulado de la República Ecuador, membro de mult-nombraj administraroj ktp. ktp., havas sur sia domo nurmalgrandan, nigran vitran tabuleton kun ora surskribo

BONDY

Nenio pli. Nur Bondy. La aliaj skribu sur siajn porde-gojn Julius Bondy, reprezentanto de firmo General Mo-tors, aû MUD-ro Ervin Bondy, aû S. Bondy kaj kompa-nio; sed ekzistas nur unusola Bondy, kiu estas simple

40


Bondy, sen pluaj detaloj. (Mi opinias, ke la papo havassur sia pordego simple skribite Pius, kaj nenian titolon,neniun numeron. Kaj Dio havas iun tabuleton nek sur laçielo nek sur la tero. Vi devas, homo, mem ekkoni, ke Litie lo¸as. Sed tio fakte ne apartenas çi tien kaj estu alu-dite nur pretere).

Kaj antaû tiu vitra tabuleto iun ardantan tagon haltissinjoro en blanka marista çapo kaj viÿis per blua poÿtukosian potencan grasdikan nukon. Damne nobla domo, liopiniis, kaj iom necerte ektiris latunan sonorilbutonon.

En la pordo aperis pordisto Povondra, okulmezuris ladikan sinjoron de la ÿuoj ¸is la oraj çapgalonoj kaj dirisrezervi¸eme: ”Bonvolu?”

”Nu, knabo,” laûtis la sinjoro, ”çu lo¸as çi tie iu sin-joro Bondy?”

”Vi deziras?” demandis glacitone sinjoro Povondra.”Diru al li, ke volus paroli kun li Captain van To˛ el

Surabaja. Jes,” li rememoris, ”jen karteto.” Kaj li trans-donis al sinjoro Povondra vizitkarton, sur kiu estis ma-tricita ankro kaj presita nomo:

Captain J. van To˛E.I. & P.L. Co. S. Kandong Bandoeng

Surabaya Naval Club

Sinjoro Povondra klinis la kapon kaj hezitis. Çu diri alli, ke sinjoro Bondy ne estas hejme? Aû: mi bedaûras,

41


sed sinjoro Bondy ¸uste havas gravan konferencon?Estas vizitoj, kiujn necesas anonci, kaj aliaj, kiujn korek-ta pordisto solvas mem. Sinjoro Povondra sentis ¸enanpaneon de sia instinkto, kiun li en tiaj kazoj sekvis; tiudika sinjoro neniel konvenis en la kutimajn kategoriojnde la neanoncitaj vizitoj, li ÿajnis esti nek agento, nekfunkciulo de bonfara societo. Dume kapitano van To˛anhelas kaj viÿas per poÿtuko sian kalvon; kaj krome tielsenruze li palpebrumas per siaj helbluaj okuloj — Sinj-oro Povondra subite decidi¸is surpreni la tutan respon-son. ”Bonvolu eniri,” li diris, ”mi anoncos vin al sinjorokonsiliano.”

Captain J. van To˛ viÿas per blua poÿtuko sian frun-ton kaj rigardas la vestiblon. Tondre, tiu Gustl estas in-stalita; ja ¸i estas kiel saloon sur ships, navigantaj el Rot-terdam al Batavia. Egan sumon ¸i devis kosti. Kaj tia len-tuga judeto li estis, miras la kapitano.

Dume G. H. Bondy enpense observas en sia labor-çambro la vizitkarton de la kapitano. ”Kion li volas?” lidemandas suspekte.

”Mi ne scias, pardonu,” murmuretas respekte sinjoroPovondra.

Sinjoro Bondy ankoraû tenas en la mano la vizitkar-ton. La matricita ÿipankro. Captain J. van To˛, Surabaya— kie fakte situas Surabajo? Çu ie en Javo? Malproksi-mo ekblovis sinjoron Bondy. Kandong Bandoeng, ¸i so-

42


nas kiel gongbatoj. Surabajo. Kaj ¸uste hodiaû estas tiatropika tago. Surabajo. ”Do, venigu lin,” ordonas sinjoroBondy.

En la pordo staras fortega viro en kapitançapo kaj sol-datsalutas. G. H. Bondy iras renkonte al li. ”Very glad tomeet you, Captain. Please, come in.*”

”Nazdar, nazdárek, sinjoro Bondy,” vokas ¸oje la Cap-tain.

”Vi estas çe˛o?” miras sinjoro Bondy.”Jes, çe˛o. Ja ni konas nin, sinjoro Bondy. El Jevíâko.

Farunvendisto Vanto˛, do you remember*?””¯uste, ¸uste,” laûte ¸ojas sinjoro G. H. Bondy, sed

samtempe sentas le¸eran senrevi¸on. (Do li ne estas ne-derlandano!) ”Farunvendisto sur foirplaco, çu? Ankaû vitute ne ÿan¸i¸is, sinjoro Vanto˛. Sençese tiu sama. Do,kiel prosperas la farunvendado?”

”Thanks,” diris la kapitano ¸entile. ”La patro jam de-longe forpasis, kiel oni diras — ”

”Mortis? Aj, aj! Ve re, vi devas esti lia filo …” La oku-loj de sinjoro Bondy vigli¸is pro subita rememoro. ”Ho-mo kara, çu vi estas tiu Vanto˛, kiu bati¸is kun mi enJevíâko, kiam ni estis buboj?”

Very glad to meet you, Captain. Please come in — (angle) ¸ojigasmin, ke mi vidas vin, kapitano. Mi petas, eniru.

Do you remember? — (angle) çu vi memoras?

43


”Jes, tiu mi estas, sinjoro Bondy,” konsentis la kapi-tano serioze. ”Tial oni elhejmigis min al Moravská Os-trava.”

”Ofte ni interbati¸is. Sed vi estis pli forta ol mi,” reko-nis sinjoro Bondy sportece.

”Jes, tia mi estis. Kaj vi estis tia febla judeto, sinjoroBondy. Kaj ege vi ricevadis sur la postaîon. Tre.”

”Mi ricevadis, vere,” rememoris G. H. Bondy emocie.”Kaj sidi¸u, samlandano! Brave, ke vi rememoris min!Kial tiel subite vi aperis çi tie?”

Kapitano van To˛ digne sidi¸is en leda fotelo kaj plan-ken metis la çapon. ”Mi prenas çi tie miajn aferojn, sin-joro Bondy. Nu, jes. That’s so.*”

”Çu vi rememoras,” dronis en rememoroj sinjoroBondy, ”kiel vi postkriis min: judo, judo, prenos vinBaal-Zebubo?”

”Jes,” diris la kapitano kaj ektrumpetis emocie en labluan poÿtukon. ”Ho jes. Tiam estis belaj tempoj, kna-bo. Sed kion fari, la tempo pasas. Nun ni ambaû estasmaljunaj homoj kaj ambaû Captains.”

”Vere, vi estas kapitano,” rememorigis al si sinjoroBondy. ”kiu antaûvidus tion! Captain of Long Distanc-es*, — tiel oni diras tion, çu?”

That’s so — (angle) tiel ¸i estasCaptain of long distances — (angle) kapitano por longdistancaj

navigoj

44


”Yeah, sir. A Highseaer. East India and Pacific Lines,sir.*”

”Bela okupo,” suspiris sinjoro Bondy. ”Tuj mi ÿan¸uskun vi, kapitano. Vi devas rakonti al mi pri vi.”

”Ho jes, volonte,” vigli¸is la kapitano. ”Mi volus ra-konti ion al vi, sinjoro Bondy. Ege interesa afero, junu-lo.” Kapitano van To˛ malkviete çirkaûrigardis.

”Çu vi serças ion, kapitano?””Jes. Çu tute vi ne trinkas bieron, sinjoro Bondy? No-

me survoje el Surabaja mi tiel eksoifis.” La kapitano ko-mencis serçi en la vasta pantalonpoÿo kaj eligis bluanpoÿtukon, tolsaketon kun io, saketon kun tabako, trançi-lon, kompason kaj faskon da bankbiletoj. ”Mi venigusiun por biero. Eble tiun stevardon, kiu kondukis min envian kabinon.”

Sinjoro Bondy sonorigis. ”Lasu tion, kapitano. Dumebruligu al vi cigaron —”

La kapitano prenis cigaron kun ru¸a kaj ora bendo kajalflaris ¸in. ”Tabako el Lombok. Tie estas grandaj latro-noj, jen la vero.” Post kio je konsterno de sinjoro Bondyli dispremis la multekostan cigaron en sia potenca pug-no kaj la tabakpistaîon ÿutis en pipon. ”Jes, Lombok. AûSumba.”

Dume en la pordo senbrue aperis sinjoro Povondra.

Yeah, Sir. A higseaer. East India and Pacific Lines, Sir. — (angle)Jes, sinjoro. Marflot-ÿipisto. Orienta Indio kaj Pacifik-voja¸oj

45


”Alportu bieron,” ordonis sinjoro Bondy.Sinjoro Povondra levis la brovojn: ”Bieron? Kiom da?””A gallon*,” murmuris la kapitano kaj surtretis brulin-

tan alumeton en tapiÿon. ”En Adeno estis terura varmo,knabo. — Do mi havas iajn novaîojn, sinjoro Bondy. ElSunda Islando, see? Tie oni povus fari fabelajn negocojn,sinjoro. A big business. Sed necesus rakonti la tutan, kieloni diras story?”

”Rakonto.””Jes. Nome ia tia rakonto, sinjoro. Atendu.” La kapi-

tano turnis siajn miozotkolorajn okulojn al la plafono.”Nu mi ne scias, kie preni la komencon.”

(Denove ia negoco, ekpensis G. H. Bondy. Miadio, kiatedo! Li rakontos al mi, ke li povus importi kudromaÿi-nojn en Tasmanion aû vaporkaldronojn kaj pinglojn enFi¸iojn. Fabela negoco, mi scias. Por tio mi estas bona alvi. Diable, mi estas ja neniu butikisto. Mi estas revulo.Mi estas miamaniere poeto. Rakontu al mi, maristo Sin-dibado, pri Surabajo aû Feniks-insuloj. Çu altiris vin laMagneta Monto, çu forrabis vin en sian neston birdoGrifo? Çu vi revenas kun kargo da perloj, cinamo kaj be-zoaroj*? Nu, homo, do komencu mensogi!)

”Do mi komencus pri tiu saûro,” anoncis la kapitano.

A gallon — (angle) galjono (4,54 l)Bezoaroj — kalkulusaj konkrementoj en intestoj aû en urinvojoj

de kvarpieduloj. Iam oni atribuis al ili kuracan econ

46


”Pri kia saûro?” miris la komerca konsiliano Bondy.”Nu, pri la saûroj. Kiel oni diras tion, lizards.””Lacertoj?””Jes, damne, lacertoj. Tie estas nome tiaj lacertoj, sin-

joro Bondy.””Kie?””Sur iu tia insulo. Mi ne povas ¸in nomi, knabo. ¯i

estas ege granda secret, worth of millions*.” Kapitanovan To˛ viÿis sian frunton per poÿtuko. ”Diable, kie es-tas la biero?”

”Tuj ¸i estos çi tie, kapitano.””Jes. Do bone. Sciu, sinjoro Bondy, ili estas tre amin-

daj kaj bravaj bestoj, tiuj lacertoj. Mi konas ilin, knabo.”La kapitano potence frapis la tablon. ”Kaj ke ili estusdiabloj, tio estas mensogo. A damned lie, sir. Pli vere viestas diablo kaj mi estas diablo, mi Captain van To˛, sin-joro. Tion vi povas kredi al mi.”

G. H. Bondy ektimis. Delirio, li diris al si. Kie restas tiudamna Povondra?

”Kelkmil da ili estas tie, da tiuj lacertoj, sed ilin egevoris la — diable, la, kiel oni nomas ilin çi tie? Sharks?”

”Ÿarkoj?””Jes, ÿarkoj. Tial estas tiuj lacertoj tiel raraj, sinjoro, kaj

nur en ununura loko, en tiu golfo, kiun mi ne povasnomi.”

secret, worth of millions — (angle) sekreto de miliona valoro

47


”Do tiuj lacertoj vivas en la maro?””Jes, en la maro. Nur nokte ili rampas sur bordon, sed

baldaû ili devas denove en la akvon.””Kaj kiel ili aspektas?” (Sinjoro Bondy klopodis akiri

tempon, antaû ol revenos tiu mizera Povondra.)”Nu, ili estas grandaj, ni diru, kiel fokoj, sed kiam ili

paÿetas per la malantaûaj piedetoj, ili estas tiel altaj,”montris la kapitano. ”Ke ili estas belaj, tion mi ne povasdiri. Ili ne havas sur si ÿelojn.”

”Skvamojn?””Jes, skvamojn. Ili estas tute kalvaj, sinjoro Bondy, kiel

ranoj aû iaj salamanders. Kaj iliaj antaûaj piedetoj estaskiel infanmanetoj, sed ili havas nur kvar fingrojn. Do tiajpovruloj ili estas,” aldiris la kapitano kompate. ”Sed egesa¸aj kaj amindaj bestoj, sinjoro Bondy.” Kaj la kapitanokaûri¸is kaj komencis en tiu pozicio balance piedumi.”Tiel ili paÿetas, tiuj lacertoj.”

La kapitano klopodis sian potencan korpon en kaûroondmovigi; dum tio li tenis la manojn antaû si kiel sta-ri¸inta kaj petanta hundo kaj fiksis je sinjoro Bondy siajnmiozotkolorajn okulojn, ÿajnantaj petegi pri simpatio. G.H. Bondy estis per tio profunde impresita kaj iel homehontigita. Krome en la pordo aperis la senbrua sinjoroPovondra kun bierkruço kaj levis indigne la brovojn, ri-gardante la nedignan konduton de la kapitano.

48


”La bieron çi tien kaj iru for,” rapidis diri sinjoro Bon-dy.

La kapitano levi¸is kaj anhelis. ”Do tiaj bestetoj iliestas, sinjoro Bondy. Your health,” li diris kaj ektrinkis.”Bonan bieron ci havas, knabo. Kompreneble, tia domo,kian ci havas —” La kapitano viÿis siajn lipharojn.

”Kaj kiel vi trovis la lacertojn, kapitano?””Tio estas ¸uste la historieto, sinjoro Bondy. Nome ¸i

okazis tiel, ke mi çasis perlojn sur Tana Masa —” Lakapitano embarasi¸is. ”Aû ie tie. Jes, ¸i estis ia alia insu-lo, sed provizore ¸i estas mia secret, junulo. Homoj es-tas grandaj latronoj, sinjoro Bondy, kaj oni devas aten-ti la buÿon. Kaj kiam tiuj du damnaj sinhalanoj trançissub la akvo la shells for de la perloj —”

”Konkojn?””Jes. Tiajn konkojn, kiuj teni¸as sur ÿtonoj firme kiel

la juda kredo kaj oni devas ilin fortrançi per trançilo.Dume la lacertoj rigardis la sinhalanojn kaj la sinhalanojopiniis, ke tio estas mardiabloj. Ege malklera popolo, tiujsinghales kaj bataks. Ke tie estas diabloj. Jes.” La kapi-tano potence ektrumpetis en sian poÿtukon. ”Sciu, kna-bo, tio onin ne lasas trankvila. Mi ne scias, çu ni çe˛ojestas tia scivolema nacio, sed kie mi renkontis nian sam-landanon, do çie en çion li devis ÿovi sian nazon, çar niçe˛oj volas nenion kredi. Do en mia maljuna stulta kapofiksi¸is ideo, ke tiujn diablojn mi devas rigardi de pli

49


proksime. Ankaû mi estis ebria, sed tial, çar daûre mihavis en la kapo la stultajn diablojn. Tie sube sur equa-tor pluraj aferoj eblas, mia kara. Vespere do mi iris rigar-di tiun Devil Bay —”

Sinjoro Bondy provis imagi tropikan golfon, borderi-tan de rokoj kaj arbarego. ”Nu kaj?”

”Mi sidas do tie kaj faras ts — ts — ts, por ke la diablojvenu. Kaj, knabo, post tempeto elrampis el la maro ia tialacerto, stari¸is sur la postaj piedoj kaj per la tuta kor-po tordi¸is. Kaj faras je mi ts — ts — ts. Se mi ne estusebria, eble mi pafus kontraû tio; sed, amiko, mi estisplenverÿita kiel anglo, kaj tial mi diras, venu, ci, venu,tapaboy, mi ne volas malutili cin.”

”Vi parolis kun ¸i çe˛e?””Ne, malaje. Tie oni plejparte parolas la malajan, kna-

bo. ¯i nenion, nur tiel popaÿetas kaj tordi¸as, kvazaûhontus infano. Kaj çirkaûe en la akvo estis kelkcent la-certoj kaj el la akvo elÿovadis siajn faûketojn kaj rigar-dis min. Kaj mi, nu jes, mi estis vere ebriega, do mikaûri¸is kaj komencis tordi¸i kiel tiu lacerto, por ke ili netimu min. Kaj poste el la akvo elrampis dua lacerto, pro-ksimume granda kiel dekjara bubo, kaj komencis ankaûsame paÿeti. Kaj en la antaûa piedeto ¸i tenis ian perlo-konkon.” La kapitano ektrinkis. ”Je la sano, sinjoro Bon-dy. Vere, mi estis brandizita kaj diras al ¸i, ci sagaculo,ci nome volas, ke mi malfermu cian konkon, çu? Do

50


venu çi tien, mi povas tion fari per mia trançilo. Sed ¸inenion, ankoraû ¸i ne kura¸is. Do denove mi komencistordi¸i, kvazaû mi estus eta knabino antaû iu hontanta.¯i alpaÿetis pli proksimen, kaj mi malrapide etendas lamanon al ¸i kaj prenas la konkon el ¸ia piedeto. Vere, niambaû timis, tion vi povas pensi, sinjoro Bondy; sed miestis ebria, vere. Mi prenis do mian trançilon kaj la kon-kon mi malfermis; fingre mi palpserças, çu tie eble estasperlo, sed ne estis tie, nur ia abomena nazmuko, la mu-koza mollusc vivanta en la konkoj. Jen, mi diris, ts-ts-ts,forman¸u tion, se ci volas. Kaj mi îetas al ¸i la malfermi-tan konkon. Vi rigardus, knabo, kiel ¸i ellekis la konkon.¯i devas esti por tiuj lacertoj ega tit-bit, kiel oni dirastion?”

”Delikataîo.””Jes, delikataîo. Sed la etaj povruloj ne povas penetri

en la durajn konkojn per siaj fingretoj. Peza vivo, jes.” Lakapitano ektrinkis. ”Poste çion mi analizis en mia kapo,junulo. Kiam la lacertoj vidis, kiel la sinhalanoj trançasla konkojn, versimile ili diris al si, ha, tion ili voras, kajvolis rigardi, kiel la sinhalanoj ilin malfermos. Tia sinha-lano aspektas en la akvo sufiçe simile al lacerto, sed tialacerto estas pli sa¸a ol singhales aû batak, çar ¸i volasion ellerni. Kaj batak neniam ion ellernas, nur la ÿtela-don,” aldiris indigne kapitano J. van To˛. ”Kaj kiam surla bordo mi faris ts-ts-ts kaj tordi¸is kiel lacerto, ili opi-

51


niis, ke eble mi estas ia granda salamander. Tial ili ne trotimis kaj venis al mi, ke mi malfermu al ili la konkon.Tiaj sa¸aj kaj konfidemaj bestoj ili estas.” Kapitano vanTo˛ ru¸i¸is. ”Kiam mi konati¸is kun ili pli bone, sinjoroBondy, mi senvestigadis min por esti al ili pli simila, poresti kalva, tamen çiam ili miris, ke mi havas tian vilanbruston kaj tiajn aîojn. Jes.” La kapitano frotetis per lapoÿtuko sian puncan nukon. ”Sed mi ne scias, çu tio neestas por ci tro longa, sinjoro Bondy.”

G. H. Bondy estis ravita. ”Ne, ne. Nur rakontu plu, ka-pitano.”

”Nu jes, mi povas. Kiam tiu lacerto ellekis la konkon,la aliaj rigardis tion kaj rampis sur la bordon. Kelkaj an-kaû havis konkojn en la piedetoj — estas sufiçe strange,knabo, ke ili sciis la konkojn de cliffs* forÿiri per tiaj in-fanmanaçoj sen poleksoj. Komence ili hontis, sed posteili lasis preni la konkojn el la manetoj. Nu vere, tio neestis nuraj perlokonkoj, çia ebla açaîo ¸i estis, senkernajostroj kaj aliaj, tiujn mi îetadis do en la akvon kaj diras,tion ne, infanoj, tio estas senvalora, tion mi ne malfer-mados al vi per mia trançilo. Sed kiam ¸i estis perlokon-ko, mi malfermis ¸in per mia trançilo kaj palpserçis, çutie estas perlo. Kaj tiun konkon mi donis al ili por elle-ko. Sed tiam sidis çirkaûe jam kelkcent lizards kaj rigar-dis, kiel mi malfermas tion. Kaj pluraj mem provis mal-

cliffs — (angle) rifoj

52


fermi konkon pere de ia karapaco tie kuÿanta. Do tiomirigis min, knabo. Neniu besto scias manipuli kun in-struments; kion vi volas, besto estas tamen nur naturo.Nu jes, en Buitenzorg* mi vidis simion sciantan malfer-mi per trançilo ian tin, ian konservujon; sed simio ne pluestas ¸usta besto, sinjoro. Tamen, stranga ¸i estis pormi.” La kapitano ektrinkis. ”Dum tiu nokto, sinjoro Bon-dy, mi trovis en la shells entute dek ok perlojn. Estis tieetaj kaj pli grandaj kaj tri kiel çerizkerno, sinjoro Bondy.Kiel çerizkerno.” Kapitano van To˛ serioze kapbalancis.”Kiam matene mi estis revenanta al mia ÿipo, mi diris almi, Captain van To˛, nur vi son¸is, sir, vi estis ebriega,sinjoro, kaj simile; sed — en çi tiu poÿeto mi havis la dekok perlojn. Jes.”

”Jen la plej bela historieto,” suspiris sinjoro Bondy,”kiun en mia vivo mi aûdis.”

”Do, vidu, knabo,” diris la kapitano ¸ojigite. ”Dum latago mi analizis çion en mia kapo. La lacertojn — mildi-gi, çu? jes, mildigi kaj dresi, kaj ili alportados al mi pearl-shells*. Tie en Devil Bay devas esti enorme da konkoj.Vespere do mi iris tien denove, sed iom pli frue. Kiam lasuno komencas subi¸i, la lacertoj elÿovas el la akvo siajnmuzelojn, tie, alie, ¸is estas plene da ili. Mi sidas sur la

Buitenzorg — nuntempe Bogor, urbo sur la insulo Javo,famekonata pro siaj botanikaj ¸ardenoj

Pearl-shells — (angle) perlokonkoj

53


bordo kaj faras ts-ts-ts. Subite mi vidas, ÿarko, nur ¸iana¸ilo videblas el la akvo. Poste ¸i ekplaûdis en la akvo,kaj unu lacerto estis for. Dek du ÿarkojn mi kalkulis, kiujçe la sunsubiro direkti¸is al Devil Bay. Sinjoro Bondy,tiuj monstroj en unu vespero forvoris pli ol dudek miajnlacertojn,” ekvortigis la kapitano kaj kolerege mungis.”Jes, pli ol dudek! Estas klare, ke tia nuda lacerto per siajetaj piedetoj ne defendas sin kontraû ili. Oni ploraçusvidante tion. Vi devus tion vidi, knabo…”

La kapitano enpensi¸is. ”Nome, ege mi ÿatas bestojn,”fine li diris kaj levis siajn lazurajn okulojn al G. H. Bon-dy. ”Mi ne scias, kiel vi tion komprenas, Captain Bon-dy�—”

Sinjoro Bondy kapjesis signante konsenton.”Nu, estas do bone,” ¸oji¸is kapitano van To˛. ”Ili

estas ege bravaj kaj sa¸aj, tiuj tapa-boys; kiam oni ra-kontas ion al ili, ili atentas same kiel hundo atentas sianmastron. Sed iliaj infanmanetoj — sciu, knabo, mi estasolda ulo kaj havas neniun familion… Jes, maljuna homoestas ege soleca,” murmuris la kapitano regante sianemocion. ”Ege çarmaj estas tiuj lacertoj, jes, jes. Nur sela ÿarkoj tiom ne vorus ilin! Kiam mi îetis sur ilin, nomesur la ÿarkojn, ÿtonojn, do ankaû ili komencis îeti ÿtonojn,tiuj tapa-boys. Tion vi ne kredos, sinjoro Bondy. Faktoestas, ke ne malproksimen, çar ili havas manetojn egekurtajn. Sed mirige estas. Se vi estas tiel lertaj, knaboj,

54


mi diras, provu malfermi per mia trançilo iun konkon.Kaj mi metas la trançilon teren. Komence iom ili sin ¸e-nis, sed poste iu provas tion kaj enigas trançilpintoninter la karapacojn. Ci devas enrompi, mi diras, enrom-pi, see? tiel per la tranâilo turni, kaj prete. Kaj ¸i sençe-se provas tion, povrulo, ¸is ¸i krakis kaj la konko mal-fermi¸is. Vidu do, mi diras. ¯i tute ne estas tiel malfacila.Se scias tion tia pagano Batak aû Singhales, kial ne sci-us tion tapa-boys, çu? — Al tiuj lacertoj ja mi ne rakon-tos, ke ¸i estas nekredebla marvel kaj miraklo, se tia be-sto tion kapablas. Sed nun mi povas tion diri, mi estis —mi estis — nu, tute thunderstruck.”

”Kvazaû en vizio,” sufloris sinjoro Bondy.”Jes, richtik*. Kvazaû en vizio. Sed super tio mi tiom

cerbumis, ke mi restis tie kun mia ÿipo ankoraû unu ta-gon. Kaj vespere denove al Devil Bay kaj denove mi vi-dis, kiel tiuj sharks voras miajn lacertojn. Tiunokte miîuris, knabo, ke tio devas ÿan¸i¸i. Ankaû mi donis al ilimian honorvorton, sinjoro Bondy. Tapa boys, Captain J.van To˛ promesas al vi çi tie sub la teruraj steloj, ke li hel-pos al vi.”

richtik — richtig (germane) ¸uste, korekte

55


4. La komerca entreprenode kapitano van To˛

Kiam kapitano van To˛ çi tion rakontis, hirti¸is lianukhararo pro emocio kaj ekscito.

”Jes, sinjoro, tion mi îuris. Ekde tiu tempo, knabo, eçne momenton mi estis trankvila. Sur la Batana insulo miprenis miajn feriojn kaj sendis al la judoj en Amster-damo cent kvindek sep perlojn, çion kion la bestetoj al-portis al mi. Poste mi trovis ian ulon, li estis dajako kajshark-killer*, mortiganta ÿarkojn per trançilo en la akvo.Latrono kaj murdanto, tiu dajako. Kaj kun li per mal-granda trampÿipo reen al Tana Masa, kaj nun, fella*, percia trançilo ci mortigados ÿarkojn. Mi volis, ke li ekster-mu tie la ÿarkojn, por ke ili lasu en trankvilo miajn lacer-tojn. Tiu dajako estis tia murdanto kaj pagano, li tutemalatentis eç tiujn tapa-boys. Diablo nediablo, pri çio liestis indiferenta. Kaj dume mi faris pri lizards miajn ob-servations and experiments* — sed atendu, pri tio mi

Shark-killer — (angle) ÿark-mortigistoFella — (angle) uloObservations and experiments — (angle) observoj kaj

eksperimentoj

56


havas logolibron, en kiun çiutage mi skribis tion.” La ka-pitano eltiris el la interna poÿo ampleksan notlibron kajkomencis en ¸i foliumi.

”Do, kiun daton ni havas hodiaû? Akurate, la dudekkvinan de junio. Ekzemple la dudekkvina de junio de lapasinta jaro. Jes, jen. La dajako mortigis ÿarkon. Lizardshavas grandegan interest pri la kadavro. Toby — ¸i es-tis tia negranda lacerto, sed ege sagaca,” klarigis la ka-pitano. ”Mi devis doni al ili diversajn nomojn, sciu, porpovi verki libron pri ili. — Do Toby enigadis la fingrojnen la truon de tiu trançilo. Vespere ili estis portantaj se-kajn brançojn por mia fajro. — Nenio grava,” murmurisla kapitano.” Mi serços ian alian tagon. Ekzemple la du-dek trian de junio, çu? — Lizards plu konstruis — tiun —kiel oni diras jetty?”

”Digo, çu?””Jes, digo. Ian dam. Do ili plu konstruis novan digon

je nordokcidenta ekstremaîo de Devil Bay. — Homo,” liklarigis, ”¸i estis fabela verko. Kompleta breakwater.”

”Ondbaraîo?””Jes. Sur tiu flanko ili demetadis siajn ovojn kaj volis

tie havi kvietan akvon, sciu. Tion ili m e m elpensis,konstrui tie ian dam; sed mi diras al vi, ke neniu in¸e-niero aû oficisto el Waterstaat en Amsterdamo farus plibonan planon por tia subakva digo. Kolose lerta verko,sed la akvo ¸in forportadis. Ili fosas sub la akvo ankaû

57


profundajn kavojn en bordoj, kaj en tiuj kavoj ili dum-tage vivas. Ege sagacaj bestoj, sinjoro, tute kiel beavers.”

”Kastoroj.””Jes, tiuj grandaj musoj sciantaj konstrui digojn en

riveroj. Ili havis tie amasegon da digoj kaj digetoj, enDevil Bay, bele rektajn dams, ke ¸i aspektis kiel ia urbo.Kaj fine ili volis konstrui digon trans la tutan Devil Bay.Jes, tiel. — Ili scias jam forruladi ÿtonojn per krikoj,” lilegis plu. ”Al Alberto — iu tapa-boy — ¸i frakasis du fin-grojn. — La dudek unuan: Dajako forman¸is Alberton!Sed li naûzis post ¸i. Dek kvin gutojn da opio. Li prome-sis neniam plu fari tion. Pluvis la tutan tagon. — La tri-dekan de junio: Lizards finkonstruis la digon. Toby nevolas labori. — Sinjoro, tiu estis ruza,” klarigis la kapi-tano mirante. ”La ruzuloj neniam volas ion fari. Sençe-se en io ¸i amatoris, tiu Toby. Jes, jes, ankaû inter lacer-toj estas tre grandaj diferencoj. La trian de julio: Serge-ant ricevis trançilon. — ¯i estis granda forta lacerto, tiuSergeant. Kaj tre lerta, sinjoro. — La sepan de julio: Ser-geant mortigis per la trançilo unu cuttlefish — ¸i estasfiÿo enhavanta en si brunajn fekaîojn, çu vi scias?”

”Sepio?””Jes, ¸i povas esti. La dekan de julio: Sergeant mortigis

per tiu trançilo grandan jelly-fish* — ¸i estas ia bestaçokiel gelateno, kaj brulvundas kiel urtiko. Malbelega besto

Jelly-fish — (angle) meduzo

58


¸i estas. Kaj nun atenton, sinjoro Bondy. La dektrian de ju-lio: ¯i estas çi tie substrekita. Sergeant mortigis per tiutrançilo malgrandan ÿarkon. Pezo sepdek funtojn. — Jen ̧ iestas, sinjoro Bondy,” deklaris kapitano J. van To˛ solene.”Jen nigre sur la blanka. ¯i estas la granda tago, knabo.Akurate la dektrian de julio pasintjare.” La kapitano fer-mis la notlibron. ”Mi ne hontas pri tio, sinjoro Bondy: surbordo de Devil Bay mi ekgenuis kaj ploraçis pro nura¸ojo. Nun jam mi scias, ke miaj tapa-boys ne lasos sinbuçi. Tiu Sergeant ricevis por tio belan novan harpunon,— harpuno estas la plej bona, knabo, kiam vi volos çasiÿarkojn — kaj mi diras al ̧ i, be a man*, Sergeant, kaj mon-tru al tapa-boys, kiel ili povas sin defendi. Homo,” ekkriisla kapitano, eksaltis kaj frapis pro entuziasmo la tablon,”sciu, ke tie post tri tagoj na¸is grandega mortaça ÿarko,full of gashes, kiel oni diras tion?”

”Vundoplena?””Jes, nuraj truoj post la harpuno.” La kapitano ektrin-

kis, ¸is ¸i gluglis. ”Tiel statas, sinjoro Bondy. Nur nun mifaris kun tapa-boys … ion kiel kontrakton. Nome midonis al ili mian vorton, se ili alportos al mi la perlokon-kojn, mi donos al ili kompense harpoons kaj knives, no-me trançilojn, por ke ili povu sin defendi, see? Tio estashonesta business, sinjoro. Jes, oni devas esti honesta an-

Be a man — (angle) estu viro

59


kaû al la bestoj. Ankaû iom da ligno mi donis al ili. Kajdu ferajn wheelbarows — ”

”Çarumojn. Puÿçarojn.””Jes, tiajn çarumojn. Por ke ili povu veturigi ÿtonojn

por la digo. Ili, povruloj, devis çion treni en siaj antaûajpiedetoj. Nu, amasegon da objektoj ili ricevis. Mi ne vo-lus ilin trompi, nepre ne. Atendu, knabo, ion mi montrosal vi.”

Kapitano van To˛ levetis per unu mano la ventron kajper la dua eltiris el la pantalonpoÿo tolsaketon. ”Ha, jenmi havas tion,” li diris kaj elÿutis ¸ian enhavon sur latablon. Tio estis proksimume mil perloj en çiuj grande-coj: etaj kiel kanabsemo, pli grandaj, pizograndaj, kelkajgrandaj kiel çerizo; perfektaj gutformaj perloj, bosajbarokperloj, perloj ar¸entbrilaj, bluaj, perlamotaj, flave-taj, nigre nuancitaj kaj rozkoloraj. G. H. Bondy kvazaûhavus vizion; li ne povis alie, li devis en ili manrasti, ruliilin inter fingropintoj, kovri per ambaû polmoj —

”Kia beleco,” li suspiris kun mirego, ”kapitano, tioestas kiel son¸o!”

”Jes,” diris la kapitano senemocie. ”Bele estas. Kaj ilimortigis proksimume tridek ÿarkojn en tiu jaro, dum miestis tie kun ili. Çi tie ¸i estas notita,” li diris frapetantela internan poÿon. ”Sed mi donis al ili amasegon datrançiloj kaj kvin harpoons — Min kostas la trançiloj

60


çirkaû du usonajn dolarojn apiece, do po peco. Ege bo-naj trançiloj, el tia ÿtalo, kiun tuÿas nenia rust.”

”Rusto”.”Jes. Çar ili bezonas ilin sub la akvo, nome en la maro.

Kaj ankaû la batakoj kostis al mi teruran sumon.””Kiaj la batakoj?””Nu, la indi¸enoj sur tiu insulo. Ili kredas, ke tapa-

boys estas diabloj, kaj senmezure timas ilin. Kaj vidinte,ke mi parolas kun iliaj diabloj, ili volis min simple mor-tigi. Tutajn noktojn ili batis iajn sonorilojn, por forpelitiujn diablojn for de sia kampongo. Teruran rumoron ilifaris, sinjoro. Kaj poste çiumatene ili volis de mi, ke mipagu al ili por la sonorado. Por la laboro, kiun ili haviskun tio, sciu. Kion fari, la batakoj estas ege grandaj ÿte-listoj. Sed kun tiuj tapa-boys, kun tiuj lacertoj eblus farihonestan business. Jes ja. Tre bonan negocon, sinjoroBondy.”

G. H. Bondy opiniis esti en ia fabelo. ”Açetadi perlojnde ili?”

”Jes. Sed en Devil Bay ne plu estas perloj kaj sur aliajinsuloj estas neniuj tapa-boys. Do tiel statas, junulo.”Kapitano J. van To˛ triumfe plenblovis siajn vangojn.”Jen ¸uste la granda negoco, kiun mi elpensis en miakapo. Knabo,” li diris pikante la aeron per siaj dikaj fin-groj,” ekde tiu tempo, kiam mi ekprotektis ilin, la lacer-toj ja ege plimulti¸is! Çar nun ili povas sin defendi, you

61


see? He? Kaj sençese ili estos pli multnombraj! Nu, sin-joro Bondy? Çu tio ne estus fabela entrepreno?”

”Ankoraû mi ne vidas,” diris G. H. Bondy necerte, ”…kiel fakte vi imagas tion, kapitano?”

”Nu transporti tapa-boys al aliaj perloinsuloj,” elvor-ti¸is fine el la kapitano. ”Mi rimarkis, ke la lacertoj nepovas mem transna¸i vastan kaj profundan maron. Ilikapablas tempeton na¸i kaj tempeton plandeti la fun-don, sed en granda profundo, tie estas por ili tro altapremo; ili estas ege molaj, sciu. Sed se mi havus tian ÿi-pon, en kiu eblus fari cisternon por ili, ian akvujon, mipovus ilin transporti, kien mi volus, see? Kaj ili serçus tieperlojn, kaj mi veturadus al ili kaj importadus al ili tran-çilojn kaj harpoons kaj aliajn aîojn, kiujn ili bezonas. Tiujpovruloj en Devil Bay tiom tro — nu sciu, kiel porkidoj.”

”Tromulti¸is.””Jes, tromulti¸is, ke baldaû ili havos tie nenion por

man¸i. Ili man¸as etajn fiÿojn kaj mollusces kaj çiajnakvoinsektojn; sed ankaû terpomojn ili povas man¸i kajbiskvitojn kaj entute ordinarajn aîojn. Do eblus man¸igiilin en la cisternoj sur la ÿipoj. Kaj en taûgaj lokoj, kie neestas tro da homoj, mi reenlasus ilin en la akvon kaj fa-rus tie iajn — iajn farms por miaj lacertoj. Mi volus do,ke ili povu sin vivteni, tiuj bestetoj. Ili estas ege amindajkaj sa¸aj, sinjoro Bondy. Kiam vi ekvidos ilin, knabo, vidiros, allo, Captain, kiajn utilajn bestetojn vi havas. Jes.

62


Nuntempe la homoj freneze sopiras la perlojn, sinjoroBondy. Do jen la granda business, kiun mi elpensis.”

G. H. Bondy hezitis. ”Terure mi bedaûras, kapitano,”li komencis nedecide, ”sed — vere mi ne scias —”

La lazuraj okuloj de kapitano J. van To˛ pleni¸is delarmoj. ”Nu, tio estas malbona, knabo. Mi lasus al vi çi-ujn çi perlojn kiel … kiel guarantee* por la ÿipo, sed mimem ne povas ¸in açeti. Mi scius pri ege taûga ÿipo enRotterdam … ¸i havas dizelon —”

”Kial vi ne proponis çi tiun negocon al iu en Neder-lando?”

La kapitano kapneis. ”Tiujn homojn mi konas, knabo.Kun ili mi ne povas paroli pri tio. Nu, eble mi povus,” lidiris mediteme, ”transporti per tiu ÿipo çiajn eblajngoods*, sinjoro, kaj vendadus ilin sur la insuloj. Jes, tionmi povus. Tie mi havas amasojn da konatoj, sinjoroBondy. Samtempe mi povus havi en la ÿipo iajn cister-nojn por miaj lacertoj —”

”Tio estus plivere konsiderinda,” meditis G. H. Bondy.”Hazarde ja … Nu jes, n i d e v a s serçi novajn mer-katojn por nia industrio. Hazarde antaû nelonge mi pa-rolis pri tio kun kelkaj homoj — Mi volus açeti unu aûdu ÿipojn, unu por Sud-Ameriko kaj la alian por la ori-entaj mondopartoj —”

guarantee — (angle) garantiogoods — (angle) varoj

63


La kapitano vigli¸is. ”Mi laûdas vin, sinjoro Bondy, sir.La ÿipoj estas nun treege malkaraj, vi povas açeti da iliplenan havenon —” Kapitano van To˛ komencis tekni-kan eksplikon, kie kaj por kio estas vendeblaj iaj vesselskaj boats kaj tank-steamers*; G. H. Bondy lin ne aûskul-tis kaj nur observis lin; G. H. Bondy estis sperta pri ho-moj. Eç ne momenton li opiniis serioze la lacertojn dekapitano van To˛; sed la kapitano valoris la konsideron.Honesta, jes. Kaj li scias la staton tie malsupre. Frenezu-lo, fakte. Sed damne simpatia. En la koro de G. H. Bon-dy eksonis ia romantika kordo. Ÿipoj kun perloj kaj kafo,ÿipoj kun spicoj kaj çiuj aromoj de Arabio. G. H. Bondy-n ekregis sento de distri¸o, kiu kutime aperis çe li antaûçiu granda kaj sukcesa decidi¸o; sento, esprimebla pervortoj: mi ne scias ja kial, sed versimile mi entreprenostion. Dume Captain van To˛ skizis en la aero per la po-tencaj manegoj ÿipojn kun awning-decks* aû quarter-decks*, fabelajn ÿipojn, knabo —

”Sciu do, kapitano Vanto˛,” subite diris G. H. Bondy,”venu çi tien post dek kvar tagoj. Ni parolos denove prila ÿipo.”

vessels and boats and tanksteamers — (angle) ÿipoj kaj boatoj kajcisternÿipoj

awning-decks — (angle) tegitaj ferdekojquaterdecks — (angle) luksa parto super ferdeko sur ÿip-pruo

64


Captain van To˛ komprenis, kiom signifas tia vorto. Liekru¸is pro ¸ojo kaj elvortigis: ”Kaj la lacertojn, — çu mipovas ankaû ilin kunpreni sur la ÿipon?”

”Jes ja. Nur, mi petas vin, antaû neniu menciu ilin. Lahomoj opinius, ke vi frenezi¸is — kaj ankaû mi.”

”Kaj la perlojn mi povas lasi çi tie?””Povas.””Jes, sed mi devas elserçi du tre belajn perlojn, mi

volus ilin sendi al iu.””Al kiu?””Al du redactors, knabo. Jes, diable, momenton.””Kio?””Diable, kiel nur ili nomi¸is.” Kapitano van To˛ en-

pense palpebrumis per la lazuraj okuloj. ”Mi havas tianmalsa¸an kapon, homo. Mi ne plu scias, kiel tiuj du boysfakte nomi¸is.”

65


5. Kapitano J. van To˛kaj liaj dresitaj saûroj

Oni pendumu min,” diris homo en Marsejlo, ”se tiune estas Jensen.”

La svedo Jensen levis la okulojn. ”Atendu,” li diris, ”kajne parolu, dum mi serços en mia memoro.” Li metis lamanon sur la frunton. ”Seagull, ne. Empress of India, ne.Pernambuko, ne. Jam mi havas ¸in, Vancouver. Antaûkvin jaroj sur Vancouver, Osaka-Line, Frisco. Kaj ci no-mi¸as Dingle, ci vagulo, kaj ci estas irlandano.”

La viro vidigis siajn flavajn dentojn kaj alsidi¸is.”Right, Jensen. Kaj mi trinkas çian ajn brandon, kia es-tas. De kie ci aperas çi tie?”

Jensen kapmontris. ”Nuntempe mi veturas Marsejlo-Sajgono. Kaj ci?”

”Mi ferias,” fanfaronis Dingle. ”Tial mi veturas hej-men, rigardi, kiom da infanoj nove venis al mi.”

Jensen serioze kapskuis. ”Denove ili elîetis cin, çu? Prodrinkado dum deîoro kaj simile. Se ci iradus en YM-CA’n*, kiel mi, homo, do —”

YMCA — (angle) [Young Men’s Christian Association] Ligo dejunaj kristanaj viroj

66


Dingle ¸ojigite ekgrimacis. ”Çu çi tie estas YMCA?””Hodiaû ja estas sabato,” murmuris Jensen. ”Kaj kie ci

veturadis?””Sur ia trampÿipo,” diris Dingle eviteme. ”Çiujn eblajn

insulojn tie sube.””Kapitano?””Ia van To˛, nederlandano aû io.”La svedo Jensen enpensi¸is. ”Kapitano van To˛. Kun

tiu ankaû mi veturadis antaû jaroj, frato. Ÿipo: KandongBandoeng. Linio: de satano al diablo. Dika, kalva kaj liinsultas ankaû malaje, por ke da ¸i estu pli multe. Mi ko-nas lin bone.”

”Çu li estis jam tiam tia frenezulo?”La svedo kapneis. ”La maljuna van To˛ estas all right,

homo.””Çu jam tiam li kunveturigadis siajn lacertojn?””Ne.” Jensen iomete hezitis. ”Ion mi aûdis pri tio… en

Singapuro. Iu babilulo tie klaçparolis pri tio.”La irlandano iom ofendi¸is. ”Nepre nenia klaçado,

Jensen. Tio kun la lacertoj estas sankta vero.””Tiu en Singapuro ankaû diris, ke ¸i estas vero,” mur-

muris la svedo. ”Kaj tamen li ricevis sur la faûkon,” lialdiris venke.

”Lasu diri al ci,” defendis sin Dingle, ”kio estas en tio.Ja mi devas tion scii, kamarado. La bestaçojn mi vidisper miaj propraj okuloj.”

67


”Ankaû mi,” murmuris Jensen. ”Preskaû nigraj, kunvosto proksimume unu metron sesdek kaj iradas per ladu kruroj. Mi scias.”

”Abomenaj,” ekskuis sin Dingle. ”Plenaj de verukoj,homo. Virgino Maria, mi ne volus tion tuÿi! ¯i devas jaesti venena!”

”Kial,” murmuris la svedo. ”Homo, mi deîoris jam surÿipo, kiu estis plenplena de homoj. Sur over- kaj lower-deck*, nuraj viroj, nuraj virinoj kaj tiaj aîoj, kaj ili dan-cis kaj kartludis — Tie mi estis hejtisto, sciu. Kaj nundiru al mi, ci imbecilo, kio estas pli venena.”

Dingle forkraçis. ”Se tio estus kajmanoj, homo, midirus nenion. Foje jam mi transportis serpentojn en me-na¸erion, tie el Bandjarmasin, kaj kiel ili fetoris, homo!Sed çi tiuj saûroj — Jensen, tio estas ege kuriozaj bestoj.Dumtage ¸i estas tolerebla, dumtage ili estas en la akvu-joj; sed nokte ili rampas eksteren — pland — pland,pland — pland … La tuta ÿipo svarmis de ili. ¯i staris surla postaj kruroj kaj turnis la kapon post onin …” La ir-landano krucsignis sin. ”Ili vokas ts — ts — ts, kiel la pu-tinoj en Hongkongo. Dio ne punu min, sed mi opinias,ke io çi tie ne estas en ordo. Se ne estus la postenoj tielraraj, eç ne unu horon mi restus tie, Jensen. Eç ne unuhoron.”

”Ha,” diris Jensen. ”Tial vi revenas al la panjo, çu?”

over-, lowerdeck — (angle) supra kaj malsupra ferdekoj

68


”Parte. Oni devis ege drinki por entute elteni tie, kajvi scias, je tio la kapitano estas kiel diablo. Kia skanda-lo estis, ke onidire unu tiun bestaçon mi piedbatis. Jes,piedbatis, kaj kun kia plaço, homo; ke eç ¸ian spinon mifrakasis. Vi rigardus, kiel la oldulo ekscesis; li blui¸is,levis min je la kolo kaj îetus min en la akvon, se ne estustie la maato Gregory. Çu vi konas lin?”

La svedo nur jesis.”Jam li havas sufiçe, sinjoro, diris la maato, kaj verÿis

sur mian kapon tinon da akvo. Kaj en Kakopo mi estissurlandigita.” Sinjoro Dingle forkraçis malproksimen kajplat-arke. ”Por la oldulo pli gravis la bestaçoj ol la ho-moj. Çu vi scias, ke li instruis ilin paroli? Per mia animo,li fermadis sin kun ili kaj dum horoj instruis ilin paroli.Mi opinias, ke li dresas ilin por cirko. Sed la plej strangaestas, ke li enlasas ilin en la akvon. Li haltas çe ia idiotainsuleto, boatveturas apud la bordo kaj mezuras la pro-fundojn; poste li ÿlosas sin çe la cisternoj, malfermashatch* en la ÿipflanko kaj enlasas la bestaçojn en la ak-von. Homo, ili saltas tra la luko unu post la alia, kiel dre-sitaj fokoj, çiam dek aû dek du — Kaj poste nokte la mal-juna van To˛ navigas al la bordo kun iaj kestetoj. Kioestas interne, neniu darfas scii. Poste oni plu navigas. Dotiel statas kun la olda To˛, Jensen. Strange. Ege strange.”La okuloj de sinjoro Dingle rigidi¸is. ”Dio çiopova, Jen-

Hatch — (angle) luko (aperturo)

69


sen, kiel mi angoris pro tio. Mi drinkis, homo, mi drin-kis freneze; kaj kiam ¸i nokte plandadis sur la tuta ÿipokaj stari¸adis … kaj faris ts — ts — ts, iam mi pensis, ho,junulo, tio estas de drinkado. Foje mi havis tion en San-francisko, vi scias tion, Jensen; sed tiam mi vidis nurajnaraneojn. De-li-ro, diradis doktoroj en la sailor-hospita-lo*. Do mi ne scias. Sed poste mi demandis Big Bingon,çu ankaû li vidis tion nokte, kaj li diris, ke li vidis. Laû-dire li vidis per la propraj okuloj, kiel iu saûro malfermisla pordon kaj iris al la kapitano en la kajuton. Do mi nescias; ankaû Joe ege drinkis. Çu vi opinias, Jensen, keBing deliris? Kion vi opinias?”

Jensen nur ÿultrolevetis.”Kaj la germano Peters diris, ke sur Manihiki Islands,

kiam li veturigis la kapitanon al la bordo, li kaÿis sin postÿtonbloko kaj rigardis, kion tie la maljuna To˛ faras kunla kestetoj. Homo, la saûroj, li diris, malfermis ilin mem,kiam la oldulo donis al ili çizilon. Kaj çu vi scias, kio es-tis en la kestetoj? Li diris, trançiloj, kamarado. Tiel longajtrançiloj kaj harpunoj kaj iaj aîoj. Homo, tamen mi nekredas al Peters, çar li havas okulvitron surnaze, sedmiriga ¸i estas. Kion vi opinias?”

Al Jens Jensen ÿvelis la fruntvejnoj. ”Mi diras do al vi,”li murmuris, ”tiu via germano ÿovas la nazon en aferojn,

sailor-hospital — (angle) hospitalo por maristoj

70


kiuj ne rilatas lin, komprenite? Kaj mi diras al vi, ke mine konsilas tion al li.”

”Do skribu tion al li,” mokis la irlandano. ”La plej cer-ta adreso estas la infero, tie li tion versimile ricevos. Sedçu vi scias, kio mirigas min? Ke la olda To˛ iradas detemp’ al tempo viziti siajn saûrojn en tiuj lokoj, kie lielmetis ilin. Per mia animo, Jensen. Nokte li igas sin elÿi-pigi sur la bordo kaj revenas nur matene. Do diru al mi,Jensen, kiun li havas tie. Kaj diru al mi, kio estas en lapaketoj, kiujn li sendas en Eûropon. Rigardu, tiel eta pa-keto, kaj li asekuras ¸in je mil pundoj.”

”De kie vi scias tion?” morni¸is la svedo ankoraû plisombre.

”Kion oni scias, tion oni scias,” diris sinjoro Dingleeviteme. ”Kaj çu vi scias, de kie la maljuna To˛ veturi-gas la saûrojn? El Devil Bay. El la Diabla Golfo, Jensen.Tie mi havas iun konaton, li estas agento kaj klera homo,kaj tiu diris al mi, homo, tio tute ne estas dresitaj saûroj.Nepre ne! Tion oni rakontu al etaj infanoj, ke temas nurpri bestoj. Kredigu nenion al vi, Jensen.” Sinjoro Ding-le signifoplene palpebrumis. ”Jen ¸i statas, Jensen, sciution. Kaj al mi vi rakontas, ke Captain van To˛ estas allright.”

”Diru tion ankoraû foje,” raûkis la granda svedo mi-nace.

71


”Se la olda To˛ estus all right, do li ne transportus ladiablojn tra la mondo … kaj ne elmetadus ilin çie surinsulojn, kiel pedikojn en peltmantelon. Jensen, en tem-po, dum kiu mi estis kun li, li distribuis plurajn milojnda ili. La maljuna To˛ vendis sian animon, homo. Kaj miscias, kion donas la diabloj al li por tio. Rubenojn, per-lojn kaj similajn aîojn. Ja vi povas pensi, senpage li nefarus tion.”

Jens Jensen punci¸is. ”Kaj çu tio vin rilatas?” li ekkrie-gis kaj pugnofrapis la tablon. ”Zorgu pri viaj damnaj afe-roj!”

La malgranda Dingle pro ektimo eksaltetis. ”Mi petasvin,” li ekbalbutis konfuzite, ”kial vi tiel subite … Mi di-ras nur, kion mi vidis. Kaj se vi volas, do nur mi son¸ispri tio. Nur çar vi estas Jensen. Se vi volas, do mi diros,ke ¸i estas deliro. Vi ne darfas koleri je mi, Jensen. Viscias ja, ke foje mi havis tion en Frisko. Peza kazo, dirisla doktoroj en Sailor-hospitalo. Homo, per mia animo,mi son¸is, ke mi vidis la saûrojn aû diablojn aû mi nescias kion. Sed neniuj estis.”

”Estis, Pat,” diris morne la svedo. ”Mi vidis ilin.””Ne, Jensen,” Dingle estis konvinkanta lin. ”vi havis

nur deliron. La maljuna To˛ estas all right, sed li ne be-zonus kolporti la diablojn tra la mondo. Sciu, kiam miestos hejme, mi igos celebri meson por lia animo. Onipendumu min, Jensen, se mi ne faros tion.”

72


”En nia konfesio,” mu¸is Jensen melankolie, ”oni nefaras tion. Kion vi opinias, Pat, çu helpos, se oni igas ce-lebri meson por iu?”

”Homo, treege,” vortimpetis la irlandano. ”Mi aûdiskazojn çe ni, kiam ¸i helpis … nu, ankaû en la plej pezajkazoj. ¯enerale kontraû diabloj kaj entute, sciu.”

”Ankaû mi igos celebri katolikan meson,” decidi¸isJensen. ”por Captain van To˛. Sed mi igos ¸in celebri çitie, en Marsejlo. Mi opinias, ke çi tie en tiu granda pre-¸ejo oni faras tion pli malkare, nome kvazaû por la fa-brikprezo.”

”Povas esti; sed la irlanda meso estas pli bona. Çe ni,homo, estas diablaj uloj, kiuj scias tute sorçi. Tute kielfakiroj aû paganoj.”

”Rigardu, Pat,” diris Jensen, ”mi donus al vi dek dufrankojn por la meso. Sed vi estas misulo, frato; vi for-drinkos tion.”

”Jensen, mi ne volus ÿar¸i mian animon per tia peko.Sed atendu, por ke vi kredu al mi, mi donos al vi por ladek du frankoj ÿuldateston, çu vi volas?”

”Tio eblus,” opiniis la ordama svedo. Sinjoro Dingleprunteprenis pecon da papero kaj krajonon kaj lar¸eekkomfortis çe la tablo. ”Do kion mi skribu tie?”

Jens Jensen rigardis trans lian ÿultron. ”Do skribu su-pre, ke ¸i estas via kvitanco.”

73


Kaj sinjoro Dingle elÿovante la langon pro la penegokaj saliv-humidigante la krajonon lante skribis:

Kvitancomi konfirmas perçi tio kede Jen Jensen

mi akceptis pormeso por Animo de CaptnTo˛ du dekdu frankojn

Pat Dingle

”Çu tiel estas bone?” demandis sinjoro Dingle necerte.”Kaj kiu el ni retenu la dokumenton çe si?”

”Nature vi, vi bovo,” diris la svedo kun memkompre-neblo. ”Tial ja, por ke oni ne forgesu, ke oni ricevis lamonon.”

La dek du frankojn sinjoro Dingle fordrinkis en Havrokaj krome anstataû en Irlandon li ÿipis al ¯ibuto; kurte,la meso ne estis celebrita, sekve de kio en la naturanprocedon intervenis nenia supera potenco.

74


6. Jakto en la laguno

Mr. Abe Loeb fermetis la okulojn antaû la sub-i¸anta suno; li volus iel vortigi, kiel bela ¸i estas,

sed lia karulineto Li, alie Miss Lily Valley, propranomefraûlino Lilian Nowak, mallonge orhara Li, White Lily,tiu longkrura Lilian, kiel oni nomis ÿin ¸is ÿia deksepajaro, dormis sur varma sablo, enbuli¸inta en vilan ban-kostumon kaj buli¸inta kiel dormanta hundo. Tial Abediris nenion pri la beleco de la mondo kaj nur eksuspi-ris, movante la fingrojn de siaj nudaj piedoj, çar inter ilili havis sablerojn. Tie sur la maro ankras jakto nomataGloria Pickford; tiun jakton Abe ricevis de paçjo Loebpor tio, çar li faris la universitatajn ekzamenojn. PaçjoLoeb estas bravulo. Jesse Loeb, filmmagnato kaj tiel plu.Abe, invitu kelkajn amikojn aû amikinojn kaj penu çir-kaûrigardi iom la mondon, diris la maljuna sinjoro.Paçjo Jesse estas ega bravulo. Tie do kuÿas sur la perla-mota surfaco Gloria Pickford kaj çi tie en la varma sab-lo dormas la karulineto Li. Abe suspiris pro feliço. Ÿidormas kiel eta infano, la povrulino. Mr. Abe eksentissenliman sopiron iel ÿin gardi. Fakte mi devus vere edzi¸ial ÿi, opinias la juna sinjoro Loeb kaj sentas dume en la

75


koro belan kaj turmentan premon, konsistanta el firmadecidi¸o kaj timo. Panjo Loeb versimile ne konsentoskun tio, kaj paçjo Loeb disetendos la manojn: Ci estasfrenezulo, Abe. Simple la gepatroj ne povas tion kom-preni, jen la afero. Kaj Mr. Abe, suspirante pro tenero,kovris per pinto de la bankostumo la blankegan maleo-lon de karulino Li. Kiel malsa¸e, li opiniis embarasite, kemi havas tiel terure vilajn krurojn!

Bona Dio, kiel bele, kiel bele estas çi tie! Doma¸e, keLi ne vidas tion. Mr. Abe ekrigardis la belan linion de ÿiakokso kaj en ia neklara konekso komencis pensi pri arto.Koreto Li estas nome artistino. Filmartistino. Ankoraû ÿine ludis, sed firme ÿi decidi¸is esti la plej granda filmak-torino de çiuj jarcentoj; kaj kion Li ekintencas, tion ÿifaros. Jen ¸uste tio, kion la patrino Loeb ne komprenas;artistino estas simple — artistino, kaj ne povas esti kielaliaj knabinoj. Kaj cetere la aliaj knabinoj estas neniel plibonaj, decidis Mr. Abe; ekzemple tiu Judy sur la jakto,tia riça knabino — mi scias ja, ke Fred iradas en ÿiankabinon. Çiun nokton, mi petas, dume mi kaj Li … Simp-le Li ne estas tia. Mi deziras tion al Baseball* Fred, dirisal si Abe grandanime, li estas amiko el universitato; sedçiun nokton — tion tiel riça knabino ne bezonus fari. Miopinias, knabino el tia familio kiel Judy. Kaj Judy estasnenia artistino. (Pri kio la knabinoj iam flustras, reme-

Baseball — (angle) basbalo, bazopilko

76


moris Abe; kiel iliaj okuloj çe tio brilas kaj ili ˛i˛i˛ias —Pri tiaj aferoj neniam mi parolas kun Fred.) (Li ne bezo-nus trinki tiom da kokteloj, poste ÿi ne scias, kion ÿiparolas.) (Ekzemple hodiaû posttagmeze, tio estis super-flua —) (Mi opinias, kiel ÿi kaj Judy ekdisputis, kiu el ilihavas pli belajn krurojn. Memkomprene, ke Li. Tion miscias.) (Kaj Fred ne bezonus havi tian idiotan ideonaran¸i konkurson pri la plej belaj kruroj. Tion oni povasfari ie en Palm Beach, sed ne en la privata societo. Kaj laknabinoj ne bezonus tiel alten refaldi la jupojn. Tio ja neestis nur la kruroj. Almenaû ne Li. Kaj ¸uste antaû Fred!Kaj tia riça knabino, kiel Judy, ankaû ne bezonis farition.) (Kaj mi, mi opinias, mi ne bezonus venigi la ka-pitanon, por ke li estu ju¸anto. Tio estis malsa¸a de mi.Kiel la kapitano ru¸i¸is, hirtigis la lipharojn, kaj ”par-donu, sinjoro”, kaj brufermis la pordon. Hontiga. Teru-re hontiga. La kapitano ne bezonis esti tiel kruda. Cete-re tio esta mia jakto, çu?) (Nu jes, la kapitano havas kunsi neniun karulinon; kiel nur, povrulo, li devas tion rigar-di, tiajn aferojn? Mi opinias, kiam li devas esti sola.) (Kajkial Li ploris, kiam Fred diris, ke Judy havas pli belajnkrurojn? Poste ÿi diris, ke Fred estas tiel misedukita; jali mal¸uigas ÿian tutan voja¸on … Povrulino Li!) (Kaj nunla knabinoj ne interparolas kune. Kaj kiam mi volis pa-roli kun Fred, Judy alvokis lin al si, kiel hundon. Fredestas ja mia plej bona amiko. Memkomprene, kiam li

77


estas amanto de Judy, li devas diri, ke ÿi havas pli belajnkrurojn! Fakte, li ne bezonis aserti tion tiel decide. Tio neestis taktoplena al la povrulino Li; Li pravas, Fred estasplaçema vulgarulo. Terura vulgarulo.) (Fakte la voja¸onmi imagis alie. Diablo ÿuldis al mi tiun Fred!)

Mr. Abe konstatis, ke li ne plu rigardas ravite la per-lamotan maron, sed ke li tre, tre mornas, igante gliti sab-lon kun konketoj inter siaj manoj. Li estis afliktita kajmishumora. Paçjo Loeb diris, penu vidi parton de lamondo. Çu jam ni vidis parton de la mondo? Mr. Abeprovis rememori, kion fakte li vidis, sed li sciis imagi alsi nenion, krom kiel Judy kaj karulino Li montras la kru-rojn kaj Fred, ÿultrolar¸a Fred, kaûre genuas antaû ili.Abe morni¸is ankoraû pli. Kiel oni nomas çi tiun koral-insulon, Taraiva, diris la kapitano. Taraiva aû Tahuara aûTaraihatuara — ta — huara. Kio, se jam ni revenus, kajmi diros al la olda Jesse, dad, ni estis ¸is çe Taraihatuara— ta — huara. (se almenaû mi ne estus veniginta la ka-pitanon, çagrenis Mr. Abe.) (Mi devas paroli kun Li, ketiajn aferojn ÿi ne faru. Dio, kiel nur eblas, ke mi amasÿin tiel ege! Kiam ÿi veki¸os, mi parolos kun ÿi. Mi dirosal ÿi, ke ni povus geedzi¸i —) Mr. Abe havis plenlarmajnokulojn; miadio, çu estas amo aû doloro, aû senlimadoloro apartenas al tio, ke mi amas ÿin?

La blue ÿminkitaj, brilaj palpebroj de karulino Li, si-milantaj al teneraj konketoj, ektremis. ”Abe,” dormeme

78


aûdi¸is, ”çu vi scias, pri kio mi pensas? Ke sur çi tiu in-sulo estus eble fari fa-be-lan filmon.”

Mr. Abe priÿutis siajn malfeliçajn vilajn krurojn perdelikata sablo. ”Bonega ideo, karulino. Kaj kian filmon?”

Karulino Li malfermis sian profundege bluajn oku-lojn. ”Nu eble — Imagu, ke mi estus sur çi tiu insulo Ro-binsona. Virina Robinsono. Çu tio ne estas nova kon-sterna ideo?”

”Jes,” diris Mr. Abe necerte. ”Kaj çu vi scias, kiel vivenus sur çi tiun insulon?”

”Mirige,” diris la dolça voço. ”Sciu, simple nia jaktovraki¸us en tempesto, kaj vi çiuj dronus, vi, Judy, la ka-pitano, çiuj.”

”Çu ankaû Fred? Fred nome scias kolose na¸i.”La glata frunto morni¸is. ”Do Fredon devus forvori

ÿarko. Tio estus fabela detalo,” manklakis la karulino.”Por tio Fred havas frenezige belan korpon, çu vi ne opi-nias?”

Mr. Abe suspiris. ”Kaj plue?””Min senkonscian ondo îetegus sur bordon. Mi sur-

havus piîamon, tiun blue striitan, kiu antaûhieraû tielplaçis al vi.” Inter la çarmaj palpebroj elglitis streta rigar-do, konvene demonstranta la virinan tenton. ”Fakte ¸idevus esti kolora filmo, Abe. Çiu diras, ke la blua kolorosenmezure akordi¸as al mia hararo.”

”Kaj kiu trovus vin çi tie?” demandis afereme Mr. Abe.

79


La karulino enpensi¸is. ”Neniu. Mi ne estus Robinso-na, se estus çi tie homoj,” ÿi diris kun surpriza logikemo.”Tial ja ¸i estus tiel fabela rolo, Abe, ke mi estus çiamsola. Imagu, Lily Valley en la çefa kaj entute unika rolo.”

”Kaj kion vi farus dum la daûro de la tuta filmo?”Li ekkubutis. ”Tion jam mi elpensis. Mi bani¸us kaj

kantus sur roko.””En piîamo?””Sen,” diris la karulino. ”Çu vi ne opinias, ke tio estus

miriga sukceso?””Vi ja ne ja ludi nuda en la tuta filmo,” murmuretis

Abe kun vigla sento de malkonsento.”Kial ne?” miris la karulino senkulpe. ”Çu gravus?”Mr. Abe diris ion nekompreneblan.”Kaj poste,” meditis Li, ”— atendu, jam mi havas tion.

Poste forrabus min gorilo. Sciu, ia terure vila, nigra go-rilo.”

Mr. Abe ekru¸is kaj klopodis kaÿi siajn malbenindajnkrurojn ankoraû pli en la sablo. ”Çi tie ja ne estas gori-loj,” li oponis malmulte konvinke.

”Ho, jes. Entute çi tie estas çiaj eblaj bestoj. Tion videvas rigardi artisme, Abe. Al mia haûto gorilo senme-zure konvenus. Çu vi rimarkis, kiajn harojn Judy havassur la kruroj?”

”Ne,” diris Abe, malfeliça pro çi tiu temo.

80


”Açegajn krurojn,” opiniis la karulino kaj rigardis siajnsurojn. ”Kaj kiam la gorilo portus min enbrake, elirus ella arbarego juna, belega sova¸ulo kaj batfaligus ¸in.”

”Kiel li estus vestita?””Li havus pafarkon,” decidis la karulino senhezite.

”Kaj florkronon sur la kapo. Tiu sova¸ulo kaptus min kajalkondukus min en tendaron de kanibaloj.”

”Çi tie neniuj ekzistas,” provis Abe defendi la insule-ton Tahuara.

”Tamen. La kanibaloj volus min oferi al siaj idoloj kajal tio ili kantus havajajn kantojn. Sciu, tiajn, kiajn la ne-groj en la restoracio Paradizo. Kaj tiu juna kanibalo en-ami¸us al mi,” suspiris la karulino kun lar¸e malfermi-taj okuloj pro mirego, ”… kaj poste ankoraû unu sova-¸ulo enami¸us al mi, eble la kanibalestro … kaj poste iublankulo —”

”De kie aperus çi tie blankulo?” demandis Abe porcerti¸i.

”Tiu estus ilia kaptito. Eble li estus glora tenorulo, kiufalis en la manojn de sova¸uloj. Nur tial, por ke li povukanti en la filmo.”

”Kaj kiel li estus vestita?”La karulino rigardis la poleksojn de siaj kruroj. ”Li

estus sen vesto … sen çio, kiel la kanibaloj.”Mr. Abe kapneis. ”Karulino, tio ne eblus. Çiuj famaj

tenoruloj estas açe dikaj.”

81


”Doma¸e,” bedaûris la karulino. ”Do tiun povus ludiFred, kaj la tenorulo nur kantus. Sciu, tiel oni sinkroni-gas filmon.”

”Sed Fredon forvoris ja ÿarko!”La karulino çagreni¸is. ”Ne estu tiel terure realisma,

Abe. Kun vi entute oni ne povas paroli pri arto. Kaj tiutribestro çirkaûvolvus min tutan per perloÿnuroj —”

”De kie li prenus ilin?””Çi tie estas amaso da perloj,” asertis Li. ”Kaj Fred pro

îaluzo boksus kontraû li sur roko super la marondado.Fred fabele siluetus kontraû la çielo, çu? Çu ne brilegaideo? Dume ili ambaû falus en la maron —” La karulinosereni¸is. ”Kaj nun povus veni detalo kun ÿarko. Judyfuriozus, se Fred ludus kun mi en filmo! Kaj mi edzi-ni¸us al tiu bela sova¸ulo.” La orhara Li saltlevi¸is. ”Nistarus tie sur la bordo … kontraû la sunsubiro … tutenudaj … kaj kurteno lante fermi¸us —” Li deîetis la ban-mantelon … ”Mi iras en la akvon.”

”… vi ne surprenis la bankostumon,” atentigis Abekonsternite, rigardante la jakton, çu iu alrigardas; sedkarulino Li jam dancis sur la sablo al la laguno.

… vestita ÿi aspektas pli bele, aûdi¸is subite en la junaviro voço brutale frida kaj kritika. Abe konsterni¸is prosia manko de ama mirego, preskaû li sentis sin kulpi-¸inta; sed … well, sed kiam Li surhavas vestaîon kaj ÿu-etojn, estas tio … well, iel pli bela.

82


Eble vi volas diri pli deca, defendis sin Abe kontraû lafrida voço.

Well, ankaû tio. Kaj pli bela. Kial ÿi tiel strange plan-das? Kial skui¸as la karno sur ÿiaj kruroj? Kial tio kaj kialio …

Çesu, defendis sin Abe teruri¸ante. Li estas la plej belaknabino, kiu entute ekzistas! Mi amas ÿin senmezure …

… eç se ÿi nenion surhavas? diris la frida kaj kritikavoço.

Abe deturnis la okulojn kaj rigardis la jakton en la la-guno. Kiel ¯i estas bela, kiel ¸i estas preciza en çiu liniode siaj flankoj! Doma¸e, ke Fred ne estas çi tie. Kun Fredeblus paroli, kiel bela estas la jakto.

Dume la karulino jam staris ¸isgenue en la akvo, sup-renetendis la manojn al la sunsubiro kaj kantis. Diable,ÿi bani¸u jam, opiniis Abe ekscitite. Sed tio estis bela,kiam ÿi kuÿis çi tie bultordi¸inta kaj mantelvolvita, kunla fermitaj okuloj. Karulino Li. Kaj Abe emocie suspiran-te kisis la manikon de ÿia banmantelo. Jes, li amas ÿinsenmezure. Tiel multe, ke eç doloras.

Subite aûdi¸is de la laguno akresona kriço. Abe ge-nulevi¸is por pli bone vidi. Karulino Li stridas, mansvin-gas kaj vadas trote al la bordo, stumblas kaj plaûdas çir-kaû si … Abe eksaltis kaj kuris al ÿi. ”Li, kio okazas?”

(Rigardu, kiel strange ÿi kuras, atentigis lin la voçofrida kaj kritika. Tro ÿi skuas la krurojn. Tro ÿi managi-

83


tas çirkaû si. Simple tio ne estas bela. Kaj krome ankoraûÿi gakas, jes gakas.

”Kio okazas, Li?” vokas Abe kaj kuras helpi al ÿi.”Abe, Abe,” balbutas la karulino kaj bum, jam ÿi pen-

das malseke kaj malvarme sur li. ”Abe, tie estis ia besto!””Nenio estis,” kvietigas ÿin Abe. ”Plej versimile ia

fiÿo.””Ja ¸i havis teruran kapon,” plorsingultas la karulino

kaj enigas la malsekan nazon en la bruston de Abe.Abe volas ÿin patrece frapeti sur la malseka ÿultro, sed

sur la malseka korpo tio tro laûte plaûdas. ”Nu, nu,” limurmuras, ”rigardu, jam nenio tie estas.”

Li rerigardis al la laguno. ”¯i estis terura,” ÿi elspiriskaj subite komencis kriçi: ”Tie … tie … çu vi vidas?”

Al la bordo malrapide proksimi¸as nigra kapo, kiesbuÿaço malfermi¸as kaj fermi¸as. Karulino Li histerieekkvivitis kaj malespere ekkuris for de la akvo.

Abe embarasi¸is. Çu kuri post Lin, por ke ÿi ne timu?Aû mi restu çi tie por montri, ke mi ne timas la beston?Li decidi¸is memkompreneme por la dua eventualo; lipaÿis pli proksimen al la maro, ¸is li staris ¸ismaleole enla akvo, kaj kun la pugnigitaj manoj li rigardis en la oku-lojn de la besto. La nigra kapo çesis proksimi¸i, strangebalanci¸is kaj diris: ”Ts, ts, ts.”

Abe iom angoris, sed tion oni ne darfas malkaÿi. ”Nu,kio?” akre li diris direkte al la kapo.

84


”Ts, ts, ts,” faris la kapo.”Abe, Abe, A-be,” kriaças karulino Li.”Jam mi iras,” vokas Abe kaj malrapide (por ke oni ne

kalumniu) paÿas al sia knabino. Ankoraû li haltas kajturni¸as severaspekte al la maro.

Sur la bordo, kie la maro en la sablo desegnas sianeternan kaj efemeran punton, staras sur la postaj krurojia malhela besto rondkapa kaj tordi¸as. Abe restis star-anta kun la batanta koro.

”Ts, ts, ts,” faras la besto.”Abe,” lamentas la karulino duonsvena.Abe retiri¸as paÿon post paÿo, ne okullasante la bes-

ton; tiu ne plu movi¸as, nur turnas post li la kapon.Fine Abe estas çe sia karulino, kiu kuÿas viza¸altere

kaj balbute singultas pro hororo. ”¯i estas … ia foko,”diras Abe necerte. ”Ni estu revenontaj sur la ÿipon, Li.”Sed Li nur tremas.

”¯i neniel estas dan¸era,” asertas Abe; li volus genui¸ial Li, sed li devas kavalire stari inter ÿi kaj la besto. Se mine estus nur en bankalsono, li pensas, kaj havus alme-naû poÿtrançilon; aû se mi trovus ian bastonon …

Komencis krepuski¸i. La besto denove proksimi¸isçirkaû je tridek paÿoj kaj restis staranta. Kaj post ¸i kvin,ses, ok la samaj bestoj, elmergi¸as el la maro kaj hezite,balance plandetas al la loko, kie Abe gardas karulinon Li.

85


”Ne rigardu, Li,” elspiris Abe, sed tio estis superflua,çar Li nepre ne rerigardus.

El la maro elmergi¸is pluaj ombroj kaj avancas enlar¸a duonrondo. Ili estas proksimume sesdek, kalkulasAbe. Tie io hela, jen la banmantelo de karulino Li. Lamantelo, en kiu antaû momento ÿi dormis. Dume labestoj ¸isiris al la helaîo, kiu kuÿis lar¸e disîetita sur lasablo.

Tiam Abe faris ion nekompreneblan kaj sensencan,kiel la kavaliro el Schiller-balado, iranta en leonka¸onpor ganto de sia damo. Kion fari, estas memkomprene-blaj kaj absurdaj aferoj, kiujn la viroj faros, dum la mon-do ekzistos. Sen konsidero, kun levita kapo kaj pugnigi-taj manoj Mr. Abe Loeb iris inter tiujn bestojn por labankostumo de karulino Li.

La bestoj iomete retretis, sed ne fu¸is. Abe levis lamantelon, îetis ¸in trans la manon kiel torero kaj restisstaranta.

”A-be,” ¸emis malespere post li.Mr. Abe eksentis en si senliman forton kaj kura¸on.

”Nu, kio?” li diris al la bestoj kaj faris ankoraû pluanpaÿon pli proksimen. ”Kion fakte vi volas?”

”Ts, ts,” ekÿmacis iu besto, kaj poste iel kvakeme kajoldece ekbojis: ”Najf!”

”Najf!” aûdi¸is ekbojo iom pli flanke. ”Najf!” ”Najf!””A-be!”

86


”Ne timu, Li!” vokis Abe.”Li,” ¸i ekbojis antaû li. ”Li.” ”Li.” ”A-be!”Abe estis kvazaû en son¸o. ”Nu, kio?””Najf!””A-be,” ¸emis la karulino. ”Venu çi tien!””Tuj. — Çu vi opinias knife? Mi havas neniun trançi-

lon. Nenion mi faros al vi. Kion ankoraû vi volas?””Ts-ts,” ÿmacis la besto kaj balanciris al li.Abe diskruris, mantelon transbrake, sed ne retiri¸is.

”Ts-ts,” li diris. ”Kion vi volas?” Ÿajnis, ke la besto donasal li la antaûan piedon, sed tio ne plaçis al Abe. ”Kion?”li diris iom akre.

”Najf,” ekbojis la besto kaj ellasis el la piedo ion blan-ketan, kiel gutetojn. Sed gutetoj tio ne estis, çar ¸i ruli¸is.

”Abe,” plor¸emis Li. ”Ne lasu min çi tie!”Mr. Abe tute ne plu timis. ”For desur la vojo,” li diris

kaj eksvingis kontraû la besto per la banmantelo. Labesto haste kaj mallerte retiri¸is. Nun Abe povis distan-ci¸i kun honoro, sed Li vidu, kiel li estas kura¸a; li klini-¸is al tio blanketa, kion la besto lasis fali el la piedo, portion rigardi. Tio estis tri duraj, glataj, senbrile brilantajglobetoj. Mr. Abe levis ilin al la okuloj, çar krepuski¸is.

”A-be,” kriçis la forlasita karulino. ”Abe!””Jam mi iras,” vokis Mr. Abe. ”Li, mi havas ion por vi!

Li, Li, mi portas ion al vi!” Svingante la banmantelon

87


super la kapo, kuris Mr. Abe Loeb sur la bordo kiel junadio.

Li kaûre sidis kaj tremis. ”Abe,” ÿi plorsingultis kajdentklakis. ”Kiel vi povas … Kiel vi povas …”

Abe solene ekgenuis antaû ÿi. ”Lily Valley, mardioj,Tritonoj venis por oma¸i vin. Mi komuniku al vi, ke ekdetiu tempo, kiam Venera elmergi¸is el la ÿaûmo, neniamiu artistino tiel ege impresis ilin kiel vi. Por pruvi sianadmiron ili sendas al vi —” Abe manetendis — ”jen triperlojn. Rigardu.”

”Ne babilaçu, Abe,” plorsnufis karulino Li.”Serioze, Li. Rigardu nur, ke tio estas veraj perloj!””Montru,” ploretis Li kaj per tremantaj fingroj tuÿis la

blanketajn globetojn. ”Abe,” ÿi elspiris, ”ja tio estas per-loj! Tion vi trovis en la sablo?”

”Ho, Li, karulino, perloj ja ne trovi¸as en sablo!””Ho, jes,” asertis la karulino. ”Kaj oni tralavas ilin.

Vidu, mi diris al vi, ke çi tie estas amasoj da perloj!””Perloj kreskas en konkoj sub la akvo,” diris Abe pre-

skaû kun certeco. ”Je mia animo, Li, tion alportis al vitiuj Tritonoj. Nome, ili vidis vin, kiam vi bani¸is. Ili vo-lis tion doni al vi persone, sed kiam vi tiel timis ilin —”

”Ja, ili estas tiel malbelegaj,” ekvortigis Li. ”Abe, kiajfabelaj perloj! Mi enorme ÿatas perlojn!”

88


(Nun ÿi estas bela, diris la kritika voço. Kiel ÿi genuaskun la perloj sur la polmo — nu, bela, tion oni devas re-koni.)

”Abe, kaj çu vere tion alportis … tiuj bestoj?””Ili ne estas bestoj, karulino. Ili estas mardioj. Ili no-

mi¸as Tritonoj.”La karulino tute ne miris. ”Tio estas de ili tre bela, çu?

Ili estas treege karaj. Kion vi opinias, Abe, çu iel mi dan-ku al ili?”

”Çu vi ne plu timas ilin?”La karulino ektremis. ”Timas. Abe, mi petas vin, for-

konduku min de çi tie.””Do, rigardu,” diris Abe. ”Ni devas atingi nian boaton.

Iru kaj ne timu.””Sed … sed ili baras nian vojon,” dentklakis Li. ”Abe,

çu vi volus mem iri al ili? Sed vi ne darfas lasi min çi tiesola!”

”Mi transportos vin surbrake,” proponis Mr. Abe he-roe.

”Tio eblus,” elspiris la karulino.”Sed surprenu la mantelon,” murmuretis Abe.”Tuj.” Fraûlino Li ordigis ambaûmane sian gloran

oran hararon. ”Çu mi ne estas t.e.r.u.r.e taûzita? Abe, çuvi havas çe vi ruîon?”

Abe surmetis la mantelon sur ÿiajn ÿultrojn. ”Preferejam iru, Li!”

89


”Mi timas,” elspiris la karulino. Mr. Abe prenis ÿin surla brakojn. Li opiniis sin malpeza kiel plumeto. ”Tondre,pli peza, ol vi pensis, çu?” diris al Abe la voço malvarmakaj kritika. Kaj nun vi havas ambaû manojn plenajn,homo; se la bestoj nin atakus, — kion poste?”

”Çu vi volus trote kuri?” proponis la karulino.”Jes,” anhelis Mr. Abe, pene movante la krurojn. Tiu-

tempe jam rapide krepuski¸is. Abe proksimi¸is al lalar¸a besta duoncirklo. ”Rapide, Abe, kuru, kuru,” flust-ris Li. La bestoj komencis strangmaniere ondmove pen-doli kaj turni la supran duonon de la korpo.

”Do kuru, kuru rapide,” ek¸emis la karulino piedba-tante histerie çirkaû si, kaj en la kolon de Abe eni¸is laungoj ar¸entkolore lakitaj.

”Sakre, Li, lasu min trankvila,” ekgrumblis Abe.”Najf,” ekbojis apud li. ”Ts-ts-ts.” ”Najf.” ”Li.” ”Najf.”

”Najf.” ”Najf.” ”Li.”Sed ili estis jam for el la duoncirklo, kaj Abe sentis, ke

liaj kruroj enprofundi¸is en la humidan sablon. ”Vi po-vas min starigi,” susuris la karulino ¸uste en la momen-to, kiam kolapsis la manoj kaj kruroj de Abe.

Abe peze anhelis, viÿante per la antaûbrako ÿvitondesur la frunto. ”Al la boato, rapide,” ordonis karulino Li.Duoncirklo de la malhelaj ombroj turni¸is frunte al Likaj avancis pli proksimen. ”Ts-ts-ts.” ”Najf.” ”Najf.” ”Li.”

90


Sed Li ne kriis. Li ne komencis fu¸i. Li levis la brakojnal la çielo, kaj la banmantelo deglitis desur ÿiaj ÿultroj. Lanuda Li ambaûmane svingis al la pendolantaj ombrojkaj sendis al ili kisojn. Sur ÿiaj tremetantaj lipoj aperis io,kion çiu devus nomi rava rideto. ”Tiel dolçaj vi estas,”diris la tremsonanta voçeto. Kaj la blankaj brakoj denoveetendi¸is al la pendolantaj ombroj.

”Venu helpi al mi, Li,” grumblis Abe iom maldelika-te, puÿante la boaton en la pli profundan akvon.

Karulino Li levis sian banmantelon. ”Adiaû, miaj karu-loj!” Jam aûdeblis, kiel la ombroj padelas en la akvo.”Faru rapide, Abe,” siblis la karulino, vadante al la bo-ato. ”Denove ili jam estas çi tie!” Mr. Abe Loeb males-pere klopodis surmarigi la boaton. Nu, kaj nun eniris ¸infraûlino Li kaj salute managitis. ”Iru al la alia flanko,Abe, ili ne vidas min.”

”Najf.” ”Ts-ts-ts.” ”A-be.””Najf, ts, najf.””Ts-ts.””Najf!”Fine la boato balanci¸is sur la ondoj. Mr. Abe enram-

pis ¸in kaj plenforte ekremis. Unu remilo ekbatis ianglitan korpon.

Karulino Li profunde elspiris. ”Çu ili ne estas ege çar-maj? Kaj çu mi faris tion perfekte?”

91


Mr. Abe plenforte remis al la jakto. ”Survestu la man-telon, Li,” li diris iom seke.

”Mi opinias, ke tio estis grandioza sukceso,” konstatisfraûlino Li. ”Kaj la perloj, Abe! Kion vi opinias, kian pre-zon ili havas?”

Mr. Abe çesis momenton remi. ”Mi opinias, ke vi nebezonus tiel montri¸i al ili, karulino.”

Fraûlino Li iom ofendi¸is. ”Çu ÿoka? Oni vidas, Abe,ke vi ne estas artisto. Mi petas, remu, al mi estas malvar-me en la mantelo.”

92


7. Daûrigo de la jakto sur la laguno

Tiuvespere sur la jakto Gloria Pickford ne estis per-sonaj konfliktoj; nur sciencaj opinioj brue koliziis.

Fred (lojale apogata de Abe) opiniis, ke tio nepre devisesti iaj saûroj, dum la kapitano tipis je mamuloj. En lamaro estas neniaj saûroj, asertis la kapitano sangvine;sed la junaj sinjoroj el la universitato ne atentis liajn ob-îetojn; saûroj estas nome pli granda sensacio. KarulinoLi kontenti¸is kun tio, ke ili estas tritonoj, ke simple iliestas amindaj kaj entute, ke estis tiela sukceso; kaj Li (enla blue striita piîamo, kiu al Abe tiel plaçis) revis kunbrilantaj okuloj pri perloj kaj mardioj. Judy komprene-ble estis konvinkita, ke çio çi estas komediaîo kaj blufo,ke tion Li kun Abe elpensis, kaj kolerege palpebrumis alFred, ke jam li lasu tion. Abe opiniis, ke Li povus menciition, kiel li, Abe, sentime iris inter la saûrojn por ÿia ban-mantelo; tial trifoje li rakontis, kiel Li grandioze frontis alili, dum li, Abe, estis forpuÿanta la boaton en la akvon,kaj îus komencis tion priskribi la kvaran fojon; sed Fredkaj la kapitano tute ne aûskultis, pasie disputante prisaûroj kaj mamuloj. (Çu entute tiel gravus, kio ¸i estas,opiniis Abe.) Fine Judy oscedis kaj diris, ke ÿi iras dormi;

93


ÿi ekrigardis multsignife je Fred, sed Fred îus rememo-ris, ke antaû la diluvo vivis tiaj maljunaj komikaj saûroj,kiel nur, tondre, ili nomi¸is, diplosaûroj, bigosaûroj, aûiel simile, kaj tiuj promenis sur la postaj kruroj, sinjoro;Fred mem vidis tion en ia komika scienca bildo, sinjoro,en tiel dika libro. Kolosa libro, sinjoro, tiun vi devus scii.

”Abe,” aûdi¸is karulino Li. ”Mi havas fabelan film-ide-on.”

”Kian?””Ion mirige novan. Sciu, nia jakto eble dronus, kaj nur

mi savi¸us sur çi tiu insulo. Kaj tie mi vivus kiel Robin-sona.”

”Kion vi farus tie?” oponis la kapitano skeptike.”Mi bani¸us kaj tiel,” diris la karulino simple. ”Kaj du-

me enami¸us al mi la mardioj tritonoj … kaj portadus almi nurajn perlojn. Sciu, tute laû realeco. Povus esti even-tuale naturfilmo kaj kleriga filmo, kion vi opinias? Io kielTrader Horn.”

”Li pravas,” deklaris subite Fred. ”Morgaû vespere nifilmu la saûrojn.”

”Nome la mamulojn,” korektis la kapitano.”Nome min,” diris la karulino, ”min staranta inter la

maraj tritonoj.””Sed en banmantelo,” subitis Abe.

94


”Mi survestus la blankan bankostumon,” diris Li. ”KajGreta devus fari al mi belan frizaîon. Hodiaû mi aspek-tis simple terrrure.”

”Kaj kiu filmus tion?””Abe. Por ke almenaû por io li taûgu. Kaj Judy devus

per io lumi, se jam estus mallumo.””Kaj kion Fred?””Fred havus pafarkon kaj florkronon sur la kapo, kaj

se la tritonoj volus min forrabi, do li mortigus ilin, çu?””Respektan dankon,” rikanis Fred. ”Sed revolveron pli

mi preferus. Kaj ankaû la kapitano, mi opinias, devusesti tie.”

La kapitano bataleme hirtigis la lipharojn. ”Bonvolune zorgi. Mi faros jam, kio necesos.”

”Kaj kio tio estos?””Tri homoj el la ÿipanaro, sinjoro. Kaj bone armitaj,

sinjoro.”Karulino Li çarme ekmiris. ”Çu vi opinias, ke estas tiel

dan¸ere, kapitano?””Mi opinias nenion, infano,” murmuris la kapitano.

”Sed mi havas miajn ordonojn de Mr. Jesse Loeb — al-menaû koncerne sinjoron Abe.”

La sinjoroj pasie îeti¸is en la teknikajn detalojn de laentrepreno. Abe palpebrumis la karulinon, jam vi bezo-nus iri dormi, kaj tiel. Li obeeme iris. ”Sciu, Abe, ÿi dirisen sia kabino, mi opinias, ke tio estos m.i.r.i.g.a filmo.”

95


”Certe, karulino,” konsentis Abe kaj volis ÿin kisi.”Hodiaû ne, Abe,” defendis sin la karulino. ”Vi devas

ja kompreni, ke mi devas e.n.o.r.m.e koncentri¸i.”

*

La sekvintan tagon fraûlino Li intense koncentri¸adis; lapovrulino Greta havis plenmanojn da laboro kun tio. Tioestis banoj kun gravaj saloj kaj esencoj, harlavado perNurblond-ÿampuo, masa¸oj, pedikuro, manikuro, on-dumado kaj kombado, gladado kaj vesto-provado, re-kudrado kaj ÿminkado kaj versimile ankoraû multaj aliajpreparoj; ankaû Judy estis entrenita de la hasto kaj hel-pis al karulino Li. (Ekzistas pezaj momentoj, kiam la vi-rinoj scias esti al si mirinde lojalaj, kiel ekzemple la ve-stado.) Dume en la kajuto de fraûlino Li regis febra ak-tiveco, la sinjoroj memstari¸is kaj dislokante sur la tablocindrujojn kaj glasetojn kun brando, fiksis strategianplanon, kie kiu staros kaj kian funkcion havos, se io oka-zus; dum tio la kapitano estis plurfoje peze ofendita enla presti¸-problemo de komando. Posttagmeze ili trans-portis sur bordon de la laguno filmaparaton, le¸eran mi-tralon, korbon kun man¸ilaro kaj man¸aîo, fusilojn, gra-mofonon kaj aliajn militbezonaîojn; çio çi estis bonegekamuflita per palmfolioj. Ankoraû antaû la sunsubirookupis siajn postenojn tri armitaj viroj el la ÿipanaro kajla kapitano en funkcio de la çefkomandanto. Poste estis

96


transportita sur la bordon grandega korbo kun kelkajetaj necesaîoj de fraûlino Lily Valley. Poste alboatis Fredkun fraûlino Judy. Poste komenci¸is la sunsubiro en laplena tropika superbo.

Dume Mr. Abe frapetas la kajuton de fraûlino Li jamla dekan fojon. ”Karulino, vere jam estas la plej ur¸atempo!”

”Tuj, tuj,” respondas voço de la karulino, ”mi petas, nenervozigu min! Ja mi devas min vesti, çu?”

Dume la kapitano pririgardas la situacion. Tie sur lasurfaco de la golfo brilas rekta, longa zono, kiu aparti-gas la ondi¸antan maron disde la kvieta profundo de lalaguno. Kvazaû tie estus sub la akvo ia digo aû ondrom-pilo, opinias la kapitano; eble ¸i estas sablo aû koralri-fo, sed ¸i aspektas preskaû kiel artefaritaîo. Stranga loko.Super la kvieta surfaco de la laguno ie kaj tie elmergi¸asnigraj kapoj kaj direkti¸as al la bordo. La kapitano kun-premas la lipojn kaj tuÿas maltrankvile revolveron. Estuspli bone, li opinias, se la virinoj restus sur la ÿipo. Judykomencas tremi kaj spasme teni¸as al Fred. Kiel forta liestas, ÿi pensas, miadio, kiel mi amas lin!”

Fine forpuÿi¸as de la jakto la lasta boato. En ¸i estasfraûlino Lily Valley en blanka bantrikoto kaj en diafanadressing-gown*, en kiu evidente ÿi estos îetegita el lamaro kiel ÿiprompulino; plue miss Greta kaj Mr. Abe.

Dressing-gown — (angle) negli¸a robo

97


”Kial vi remas tiel malrapide, Abe,” riproças la karulino.Mr: Abe vidas la nigrajn kapojn proksimi¸antajn al labordo kaj diras nenion.

”Ts-ts.””Ts.”Mr. Abe tiras la boaton sur la sablon kaj helpas al ka-

rulino Li kaj fraûlino Greta elen. ”Kuru rapide al la apa-rato,” flustras la artistino. ”Kaj kiam mi diros al vi ’nun’,komencu filmi.”

”Sed nenio jam videblos,” oponas Abe.”Do Judy devas lumi. Greta!”Dum Mr. Abe Loeb okupis sian lokon çe la aparato, la

artistino loki¸as sur la sablon kiel agonianta cigno, kajfraûlino Greta aran¸as la faldojn de ÿia dressing-gown.”Estu videbla parto de mia kruro,” flustras la ÿiprompu-lino. ”Çu preta? Do for! Abe, nun!”

Abe komencis turni la krankon. ”Judy, lumon!” Sedneniu lumo eklumis. El la maro elmergi¸as balanci¸an-taj ombroj kaj proksimi¸as al Li. Greta permane ÿtopassian buÿon, por ne krii.

”Li,” vokas Mr. Abe, ”Li, fu¸u!””Najf!” ”Ts-ts-ts.” ”Li.” ”Li.” ”Abe!”Iu pafpretigas revolveron. ”Diable, ne pafu,” siblas la

kapitano.”Li,” vokas Abe kaj çesas kranki. ”Judy, lumon!”

98


Li lante, suple levi¸as kaj levas la manojn al la çielo. Lale¸ereta dressing-gown deglitas desur ÿiaj ÿultroj. Tienun staras la ne¸blanka Lily plektante gracie la manojnsuper la kapo, kiel tion faras ÿiprompi¸intoj veki¸antajel la sveno. Mr. Abe komencis hastege turni la krankon.”Sakre, Judy, lumon!”

”Ts-ts-ts.””Najf.””Najf.””A-be!”La nigraj ombroj balanci¸as kaj rondiras çirkaû la

blanka Li. Halt, halt, atendu, tio ne plu estas ludo. Li neplu plektas la manojn super la kapo, sed forpuÿas ion desi kaj kriaças: ”Abe, Abe, ¸i tuÿis min!” Tiumomente ek-lumis blindiga lumo, Abe rapide turnas la krankon, Fredkaj la kapitano kuras kun la revolveroj al Li, kiu kaûresidas kaj dentklakas pro hororo. Samtempe en la akralumo videblas dekoj kaj centoj da longaj, malhelaj om-broj, kiel fu¸ante ili glitas en la maron. En la sama mo-mento du maristoj îetas reton sur iun fu¸antan ombron.Samtempe Greta svenas, falante kiel sako. Samtempeekknalis du aû tri pafoj, en la maro ¸i kirle plaûdas, dumaristoj kun la reto kuÿas sur io, kio sub ili tordi¸as kajbaraktas, kaj la lumo en la manoj de fraûlino Judy estin-gi¸is.

99


La kapitano lumigis poÿlampeton. ”Infano, çu neniookazis al vi?”

”¯i tuÿis mian kruron,” lamentis la karulino. ”Fred, ¸iestis terura!”

Nun venis ankaû Mr. Abe kun sia poÿlampeto. ”Fabe-le ¸i procedis, Li,” li laûtis, ”sed Judy devis pli frue lumi!”

”¯i ne volis lumi,” voçglitis Judy. ”Çu ne vere, Fred, ke¸i ne volis lumi?”

”Judy nome timis,” senkulpigis ÿin Fred. ”Per miaanimo, ÿi ne faris tion intence, çu, Judy?”

Judy ofendi¸is; sed dume alproksimi¸is la du maristoj,trenante ion en la reto, kio baraktis kiel granda fiÿo. ”Jen¸i estas, kapitano. Kaj vivanta.”

”Bestaço, ¸i çirkaûÿprucigis el si ian venenaîon. Miajmanoj estas vezikplenaj. Infere ¸i bruldoloras.”

”Ankaû min ¸i tuÿis,” plendaçis fraûlino Li. ”Eklumi-gu, Abe! Rigardu, çu tie mi havas vezikon?”

”Ne, karulino, nenion vi havas tie,” certigis ÿin Abe;preskaû li kisus tiun lokon super la genuo, kiun la karu-lino zorge frotis. ”Kiel malvarma ¸i estis, hu,” plendiskarulino Li.

”Vi perdis perlon, ma’am,” diris iu maristo kaj donisal Li globeton, kiun li levis el la sablo.

”Jesuo, Abe,” ekkriis fraûlino Li, ”denove ili alportis almi perlojn! Infanoj, iru serçi perlojn! Çi tie estas a.m.a.-

100


s.o.j da perloj, kiujn la povruloj alportis al mi! Ili estasçarmaj, çu, Fred? Çi tie ankaû estas perlo!”

”Kaj çi tie!”Tri poÿlampetoj direktis siajn lumrondojn al la tero.”Mi trovis unu egan!””¯i apartenas al mi,” hastdiris karulino Li.”Fred,” aûdi¸is glacitone fraûlino Judy.”Tuj,” diris sinjoro Fred, rampanta surgenue en la

sablo.”Fred, mi volas reveni sur la ÿipon!””Iu vin transportos tien,” konsilis Fred absorbite. ”Di-

able, tio ja estas farso!”Tri sinjoroj kaj fraûlino Li movi¸is tra la sablo kiel

grandaj lampiroj.”Jen tri perloj,” raportis la kapitano.”Montru, montru,” kvivitis Li entuziasme kaj surge-

nue kuris al la kapitano. Tiumomente ekbrilis la magne-zifulmo kaj ekbruegis kranko de la filmaparato. ”Nun viçiuj estas tie,” deklaris Judy ven¸eme. ”Kia grandiozafoto por îurnaloj. Amerika Kompanio Serças Perlojn.Marsaûroj Priîetas Homojn Per Perloj.”

Fred sidi¸is. ”Diable, Judy pravas. Infanoj, tion nid.e.v.a.s doni en îurnalojn!”

Li eksidis. ”Judy estas çarmulino. Judy, fotu nin an-koraû foje, sed de antaûe!”

”Multon vi perdus çe tio, mia kara,” opiniis Judy.

101


”Infanoj,” diris Mr. Abe, ”prefere ni serçu perlojn. Ko-menci¸as la fluso.”

En la mallumo çe rando de la maro ekmovis sin nigrabalanci¸anta ombro. Li ekblekis: ”Tie — tie —”

Tri poÿlampetoj îetis lumrondon al tiu flanko. Tio estisnur Greta surgenue, serçanta perlojn en la mallumo.

*

Li havis sur la sino kapitançapon kun dudek unu perloj.Abe verÿis kaj Judy ludis gramofonon. Estis senmezurastelplena nokto dum la eterna mu¸ado de la maro.

”Do kian titolon ni donos al tio,” bruis Fred. ”FILINODE INDUSTRIISTO EL MILVOKIO FILMAS FOSILI-AJN SAÛROJN.”

”Antaûdiluvaj Saûroj Oma¸as Belecon kaj Junecon,”proponis Abe poezie.

”JAKTO GLORIA PICKFORD MALKOVRAS NEKO-NATAJN ESTAÎOJN,” konsilis la kapitano. ”AÛ MISTE-RO DE LA INSULO TAHUARA.”

”Tio povus esti nur subtitolo,” diris Fred. ”La titolodevas diri multe pli.”

”Ekzemple: BASEBALL FRED BATALAS KONTRAÛMONSTROJ,” aûdi¸is Judy. ”Fred estis fabela atakanteilin. Nur bone ¸i riveli¸u sur la filmo.”

La kapitano tusetis. ”Nome, mi ekkuris pli frue, fraû-lino Judy; sed ne pri tio ni parolu. Mi opinias, ke la titolo

102


sonu science, sinjoro. Sobre kaj … nu, science. ANTAÛ-LU-VA FAÛNO SUR PACIFIKA INSULO.”

”Antaûliduva,” korektis Fred. ”Ne, antaûviduala. Di-able, kiel ¸i estas. Antiluvia. Anteduvia. Ne, ne eblas. Nidevas doni al tio ian pli simplan titolon, por ke çiu povu¸in eldiri. Judy estas bravulino.”

”Antediluvia,” diris Judy.Fred kapneis. ”Tro longa, Judy. Pli longa ol la bestaçoj

kune kun la vosto. La titolo devas esti mallonga. SedJudy estas grandioza, çu? Diru, kapitano, çu ÿi ne estassuperba?”

”Jes,” konsentis la kapitano. ”Rimarkinda knabino.””¯usta knabo, kapitano,” diris rekoneme la juna gran-

dulo. ”Infanoj, la kapitano estas bravulo. Sed antaûdilu-viala faûno estas idiotaîo. Tio estas nenia titolo por îur-naloj. Plivere Amantoj sur la Perlo-Insulo, aû iel simile.”

”Tritonoj Superÿutas per Perloj la Blankan Lily,” kriisAbe. ”Oma¸o el Pozidona Regno! Nova Afrodita!”

”Idiotaîo,” protestis Fred indignite. ”Neniaj tritonojiam estis. Tio estas science pruvita, knabo. Kaj neniaAfrodita estis, çu, Judy? KOLIZIO INTER HOMOJ KAJPRASAÛROJ! KURA¯A KAPITANO ATAKAS LAANTAÛDILUVAJN MONSTROJN! Homo, ¸i devas tin-ti, tiu titolo!

”Ekstra eldono,” vokis Abe. ”FILMARTISTINO ATA-KITA DE MARMONSTROJ! SEKS-ALLOGO DE L’MO-

103


DERNA VIRINO VENKAS LA PRATEMPAJN SAÛ-ROJN! FOSILIAJ REPTILIOJ PREFERAS BLONDULI-NOJN!”

”Abe,” aûdi¸is karulino Li. ”Vi, mi havas ideon —””Kian?””Por filmo. Tio estus fabela afero, Abe. Imagu, mi ba-

ni¸us çe bordo de la maro —””Çi tiu trikoto mirige plaçigas vin, Li,” rapidis diri Abe.”Çu? Kaj la tritonoj enami¸us al mi kaj forrabus min

al la fundo de la maro. Kaj mi estus ilia re¸ino.””Sur la marfundo?””Jes, sub la akvo. En ilia mistera regno, çu? Ja ili ha-

vas tie urbojn kaj çion eblan.””Karulino, vi devus ja tie droni!””Ne timu, mi scias na¸i,” diris karulino Li senzorge.

”Nur unufoje tage mi elna¸us al la bordo por satspiri laaeron.” Li prezentis spirekzercojn kun plenblovado de lasino kaj elastaj brakmovoj. ”Proksimume tiel, jes? Kajsur la bordo enami¸us al mi … eble juna fiÿisto. Kaj mienami¸us al li. Freneze,” suspiris la karulino. ”Sciu, liestus tiel bela kaj forta. Kaj la tritonoj volus lin dronigi,sed mi savus lin kaj irus kun li en lian kabanon. Kaj latritonoj sie¸us nin — nu kaj poste eventuale vi venus ninsavi.”

104


”Li,” diris Fred serioze, ”tio estas tiel stulta, ke fakteoni povus tion filmi. Mi miros, se olda Jesse ne faros eltio grandfilmon.”

*

Fred pravis: el tio estis post iom da tempo grandfilmo ella produktado de Jesse Loeb Pictures* kun fraûlino Lil-ly Valley en la çefrolo; krome estis en ¸i okupitaj sescentnereidinoj, unu Neptuno kaj dek du mil statistoj alives-titaj je diversaj antaûdiluvaj saûroj. Sed antaû ol tio re-ali¸is, forfluis multe da akvo kaj okazis multaj eventoj,çefe:

1. La kaptita besto, tenata en kuvo en la bançambro dekarulino Li, ¸uis dum du tagoj viglan intereson de la tutasocieto; la trian tagon ¸i çesis movi¸i kaj fraûlino Li aser-tis, ke la povrulo nostalgias; la kvaran tagon ¸i komen-cis fetori kaj devis esti elîetita en progresinta putra sta-to.

2. El la fotoj filmitaj çe la laguno estis uzeblaj nur du.Sur la unua fraûlino Li kaûre sidi¸as pro la hororo, mal-espere mansvingante kontraû la baûmintaj bestoj. Çiujasertis, ke ¸i estas fenomena foto. Sur la alia estis vide-blaj tri viroj kaj unu knabino, genuantaj kaj klini¸antaj,la nazojn ¸is çe la tero; çiuj estis fotitaj de malantaûe kajaspektis kvazaû ili ion adorus. Çi tiu fotaîo ne aperis.

Pictures — (angle) bildoj Çi tie: Filmkompanio

105


3. Kio koncernas la proponitajn titolojn por la îurna-loj, preskaû çiuj estis uzitaj (eç tiu pri la antediluvia faû-no) en centoj kaj centoj da usonaj kaj entute en mon-dîurnaloj, revuoj kaj magazinoj; al tio estis aldonita pri-skribo de la tuta okazaîo kun multaj detaloj kaj fotoj, kielekzemple foto de karulino Li inter la saûroj, foto de solasaûro en la bankuvo, foto de sola Li en bankostumo, fotode fraûlino Judy, de Mr. Abe Loeb, de Baseball Fred, dela kapitano de la jakto, de la jakto Gloria Pickford sola,de la sola insulo Taraiva kaj de la solaj perloj, dismeti-taj sur nigra veluro. Per tio la kariero de karulino Li es-tis sekurigita; ÿi eç rifuzis ludi en varieteo kaj deklaris alla gazetraportistoj, ke ÿi intencas dediçi sin nur al laArto.

4. Trovis sin kompreneble ankaû homoj, kiuj sub pre-teksto de faka klereco asertis, ke — se eblas ju¸i laû lafotoj — temas pri neniaj pratempaj saûroj, sed pri ia spe-cio de salamandroj. Homoj ankoraû pli fake instruitajasertis, ke çi tiu specio de salamandroj science tute neestas konata kaj tial ¸i nepre ne ekzistas. Pri tio estis lon-ga prespolemiko, kiun finigis profesoro J. W. Hopkins(Yale Un.*) per la deklaro, ke li esploris la prezentitajnfotojn, kaj ke li opinias ilin falsaîo (hoax) aû trukfilmo;ke la bildigitaj bestoj rememorigas iom la Giant-sala-mandron kriptobrankan (Cryptobranchus japonicus,

Yale un. — universitato en Yale

106


Sieboldia maxima, Tritomegas Sieboldii aû Megaloba-trachus Sieboldi), sed malprecize, primitive kaj eç dile-tante imititan. Per tio la afero por ioma tempo estis sci-ence likvidita.

5. Fine post konvena tempo Mr. Abe Loeb edzi¸is alfraûlino Judy. Lia plej bona amiko Baseball Fred estis liaatestanto çe la edzi¸ofesto, kiu okazis kun granda pom-po kaj kun partopreno de multaj personecoj el la rondojpolitikaj, artistaj kaj aliaj.

107


8. Andrias Scheuchzeri*

Senfina estas la homa scivolemo. La homoj ne kon-tenti¸as kun tio, ke profesoro J. W. Hopkins (Yale

Un.), tiutempe la plej granda aûtoritatulo en la fako dereptilioj, deklaris çi tiujn misterajn estaîojn nesciencablufo kaj nura fantazio; en la fakpreso kaj en îurnalojkomencis multi¸i informoj pri apero de la ¸is nun neko-nataj bestoj, similaj al grandegaj salamandroj, en la plejdiversaj lokoj de Pacifiko. Relative fidindaj indikoj citisla trovejojn sur Salomon-Insuloj, sur Insulo Schouten,sur Kapingamarangi, Butaritari kaj Tapeteuea, plue suraro da insuletoj: Nukufetau, Funafuti, Nukonono kajFukaofu, poste ¸is sur Hiau, Uahuka, Uapu kaj Pukapu-ka. Estis citataj famoj pri la diabloj de kapitano van To˛(çefe en regiono de Melanezio) kaj pri tritonoj de fraû-lino Lily (pli multe en Polinezio); do la îurnaloj konklu-

Andrias Scheuchzeri — giganta salamandro; nomita laû la svisanatursciencisto d-ro Johann Scheuchzer (1672-1733), kiu en lajaro 1726 en rokrompejo de oeninga kalkÿtono malkovris ¸iajnfosiliajn spurojn. En sia traktaîo ”Homo diluvii testis” (Homokiel atestanto de diluvo) li skribis, ke la fosilii¸inta salamandroegalas al la homa skeleto kaj tial temas pri antaûdiluvia homo.Surbaze de çi tio Âapek konstruis sian salamandran historion.

108


dis, ke temas versimile pri diversaj specioj de la subma-raj kaj antaûdiluvaj monstroj, des pli, ke komenci¸is lasomera sezono kaj mankis temoj. Submaraj monstrojhavas çe la legantaro konsiderindan sukceson. Çefe enUsono la tritonoj enmodi¸is; en Novjorko oni ludis tri-centfoje dekoraciriçan revuon Pozidono kun tricent plejbelaj tritoninoj, nereidinoj kaj sirenoj; en Miamo kaj surla kaliforniaj pla¸oj la junularo bani¸is en kostumoj detritonoj kaj nereidinoj (t.e. tri perloÿnuroj kaj nenio pli),dum en la mezaj kaj mezokcidentaj ÿtatoj neordinarepotenci¸is Movado por Subpremado de Malmoraleco(M.S.M.); dum tio okazis pluraj manifestacioj kaj kelkajnegroj estis aû pendumitaj, aû brulmortigitaj.

Fine aperis en The National Geographic Magazinebulteno de Scienca Ekspedicio de la Kolumbia Universi-tato (aran¸ita je kostoj de J. S. Tincker, tiel nomata Kon-servore¸o); la raporton subskribis P. L. Smith, W. Klein-schmidt, Charles Kovar, Louis Forgeron kaj D. Herrero,do kapacitoj de mondfamo çefe en fako de fiÿparazitoj,anelidoj, plantobiologio, infuzorioj kaj afidoj: El la am-pleksa raporto ni citas:

… Sur la insulo Rakahanga la ekspedicio unuafoje ren-konti¸is kun spuroj de la malantaûaj piedoj de ¸is nunne konata giganta salamandro. La spuroj estas kvinfin-graj, fingrolongo 3 ¸is 4 centimetrojn. Laû nombro daspuroj la bordo de insulo Rakahanga nepre svarmas de

109


çi tiuj salamandroj. Çar mankis tie spuroj de la antaûajpiedoj (krom unu kvarfingra spuro, versimile de sala-mandrido), la ekspedicio konkludis, ke çi tiuj salaman-droj evidente movi¸as per la malanataûaj korpomem-broj.

Ni rimarkigas, ke sur la insuleto Rakahanga ekzistasnek rivero nek março; la salamandroj vivas do en lamaro kaj versimile estas solaj reprezentantoj de sia ordo,vivantaj en la pelaga medio. Estas ankaû konate, ke lameksika aksolotlo (Amblystoma mexicanum) restadasen la sallagoj; sed pri la pelagaj salamandroj (vivantaj enla maro) ni trovas eç ne mencion en la klasika verko deW. Korngold Amfibioj Vosthavaj (Urodeloj), Berlino1913.

… Ni atendis ¸is la posttagmezo por çasakiri aû alme-naû ekvidi vivantan ekzempleron, sed vane. Kun bedaû-ro ni forlasis la çarman insuleton Rakahanga, kie D. Her-rero sukcesis trovi belan novan specion de hemiptero …

Multe pli grandan feliçon ni havis sur la insulo Tonga-rewa. Ni atendis sur la bordo kun fusiloj enmane. Postla sunsubiro elmergi¸is el la akvo kapoj de salamandroj,relative grandaj kaj iom plataj. Post iom da tempo lasalamandroj surrampis sur sablon, paÿante balance, sedsufiçe lertmove per la malantaûaj piedoj. Sidante ili es-tis pli ol unu metron altaj. Ili dissidi¸is en lar¸a rondokaj komencis per speciala movo giri la supran korpo-

110


parton; aspektis, kvazaû ili dancus. W. Kleinschmidt ek-staris por vidi pli bone. Tiam la salamandroj turnis lakapojn al li kaj en la unua momento tute konsterni¸is;poste ili komencis proksimi¸i al li kun konsiderinda ra-pideco, eligante siblajn kaj bojajn sonojn. Kiam ili estisçirkaû sep paÿojn de li, ni pafis kontraû ilin. Ili komen-cis tre rapide fu¸i kaj îeti¸is en la maron; tiuvespere iline plu montri¸is. Sur la bordo restis nur du mortaj sa-lamandroj kaj unu kun frakasita spino, eligante strangansonon, simile al ”ogod, ogod, ogod.” Kiam W. Klein-schmidt per trançilo malfermis ¸ian pulm-ventriklon, ¸imortis … (Sekvas anatomiaj detaloj, kiujn cetere ni laikoj nekomprenus; kaj ni resendas la legantojn-fakulojn je la citi-ta bulteno.)

Temas do, kiel laû la cititaj indikoj evidentas, pri tipamembro de la ordo de amfibiojn vostohavaj (Urodeloj),al kiu, kiel al çiu estas konate, apartenas ordo de la ve-raj salamandroj (Salamandrida), ampleksanta ordon detritonoj (Tritones) kaj salamandroj (Salamandrae), kajspecion de salamandroj ranidaj (Ichthyoidea), kiu ente-nas salamandrojn kriptobrankajn (Cryptobranchiata)kaj fanerobrankajn (Phanerobranchiata). La salamandrotrovita sur la insulo Tongarewa ÿajnas esti plej proksimeparenca al la salamandroj ranidaj kriptomankaj; multri-late, interalie pro sia grandeco, ¸i rememorigas la japa-nan gigantan salamandron (Megalobatrachus Sieboldii)

111


aû la amerikan hellbender, nomata ”ÿlimdiablo”, sed ¸idiferencas disde ili per bone evoluintaj sentorganoj kajpli longaj, fortikaj korpomembroj ebligantaj al ¸i movi¸isufiçe lertmove en la akvo kaj sur la firma tero. (Sekvaspluaj detaloj el la kompara anatomio.)

Kiam ni estis konservintaj la skeletojn de la mortigi-taj bestoj, ni akiris maksimume interesan ekkonon:nome, ke la skeleto de çi tiuj salamandroj preskaû per-fekte konformi¸as al la fosilia premsigno de la salaman-dra skeleto, kiun trovis sur ÿtona tabulo el la Öhningen-minejo d-ro Johano Jakobo Scheuchzer kaj bildigis enverko ”Homo diluvii testis”, eldonita en la jaro 1726. Alla malpli informitaj legantoj estu rememorigite, ke la no-mita d-ro Scheuchzer opiniis çi tiun fosiliaîon restaîo dela antaûdiluva homo. ”La çi tie almetita bildo,” li skribas,”kiun mi prezentas al la instruita mondo en bela ligno-gravuraîo, estas sen ia ajn dubo figuraîo de homo, kiuçeestis la mondodiluvon; ne estas çi tie linioj, laû kiuj lariça imagivo devus nur nun konstrui ion, kio similus alhomo, sed çie perfekta koincido kun la unuopaj partojde la homa skeleto kaj perfekta simetrio. Homo fosili-¸inta bildigita de antaûe. Jen monumento al la perein-ta homaro, pli a¸a ol çiuj monumentoj romiaj, grekaj kajeç egiptaj kaj de çiuj orientaj entute.” Pli poste Cuvier*

Cuvier — Georges Baron de Cuvier (1769-1832), francanatursciencisto

112


rekonis en la öhningena skelet-spuro ÿtoni¸intan sala-mandron, kiu estis nomita Cryptobranchus primaevusaû Andrias Scheuchzeri Tschudi kaj opiniata specio de-longe formortinta. Post ostologia komparado ni sukce-sis identigi niajn salamandrojn kun la ÿajne formortin-ta prasalamandro Andrias. La mistera prasaûro, kiel oni

Fosilii¸inta homo bildigita de antaûoAndrias Scheuchzeri

113


indikadis ¸in en la gazetoj, estas nenio alia ol la fosiliakriptobranka salamandro Andrias Scheuchzeri; aû, se nece-sas nova nomo, Cryptobranchus Tinckeri erectus aû Gi-ganta salamandro polinezia.

… Restas la problemo, kial çi tiu interesa giganta sa-lamandro eskapis ¸is nun atenton de la scienco, kvan-kam almenaû sur la insuloj Bakahanga kaj Tongarewaen la arkipelago Manihiki ¸i aperas amase. Nek Ran-dolph nek Montgomery mencias ¸in en sia verko ”Dujarojn sur la insuloj Manihiki” (1885). La indi¸enoj aser-tas, ke çi tiu besto — kiun cetere ili opinias venena —komencis aperadi nur antaû ses aû ok jaroj. Ili rakontas,ke la ”mardiabloj” scias paroli (!) kaj konstruas en gol-foj, en kiuj ili vivas, kompletajn digo-sistemojn kaj rem-parojn similantajn al submaraj urboj; onidire en iliajgolfoj la akvo estas trankvila kiel en fiÿlago; onidire ilielfosadas sub la akvo multmetrajn longajn kuÿejojn kajkoridorojn, en kiuj dumtage ili restadas; onidire nokte iliÿtelas sur la kampoj batatojn kaj jambosojn* kaj forpor-tas de la homoj hakfosilojn kaj alian ilaron. Entute la ho-moj ne ÿatas ilin kaj ilin eç timas; en multaj kazoj ili pre-feris translo¸i¸i aliloken. Evidente temas pri nuraj pri-mitivaj onidiroj kaj superstiçoj, motivataj eble pro laabomena aspekto kaj rekta iom homa irado de la ne da-ma¸antaj grandaj salamandroj.

Jamboso — man¸ebla radiktubero de sudazia volvplanto

114


… Kun konsiderinda singardo necesas akcepti ankaûla informojn de voja¸antoj, laû kiuj çi tiuj salamandrojaperas ankaû sur aliaj insuloj ol sur Manihiki. Male, senminimuma dubo eblas determini nemalnovan spuronde la posta piedo, trovita sur la bordo de la insulo Ton-gatabu, kiun publicis kapitano Croisset en La Nature,kiel piedspuron de Andrias Scheuchzeri. Çi tiu trovaîospeciale gravas tial, çar ¸i ligas la aperon sur la Maniki-Islands kun la teritorio aûstralia-novzelanda, kie konser-vi¸is tiom da restaîoj pri la evoluo de la praa faûno; nirememorigu al ni çefe la ”antaûdiluvan” saûron Hatte-ria aû Tuatara, ¸is nun vivanta sur la Stephen-insulo. Surçi tiuj izolaj, plejparte malmulte lo¸ataj kaj de la civili-zacio preskaû ne tuÿitaj insuletoj povis sporade konser-vi¸i restaîoj de animalaj tipoj aliloke jam formortintaj. Alla fosilia saûro Hatteria nun vici¸as dank’al sinjoro J. S.Tincker la antaûdiluva salamandro. La bona doktoro Jo-hano Jakobo Scheuchzer nun povus ¸isvivi la revivi¸onde sia öhningena Adamo …

*

Çi tiu scienca bulteno certe sufiçus, por plene scienceprilumi la problemon de la misteraj marmonstroj, prikiuj jam estis tiom da paroloj. Bedaûrinde samtempeaperis informo de la nederlanda esploristo van Hogen-houck, kiu alvicigis çi tiujn kriptobrankajn gigantsala-

115


mandrojn al la familio de aûtentikaj salamandroj aû tri-tonoj sub nomon Megatriton moluccanus kaj fiksis ili-an disvasti¸on sur la nederland-sundaj insuloj Dîilolo,Morotai kaj Ceram; plue raporto de la franca sciencistodoktoro Mignard, kiu determinis ilin kiel tipajn sala-mandrojn kaj destinis al ili originajn restadejojn sur lafrancaj insuloj Takaroa, Rangiroa kaj Raroira kaj nomisilin tute simple Cryptobranchus salamandroides; posteraporto de H. W. Spence, kiu ekvidis en ili novan fami-lion Pelagidae, aûtoktona sur la Gilbert-Insularo kaj ka-pabla akiri la fakekzistadon sub la specia nomo Pelago-triton Spencei. Mr. Spence sukcesis transporti unu vi-vantan ekzempleron ¸is la londona zoo; çi tie ¸i fari¸isobjekto de plua esplorado, el kio ¸i aperis sub la titolojPelagobatrachus Hookeri, Salamandrops maritimus,Abranchus giganteus, Amphiuma gigas kaj multaj aliaj.Kelkaj sciencistoj asertis, ke Pelagotriton Spencei iden-tas kun Cryptobranchus Tinckeri kaj la salamandro deMignard estas nenio alia ol Andrias Scheuchzeri; el tiorezultis multaj konfliktoj pri prioritato kaj aliaj nete sci-encaj demandoj. Tiel okazis, ke fine naturscienco de çiunacio havis siajn proprajn gigant-salamandrojn kaj sci-ence plej furioze kontraûbatalis la gigant-salamandrojnde aliaj nacioj. Tial ankaû ¸is la fino ne estis atingita, ella scienca vidpunkto, en la tuta granda salamandro-afe-ro, sufiça klareco.

116


9. Andrew Scheuchzer

Kaj okazis iun îaûdon, kiam la londona zoo estis fer-mita por la publiko, ke sinjoro Tomaso Greggs, gar-

disto en la pavilono de saûroj, estis puriganta ujojn kajterariojn de siaj zorgatoj. Li estis solsola en fako de sa-lamandroj, kie estis ekspoziciata Gigantsalamandro Ja-pana, amerika helbendro, Andrias Scheuchzeri kaj mul-taj etaj tritonoj, trituroj, aksolotloj, amblistomoj, maca-ratoj, ripsalamandroj kaj branksalamandroj. SinjoroGreggs svingis per çifono kaj balailo, fajfante dumeAnnie Laûrie; kaj subite iu post li kvake diras:

”Rigardu, panjo.”Sinjoro Tomaso Greggs turni¸is, sed neniu estis tie,

nur helbendro ÿmacis en ÿlimo, kaj tiu granda nigra sa-lamandro apogis sin per la antaûaj piedetoj je rando dela ujo kaj tordis la trunkon. Io ÿajnis al mi, opiniis sinjoroGreggs kaj plu balais la plankon, ¸is ¸i siblis.

”Rigardu, salamandro,” aûdi¸is post li.Sinjoro Greggs rapide turni¸is; tiu nigra salamandro,

tiu Andrias rigardis lin, palpebrumante per la malsuprajpalpebroj.

117


”Hu, ¸i estas abomena,” diris subite la salamandro.”Iru for, karulo.”

Sinjoro Greggs malfermis la buÿon pro mirego. ”Kio?””Çu ¸i mordas?” kvakis la salamandro.”Vi … vi scias paroli?” balbutis sinjoro Greggs, ne kre-

dante siajn sensojn.”Mi timas ¸in,” elvortigis la salamandro. ”Panjo, kion

¸i man¸as?””Diru bonan tagon,” diris la mirigita sinjoro Greggs.La salamandro ektordis la tutan korpon. ”Bonan ta-

gon,” ¸i kvakis. ”Bonan tagon. Bonan tagon. Çu mi dar-fas doni kukon al ¸i?”

Sinjoro Greggs konfuzite enpoÿigis la manon kaj elti-ris peceton da bulko. ”Jen, prenu.”

La salamandro prenis la bulkon per la piedeto kaj ko-mencis ¸in ron¸i. ”Rigardu, salamandro,” ¸i gruntis kon-tente. ”Paçjo, kial ¸i estas tiel nigra?” Subite ¸i mergi¸isen la akvon kaj elmergis nur la kapon. ”Kial ¸i estas enla akvo? Kial? Hu, kiel malbela ¸i estas!”

Sinjoro Tomaso Greggs gratis pro surprizo sian nu-kon. Ha, ¸i ripetas, kion ¸i aûdas de la homoj. ”DiruGreggs,” li provis.

”Diru Greggs,” ripetis la salamandro.”Sinjoro Tomaso Greggs.””Sinjoro Tomaso Greggs.””Bonan tagon, sinjoro.”

118


”Bonan tagon, sinjoro. Bonan tagon. Bonan tagon,sinjoro.” Ÿajnis, ke la salamandro ne povas sat¸ui la pa-rolon; sed Greggs ne plu sciis, kion diri al ¸i; sinjoro To-maso Greggs ne estis viro tro parolema. ”Nun fermu lafaûkon,” li diris, ”kaj kiam mi estos preta, mi instruos alvi paroli.”

”Nun fermu la faûkon,” murmuris la salamandro.”Bonan tagon, sinjoro. Rigardu, salamandro. Mi instruosal vi paroli.”

*

Sed la direkcio de la zoo ne ÿatis vidi, kiam la gardistojedukis siajn bestojn por prezentadoj; io alia estas elefan-to, sed la ceteraj bestoj estas çi tie por instrukciado kajne por la cirko-prezentadoj. Tial sinjoro Greggs pasigissian tempon en la fako salamandroj pli malpli sekrete,kiam neniu plua tie estis. Çar li estis vidvo, neniu mirispri lia solecado en la pavilono de saûroj. Çiu homo ha-vas siajn apartajn hobiojn. Cetere en la fakon de sala-mandroj venis nur malmultaj homoj; multe pli ¸uis ¸e-neralan popularecon la krokodilo, sed Andrias Scheuch-zeri pasigis siajn tagojn en relativa soleco.

Foje, kiam krepuski¸is jam kaj la pavilonoj estis fermi-taj, la direktoro de la zoo, Siro Karolo Wiggam, prome-nis tra kelkaj fakoj, por konvinki¸i, çu çio estas en ordo.

119


Kiam li iris tra la fako de salamandroj, ekplaûdis io en laujo kaj iu kvake diris: ”Bonan vesperon, sinjoro.”

”Bonan vesperon,” respondis la direktoro surprizite.”Kiu estas tie?”

”Pardonu, sinjoro,” diris la kvakanta voço. ”Tio neestas sinjoro Greggs.”

”Kiu tie?” ripetis la direktoro.”Andy. Andrew Scheuchzer.”Siro Karolo iris pli proksimen al la ujo. Tie sidis nur

rekti¸inta kaj senmova salamandro. ”Kiu parolis çi tie?””Andy, sinjoro,” diris la salamandro. ”Kiu vi estas?””Wiggam,” ekvortigis Siro Karolo mirigite.”¯ojigas min,” diris Andrias ¸entile. ”Kiel vi fartas?””Diable,” ekkriegis Siro Karolo. ”Greggs! Hej, Greggs!”

La salamandro svingi¸is kaj fulmorapide kaÿi¸is en laakvo.

En la pordon enfalis sinjoro Tomaso Greggs, senspi-ra kaj maltrankvila. ”Mi petas, sinjoro?”

”Greggs, kion ¸i signifas?” bruskis Siro Karolo.”Çu io okazis, sinjoro?” balbutis sinjoro Greggs mal-

certe.”Jen, la besto parolas!””Pardonu, sinjoro,” diris sinjoro Greggs konsternite.

”Tion ni ne faru, Andy. Milfoje mi diris al vi, ke vi ne¸enu la homojn per via babilado. — Mi petas pardonon,sinjoro, neniam plu tio okazos.”

120


”Çu vi estas tiu, kiu instruis la salamandron paroli?””Sed ¸i komencis, sinjoro,” defendis sin Greggs.”Mi esperas, ke tio ne ripeti¸os, Greggs,” diris Siro

Karolo severe. ”Mi atentos vin.”

*

Post iom da tempo Siro Karolo sidis kun profesoro Pet-rov kaj parolis pri la tiel nomata besta inteligenteco, prila kondiçitaj refleksoj kaj pri tio, kiel popularaj opiniojtrotaksas la racian agadon de bestoj. Profesoro Petrovesprimis siajn dubojn pri la Elberfeldaj çevaloj, sciantajonidire ne nur kalkuli, sed ankaû potencigi kaj radiki; jaeç normala kaj klera homo ne scias radiki, diris la gran-da sciencisto. Siro Karolo rememoris la parolantan sala-mandron de Greggs. ”Mi havas çi tie salamandron,” likomencis hezite, ”¸i estas la konata Andrias Scheuchze-ri; kaj ¸i lernis paroli kiel papago.”

”Ekskludite,” diris la sciencisto. ”La salamandroj jahavas alkreski¸intan langon.”

”Iru do rigardi ¸in,” diris Siro Karolo. ”Hodiaû estastago de purigado, tial ne estos tie multaj homoj.” Kaj iliiris.

Antaû la enirejo al la salamandroj Siro Karolo haltis.El la interno aûdeblis grincado de balailo kaj monotonavoço ion silabumanta.

”Atendu,” flustris Siro Karolo Wiggam.

121


”ÇU ESTAS HOMOJ SUR MARSO?” silabis monoto-na voço. ”Çu tion legi?”

”Ion alian, Andy,” respondis la alia voço.”ÇU VENKOS EN LA NUNJARA DERBIO PELHAM-

BEAUTY AÛ GOBERNADOR?””Pelham-Beauty,” diris la alia voço. ”Sed legu.”Siro Karolo malfermis silente la pordon. Sinjoro To-

maso Greggs balais la plankon per balailo; kaj en base-neto kun marakvo sidis Andrias Scheuchzeri kaj malrap-ide kvake silabis el vesperîurnalo, kiun ¸i tenis en la an-taûaj piedetoj.

”Greggs,” ekvokis Siro Karolo. La salamandro svin-gi¸is kaj malaperis sub la akvo.

Mr. Greggs faligis pro ektimo la balailon. ”Jes, sin-joro?”

”Kion tio signifas?””Mi petas pardonon, sinjoro,” balbutis la malfeliça

Greggs. ”Andy laûtlegas al mi, dum mi balaas. Kaj kiam¸i balaas, tiam mi laûtlegas al ¸i.”

”Kiu instruis tion al ¸i?””¯i mem alproprigis tion al si, sinjoro. Mi … donas al

¸i mian îurnalon, por ke ¸i ne tiom parolu. ¯i volis sen-çese paroli, sinjoro. Do mi opiniis, ke ¸i almenaû lernuklere paroli —”

”Andy,” ekvokis Siro Wiggam.

122


El la akvo elmergi¸is la nigra kapo. ”Jes, sinjoro,” ¸iekkvakis.

”Profesoro Petrov venis rigardi vin.””¯ojigas min, sinjoro. Mi estas Andy Scheuchzer.””De kie vi scias, ke via nomo estas Andreas Scheuch-

zeri?””Jen tie estas skribite, sinjoro. Andreas Scheuchzeri.

Gilberta Insularo.””Kaj îurnalon vi legas ofte?””Jes, sinjoro. Çiutage, sinjoro.””Kaj kio plej interesas vin tie?””El la tribunala halo, çevalkonkursoj, futbalo —””Çu iam vi vidis futbalon?””Ne, sinjoro.””Aû çevalon?””Mi ne vidis, sinjoro.””Kial do vi legas tion?””Çar tio estas en la îurnalo, sinjoro.””Çu politiko vin interesas?””Ne, sinjoro. ÇU ESTOS MILITO?””Tion neniu scias, Andy.””GERMANIO KONSTRUAS NOVAN TIPON DE

SUBMARŸIPOJ,” diris Andy zorgeme. ”MORTIGAJ RA-DIOJ POVAS ŸAN¯I LA TUTAJN KONTINENTOJN ALDEZERTO.”

123


”Tion vi legis en îurnalo, çu?” demandis sinjoro Karo-lo.

”Jes, sinjoro. ÇU VENKOS EN LA NUNJARA DER-BIO PELHAM-BEAUTZ AÛ GOBERNADOR?”

”Kion vi opinias, Andy?””Gobernador, sinjoro; sed sinjoro Greggs opinias, ke

Pelham-Beauty.” Andy kapbalancis. ”AÇETU ANGLAJNVAROJN, sinjoro. PLEJ BONAJ ESTAS SNIDER-ŸEL-KOJ. ÇU VI JAM HAVAS NOVAN SESCILINDRANTANCRED JUNIOR? RAPIDA, MALKARA, ELEGAN-TA.”

”Dankon, Andy. Tio sufiças.””KIU FILMAKTORINO PLEJ PLAÇAS AL VI?”Profesoro Petrov hirtigis la harojn kaj barbon. ”Par-

donu, Siro Karolo,” li murmuris, ”sed mi devas jam iri.””Bone, ni iru. Andy, çu vi havus ion kontraû tio, se mi

sendus al vi kelkajn doktajn sinjorojn? Mi opinias, ke iliÿatus paroli kun vi.”

”¯ojigos min, sinjoro,” kvakis la salamandro. ”¯is larevido, Siro Karolo. ¯is la revido, profesoro.”

Profesoro Petrov kuris anhelante kaj grumblante.”Pardonu, Siro Karolo,” fine li diris, ”sed çu vi povusmontri al mi iun beston, kiu ne legas îurnalon?”

*

124


La doktaj sinjoroj estis Siro Bertram, D.M., profesoroEbbigham, Siro Olivero Dodge, Julian Foxley kaj aliaj. Nicitas parton de la protokolo pri ilia eksperimento kunAndrias Scheuchzeri.

Kiel vi nomi¸as?Resp.: Andrew Scheuchzer.Kiun a¸on vi havas?Resp.: Tion mi ne scias. Çu vi volas aspekti junece? Por-

tadu korseton Libella.Kiun daton ni havas hodiaû?Resp.: Lundon. Bela vetero, sinjoro. Çi tiun sabaton kon-

kursos Gibraltar en Epsom.Kiom estas trioble kvin?Resp.: Kial?Çu vi scias kalkuli?Resp.: Jes, sinjoro. Kiom estas dek sepoble dudek naû?Lasu nin demandi, Andrew. Nomu al ni la anglajn rive-

rojn.Resp.: Tamizo …Pluajn?Resp.: Tamizo.La aliajn vi ne scias, çu? Kiu regas en Anglio?Resp.: King George. God bless him.*Bone, Andy. Kiu estas la plej granda verkisto?

King George. God bless him — (angle) Re¸o Georgo. Dio benu lin.

125


Kipling.Tre bone. Çu vi legis ion de li?Resp.: Ne. Kiel plaças al vi Mae West*?Prefere ni demandos vin, Andy. Kion vi scias el la angla

historio?Resp.: Henriko la Oka*.Kion vi scias pri li?Resp.: La plej bela filmo el la lastaj jaroj. Fabela scen-

aran¸o. Grandioza spektaklo.Çu vi vidis ¸in?Resp.: Mi ne vidis ¸in. Çu vi volas ekkoni Anglion? Açe-

tu al vi Ford Baby.Kion plej ÿate vi volus vidi?Resp.: Konkurson Kembri¸o-Oksfordo, sinjoro.Kiom da mondpartoj estas.Resp.: Kvin.Tre bone. Kaj kiuj ili estas.Resp.: Anglio kaj la ceteraj.Kiuj estas la ceteraj?Resp.: Bolÿevistoj kaj germanoj. Kaj Italio.Kie estas la Gilbert-Insuloj?Resp.: En Anglio. Anglio ne ligos siajn manojn sur kon-

tinento. Anglio bezonas dek mil aviadilojn. Vizitu bordregio-non de la suda Anglio.

Mae West — amerika filmaktorinoHenriko la VIII-a — angla re¸o (1491-1547)

126


Çu ni darfas rigardi vian langon, Andy?Resp.: Jes, sinjoro. Purigu viajn dentojn per pasto Flit. ¯i

estas ekonomia, ¸i estas la plej bona, ¸i estas angla. Çu vivolas havi bonodoran spiron? Uzadu la paston Flit.

Ni dankas, tio sufiças. Kaj nun, diru al ni, Andy …

Kaj tiel plu. La protokolo pri la interparolo kun Andri-as Scheuchzeri ampleksis dek ses plenajn pa¸ojn kajestis publicita en The Natural Science. Je la fino de laprotokolo la faka komisiono resumis la rezultojn de siaeksperimento jene:

1. Andrias Scheuchzeri, salamandro zorgata en la lon-dona zoo, scias paroli, eç se iom kvake; ¸i disponas pro-ksimume per kvarcent vortoj; ¸i diras nur, kion ¸i aûdisaû legis. Pri la memstara pensado çe ¸i ja ne eblas paroli.¯ia lango estas sufiçe movebla; la voçmembranojn ni nepovis sub la ekzistantaj kondiçoj pli funde esplori.

2. La sama salamandro scias legi, sed nur vesperîur-nalojn. ¯i havas intereson pri la samaj aferoj kiel mez-kvalita anglo kaj reagas al ili sammaniere, tio estas endirekto al la stabilaj, ¸eneralaj opinioj. ¯ia spirita vivo —se eblas pri ia paroli — konsistas ¸uste el imagoj kaj opi-nioj tiutempe kurantaj.

3. ¯ian inteligentecon nepre ne necesas trotaksi, çarneniel ¸i transpaÿas la inteligentecon de meza nuntem-pa homo.

127


Malgraû çi tiu sobra ekspertizo de la fakuloj la Paro-lanta salamandro i¸is sensacio de la londona zoo. KaruloAndy estis sie¸ata de homoj, volantaj konversacii kun ¸ipri çio ebla, komencante de la vetero kaj finante çe laekonomia krizo kaj politika situacio. Dume li ricevadisde siaj vizitantoj tiom da çokolado kaj bombonoj, ke ¸ipeze malsani¸is je stomaka kaj intesta kataroj. La fakosalamandroj devis esti fine fermita, sed estis jam mal-frue; Andrias Scheuchzeri, nomata Andy, pereis je sek-voj de sia populareco. Kiel oni vidas, gloro demoralizasankaû salamandrojn.

128


10. Kermeso en Nové Straôecí

Sinjoro Povondra, pordisto en la domo de Bondy, pa-sigis siajn feriojn çifoje en sia naski¸urbo. Postmor-

gaû estis okazonta kermeso; kaj kiam sinjoro Povondraeliris el la domo, kondukante sian okjaran Franciskon jela mano, tuta Nové Straôecí bonodoris de kukoj kaj transla straton hastis virinoj kaj knabinoj, portantaj neba-kitajn kukojn al la bakisto. Sur la placo jam konstruis si-ajn standojn du sukeraîistoj, unu foirulo kun vitro kajporcelano kaj iu bruanta sinjorino, vendanta çiaspecanmerceron. Kaj poste estis tie tolbudo de çiuj flankoj kov-rita per tukegoj. Eta viro, staranta sur eskalo, ¸uste es-tis firmiganta surskribon supre.

Sinjoro Povondra haltis por vidi, kio ¸i estos.La seka vireto descendis desur la eskaleto kaj konten-

te rigardis la pendigitan surskribon. Kaj sinjoro Povon-dra legis surprizite:

K a p i t a n o J. v a n T O ˘kaj

liaj dresitaj salamandroj

129


Sinjoro Povondra rememoris la grandan dikan vironkun la kapitançapo, kiun iam li enlasis al sinjoro Bondy.Nu, al kia fino li venis, povrulo, diris al si sinjoro Po-vondra kunsente; kapitano kaj nun li koçeras tra la mon-do kun tia aça cirko! Kia fortika, sana homo li estis! Miestu rigardonta lin, opiniis sinjoro Povondra kompate.

Dume la eta vireto pendigis apud la enirejon de la bu-do alian surskribon:

P A R O L A N T A J S A Û R O J!! La plej granda scienca sensacio !!

Enirpago Kâs 2,— Infanoj en akompanode gepatroj nur duonon!

Sinjoro Povondra ekhezitis. Du kronojn kaj unu kro-non por la bubo, tio estas sufiçe multe. Sed Franciskobone lernas, kaj koni ekzotajn bestojn apartenas al laklereco. Sinjoro Povondra estis preta ion oferi por la kle-reco kaj tial li alpaÿis al la seka eta hometo. ”Amiko,” lidiris, ”mi volus paroli kun kapitano van To˛.”

La vireto streçis la bruston en la striita trikoto. ”Tiuestas mi, sinjoro.”

”Çu vi estas kapitano van To˛?” ekmiris sinjoro Po-vondra.

”Jes, sinjoro,” diris la vireto kaj montris sur sia pojnotatuitan ankron.

130


Sinjoro Povondra enpense palpebrumis. Çu eblus, ketiu kapitano tiom ÿrumpus? Tio ja ne eblas. ”Nome, mikonas kapitanon van To˛ persone,” li diris. ”Mi estasPovondra.”

”Jen io alia,” diris la vireto. ”Sed la salamandroj estasfakte de kapitano van To˛, sinjoro. Garantiite aûtentikajaûstraliaj saûroj, sinjoro. Bonvolu eniri. ¯uste komen-ci¸as granda prezentado,” li grakis, levante la tukegon çela enirejo.

”Venu, Francisko,” diris la patro Povondra kaj enirisinternen. Al la tableto rapide sidi¸is neordinare dika kajgranda sinjorino. Kia stranga paro, ekmiris sinjoro Po-vondra, pagante siajn tri kronojn. Interne de la budoestis nenio, nur iom malagrabla fetoro kaj lada banku-vo.

”Kie vi havas la salamandrojn?” demandis sinjoro Po-vondra.

”En la kuvo,” diris la giganta damo indiferente.”Ne timu, Francisko,” diris la patro Povondra kaj al-

paÿis al la kuvo. Tie kuÿis en la akvo io nigra kaj inerta,granda kiel maljuna siluro; nur la haûto post la kapo deçi tio iom ÿvelis kaj malÿvelis.

”Do jen estas tiu antaûdiluva salamandro, pri kiu oniskribis en la îurnaloj,” diris instrue la patro Povondra, neeksterigante sian senrevi¸on. (Denove ja mi igis min

131


trompi, li opiniis, sed la bubo bezonas tion scii. Doma¸epri la tri kronoj!)

”Paçjo, kial ¸i estas en akvo?” demandis Francisko.”Çar la salamandroj vivas en akvo, çu vi scias?””Paçjo, kaj kion ¸i man¸as?””Fiÿojn kaj iajn aîojn,” opiniis la patro Povondra. (Ion

¸i devas man¸i.)”Kaj kial ¸i estas tiel malbelega?” insistis Francisko.

Sinjoro Povondra ne sciis, kion diri; sed en tiu momen-to eniris en la standon la eta vireto. ”Do mi petas, sin-jorinoj kaj sinjoroj,” li komencis raûke.

”Vi havas nur çi tiun solan salamandron?” demandisriproçe sinjoro Povondra. (Se almenaû du çi tie estus, liopiniis, miaj elspezoj kviti¸us).

”La alia mortaçis,” diris la vireto. ”Do jen la mondko-nata Andriaÿo, sinjorinoj kaj sinjoroj, rara kaj venenasaûro el la aûstraliaj insuloj. En sia hejmlando ¸i plen-kreskas ¸is alteco de homo kaj iradas per ambaû kruroj.Jen,” li diris kaj per vergo puÿis tion nigran kaj indiferen-tan, kio kuÿis senmove en la tino. Tio nigra svingi¸is kajpene levi¸is el la akvo. Francisko iom retropaÿis, sed sin-joro Povondra premis lian manon, ne timu, mi estas kunvi.

Nun ¸i staras sur la postaj piedoj kaj per la antaûajpiedetoj apogas sin je rando de la tino. La brankoj postla kapo konvulsie tikas kaj la nigra faûko pene kaptas la

132


aeron. ¯i havas ¸issange forfrotitan kaj tro lozan haûtonplenplenan je verukoj kaj la rondajn ran-okulojn, detemp’al tempo dolore kuntiri¸antaj per membranaj mal-supraj palpebroj.

”Kiel vi vidas, sinjorinoj kaj sinjoroj,” daûrigis raûkela vireto, ”çi tiu besto vivas en la akvo; tial ¸i estas eki-pita per brankoj kaj pulmoj, por povi spiri, kiam ¸i suri-ras la bordon. Sur la malantaûaj piedoj ¸i havas po kvinfingroj kaj sur la antaûaj po kvar, sciante per ili prena-di diversajn objektojn. Jen.” La besto kunpremis en lafingroj la vergon kaj tenis ¸in antaû si kiel plorindansceptron.

”Ankaû ¸i scias fari nodon,” anoncis la vireto, prenisla vergon de la besto kaj donis al ¸i malpuran ÿnureton.La besto tenis ¸in dum tempeto en la fingroj kaj postevere faris nodon.

”Ankaû ¸i scias tamburi kaj danci,” grakis la vireto kajdonis al la besto infantambureton kaj bastoneton. Labesto kelkfoje ekbatis la tambureton kaj tordis la supranparton de la korpo; çe tio ¸i lasis fali la bastoneton en laakvon. ”Fi, bestaço,” bruskis la vireto kaj elakvigis la ba-stoneton.

”Kaj çi tiu besto,” li aldiris, altigante solene la voçon,”estas tiel inteligenta kaj talenta, ke ¸i scias paroli kielhomo.” Kaj li manklakis.

133


”Guten morgen,” ekkvakis la besto, dolore palpebru-mante per la malsupraj palpebroj. ”Bonan tagon.”

Sinjoro Povondra preskaû ektimis, sed Franciskon ¸ineniel aparte impresis.

”Kion ci diros al la ÿatata publiko?” demandis akre lavireto.

”Mi bonvenigas vin,” riverencis la salamandro; ¸iajbrankoj konvulsie kuntiri¸is. ”Willkommen. Benve-nuti*.”

”Çu ci scias kalkuli?””Mi scias.””Kiom estas ses oble sep?””Kvardek du,” kvakis la salamandro pene.”Vidu, Francisko,” atentigis paçjo Povondra, ”kiel ¸i

scias kalkuli.””Sinjorinoj kaj sinjoroj,” kokerikis la vireto, ”vi mem

povas meti demandojn al ¸i.””Do demandu ¸in pri io, Francisko,” insistis sinjoro

Povondra.Francisko embarase tordi¸is. ”Kiom fari¸as ok oble

naû?” fine li elvortigis; versimile tion li opiniis la plejmalfacila el çiuj eblaj demandoj.

La salamandro lante ekpalpebrumis. ”Sepdek du.””Kiu tago estas hodiaû?” demandis sinjoro Povondra.”Sabaton,” diris la salamandro.

Benvenuti — (itale) bonvenon

134


Sinjoro Povondra mirigite kapskuetis. ”Vere, kiel ho-mo.” — ”Kiel nomi¸as çi tiu urbo?”

La salamandro malfermis la faûkon kaj mallevis laokulojn. ”Jam ¸i estas laca,” klarigis haste la vireto. ”Kielci diros al la gesinjoroj?”

La salamandro riverencis. ”Mian respekton. Mi dan-kas ¸entile. Adiaû. ¯is revido.”

”¯i estas — ¸i estas stranga besto,” miris sinjoro Po-vondra; sed çar tri kronoj tamen nur estas granda sumo,li aldiris: ”Kaj nenion pluan vi havas por montri al lainfano?”

La vireto embarase tiris sian malsupran lipon. ”Jençio,” li diris. ”Iam mi havis simietojn, sed kun ili estis tiaafero,” li rakontis necerte. ”Eble mi povus montri al vimian edzinon. Ÿi estas iama plej dika virino de la mon-do. Marinja, venu çi tien!”

Marinja pene levi¸is. ”Nu, kio?””Montru vin al la sinjoroj, Marinja.”La plej dika virino en la mondo kokete klinis la kapon,

elÿovis antaûen unu piedon kaj levetis jupon super lagenuon. Estis videbla ru¸a lanÿtrumpo kaj en ¸i io ÿve-la, potenca kiel ÿinko. ”Perimetro de la kruro supre ok-dek kvar centimetrojn,” klarigis la seka vireto, ”sed nun-tempe pro la konkurenco Marinja ne plu estas la plejdika virino en la mondo.”

135


Sinjoro Povondra tiris la konfuzitan Franciskon ekste-ren. ”Mankison,” ¸i kvakis el la tino. ”Venu denove. AufWiedersehen.”

”Nu, Francisko,” demandis sinjoro Povondra, kiam iliestis ekstere. ”Çu vi instrui¸is?”

”Jes,” diris Francisko. ”Paçjo, kial tiu sinjorino havasru¸ajn ÿtrumpojn?”

136


11. Pri homlacertoj

Estus certe troigo aserti, ke tiutempe oni paroliskaj skribis pri nenio alia ol pri la parolantaj sala-

mandroj. Oni parolis kaj skribis ankaû pri venonta mi-lito, pri ekonomia krizo, pri ligo-matçoj, vitaminoj kajmodo; tamen pri la parolantaj salamandroj oni skribistre multe kaj çefe tre malfake. Tial eminenta sciencistoprofesoro doktoro Vladimír Uher (universitato de Brno)skribis por Lidové noviny artikolon, en kiu li rimarkigis,ke la ÿajna kapablo de Andrias Scheuchzeri artikulacieparoli, tio estas papagi parolatajn vortojn, el scienca vid-punkto eç ne proksimume estas tiel interesa kiel kelkajaliaj demandoj, rilatantaj çi tiun kuriozan amfibion. Lascienca enigmo de Andrias Scheuchzeri kuÿas tute alie:ekzemple de kie ¸i devenas; kie estas ¸ia prapatrujo, enkiu ¸i transvivis la tutajn geologiajn periodojn; kial ¸irestis tiel longe nekonata, se nun estas anoncata ¸iaamasa ekzistado preskaû en la tuta ekvatora zono dePacifiko. Ÿajnas, ke lastatempe ¸i multi¸as neordinarerapide; de kie aperis çi tiu ega vitaleco en la praa¸a ter-ciara kreitaîo, kiu ¸is antaû nelonge vivis tute kaÿatan,do probable ekstreme sporadan eç topografie izolitan

137


ekzistadon? Çu eble iel ÿan¸i¸is la vivkondiçoj por çi tiufosilia salamandro en direkto biologie favora, tiel ke porla rara miocena transvivaîo komenci¸is nova, mirigesukcesa evolu-periodo? Poste ne estus ekskludite, ke An-drias multi¸os ne nur kvante, sed ankaû kvalite kaj niascienco havos unikan okazon asisti almenaû çe unu ani-mala specio potencan mutacian procezon in actu. Tio,ke Andrias Scheuchzeri kvakas kelkajn dekduojn davortoj kaj ellernas kelkajn farojn, ÿajnantaj al laiko mani-festi¸o de ia inteligenteco, tio estas, science konceptite,nenia miraklo; sed miraklo estas la potenca viv-elano,kiu tiel subite kaj abunde vivigis rigidi¸intan ekzistadonde la kreitaîo evolue postrestinta kaj preskaû jam for-mortinta. Atentindaj estas çi tie kelkaj specialaj cirkon-stancoj: Andrias Scheuchzeri estas la sola salamandrovivanta en la maro kaj — ankoraû pli frapanta — la solasalamandro aperanta en teritorio etiopia-aûstralia, en lamita Lemurio. Çu eblus diri, ke la Naturo volas nun sup-lemente kaj preskaû haste devanci unu el viv-ebloj kajformoj, kiun ¸i en tiu sfero forgesis aû ne povis plenedisvolvi? Kaj plue: estus strange, ke en la oceana sfero,situanta inter grandegaj gigantsalamandroj japanaj unu-flanke kaj la aleganaj aliflanke, tute ne ekzistus kunigaçenero. (Se ne ekzistus Andrias, ni devus ¸in ja supozi¸uste en la lokoj, kie ¸i aperis; kvazaû simple ¸i plenigusla spacon, en kiu laû la geografiaj kaj evoluaj koneksoj

138


¸i devus ekde pratempo esti. Estu kiel ajn, fini¸is la ar-tikolo de la dokta profesoro, je çi tiu evolua revivi¸o dela miocena salamandro ni vidas kun respekto kaj mir-ego, ke Genio de Evoluo sur nia planedo ankoraû eç neproksimume fermis sian kreivan agadon.

Çi tiu artikolo aperis malgraû mallaûta, sed energiadecido de la redakcio, ke tia dokta babilado ja ne apart-enas en îurnalo. Tuj sekve profesoro Uher ricevis leteronde iu leganto.

Moÿta sinjoro,pasintjare mi açetis domon sur la placo en Âáslav. Dumtrarigardo de la domo mi trovis en la subtegmento kes-ton kun çefe malnovaj raraj, plejparte sciencaj verkoj,kiel ekzemple du jarkolektojn de la Hëbl*-gazeto Hyllosel la jaroj 1821-22, de Jan Svatopluk Presl* La Mamula-ro, de Adalberto Sedláâek* Bazoj de la naturscienco aûde fiziko, dek naû jarkolektojn de la publika verko enci-klopedia Krok* kaj dek tri jarkolektojn de la Revuo de la

Hëbl — Jan Hëbl çe˛a verkisto (1786-1834), eldoninto de lapopularscienca gazeto ”Hyllos”

Presl — Jan Svatopluk Presl (1791-1849) eminenta çe˛anatursciencisto

Sedláâek — Vojtûch Sedláâek (1785-1836) çe˛a verkisto kajsciencisto

Krok — la unua çe˛a scienca gazeto en la jaroj 1821-1840

139


Çe˛a Muzeo*. En la traduko de Presl Dialogo pri la ren-versoj de la terkrusto de Cuvier (el la jaro 1834) mi tro-vis kiel legosignon eltrançaîon el iu malnova gazeto, enkiu estis presita raporto pri iaj strangaj saûroj.

Kiam mi legis Vian rimarkindan artikolon pri la mis-teraj salamandroj, mi rememoris tiun legosignon kaj el-serçis ¸in. Mi opinias, ke ¸i povus Vin interesi, kaj tialkiel entuziasma amiko de la naturo kaj Via fervora le-ganto mi sendas ¸in al Vi.

RespektopleneJ. V. Najman

Sur la almetita gazet-deÿiraîo estis citita nek titolo nekjaro; sed laû prestipo kaj ortografio ¸i devenis el la du-dekaj ¸is tridekaj jaroj de la pasinta jarcento; ¸i estis egeflavi¸inta kaj sekputra, apenaû legebla. Jamjam profes-oro Uher volis ¸in îeti en paperkorbon, sed iel li emo-cii¸is pro la antikveco de la presita folio; kaj li komen-cis ¸in legi; post tempeto li elspiris ”Mil tondroj” kaj ek-scitite ¸ustigis sian okulvitron. Sur la eltrançaîo estis lajena teksto:

PRI HOMLACERTOJ.En iu fremdlanda gazeto ni legosciighas, ke certa ka-pitano (komandanto) de angla militshipo, reveninta el

Âasopis âeského muzea — Gazeto de la Çe˛a Muzeo, aperanta en lajaroj 1827-1831

140


foraj landoj, donis raporton pri strangaj rampuloj, kiujnli trovis sur iu malgranda insulo en la maro Aûstralia.Sur chi tiu insulo nome estas lago kun salakvo, sed kunla maro ne koneksanta, kaj ankaû tre malfacile alirebla,kie tiu kapitano kaj shipa vundflegisto ripozis. Jen elirasel la lago bestoj, lacerto-similaj, sed per ambaû krurojkiel homoj pashantaj en grandeco de marhundo aû fokokaj sur la bordo aminde kaj strange ili movighis, kvazaûili dancus. La komandanto kaj flegisto ekpafinte el pafi-loj du bestojn chasis. Laûdire ili havas korpon mukozan,sen tegumento kaj sen iaj skvamoj, tiel ke al salamandrojili similas. Kiam morgaû ili venis por ili, ili devis la sala-mandrojn surloke pro granda fiodoro lasi kaj ordonis alla shipanoj, ke ili per retoj elchasu la lagon kaj paron damonstroj vivantaj transportu sur la shipon. La shipanojelchasinte la lagon ekstermis chiujn lacertojn en grandanombro kaj nur du ili altrenis sur la shipon, rakontan-te, ke la bestoj havas la korpon venenan kaj bruldolori-gan kiel urtikoj. Poste oni metis ilin en barelojn kunmarakvo por transporti ilin vivantajn en Anglujon. Sedjen! Kiam ili preterveturis la insulon Sumatro, tiam lakaptitaj lacertoj elrampinte el la bareloj kaj mem mal-ferminte nokte lukojn en la subferdeko jhetighis en lamaron kaj malaperis. Laû atesto de la komandanto kajvundflegisto ili estas bestoj tre strangaj kaj ruzaj, pas-hantaj per du piedoj kaj strange bojantaj kaj shmacan-

141


taj, sed neniel al homoj dangheraj. Tial certe prave nipovus nomi ilin homlacertoj.

¯is tie la gazet-eltrançaîo. Mil tondroj, ripetis eksci-tite profesoro Uher, kial ne estas çi tie ia dato aû titolode la gazeto, el kiu ghin iam iu eltondis? Kaj kiu fremd-landa gazeto ghi estis, kiel nomighis tiu certa koman-danto, kiu angla shipo ghi estis? Kaj kiu insuleto ghi estisen la Aûstralia maro? Çu la homoj ne povis esti iom pliprecizaj, kaj — nu jes, iom pli sciencaj? ¯i estas ja histo-ria dokumento de senmezura valoro. —

Insuleto en la maro Aûstralia, jes. Lageto kun salakvo.Laû tio ghi estus koral-insulo, atolo kun pene alireblasallaguno: ghuste loko, sur kiu povus tia fosilia bestokonservighi, estante izolita antaû medio evolue progre-sinta kaj neghenata en sia natura rezervejo. Memkom-preneble, ghi ne povis multighi, char en tiu lageto ghi netrovus sufiche da nutrajho. Estas ja klare, diris al si laprofesoro. Besto similanta al lacerto, sed sen skvamoj kajpashanta per ambaû kruroj kiel homoj: do aû AndriasScheuchzeri, aû alia salamandro al ghi tre parenca. Nisupozu, ke ghi estis nia Andrias. Ni supozu, ke la mal-benaj shipanoj ghin en la lageto ekstermis, kaj ke nurunu paro atingis vivanta la shipon; la paro, kiu, mire,apud la insulo Sumatro fughis en la maron. Ghuste dosur la ekvatoro, sub kondichoj biologie maksimume fa-voraj kaj en medio donanta senliman nutrad-eblon. Chu

142


eblus, ke chi tiu shangho en la medio donus al la mio-cena salamandro tiun potencan evolu-impulson? Certas,ke ghi estis kutimighinta je la salakvo; ni imagu ghiannovan restadejon, kiel trankvilan, fermitan margolfonkun richa nutrajh-abundo; kio okazos? La salamandrokomencos viglegi, estante transigita en optimumajn cir-konstancojn, kun enorma vitala energio. Jen ghi, jubilisla sciencisto. La salamandro ekas evolui kun senbridaemo; ghi jhetighas en la vivon kiel frenezulo; ghi multi-ghas mirige, char ghiaj ovoj kaj larvoj ne havas en lanova medio specifajn malamikojn. Ghi kolonias insulonpost insulo, — strange ja estas, ke plurajn insulojn ghidum sia migrado preteras. Alie ghi estas tipa migradopro nutrad-kaûzoj. — Kaj nun demando: kial ghi ne evo-luis jam pli frue? Chu tio koneksas kun la fenomeno, keen la etiopia-aûstralia teritorio estas aû ghis nun estiskonataj neniaj salamandroj? Chu eble estighis sur chi tiuteritorio dum la mioceno iaj shanghoj al la salamandrojbiologie malfavoraj? Ebla ghi estas. Eble povis aperi spe-cifa malamiko, kiu la salamandrojn simple ekstermis.Nur sur unu insulo, en enfermita lago konservighis lamiocena salamandro — sed por la prezo, ke evolue ghipostighis; ghia evolua procedo haltis; kiel strechita elastarisorto ne povanta disvolvighi. Ne estas ekskludite, ke laNaturo havis kun chi tiu salamandro grandajn planojn,ke ghi estis evoluonta ankoraû plu kaj plu, alten kaj pli

143


alten, kiu scias kiel alten …(Profesoro Uher sentis eç le-¸eran frostadon çe çi tiu imago; kiu scias, çu AndriasScheuchzeri ne estis i¸onta homo de la mioceno!)

Ha, vidu! Chi tiu nefinevoluinta besto subite venas ennovan, senfine pli shancoplenan medion; la strechitaevolu-risorto liberighas en ghi. — Kun kia viv-elano, kunkia miocena viglego kaj avido jhetighas Andrias al laevolu-vojo! Kiel febre ghi devancas la jarcentmilojn kajmilionojn da jaroj, kiujn ghi evolue preterpasis! Chuestas penseble, ke ghi kontentighos kun la evolu-grado,sur kiu ghi hodiaû trovighas? Chu ghi elvivighos per siaspecia impeto, kies atestantoj ni estas — aû ghi estas solesur sojlo de sia evoluo kaj pretighas nur nun gradighi —kiu povas hodiaû diri, kien?

Tio estis konsideroj kaj perspektivoj, kiujn profesorod-ro Vladimír Uher skribis super la flavi¸inta eltondaîode la malnova gazeto, tremante pro intelektula entuzi-asmo de malkovrinto. Mi donos la artikolon en îurnalon,li diris al si, çar la organojn de la scienco neniu legas. Çiusciu, kian grandan natur-okazaîon ni spektas! Kaj al tiomi donos titolon: ÇU LA SALAMANDROJ HAVAS EST-ONTECON?

Sed la redakcio de Lidové noviny rigardis la artikolonde profesoro Uher kaj kapskuis. Denove la salamandroj!Mi opinias, ke niaj legantoj havas la salamandrojn ¸is-

144


kole. Estus jam tempo veni kun io alia. Kaj cetere tia eru-dicia rakontado ne konvenas en îurnalon.

Sekve de tio la artikolo pri evoluo kaj estonteco de lasalamandroj tute ne aperis.

145


12. Salamandra sindikato

Prezidanto G. H. Bondy sonorigis kaj levi¸is.”Estimataj sinjoroj!” li komencis, ”mi havas la ho-

noron inaûguri çi tiun eksterordinaran ¸eneralan kun-venon de Pacifika Eksport-Kompanio. Mi bonvenigasçiujn çeestantojn kaj dankas ilin pro ilia multnombrapartopreno.”

”Sinjoroj,” li daûrigis per emocia voço, ”mi havas fu-nebran devon anonci al vi afliktan informon. KapitanoJan van To˛ ne plu ekzistas. Mortis nia, por tiel diri, fon-dinto, patro de la feliça ideo ligi komercajn rilatojn kunmiloj da insuloj en la ekstrema Pacifiko, nia unua ka-pitano kaj la plej fervora kunlaboranto. Li mortis ko-mence de çi tiu jaro sur la ferdeko de nia ÿipo Ôárka pro-ksime al la Faning-Insulo, trafita de apopleksio, en deîo-ra funkcio. (Versimile li mu¸egis, povrulo, preterpase ek-pensis sinjoro Bondy.) Mi petas vin, honori helan me-moron pri li per ekstaro.”

La sinjoroj levi¸is, bruetante per se¸oj, kaj staris ensolena silento, regataj de la komuna penso, çu la ¸ene-rala kunveno ne daûros tro longe. (Povra amiko Vanto˛,pensis kun sincera emocio G. H. Bondy. Kiel nun li as-

146


pektas! Versimile oni îetis lin desur lignotabulo en lamaron — kiel ¸i ekplaûdegis! Jes ja, li estis brava homo,kaj havis tiel bluajn okulojn —)

”Mi dankas al vi, sinjoroj,” li aldiris mallonge, ”ke virememoris kun tia pietato kapitanon van To˛, mian per-sonan amikon. Mi petas direktoron sinjoron Volavka, keli konigu al vi ekonomiajn rezultojn, kun kiuj P.E.K. po-vas çijare kalkuli. La ciferoj ankoraû ne estas definitivaj,sed mi petas, ne atendu, ke ili povus esence ÿan¸i¸i an-taû la fino de la jaro. Mi petas do.”

”Tre estimataj sinjoroj,” komencis lirli sinjoro direk-toro Volavka, kaj nun li estis en sia elemento. ”Stato surperlo-merkato tre nekontentiga. Post la pasinta jaro,kiam la perlo-produktado kompare al la favora jaro 1925estis preskaû dudekobligita, la perloj komencis katastro-fe sinki en prezo ¸is je sesdek kvin procentoj. Tial la ad-ministra konsilantaro decidis tute ne lançi la çijaranperlo-rikolton sur la merkaton kaj stoki ¸in por tempode pli vigla mendado. Bedaûrinde, en la pasintjara aûtu-no la perloj eksmodi¸is, versimile tial, çar ili tiel ege mal-kari¸is. En nia Amsterdama filio nuntempe estas stoki-taj pli ol ducent mil perloj dume preskaû nevendeblaj.”

”Kontraûe,” lirlis plu direktoro Volavka, ”çijare la per-loproduktado riske sinkas. Necesis rezigni je pluraj tro-vejoj, çar ilia rentabilitato ne valoras la penon, por keoni navigadu al tiuj lokoj. Trovejoj malfermitaj antaû du-

147


tri jaroj ÿajnas esti pli-malpli forekspluatitaj. Tial la ad-ministra konsilantaro decidis turni la atenton al aliajproduktoj de la marprofundoj, al koraloj, konkoj kajspongoj. Ni sukcesis tamen vigligi la merkaton por ko-ral-juveloj kaj aliaj ornamaîoj, sed el çi tiu konjunkturodume profitas pli italaj koraloj ol la pacifikaj. Plue la ad-ministra konsilantaro studas la eblon de intensa fiÿadoen la profundoj de Pacifiko. Çefe temas pri tio, kieltransporti la tieajn fiÿojn al la eûropaj kaj amerikaj mer-katoj; rezultoj laû la ¸isnunaj informoj ne estas tro espe-rigaj.”

”Sed kontraûe,” la direktoro legis per voço iom laûti-gita, ”iom pli altan spezon etatas komerco kun diversaakcesora varo, kiel eksporto de tekstilaîoj, emajlita vaza-ro, radioaparatoj kaj gantoj al la insularo de Pacifiko. Çitiun negocadon eblas plu konstruadi kaj profundigi; jamçijare ¸i estos ligita kun deficito relative sensignifa.Memkompreneble estas ekskludite, ke P.E.K. pagus jefino de la jaro ian ajn dividendon por siaj akcioj; tial laadministra konsilantaro jam anticipe anoncas, ke ¸i çi-foje rezignas je kia ajn tantiemoj kaj rekompencoj…”

Esti¸is iom longa silento. (Kiel aspektas tiu Faning-Insulo, meditis G. H. Bondy. Li mortis kiel ¸usta maristo,la bonulo Vanto˛. Doma¸e pri li, li estis brava viro. Kajankoraû li ne estis tiel a¸a … apenaû pli a¸a ol mi …) Alla parolo anonci¸is d-ro Hubka; ni citu plu la protoko-

148


lon de la eksterordinara ¸enerala kunveno de PacifikaEksporta Kompanio:

D-ro HUBKA demandas, çu eble oni konsideru likvi-don de P.E.K.

G. H. BONDY respondas, ke la administra konsilanta-ro decidi¸is ¸isatendi en çi tiu afero pluajn proponojn.

M. LOUIS BONENFANT riproças, ke transprenadode perloj en la trovejoj ne okazis pere de konstantaj re-prezentantoj, daûre surloke establitaj, kiuj kontrolus, çula perloçasado okazas sufiçe intense kaj fake.

Direktoro VOLAVKA rimarkigis, ke la afero estis kon-siderata, sed estis konstatite, ke per tio tro alti¸us la kos-toj de la entrepreno. Necesus minimume tricent daûresalajrataj agentoj; plue bonvolu konsideri, kiamaniere laagentoj estus kontrolataj, çu ili liveras çiujn trovitajnperlojn.

M.H. BRINKELAER demandas, çu eblas fidi la sala-mandrojn, ke fakte ili liveras çiujn trovitajn perlojn, kajçu ili ne transdonas ilin al iu alia, ol al la personoj komi-siitaj de la Kompanio.

G. H. BONDY konstatas, ke unuafoje çi tie publikeaperas mencio pri la salamandroj. La ¸isnuna reguloestis citi neniajn precizajn detalojn çi-loke, kiamanierela perloçasado estas praktikata. Li atentigas, ke ¸uste tialestis elektita la neniel frapanta titolo Pacifika Eksport-Kompanio.

149


M. H. BRINKELAER prezentas demandon, çu eble neestas allaseble paroli çi tie pri aferoj, koncernantaj la in-teresojn de la Kompanio kaj krome jam delonge kona-taj en la plej vasta publiko.

G. H. BONDY respondas, ke ¸i ne estas neallasebla,sed nova. Li bonvenigas, ke de nun ni povas paroli plisincere. Je la unua demando de sinjoro Brinkelaer li po-vas komuniki, ke laû lia scio, ne necesas dubi pri la ab-soluta honesteco kaj laborkapacito de la salamandrojokupataj çe perloçasado kaj koraloj. Sed ni devas kalkulikun tio, ke la ¸isnunaj perlo-trovejoj estas aû estos en nemalproksima tempo esence elçerpitaj. Kio koncernas lanovajn trovejojn, mortis nia neforgesebla kunlaborantokapitano van To˛, ¸uste dum navigado al insuloj ¸is nunne ekspluatitaj. Dumtempe ni ne povas anstataûi lin perviro kun samaj spertoj kaj de la same neskuebla hones-teco kaj amo al la afero.

COL. D.W. BRIGHT plene rekonas la meritojn de lamortinta kapitano van To˛. Sed li atentigas, ke la ka-pitano, kies foriron ni çiuj bedaûras, la menciitajn sala-mandrojn tro dorlotis. (Konsento.) Ja ne necesis liveri alla salamandroj trançilojn kaj alian ilaron en la unuaran-ga kvalito, kiel faris tion la mortinta van To˛. Ne necesisnutri ilin tiel multekoste. Estis eble konsiderinde mal-altigi la kostojn ligitajn kun la vivtenado de la sala-

150


mandroj kaj tiel altigi la profiton de niaj entreprenoj.(Vigla aplaûdo.)

Vicprezidanto J. GILBERT konsentas kun koloneloBright, sed rimarkigas, ke dum la vivo de kapitano vanTo˛ ¸i ne estis farebla. Cptn. van To˛ asertis, ke li havasal la salamandroj siajn personajn devoligojn. Pro diver-saj kaûzoj nek eblis nek estis konsilinde neglekti tiudi-rekte la dezirojn de la maljuna viro.

CURT VON FRISCH demandas, çu eblas la salaman-drojn alimaniere okupi kaj eventuale pli profitdone olper la perloçasado. Oni konsideru ilian naturan, tiel dir-ante kastoran talenton konstrui digojn kaj aliajn kon-struaîojn sub la akvo. Eble oni povus uzi ilin por profun-digo de havenoj, konstruado de moleoj kaj aliaj teknikajtaskoj sub la akvo.

G. H. BONDY anoncas, ke tion la administra konsi-lantaro intense pripensas; tiudirekte certe malfermi¸asgrandaj ebloj. Li mencias, ke la nombro de salamandrojen posedo de la Kompanio estas nun proksimume sesmilionoj; konsiderante, ke paro da salamandroj havas çi-ujare, ni diru, cent larvojn, venontjare ni povos disponieç kun tricent milionoj da salamandroj, en dek jaroj tioestos numeroj vere astronomiaj. G. H. Bondy demandas,kion la Kompanio intencas entrepreni kun tia grandegakvanto da salamandroj, kiujn jam nun oni devas en latroplenaj salamandrejoj kompletige man¸igi pro manko

151


de la natura man¸aîo per kopro, terpomoj, maizo kajsimile.

C. VON FRISCH demandas, çu la salamandroj estasman¸eblaj.

J. GILBERT: Nepre ne. Ankaû ilia haûto taûgas pornenio.

M. BONENFANT direktas demandon al la adminis-tra konsilantaro, kion ¸i entute intencas entrepreni.

G. H. BONDY (levi¸as). ”Estimataj sinjoroj, ni kunvo-kis çi tiun eksterordinaran ¸eneralan kunvenon tial, porsincere atentigi vin je la ekstreme malfavoraj ÿancoj denia Kompanio, kiu, permesu al mi tion rememorigi, enla pasintaj jaroj fiere etatis dividendon de dudek ¸is du-dek tri procentoj, krom bone dotitaj rezervoj kaj amor-tizoj. Nun ni staras sur dislimo; al la entreprenad-ma-niero, kiu pruvi¸is al ni en la pasintaj jaroj, praktike ve-nis fino; restas al ni nenio alia, ol serçi novajn vojojn.”(Bonege!)

”Mi dirus, ke eble ¸i estas avizo de la sorto, ke ¸usta-tempe forpasis de ni nia eminenta kapitano kaj amiko J.van To˛. Kun lia persono estis ligita tiu romantika, belakaj — sincere dirite — iom naiva negoceto kun perloj. Miopinias tion finita çapitro de nia entrepreno; ¸i havis,por tiel diri, sian ekzotan çarmon, sed ne konvenis en lamoderna tempo. Estimataj sinjoroj, perloj neniam povasesti objekto grandskala, horizontale kaj vertikale dis-

152


membrigita entreprenado. Por mi persone la afero kunperloj estis nur eta divertissement-” (Maltrankvilo.) ”Jes,sinjoroj, divertissement, kiu al vi kaj al mi enspezigisnemalmulte da mono. Krome, komence de nia entrep-reno la salamandroj havis ian, mi dirus, çarmon de no-veco. Tricent milionoj da salamandroj jam ne havos tiunçarmon.” (Rido.)

”Mi diris, novajn vojojn. Dum vivis mia bona amikokapitano van To˛, estis ekskludite, doni al nia entrepre-no alian karakteron, ol tiun, kiun mi nomus stilo de ka-pitano van To˛.” (Kial?) ”Çar mi havas tro da belgusto,sinjoro, por miksi diversajn stilojn. Stilo de kapitano vanTo˛ estis, mi dirus, stilo de aventuraj romanoj. Tio estisstilo de Jack London, Joseph Conrad kaj de la aliaj. Mal-nova, ekzota, kolonia, preskaû heroa stilo. Mi ne neas,ke ¸i min siamaniere çarmis. Sed post la morto de kapi-tano van To˛ ni ne rajtas daûrigi en la aventura kaj ju-neca epiko. Tio, kio estas antaû ni, ne estas nova çapi-tro, sed nova koncepto, sinjoroj, tasko por nova kajesence alia imagipovo.” (Vi parolas pri tio kiel pri ro-mano!) ”Jes, sinjoro, vi pravas. Min interesas la komer-co kiel artiston. Sen ia arto-talento, sinjoro, vi elpensosneniam ion novan. Ni devas esti poetoj, se ni volas kon-servi la funkciadon de la mondo.” (Aplaûdo.)

G. H. BONDY riverencis. ”Sinjoroj, kun bedaûro mifermas la çapitron, mi povas diri, van To˛ecan; en ¸i ni

153


trapasis çion, kio en ni mem estis infaneca kaj aventu-ra. Estas jam tempo finigi la fabelon pri la perloj kaj ko-raloj. Sindibado estas morta, sinjoroj. La demando estas,kion nun.” (¯uste pri tio ni demandas vin!) ”Do, bone,sinjoro: bonvolu preni krajonon kaj skribu. Ses milionoj.Çu skribite? Multipliku ilin per kvindek. Tio estas tricentmilionoj, çu? Multipliku denove per kvindek. Tio estasdek kvin miliardoj. Kaj nun, sinjoroj, konsilu al mi afa-ble, kion ni faros post tri jaroj kun dek kvin miliardoj dasalamandroj. Per kio ni okupos ilin, kiel ni man¸igos ilinkaj tiel plu.” (Do lasu ilin mortaçi!) ”Jes, sed çu tio neestus doma¸o, sinjoro? Çu vi ne opinias, ke çiu unuopasalamandro prezentas ian ekonomian valoron, valoronde laborforto, atendanta en ¸i sian uzon? Sinjoroj, kunses milionoj da salamandroj ni povas iel tiel mastrumi.Kun tricent milionoj estos malpli facila. Sed dek kvinmiliardoj da salamandroj, tio nepre superkreskos niankapon. La salamandroj forvoros la Kompanion. Tiel sta-tas.” (Por tio vi responsos! Vi komencis la tutan aferonkun la salamandroj!)

G. H. BONDY levis la kapon. ”La respondecon, sinjo-roj, plene mi akceptas. Kiu volas, povas tuj seni¸i de laakcioj de Pacifika Eksport-Kompanio. Mi estas preta el-pagi por çiu akcio …” (Kiom?) ”Plenan valoron, sinjoro.”(Ekscito. La prezidantaro koncedas dekminutan paû-zon.)

154


Post la paûzo petas parolon H. BRINKELAER. Li es-primas sian kontenton, ke la salamandroj tiel fervoremulti¸is, per kio grandi¸as la posedaîo de la Kompanio.Sed, sinjoroj, estus nepra absurdaîo ilin senutile bredi;se ni mem ne havas por ili komforman laboron, mi pro-ponas en nomo de la akciula grupo, ke la salamandrojestu vendataj simple kiel laborfortoj al kiu ajn, kiu volusentrepreni ian laboron en la akvo aû sub la akvo.(Aplaûdo.) Man¸igo de salamandro kostas kelkajn cen-timojn tage; se oni vendus çiun salamandro-paron, nidiru, po cent frankoj, kaj se laborsalamandro eltenus, nisupozu, nur unu jaron, tia investo lude amortizi¸os alçiu entreprenanto. (Voçoj de konsento.)

J. GILBERT konstatas, ke la salamandroj atingas a¸onkonsiderinde pli altan ol unu jaron; kiel longe fakte ilivivas, pri tio ni ankoraû ne havas sufiçe longajn spertojn.

H. BRINKELAER korektas sian proponon en tiu di-rekto, ke prezo po unu salamandro-paro estu fiksita jetricent frankoj loko haveno.

S. WEISSBERGER demandas, kiajn laborojn fakte lasalamandroj povus plenumadi.

Direktoro VOLAVKA: Pro sia natura instinkto kaj sianeordinara teknika lernemo la salamandroj taûgas spe-ciale por konstruado de akvodigoj, remparoj kaj ondo-rompiloj, por profundigado de havenoj kaj kanaloj, porforigado de malprofundaîoj kaj ÿlim-aluvioj kaj por libe-

155


rigado de akvovojoj; ili povas sekurigi kaj reguligi lamarbordojn, vastigi firman teron kaj simile. En çiuj çi-kazoj temas pri amaslaboroj, postulantaj centojn kajmilojn da laborfortoj; temas pri laboroj tiel ampleksaj,ke eç la moderna tekniko neniam kura¸os ilin entrepre-ni, dum ¸i ne havos je dispono laborfortojn treege mal-karajn. (Bonege! Brave!)

D-ro HUBKA oponas, ke per vendado de salaman-droj, kiuj eventuale povus reprodukti¸i ankaû sur novajlokoj, la Kompanio perdos sian monopolon je la sala-mandroj. Li proponas, ke al entreprenantoj de akvokon-struaîo estu luigataj laborkolonioj de salamandroj boneekzercitaj kaj kvalifikitaj, kondiçe ke ilia eventuala fra-jo plu apartenos al la Kompanio.

Direktoro VOLAVKA atentigas, ke ne eblas gardi enla akvo milionojn, eventuale miliardojn da salamandroj,des pli ilian frajon. Bedaûrinde jam multaj salamandrojestis ÿtelitaj por zoologiaj ¸ardenoj kaj mena¸erioj.

COL. D. W. BRIGHT: Oni vendu, respektive luigu nursalamandro-masklojn, por ke ili ne povu multi¸i eksterla salamandraj kovejoj kaj rezervejoj, kiuj estas posedaîode la Kompanio.

Direktoro VOLAVKA: Ni ne povas aserti, ke la sala-mandraj farmo-rezervejoj estas posedaîo de la Kompa-nio. Ne eblas posedi aû farmi pecon da marfundo. Jurademando, al kiu fakte apartenas salamandroj vivantaj en

156


la suverenaj akvoj, ni diru, de Ÿia Majesto re¸ino de Ne-derlando, estas tre necerta kaj povas konduki al multajkonfliktoj. (Maltrankvilo.) En plejparto da kazoj ni havasgarantiitan eç ne rajton de fiÿado; ni fondadis niajn sa-lamandro-farmojn, sinjoroj, sur la Pacifikaj insuloj fak-te nele¸e. (Kreskanta maltrankvilo.)

J. GILBERT respondas al Col. Bright, ke laû la ¸isnu-naj spertoj izolitaj salamandraj maskloj perdas post iomda tempo la viglecon kaj laborvaloron; ili estas maldili-gentaj, indiferentaj kaj ofte pereas pro nostalgio.

VON FRITSCH demandas, çu eblus la merkat-sala-mandrojn kastri aû steriligi.

J. GILBERT: Tio estus tro multekosta; simple ni ne po-vas malhelpi, ke la venditaj salamandroj ne plu multi¸u.

S. WEISSBERGER postulas kiel membro de la Socie-to por Protekto de la Bestoj, ke la estonta vendado de lasalamandroj okazu pli humane kaj laû maniero, kiu neofendus la homajn sentojn.

J. GILBERT dankas por çi tiu temo; memkomprene-ble, la kaptado kaj transportado de la salamandroj estoskonfidita nur al la ekzercita personaro sub deca inspek-tado. Kompreneble ni ne povas garantii, kiel traktos lasalamandrojn la entreprenantoj, kiuj ilin açetos.

S. WEISSBERGER deklaras, ke li estas kontentigitaper la certigo de la vicprezidanto J. Gilbert. (Aplaûdo.)

157


G. H. BONDY: ”Sinjoroj, anticipe ni rezignu la ideon,ke en la estonteco ni konservus monopolon je la sala-mandroj. Bedaûrinde, laû la validaj reguloj ni ne povasilin patentigi por ni.” (Rido.) ”Nian privilegian pozicionen la komercado kun salamandroj ni devas kaj ankaûpovas sekurigi alie; memkomprene, necesa premiso es-tas, ke niajn negocojn ni ekprenos en la alia stilo kaj enmulte pli granda mezuro ol ¸is nun.” (Aûdu!) ”Jen kuÿas,sinjoroj, tuta dosiero da provizoraj interkonsentoj. Laadministra konsilantaro proponas, ke estu kreita novavertikala trusto sub titolo Salamander-Syndicate. Mem-broj de la Salamandra Sindikato estus krom nia Kom-panio difinitaj grandaj entreprenoj kaj finance fortajgrupoj: ekzemple iu konzerno fabrikanta specialan pa-tentitan metalan ilaron por la salamandroj —” (Çu viopinias MEAS-on?) ”Jes, sinjoro, mi parolas pri MEAS.Plue kemia kaj nutraî-industria karteloj, kiuj produktosmalkaran patentitan fura¸on por la salamandroj; grupoda transport-kompanioj, kiu — utiligante la ¸isnunajnspertojn — patentigos specialajn higienajn cisternojnpor transporto de la salamandroj; bloko da asekurejoj,kiuj transprenos asekuron de la açetitaj bestoj kontraûlezo kaj pereo kiel dum la transporto, tiel sur laborlokoj;plue aliaj interesatoj industriaj, eksportaj kaj financaj,kiujn pro gravaj kaûzoj provizore ni ne nomos. Sufiçoseble al vi, sinjoroj, se mi diros, ke çi tiu Sindikato dispo-

158


nus komence per kvarcent milionoj da pundoj sterlin-gaj.” (Ekscito.) ”Jen la dosiero, amikoj, nuraj kontraktoj,kiujn sufiças nur subskribi, por ke esti¸u unu el la plejgrandaj ekonomiaj organizaîoj de nia tempo. La admi-nistra konsilantaro petas vin, sinjoroj, ke vi plenrajtigu¸in por fondo de çi tiu giganta konzerno, kies tasko es-tos racia bredado kaj ekspluatado de la salamandroj.”(Aplaûdo kaj protestaj voçoj.)

”Sinjoroj, bonvolu konsciigi al vi la avanta¸ojn de tiakooperado. La Salamandro-Sindikato liverados ne nursalamandrojn, sed ankaû çian ilaron kaj fura¸on por ili,tio estas maizon, amelaîojn, bovsebon kaj sukeron pormiliardoj da aldone man¸igataj bestoj; plue transporton,asekuron, veterinaran inspekton kaj tiel plu, çion porminimumaj tarifoj, kiuj garantios al ni se ne la monopo-lon, do almenaû absolutan superecon super çia estontakonkurenco, kiu volus vendi salamandrojn. Provu tioniu, sinjoroj; longe li ne konkurencos kontraû ni.” (Brave!)”Sed ne nur tion. La Salamandro-Sindikato liveros çiankonstru-materialon por subakvaj laboroj, kiujn la sala-mandroj faros; tial post ni staras la peza industrio, ce-mento, konstru-ligno kaj ÿtono —” (Ankoraû vi ne sci-as, kiel la salamandroj laboros!) ”Sinjoroj, en çi tiu mo-mento laboras dek du mil salamandroj en la sajgona ha-veno super novaj dokoj, basenoj kaj moleoj.” (Tion vi nediris al ni!) ”Ne. Tio estas la unua pogranda eksperimen-

159


to. Çi tiu eksperimento, sinjoroj, sukcesis maksimumekontentige. Nuntempe la estonteco de la salamandrojestas ekster çia dubo.” (Entuziasma aplaûdo.)

”Sed ne nur tio, sinjoroj. Per tio la taskoj de la Sala-mandro-Sindikato eç ne proksimume estas elçerpitaj. LaSalamandro-Sindikato serçados en la tuta mondo labo-ron por milionoj da salamandroj. ¯i liveros planojn kajideojn por superregado de la maroj. ¯i propagandosutopiojn kaj gigantajn revojn. ¯i liverados projektojnpor novaj bordoj kaj kanaloj, por digoj ligantaj konti-nentojn; por tutaj çenoj da artinsuloj cele de transoce-anaj flugoj, por novaj kontinentoj konstruitaj meze deoceanoj. Tie kuÿas la estonteco de la homaro. Sinjoroj,kvar kvinonoj de la tersurfaco estas kovritaj de la maro;nekontesteble estas iom multe; la surfaco de nia mondo,la mapo de la maroj kaj landoj estas korektenda. Ni do-nos al la mondo mar-laboristojn, sinjoroj. Tio ne pluestos la stilo de kapitano van To˛; la aventuran rakon-ton pri perloj ni anstataûos per himna laborkanto. Aû nibazaristos aû ni estos kreantoj; sed se ni ne pensos enkontinentoj kaj oceanoj, ni ne kapablis por niaj ebloj. Çitie, mi petas, oni parolis, por kia prezo oni vendu sala-mandro-paron. Mi ÿatus, ke vi pensu en tutaj miliardojda salamandroj, en milionoj kaj milionoj da laborfortoj,en transÿovoj de la terkrusto, en novaj genezoj kaj no-vaj geologiaj periodoj. Jam nun ni povas paroli pri eston-

160


taj Atlantidoj, pri malnovaj kontinentoj, kiuj etendi¸osplu kaj plu en la mondan maron, pri Novaj Mondoj,kiujn la homaro mem konstruos al si. — Pardonu, sinjo-roj, eble ¸i ÿajnas al vi utopia. Jes, ni eniras fakte en laUtopion. Jam ni estas en ¸i, amikoj. Nur ni devas finpen-si la estontecon de la salamandroj laû teknika flanko —” (Kaj ekonomia!)

”Jes, aparte laû la ekonomia flanko. Sinjoroj, nia Kom-apanio estas tro malgranda, por mem ekspluati miliar-dojn da salamandroj; por tio ni sufiças nek finance nekpolitike. Se ÿan¸i¸os la mapo de la maroj kaj landoj, an-kaû la grandpotencoj havos intereson pri la afero, sin-joroj. Sed pri tio ni ne parolos; ni ne mencios altajn fak-torojn, kiuj jam nun sintenas al la Sindikato tre poziti-ve. Tamen mi petas vin, sinjoroj, ke vi ne okullasu la sen-mezuran signifon de la afero, pri kiu vi balotos.” (Entu-ziasma, longe daûranta aplaûdo. Bonege! Brave!)

*

Tamen antaû la baloto pri la Salamandro-Sindikato ne-cesis promesi, ke je la akcio de Pacifika Eksport-Kompa-nio oni elpagos en la kuranta jaro almenaû dekprocen-tan dividendon debete de la rezervoj. Post tio okdek sepprocentoj de la akcioj voçdonis por kaj nur dek tri kon-traû. Sekve de tio la propono de la administra konsilan-

161


taro estis akceptita. Salamander-Syndicate enpaÿis en lavivon. Al G. H. Bondy oni gratulas.

”Ege bele vi diris tion, sinjoro Bondy,” laûdis la malju-na Sigi Weissberger. ”Tre bele. Sed diru al mi, sinjoroBondy, kiel vi venis al la ideo?”

”Kiel?” diris G. H. Bondy distre. ”Fakte, por diri al vila veron, sinjoro Weissberger, tio estis pro la maljunavan To˛. Li tiel favoris siajn salamandrojn… — Kion li di-rus je tio, povrulo, se ni lasus tiujn liajn Tapa-boys mor-taçi aû ekstermi!”

”Kiajn Tapa-boys?””Nu, la mizerajn salamandrojn. Nun almenaû oni

traktos ilin bone, kiam ili havas ian valoron. Kaj por ne-nio alia taûgas tiuj bestaçoj, sinjoro Weissberger, nurpor entrepreni per ili ian utopion.”

”Tion mi ne komprenas,” opiniis sinjoro Weissberger.”Çu jam vi vidis iun salamandron, sinjoro Bondy? Fak-te mi ne scias, kio ¸i estas. Mi petas vin, kiel ¸i aspek-tas?”

”Tion mi vere ne diros al vi, sinjoro Weissberger. Çumi scias, kio estas salamandro? Kial mi sciu tion? Çu mihavas mi la tempon, kiel io aspektas? Mi devas ¸oji, kela Salamandro-Sindikaton ni havas sub tegmento.”

162


(SUPLEMENTO)

Pri la seksa vivo de la salamandroj

Unu el la ÿatataj aktivecoj de la homa spirito estas ima-go, kiel foje en la fora estonteco aspektos la mondo kajla homaro, kiuj teknikaj mirakloj estos faritaj, kiuj soci-alaj problemoj solvitaj, kiom multe progresos la sciencokaj socia organizo kaj tiel plu. Tamen plejparto de çi tiujUtopioj ne forgesas havi tre viglan intereson pri la de-mando, kiel en tiu pli bona, progresinta aû almenaû tek-nike pli perfekta mondo funkcios institucio tiel malno-va, sed konstante populara, kiel la seksa vivo, generado,amo, edzeco, familio, virina demando kaj simile. Tiu-direkte vidu la koncernan literaturon, kiel de PaulAdam*, H. G. Wells, Aldous Huxley kaj multaj aliaj.

Invokante çi tiujn ekzemplojn, la aûtoro opinias siadevo, rigardante futuron de nia terglobo, ke ankaû li pri-traktu, kiel en la estonta mondo de la salamandroj for-mi¸os la seksa ordo. La seksa vivo de Andrias Scheuch-zeri en la fundamentaj trajtoj kompreneble koincidaskun la generado de la aliaj vosthavaj amfibioj; ne ekzis-tas kopulacio en vera senco de la vorto, la femalo deme-tas ovolojn en kelkaj etapoj, fekundigitaj ovoloj evoluasen la akvo kiel larvoj kaj tiel plu; pri tio oni povas legescii¸i en çiu biontologio. Nur ni mencios kelkajn kurio-

Adam — Paul Adam, franca romanverkisto (1862-1920)

163


zaîojn, kiuj tiurilate estis rimarkitaj çe Andrias Scheuch-zeri.

Komence de aprilo, rakontas H. Bolte, la maskloj aso-cii¸as al la femaloj; en çiu seksperiodo masklo restas çela sama femalo kaj neniel ÿin forlasas dum kelkaj tagoj.En tiu tempo masklo akceptas neniun nutraîon, dum lafemalo montras konsiderindan voremon. La masklo tra-pelas ÿin tra la akvo kaj klopodas meti sian kapon strikteal la ÿia. Kiam li sukcesis, li antaûÿovas iomete sian faû-kon antaû ÿian muzelon, eble por malebligi ÿian fu¸on,kaj rigidi¸as. Tiel, tuÿante sin nur per la kapoj, dum iliajkorpoj formas proksimume tridekgradan angulon, am-baû bestoj na¸as senmove unu apud la alia. De temp’altempo la masklo komencas tiel potence tordi¸i, ke li fra-pas per siaj koksoj tiujn de la femalo; poste li denoverigidi¸as, lar¸e diskrurinta, tuÿante nur per sia faûko lakapon de la elektita kunulino, kiu dume indiferente vo-ras çion renkontatan. Çi tiu, se ni povas diri, kiso daûraskelkajn tagojn; iam la femalo forimpetas por nutraîo, kajtiam la masklo ÿin persekutas, videble tre ekscitita, eçfuriozanta. Fine la femalo rezignas la pluan reziston, neplu fu¸as, kaj la paro ÿvebas senmove en la akvo, similaal nigraj, al si alligitaj ÿtipoj. Tiam komencas trakuri lakorpon de la masklo spasmaj ektremoj, dum kiuj li eli-gas en la akvon abundan, iom gluan spermon. Tuj pos-te li forlasas la femalon kaj rampas inter ÿtonojn, ekstre-

164


me elçerpi¸inta; en tiu tempo oni povas detrançi de lipiedon aû voston, sen liaflanka defenda reago.

Dume la femalo restas iom da tempo en sia rigida,senmova pozicio; poste ÿi forte fleksi¸as kaj komencaseligi el la kloako ovoloçenon, garnitan de gelatena kov-raîo; ofte ÿi helpas al si per la postaj piedoj, same kielfaras tion bufoj. Estas kvardek ¸is kvindek ovoloj kaj ilipendas desur la korpo de la femalo kiel tufoj. Kun ili lafemalo na¸as al ÿirmitaj lokoj kaj fiksas ilin al algoj, fu-koj aû nur sur ÿtonojn. Post dek tagoj la femalo deme-tas duan serion da ovoloj, proksimume dudek ¸is tridek,ne renkonti¸inte en tiu tempo kun la masklo; versimilela ovoloj estis fekundigitaj rekte en ÿia kloako. Kutimepost pluaj sep aû ok tagoj okazas la tria kaj kvara deme-tadoj po dek kvin eç po dudek ovoloj, çiuj fekundigitaj,el kiuj post unu ¸is tri semajnoj elovi¸as viglaj larvoj kunbrançformaj brankoj. Jam post unu jaro çi tiuj larvoj fin-kreskas je adoltaj salamandroj kaj povas plu reproduk-ti¸i.

Kontraûe fraûlino Blanche Kistemaeckers observis dufemalojn kaj unu masklon Andrias Scheuchzeri en kapti-teco. Dum la frajado la masklo ali¸is nur al unu el la fema-loj kaj persekutis ÿin sufiçe brutale; ÿin eskapantan li ba-tis per fortaj vostobatoj. Li ne ÿatis vidi, kiam ÿi estis ak-ceptanta nutraîon, kaj de la nutraîo li ÿin forpuÿadis; vi-deblis, ke li volas ÿin havi nur por si kaj simple ÿin tiranis.

165


Kiam li eligis sian laktumon, li îeti¸is al la dua femalo kajvolis ÿin forvori; li devis esti eligita el la ujo kaj alilokita.Malgraû tio ankaû la dua femalo demetis fekundigitajnovolojn, entute sesdek tri. Çe çiuj tri bestoj fraûlino Kis-temaeckers rimarkis, ke la kloak-randoj estis tiutempekonsiderinde ÿvelaj. Ÿajnas do, skribas fraûlino Kistama-eckers, ke çe Andrias la fekundigo okazas nek per kopu-lacio nek per frajado, sed pere de io, kion oni povas nomiseksa medio. Kiel videblas eç ne necesas la dumtempakuni¸o por fekundigo de la ovoloj. Tio inspiris la junanesplorantinon al pluaj interesaj eksperimentoj. Ÿi aparti-gis ambaû seksulojn; kiam poste venis la konvena mo-mento, ÿi elpremis el la masklo la spermon kaj donis ¸inen la akvon al la femaloj. La femaloj komencis demetadiovojn fekundigitajn. En plua eksperimento filtris fraûlinoBlanche Kistemaeckers la masklan spermon kaj la filtra-îon ÿi senigis de la spermokorpuskloj (¸i estis klara, acidetafluidaîo) kaj aldonis al la femaloj en la akvon; la femalojankaû nun komencis demetadi la ovolojn, çiu proksimu-me kvindek, el kiuj plejparto estis fekundigita kaj el kiujelovi¸is normalaj larvoj. ¯uste tio alkondukis fraûlinonKistemaeckers al grava nocio de la seksa medio, forman-ta memstaran transiron inter partenogenezo kaj la seksareprodukti¸o. La fekundigo de la ovoloj okazas simple perkemia ÿan¸o de la medio (ia acidigo, kiun oni ankoraû nesukcesis arte krei), per ÿan¸o, kiu iamaniere koneksas kun

166


la maskla seksa funkcio. Sed çi tiu funkcio fakte ankaû neestas necesa; tio, ke la masklo kuni¸as kun la femalo, es-tas evidente eksvivaîo post la pli a¸a evolugrado, kiam lafekundigado çe Andrias okazadis same kiel çe aliaj sala-mandroj. Tiu asocii¸o estas fakte, kiel fraûlino Kistema-eckers ¸uste rimarkigas, ia heredita iluzio de la patreco;fakte la masklo ne estas patro de la larvoj, nur ia certa,esence tute ne persona kemia faktoro de la seksa medio,kiu mem estas la vera fekundiganto. Se ni havus en unubaseno cent kuni¸intajn parojn de Andrias Scheuchzeri,ni opinius, ke tie okazas cent individuaj generaj aktoj;reale, ¸i estas akto unu, kaj nome kolektiva seksigo de ladifinita medio, aû pli precize dirite: ia superacidigo de laakvo, je kiu la maturaj ovoloj de Andrias aûtomate reagasper evoluo je la larvo. Konstruu arte la nekonatan acidanfaktoron kaj la maskloj ne necesos. Tiel la seksa vivo demirinda Andrias montri¸as al ni kiel Granda Iluzio; ¸iaerotika pasio, ̧ ia edzeco kaj seksa tiranado, ̧ ia dumtem-pa fideleco, ¸ia pezmensa kaj lanta volupto, çio çi estasfakte superfluaj, eksvivaj, preskaû simbolaj faroj, akom-panantaj, aû tiel dirante ornamantaj la propran neperso-nan masklan akton, per kiu estas kreita fekundiga seksamedio. Aparta indiferento de la femaloj, kun kiu ili akcep-tas la sencelan, frenezan personan amindumadon de lamaskloj, klare atestas, ke en la svatado la femaloj instinktesentas nuran formalan ceremonion aû enkondukon al la

167


propra nupta akto, en kiu ili sekse kuni¸as kun la fekun-diga medio; ni dirus, ke la femalo de Andrias çi tiun afer-staton komprenas pli klare kaj travivas pli objektive, senerotikaj iluzioj.

(La eksperimentojn de fraûlino Kistemaeckers kom-pletigis interes-maniere la klera abato Bontempelli. Lisekigis kaj pulvorigis la laktumon de Andrias kaj aldo-nis ¸in al la femaloj en la akvon; ankaû nun la femalojkomencis demetadi fekundigitajn ovolojn. La sama re-zulto estis, kiam li sekigis kaj pulvorigis la seksorganojnde Andrias, aû kiam li ekstraktis ilin per alkoholo aû de-koktis, kaj verÿis la ekstraktaîon en ujon kun femaloj. Lasamo kun la sama rezulto ripeti¸is kun ekstrakto de lacerba hipofizo kaj eç kun sekrecioj de haûtglandoj deAndrias, elpremitaj en tempo de pasii¸o. En çiuj çi ka-zoj la femaloj komence ne reagis je la ingrediencoj; nurpost tempeto ili çesis sin peli por nutraîo kaj fiksi¸is sen-move, ja eç rigide en la akvo, kaj post kelkaj horoj ko-menci¸is la elpuÿado de gelatenaj, proksimume kiel fa-boj grandaj ovoloj.)

En çi tiu konekseco oni ankaû menciu strangan cere-monion, nomatan danco de salamandroj. (Çi tie ne estasopiniata la Salamandro-Danco, kiu tiutempe enmodi¸is,nome en la plej bona societo, kaj estis proklamita de epi-skopo Hiram kiel ”la plej obscena danco, pri kiu entuteiam li aûdis.”) Nome dum la plenlunaj vesperoj (ekster

168


la pari¸o-tempo) eliradis Andriasoj, sed nur maskloj, surla bordon, cirkle sidi¸is kaj komencis strangmaniere,ondmove tordi la supran duonon de la korpo. ¯i estismovo ankaû dum la aliaj cirkonstancoj karakteriza porçi tiuj grandaj salamandroj; sed dum la diritaj ”dancoj”ili fordonadis sin al ili sova¸e, pasie ¸is elçerpi¸o, kieldancantaj derviÿoj. Kelkaj sciencistoj opiniis çi tiun fre-nezan tordi¸adon kaj popaÿadon kulto al la luno, doreligia ceremonio; male la aliaj vidis en ¸i dancon esenceerotikan kaj klarigadis ¸in ¸uste per tiu stranga seksaordo, pri kiu jam estis parolite. Ni diris, ke çe AdriasScheuchzeri la propra fekundiganto estas la tiel noma-ta seksa medio, kiel amasa kaj nepersona peranto interla masklaj kaj femalaj individuoj. Estis ankaû dirite, kela femaloj akceptas çi tiun nepersonan seksrilaton multepli realisme kaj memkompreneble ol la maskloj, kiuj —versimile pro la instinkta maskla vantemo kaj konkere-mo — volas konservi almenaû ÿajnon de la seksa triumfokaj tial ili ludas la svatadon kaj la geedzan posedon. ¯iestus unu el la plej grandaj erotikaj iluzioj, interese ko-rektata ¸uste de tiuj grandaj masklaj solenoj, kiuj onidireestas nenio alia ol la instinkta strebado konsciigi sinmem kiel la Masklan Kolektivon. Per la amasdancadoonidire estas superata la atavisma kaj sensenca iluzio prila maskla seksa individuismo; çi tiu tordi¸anta, ravita,

169


freneza grego estas nenio alia ol la Opa Masklo, Kolek-tiva Fianço kaj Granda Kopulacianto, prezentanta siangloran nupto-dancon kaj fordonanta sin al la granda ge-edzi¸a ceremonio — sub stranga ekskludo de la femaloj,kiuj dume indiferente ÿmacas pro la man¸ata fiÿeto aûsepio. La fama Charles J. Powell, nominta çi tiujn sala-mandrajn solenojn Danco de la Maskla Principo, skribasplue: ”Çu en la komunaj masklaj ceremonioj ne enestasmem la radiko kaj fonto de la mirinda salamandra ko-lektivismo? Ni konsciigu al ni, ke la faktajn bestkomu-necojn ni trovas nur tie, kie la vivo kaj evoluo de la spe-cio ne bazi¸as sur seksa paro: çe abeloj, formikoj kaj ter-mitoj. Komunecon de la abeloj oni povas esprimi vorte:Mi, La Patrina Abelujo. Komunecon de salamandrj ko-munumoj oni povas esprimi tute alie: Ni, la Vira Princi-po. Nur çiuj maskloj en la difinita momento kune ek-sudas el si la fekundigan seksan medion, estas la Gran-da Masklo, kiu penetras sinojn de la femaloj kaj abun-de multigas la vivon. Ilia patreco estas kolektiva; tial iliatuta natureco estas kolektiva kaj manifesti¸as per la ko-muna agado, dum la femaloj, seni¸inte de la ovolo-de-metado, vivas ¸is la proksima printempo vivon pli-maplidistran kaj solecan. Nur la maskloj estas komunumo.Nur la maskloj praktikas komunajn taskojn. Çe neniuanimala genro la femalo ludas tiel malçefan rolon kiel çe

170


Andriaso; ili estas ekskluditaj el la komuna aktiveco kajpri ¸i ankaû ili montras nenian intereson. Ilia momen-to esti¸as, kiam la Vira Principo saturas ilian medion peracideco kemie apenaû perceptebla, sed tiel vivpenetra,ke ¸i efikas ankaû dum ega diluo per la tajdo. Estas, kva-zaû la Oceano mem fari¸us masklo fekundiganta sur siajbordoj milionojn da ¸ermoj.”

”Malgraû çia kok-orgojlo,” daûrigas Charles J. Powell,”la naturo donis çe la plejparto da animalaj genroj la viv-superecon plivere al la femaloj. La maskloj ekzistas çi tiepor sia volupto kaj tial, por mortigadi; ili estas arogan-taj kaj eksciti¸emaj unuopuloj, dum la femaloj prezen-tas la genton mem en ¸ia forto kaj stabilaj virtoj. Çe An-driaso (kaj parte ankaû çe homo) la rilato estas esencealia; per kreo de maskla komuneco kaj solidareco lamasklo akiras evidente biologian superecon kaj difinasla evoluon de la specio en multe pli granda mezuro ol lafemalo. Eble ¸uste pro la distinge maskla evolu-direktovalidi¸as çe Andriaso tiel forte la teknika, do tipe viratalento. Andriaso estas denaska teknikisto inklinanta alamasa entreprenado; çi tiuj sekundaraj viraj seksaj sig-noj, nome la teknika talento kaj senco por organizo,evoluas en ¸i rekte antaû niaj okuloj tiel rapide kaj suk-cese, ke ni devus paroli pri natur-miraklo, se ni ne sci-us, kiel potenca viv-faktoro estus ¸uste la seksaj deter-

171


minantoj. Andrias Schechzeri estas animal faber* kajeble jam en vidatingebla tempo ¸i teknike superos eç lahomon mem, kaj çion çi nur per forto de la natura fak-to, ke ¸i kreis la netan masklan komunecon.”

animal faber — (lat.) laborantaj estaîoj

172


Libro dua

LAÛ ŸTUPOJ AL CIVILIZACIO

173


1. Sinjoro Povondra legas îurnalojn

Ekzistas homoj kolektantaj poÿtmarkojn, kaj aliaj ko-lektantaj inkunablojn. Sinjoro Povondra, pordisto

en la domo de G. H. Bondy, longe ne trovis sencon de siavivo; jarojn li hezitis inter intereso pri la praepokaj tom-boj kaj pasio por eksterlanda politiko; iun vesperon ta-men subite aperis al li, kio ¸is nun mankis al li, por ke liavivo estu plena vivo. Grandaj aferoj kutime venas ne-atendite.

Tiuvespere sinjoro Povondra legis îurnalon, sinjorinoPovondrová estis riparanta la ÿtrumpojn de Francisko,kaj Francisko ÿajnigis, ke li lernas enfluojn de Danubodesur la maldekstra bordo. Estis agrabla silento.

”Por frenezi¸o,” ekmumuris sinjoro Povondra.”Nu, kio,” demandis sinjorino Povondrová tredante

fadenon.”Nu, kun salamandroj,” diris patro Povondra. ”¸uste

mi legas, ke en la lasta kvaronjaro estis venditaj sepdekmilionoj da pecoj.”

”Tio estas multe, çu?” diris sinjorino Povondrová.”Tion mi opinias. ¯i estas ja kolosa cifero, panjo. Kon-

sideru, sepdek milionoj!” Sinjoro Povondra kapskuis.

174


”Per tio oni devas gajni fabelajn sumojn! — Kaj kiom dalaboro nun estas farata,” li aldiris post mallonga medi-tado. ”Jen mi legas, kiel çie galope oni konstruas novajnlandojn kaj insulojn. Mi diras al vi, nun la homoj povaskonstrui al si tiom da kontinentoj, kiom ili volos. Kiagranda afero, patrino. Mi diras al vi, ke ¸i estas pli gran-da progreso ol la malkovro de Ameriko.” Sinjoro Povon-dra super tio enpensi¸is.” Nova historia epoko, çu ciscias? Jes, jes, panjo, ni vivas en la granda tempo.”

Sekvis denove longa hejma silento. Subite patro Po-vondra impete ekfumegis la pipon. ”Çe ekpenso, se nemi estus, la afero ne estus okazinta!”

”Kiu afero?””La negocado kun salamandroj. La Nova Epoko. Kon-

siderante çion, fakte mi estis tiu, kiu çion ekfunkciigis.”Sinjorino Povondrová okullevis de la trua ÿtrupo. ”Mi

petas vin, kiel?””Çar tiam mi enlasis tiun kapitanon al sinjoro Bondy.

Se mi ne anoncus lin, neniam renkonti¸us tiu kapitanokun sinjoro Bondy. Se ne mi estus, panjo, estus nenio ella afero. Tute nenio.”

”Eble la kapitano trovus iun alian,” oponis sinjorinoPovondrová.

En la piptubo de sinjoro Povondra malestime ekras-lis. ”Vi tion komprenas! Tian aferon scias fari nur G. H.Bondy. Karulin’, tiu vidas pli foren, ol kiu ajn alia. La aliaj

175


vidus en tio eble nur stultaîon aû trompon; sed nepre nesinjoro Bondy! Li havas ja nazon, mia kara!” Sinjoro Po-vondra enpensi¸is. ”Tiu kapitano nome, kiel nur li no-mi¸is, Vanto˛, tute ne aspektis laû tio. Tia dika provin-ca onklo. Alia pordisto dirus al li, kien, kien, la sinjoro neestas hejme, kaj entute; sed mi havis ian antaûsenton, aûkion. Mi anoncos lin, mi diris al mi; sinjoro Bondy ebleinsultos min, sed tion mi surprenos kaj lin anoncos.Çiam mi diras, pordisto devas havi flarsenton por ho-moj. Iam sonorigas homo aspektanta kiel barono, kajdume li estas agento kun fridujoj. Kaj alifoje venas iadika patreto kaj jen, kio enestas en li. Oni devas estisperta pri homoj,” meditis patro Povondra. ”El tio vi vi-das, Francisko, kion oni povas fari ankaû en subalternaposteno. Sekvu la ekzemplon kaj penu çiam plenumivian devon, kiel mi mem tion faris.” Sinjoro Povondrasolene kaj emocie kapskuis. ”Mi povis forrifuzi la kapita-non kaj ÿpari al mi la ÿtuparon. Alia pordisto pufi¸us kajbrufermus la pordon antaû lia nazo. Kaj tiel li vanigustian fabelan progreson en la mondo. Memoru, Franci-sko, se çiu homo plenumus sian devon, estus hej en lamondo. Kaj aûskultu atente, kiam mi diras ion al vi.”

”Jes, paçjo,” murmuris Francisko malfeliçe.Patro Povondra ektusis. ”Donu al mi tondilon, panjo.

Tion mi eltondu el la îurnalo, por havi foje post mi ianmemoraîon.”

176


Tiel do okazis, ke sinjoro Povondra komencis amasi-gi eltondaîojn pri la salamandroj. Pro lia kolekta pasio nidankemas por multo da materialo, kiu alie forgesi¸us. Lieltondadis kaj kaÿadis çion, kion nur kie ajn li trovispresite pri la salamandroj; ne estu sekretigite, ke post iajkomencaj malfacilaîoj li ellernis dezertigi en sia prefera-ta kafejo îurnalojn, en kiuj estis ia ajn mencio pri sala-mandroj, kaj atingis specialan, preskaû sorçistan virtu-ozecon en tio, kiel li sciis diskrete elÿiri el îurnalo la res-pektivan pa¸on kaj malaperigi en poÿo ¸uste antaû laokuloj de sinjoro çefkelnero. Kiel konate, çiuj kolektan-toj pretas ÿteli aû murdi, se temas pri tio, akiri novajnaîojn por sia kolekto; sed tio neniel malaltigas ilian mo-ralan karakteron.

Nun lia vivo havis sencon, çar ¸i estis vivo de kolek-tanto. Çiuvespere li ordigis kaj tralegis siajn eltondaîojnantaû la indulgaj okuloj de sinjorino Povondrová, scian-ta, ke çiu viro estas parte frenezulo kaj parte eta infano;prefere li ludu per la eltondaîoj, ol iradu en gastejon kajkartludu. Ÿi faris en komodo eç lokon por liaj skatoloj,kiujn li mem kungluis por sia kolekto; çu eblas postulipli de edzino kaj mastrino?

G. H. Bondy foje çe ia okazo mem estis surprizita proenciklopediaj scioj de sinjoro Povondra en çio, kio kon-cernas la salamandrojn. Sinjoro Povondra iom hontemekonfesis, ke li kolektas çion kio nur ie estas presita pri

177


salamandroj, kaj montris al sinjoro Bondy siajn skato-lojn. G. H. Bondy afable laûdis lian kolekton; kion fari,nur grandaj sinjoroj scias esti tiel degnaj, kaj nur poten-caj homoj povas feliçigadi la aliajn, kvankam tio kostasilin eç ne unu heleron; grandaj sinjoroj havas tion entutebone. Ekzemple sinjoro Bondy simple ordonis, ke al Po-vondra oni sendadu el la buroo de la Salamandro-Sin-dikato çiujn eltondaîojn pri salamandroj, kiujn oni nebezonas arkivi; kaj la feliçega kaj iom konsternita sinjoroPovondra ricevadis çiutage tutajn pakaîojn da doku-mentoj en çiuj lingvoj de la mondo, el kiuj îurnaloj pre-sitaj en la cirila, greka alfabetoj, skriboj hebrea, araba,çina, bengala, tamula, java, birma aû en taalik, pleniga-dis lin per pia respekto. ”Kiam nur mi ekpensas,” li dira-dis super ili, ”ke çio-çi sen mi ne estus!”

Kiel jam dirite, la kolekto de sinjoro Povondra konser-vis multe da historia materialo pri la tuta historio kunsalamandroj; sed per tio ne estas dirite, ke ¸i povus kon-tentigi sciencan historiiston. Unue, sinjoro Povondra,ricevinta nenian fakan klerecon en la historiaj help-sciencoj kaj en arkivaj metodoj, aldonis al siaj eltondaîojnek font-indikon, nek la respektivan jarkalkulon, tialplejparte ni ne scias, kiam kaj kie tiu aû alia dokumen-to aperis. Due pro la superabundo de la materialo, kiuamasi¸is sub liaj manoj, sinjoro Povondra konservis çefenur la longajn artikolojn, kiujn li opiniis gravaj, dum la

178


koncizajn informojn kaj depeÿojn simple li forîetadis enkarbujon; sekve de tio konservi¸is al ni pri çi tiu tutaperiodo nekutime malmulte da informoj kaj faktoj. Trie,en la aferon funde intervenis la mano de sinjorino Po-vondrová; kiam la skatoloj de sinjoro Povondra konsi-derinde pleni¸is, silente kaj sekrete ÿi eligadis parton daeltondaîoj kaj forbruligis ilin, kio ripeti¸is kelkfoje jare.Ÿi savis nur tiujn, da kiuj ne tro venadis, kiel eltondaîojnpresitajn en la malabara, tibeta aû kopta skriboj; tiujrestis deponitaj preskaû komplete, sed pro iaj vakuoj ennia klereco ne tro ili utilas al ni. La materialo, al ni dis-ponebla por historio de la salamandroj estas do esencemalkompleta, simile kiel katastro-libroj el la oka jarcen-to post Kristo, aû kiel verkaro de la poetino Sapfo*; nurhazarde konservi¸is al ni dokumentaro pri tiu aû aliasektoro de tiu granda mond-okazado, kiun tamen mal-graû çiaj interspacoj ni provos resumi sub la titolo Laûÿtupoj al civilizacio.

Sapfo — eminenta greka poetino, vivinta ç. la jaro 600 a.K.

179


2. Laû la ÿtupoj al civilizacio(Historio de la salamandroj1)

En la historia epoko, anoncita per la profetaj vortojde G. H. Bondy en la memorinda ¸enerala kunveno

de Pacifika Eksport-Kompanio pri la komenci¸anta uto-pio2, ni povas jam mezuri la historian okazadon nek perjarcentoj nek per jardekoj, kiel estis en la ¸isnuna histo-rio de la mondo, sed per kvaronjaroj, en kiuj aperas tri-mestraj ekonomiaj statistikoj3. En la nuntempo nomeproduktado de la historio estas, se ni povas tiel diri, en-treprenata pogrande; tial la ritmo de la historio nekuti-me (laû takso proksimume kvinoble) ur¸i¸as. Hodiaûsimple ni ne povas atendi kelkajn jarcentojn, por keokazu kun la mondo io bona aû malbona. Ekzemple lamigrado de nacioj, kiu iam treni¸is dum kelkaj genera-cioj, per la nuna organizo de transporto estus fareblaentute dum tri jaroj; alie oni povus per ¸i neniom gajni.Same estas kun la likvido de la Romia regno, kun la ko-loniigo de kontinentoj, la genocido de indianoj kaj tielplu. Çio çi nun estus farebla senkompare pli rapide, se¸i estus konfidita al kapitale fortaj entreprenantoj. Tiu-direkte la grandega sukceso de la Salamandro-Sindika-

180


to kaj ¸ia potenca influo al la mondhistorio sendubemontras la vojon al la estonto.

La historio de salamandroj estas do karakterizata de-komence per tio, ke ¸i estis bone kaj racie organizita; launua, sed ne sola merito pri tio apartenas al la Salaman-dro-Sindikato, kiu tiel dirante tag’post tago konkeradispor la salamandroj novajn kontinentojn kaj bordojn,malgraû tio, ke ¸i devis superi multajn obstaklojn, brem-santaj çi tiun ekspansion4. La trimestraj informoj de laSindikato montras kiel iom post iome estas lo¸igataj desalamandroj la havenoj hindaj kaj çinaj; kiel la salaman-dra koloniigado inundas la bordojn de Afriko kaj trans-i¸as sur la amerikan kontinenton, kie baldaû esti¸asnovaj, la plej modernaj salamandraj kovejoj en la Mek-sikia Golfo; kiel krom çi tiuj lar¸aj koloniigaj ondoj es-tas ekspedataj negrandaj grupoj da salamandroj kielpionira avangardo de la estonta eksporto. Tiel ekzemplela Salamandro-Sindikato donace sendis al la nederlan-da Waterstaat mil unuarangajn salamandrojn; al la urboMarsejlo ¸i donacis sescent salamandrojn por purigo dela Malnova Haveno, kaj simile alie. Simple diference dela homa lo¸igado de la mondo la vasti¸o de la sala-mandroj okazis laûplane kaj grandskale; se ¸i estus la-sita al la naturo, ¸i treni¸us certe dum jarcentoj kaj jar-miloj; jes, jes, la naturo ne estas kaj neniam estis tiel en-treprenema kaj celhava, kiel la homa produktado kaj ko-

181


merco. Ÿajnas, ke la vigla mendado influis ankaû la fe-kundecon de la salamandroj; la frajo-produkto el unufemalo alti¸is ¸is cent kvindek larvoj jare. Certaj regulajperdoj, kiujn kaûzis la ÿarkoj al la salamandroj, preskaûtute çesis, kiam la salamandroj estis armitaj pere de sub-akvaj pistoloj kun dumdumaj ÿargoj por defendo kon-traû rabofiÿoj5.

La propagandado de salamandroj memkomprene neokazis çie same glate; ie la konservativaj rondoj akreprotestis kontraû çi tiu enkondukado de novaj laborfor-toj, vidante en ili nelojalan konkurencon por la homa la-boro6; unuj esperimis timon, ke la salamandroj, nutran-taj sin per marfaûno, endan¸erigos la fiÿadon; aliaj aser-tis, ke ili per siaj submaraj kuÿujoj kaj koridoroj subfo-sas la bordojn kaj insulojn. Verdire, estis sufiçe da ho-moj, rekte avertantaj kontraû la enkondukado de sala-mandroj; sed de çiam okazas, ke çiu nova maniero kajçia progreso renkonti¸as kun rezisto kaj malkonfido; tielestis kun la fabrikmaÿinoj kaj ripeti¸is kun la salaman-droj.

Aliloke okazis miskomprenoj alispecaj 7, sed dank’ alefika helpo de la mondgazetaro, ¸uste aprecinta kielenormajn eblojn de komerco kun la salamandroj, tiel laprofitdonan kaj grandskalan gazetanoncadon, kiu estisligita kun ¸i, instalado de salamandroj en çiuj partoj de

182


la mondo estis bonvenigata plejparte kun vigla intereso,jes, ankaû kun entuziasmo8.

La komerco kun salamandroj estis plejparte en lamanoj de la Salamandro-Sindikato, kiu ¸in realigadisper siaj propraj, por tiu celo speciale konstruitaj cistern-ÿipoj; la centro de la komerco kaj ia Salamandro-borsoestis Salamander-Building* en Singapuro9.

Pro la kreskanta spezo en eksporto de la salamandrojesti¸is memkomprene ankaû nigra komerco; La Sala-mandro-Sindikato ne povis kontroli kaj administri çiu-jn salamandrajn kovejojn, kiujn la mortinto kapitanovan To˛ dissemis çefe çe etaj kaj foraj insuloj de Mikro-nezio, Melanezio kaj Polinezio, tial multaj salamandro-golfoj estis lasitaj al si mem. Sekve de tio krom la raciabredado de la salamandroj krei¸is en konsiderindaj di-mensioj ankaû çasado de sova¸aj salamandroj, rememo-riganta multrilate iaman foko-kaptadon; ¸i estis çasadoiom nele¸a, sed çar ne ekzistis le¸oj por la protekto desalamandroj, ¸i estis persekutata maksimume kiel ne-rajtigita enpaÿo sur teritorion de tiu aû alia ÿtata suve-reneco; çar la salamandroj sur tiuj insuloj ege multi¸iskaj ie-tie kaûzis al la indi¸enoj dama¸ojn sur kampoj kajfruktokulturoj, estis çi tiuj sova¸aj çasoj silente opiniatajnatura reguligo de la salamandra populacio.10

Salamander-Building — (angle) Salamandro konstruaîo

183


Krom la bone organizita komerco kun salamandrojkaj la vasta gazetara propagando la plej grandan meri-ton pri disvasti¸o de la salamandroj havis grandegaondo de la teknika idealismo, kiu en tiu epoko inundisla tutan mondon. G. H. Bondy ¸uste antaûvidis, ke lahoma spirito nun komencos labori kun la tutaj novajkontinentoj kaj novaj Atlantidoj. Dum la tuta Salamand-ro-Epoko regis inter la teknikistoj vigla kaj fruktodonapolemiko, çu oni konstruu pezajn kontinentojn kun fer-betonaj bordoj aû polderan firman teron, ÿutitan el lamarsablo. Preskaû çiutage aperis novaj gigantaj projek-toj; italaj in¸enieroj parte proponis konstruon de Gran-da Italio, ampleksanta preskaû la tutan Mediteraneon¸is Tripolio, Belearoj kaj Dodekaneso, parte fondon denova kontinento, tiel nomata Lemurio, oriente de la italaSomalio, kiu foje okupus la tutan Hindan Oceanon. Fak-te helpe de la tuta armeo de salamandroj estis kunÿuti-ta nova insuleto kontraû la somalia haveno Mogadiÿoetendi¸anta sur dektri kaj duono de akreoj. Japanio pro-jektis kaj parte realigis novan grandan insulon surlokede la iama Mariana Insularo kaj preparis unuigon de laKarolinaj Insuloj kaj la Marÿalaj Insuloj en du grandajninsulojn, anticipe nomitaj Nova Nipono; sur çiu estusinstalita ankaû arta vulkano, kiu al la estontaj lo¸antojrememorigus la sanktan Fiîi-monton. Aûdi¸is ankaû, kegermanaj in¸enieroj sekrete konstruas en la Sargasa

184


maro pezan betonan kontinenton, fari¸onta la estontaAtlantido kaj onidire ¸i povus endan¸erigi la francanOkcidentan Afrikon; sed ÿajnas, ke efektivi¸is nur lakonstruo de fundamentoj. En Nederlando oni alpaÿis alsekigado de Zelando; Francio ligis sur Gvadelupo Gran-de Terre, Basse Terre kaj La Dosirade en unu benataninsulon; la Unui¸intaj Ÿtatoj komencis konstrui sur la37-a meridiano la unuan fluginsulon (dueta¸an, kungrandega hotelo, sporta stadiono, lunaparko kaj kinote-atro por kvin mil personoj). Koncize, ÿajnis, ke nun fa-lis la lastaj limoj, kiujn al la homa ekspansio obstaklis lamondmaro; esti¸is ¸oja epoko de grandiozaj teknikajplanoj; la homo konscii¸is, ke nur nun li i¸as Mastro dela Mondo, dank’al la salamandroj, kiuj enpaÿis la scene-jon de la mondo ¸ustatempe kaj tiel dirante pro la his-toria neceso. Estas nekontesteble, ke ne estus okazintala enorma disvastigo de la salamandroj, se nia teknikaepoko ne estus preparinta por ili tiom da labortaskoj kajtiel grandegan kampon por daûra okupo. La estontecode la Laboristoj de la Maro ÿajnis sekurigita por jarcen-toj.

Konsiderindan kvoton en la prospera evoluo de ko-merco kun la salamandroj havis ankaû scienco, kiu bal-daû turnis sian atenton al esploro de la salamandroj, kiellaû la korpa flanko, tiel ankaû laû la spirita.11

185


— Dank’al la scienca esplorado la homoj çesis opiniila salamandrojn ia miraklo; en la reala lumo de la sci-enco la salamandroj perdis multon el sia komenca nim-bo de ekstreco kaj escepteco; fari¸inte objekto de psiko-logiaj testoj, ili vidigis tre mezajn kaj seninteresajn kva-litojn; ilia alta talento estis science resendita en la fabel-regnon. La scienco malkovris la Normalan Salaman-dron, kiu montri¸is entute kiel estaîo enuiga kaj sufiçespritmanka; nur îurnaloj ankoraû iam-tiam malkovrisMiraklan Salamandron, kiu sciis ekstemporale multi-pliki kvinciferajn nombrojn, sed ankaû çesis imponi al lahomoj, çefe kiam montri¸is, ke tion povas lerni, postkonvena ekzercado, ankaû la homo mem. La homoj ko-mencis konsideri la salamandrojn sama evidentajn kielestas kalkulmaÿino aû alia aûtomato; ne plu ili vidis enili ion misteran, kio elmergi¸is el nekonataj profundojdioscias kial kaj por kio. Krome la homoj neniam opiniasmistera tion, kio al ili servas kaj utilas, sed nur tion, kiomalutilas al ili aû ilin endan¸erigas; kaj çar la sala-mandroj, kiel montri¸is, estis estaîoj alte kaj multflankeutilaj12, ili estis akceptataj simple kiel io, kio esenceapartenas al la racia kaj kutima ordo de la aferoj.

Finfine estas tute nature, ke la salamandroj çesis estisensacio, tuj kiam ili estis kelkcent milionoj en la mon-do; la intereso de la popolo, kiun ili elvokis, dum an-koraû ili estis ia tia novaîo, finsonis ankorau dum iom da

186


tempo en filmgroteskoj (Sally and Andy, du bravaj sala-mandroj) kaj en kabaretscenoj, kie kantistoj kaj subre-toj talentaj per aparte malbona voço, prezenti¸is ennerezistebla rolo de kvakantaj kaj gramatike mizere sinesprimantaj salamandroj. Tuj kiam la salamandroj i¸isamasa kaj çiutaga aperaîo, ÿan¸i¸is ilia problemaro.13 Lavero estas, ke la granda salamandra sensacio baldaû aer-disi¸is, por fari lokon al io alia kaj certagrade pli solida,nome al la Salamandra Demando. Antaûbatalanto de laSalamandra Demando — ne unuafoje en la historio dela homa progreso — estis ja virino. Ÿi estis Mme LouiseZimmermann, direktorino de knabina pensiono en Laû-zano, kiu kun neçiutaga energio kaj necedanta entuzias-mo propagandis tra la tuta mondo sian noblan devizon:Donu al la salamandroj regulan lernejan edukadon!

Longe ÿi renkonti¸adis kun malkomprenemo çe la pu-bliko, kiam senlace ÿi atentigadis unue pri la natura ler-nemo de la salamandroj, due pri la dan¸ero, kiu povuselkreski por la homa civilizacio, se la salamandroj nericevus zorgeman moralan kaj intelektan edukon. ”Kiella romia kulturo pereis pro invado de barbaroj, pereusankaû nia klereco, se ¸i estus insulo en maro de estaîojspirite subjugitaj, al kiuj estas forneata kvoto en la plejaltaj idealoj de la nuntempa homaro,” tiel profete ÿi vo-kis en sesmil tricent kvindek sep paroladoj, kiujn ÿi ha-vis en virinaj kluboj de la tuta Eûropo kaj Ameriko, an-

187


kaû en Japanio, Çinio, Turkio kaj alie. ”Se la kulturo kon-servi¸u, ¸i estu çies klereco. Ni povas en kvieto ¸ui nekdonacojn de nia civilizacio, nek fruktojn de nia kulturo,dum çirkaû ni ekzistas milionoj kaj milionoj da malfeli-çaj kaj malkleraj estaîoj, artifike tenataj en animala sta-to. Kiel devizo de la dek naûa jarcento estis Liberigo dela Virino, tiel devizo de nia epoko devis esti DONU ALLA SALAMANDROJ REGULAJN LERNEJOJN!” Kaj tielplu. Dank’ al sia elokvento kaj nekredebla persistemoMme Louise Zimmermann mobilizis virinojn de la tutamondo kaj akiris sufiçajn financajn rimedojn, por fon-di en Beaulieu (apud Nico) La Unuan Liceon por Sala-mandroj, en kiu frajo de la salamandroj, laborantaj enMarsejlo kaj Tulono, estis instruata al la franca lingvokaj literaturo, retoriko, societa konduto, matematiko kajkulturhistorio. Ne same sukcesa estis la Knabina Lernejopor Salamandroj en Mentono, kie çefe la muzik-kursoj,dietistiko kaj kursoj de fajnaj manlaboroj (je kiuj MmeZimmermann persistis çefe pro pedagogiaj kaûzoj) ren-konti¸is kun frapanta manko de lernemo, se ne rektekun obstina malintereso çe la junecaj salamandraj lice-aninoj. Kontraûe tuj la unuaj publikaj ekzamenoj de lasalamandridoj havis tiel surprizan sukceson, ke tuj estisestablita (je kostoj de Societoj por Protekto de Bestoj)Marista Polikliniko por Salamandroj en Cannes kaj Sa-

188


lamandra Universitato en Marsejlo; çi tie pli poste launua salamandro atingis gradon de doktoreco pri juro.

La demando pri la salamandra edukado komenci¸isnun evolui rapide kaj normalmaniere. Kontraû la mode-laj Écoles* Zimmermann pli progresemaj instruistoj le-vis multajn gravajn obîetojn; çefe oni asertis, ke por edu-kado de la salamandra junularo ne taûgas la malnovi-¸inta humanisma lerneja sistemo de la homa junularo;nepre estis rifuzata instruado de literaturo kaj historiokaj estis rekomendate dediçi maksimumon da spaco kajtempo al praktikaj kaj modernaj fakoj, kiel al naturscien-cistoj, al laboro en lernejaj metiejoj, teknika instrukcia-do de la salamandroj, gimnastado kaj tiel plu. Çi tiu tielnomata Reforma Lernejo aû Lernejo por la PraktikaVivo estis siavice pasie kontraûbatalata de adeptoj de laklasika klereco proklamantaj, ke la salamandrojn onipovas alproksimigi al la kulturaj homaj bonumoj nur surla latina bazo, ke ne sufiças instrui ilin paroli, se oni neinstruos ilin citi poetojn kaj oratori kun la cicerona elok-venteco. El tio rezultis longa kaj sufiçe indigna disputo,kiu fine estis solvita tiel, ke la lernejoj por salamandrojestis ÿtatigitaj kaj la lernejoj por la homa junularo refor-mitaj tiel, ke ili maksimume proksimi¸u al idealoj de laReforma Lernejo por Salamandroj.

Écoles — (france) Lernejoj

189


Nature, nun ankaû en la aliaj ÿtatoj aûdi¸is postulojpri la regula kaj deviga lerneja sistemo por salamandrojsub ÿtata inspekto. Tio efektivi¸is iom post iome en çiujçemaraj ÿtatoj (memkompreneble esceptante GrandanBrition); çar çi tiuj salamandraj lernejoj ne estis ÿar¸itajde la malnovaj klasikaj tradicioj de la homaj lernejoj kajpovis do uzadi çiujn plej novajn metodojn de psikotek-niko, teknologia edukado, antaûmilita ekzercado kajaliajn lastajn atingaîojn pedagogiajn, baldaû evoluis el ilila plej moderna kaj science plej progresinta lernejsiste-mo en la mondo, kiu rajte estis objekto de envio çe çiujhomaj pedagogoj kaj lernantoj.

Man-en-mane kun la salamandra lernejsistemo el-mergi¸is la lingva problemo. Kiun el la mondlingvoj lasalamandroj lernu unue? La unuaj salamandroj el la Pa-cifika insularo esprimadis sin per pi¸ino, tiel kiel ili ek-kaptis tion de la indi¸enoj kaj maristoj; multaj parolis lamalajan lingvon aû per aliaj lokaj dialektoj. La sala-mandroj bredataj por la singapura merkato estis gvida-taj paroli en Basic-English*, tiu science simpligita ang-la lingvo, al kiu sufiças kelkcent esprimoj sen la arkai-¸inta gramatika balasto; tial oni komencis nomi çi tiunreformitan niveligitan anglan lingvon Salamander-Eng-lish. En la modelaj Écoles Zimmermann la salamandrojesprimis sin en la lingvo de Kornelio, sed ne pro la na-

Basic English — de C. K. Ogden ellaborita simpligita angla lingvo

190


ciismaj kaûzoj, sed tial, çar ¸i apartenas al la pli superaklereco; kontraûe en la Reformaj Lernejoj ili lernis Espe-ranton kiel interkompreni¸an lingvon. Krome tiutempeesti¸is kvin aû ses novaj Universalaj Lingvoj volantaj an-stataûi la babilonan konfuzon de la homaj lingvoj kajdoni unu komunan gepatran lingvon al la tuta mondode la homoj kaj salamandroj; memkomprene estis mul-taj disputoj pri tio, kiu el çi tiuj Internaciaj Lingvoj estasla plej celhava, belsona kaj universala. ¯i fini¸is tiel, keen çiu nacio estis propagandata alia Universala Lingvo.15

Per ÿtatigo de la salamandra lernejsistemo la tuta afe-ro simpli¸is: en çiu ÿtato la salamandroj estis simpleedukataj en la ÿtata lingvo de la koncerna nacio. Kvan-kam la salamandroj lernis fremdajn lingvojn relativefacile kaj fervore, ilia lingva kapablo montris specialajnmankojn parte pro formi¸o de iliaj paroliloj, parte prokaûzoj plivere psikaj; do ekzemple nur malfacile ili pro-noncis longajn, multsilabajn vortojn kaj ili klopodis re-dukti ilin al unu silabo, kiun ili elbuÿigis kurte kaj iomkvake; ili diris l anstataû r kaj en la ÿuÿaj konsonantoj iliiom lispis; ili ignoris la gramatikajn finaîojn kaj neniamellernis diferencigi inter ”mi” kaj ”ni” kaj estis tute indi-ferentaj, çu iu vorto havas genron inan aû viran (eble entio manifesti¸as ilia seksa fridigeco krom en tempo depari¸o). Simple çiu lingvo en ilia buÿo karakterize trans-formi¸is kaj iel racii¸is je la plej simplaj kaj rudimentaj

191


formoj. Estas atentinde, ke iliajn neologismojn, ilianprononcadon kaj gramatikan primitivecon komencis ra-pide alproprigadi al si parte la homa feço en havenoj,parte la tiel nomata plej bona societo; de tie tiu esprim-maniero venis en la îurnalojn kaj baldaû ¸enerali¸is.Ankaû çe la homoj grandparte malaperis la gramatikajgenroj, forfalis la finaîoj, pereis la deklinacio; ”la ora ju-nularo” subpremis r kaj komencis lispi; apenaû iu el lakleraj homoj kapablus diri, kion signifas indeterminismoaû transcendo, simple tial, çar la vortoj fari¸is ankaû porla homoj tro longaj kaj neprononceblaj.

Mallonge, çu bone, çu malbone, la salamandroj sciisparoli preskaû çiujn lingvojn de la mondo, laû tio, surkiu marbordo ili vivis. Tiam aperis çe ni (mi opinias, keen Národní Listy*) artikolo, kiu (certe prave) amare de-mandis, kial la salamandroj ne lernas ankaû çe˛e, se jamen la mondo ekzistas salamandroj parolantaj portugale,nederlande kaj aliajn lingvojn de la malgrandaj nacioj.Nia nacio bedaûrinde ne havas sian marbordon, konce-dis la artikolo, kaj tial çe ni ankaû ne estas maraj sala-mandroj; sed eç se ni ne havas nian maron, tio ne signi-fas, ke ni ne havas en la monda kulturo la saman, jesmultrilate eç pli gravan partoprenon ol multaj nacioj,kies lingvon lernas miloj da salamandroj. Estus nur jus-

”Národní listy” — (”Naciaj Folioj”) gvida çe˛a îurnalo ¸is la jaro1941

192


te, ke la salamandroj ekkonu ankaû nian spiritan vivon;sed kiel ili povas informi¸i pri ¸i, se inter ili estas neniu,kiu posedus nian lingvon? Ni ne atendu, ke iu en lamondo rekonos çi tiun kulturan ÿuldon kaj instalos ka-tedron de la çe˛a lingvo kaj de la çe˛oslovaka literaturoen iu ajn salamandra instituto. Kiel diras poeto, ”kreduneniun en la mond’ vasta, havas ni neniun amikon tie”.Tial ni mem zorgu pri la rebonigo, vokis la artikolo. Kionen la mondo ni faris, ni faris propraforte! Estas nia raj-to kaj nia devo, ke ni penu akiri niajn amikojn ankaûinter la salamandroj; sed kiel ÿajnas, nia ministerio deeksterlando ne montras multe da intereso por konvenapropagando de nia nomo kaj de niaj produktoj inter lasalamandroj, kvankam la aliaj kaj malpli grandaj naciojdediças milionojn por malfermi al la salamandroj siajnkulturajn trezorojn kaj samtempe veki ilian intereson priindustriaj produktoj. — La artikolo vekis grandan aten-ton çefe en la Ligo de Industriistoj kaj almenaû tiun re-zulton ¸i havis, ke estis eldonita eta kompendio La Çe˛apor Salamandroj kun ekzemploj el la çe˛oslovaka bele-tro. Sonas eble nekredeble, sed de çi tiu libreto vere onivendis pli ol sepcent ekzemplerojn; ¸i estis do entute ri-markinda sukceso.16

La demando pri edukado kaj lingvo estis komprene-ble nur unu flanko de la granda salamandra problemo,kiu, tiel dirante, elkreskis en grandan dimension. Tiel

193


baldaû ekzemple elmergi¸is la demando, kiel fakte traktila salamandrojn en la rilato, ni diru, pli societa. En launuaj, preskaû prahistoriaj jaroj de la Salamandra Epo-ko tio estis Societoj por la Protekto de Bestoj, fervorezorgintaj, ke oni ne traktu la salamandrojn kruele kajnehome; dank’ al iliaj persistaj intervenoj sukcesis, kepreskaû çie oficoj inspektis, çu estas respektataj koncer-ne la salamandrojn policaj kaj veterinaraj direktivoj,validaj por la cetera bredbestaro. Ankaû la principajkontraûuloj de vivisekcio subskribis multajn protestojnkaj peticiojn, ke estu malpermesite fari sciencajn ekspe-rimentojn sur vivantaj salamandroj; en pluraj ÿtatoj tiale¸o estis efektive eldonita.17 Sed kun la kreskanta klere-co de la salamandroj çiam pli kaj pli oni sentis emba-rasojn inkluzivi la salamandrojn simple sub besto-pro-tektado; tio ÿajnis pro iaj ne tute klaraj motivoj iom mal-konvena. Tiam estis fondita internacia Ligo por la Pro-tekto de Salamandroj (Salamander Protecting League)sub patroneco de dukino of Huddersfield. Çi tiu Ligo,havanta pli ol ducent mil membrojn çefe en Anglio, fa-ris por la salamandroj konsiderindan kaj laûdindan la-boron; nome ¸i atingis tion, ke sur la marbordoj estis es-tablataj specialaj salamandraj ludejoj, kie la salaman-droj, ne ¸enataj de scivolaj spektantoj, farus siajn ”mi-tingojn kaj sportajn solenojn” (sub tio versimile oni opi-niis la sekretajn Lundancojn); ke en çiuj lernejoj (ankaû

194


en Oksforda Universitato) oni insiste rekomendis al lalernantoj ne ÿtonumi la salamandrojn; ke certagrade oniatentis tion, ke la junsalamandroj ne estu tro ÿar¸ataj delernaîo; kaj fine, ke la salamandraj laborlokoj kaj bara-karo estis çirkaûigitaj per alta lignotabula barilo, gard-anta la salamandrojn antaû diversa ¸enado kaj çefe ¸isufiçe apartigadis la mondon de la salamandroj antaû lahoma mondo.18

Sed la laûdindaj privataj iniciatoj, penantaj konvenekaj humane reguligi rilaton de la homa socio al la sala-mandroj, baldaû ne sufiçis. Estis ja relative facile envi-cigi la salamandrojn, kiel oni diras, en la produkt-proce-zon, sed multe pli komplike montri¸is anigi ilin iamanie-re al la ekzistantaj soci-ordoj. La konservativuloj ja aser-tis, ke ne povas esti parolo pri iaj juraj kaj publikaj pro-blemoj; la salamandroj simple estas posedaîo de siamastro, kiu garantias por ili kaj responsas ankaû poreventualaj dama¸oj, kiujn liaj salamandroj kaûzus; mal-graû sia nedubinda inteligenteco la salamandroj estasnenio alia ol jura subjekto, aîo aû bonumo, kaj çiu spe-ciala le¸a dispozicio, koncernanta la salamandrojn, estusonidire atenca interveno en la sanktajn posed-rajtojn.Kontraûe la alia partio oponis, ke la salamandroj, kielestaîoj inteligentaj kaj altgrade responsaj, povas arbitrekaj plej diversmaniere atenci validajn le¸ojn. Kial pose-danto de salamandroj estus kulpa, kaj portus responde-

195


con pro eventualaj deliktoj, pri kiuj liaj salamandrojkulpi¸os? Tia risko sendube subfosus la privatan entre-prenemon sur kampo de la salamandraj laboroj. En lamaro ne estas bariloj, oni diris; la salamandrojn vi nepovas fermi, por havi ilin sub kontrolo. Tial necesas le¸edevoligi la salamandrojn mem, ke ili respektu la homanjuran ordon kaj sekvu la instrukciojn por ili eldonotajn.19

Kiel estas konate, la unuaj le¸oj por la salamandrojestis eldonitaj en Francio. La unua paragrafo determinisla devojn de la salamandroj en kazoj de mobilizo kaj mi-lito; la dua le¸o (nomata lex Deval) ordonis al la sala-mandroj, ke ili rajtas loksidi¸i nur sur tiuj lokoj de labordo, kiujn destinos al ili ilia posedanto aû kompetentadepartamenta ofico; la tria le¸o deklaris, ke la salaman-droj estas devigataj senkondiçe obei çiujn policajn ordo-nojn; en kazo, ke ili ne farus tion, la polic-oficoj rajtaspuni ilin per fermo en seka kaj hela loko aû eç per for-preno de laboro por pli longa tempo. Post tio la mal-dekstrumaj partioj prezentis en la parlamento propo-non, ke estu ellaborita sociala le¸aro por la salamandroj,kiu determinus iliajn labordevojn kaj taskus al labordo-nantoj certajn devoligojn por la laborantaj salamandroj,(ekzemple dusemajnan feriadon en la tempo de la prin-tempa pari¸o); male, la ekstrema maldekstruma partiopostulis, ke la salamandroj estu tute elpelitaj kiel mal-amikoj de la laboranta popolo, çar en servo de kapitalis-

196


mo ili laboras tro multe kaj preskaû senpage kaj per tioendan¸erigas la vivnivelon de la laborista klaso. Pravi-gon de çi tiu postulo pruvis striko en Brest kaj grandajdemonstracioj en Parizo; estis multaj vunditoj kaj laministerio de Deval estis devigita demisii. En Italio la sa-lamandroj estis subigitaj al Speciala Salamandra Korpo-racio, konsistanta el labordonantoj kaj oficoj, en Neder-lando ili estis administrataj de la ministerio de akvo-konstruaîoj, koncize, çiu ÿtato solvis la salamandranproblemon siamaniere kaj diference; sed la amaso daofic-aktoj, per kiuj estis reguligataj la publikaj devoj kajkonvene limigita la animala libereco de la salamandroj,estis çie entute egala.

Memkomprene, tuj kun la unuaj le¸oj por la sala-mandroj aperis homoj, kiuj en nomo de jura logiko kon-kludis, ke se la homa socio taske donas al la salamandrojcertajn devojn, ke ankaû ¸i devas atribui al ili iajn raj-tojn. Ÿtato donanta al la salamandroj le¸ojn, agnoskasilin ¸uste per tio estaîoj responsaj kaj liberaj, juraj sub-jektoj, ja eç siaj ÿtatanoj; tiukaze necesas iel ordigi iliancivitanan rilaton al ÿtato, sub kies jurisdikcio ili vivas.Ankaû eblus opinii la salamandrojn fremdaj enmigrin-toj, sed tiukaze ÿtato ne povus taske doni al ili certajnservojn kaj devojn en tempoj de mobilizo kaj milito, kielokazas (esceptante Anglion) en çiuj civilizitaj landoj.Certe ni postulos de la salamandroj en kazo de milit-

197


konflikto, ke ili defendu niajn bordregionojn; sed posteni ne povas kontesti al ili certajn civitanajn rajtojn, ek-zemple balotrajton, kunvenrajton, reprezenton en diver-saj publikaj korporacioj kaj tiel plu.20 Oni eç proponis,ke la salamandroj havu ian submaran aûtonomion; sedçi tiuj kaj la aliaj konsideroj restis nete akademiaj; oka-zis nenia praktika solvo, çefe tial ne, çar la salamandrojneniam kaj nenie postulis civitanajn rajtojn.

Simile sen rekta intereso kaj intervenoj flanke de lasalamandroj estis okazanta alia granda diskuto, oku-pi¸anta pri demando, çu la salamandroj povas esti bap-titaj. La Katolika Eklezio defendis dekomence konse-kvence la vidpunkton, ke ne; çar la salamandroj, ne est-ante posteuloj de Adamo, ne estis koncipitaj en la pra-peko, ankaû ne povas esti absolvitaj de çi tiu peko per lasakramento de bapto. La Sankta Eklezio neniel volas de-cidi la demandon, çu la salamandroj havas senmortananimon aû alian partoprenon en la graco kaj Dia savo;¸ia korfavoro al la salamandroj povas esti esprimita nuren tio, ke ¸i memoros ilin en speciala pre¸o, kiu estoslegata en difinitaj tagoj kun pre¸o por la animoj en lapurtagorio kaj kun propeto por la nekredantoj21. Malplisimpla estis la afero por la protestantaj konfesioj; ili atri-buis tamen al la salamandroj racion kaj tial kapablonkompreni la kristanan instruon, sed hezitis fari ilinmembrojn de la eklezio kaj tial ankaû fratojn en Kristo.

198


Tial ili limigis sin je tio, ke ili eldonis (en mallongigitateksto) la Sanktan Skribon por salamandroj sur akvore-zista papero kaj disvastigis ¸in en multmilionaj ekzemp-leroj; ankaû oni pripensis konsistigi por la salamandroj(analoge al Basic-English) ian Basic-Christian, bazan kajsimpligitan kristanan instruon; sed eksperimentoj tiuri-late faritaj elvokis tiom da teologiaj disputoj, ke fine onirezignis pri tio22. Ne tiom da skrupuloj havis kelkaj re-ligiaj sektoj (nome amerikaj), kiuj elsendadis al la sala-mandroj siajn misiistojn, por ke ili prediku al ili la verankredon kaj baptu ilin laû la vortoj de la Sankta Skribo:Iru kaj disçipligu çiujn naciojn. Sed nur malmultaj mi-siistoj sukcesis penetri post la lignotabulan barilon,apartigantan la salamandrojn disde la homoj; la labor-donantoj malhelpis al ili la aliron al la salamandroj, porke ili per sia prediko superflue ne detenu ilin de laboro.Tiam do oni povis tie aû alie vidi predikanton, starantançe la gudrita barilo inter hundoj, furioze bojantaj kon-traû siaj malamikoj sur alia flanko de la barilo, kiu vane,sed fervore ekzegezis la Dian Vorton.

Laû kiom estas konate, iom pli grandan disvasti¸onatingis inter la salamandroj monismo; pluraj sala-mandroj kredis ankaû je materiismo, ora bazo kaj aliajsciencaj dogmaroj. Iu populara profesoro, nomata Geor-go Sequenz, verkis eç kuriozan religian instruon por lasalamandroj, kies çefa kaj plej supera artikolo estis kre-

199


do je la Granda Salamandro. Çi tiu kredo tamen tute neenradiki¸is çe la salamandroj, sed des pli da adeptoj ¸itrovis inter homoj, çefe en grandaj urboj, kie preskaûdumnokte esti¸is aro da sekretaj temploj por la sala-mandra kulto23. La salamandroj mem en pli posta tem-po preskaû ¸enerale akceptis alian kredon, pri kiu ne es-tas konate, de kie ¸i aperis inter ili; ¸i estis adorado degrandega Moloko* kun homa kapo; onidire ili havis ko-losajn submarajn idolojn el gisfero, kiujn ili igis al si fariçe Armstrong* aû Krupp, sed pliaj detaloj pri iliaj kultajceremonioj, onidire neordinare kruelaj kaj sekretaj, ne-niam malkaÿi¸is, çar ili okazadis sub la akvo. Ÿajnas, keçi tiu kredo disvasti¸is çe ili tial, çar la nomo Moloko re-memorigis al ili la natursciencan (molche) aû la germa-nan (Molch), nomon por salamandro.

*

Kiel el la antaûaj alineoj evidentas, la Salamandra De-mando komence kaj dum longa tempo estis prezentatanur tiusence, çu kaj ¸is kia mezuro la salamandroj kielraciaj kaj konsiderinde civilizitaj estaîoj kapablas ¸uicertajn homajn rajtojn, eç se nur çerande de la homasocio kaj homa ordo; alivorte ¸i estis interna demandode unuopaj ÿtatoj, solvata en kadro de la civitana rajto.

Moloko — semida dio, al kiu estis oferataj infanojArmstrong — unu el la fondintoj de la brita arsenalo

200


Dum pluraj jaroj eç ne ideeto venis al iu, ke la Salaman-dra Demando povas havi vastan signifon internacian,kaj eble ke necesos trakti la salamandrojn ne nur kielinteligentajn estaîojn, sed ankaû kiel la salamandrankolektivon aû la salamandran nacion. Verdire, la unuanpaÿon al çi tiu koncepto de la Salamandra Problemofaris tiuj iom ekscentraj kristanaj sektoj, provantaj baptila salamandrojn, invokante la vortojn de la Sankta Skri-bo: Iru kaj disçipligu çiujn naciojn. Per tio unuafoje es-tis dirite, ke la salamandroj estas io kiel nacio24. Sed launuan vere internacian kaj principan agnoskon de sala-mandroj kiel nacio, alportis nur la fama deklaro de laKomunista Internacio, subskribita de kamarado Molo-kov kaj adresita al ”çiuj subpremataj kaj revoluciaj sala-mandroj de la tuta mondo.”25 Eç se tiu proklamo, kielÿajnas, rekte ne influis la salamandrojn, tamen ¸i elvo-kis konsiderindan e˛on en la mondgazetaro kaj estismulte sekvata almenaû en tiu direkto, ke sur la salaman-drojn komencis pluvi flamaj alvokoj de la plej diversajpartioj, ke ili, kiel granda salamandra tuto ali¸u al tiu aûalia ideologia aû sociala programo de la homa socio26.

Nun komencis okupi¸i pri la Salamandra Problemoankaû Internacia Laboroficejo en ¯enevo. Tie koliziis dukonceptoj: unu agnoskis la salamandrojn kiel nova la-boranta klaso kaj pretendis, ke al ili estu pliampleksigi-ta çia socia le¸aro, koncernanta la labortempon, paga-

201


tajn feriojn, invalidan kaj maljuna¸-asekurojn kaj tielplu; kontraûe la dua koncepto proklamis, ke en la sala-mandroj kreskas dan¸era konkurenco al la homaj labor-fortoj, ke la salamandran laboron kiel kontraûsocialanoni devas simple malpermesi. Kontraû çi tiu proponoprotestis ne nur la reprezentantoj de la labordonantoj,sed ankaû delegitoj de la laboristaro, rimarkigante, ke lasalamandroj ne estas nur la nova labor-armeo, sed an-kaû granda kaj çiam pli grava kliento. Kiel ili citis, lasta-tempe plialti¸is en mezuro ¸is nun neniam okazinta laokupiteco en la fakoj metalindustria (labor-ilaro, maÿi-noj kaj metalaj idoloj por la salamandroj), armil-indu-stria, kemia industrio (submaraj eksplodaîoj), paperpro-duktado (lernolibroj por la salamandroj), cemento, lig-no, art-nutraîoj (Salamander-Food*) kaj multaj aliaj fa-koj; la ÿiptonelaro alti¸is kompare al la antaûsalaman-draj tempoj je 27%, la karbominado je 18,6%. Nerektepro alti¸o de la okupiteco kaj bonstato çe homoj, gran-di¸as spezo en la aliaj industriaj brançoj. Fine, lastatem-pe la salamandroj mendas diversajn maÿin-partojn laûsiaj propraj desegnaîoj; laû tio ili mem muntas sub laakvo pneûmatikajn borilojn, martelojn, submarajn mo-torojn, presmaÿinojn, akvo-disaûdigilojn kaj aliajn apa-ratojn de propra konstrukcio. Çi tiujn konsistaîojn ilipagas per la plialtigita laborrezulto; nuntempe jam unu

Salamander Food — salamandra nutraîo

202


kvinono de la tuta mondproduktado en la peza indu-strio kaj preciza mekaniko dependas de la salamandrajmendoj. Nuligu la salamandrojn, kaj vi povas fermi unukvinonon de la fabrikoj; anstataû la nuntempa prospe-rado vi havos milionojn da senlaboruloj. Internacia La-bor-Oficejo ja ne povis ne preteratenti çi tiujn kontraû-dirojn; fine post longa traktado oni atingis almenaû tiankompromisan solvon, ke ”la supre cititaj okupitoj degrupo S (amfibia) rajtas esti okupataj nur sub akvo aû enakvo, sur bordoj nur ¸is proksimeco de dek metroj dis-de linio de la maksimuma alfluso; ili ne darfas mini kar-bon aû nafton sur la marfundo; ili ne rajtas produkti porla sekreta konsumo paperon, tekstilaîojn aû artledojn elmaralgoj” kaj tiel plu; çi tiuj limigoj taskitaj al la sala-mandra produktado, estis kodigitaj en dek naû alineoj,kiujn pli detale ni ne citas çefe tial, çar ilin, memkom-prene, oni nenie atentis; sed kiel grandioza, vere inter-nacia solvo de la Salamandra Problemo, el vidpunktojekonomia kaj sociala, la menciita kodekso estis merit-plena kaj impona verko.

Iom malpli rapide progresis la alia internacia agnoskode salamandroj, nome sur la kampo de kulturaj rilatoj.Kiam aperis en la fakgazetaro la ofte citata traktaîo”Geologia konsisto de la marfundo apud Bahamoj”, sub-skribita de John Seaman, neniu sciis, ke temas pri sci-enca verko de sciplena salamandro; sed kiam al scien-

203


cistaj kongresoj aû al la adreso de diversaj akademioj kajdoktaj societoj venadis de esploristoj-salamandroj infor-moj kaj studoj el la fakoj de oceanografio, geografio, hi-drobiologio, supera matematiko kaj aliaj ekzaktaj sci-encoj, tio kaûzis nemalgrandajn embarasojn, eç indig-non, kiun la granda d-ro Martel esprimis per la vortoj:”Tiu fibestaro volas nin instrukcii?” La japana sciencis-to d-ro Onoÿita, aûdacinta citi informon de iu salaman-dro (estis io pri evoluo de la ovoflava sako çe la larvoj dela profundmara fiÿeto Argyropelecus hemigymnus Coc-co), li estis bojkotata de sciencistoj kaj harakiris; por uni-versitatoj estis afero de honoro kaj kastfiero ignori çiansciencan laboron de la salamandroj. Des pli grandanatenton (se ne indignon) ekscitis la gesto farita de Cen-tre Universitaire de Nice27 per invito al solena prelegode d-ro Charles Mercier, klerega salamandro el la Tulo-na haveno, kiu kun rimarkinda sukceso prelegis pri lateorio de konikoj en la neeûklida geometrio. Çi tiun ma-nifestacion çeestis kiel delegitino por la ¯enevaj organi-zoj ankaû Mme Maria Dimineanu; çi tiu eminenta,grandanima damo estis tiel emociita de la modesta kon-duto kaj klereco de d-ro Mercier (”Pauvre petit,” onidireÿi esprimi¸is, ”il est tellement laid*!”), ke ÿi taskis al sipor sia nelacigebla aktiva vivo, ke la salamandroj estu

Pauvre petit, il est tellement laid — (france) Povrulo, ¸i estas tielmalbelega

204


akceptitaj kiel anoj de Ligo de Nacioj. Vane ÿtatviroj kla-rigis al la elokventa kaj energia damo, ke la salamandroj,havante en la mondo nek sian propran ÿtatan suverene-con, nek sian propran ÿtatan teritorion, ne povas estimembroj de Ligo de Nacioj. Mme Dimineanu komencispropagandi la ideon, ke la salamandroj do ricevu ie sianliberan teritorion kaj sian submaran ÿtaton. Tiu ideoestis sufiçe malbonvena, eç rekte riska; tamen fine onitrovis feliçan solvon, nome çe Ligo de Nacioj instali spe-cialan Komisionon por Studo de la Salamandra Proble-mo, al kiu estos invititaj ankaû du delegitoj Salamandroj;kiel unua, laû insisto de sinjorino Dimineanu, estis no-mumita d-ro Charles Mercier el Tulono, la dua estis iuDon Mario, dika kaj klerega salamandro el Kubo, sci-ence laboranta en la fako de planktono kaj nerita pela-go. Per tio la tiutempaj salamandroj atingis la plej sup-eran internacian agnoskon de sia ekzisto28.

Ni vidas do la salamandrojn en forta kaj permanen-ta progreso. Ilia nombro estas taksata je sep miliardoj,kvankam kun la kreskanta civilizacio ilia naskokvantoabrupte malplii¸as (je dudek ¸is tridek larvoj el çiu fe-malo jare). Ili lo¸atigis jam pli ol sesdek procentojn daçiuj marbordoj; ankoraû la polusbordoj ne estas lo¸ataj,sed la kanadaj salamandroj komencis koloniigi la bord-regionon de Groenlando, kie ili eç forpuÿas la eskimojnen la enlandon kaj transprenas en siajn manojn la fiÿa-

205


don kaj negocadon kun fiÿoleo. Man-en-mane kun iliamateriala impeto kontinuas ankaû ilia civilizacia progre-so; ili envici¸as inter la klerajn naciojn kun deviga lerne-ja frekventado kaj povas fieri pri multaj centoj da pro-praj submaraj îurnaloj, aperantaj en milionoj da ekzem-pleroj, pri modele establitaj sciencaj institutoj kaj tielplu. Kompreneble, çi tiu kultura evoluo ne okazis en çioglate kaj sen interna rezisto; ni scias ja neordinare mal-multe pri la internaj aferoj de la salamandroj, sed laûpluraj signoj (ekzemple laû tio, ke estis trovitaj kadavrojde salamandroj kun formorditaj nazoj kaj kapoj), ÿajnas,ke dum ne mallonga tempo regis sub la marnivelo treni-¸anta kaj pasia ideologia konflikto inter Oldsalamandrojkaj Junsalamandroj. La Junsalamandroj versimile evi-dente estis por la progreso senrezerva kaj nelimigata kajdiskonigadis, ke ankaû sub la akvo oni atingu çian kon-tinentan klerecon tute kaj plene, esceptante nek futba-lon, flirton, faÿismon kaj seksajn perversiojn; male laOldsalamandroj, kiel ÿajnas, konservative inklinegis al lanatura salamandreco kaj neniel volis rezigni je la malno-vaj bonaj bestaj kutimoj kaj instinktoj; sendube ili kon-damnis la febran avidadon pri la novaîoj kaj vidis en ¸idekadencan fenomenon kaj perfidon je la hereditaj sa-lamandraj idealoj; certe ankaû ili îaluzis pri la fremdajinfluoj, al kiuj blinde subi¸as la nuntempa tentita junu-laro, kaj demandis, çu tia simiado laû la homoj indas la

206


fierajn kaj memkonsciajn salamandrojn29. Ni povas fa-cile imagi, ke estis lançitaj sloganoj kiel: Returne al Mio-ceno! For kun çio, kio volas nin homigi! Al batalo por laaûtentika salamandreco! Kaj tiel plu. Sendube estis çi tieçiuj premisoj por vigla generacia konflikto de opinioj kajpor profundaj spiritaj revolucioj en evoluo de la sala-mandroj; ni bedaûras, ke ni ne povas citi pri ili pluajndetalojn, sed ni esperu, ke la salamandroj faris el çi tiukonflikto, kion nur ili povis.

Nun ni trafas do la salamandrojn survoje al la plej altaflorado; sed ankaû la homa mondo ¸uas eksterordinaranprosperon. Fervore oni konstruas novajn bordregionojn,sur la malnovaj malprofundaîoj kreskas novaj firmaîoj,meze de oceano levi¸as artaj fluginsuloj; sed çio çi estasnenio kompare al la gigantaj teknikaj projektoj pri ple-na rekonstruo de nia terglobo, atendantaj nur, ke iufinancu ilin. La salamandroj laboras senripoze en çiujmaroj kaj sur la randoj de çiuj kontinentoj, dum daûrasla nokto; ÿajnas, ke ili estas kontentaj kaj postulas por sinenion, nur laboron kaj eblon bori en la bordoj truojnkaj koridorojn de siaj mallumaj barakoj. Ili havas siajnsubmarajn kaj subterajn urbojn, siajn enprofundajnmetropolojn, siajn Essen’ojn kaj Birmingamojn sur lamarprofundo, en profundo de dudek ¸is kvindek me-troj; ili havas siajn troplenajn fabrik-kvartalojn, have-nojn, transportliniojn kaj milionajn aglomeraîojn; sim-

207


ple ili havas sian pli-malpli konatan30, sed teknike, kielÿajnas, alte progresintan mondon. Ili ne havas siajnfand-fornegojn kaj metalurgiajn uzinojn, sed homoj li-veras al ili metalojn interÿan¸e por ilia laboro. Ili nehavas proprajn eksplodaîojn, sed tiujn vendadas la ho-moj al ili. Ilia movo-materio estas la maro kun sia tajdo,kun siaj malsupraj fluoj kaj temperatur-diferencoj; kioalia estas la civilizacio ol kapablo utiligi aîojn, kiujn el-pensis iu alia? Eç se la salamandroj, ni diru, ne havassiajn proprajn ideojn, ili povas tute bone havi sian sci-encon. Ili ne havas siajn muzikon aû literaturon, sed ilipovas perfekte ekzisti sen tio; kaj la homoj komencaskonstati, ke çio de la salamandroj estas fabele moderna.Vidu, oni jam povas çe la salamandroj diverson lerni —kaj ne mirinde; çu la salamandroj ne estas supermezu-re sukcesaj, kaj el kio alia la homoj prenu ekzemplon, sene el sukcesoj? Ankoraû neniam en la historio de la ho-maro oni tiom produktadis, konstruadis kaj perlabora-dis, kiel en çi tiu granda epoko. Kion fari, kun la sala-mandroj venis en la mondon grandega progreso kaj ide-alo, nomata Kvanto. ”Ni, homoj de la Salamandra Epo-ko,” oni diras kun justa fiero; kien elrampus la malnovi-¸inta Homa Epoko kun sia lanta, bagatela kaj senutila fi-ligranado, kiun oni nomis kulturo, arto, neta scienco aûiel! La veraj, konsciaj homoj de la Salamandra Epoko neplu vanigos sian tempon per cerbumado pri la Esenco

208


de la Aferoj; ili apenaû kapablos okupi¸i pri ilia nombrokaj amasproduktado. La tuta estonteco de la mondokonsistas en tio, konstante altigadi la produktadon kajkonsumon; tial devas esti ankoraû pli da salamandroj,por ke ili povu ankoraû pli produkti kaj forvori. La sala-mandroj estas simple la Kvanto. Ilia epoka faro estas entio, ke ili estas tiel multaj. Nur nun la homa in¸eniopovas labori plenintense, çar ¸i laboras pogrande, kunekstrema produktadkapacito kaj rekorda ekonomia spe-zo; mallonge, ¸i estas granda tempo. — Kio do ankoraûmankas, por ke dum la ¸enerala kontento kaj prosperoefektivi¸u la Feliça Nova Epoko? Kio malhelpas, ke nas-ki¸u la sopirata Utopio, en kiu oni rikoltus çiujn çi tek-nikajn triumfojn kaj grandiozajn eblojn, kiuj al la homabonfarto kaj salamandra diligenteco malfermi¸as plu kajplu, ¸is vidneatingeblo?

Vere nenio; çar nun Komerco kun la salamandroj es-tos kronita ankaû per la ÿtatista antaûvidemo anticipezorganta, ke foje ¸i ne knaru en la radoaro de la NovaEpoko. En Londono kunvenas konferenco de la çemarajÿtatoj, en kiu estas ellaborita kaj aprobita InternaciaKonvencio pri Salamandroj. Altaj kontraktpartneroj de-voligas sin reciproke, ke ili ne sendados siajn salaman-drojn en suverenajn akvojn de la aliaj ÿtatoj; ili ne tole-ros, ke iliaj salamandroj iamaniere atencu la teritorianintegrecon aû agnoskitan interes-sferon de kiu ajn alia

209


ÿtato; nenimaniere ili intervenos en la salamandraj afe-roj de alia marpotenco; en kazo de kolizio inter siaj kajfremdaj salamandroj ili subi¸os al la Haga ArbitraciaTribunalo; siajn salamandrojn ili armos per neniaj armi-loj, kies kalibro superus la kutimajn subakvajn pistolojnkontraû ÿarkoj (tiel nomataj Ôafránek-gun aû shark-gun); ili ne allasos, ke iliaj salamandroj ligu iajn ajn pliproksimajn rilatojn kun la salamandroj, surbordigitaj alalia ÿtata suvereneco; ili ne konstruos helpe de salaman-droj novajn kontinentojn aû pligrandigos siajn teritori-ojn sen anticipa aprobo de la Konstanta Mar-Komisio-no en ¯enevo kaj tiel plu. (Entute tridek sep paragrafoj.)Kontraûe estis rifuzita la brita propono, ke la mar-po-tencoj devontigu sin ne subigadi siajn salamandrojn alla deviga soldata instrukciado; la franca propono, ke lasalamandroj estu internaciigitaj kaj subigitaj al Interna-cia Salamandra Ofico por Reguligo de la Mond-Akvoj;la germana propono, ke al çiu salamandro estu brulmar-kita signo de ÿtato, kies subulo ¸i estas; plua germanapropono, ke al çiu marpotenco estu permesita nur cer-ta nombro da salamandroj en la difinita nombro-rilato;la itala propono, ke al ÿtatoj kun superfluo da sala-mandroj estu donitaj novaj koloniigotaj bordoj aû par-celoj sur marfundo; la japana propono, ke super la sala-mandroj (de la naturo nigraj) efektivigadu internacianmandaton la japana nacio, kiel reprezentanto de la ko-

210


loraj rasoj31. Plejparto de la proponoj estis forÿovita alvenonta konferenco de la marpotencoj, sed tiu pro di-versaj kaûzoj ne plu okazis.

”Per çi tiu internacia akto,” skribis en Le Temps M.Jules Sauerstoff,” estas sekurigita la estonteco de la sa-lamandroj kaj la paca evoluo de la homaro dum longajjardekoj. Ni gratulas al la Londona Konferenco pro suk-cesa finigo de ¸iaj malfacilaj konsili¸oj; ni gratulas ankaûal la salamandroj, ke per la donita statuto ili ¸uas pro-tekton de la Haga Tribunalo; nun ili povas kun trankvilokaj konfido dediçi sin al sia laboro kaj sia submara pro-greso. Estu emfazite, ke malpolitigo de la SalamandraProblemo, kiu atingis esprimon en la Londona Konfe-renco, estas unu el la plej gravaj garantioj de la tutmon-da paco; nome senarmigo de la salamandroj malgrandi-gas probablon de la submaraj konfliktoj inter unuopajÿtatoj. Fakto estas, ke — eç se daûras tiel multaj lim- kajpotenckonfliktoj preskaû sur çiuj kontinentoj — lamondpacon atencas nenia aktuala dan¸ero, almenaû neflanke de la maro. Sed ankaû sur la firma tero paco ÿaj-nas esti pli bone sekurigita ol iam ¸i estis; la marÿtatojestas plene absorbitaj de konstruado de novaj bordoj kajpovas vastigadi siajn teritoriojn en la mondmaron, an-stataû strebi pluÿovi siajn limojn sur la firma tero. Neplu necesos batali per fero kaj gaso pri çiu spano de latero; sufiços simplaj hakfosiloj kaj ÿoveliloj de la sala-

211


mandroj, por ke çiu ÿtato povu konstrui al si tiom dateritorio, kiom ¸i bezonas; kaj çi tiun kvietan salaman-dran laboron por la paco kaj bonfarto de çiuj nacioj ¸u-ste garantias la Londona Konvencio. Ankoraû neniam lamondo estis tiel proksima al la daûra paco kaj trankvi-la, sed glora florado kiel ¸uste nun. Anstataû la Sala-mandra Problemo, pri kiu oni tiom parolis kaj skribis,eble prave oni parolos pri la Ora Salamandra Epoko.”

212


3. Sinjoro Povondra denove legas îurnalojn

Per nenio alia videblas la paso de la tempo tiel, kielper la infanoj. Kie estas tiu eta Francisko, kiun ni

forlasis (sed ne tiel tro longe!) super la alfluoj al Danubode la maldekstra bordo?

”Kie denove estas tiu Francisko?” murmuretas sinjoroPovondra, dismetante sian vesperîurnalon.

”Nu, vi scias ja, kiel çiam,” respondas sinjorino Po-vondrová, klinante sin super la kudrado.

”Denove do li iris al la knabino,” mentore diras patroPovondra. ”Damna bubo! Apenaû tridekjara, kaj neniunvesperon li sidas hejme!”

”Kiom da ÿtrumpetoj li tratruas,” ¸emas sinjorino Po-vondrová, denove surmetante ian senesperan ÿtrumpe-ton sur lignan ÿtipeton. ”Kion mi faru kun çi tio,” ÿi me-ditas super ampleksa truo sur la kalkano, laû formosimila al Cejlono. ”Elîeti,” ÿi opinias kritike, sed tamenpost iom longa strategia konsidero, enpikas kudrilon re-zolute en la sudan bordregionon de Cejlono.

Ekregis digna familia trankvilo, tiel kara al patro Po-vondra; nur la îurnalo susuras kaj al ̧ i respondas la rapi-de tredata fadeno.

213


”Çu oni kaptis lin?” demandas sinjorino Povondrová.”Kiun?””Tiun murdinton, kiu murdis tiun virinon.””Çu mi zorgu pri via murdinto?” grumblas sinjoro Po-

vondra kun ia abomeno. ”¯uste mi legas çi tie, ke ekisstreço inter Japanio kaj Çinio. Tio estas grava afero. Tieçiam ¸i estas grava.”

”Mi opinias, ke oni ne kaptos lin plu,” opinias sinjo-rino Povondrová.

”Kiun?””Tiun murdinton. Kiam iu mortigas virinon, do nur

malofte oni lin kaptas.””Japano ne ÿatas vidi, ke Çinio reguligas la Flavan Ri-

veron. Jen la politiko. Dum tie la Flava Rivero faras mis-ordon, estas en Çinio çiumomente inundo kaj malsato,kaj tio çinojn senfortigas, çu? Pruntu al mi la tondilon,panjo, tion mi eltondos por mi.”

”Kial?””Nu, çi tie mi legas, ke sur la Flava Rivero laboras du

milionoj da salamandroj.””Tio estas multe, çu?””Tion mi opinias. Sed tiujn certe pagas Ameriko, mia

kara. Tial la mikado volus sidigi tie siajn proprajn sala-mandrojn. — Ha, ni vidu!”

”Kio do?”

214


”Petit Parisien skribas, ke tion Francio ne povas tole-ri. Kaj ¸i pravas. Ankaû mi ne tolerus tion.”

”Kion vi ne tolerus?””Ke Italio vastigu la insulon Lampeduson. ¯i estas ege

grava strategia pozicio, tion vi devas scii. Italio povus deLampeduso endan¸erigi Tunizion. Çi tie skribas Petit Pa-risien, ke Italio volus konstrui el tiu Lampeduso unua-rangan marfortikaîon. Onidire, ¸i havas tie sesdek milarmitajn salamandrojn. — Tio estas pripensinda. Sesdekmil, tio estas tri divizioj, panjo. Mi diras al vi, sur Medi-teraneo, tie foje io okazos. Donu, tion mi eltondos pormi.”

Dume malaperis Cejlono sub la diligenta mano desinjorino Povondrová kaj redukti¸is al dimensio de lainsulo Rodoso.

”Kaj Anglio,” rezonis patro Povondra, ”ankaû tiu ha-vos siajn malfacilaîojn. En la Çambro de Deputitoj estisparoloj, ke Granda Britio versimile postrestas la ceterajnÿtatojn koncerne la akvokonstruaîojn. La aliaj koloniajpotencoj vetkonstruas novajn bordojn kaj firmajn te-rojn, dume la brita registaro pro konservativa malkon-fido al la salamandroj. — Jen vero, panjo. La angloj estasege konservativaj. Mi konis iun lakeon el la brita amba-sadorejo, kaj tiu por nenio en la mondo volis enbuÿiginian çe˛an premkolbason. Çe ili oni tion ne man¸as, kajtial ankaû li tion ne man¸os. Ne mirigas min, ke poste

215


la aliaj ÿtatoj ilin devancas.” Sinjoro Povondra seriozekapskuis. ”Kaj Francio lar¸igas siajn bordojn apud Ka-lezo. Nun la îurnaloj en Anglio rumoras, ke Francio pa-fos trans la Manikan Kanalon kontraû Anglion, se la Ka-nalo mallar¸i¸os. Jen la sekvo. Ili mem povus plivastigisiajn bordojn apud Dovero kaj pafi kontraû Francion.”

”Kaj kial ili devus pafi?” demandis sinjorino Povon-drová.

”Tion vi ne komprenas. Tio estas militaj kaûzoj. Mi nemirus, se tie iam esti¸us pelmelo. Aû tie, aû ie aliloke.Tio per si mem kompreneblas, nun, pro la salamandroj,la mondsituacio estas tute alia, panjo. Tute alia.”

”Çu vi opinias, ke povus esti milito?” zorgis sinjorinoPovondrová. ”Sciu, mi pensas pri nia Francisko, ke lidevu rekruti¸i.”

”Milito?” opiniis patro Povondra. ”Devos okazimondmilito, por ke la ÿtatoj povu dispartigi al si la ma-rojn. Sed ni restos neûtralaj. Iu ja devas resti neûtrala,por liveri armilojn kaj çion ceteran al la aliaj. Tiel estas,”decidis sinjoro Povondra. ”Sed tion vi virinoj ne kom-prenas.”

Sinjorino Povondrová lippremis kaj rapidstebe estisfinanta la ekstermon de la insulo Cejlono desur laÿtrumpeto de juna sinjoro Povondra.

”Kaj se mi nur konsideras,” aûdi¸is patro Povondrakun apenaû subpremata fiero, ke çi tiu terura situacio ne

216


estus sen mi! Se tiam mi ne estus alkondukinta tiun ka-pitanon al sinjoro Bondy, la tuta mondhistorio aspektustute alie. Iu alia pordisto enlasus lin eç ne internen, sedmi diris al mi, ke tion mi surprenos. Kaj jen, vidu, kiajnmalfacilaîojn havas kun tio tiaj ÿtatoj kiel Anglio aûFrancio! Kaj krome ankoraû ni ne scias, kio povas oka-zi el çi tio —” Sinjoro Povondra ekscite eksuçis sian pi-pon. ”Tiel statas, kara infano. La îurnaloj plenas pri lasalamandroj. Çi tie denove —” Patro Povondra demetisla pipon. ”Çi tie estas, ke apud la urbo Kankesanturai surCejlono salamandroj ekatakis iun vila¸on; onidire tie laindi¸enoj antaûe batmortigis kelkajn salamandrojn.Estis venigita polico kaj plotono da indi¸ena soldataro,”laûtlegis sinjoro Povondra, ”post kio okazis regula pafa-do inter la salamandroj kaj homoj. Je la flanko de la sol-dataro estis kelkaj vunditoj —. Tio ne plaças al mi, pan-jo.”

”Kial?” ekmiris sinjorino Povondrová, zorgeme kajkun kontentigo glatfrapante per tondiltenilo la lokon,sur kiu estadis la insulo Cejlono. ”Ja, nenio neordinara!”

”Mi ne scias,” elvortigis patro Povondra kaj komencisekscitite reiradi tra la çambro. ”Sed tio tute ne volasplaçi al mi. Ne, tion mi ne ÿatas vidi. Pafado inter homojkaj salamandroj, tio ne bezonus esti.”

”Eble la salamandroj nur defendis sin,” kvietige opi-niis sinjorino Povondrová kaj demetis la ÿtrumpetojn.

217


”Nu jes,” murmuretis sinjoro Povondra maltrankvili-gite. ”Kiam foje la bestaçoj komencos sin defendi, estosmalbone. Tio okazis unuafoje, ke ili faris tion … Damne,tion mi ne ÿatas vidi!” Sinjoro Povondra hezite haltis.”Mi ne scias, sed … tamen, se nur mi ne estu enlasintatiun kapitanon al sinjoro Bondy!”

1 Komp. G. Kreuzmann, Geschich te der Molche*. HansTietze, Der Molch des XX. Jahrhunderts. Kurt Wolff, DerMolch und das deutsche Volk. Sir Herbert Owen, TheSalamanders and the British Empire*. Giovanni Focaja,L’evoluzione degli anfibii durante il Fascismo*. Léon Bon-net, Les Urodêles et la Société des Nations*. S. Madariaga,Las Salamandras y la Civilización*, kaj m.a.

2 Komp. Milito kontraû Salamandroj, volumo I., çapitroXII.

3 Tion dokumentu tuj la unua eltondaîo el la kolekto desinjoro Povondra:

The Salamanders and The British Empire — (angle) Salamandrojkaj la Brita Imperio

der Edelmolch — (germane) nobla salamandroL’evoluzione degli anfibii durante il Fascismo — (itale) Evoluo de

la amfibioj dum faÿismoLes Urodêles et la Société des Nations — (france) La Salamandroj

kaj Ligo de NaciojLas Salamandras y la Civilización — (hispane) La salamandroj kaj

la civilizacio

218


SALAMANDRO-MERKATO/ÂTK/ Laû la lasta informo, kiun eldonis la Salamandro-Sindikato fine de la kvaronjaro, la debito de la salaman-droj kreskis je preskaû 30 procentoj. En tri monatoj estisliveritaj preskaû sepdek milionoj da salamandroj çefe enla Sudan kaj Mezan Amerikojn, Indonezion kaj Italan So-malion. Por la plej proksima tempo estas preparata pro-fundigo kaj lar¸igo de la Panama Kanalo, purigo de lahaveno en Guayaquil kaj forigo de kelkaj malprofunda-daîoj kaj rifoj en Torres-Markolo. Nur çi tiuj laboroj sig-nifus laû la proksimuma takso transigon de naû miliardojda kubometroj de firma teraîo. Konstruado de pezaj flug-insuloj sur traceo Madejro-Bermudoj estas komencotenur venontjare. Superÿuto de la Marianaj Insuloj en la ja-pana mandato plu progresas; ¸is nun estis akirite okcentkvardek mil akreoj da nova, tiel ke nomata le¸era sekatero inter la insuloj Tinian kaj Saipan. Konsidere al la kre-skanta postulo estas la salamandroj tre firmaj en la pre-zo kaj notas Leading 61, Team 620. Provizoj sufiçaj.

4 Pri la similaj obstakloj atestas ekzemple çi tiu informo,eltondita el îurnalo sen dato:

ÇU ANGLIO FERMAS SIN KONTRAÛ LASALAMANDROJ?

(Reuter.) Demandite de membro de la malsupra parla-mento, Mr. J. Leeds, respondis hodiaû Siro Samuel Men-deville, ke la registaro de Ÿia Majesto fermis la Suezan Ka-nalon por çiaj salamandro-transportoj; plue, ke ¸i ne in-tencas allasi, ke eç nur unu salamandro estu okupata surbordo aû en la suverenaj akvoj de la britaj insuloj. Kaû-

219


zo por çi tiuj dispozicioj, deklaris Siro Samuel, estas unuela sekureco de la britaj bordoj, due, valideco de la malno-vaj le¸oj kaj kontraktoj pri persekutado de komerco kunsklavoj.

Je demando de parlamentano, Mr.B. Russel, anoncisSiro Samuel, ke çi tiu vidpunkto memkomprene ne kon-cernas la britajn dominiojn kaj koloniojn.

5 ¯enerale oni uzis por tio pistolojn, kiujn inventis in¸.Mirko Ôafránek kaj kiujn fabrikis la arsenalo Zbrojovkaen Brno.

6 Komp. kun çi tiu îurnala raporto:STRIKMOVADO EN AÛSTRALIO

(Havas.) Gvidanto de la aûstraliaj Sindikatoj, Harry MacNamara, anoncas ¸eneralan strikon de çiuj havenaj,transportaj, elektrejaj kaj aliaj dungitoj. La sindikataj or-ganizoj nome postulas, ke importo de laborsalamandrojen Aûstralion estu severe kontigentata laû la enmigrad-le¸oj. Kontraûe la aûstraliaj farmistoj postulas, ke impor-to de salamandroj estu malblokita, çar per ilia fura¸adokonsiderinde alti¸as la debito de la enlanda maizo kaj debestgrasoj, çefe de la ÿafsebo. La registaro strebas prikompromiso; la Salamandro-Sindikato proponas, ke ¸ipagus al Trade-Unioj por çiu importita salamandro su-mon de ses ÿilingoj. La registaro pretas doni garantiojn,ke salamandroj estos estos okupataj nur en la akvo kaj(pro moralaj kaûzoj) ili elmergi¸os el la akvo ne pli ol 40centimetrojn, tio estas ¸is la brusto. La sindikatoj persis-tas pri 12 centimetroj kaj postulas por çiu salamandro

220


imposton de dek ÿilingoj kaj enregistran kotizon. Ÿajnas,ke la akordo estos atingita per subvencio el la ÿtata kaso.

7 Komp. la rimarkindan dokumenton el la kolekto de sin-joro Povondra:

Salamandroj savas la vivon de 36 dronantoj(De nia ekstra raportisto.)

En çi tiea haveno karambolis la vaporÿipo Indian Star kunboato transportanta çirkaû kvardek indi¸enojn, kiu tujdronis. Antaû ol eblis ekspedi polican barkason, alhastishelpi salamandroj laborantaj por forÿlimigo de la havenokaj surbordigis tridek ses dronantojn. Unu salamandromem eltiris el la akvo tri virinojn kaj du infanojn. Rekom-pence por çi tiu brava ago la salamandroj ricevis skribandankon de la lokaj aûtoritatoj en akvorezista ujo. Kon-traûe, la indi¸ena lo¸antaro estas ekstreme inicitita, çar alla Salamandroj estis permesite tuÿi la dronantajn perso-nojn de la superaj kastoj. ¯i opinias la salamandrojn mal-puraj kaj netuÿendaj. En la haveno tumultis kelkmil indi-¸enoj postulantaj, ke la salamandroj estu elpelitaj el lahaveno. Sed la polico konservas ordon; nur tri estis mor-tigitaj kaj cent dudek arestitaj.

Çirkaû la naûa vespere estis restarigita trankvilo. Lasalamandroj plu laboras.

8 Komparu la jenan altgrade interesan eltondaîon, bedaû-rinde en nekonata lingvo kaj tial netradukeblan:

SACHT na kchri te Salaam Ander bwtat

Saght gwan t’lap ne Salaam Ander bwtati og t’cheni ber-

chi ne Simbwana m’bengwe ogandi sûkh ma moû-moû

221


opwana Salaam Ander sri m’oana gwen’s. Og di Limbw

og di bwtat na Salaam Ander kchri p’we ogandi p’we

o’gwandi te ur maswæli sûkh? Na, ne ur lingo t’Islamli

kcher oganda Salaam Andrias sahti. Bend op’tonga kchri

Simbwana mâdh, salaam!

9 Komp. detalan kaj objektivan priskribon, signitan per sig-no e.w., la 5-an de oktobro:

S-TRADE”Singapuro la 4-an de oktobro. Leading 63. Heavy 317.Team 648. Odd Jobs 26,35. Trash 0.08. Spawn 80-132.”Tian informon leganto de îurnaloj povas trovi çiutage enla ekonomia rubriko de sia gazeto inter telegramoj priprezo de kotono, stano aû tritiko. Çu jam vi scias, kionsignifas çi tiuj enigmaj numeroj kaj vortoj? Nu jes, komer-con kun salamandroj, aû S-Trade; sed kiel çi tiu komer-co vere aspektas, pri tio plejparto da legantoj havas ima-gon malpli klaran. Eble ili imagas grandan foirejon, svar-manta de miloj kaj miloj da salamandroj, kie promenasaçetantoj en tropikaj kaskoj kaj turbanoj, rigardas la ofer-tatan varon kaj fine fingre montras bone evoluintan, sa-nan, junan salamandron dirante: ”Vendu al mi çi tiunpecon; kiom ¸i kostas?”

Fakte la Salamandro-Merkato aspektas nepre alie. Enla singapura marmora konstruaîo S-Trade vi vidos eç neunu salamandron, nur viglajn kaj elegantajn oficistojn enblankaj vestoj, akceptantaj telefonajn komisiojn. ”Jes, sin-joro. Leading kostas 63. Kiom? Ducent pecojn? Jes, sinj-oro. Dudek Heavy kaj cent okdek Team. Okey, mi komp-renas. Ÿipo navigos post kvin semajnoj. Right? Thank

222


you, sir.” La tuta palaco S-Trade sonas per telefonaj inter-paroloj; pli vere ¸i impresas kiel oficejo aû banko ol iafoirejo; kaj kolonaro fronte estas foirejo pli tutmonda olla bagdada bazaro dum Harun-al-Raÿido.

Sed ni revenu al la citita merkat-informo kun ¸ia ko-merca îargono.

Leading estas simple speciale selektitaj inteligentaj, ku-time trijaraj salamandroj, zorgeme instruitaj por esti in-spektistoj kaj gvidantoj en la salamndraj laborkolumnoj.Ili estas vendataj po unu senkonsidere la korpopezon; oniaprecas nur ilian inteligentecon. Singapuraj Leading, pa-rolantaj bone la anglan, estas opiniataj unuarangaj kaj laplej fidindaj; sporade oni ofertas ankaû aliajn markojn degvidantaj salamandroj, kiel tiel nomatajn Capitanos,In¸enieroj, Malaian Chiefs, Foremanders kaj aliajn, sedLeading estas taksataj maksimume. Nuntempe ilia prezovarias çirkaû sesdek dolaroj po peco.

Heavy estas pezaj, atletaj, kutime dujaraj salamandroj,kies pezo varias inter cent ¸is cent dudek funtoj. Oni ven-das ilin nur po trupoj (tiel nomataj bodies) po ses unuo-puloj. Ili estas dresitaj por la plej pezaj korpaj laboroj, kielrokrompado, forrulado de ÿtonblokoj kaj simile. Se la ci-tita kurzo-raporto indikas Heavy 317, tio signifas, ke lasesmembra trupo (body) de pezaj salamandroj estas pa-gata per tricent dek sep dolaroj. Por çiu trupo de la pezu-loj kutime estas destinita unu Leading kiel gvidanto kajinspektisto.

Team estas ordinaraj labor-salamandroj pezantaj 80¸is 100 funtojn, vendataj nur en labortrupoj (teamoj) podudek pecoj; ili estas destinitaj por amaslaboro kaj estas

223


uzataj ÿate por dragado, konstruado de remparoj aû di-goj kaj simile. Por çiu dudekmembra teamo estas destini-ta unu Leading.

Odd Jobs estas aparta klaso. Ili estas salamandroj, kiujpro diversaj kaûzoj ne ¸uis amasan kaj specialigitan in-strukciadon, ekzemple tial, çar ili elkreskis ekster grandaj,fake administrataj salamandraj farmbienoj. Fakte ili estasduonsova¸aj, sed ofte tre talentaj salamandroj. Ili estasaçetataj po unu peco aû po dekduoj kaj estas uzataj pordiversaj helplaboroj aû negravaj funkcioj, por kiuj nevaloras alkomando de la tuta salamandra trupo aû labor-teamo. Se ni povas opinii Leading elito inter la sala-mandroj, Odd Jobs prezentas ion kiel etproletaron. Las-tatempe oni açetas ilin ÿate kiel salamandro-krudaîon,kiun unuopaj entreprenistoj plu bredas kaj klasigas jeLeading, la Pezuloj, Teamo aû Trash.

Trash aû fatraso (defalaîoj) estas malpli valoraj, malfor-taj aû korpe difektitaj salamandroj, kuj estas vendataj nekunuope nek en difinitaj grupoj, sed amase laûpeze kuti-me po dekoj da tunoj; kilogramo da vivpezo kostas nunsep ¸is dek centimojn. Fakte ne estas konate por kio iliestas utiligataj kaj kiacele oni açetas ilin — eble por plile¸eraj laboroj sub la akvo; por ke ne esti¸u miskompre-no, ni rememorigas, ke la salamandroj ne estas por lahomoj man¸eblaj. Çi tiun Trash açetas preskaû senelek-te çinaj revendistoj; kien ili ¸in transportas, ne estas kon-statite.

Spawn estas simple salamandra frajo, pli precize diri-te larvoj ¸is unu jaro. Oni vendas kaj açetas ilin po cen-toj kaj ili ¸uas tre bonan debiton, çefe çar ili estas malka-

224


raj kaj ilia transporto estas plej malmultekosta; nur sur ladestinita loko oni finbredas ilin ¸is la tempo, kiam ili ka-pablas labori. Spawn estas ekspedataj en bareloj, çar lalarvoj ne forlasas la akvon, kion la maturaj salamandrojbezonas çiutage fari. Ofte okazas, ke el Spawn finkreskasunuopuloj kun eksterordinara talento, superantaj eç lastandartigitan tipon Leading; pro tio la komercado kun lafrajo akiras specialan intereson. Alttalentaj salamandrojposte estas vendataj po kelkcent dolaroj popece; usonamilionulo Denicker pagis eç du mil dolarojn por salaman-dro flue parolanta naû lingvojn, kaj igis ¸in transporti perspeciala ÿipo ¸is Miami; çi tiu transporto mem kostis pre-skaû dudek mil dolarojn. Lastatempe la salamandra fra-jo ÿate estas açetata por tiel nomataj salamandraj staloj,kie estas selektataj kaj trejnataj rapidaj sportaj salaman-droj; tiujn poste oni jungas triope al plataj konkosimilajboatoj. Vetkonkuroj en konkoj tirataj de salamandroj es-tas nuntempe altmodaj kaj la plej ÿatata amuzo de junajusonaninoj en Palm Beach, en Honolulu aû en Kubo; oninomas ilin Triton-Races aû Venusaj boatfestoj. En malpe-za dekoraci-riça konko glitanta sur la marsurfaco, staraskonkurantino en maksimume kurta kaj çarma bankostu-mo kaj firme tenas en la manoj silkajn konkudilojn de lasalamandra trijungaîo; oni konkuras simple pri titolo deVenuso. Mr. J. S. Tincker, nomata re¸o de konservujoj,açetis por sia filineto konkuran salamandrotrion, Pozido-non, Hengist’on* kaj King Eduardon, por ne malpli ol tri-dek ses mil dolaroj. Sed çio çi estas jam ekster kadro de

Hengist kaj Horsa — anglosaksaj armeestroj, konkerintaj en la5-a jarcento Brition

225


la propra S-Trade, kiu limigas sin al tio, ke ¸i liveras en latutan mondon solidan laborajn Leadings, Heavies kajTeams.

Jam ni menciis la salamandrajn farmobienojn. La le-ganto ne imagu grandegajn bredstalojn kaj enfermejojn;¸i estas kelkkilometra nuda bordregiono, sur kiu dise sta-ras dometoj el ondolado. Unu dometo estas por la vete-rinaro, unu por la direktoro kaj la ceteraj estas por la in-spektista personaro. Nur dum la malfluso videblas, ke forde la bordo etendi¸as en la maron longaj digoj, dividan-taj la bordon je kelkaj basenoj. Unu estas por la frajo, ladua por klaso Leding kaj tiel plu; çiu specio estas nutra-ta kaj dresata aparte, kompreneble nokte. Je krepuski¸oelmergi¸as salamandroj el siaj truoj sur la bordon kajari¸as çirkaû siaj instruistoj; kutime ili estas ekssoldatoj.Unue estas parol-leciono; la instruisto antaûdiras al sala-mandroj vortoj, ekzemple ”fosi”, kaj demonstre klarigasal ili ilian sencon. Poste li vicigas ilin kvarope kaj instru-as ilin marÿi; sekvas duonhoro de gimnastikado kaj ripo-zo en la akvo. Post la paûzo oni instruas, kiel manipulikun diversaj instrumentoj kaj armiloj, post kio proksimu-me dum tri horoj sub kontrolo de instruistoj sekvas prak-tikaj laboroj en la akvo-konstruado. Poste la salamandrojrevenas en la akvon kaj estas nutrataj per salamandro-biskvitoj, entenantaj çefe maizan farunon kaj sebon; Le-ading kaj la Pezaj Salamandroj estas nutrataj per viando.Maldiligenteco kaj malobeemo estas punataj per forpre-no de nutraîo, aliaj korpaj punoj ne ekzistas; cetere la sen-temo de salamandroj kontraû doloro estas sensignifa.Kun la sunlevi¸o komenci¸as en la salamandraj farm-

226


bienoj morta trankvilo; la homoj iras dormi kaj la sala-mandroj malaperas sub la mara surfaco.

Çi tiu sinsekvo de la aferoj ÿan¸i¸as en la jaro nur du-foje. Unufoje en tempo de pari¸o, kiam la salamandrojestas lasataj al si mem, kaj la duan fojon, kiam al la farm-bieno albordi¸as cisterna ÿipo de la Salamandro-Sindika-to kaj transdonas al la direktoro de la farmbieno ordo-nojn, kiom da salamandroj el tiu aû alia klaso estas trans-portotaj. La rekrutado okazas nokte; ÿipoficiro, la direk-toro de la farmbieno kaj veterinaro sidas çe tableto kunlampo, dum inspektistoj kaj la ÿipanaro fermas al la sala-mandroj la retiri¸on al la maro. Poste salamandro postsalamandro alpaÿas al la tableto kaj estas deklarita taûgaaû ne. La rekrutitaj salamandroj poste enboati¸as kaj es-tas transportataj al la cisterna ÿipo. Ili faras tion plejpar-te volontule, tio estas laû nura akra ordono; nur iam ne-cesas modera perforto, kiel ekzemple estas katenado.Spawn aû frajo memkompreneble estas kaptataj per re-toj.

Same humane kaj higiene okazas la transporto de lasalamandroj en la cisternaj ÿipoj; çiun duan tagon oniÿan¸as al ili per pumpiloj la akvon en ujoj kaj ili estas ple-je abunde nutrataj. La mortokvanto dum la transportoapenaû atingas dek procentojn. Laû deziro de la Bestpro-tektaj Societoj çeestas sur çiu cisterna ÿipo ÿipkapelano,atentemas super la homeca traktado kun la salamandrojkaj çiunokte predikas al ili kaj arde rekomendas çefe res-pekton al la homoj kaj dankeman obeemon kaj amon poriliaj estontaj labordonantoj, volantaj nenion alian ol pa-trece zorgi pri ilia bonfarto. Certe estas sufiçe malfacile

227


klarigi al la Salamandroj çi tiun patrecan zorgemon, çarla nocio patreco estas al ili nekonata. Inter la pli kleraj sa-lamandroj enkonduki¸is por la ÿipkapelanoj la nomoPaçjo Salamandro. Ankaû edukfilmoj pruvi¸is tre taûgaj,per kiuj al la salamandroj estas prezentataj dum la trans-porto aû mirakloj de la homa tekniko, aû iliaj estontajlaboroj kaj devoj.

Ekzistas homoj tradukantaj la mallongigon S-Trade(Salamandro-Sindikato) Sklavo-Trade aû sklavokomerco.Nu, kiel senpartiaj observantoj ni povas diri, se la iamakomercado kun sklavoj estus same bone organizita kajhigiene tiel senriproçe farata kiel la nuntempa komercokun la salamandroj, ni povus al la sklavoj nur gratuli.Nome, la pli karajn salamandrojn oni traktas vere zorge-me kaj delikate, jam tial, çar la kapitano kaj ÿipanaro ga-rantias per siaj salajroj kaj laborpagoj por vivo de la sala-mandroj al ili konfiditaj. La skribinto de çi tiu artikolo es-tis atestanto, kiel eç la plej harditaj ÿipanoj sur cistrenaÿipo S.S. 14 estis profunde emociitaj, kiam ducent kvardekunuarangaj salamandroj en ia kuvego malsani¸is je pezajdiareoj. Ili iradis rigardi ilin kaj kun la larmplenaj okulojelmontradis siajn homajn sentojn per malmildaj vortoj:”Çi tiujn bestaçojn la diablo ÿuldis al ni!”

10 Ni citas tiutempan aûtentikan priskribon:PIRATOJ

DE LA XX-A JARCENTOE.E.K.Estis la dekunua vespere, kiam la kapitano de nia ÿipoordonis malhisi la flagon pri ÿtataneco kaj mallevi la bo-

228


atojn. La nokto estis plenluna sub ar¸enta vualo; la insu-leto, al kiu ni remis, estis, mi opinias, Gardner Island enla Feniksa Insularo. En tiaj lunnoktoj la salamandroj suri-ras bordon kaj dancas; vi povas alproksimi¸i al ili kaj iline aûdas vin, tiom ili estas absorbitaj de sia amasa, mutadanco. Ni dudekope surpaÿis la bordon kun remiloj en-mane, kaj forminte plotonon ni komencis duonronde çir-kaûi la malhelan aron svarmanta sur pla¸o en la laktblan-ka lunlumo.

Estas malfacile priskribi la impreson, kiun elvokas ladanco de la salamandroj. Proksimume tricent bestoj sidassur la malantaûaj piedoj en absolute preciza rondo, frun-te al la centro; la interno de la rondo estas malplena. Lasalamandroj sidas senmove, kvazaû rigide; aspektas kielronda palisaro çirkaû ia mistera altaro; sed estas tie nekaltaro nek dio. Subite iu el la bestoj ekÿmacas ”ts-ts-ts” kajkomencas balance turni la supran korpoparton; çi tiubalanca movo transiras plue kaj plue kaj post kelkaj se-kundoj çiuj salamandroj tordas la supran korpoparton, neforlasante la lokon, pli kaj pli rapide, sensone, çiam plifanatike, en furioza kaj ebriiga turbado. Proksimume postkvaronhoro febli¸as unu salamandro, la dua, la tria, ba-lanci¸as senenergie kaj rigidi¸as; denove çiuj sidas sen-move kiel statuoj; post tempeto aûdi¸as aliloke la mallaû-ta ”ts-ts-ts”, alia salamandro komenci¸as tordi¸i kaj ¸iadanco per unufojo transaltas sur la tutan rondon. Mi sci-as, ke çi tiu priskribo efikas tre mekanike; sed imagu çe tiola palan lunlumon kaj la regulan, longan mu¸adon de lafluso; ¸i entenis ion senlime magian kaj kvazaû ensorçi-tan. Mi haltis kun kunpremita gor¸o pro senvola sento de

229


hororo aû mirego. ”Homo, movu vin,” alkriis min la plejproksima najbaro, ”alie vi faros truon en la sablo.”

Ni mallar¸igis nian ringon çirkaû la besta dancrondo.La viroj tenis la remilojn transverse kaj parolis duonvoçe,çar estis nokto, kaj ne çar la salamandroj povus aûdi ilin.”Mezen, trote,” ekkriis la komandanta oficiro. Ni ekkurisal la kirli¸anta rondo; la remiloj ekfrapis kun obtuza bru-falo la dorsojn de la salamandroj. Nur nun la salamandrojektimegis, retretis mezen aû volis tragliti inter la remilojal la maro, sed la bato per remilo reîetis ilin, ÿrikantajnpro doloro kaj timo. Ni puÿis ilin per la remilstagnoj en lamezon, kunpremitajn, plenÿtopitajn, superrampantajnunu la alian en kelkaj tavoloj; dek viroj çirkaûfermis ilinen la remilbariero kaj dek puÿis kaj bategis per la remilojtiujn, kiuj provis subrampi aû trakuri. Estis nura volvaîode nigra, tordi¸anta, kaose kvakanta karno, sur kiun es-tis falantaj obtuzaj frapoj. Poste malfermi¸is spaco interdu remiloj; tra ¸i elglitis salamandro kaj estis svenigita perklabfrapo sur la nukon; post ¸i la dua kaj tria, ¸is kuÿis tieproksimume dudeko da ili. ”Fermu,” ordonis la oficiro,kaj la spaco inter la remiloj fermi¸is. Bully Beach kaj lamestizo Dingo kaptis per çiu mano kruron de unu sveni-gita salamandro kaj trenis ilin trans la sablon al la boatojkvazaû senvivajn sakojn. Iam la trenata korpo fiksi¸is in-ter ÿtonoj, tiam la maristo ektiris per abrupta kaj koleraektirego kaj la kruro dei¸is. ”Ne gravas,” murmuris malju-na Mike, kiu staris apud mi. ”Homo, tiu denove elkreskosal ¸i.” Kiam ili îetamasigis la svenigitajn salamandrojn enla boatoj, la oficiro ordonis seke: ”Preparu la pluajn!” Kajdenove falis frapoj per klaboj sur la nukojn de la sala-

230


mandroj. Tiu oficiro, li nomi¸is Bellamy, estis klera kajkvieta homo, bonega ÿakisto; sed çi tio estis çaso aû pli-vere komerco, do kiajn ceremoniojn. Tiel estis çasitaj pliol ducent svenigitaj salamandroj; proksimume sepdek tierestis, versimile ili estis mortaj kaj ne valoris la fortrenon.

Sur la ÿipo la kaptitaj salamandroj estis îetitaj en ujojn.Nia ÿipo estis malnova cisterna ÿipo por transporto denafto; la malbone purigitaj cisternoj fetoris post petrolokaj la akvo en ili estis tegita grase kaj irize; nur la kovraîoestis forigita, por alkonduko de aero; kiam oni îetamasi-gis tie la salamandrojn, ¸i aspektis dense kaj abomenekiel nudelsupo; ie-tie io senforte kaj plorinde movi¸is, seddum la tago oni lasis tion en trankvilo, por ke la salaman-droj povu rekonscii¸i. Postmorgaû venis kvar viroj kunlongaj stangoj kaj per ili puÿis la ”supon” (fakte oni verenomas tion soup); ili kirlis per tiu dense arigitaj korpoj kajobservis, kiuj ne movi¸as aû de sur kiu forfalas la karno;tiujn poste ili pike surhokigis kaj elujigis. ”Çu la supo es-tas pura?” demandis poste la kapitano. ”Jes, sinjoro.” ”Al-verÿu akvon tien!” ”Jes, sinjoro.” Tia purigado de la supodevis esti ripetata çiutage; çiufoje oni îetis en la maron ses¸is dek pecojn de la ”difektita varo”, kiel oni tion nomas;nian ÿipon fidele akompanis kavalkado da grandaj kajbonege satvorintaj ÿarkoj. Çe la ujoj tio abomene fetoris;malgraû la perioda ÿan¸ado la akvo en la ujoj estis flava,dense kovrita de ekstrementoj kaj trempmoligitaj biskvi-toj; en ¸i lace padelis aû apatie kuÿis nigraj, peze anhelan-taj korpoj. ”Çi tie estas bone al ili,” asertis la maljunaMike. ”Mi vidis ÿipon, kiu transportadis tion en ladbarelojde benzeno; tie çio mortaçis al ili.”

231


Post ses tagoj ni surÿipigis novan varon sur la insuloNanomea.

*Tiel do aspektas la komerco kun la salamandroj; jes, ko-merco nele¸a, alivorte moderna piratado, trokreskintapreskaû dumnokte. Oni asertas, ke preskaû kvarono deçiuj vendataj kaj açetataj salamandroj estas çasataj çi-maniere. Ekzistas salamandro-kovejoj, kiuj ne valoras lapenon flanke de Salamandro-Sindikato, ke ¸i konservutie daûrajn farmobienojn; sur etaj pacifikaj insuloj la sa-lamandroj multi¸is tiom, ke ili fari¸is rekte ¸enaj; la indi-¸enoj ne ÿatas ilin kaj asertas, ke ili traboras per siaj truojkaj koridoroj la tutajn insulojn; tial kaj la koloniaj oficu-loj kaj la Salamandro-Sindikato mem fermetas la okulojnpro la rabatakado de salamandrejoj. Oni kalkulas, ke ek-zistas çirkaû kvarcent piratÿipoj, kiuj okupi¸as nur prirabado de salamandroj. Krom entreprenistoj profesias çitiun modernan piratadon tutaj ÿipkompanioj, el kiu laplej granda estas Pacific Trade Comp. kun restadejo enDublino; ¸ia prezidanto estas la estimata sinjoro CharlesB. Harriman. Antaû unu jaro la situacio estis iom pli mal-bona; tiam iu çina bandito Teng kun tri ÿipoj agresis eçfarmobienojn de la Sindikato kaj tute ne hezitis masakri¸ian personaron, kiam tiu kontraûstaris al ¸i; pasintno-vembre çi tiu Teng kun sia nenombra floto estis pafdetru-ita de la amerika kanonÿipo Minnetonka apud MidwayIsland. Ekde tiu tempo la salamandro-piratado akceptismalpli sova¸ajn formojn kaj ¸uas konstantan prosperon,kiam estis interkonsentitaj difinitaj modaloj dum kiuj ¸i

232


estas silente tolerata: ekzemple, ke çe agreso de fremdabordregiono estos forigita desur la masto la flago de lakoncerna ÿtato; ke sub preteksto de piratado ne estospraktikata importo kaj eksporto de alia varo; ke la forra-bitaj salamandroj ne estos vendataj por dumping-prezojkaj estos markataj en komerco kiel duaranga kvalito. sa-lamandroj en la nele¸a komerco estas vendataj po dudek¸is dudek du dolaroj po peco; ili estas konsiderataj mal-pli valoraj, sed tre hardita specio, rilate tion, ke ili trans-vivis la teruran traktadon en la pirataj ÿipoj. Oni taksas,ke tian transporton transvivas meznombre dudek kvin ¸istridek procentoj de la kaptitaj salamandroj; sed tiuj jamkapablas ion elteni. En la komerca îargono ili estas noma-taj Makaronioj kaj lastatempe ili estas notataj ankaû en laregulaj merkat-informoj.

*Du monatojn poste mi ÿakludis kun sinjoro Bellamy enhalo de hotelo France en Sajgono; tiam ne plu mi estisdungita maristo.

”Rigardu, Bellamy,” mi diris al li, ”vi estas bonedukitahomo kaj kiel oni diras ¸entlemano. Çu iam ne estas kon-traû via naturo, ke vi servas al io, kio esence estas la plejabomena sklavkomerco?”

”Bellamy ÿultrolevetis. ”Salamandroj estas salaman-droj”, li murmuris eviteme.

”Antaû ducent jaroj oni diris, ke negroj estas negroj.””Kaj çu tio ne estis vero?” diris Bellamy. ”Ÿakon!”Tiun ludon mi perdis. Subite ÿajnis al mi, ke çiu movo

sur la ÿaktabulo estas malnova kaj jam iam de iu estis lu-

233


dita. Eble ankaû nia historio iam estis ludita; kaj ni mo-vas la figurojn per la samaj movoj al la samaj malvenkojkiel iam. Eble ¸uste tia bonmora kaj silentema Bellamyçasis iam negrojn sur Eburbordo kaj veturigadis ilin alHaitio aû al Luiziano, lasante ilin mortaçadi en la subfer-deko. Tiam li intencis per tio nenion malbonan, tiu Bel-lamy. Bellamy neniam pensas ion malbonan. Tial li estasnerebonigebla.

”La nigra malvenkis,” diris Bellamy kontente kaj levi¸ispor streçi¸i.

11 Ni citas referaÎon pri la scienca kongreso en Parizo laûatesto de persona atestanto R.D.

1er CONGRES d’URODELES.Mallongigite oni nomas ¸in Kongreso de amfibioj vostha-vaj, sed ¸ia oficiala titolo estas iom pli longa: La UnuaInternacia Kongreso de Zoologoj por Psikologia Esplorode la Amfibioj Vosthavaj. Vera Parizano ne ÿatas klafto-longajn titolojn; la doktaj profesoroj kunsidantaj en laamfiteatro de Sorbono estas por li simple Messieurs lesUrodeles, sinjoroj vosthavaj amfibioj, kaj sufiçe. Aû an-koraû pli koncize kaj malpli respekte: Ces Zoos-la*.

Ni iris do rigardi ces Zoos-la pli pro scivolemo ol prola referdevo. Pro scivolo, komprenu, ne koncernanta launiversitatajn, plejparte nejunajn kaj okulvitrajn kapaci-tojn, sed ¸uste tiujn … estaîojn (kial la vorto ”besto” nevolas de nia plumo?), pri kiuj jam tiom multe estis skribiteekde la sciencaj foliantoj ¸is bulvardaj kanzonoj, kiuj oni-dire estas — laû opinio de kelkaj — îurnalblufo, laû aliaj

Ces Zoos-la — (france) tiuj bestoj

234


estaîoj multrilate pli talentaj ol mem la mastro de la krei-taro kaj krono de kreitaîoj, kiel ankoraû nun (mi opiniaspost la mondmilito kaj la aliaj historiaj cirkonstancoj) oninomas la homon. Mi esperis, ke la renomaj sinjoroj par-toprenantoj de la kongreso por psika esploro de la amfi-bioj vosthavaj donos al ni laikoj klaran kaj finan respon-don, kiel statas la fama lernemo de Andrias Scheuchze-ri; ke ili diros al ni: jes, çi tio estas kreito racia aû almenaûtiom same kapabla por la civilizacio kiel vi aû mi; tial onidevas kalkuli kun ¸i por la futuro, same kiel ni devas kal-kuli kun la estonteco de la homaj rasoj, iam opiniatajsova¸aj kaj primitivaj … Mi diras al vi, nenia tia respon-do, nek demando estis farita en la kongreso; la nuntem-pa scienco estas por tio tro … faka, por okupi¸i pri tias-pecaj problemoj.

Nu, ni instrui¸u do pri tio, kion science oni nomas spi-rita vivo de bestoj. Tiu longa sinjoro kun flirtanta mago-barbo ¸uste brueganta sur la podio estas la fama profe-soro Dubosque; ÿajnas, ke li venkobatas ian absurdanteorion de iu estimata kolego, sed tiun parton de lia kom-ento ni ne povas bone sekvi. Nur post iom longa tempe-to ni ekkomprenas, ke tiu pasia magiulo parolas pri laperceptemo de Andrias por la koloroj kaj ¸ia kapablo dis-tingi diversajn kolorajn nuancojn. Mi ne scias, çu mi bonekomprenis, sed mi ricevis impreson, ke Andrias Scheuch-zeri estas eble iom daltonisma, sed ke profesoro Dubos-que estas nepre ege miopa laû tio, kiel li levadis siajn pa-perojn ¸is la dika, sova¸e brilanta okulvitro. Poste paro-lis ridetema japana sciencisto, d-ro Okagawa; estis io prireago-arko kaj pri fenomenoj, kiuj esti¸os, se oni tra-

235


tranças ian sesorian vojon en la cerbo de Andrias; posteli priskribis, kion faras Andrias, se oni frakasas ¸ian orga-non respondanta al la orel-labirinto. Poste profesoro Reh-man detale klarigis, kiel Andrias reagas je elektra incita-do. Tuj ekfuriozis pasia disputo inter li kaj profesoroBruckner. C’est un type*, çi tiu profesoro Bruckner; mal-granda, kolerema kaj preskaû tragike vigla; interalie liasertis, ke Andrias koncerne la sensorganojn estas samemalbone ekipita kiel la homo kaj estas karakterizata perla sama instinkto-malriço; nete biologie, ¸i estas laûdiresame dekadenca besto kiel la homo, kaj simile kiel li ¸iklopodas anstataûi sian biologian minusecon per tio, kiononi nomas intelekto. Sed ÿajnas, ke la ceteraj fakuloj neakceptis profesoron Bruckner serioze, versimile tial, çarli ne tratrançadis iajn sensoriajn vojojn kaj ne kondukisen la cerbon de Andrias elektrajn impulsojn. Post tio pro-fesoro van Dieten malrapide kaj preskaû pie priskribis,kiaj perturboj manifesti¸as çe Andrias, de kiu estis forpre-nita la dekstra frunta cerbolobo aû okcipita volvo sur lamaldekstra flanko de la cerbo. Poste usona profesoroDevrient prelegis —

Pardonu, vere mi ne scias, kion li prelegis; çar tiumo-mente mi komencis cerbumi, kiaj difektoj esti¸us çeprofesoro Devrient, se mi desekcus lian dekstran fruntancerbolobon; kiel reagus la ridetema d-ro Okagawa, se miincitus elektre lin, kaj kiel versimile kondutus profesoroRehman, se iu pistus lian orel-labirinton. Mi ankaû sen-tis ian malcertecon, kiel fakte statas mia distingado de

C’est un type — (france) kia tipo

236


koloroj aû de faktoro t en miaj motoraj reagoj. Turmen-tis min dubo, çu (en rigore scienca senco) ni rajtas paro-li pri nia (mi opinias homa) spirita vivo, se ni unu al la aliane dissekcis la cerbolobojn kaj ne tratrançis la sensoriajnvojojn. Fakte ni devus îeti¸i unu kontraû la alian kun skal-peloj en la manoj por reciproke studi nian spiritan vivon.Kio min koncernas, mi estus preta en intereso de la sci-enco frakasi la okulvitrojn de profesoro Dubosque aûkonduki elektrajn malÿargojn sur la kalvon de profesoroDieten, post kio mi publikigus artikolon pri tio, kiel je tioili reagis. Por diri la veron, mi scias tion vigle imagi. Mal-pli vigle mi scias imagi, kio dum tiaj eksperimentoj oka-zis en la animo de Andrias Schuechzeri; sed mi kredas, ke¸i estas treege pacienca kaj bonula kreito. Neniu el la pre-legintaj kapacitoj diris, ke la povrulo Andrias Scheuchzeriankaû iam ekfuriozis.

Mi ne dubas, ke la Unua Kongreso de la amfibioj vost-havaj estas konsiderinda scienca sukceso; sed kiam fojemi havos ferian tagon, mi iros en Jardin des Plantes* rekteal la akvujo de Andrias Scheuchzeri, por diri mallaûte al¸i: ” Vi, salamandro, kiam foje venos via tago …. ne venual vi ideo science esplori la psikan vivon de la Homoj!”

12 La utileblojn de la salamandroj esploris nome la Hambur-ga sciencisto Wuhrmann, el kies kompetentaj eseoj nicitas almenaû en konciza ekstrakto lian Bericht über die so-matische Verlangung der Molche.

La eksperimentoj, kiujn mi entreprenis kun la pacifikagigantsalamandro (Andrias Scheuchzeri Tschudi) en mia

Jardin des Plantes — (france) Botanika ¯ardeno en Parizo

237


Hamburga laboratorio, sekvis tute difinitan celon: elprovila rezistecon de la salamandroj kontraû ÿan¸oj de mediokaj aliaj eleksteraj intervenoj kaj per tio dokumenti ilianpraktikan uzeblon en diversaj geografiaj sferoj kaj dumdiverse variigataj kondiçoj.

Per la unua eksperimentado estis konstatote, kiel longeeltenos salamandro ekster la akvo. La eksperimentbestojestis tenataj en sekaj kuvoj dum temperaturo de 40-50Celsiusgradoj. Post kelkaj horoj videblis laci¸o; se ili estispriÿprucigitaj, ili denove revivi¸is. Post dudek kvar horojili kuÿis senmove, movante nur la palpebrojn; la pulsomalrapidi¸is, çia korpa aktiveco estis malaltigita je mini-mumo. La bestoj videble suferas kaj la plej eta movo kos-tas al ili grandan penon. Post tri tagoj komenci¸as statode katalepsia rigideco (xerosa); la bestoj ne reagas, eçkiam ili estas brulvundataj per elektrokaûtero. Se estas al-tigita humido de la atmosfero, ili komencas montri alme-naû kelkajn vivosignojn (ili fermas la okulojn antaû for-ta lumo kaj simile). Se la tiel sekigita salamandro estis îe-tita post sep tagoj en la akvon, ¸i revivi¸is post forpaso deiom longa tempo; sed dum pli daûra sekigado pereis pligranda nombro da eksperimentbestoj. Sub rekta sunlumoili pereas jam post kelkaj horoj.

Aliaj eksperimentbestoj estis devigataj turni ÿafton enmallumo en neordinare seka spaco. Post tri horoj ilia la-borkapacito komencis sinki, sed denove ¸i alti¸is postabunda priÿprucigo. Dum ofte ripetata priÿprucigo la be-stoj eltenis turni krankon de la ÿafto dek sep, dudek kajen unu kazo dudek ses horojn seninterrompe, dum lakontrolhomo jam post kvin horoj de la sama mekanika

238


laboro estis konsiderinde elçerpita. El la eksperimentoj nipovas konkludi, ke la salamandroj estas bone uzeblaj an-kaû por laboro sur la seka tero, memkompreneble sub dukondiçoj: ke ili ne estos elmetitaj al la rekta sunlumo, kajde temp’al tempo iliaj korpoj estos pliÿprucigitaj per akvo.

La dua eksperimento koncernis la rezistecon de la sa-lamandroj, bestoj origine tropikaj, kontraû malvarmo. Çesubita malvarmigo de la akvo ili pereis pro intestaj kata-roj; sed dum malrapida alklimatigo al la pli malvarmamedio baldaû aperis kutimo; post ok monatoj ili restadisviglaj ankaû çe temperaturo de la akvo de sep Celsiusgra-doj, dum oni donadis al ili en nutraîo pli da graso (tage 15¸is 20 dekagramojn por unu peco). Se la temperaturo dela akvo estis malaltigita sub 5 Celsiusgradojn, ili falis enmalvarm-rigidecon (geloso); en tiu stato ili povus esti fri-giditaj kaj konservataj frostigite en glacibloko dum kelkajmonatoj; kiam la glacio degelis kaj la temperaturo de laakvo alti¸is super 5 Celsiusgradojn, ili komencis denovemontri vivosignojn kaj dum sep aû dek gradoj ili komen-cis vigle serçi nutraîon. El tio oni povas konkludi, ke lasalamandrojn oni povas facile alklimatigi ankaû al niaklimato ¸is norda Norvegio kaj Islando. Por klimataj kon-diçoj polusaj necesus pluaj eksperimentoj.

Kontraûe neordinaran malharditecon vidigas la sala-mandroj rilate kemiajn reakciojn; dum la eksperimenta-do kun tre diluita lesivo, kloakakvoj, taniloj ktp. defaladisçifone ilia haûto kaj la eksperimentaj bestoj pereadis deia branko-gangreno. Por niaj riveroj do la salamandrojestas praktike neuzeblaj.

239


En plua serio de eksperimentoj ni sukcesis konstati,kiel longe la salamandroj povas vivi sen nutraîo. Ili povasmalsati tri semajnojn eç pli longe, sen vidigi aliajn signojnkrom ia malvigleco. Iun eksperimentan salamandron miigis malsati ses monatojn; dum la lastaj tri monatoj ¸idormis senmove kaj sençese; kiam poste mi îetis al ¸i enkuvegon hakitan hepaton ¸i estis tiel malforta, ke ¸i nereagis al tio kaj devis esti arte nutrata. Post kelkaj tagoj ¸iman¸is normale kaj oni povis uzi ¸in por pluaj eksperi-mentoj.

La lasta eksperimentado okupi¸is pri la regeneraj ka-pabloj de la salamanandroj. Se oni forhakas voston desalamandro, elkreskas al ¸i nova dum dek kvar tagoj; çeia salamandro ni ripetis çi tiun eksperimenton sepfojekun la sama rezulto. Same rekreskas al ¸i ankaû forhakitajkruroj. Al ia eksperimenta besto ni amputis çiujn kvarmembrojn kaj la voston; post tridek tagoj ¸i estis denovetuta. Se oni rompas al salamandro femuralon aû hume-ron, forfalas ¸ia tuta rompita membro kaj surkreskas al ¸ialia. Same se kreskas al ¸i elpikita okulo aû eltrançita lan-go; estas interese, ke salamandro, kies langon mi forigis,forgesis paroli kaj devis tion denove lerni. Se oni ampu-tas la kapon al salamandro aû se oni tratranças ¸ian kor-pon inter la kolo kaj pelv-ostoj, la besto pereas. Kontraûe,eblas forpreni de ¸i stomakon, parton da intestoj, du tri-onojn de hepato kaj aliajn organojn, sen difekti ¸iajn viv-funkciojn, oni povas do diri, ke vivisekcie sentripigitasalamandro ankoraû kapablas pluan vivon. Neniu aliabesto havas tian rezistemon kontraû ia ajn lezo kiel sala-mandro. Tiurilate ¸i povus esti unuaranga, preskaû ne-

240


detruebla militbesto; bedaûrinde malhelpas tion ¸ia pa-camo kaj natura sendefendeco.

Krom çi tiuj eksperimentoj mia asistanto d-ro WalterHinkel esploris la valoron de salamandroj laû vidpunk-to de utilaj krudaîoj. Nome li trovis, ke la korpo de sala-mandroj entenas neordinare altan procenton da jodo kajfosforo; ne estas ekskludite, ke oni povus el ili en kazo deneceso ekspluati gravajn elementojn industrie. La haûtonde la salamandroj, per si mem malbonkvalitan, oni povasmueli kaj premi sub premego; la tiel akirita arta ledo estasle¸era, sufiçe firma kaj povus esti surogato de bovoledoj.La graso de la salamandroj estas neman¸ebla pro abome-na gusto, sed ¸i taûgas por la teknika lubrikado, çar ¸ifrosti¸as nur dum temperaturoj ege malaltaj. Ankaû laviando de la salamandroj estis konsiderata neman¸ebla,eç venena; se ¸i estas man¸ata kruda, ¸i kaûzas kruelajndolorojn, vomadon kaj halucinojn. D-ro Hinkel konstatispost multaj eksperimentoj, kiujn li faris sur si mem, ke lamalutilaj efikoj perdi¸as, se la distrançita viando estas in-fuzita per varmega akvo (same kiel çe kelkaj amanitoj, kajpost funda lavado peklita dum dudek kvar horoj en dilu-ita solvaîo de permanganato. Poste oni povas ¸in kuiri aûstufi kaj ¸i bongustas kiel malbona bovoviando. Tiel niforman¸is salamandron, kiun ni nomis Hans; ¸i estis kle-ra kaj sagaca besto kun speciala talento por scienca labo-ro; ¸i laboris en la sekcio de d-ro Hinkel kiel lia laborato-ria helpanto kaj oni povis konfidi al ¸i ankaû delikatajnkemiajn analizojn. Ni babilis kun ¸i dum longaj vesperoj,amuzante nin pro ¸ia nesatigebla sci-avido. Bedaûrindeni devis nian Hans mortigi, çar ¸i blindi¸is post miaj eks-

241


perimentoj pri trepanado. ¯ia viando estis malhela kajfungeca, sed postlasis neniajn malagrablajn sekvojn. Es-tas certe, ke en militkazo la salamandro-viando povas estibonvena kaj malkara surogato de bovoviando.

13 Karakterizan dokumenton prezentas enketo de la îurnalo”Daily Star” je la temo: ÇU SALAMANDROJ HAVASANIMON? Ni citas el çi tiu enketo (memkompreneblesen garantio pri la ¸usteco) kelkajn citaîojn de eminentajpersonecoj:

Dear Sir*,mia amiko, pastoro H. B. Bertram, kaj mi observis sala-mandrojn iom longan tempon dum konstruado de digoen Adeno; ni ankaû parolis kun ili dufoje aû trifoje, sed nirimarkis çe ili nenian signon de superaj sentoj, kiel estasHonoro, Kredo, Patriotismo aû Sporta Spirito. Kaj kionalian, mi demandas, ni povas prave karakterizi kiel ani-mon?

Truly yours*Kolonelo John W. Britton

Neniam mi vidis iun salamandron; sed mi estas konvin-kita, ke estaîoj ne havantaj propran muzikon, ankaû nehavas animon.

Toscanini

Ni flanklasu problemon de animo; sed dum mi povis ob-servi Andriason, mi dirus, ke ili ne havas individuecon; ili

Dear Sir — (angle) tre estimata sinjoroTruly yours — (angle) via sindona

242


ÿajnas esti unu kiel la alia, same strebemaj, same kapablaj— kaj same senesprimivaj. Unuvorte: ili plenumas difini-tan idealon de la moderna civilizacio, nome la Mezon.

Andé d’Artois

Nepre ili ne havas animon. En tio ili konformi¸as kun lahomo.

Via G. B. Shaw

Via demando embarasas min. Ekzemple mi scias, ke miaçina hundeto Bibi havas etan kaj amindan animon; samemia persa katino Sidi Hanum havas animon, kaj kian be-legan animon kaj kruelan! Sed la salamandroj? Jes, ili es-tas t r e talentaj kaj inteligentaj, tiuj povruloj scias paro-li, kalkuli kaj esti treege utilaj; sed ili estas t i e l malbe-laj!

Via Madeleine Roche

Ili estu salamandroj, çefe ke ili ne estas marksistoj.Kurt Hubert

Ili ne havas animon. Se ili havus ¸in, ni devus atribui al iliekonomian egalecon kun la homo, kio estus absurda.

Henry Bond

Ili ne havas seks-allogon. Tial ankaû animon ili ne havas.Mae West

Ili havas animon, kiel ¸in havas çiu kreaîo kaj çiu planto,kiel ¸in havas çio vivanta. Granda estas la sekreto de çiavivo.

Sandrabharata Nath

243


Ili havas interesan teknikon kaj na¸ostilon; ni povas ler-ni multon de ili, nome en la na¸ado sur longdistancajvojoj.

Johny Welssmüller*

14 Pliajn detalojn vidu en libro: Mme Zimmermann, sa vie,ses idées, son oeuvre* (Alcan). El çi tiu verko ni citas pie-tatan rememoron de la salamandro, kiu estis unu el ÿiajunuaj lernantoj:

”Ÿi recitadis al ni Lafonten-fablojn, sidante çe nia sim-pla, sed pura kaj komforta baseno; ÿi suferis pro humide-co, sed ne atentis tion, estante plene sindona al sia instru-ista devo. Ÿi nomis nin ‘mes petits Chinois’*, çar ni, sim-ile kiel çinoj, ne sciis prononci la sonon r. Sed post iom datempo ÿi kutimi¸is je tio, ke ÿi mem prononcadis sian no-mon Mme Zimmelmann; ni salamandridoj adoris ÿin; laetaj, ne havantaj ankoraû evoluintajn pulmojn kaj tial nepovantaj forlasi la akvon, ploris, ke ili ne povas akompa-ni ÿin dum la promenoj tra la lerneja ¸ardeno. Ÿi estis tielmilda kaj afabla, ke — laû mia scio — ÿi nur unufoje ek-koleris; tio estis, kiam nia juna instruistino pri historio iunvarman someran tagon survestis bankostumon kaj mal-supreniris inter nin en la basenon, kie ÿi sidante ¸iskoleen la akvo, prelegis al ni pri la nederlandaj bataloj por li-bereco. Tiam nia kara Mme Zimmelmann efektive ek-koleris: ”Iru tuj lavi vin, Mademoiselle, iru, iru,” ÿi vokis

Johny Weissmüller — amerika na¸isto kaj filmaktoro (Tarzan)Mme Louise Zimmermann, sa vie, ses idées, son oeuvre —

(france) Madame L. Z., ÿia vivo, ÿiaj ideoj, ÿia verkomes petits Chinois — (france) miaj etaj çinoj

244


okullarme. Por ni tio estis delikata, sed komprenebla le-ciono, ke tamen nur ni ne apartenas inter la homojn;poste ni estis dankemaj al nia spirita patrino, ke tion ÿikonsciigis al ni en maniero tiel decida kaj taktoplena.

Kiam ni bone lernis, rekompence ÿi legis al ni moder-najn poemojn, kiel de François Coppée. ”¯i estas tamentro moderna,” ÿi diradis, ”sed finfine, nuntempe ankaû tioapartenas al la ¸enerala klereco.” Je la fino de la lernejajaro estis aran¸ita publika Matineo, al kiu estis invititajsinjoro prefekto el Nico kaj aliaj oficialaj kaj eminentajpersonecoj. La talentaj kaj progresintaj lernantoj, havan-taj jam pulmojn, estis sekigitaj de pedelo kaj vestitaj periaj blankaj tunikoj; poste ili deklamis malantaû maldikakurteno (por ke la sinjorinoj ne timi¸u pro ili) fablojn deLafonteno, matematikajn formulojn kaj tronsekvon deKapetidoj en kronologia ordo. Post tio sinjoro prefekto enbela kaj longa parolo esprimis sian dankon kaj kompli-menton al nia kara direktorino, per kio la ̧ oja tago fini¸is.Same kiel pri nia spirita progreso oni zorgis ankaû pri niakorpa bonfarto; unufoje monate inspektis nin loka vete-rinaro kaj unufoje duonjare çiu el ni estis pesita, çu nihavas la preskribitan pezon. Aparte arde nia estimata ko-mandantino rekomendis al ni, ke ni formetu la abome-nan, senbridan kutimon de la Monataj Dancoj; mi hon-tas diri, ke malgraû tio kelkaj pli maturaj zorgatoj kaÿedum la plenluno kulpi¸adis pri çi tiu besta infamio. Miesperas, ke nia patrineca amikino neniam scii¸is pri tio;tio frakasus ÿian grandan, noblan kaj amoplenan koron.”

245


15 Inter alie proponis la renoma filologo Curtius en la ver-ko Janua linguarum aperta*, ke estu adoptita kiel sola ko-munuza lingvo por la salamandroj la latino el la ora tem-po de Vergilio. Nuntempe estas en nia povo, li vokis, kela latino, la lingvo plej perfekta, plej riça je gramatikajreguloj kaj science plej bone ellaborita, i¸u denove vivan-ta mondlingvo. Se la klera homaro ne eluzos çi tiun oka-zon, faru tion vi mem, salamandrae, gens maritima*; elek-tu por via gepatra lingvo la eruditan linguam latinam*,unikan lingvon indan tion, ke ¸in parolu orbis terrarum*.Nepasema estos, salamandrae, via merito, se vi revivigosal la nova vivo la eternan lingvon de dioj kaj herooj, çarkun çi tiu lingvo, gens Tritonum*, foje vi transprenos an-kaû la heredaîon de la mondreganta Romio.

Aliflanke iu latva telegraf-oficisto, nomata Wolteras,kune kun pastoro Mendelius eltrovis kaj ellaboris specia-lan lingvon por la salamandroj, nomitan lingvo Pontika(pontic lang); por ¸i li uzis elementojn de çiuj lingvoj dela mondo, çefe afrikajn dialektojn. Çi tiu salamandraîo(kiel ankaû oni ¸in nomis) atingis certan disvasti¸on no-me en la nordaj ÿtatoj, sed bedaûrinde nur inter homoj;en Upsalo estis eç instalita katedro por la salamandralingvo, sed kiom estas konate, inter salamandroj eç neunu parolis çi tiun lingvon. Verdire, plej multe enradiki¸is

Janua linguarum aperta — (lat.) Apertita Eniro al la LingvojSalamandrae, gens maritima — (lat.) Salamandroj, la margentoeruditam linguam latinam — (lat.) la latino, lingvo de klerulojorbis terrarum — (lat.) terglobogensTritonum — (lat.) gento de Tritonoj

246


inter la salamandroj Basic-English, kiu pli poste fari¸is laoficiala lingvo de la salamandroj.

16 Komparu felietonon el plumo de Jaromír Seidl-Novo-mêstskë*, konservita en la kolekto de sinjoro Povondra.

NIA AMIKO SUR GALAPAGOJFarante kun mia edzino, la poetino Henrika Seidlová-Chrudimská*, voja¸on çirkaû la mondo, per la sorço detiom da novaj kaj potencaj impresoj almenaû parte trans-vivis la doloran perdon de nia kara onjo, la verkistino Bo-humila Jandová-Stæeôovická*, ni venis ¸is la solecaj, demultaj sagaoj çirkaûteksitaj Galapagoj. Ni havis nur duhorojn por la restado, ni utiligis ilin por promeno sur labordo de çi tiu dezerta insularo.

”Vidu, kiel belege hodiaû la suno subiras,” mi diris almia edzino. ”Çu ¸i ne aspektas, kvazaû la tuta firmamen-to dronus en inundo da oro kaj sango?”

”Çu la sinjorino bonvolas esti çe˛a?” aûdi¸is neatendi-te post ni en ¸usta kaj neta çe˛a lingvo.

Ni rigardis surprizite en direkto, de kie aûdi¸is la vor-toj. Neniu tie estis, nur granda, nigra salamandro sidis surÿtonblokoj tenante en la mano ion, kio aspektis kiel libro.Dum nia voja¸o çirkaû la mondo ni vidis jam plurajn sa-lamandrojn, sed ¸is nun ni ne havis okazon ekparoli kunili. Tial la afabla leganto komprenos nian miron, kiam sur

Jaromír Seidl Novomêstskë, Henrieta Seidlová-Novomêstská,Bohumila Jandová-Stæeôovická — Âapek mokas la çe˛ajnverkistojn el la fino de la pasinta jarcento, kiuj aldonadis al siajnomoj pseûdonomojn de geografia deveno

247


la bordo tiel forlasita ni renkonti¸is kun salamandro kajkrome ekaûdis demandon en nia gepatra lingvo.

”Kiu parolas çi tie?” mi vokis çe˛e.”Mi tiel aûdacis, sinjoro,” diris la salamandro respek-

te levi¸ante. ”Mi ne povis rezisti, aûdante unuafoje en lavivo çe˛an interparolon.”

”Kio,” mi miregis, ”çu vi scias la çe˛an?””Îus mi amuzi¸is konjugaciante la neregulan verbon

esti,” diris la salamandro. ”Çi tiu verbo nome estas nere-gula en çiuj lingvoj.”

”Kiel, kie kaj kial,” mi insistis, ”vi lernis la çe˛an ling-von?”

”Hazardo alportis al mi çi tiun libron,” rediris la sala-mandro kaj prezentis al mi libreton, kiun ¸i tenis en lamano; estis La çe˛a por salamandroj, kaj ¸iaj folioj vidi-gis spurojn de ofta kaj diligenta uzado. ”¯i aperis çi tiekun sendaîo de libroj kun enhavo instrua. Mi povis elektiinter Geometrio por la superaj mezlernejaj klasoj, Histo-rio de milit-taktiko, Gvidlibro tra Dolomitoj aû Principojde bimetalismo. Mi elektis tamen çi tiun libreton, kiu i¸ismia kunulo plej kara. Mi konas ¸in jam tute parkere, sedmi trovas en ¸i sençese novajn fontojn de amuzo kaj in-struo.”

Mia edzino kaj mi montris nian ne afektatan ¸ojon kajmiron super ¸ia ¸usta, preskaû komprenebla prononca-do. ”Bedaûrinde, neniu estas çi tie, kun kiu mi parolusçe˛e,” diris nia nova amiko modeste, ”kaj tute mi ne cer-tas, çu la instrumentalo de vorto çevalo estas kun çeva-loj aû per çevaloj.”

”Per çevaloj,” mi diris.

248


”Ho ne, kun çevaloj,” vokis mia edzino vigle.”Çu vi estus tiel afabla kaj dirus al mi,” demandis nia

kara societano fervore,” kio nova en la centotura panjoPrago?”

”¯i kreskas, amiko,” mi respondis estante ¸ojigita pro¸ia intereso kaj en kelkaj vortoj mi skizis al li floradon denia ora metropolo.

”Kiel ¸ojigaj estas la sciigaîoj”, diris la salamandro kunnekaÿata kontenti¸o. ”Çu ankoraû pendas la dehakitajkapoj de la ekzekutitaj çe˛aj nobeloj sur Mostecká vêò*?”

”Jam delonge ne,” mi diris al li, iom (mi konfesas) sur-prizita pro lia demando.

”Vere doma¸e,” opiniis la simapatia salamandro. ”¯iestis rara historia memoraîo. Estu al dio plendate, ke tiomda valoraj memorindaîoj detrui¸is dum la tridekjara mi-lito! Se mi ne eraras, tiam la çe˛a lando estis ÿan¸ita je de-zertejo, dronante en sango kaj larmoj. Feliçe, ke tiam neformortis la genitivo de la negativo. En çi tiu libreto tek-stas, ke onidire ¸i estas formortonta. Tion mi tre bedaû-rus, sinjoro.”

”Vin do interesas ankaû nia historio,” mi vokis ¸oje.”Certe, sinjoro,” rediris la salamandro. ”Nome la Blank-

monta katastrofo kaj la tricentjara servuto. Pri tio mi le-

dehakitaj kapoj de la ekzekutitaj çe˛aj nobeloj sur Mostecká vêò— (sur Pontoturo); estas opiniata la ribelo de la çe˛ajprotestantaj nobeloj kontraû Habsburgoj (1618), kiu gvidis alla tridekjara milito. La ribelo estis venkita en la jaro 1620 surBlanka Monto (monteto apud Prago) kaj dudek sep gvidintojestis senkapigitaj sur la Malnovurba Placo en Prago kaj iliajkapoj pendigitaj sur la Pontoturo de Karol-Ponto

249


gis tre multe en çi tiu libro. Certe vi tre fieras pri via tri-centjara servuto. Tio estis granda tempo, sinjoro.”

”Jes, peza tempo,” mi jesis. ”Tempo de subpremado kajaflikto.”

”Kaj çu vi lamentegis?” demandis nia amiko kun avidaintereso.

”Ni lamentegis, suferante neeldireble sub la jugo de fe-rocaj subpremantoj.”

”Mi ¸ojas,” respiris la salamandro. ”En mia libro tio¸uste tiel tekstas. Mi estas tre ¸ojigita, ke ¸i estas vero. Tioestas bonega libro, sinjoro, pli bona ol Geometrio por su-peraj mezlernejaj klasoj. Foje ÿate mi stari¸us sur la me-morinda loko, kie estis ekzekutitaj la çe˛aj nobeloj, kajankaû sur la aliaj gloraj lokoj de la kruela senrajteco.”

”Vi soltus viziti nin,” mi proponis kore al li.”Mi dankas por la afabla invito,” riverencis la sala-

mandro. ”Bedaûrinde, tiomgrade miaj paÿoj ne estas libe-raj…”

”Ni açetus vin,” mi ekkriis. ”Mi volas diri, eble per na-cia kvesto ni povus havigi rimedojn, kiuj ebligus al vi …”

”Plej ardajn dankojn,” murmuris nia amiko evidenteemociita. ”Sed mi aûdis, ke la vultava akvo ne estas bona.Nome ni suferas en river-akvo pro malagrabla disente-rio.” Post kio li iom enpensi¸is kaj aldiris: ”Ankaû nur trepeze mi forlasus mian amatan ¸ardeneton.”

”A˛,” ekkriis mia edzino, ”ankaû mi estas entuziasma¸ardenistino! Kiel dankema mi estus al vi, se vi montrusal ni la infanojn de çi tiu flaûro!”

250


”Kun plej granda ¸ojo, nobla sinjorino,” diris la sala-mandro ¸entile klini¸ante. ”Se nome ne ¸enos vin, ke miaparko estas sub akvo.”

”Sub akvo?””Jes. Dek kaj duonon de metroj.””Kaj kiajn florojn tie vi kultivas?””Maranemonojn,” diris nia amiko, ”en kelkaj raraj spe-

cioj. Ankaû marstelojn kaj markukumojn, ne kalkulantela koral-arbustojn. Beatul’, kultivinta al la patrio unu ro-zon, unu arbon, kiel diras poeto.”

Bedaûrinde ni estis adiaûontaj, çar la ÿipo jam signalisforveturon. ”Kaj kion vi mesa¸us, sinjoro — sinjoro — ”mi diris, ne sciante, kiel nia kara amiko nomi¸as.

”Mi nomi¸as Boleslav Jablonskë*,” atentigis nin la sa-lamandro sin¸ene. ”¯i estas miaopinie bela nomo, sin-joro. Mi elektis ¸in el mia libro.”

”Kion, sinjoro Jablonskë, vi mesa¸us al nia nacio?”La salamandro pripensis iom. ”Diru al viaj samlanda-

noj,” li diris fine kun profunda emocio, ”diru al ili, … ke iline falu en malnovan slavan malkonkordon … ke ili tenuen la dankema memoro Lipany* kaj çefe la Blankan Mon-ton! Saluton, mian respekton,” li subite finis, penantevenki siajn sentojn.

Ni malproksimi¸is per boato de la bordo, enpense kajemociitaj. Nia amiko staris sur la rifo kaj mangestis al ni;ÿajnis, ke ion li vokas.

Boleslav Jablonskë — pseûdonomo de la çe˛a sentimentala poetoEûgeno Tupë

Lipany — batalo apud Lipany en la jaro 1434, kiu signifis la finonde la Husanaj militoj

251


”Kion li vokis?” demandis mia edzino.”Mi ne scias,” mi diris, ”sed sonis kiel Salutu sinjoron

çefurbestron doktoron Baxa.”

17 Çefe en Germanio çia vivisekcio estis severe malpermesi-ta, kompreneble nur al judaj esploristoj.

18 Ÿajnas, ke ankaû temis pri iaj moralaj motivoj. Inter lapaperoj de sinjoro Povondra oni trovis en multaj lingvojPROKLAMON publikigitan evidente en çiuj îurnaloj dela mondo kaj subskribitan de la dukino of Huddersfieldmem, kie estis dirite:

”Ligo por protekto de salamandroj turni¸as çefe al vi,virinoj, ke vi en la intereso de deco kaj bonmoreco atri-buu per laboro de viaj manoj al la granda agado, kies celoestas provizi la salamandrojn per konvena vestaîo. Por tiucelo plej celhava estas jupeto kvardek centimetrojn longa,talio-lar¸o sesdek centimetrojn, plej bone kun enkudritagumbendo. Estas rekomendata jupeto faldita (plisita), bo-ne konvenanta kaj permesanta pli grandan movo-liberon.Por la tropikaj landoj sufiças antaûtuketo provizita perlaço por çirkaûligo de la talio, pretigita el tute simpla lavÿ-tofo, eventuale el nenovaj partoj de via vestaîo. Per tio vihelpos al la povraj salamandroj, por ke ili ne devu sinmontri dum sia laboro sen ia ajn vestaîo, kio certe ofen-das ilian hontemon kaj malagrable tuÿas çiun decan ho-mon, nome çiun virinon kaj patrinon.”

Ÿajne çi tiu aktiveco ne renkonti¸is kun la dezirata re-zulto; ne estas konate, çu la salamandroj iam konsentusporti jupetojn kaj antaûtuketojn; versimile tio malhelpisilin en la akvo aû ¸i ne volis resti sur ili. Kiam poste la sa-

252


lamandroj estis apartigitaj for de la homoj per lignotabu-laj bariloj, kompreneble falis ambaûflanke çiaj ajn kaûzojpor hontemo aû malagrablaj sentoj.

Kio koncernas nian mencion, ke necesis gardi la sala-mandrojn antaû diversa ¸enado, çefe ni pensis pri hun-doj, kiuj neniam paci¸is kun la salamandroj kaj persekutisilin feroce ankaû sub la akvo, ne atentante, ke en iliaj mu-zeloj mukozoj inflamis, kiam ili mordvundis fu¸antansalamandron. Iam ankaû la salamandroj defendis sin kajne unu rara hundo estis batmortigita per hakfosilo aûpioço. Entute inter la hundoj kaj salamandroj evoluisdaûra eç mortiga malamikeco, kiu neniel ÿan¸i¸is, maleplivere pliforti¸is kaj profundi¸is per establo de la barilojinter ili ambaû. Sed tio jam okazas ne nur en la vivo kajne nur çe hundoj.

Pretere dirite, la gudritajn barilojn, etendi¸antaj mult-loke je centoj kaj centoj da kilometroj laû la marbordo,oni eluzis por edukaj celoj; laû la tuta longo ili estis pri-pentritaj per grandaj surskriboj kaj sloganoj konvenaj porla salamandroj, ekzemple: VIA LABORO-VIA SUKCESO-ELUZU ÇIUN SEKUNDON! LA TAGO HAVAS NUR 86400 SEKUNDOJN! — ÇIU NUR TIOM VALORAS, KIOMDA LABORO LI PLENUMAS. — UNU METRON DE LADIGO VI POVAS KONSTRUI DUM 57 MINUTOJ! —KIU LABORAS, SERVAS AL ÇIUJ. — KIU NE LABORAS,NE MAN¯U!

Kaj tiel plu. Konsiderante, ke la lignotabulaj barilojborderis en la tuta mondo pli ol tricent mil kilometrojn damarbordoj, ni scias imagi, kiom da instigaj kaj ¸eneraleutilaj sloganoj tie trovi¸is.

253


19 Komp. la unuan salamandran proceson, okazinta en Dur-ban, kaj kiu estis abunde komentita en la mondgazetaro(vidu eltrançaîojn de sinjoro Povondra). Havenofico en A.okupadis laborlokon de salamandroj. Tiuj dumtempe tielmulti¸is, ke en la haveno ili ne plu havis sufiçe da loko;kelkaj junsalamandraj kolonioj do eklo¸is en la çirkaûajbordoj. Bienulo B., al kies terpecoj apartenis parto de lamenciita bordo, postulis, ke la havenofico ello¸igu siajnsalamandrojn el lia privata bordo, çar tie li havas sian pri-vatan banejon. La havenofico oponis, ke tio ne rilatas ¸in;tuj kiam la salamandroj eklo¸is sur terpecoj de la plen-danto, ili i¸is lia privata posedaîo. Dum la traktado pro-porcie treni¸is, komencis la salamandroj (parte pro la de-naska instinkto, parte pro laborfervoro, al ili memorfik-sita per eduko) sen respektiva ordono kaj permeso kon-strui digojn kaj haven-basenojn sur bordoj de sinjoro B.Tiam sinjoro B. prezentis al la koncerna ofico akuzon prodama¸o de sia posedaîo. En la unua instanco la akuzoestis rifuzita kun motivigo, ke la posedaîo de sinjoro B. neestis per la digoj dama¸ita, sed pliperfektigita. La dua in-stanco pravigis la akuzantan partion en tio, ke neniu es-tas devigata toleri sur sia terpeco bredbestojn de sia naj-baro, kaj ke la havenofico en A. garantias por çiaj dama-¸oj kaûzitaj de la salamandroj, same kiel kampulo kom-pensas dama¸ojn, kiujn kaûzis al la najbaro lia brutaro.La akuzita partio kompreneble obîetis, ke ¸i ne povasgarantii por la salamandroj, çar ¸i ne povas ilin fermi enla maro. Post tio la ju¸isto deklaris, ke liaopinie necesasrigardi la dama¸ojn faritajn de la salamandroj same kieldama¸ojn kaûzitajn fare de kokinoj, kiujn ankaû ne eblas

254


enfermi, çar ili scias flugi. Reprezentanto de la havenoficodemandis, kiamaniere do lia kliento devas ello¸igi la sa-lamandrojn aû igi ilin al tio, ke ili mem forlasu la priva-tan bordon de sinjoro B. La ju¸isto respondis, ke la afe-ro ne koncernas la tribunalon. La reprezentanto deman-dis, kion la respektinda ju¸isto opinius, se la akuzita oficoigus la nedeziratajn salamandrojn pafekstermi. Post tio laju¸isto respondis, ke tion, kiel la brita ¸entlemano, li opi-nius ekstreme malkorekta procedo kaj krome atenco dela çasrajto de sinjoro B. La akuzita partio estas do deviga-ta unuflanke ello¸igi la salamandrojn el la privata pose-daîo de la akuzanto, aliflanke kompensi la dama¸ojn tiekaûzitajn per digoj kaj reguligo de la bordo kaj nome tiel,ke ¸i refaros tiun bordopecon en la originan staton. La re-prezentanto de la akuzita partio poste metis demandon,çu oni darfas uzi por la malkonstruado la salamandrojn.La ju¸isto respondis, ke liaopinie ne, çar tion ne perme-sos la akuzanto, kies edzino abomenas salamandrojn kajne povas bani¸i sur la bordo, naûza pro la salamandroj.La akuzita partio oponis, ke sen la salamandroj ¸i ja nepovas forigi digojn, konstruitajn sub la marsurfaco. Posttio la ju¸isto deklaris, ke la tribunalo nek volas nek povasdecidi pri la teknikaj detaloj; la tribunaloj ekzistas çi tiepor gardi la posedrajtojn, kaj ne por priju¸i, kio estas re-aligebla kaj kio ne. Per tio la afero el la jura flanko estisfinita; ne estas konate, kiel la havenofico en A. elvenis elçi tiu peniga situacio; sed la tuta kazo montris, ke la sa-lamandran problemon tamen nur necesos ordigi per no-vaj juraj rimedoj.

255


20 Pluraj opiniis la egalrajtecon de la salamandroj tiel laû-vorte, ke ili postulis, ke la salamandroj povu okupi kiajnajn publikajn oficojn en la akvo kaj sur la tero (J. Cour-taud); aû ke el ili estu kreitaj plenarmitaj submaraj regi-mentoj kun la propraj enprofundaj komandantoj (em. ge-neralo Desfours); eç tio, ke estu permesataj intermiksitajgeedzi¸oj inter homoj kaj salamandroj (advokato LouisPierrot). Natursciencistoj kontraûis, ke tiaj geedzi¸oj ne-pre ne estas eblaj; sed maitre Pierrot deklaris, ke ne temaspri la natura eblo, sed pri la jura principo, kaj ke li memestas preta edzinigi al si salamandran femalon, por pruvi,ke la menciita reformo de la geedza rajto ne restos nursur papero. (M. Pierrot pli poste i¸is tre elserçata advoka-to en divorc-aferoj).

(En çi tiu kroma konekseco estu menciite, ke nome enla usona gazetaro de temp’ al tempo aperis informo priknabinoj, kiuj laûdire dum la banado estis sekse perfor-titaj de salamandroj. Tial en Usono multi¸is kazoj, kiamsalamandroj estis kaptataj kaj linçataj, çefe ÿtiparumataj.Vane sciencistoj protestis kontraû çi tiu popola kutimoasertante, ke pro la anatomiaj kaûzoj simila krimo flankede la salamandroj estas fizike ekskludita; multaj knabinojîuris, ke ili estis ¸enataj de salamandroj, per kio por çiu¸usta amerikano la afero estis klara. Pli poste la ÿatataÿtiparumado de salamandroj estis almenaû tiel limigata,ke ¸i rajtis okazi nur sabate kaj sub inspekto de fajrobri-gadanoj. Tiam ankaû esti¸is Movado kontraû linçado desalamandroj, fronte de kiu staris la nigra pastoro RobertJ. Washington kaj al kiu anonci¸is centmiloj da membroj,kompreneble preskaû senescepte nur negroj. La amerika

256


preso komencis aserti, ke la movado estas politika kajrenversema; tial okazis agresoj kontraû la negraj kvarta-loj kaj estis brulmortigitaj multaj negroj, pre¸antaj en siajpre¸ejoj por Fratoj Salamandroj. La indigno kontraû ne-groj atingis kulminon, kiam de la brulanta negra pre¸ejoen Gordonville (L.) ekbrulis la tuta urbo. Sed çi tio apar-tenas al la historio de la salamandroj nur nerekte.)

El la civilaj aran¸oj kaj avanta¸oj, kiujn la salamandrojvere ricevis, ni citu almenaû kelkajn: çiu salamandro es-tis enskribita en la Salamandra Matrikulo kaj registrita enloko de sia laboro; ¸i devis havi oficialan permeson porrestado; ¸i devis pagi kap-imposton, kiu anstataû ¸i pa-gis ¸ia posedanto kaj deprenis ¸in de ¸ia nutrado (çar lasalamandroj ne ricevis salajron en mono); same ¸i devispagi lupagon el la lo¸ata bordo, komunumajn alpagojn,depagojn por establo de la lignotabula barilo, lernejantakson kaj aliajn publikajn ÿar¸ojn; simple ni devas lojalekonfesi, ke tiurilate oni traktis ¸in same kiel la aliajn ci-vitanojn, sekve ¸i tamen ¸uis ian egalrajtecon.

21 Vidu la enciklikon de la Sankta Patro Mirabilia Dei ope-ra*.

22 Pri la afero aperis tiel grandega literaturo, ke nur ¸ia bib-liografio ampleksus du egajn volumojn.

23 Vidu en la paperoj de sinjoro Povondra ege pornan bro-ÿuron, kiu onidire estis represita el la policaj raportoj enB. Indikojn de çi tiu ”privata ekzemplero, eldonita por

”Mirabilius Dei Opera” — (lat.) Admiraj dignaj verkoj de Dio

257


scienca celo” ne eblas citi en deca libro. Ni prezentas nurkelkajn detalojn:

Templo de la salamandro-kulto, trovi¸anta en stratoxxx domnumero xxx, havas en sia mezo grandan base-non, garnitan per malhelru¸a marmoro. La akvo en la ba-seno estas parfumata per bonodoraj esencoj, varmigatakaj de elprofunde tralumigata per konstante ÿan¸i¸antakolorlumoj; alie en la templo estas mallume. Dum kanta-do de la Salamandraj Litanioj eniras en la irizan basenonsur marmorÿtupoj per nenio vestitaj kredantaj salaman-droj kaj salamandrinoj, de unu flanko viroj, de la alia flan-ko virinoj, senescepte el la plej bona societo; ni menciasçefe baroninon M., filmaktoron S., ambasadoron D. kajmultajn aliajn eminentajn personecojn. Subite blua re-flektoro prilumas grandegan marmoran blokon, levi¸an-tan super la akvon, sur kiu ripozas kaj peze respiras gran-da, olda, nigra salamandro, nomata Majstro Salamandro.Post nelonga silento la Majstro komencas paroli; li alvo-kas la kredantojn, ke ili plene kaj tutanime fordonu sin alla komenci¸antaj ceremonioj de la Salamandro-Dancokaj honoru la Grandan Salamandron. Post tio ¸i levi¸askaj komencas balanci kaj tordi la supran duonon de lakorpo. Ankaû la viraj kredantoj, mergi¸intaj ¸iskole en laakvo, komencas impete, çiam pli rapide kaj rapide balan-ci¸i kaj tordi¸i, onidire tial, por ke krei¸u la Seksa Medio;dume la salamandrinoj elbuÿigas akrajn ts-ts-ts kaj kva-kajn kriçojn. Poste estingi¸as sub la akvo lumo post lumokaj senbridi¸as ¸enerala orgio.

Ni ja ne povas garantii pri çi tiu priskribo; sed estascerte, ke en iuj pli grandaj urboj de Eûropo la polico unu-

258


flanke severe persekutis çi tiujn salamandrajn sektojn,aliflanke ¸i havis plenmanojn da laboro kun sekretigadode grandegaj societaj skandaloj, ligitaj kun çi tio. Tamenni opinias, ke la kulto de la Granda Salamandro estis janeordinare disvastigita, sed ¸i okazadis plejparte kun luk-so malpli fabela, kaj en la neriçaj tavoloj eç sur la sekatero.

24 Ankaû jam la menciita katolika pre¸o por la salamandrojdifinis ilin kiel Dei creatura de gente Molche (diaj krei-taîoj de la salamandra nacio)

25 Proklamo, konservita en la paperoj de sinjoro Povondra,tekstis:

KAMARADOJ SALAMANDROJ!La kapitalisma ordo trovis al si la lastan viktimon. Kiam¸ia tiranado komencis definitive spliti¸i kontraû la revo-lucia impeto de la klaskonscia proletaro, aljungis la putrakapitalismo en siajn servojn vin, Laboristojn de la Maro,sklavigis vin spirite per sia bur¸a civilizacio, subigis vin alsiaj klasle¸oj, senigis vin de çia libereco kaj faris çion, porpovi senpune kaj brutale vin ekspluategi.(14 linioj konfiskitaj)Laborantaj salamandroj! Proksimi¸as la momento, kiamvi komencas konsciigi al vi la tutan ÿar¸on de la sklave-co, en kiu vi vivas.(7 linioj konfiskitaj)kaj pretendos viajn rajtojn kiel klaso kaj nacio!Kamaradoj salamandroj! La revolucia proletaro de la tutamondo aletendas al vi la manon.(11 linioj konfiskitaj)

259


per çiuj rimedoj. Fondu uzinajn konsilantarojn, elektukonfidulojn, establu strikfondusojn! Kalkulu kun tio, ke lalaboristaro vin ne forlasos en via justa batalo kaj man-en-mane entreprenos kun vi la lastan atakon.(9 linioj konfiskitaj)Subpremataj kaj revoluciaj salamandroj de la tuta mon-do, unui¸u! Komenci¸as la lasta batalo!Subskribita MOLOKOV

26 En la kolekto de sinjoro Povondra ni trovis nur kelkajntiajn proklamojn; la ceterajn versimile forbruligis dum-tempe sinjorino Povondrová. El la konservita materialo nicitas almenaû kelkajn titolojn:

salamandroj, for la batalilojn! (Pacifista manifesto).Salamandroj, elîetu la judojn! (Germana flugfolio).Kamaradoj salamandroj! (Alvoko de la anarkiista-Bakuni-nista grupo).Kamaradoj salamandroj! (Publika alvoko de la akvo-skol-toj).Amikoj salamandroj! (Publika adreso de la Cetralo de ak-variistaj societoj kaj bredantoj de la akvobestaro).Salamandroj, amikoj! (Alvoko de Societo por la MoralaReformo).Civitanoj salamandroj (Alvoko de la Reforma civitanafrakcio en Dieppe).Kolegoj salamandroj, eniru niajn vicojn! (Subtena socie-to de eksmaristoj).Kolegoj salamandroj! (Na¸klubo Aegir).

260


Ekstre grava (se ni povas ju¸i laû tio, ke sinjoro Povondra¸in zorge subgluis (estis alvoko, kiun ni citas en plenaorigina teksto:

27 En la kolekto de sinjoro Povondra konservi¸is al ni felie-tona, sufiçe supraîa priskribo de la soleno; bedaûrindenur duono, la alia parto iel perdi¸is.Nico, la 6-an de majoEn bela, hela konstruaîo de la Instituto por Mediterane-aj Studoj sur Promenade des Anglais estas hodiaû vigle;du agens de police prizorgas liberan vojon sur trotuaropor la invititaj personecoj, paÿantaj sur la ru¸a tapiÿo enbonvenigan, agrable malvarman amfiteatron. Ni vidas laridetantan sinjoron urbestron de Nico, sinjoron prefek-ton kun cilindro, generalon en lazurkolora uniformo, sin-jorojn kun ru¸a butono de Honorlegio, damojn de necer-ta a¸o (çijare regas la moda terakotkoloro), vicadmiralojn,îurnalistojn, profesorojn kaj respektindajn oldulojn deçiuj nacioj, da kiuj sur Côte d’ Azur estas çiam abunde.Subite eta incidento: inter çia çi honorularo timide kajnerimarkate penas tragliti kurioza kreaîeto; ¸i estas vua-lita de la kapo ¸is la tero en longan nigran pelerinon aûdomenon, sur la okuloj ¸i havas grandegajn nigrajn okul-vitrojn kaj haste, malcerte ¸i plandas al la troplenigitavestiblo. ”Hé, vous,” ekkriis iu policisto, ”qu’ est-ce quevous cherchez ici?*” Sed jam al la timigita alvenanto al-paÿas la universitataj altranguloj kaj ”cher docteur, çi tien,cher docteur tien”. Do çi tiu estas d-ro Charles Mercier, la

He’, vous, qu’est-ce que vous cherchez ici? — (france) Hej, kion viserças çi tie?

261


klerega salamandro, hodiaû prelegonta antaû la elito dela Lazura Bordo! Rapide internen, por ke ankoraû ni kap-tu loketon en la solene ekscitita aûditorio!

Sur la podio eksidas Monsieur le Maire, Monsieur PaulMallory, granda poeto, Mme Maria Dimineanu, kiel de-legitino de Internacia Instituto por Intelekta Kunlaboro,rektoro de Instituto por Mediteraneaj Studoj kaj aliaj ofi-cialaj personecoj; flanke de la podio estas pupitro por laprelegonto kaj post ¸i — Nu jes, ¸i estas vere ladkuvo.Ordinara ladkuvo, kiaj estas en la bançambroj. Kaj dufunkciuloj kondukantaj sur la podion timidan estaîon,vualitan en longan kapuçon. Aûdi¸as iom embarasaaplaûdo. D-ro Charles Mercier sin¸ene riverencas kaj çir-kaûrigardas, kie sidigi sin. ”Voilá, Monsieur,” flustras iufunkciulo kaj montras la ladkuvon. ”Jen por vi.” D-roMercier videble ege hontas, ne scias, kiel rifuzi çi tiunafablaîon; li provas kiel eble diskrete okupi lokon en lakuvo, sed li envolvi¸as en la longan pelerinon kaj kunbrua plaûdo falas en la kuvon. La sinjoroj sur la podio es-tis ege surÿprucigitaj, sed ili mienas, kvazaû nenio okazus;en la aûditorio iu histerie ekridis, sed la sinjoroj el launuaj vicoj riproçe çirkaûrigardas kaj siblas ÿÿ! Tiumo-mente levi¸as Monsieur le Maire et Député kaj ekparolas.Sinjorinoj kaj sinjoroj, li diras, mi havas la honoron bon-venigi sur la tero de nia bela urbo Nico doktoron Char-les Mercier, eminentan reprezentanton de la scienca vivode niaj proksimaj najbaroj, la lo¸antoj de la marprofun-doj. (D-ro Mercier elmergi¸as ¸is la talio kaj profunde ri-verencas). Unuafoje en la historio de civilizacio la marokaj la tero donas al si la monojn por la intelekta kunlabo-

262


ro. ¯is nun estis metita al la spirita vivo netransigeblalimo: la mond-oceano. Ni povis ¸in transpaÿi, ni povis ¸intransversi çiudirekte per niaj ÿipoj; sed sub ¸ian surfacon,sinjorinoj kaj sinjoroj, la civilizacio ne povis penetri. Çi tiueta peco de la firma tero, sur kiu vivas la homaro, estis ¸isnun çirkaûita de maro virga kaj sova¸a; ¸i estis belegakadro, sed ankaû depratempa dislimo: unuflanke la levi-¸anta civilizacio, aliflanke la eterna neÿan¸ebla naturo. Çitiu limo, miaj karaj aûskultantoj, nun falas. (Aplaûdo). Ni,infanoj de la granda tempo, partoprenas la senkomparanfeliçon esti atestantoj-vidantoj de tio, kiel kreskas nia spi-rita patrio, kiel ¸i transpaÿas siajn proprajn bordojn, de-scendas en la marondojn, konkeras la akvoprofundojn kajligas al la malnova klera firma tero oceanon modernankaj civilizitan. Kia miriga spektaklo! (Brave!) Sinjorinoj kajsinjoroj, nur pro naski¸o de la oceana kulturo, kies emi-nentan reprezentanton ni havas la honoron hodiaû bon-venigi en nia mezo, nia terglobo i¸is planedo vere kaj ple-ne civilizita (Entuziasma aplaûdo! D-ro Mercier levi¸asen la kuvo kaj riverencas).

Kara doktoro kaj granda sciencisto, poste Monsieur leMaire et Député turni¸is al d-ro Mercier, apoganta sin jerando de la kuvo, emociite kaj peze tikante siajn bran-kojn, vi povos transdiri al viaj samlandanoj kaj amikoj surla marfundo niajn gratulojn, nian admiron kaj nian plejardan simpation. Diru al ili, ke en vi, niaj mar-najbaroj, nisalutas la avangardon de progreso kaj klereco, avangar-don, kiu paÿon post paÿo koloniigos la senfinajn marte-ritoriojn kaj sur fundo de Oceano konstruos novan kult-uran mondon. Jam mi vidas kreski en la marfundoj no-

263


vajn Atenojn kaj novajn Romojn; mi vidas tie flori novanParizon kun la submaraj Luvroj kaj Sorbonoj, kun la sub-maraj Triumfarkoj kaj Tomboj al la Nekonataj Soldatoj,kun teatroj kaj bulvardoj; kaj permesu, ke mi eldiru an-kaû mian ideon plej sekretan: mi esperas, ke kontraû niakara Nico elkreskos en la bluaj ondoj mediteraneaj novaglora Nico, via Nico, kiu per siaj superbaj submaraj ave-nuoj, parkoj kaj promenejoj borderos nian lazuran bord-regionon. Ni volas vin ekkoni kaj volas, ke vi ekkonu nin;persone mi estas konvinkita, ke pli proksima scienca kajsocieta rilatoj, kiujn hodiaû sub tiel feliçaj aûspicioj niinaûguras, kondukos niajn naciojn al çiam pli strikta kul-tura kaj politika kunlaboro en intereso de la tuta homa-ro, en intereso de la tutmonda paco, bonfarto kaj progre-so. (Longdaûra aplaûdo.)

Nun levi¸as d-ro Charles Mercier kaj provas per kelkajvortoj danki al sinjoro urbestro kaj deputito de Nico; sedunuflanke li estas tro emociita, aliflanke li havas iomapartan prononcadon; el lia parolo mi kaptis nur kelkajnpene elbuÿigitajn vortojn; se mi ne eraras, tio estis ”trehonorita”, ”kulturaj rilatoj” kaj ”Viktoro Hugo”. Poste, evi-dente timtrema, denove li kaÿi¸is en la kuvo.

Poste ekparolas Paul Mallory; tio, kion li eldiras, neestas parolo, sed himna poemo, tralumigita de profundafilozofio. Mi dankas la sorton, li diras, ke mi ¸isvivis laplenumi¸on kaj konfirmon de unu el la plej belaj sagaojde la tuta homaro. ¯i estas konfirmo kaj plenumi¸osstranga: anstataû la mita Atlantido, enmergi¸inta, ni vi-das kun mirego novan Atlantidon, elmergi¸anta el la pro-fundoj. Kara kolego Mercier, vi, kiu estas poeto de la spa-

264


ca geometrio, kaj viaj doktaj amikoj, vi estas la unuaj sen-ditoj de çi tiu nova mondo levi¸anta el la maro, ne el laÿaûmo naski¸inta Afrodita, sed Palasa Anadyomene. Sedmulte pli stranga kaj nekompreneble pli mistera estas, keal çi tiu

(La fino mankas)

28 En la paperoj de sinjoro Povondra konservi¸is iom nekla-ra îurnalfoto, sur kiu ambaû salamandraj delegitoj ascen-das la ÿtupetojn el la ¯eneva Lago sur Quai du MontBlanc, por iri en kunsidon de la Komisiono. Ÿajnas do, keoficiale ili estis lo¸igitaj rekte en Lemano.

Kio koncernas la ¯enevan Komisionon por Studo de laSalamandra Demando, ¸i plenumis grandan kaj meritple-nan laboron çefe per tio, ke ¸i zorgeme evitis çiujn bru-lajn politikajn kaj ekonomiajn problemojn. ¯i kunsidispermanente dum multaj jaroj kaj havis pli ol mil tricentkunvenojn, dum kiuj oni diligente traktis pri la interna-cia unuigo de terminologio por la salamandroj. Tiurilatenome regis senespera ˛aoso; apud la sciencaj terminojsalamandro, Molche, Batrako kaj similaj (kiujn oni kom-encis senti kiel iom mal¸entilajn), estis proponata aro daaliaj nomoj; la salamandroj estu nomataj Tritonoj, Nep-tunidoj, Tetisidoj, Nereidoj, Atlantidoj, Oceanidoj, Pozi-donidoj, Lemuroj, Pelagoj, Litoraluloj, Pontikoj, Bathidoj,Abisoj, Hidrionoj, Gentdemaroj (Gens de Mer), Submari-doj kaj tiel plu.

La Komisiono por Studo de la Salamandra Demandoestis elektonta el çiuj çi terminoj la nomon plej konvenankaj okupi¸is pri tio fervore kaj konscience ¸is fini¸o de la

265


Salamandra Epoko; la finan kaj unuaniman konkludonneniam ¸i atingis.

29 Sinjoro Povondra ankaû envicigis en sian kolekton du aûtri artikolojn el Národní politika*, rilatantajn la nuntem-pan junularon; versimile nur pro misaran¸o li atribuis ilinal çi tiu periodo de la salamandra civilizacio.

30 Iu sinjoro el Dejvice rakontis al sinjoro Povondra, ke libani¸is sur pla¸o en Katwijk am Zee. Li na¸is malproksi-men en la maron, kiam la na¸mastro vokis lin al reveno.La nomita sinjoro (iu sinjoro Pæíhoda, komisiulo) ne aten-tis tion kaj na¸is plu; tiam la na¸mastro saltis en boatonkaj padelis post lin. ”Hej, sinjoro,” li diris al li, ”çi tie vi nerajtas vin bani!”

”Kial ne?” demandis sinjoro Pæíhoda.”Çi tie estas salamandroj.””Mi ne timas ilin,” oponis sinjoro Pæíhoda.”Ili havas çi tie sub la akvo fabrikojn aû ion,” murmu-

retis la na¸mastro. ”Çi tie neniu bani¸as, sinjoro.””Kaj kial ne?””La salamandroj ne ÿatas tion.”

31 Çi tiu propono evidente koneksis kun la grandskala po-litika propagando, kies altgrade gravan dokumenton nihavas en la manoj, dank’ al kolekta aktiveco de sinjoroPovondra. La dokumento sonas laûvorte:

Národní politika — iama çe˛a îurnalo

266


Libro tria

MILITO KONTRAÛ SALAMANDROJ

267


1. Masakro sur la Kokosa Insularo

En unu afero sinjoro Povondra eraris: la interpafadoapud la urbo Kankesanturai ne estis la unua kolizio

inter homoj kaj salamandroj. La unua historie konatakonflikto okazis kelkajn jarojn antaûe sur la Kokosa In-sularo, ankoraû dum la ora epoko de la pirataj ekspedi-cioj je salamandroj; sed eç tio ne estis la plej malnova in-cidento tiuspeca, kaj en la pacifikaj havenoj oni sufiçerakontis pri iaj bedaûrindaj kazoj, kiam salamandroj ieltiel aktive rezistis eç al la normala S-Trade; komprene-ble tiajn malgravaîojn la historio ne notas.

Sur la Kokosaj aû Keeling-Insuloj tio okazis jene: lakaperÿipo Montrose de la konata Harriman-KompanioPacific Trade sub kapitano James Lindley albordi¸is porla kutima çasado de salamandroj de tipo nomata Mac-caroni. Sur la Kokosaj Insuloj estis konata kaj riça sala-mandra golfo, koloniigita ankoraû de kapitano van To˛,sed pro sia izoliteco lasita, kiel oni diras, al sia sorto. Alkapitano Lindley eblas riproçi nenian malatentemon,ankaû tion ne, ke la ÿipanaro suriris la bordon nearmi-ta. (Nome tiam la piratkomerco kun la salamandroj ha-vis jam siajn regulajn formojn; sed estas vero, ke antaûe

268


estis piratÿipoj armitaj per mitraloj, jes eç per le¸erajkanonoj, tamen ne kontraû la salamandroj, sed kontraûnelojala konkurenco de la aliaj piratoj. Sur la insulo Ka-rakelong foje ekbatalis la ÿipanaro de la Harriman-va-porÿipo kontraû la ÿipanaro de dana ÿipo, kies kapitanoopiniis Karakelong sia çasejo; tiam ambaû ÿipanaroj kvi-tigis siajn malnovajn kalkulojn, çefe presti¸ajn kaj ko-mercajn konfliktojn tiel, ke ili flanklasis la salamandro-çasadon kaj komencis pafi kontraû si el fusiloj kaj hotch-kissoj; la danoj tamen sur la firma tero venkis per bajo-net-atako, sed la Harriman-ÿipo poste sukcese kanonisla danan ÿipon kaj dronigis ¸in nepre kun çio, ankaûkun kapitano Nielsen — la tiel nomata Karakelong-inci-dento. Tiam devis interveni en la afero ankaû oficoj kajregistaroj de la koncernaj ÿtatoj; al la banditaj ÿipoj es-tis malpermesite plu uzadi kanonojn, mitralojn kaj gre-nadojn; krome filibustraj kompanioj dividis inter si tielnomatajn liberajn çasejojn tiel, ke çiu salamandrejo es-tis vizitata nur de difinita rabÿipo; çi tiu gentlemen’sagreement de grandaj piratoj estis vere plenumata kajrespektata ankaû de malgrandaj pirataj entreprenantoj.)Sed ni revenu al kapitano Lindley, li agis tute laû la spi-rito de la tiamaj komercaj kaj maraj uzancoj, kiam li surla Kokosa Insularo sendis siajn homojn armitajn nur perklaboj kaj remiloj por la çaso de salamandroj, kaj la pos-

269


ta oficiala enketado donis al la mortinta kapitano plenansatisfakcion.

La ÿipanaron, kiu en tiu luna nokto suriris la Kokos-Insulojn, komandis ÿipleûtenanto Eddie Mc Carth, jamsperta en tiu çasmaniero. Estas fakto, ke grego da sala-mandroj, kiun li trovis sur la bordo, estis nekutime mult-nombra, laû takso sescent ¸is sepcent adoltaj fortajmaskloj, dum leûtenanto Mc Carth komandis nur dekses virojn; sed oni ne povas akuzi lin, ke li ne cedis de siaentrepreno, jam tial ne, çar al oficiroj kaj ÿipanoj de larabÿipoj laûkutime estis pagata premio por nombro dapreditaj bestoj. En la sekvinta enketado la marofico kon-statis, ke ”leûtenanto Mc Carth estas tamen responsapor la fatala okazaîo,” sed ke ”sub la respektivaj kondiçojversimile neniu agus alie.” Male la malfeliça juna ofici-ro montris konsiderindan pripensemon per tio, ke an-stataû malrapida çirkaûigado de la salamandroj, kiudum la donita nombra malproporcio cetere ne povusesti plena, li ordonis akutan atakon, per kiu la sala-mandroj estis apartigotaj de la maro, puÿataj internen dela insulo kaj po unu senkonsciigataj per klab- kaj remil-frapoj. Malfeliçe dum la formi¸inta sturmo ÿiri¸is la ata-klinio de la maristoj kaj preskaû ducent salamandroj es-kapis en la akvon. Dum la sturmantaj viroj prilaboris lasalamandrojn apartigitajn de la maro, komencis post ili-aj dorsoj knali kurtaj pafoj el submaraj pistoloj (shark-

270


gun); neniu scietis, ke çi tiuj naturaj, sova¸aj salaman-droj sur la Keeling-Insuloj estas armitaj per pistoloj kon-traû ÿarkoj, kaj neniam estis konstatite, kiu havigis al ilila armilojn.

Maristlernanto Mikaelo Kelly, transvivinta la tutankatastrofon, rakontas: ”Kiam komenci¸is knali la pafoj,ni opiniis, ke ia alia ÿipanaro, veninta çasi salamandrojn,pafas kontraû nin. Leûtenanto Mc Carth tuj turni¸is kajkriis: ’Kion vi faras, vi bovoj, çi tie estas la ÿipanaro deMontrose!’ Tiumomente li estis vundita en la kokson,sed ankoraû li eligis sian revolveron kaj komencis pafi.La dua pafo trafis lian kolon kaj li falis. Nur nun ni vidis,ke la salamandroj pafas kaj ke ili volus apartigi nin de lamaro. Tiam Long Steve levis remilon kaj îeti¸is je la sa-lamandroj, kriante Montrose! Montrose! Ankaû ni cete-raj kriis Montrose kaj bategis la bestaçojn per remiloj,kiel nur eblis. Çirkaû kvin restis tie kuÿantaj, sed ni ce-teraj trabati¸is al la maro. Long Steve saltis en la akvonkaj vadis al boato; sed tie alkroçi¸is al li kelkaj sala-mandroj kaj tiris lin sub la akvon. Ankaû Karolon ili dro-nigis; li kriegis ’knaboj, pro Jesuo Kristo, knaboj, ne lasumin’, sed ni ne povis helpi al li. Tiuj porkuloj pafis dor-sen al ni; Bodkin turni¸is kaj estis trafita ventren, li di-ris nur ’ba ne’ kaj falis. Ni klopodis do retreti en la inter-non de la insuloj; je la bestaçoj ni frakasis remilojn kajklabojn, kaj tiel ni kuris kiel leporoj. Ni estis nur kvar. Ni

271


timis kuri malproksimen de la bordo, çar ni ne povusreveni al la ÿipo; ni kaÿi¸is post ÿtonblokoj kaj vepro kajdevis rigardi, kiel la salamandroj batmortigas niajn ka-maradojn. Ili dronigis ilin en la akvo kiel katidojn, kajkiam ankoraû iu na¸is, ricevis kapbaton per kriko. Nurnun mi sentis, ke mi havas elartikigitan piedon kaj nepovas pluiri.”

Ÿajnas, ke intertempe kapitano James Lindley, restintasur Montrose, aûdis la pafadon sur la insulo; çu li opi-niis, ke io tumulti¸is tie kun indi¸enoj, çu tio, ke estas tiealiaj komercistoj kun salamandroj, simple li prenis lakuiriston kaj du maÿinistojn, kiuj ankoraû estis sur laÿipo, ÿar¸igis sur la restantan boaton mitralon, kiun liantaûvideme, malgraû severa malpermeso kaÿis sur laÿipo kaj navigis helpi al sia ÿipanaro. Li estis sufiçe sing-ardema, por ne surpaÿi la bordon; li nur albordi¸is perla boato, sur kies pruo estis preparita la mitralo, kaj sta-ri¸is ”kun la krucitaj brakoj”. Ni lasu plu rakonti la ma-ristlernanton Kelly.

”Ni ne volis voki la kapitanon, por ke la salamandrojne trovu nin. Sinjoro Lindley staris en la boato kun kru-citaj brakoj kaj vokis: ’Kio okazas çi tie?’ Tiam la sala-mandroj turni¸is al li. Sur la bordo estis kelkcent da ilikaj sençese novaj na¸is en la maro kaj estis çirkaûantajla boaton. ’Kio okazas çi tie?’ diras la kapitano kaj tiam

272


iu granda salamandro iras al li kaj diras: ’Veturu retur-ne!’

La kapitano ekrigardis ¸in, dum tempeto nenion diriskaj poste demandis: ’Vi estas salamandro?’

’Ni estas salamandroj,’ diris tiu salamandro. ’Veturureturne, sinjoro.’

’Mi volas scii, kion vi faris kun miaj homoj,’ diras niamaljuna.

’Ili ne estu sturmintaj nin,’ diris la salamandro. ’Reirual via ÿipo, sinjoro!’

La kapitano tempeton silentis, kaj poste tute trankvilediras: ’Nu bone. Jenkins, pafu!’

Kaj la maÿinisto Jenkins komencis pafi la salaman-drojn per la mitralo.”

(Çe la pli posta enketado de la tuta afero deklaris lamarofico laûvorte: ”Tiurilate Cptn. James Lindley kon-dutis, kiel necesas atendi de brita maristo.”)

”La salamandroj estis en arego,” daûrigas atesto deKelly, ”kaj tial ili estis falantaj kiel falçata greno. Kelkajpafis el siaj pistoloj je sinjoro Lindley, sed tiu staris kunla krucitaj brakoj tute senmove. Tiumomente elmergi¸isel la akvo post la boato nigra salamandro, tenanta en lamanaço ion similan al ladkonservujo, per la dua manoion de ¸i forÿiris kaj îetis en la akvon sub la boaton. Ape-naû oni kalkulis ¸is kvin, erupciis tiuloke akvokolono kaj

273


aûdeblis obtuza, sed forta eksplodo, ke ankaû la terodetonaciis sub niaj piedoj.”

(Laû priskribo de Kelly la enketanta ofico konkludis,ke temis pri eksplodaîo W 3, liverata al la salamandroj,laborantaj per fortikigo de Singapuro, por krevigo de ro-koj sub la akvo. Sed kiel la ÿargoj venis el la manoj de latieaj salamandroj al la Kokos-Insuloj, restis mistero; laûiuj konjektoj eble ilin transportis homoj, laû la aliaj jamtiam la salamandroj nepre havis inter si ian longdistan-can komunikon. La publika opinio tiam postulis, ke estumalpermesite doni al la salamandroj en la manojn tieldan¸erajn eksplodaîojn; sed la kompetenta ofico dekla-ris, ke provizore ne eblas ”altefikan kaj relative sekuran”eksplodaîon W 3 anstataûigi per ia alia; kaj tiel restis.)

”La boato flugis aeren,” daûrigas la depozicio de Kelly,”kaj pecÿiri¸is. Al la loko alkuris salamandroj, kiuj res-tis ankoraû vivantaj. Ni ne povis vidi, çu sinjoro Lindleyvivas; sed çiuj tri kamaradoj — Donovan, Burke kaj Ken-nedy — eksaltis kaj kuris helpi al li, por ÿirmi lin antaûla salamandroj. Ankaû mi volis kuri, sed mi havis elar-tikigitan maleolon, kaj tial mi eksidis kaj ambaûmanetiris la plandon, por rekunigi la artikojn. Mi ne scias do,kio tiumomente okazis, sed kiam mi ekrigardis, Kenne-dy kuÿis viza¸alsable kaj pri Donovan kaj Burke eç nespuro; nur sub la akvo io ankoraû kirli¸is.”

274


Maristlernanto Kelly poste fu¸is en la internon de lainsulo, ¸is li trovis indi¸enan vila¸on; sed tiuj kondutisstrange al li kaj volis al li disponigi eç ne rifu¸ejon; ver-simile ili timis la salamandrojn. Nur post sep semajnojiu fiÿista ÿipo trovis la tute elrabitan kaj forlasitan Mont-rose, ankritan apud la Kokos-Insuloj, kaj savis ankaûKelly’n.

Kelkajn semajnojn poste alnavigis al la Kokos-Insulojkanonÿipo de Lia Brita Majesto Fireball kaj ankrante ¸iatendis la nokton. Denove estis ar¸enta plenluna nokto;el la maro eliradis salamandroj, eksidis lar¸ronde sursablejo kaj komencis solene danci. Tiam la ÿipo de LiaMajesto pafis la unuan ÿrapnelon en ilian mezon. Lasalamandroj, se ili ne estis disÿiritaj, en momento rigidi-¸is kaj poste diskuris al la akvo; tiumomente ektondristerura salvo el ses kanonoj, kaj nur kelkaj frakasitaj sa-lamandroj ankoraû rampis al la akvo. Poste ekknalegisla dua kaj tria salvo.

Poste la ÿipo de Lia Majesto Fireball retiri¸is je duon-mejlo kaj komencis pafi sub la akvon, navigante lantelaû la bordo. Tio daûris ses horojn kaj estis elpafitajproksimume okcent pafoj. Poste la ÿipo Fireball forna-vigis. Ankoraû du tagojn poste la marsurfaco apud laKeeling-Insuloj estis kovrita de miloj kaj miloj da disÿi-ritaj salamandroj.

275


Samnokte la nederlanda batalÿipo Van Dijck pafis tri-foje en amason da salamandroj sur insuleto GoenongApi; la japana krozÿipo Hakodate sendis tri grenadojn alla salamandra insuleto Ailinglaplap; la franca kanonÿi-po Bechamel per tri pafoj diskurigis salamandran dan-con sur la insulo Rawaiwai. Tio estis averto al la sala-mandroj. ¯i ne estis vana: simila kazo (oni nomis ¸in Ke-eling-killing) nenie plu ripeti¸is, kaj la orda same kiel lakontraûle¸a komerco kun la salamandroj povis plu ne-¸enate kaj benate flori.

276


2. Konflikto en Normandio

Alikaraktera estis konflikto en Normandio, okazinta iom pli poste. Tie salamandroj, laborantaj çefe

en Çerburgo kaj lo¸antaj apud la çirkaûa bordo, ege ek-ÿatis pomojn; sed çar iliaj labordonantoj ne volis liveripomojn al ili kun la kutima salamandra nutraîo (onidi-re ¸i altigus la konstrukostojn super la difinita bud¸eto),la salamandroj entreprenadis ÿtelekspediciojn al la prok-simaj frukt¸ardenoj. La kampuloj plendis çe la prefekte-jo, kaj al la salamandroj estis severe malpermesite vagisur la bordo ekster la tiel nomata salamandra zono, sedsenefike; la fruktoj el la ¸ardenoj plu perdi¸is, onidireperdi¸is ankaû ovoj en la demetejoj, kaj çiumatene çiampli da hundoj estis trovataj batmortigitaj. Tiam la kam-puloj, armitaj per malnovaj fusiloj, mem komencis gardisiajn frukt¸ardenojn kaj paflikvidis la ÿtelantajn sala-mandrojn. Finfine tio estus restinta nur loka afero; sedla normandaj kampuloj, ekscititaj krom alio ankaû protio, ke estis la altigitaj impostoj, kaj kari¸is la municio,morte ekmalamis la salamandrojn kaj entreprenadiskontraû ili invadojn per tutaj armitaj trupoj. Kiam ili arepafmortigadis salamandrojn ankaû sur iliaj laborlokoj,

277


plendis çe la prefekto aliflanke la entreprenantoj de laakvokonstruaîoj, kaj la prefekto ordonis, ke al la kampu-loj estu konfiskitaj iliaj rustaj pafiloj. Memkomprene lakampuloj rezistis, kaj okazis malagrablaj konfliktoj kun¸endarmoj; la obstinaj normandoj komencis pafi kromsalamandroj ankaû ¸endarmojn. En Normandion estisvenigitaj ¸endarmaj helptrupoj, kiuj traserçadis en lavila¸oj domon post domo.

¯uste en tiu tempo okazis ekstreme malagrabla afe-ro: en la çirkaûaîo de Coutance vila¸aj knaboj atakis sa-lamandron, kiu laûdire suspekte ÿteliris al kokinejo, çir-kaûis ¸in, dorse alpremitan al muro de garbejo kaj ko-mencis ÿtonumi ¸in per brikoj. La vundita salamandrodisetendis la brakon kaj terenîetis ion similantan al ovo;sekvis eksplodo, per kiu la salamandro estis dispecigita,sed ankaû la tri knaboj: la dekunujara Pierre Cajus, ladeksesjara Marcel Bérard kaj la dekkvinjara Louis Ker-madec; krome kvin infanoj estis pli-malpli peze vundi-taj. La informo pri tio disflugis tra la tuta regiono; prok-simume sepcent homoj alveturis aûtobuse el lar¸vastaregiono kaj ekatakis, armitaj per fusiloj, forkoj kaj draÿi-loj, la salamandran setlejon en la golfo Basse Coutance.Çirkaû dudek salamandroj estis mortigitaj, antaû ol la¸endarmoj sukcesis repuÿi la furiozantan homamason.Venigitaj sapeistoj el Çerburgo çirkaûis la golfon BasseCoutance per barilo el pikdrato; sed nokte la sala-

278


mandroj eliris el la maro kaj per grenadoj disÿiris la drat-obstaklojn kaj evidente vici¸is por penetri enlanden.Militkamionoj haste alveturigis kelkajn infanteriajnkompaniojn kun mitraloj kaj soldatçeno klopodis apar-tigi la salamandrojn disde la homoj. Dume la kampulojruinigis la impostoficejojn kaj ¸endarmejojn kaj unu ne-populara impost-ekzekuciisto estis pendumita sur lan-terno kun tabuleto: for kun la salamandroj! Îurnaloj,çefe germanaj, skribis pri revolucio en Normandio; sedla Pariza registaro demarÿis per energia demento.

Dume la sangkonfliktoj inter la kampuloj kaj sala-mandroj plu vasti¸is laû la bordo de Kalvadoso, Pikar-dio kaj la Kaleza Markolo, el Çerburgo forÿipis la malno-va franca krozÿipo Jules Flambeau en direkto al la okci-denta bordo de Normandio: la celo estis, kiel poste es-tis certigate, nur ke ¸ia çeesto efiku per trakviliga impre-so, kaj al la loka lo¸antaro, kaj al la salamandroj. JulesFlambeau ankris mejlon kaj duonon de la golfo BasseCoutances; kiam nokti¸is, la ÿipkomandanto ordonis,por altigi la impreson, eligi kolorajn raketojn. Multaj ho-moj sur la bordo alrigardis çi tiun belan spektaklon; su-bite oni aûdis siblan mu¸adon kaj apud la pruo de lakrozÿipo erupciis giganta akvokolono; la ÿipo klini¸is kajtiumomente ekknalis tondra eksplodo. Estis evidente, kela krozÿipo dronas; en kvaronhoro alhastis helpi el laapudaj havenoj motorboatoj, sed ili ne plu estis bezona-

279


taj; escepte de tri viroj mortigitaj çe la eksplodo, la tutaÿipanaro savi¸is, kaj Jules Flambeau dronis kvin minu-tojn poste, kiam ¸ia komandanto kiel lasta forlasis laferdekon kun la memorindaj vortoj: ”Nenio fareblas.”

La oficiala raporto, eldonita ankoraû tiunokte, anon-cis, ke ”la malnova krozÿipo Jules Flambeau, kiu cetereen la plej proksimaj semajnoj estis elrangigota, karam-bolis dum la nokta navigo kontraû rifo kaj pro eksplodode kaldronegoj dronis,” sed la gazetaro ne lasis sin tran-kviligi per tio; dum la duonoficiala preso asertis, ke laÿipo karambolis kontraû germana mino de nova deve-no, la opozicia kaj eksterlanda preso prezentis colgran-dajn titolojn:

FRANCA KROZŸIPOTORPEDITA DE SALAMANDROJ!

M i s t e r a e v e n t oapud la normanda bordo

R I B E L O D ES A L A M A N D R O J !

”Ni vokas al responseco tiujn,” pasie skribis en sia îur-nalo la deputito Berthelémy, ”kiuj armis la bestojn kon-traû la homoj; tiujn, kiuj metis en la manaçojn de la sa-lamandroj bombojn, por ke ili mortigadu per ili francajnkampulojn kaj ludantajn senkulpajn infanojn; tiujn, kiujdisponigis al la marmonstroj la plej modernajn torpe-

280


dojn, por ke ili povu dronigadi per ili la francan ÿipana-ron, kiam ajn ili ekdeziros. Mi diras, ni vokas ilin al res-ponseco: ili estu akuzitaj pro murdo, ili estu venigitajantaû la militan tribunalon pro landoperfido, oni enke-tu, kiom ili ricevis de la armil-fabrikantoj por tio, ke iliprovizis la maran kanajlaron per armiloj kontraû la ci-vilizita floto!” Kaj tiel plu; simple estis ¸enerala konster-no, la popolo roti¸is en la stratoj kaj oni komencis kon-strui barikadojn; sur la parizaj bulvardoj staris senega-lianaj pafistoj kun fusiloj en faskoj kaj en la antaûurbojatendis tankoj kaj kirasaûtoj. En tiu momento staris enla parlamento la ministro de mar-aferoj, M. FrançoisPonceau, pala, sed decida: La registaro akceptas la re-sponsecon por tio, ke ¸i armis la salamandrojn sur lafranca bordo per fusiloj, akvomitraloj, submaraj bateriojkaj torpedîetiloj. Sed dum la francaj salamandroj havasnur le¸eran artelieron de malgranda kalibro, la germa-naj salamandroj estas armataj per submaraj bombkano-noj de la kalibro 32 cm; dum sur la franca bordo estasunu submara magazeno de grenadoj, torpedoj kaj eks-plodaîoj meze sur çiu dudekkvara kilometro, sur la ita-la bordo estas surfundaj depotoj de milita materialo surçiu dudeka kaj en la germanaj akvoj sur çiu dekoka ki-lometro. Francio ne povas lasi kaj ne lasos siajn bordojnne ÿirmitajn. Francio ne povas rezigni la armadon de siajsalamandroj. La ministro jam nun igas plej severe enke-

281


ti, kiu kulpas pro la fatala miskompreno sur la norman-da bordo; ÿajnas, ke la salamandroj opiniis la kolorajnraketojn signalo al milita interveno kaj volis defendi sin.Intertempe estis senpostenigitaj kaj la komandanto de laÿipo Jules Flambeau, kaj la prefekto de Çerburgo; speci-ala komisiono sekve konstatas, kiel la entreprenantoj deakvokonstruaîoj traktas la salamandrojn; por la estonte-co estas ordonita tiurilate severa inspekto. La registaroprofunde bedaûras la perdojn je la homvivoj; la junajnaciaj herooj Pierre Cajus, Marcel Bérard kaj Louis Ker-madec estos dekoritaj kaj sepultitaj je ÿtataj kostoj kajiliaj gepatroj ricevos honoran pension. En la plej supe-ra gvido de la franca floto okazos esencaj ÿan¸oj. La re-gistaro prezentos al la parlamento demandon pri konfi-do, tuj kiam ¸i kapablos prezenti pli detalajn informojn.Post tio la kabineto anoncis sian permamentan kunsi-don.

Dume la îurnaloj — laû sia politika koloro — propo-nis punan, eksterman, koloniigan aû krucmilitan ekspe-diciojn kontraû la salamandroj, ¸eneralan strikon, demi-sion de la registaro, areston de la salamandro-entrepre-nistoj, areston de la komunistaj gvidantoj kaj agitantojkaj multajn aliajn sav-aran¸ojn. Sekve de onidiroj priebla fermo de la bordoj kaj havenoj la homoj komencissin febre provizi per nutraîoj kaj la prezoj de çia varoalti¸is en kapturna ritmo; en la industriaj urboj eksplo-

282


dis kontraûkarecaj tumultoj; la borso estis fermita por tritagoj. Estis simple la plej streça kaj minaca situacio dumla lastaj tri aû kvar monatoj. Sed tiumomente en la afe-ron lerte intervenis la ministro de agrikulturo, M. Monti.Li aran¸is, ke sur la franca bordo estu dufoje semajneÿutata por la salamandroj tiom kaj tiom da vagonoj dapomoj, kompreneble je ÿtataj kostoj. Çi tiu aran¸o neor-dinare kontentigis la salamandrojn kaj trankviligis lafruktkulturistojn en Normandio kaj alie. Sed M. Montiiris tiudirekte plue: çar jam delongtempe estis malfaci-laîoj pro la profunda kaj konsiderinda maltrankvilo enla vinregionoj, suferantaj pro manko de debito, li ordo-nis, ke la ÿtato kontribuu je la salamandroj tiamaniere,ke çiu salamandro ricevos çiutage duonlitron da blankavino. La salamandroj komence estis senkonsilaj pri lavino, çar ¸i kaûzis al ili fortajn laksojn, kaj ili verÿadis ¸inen la maron; sed dumtempe versimile ili kutimi¸is je ¸i,kaj estis observite, ke ekde tiu tempo la francaj salaman-droj pli fervore pari¸is, kvankam kun malpli granda fe-kundeco ol antaûe. Tiel per unufojo estis solvita la agra-ra kaj salamandra aferoj; la minaca streço estis forigita,kaj kiam post nelonge venis nova registara krizo pro lafinanca skandalo de Mme Töppler, la lerta kaj elpruvitaM. Monti i¸is en la nova kabineto ministro de la mar-aferoj.

283


3. Incidento en la Manika Markolo

Nelonge poste la belga transportÿipo Oudenbourghnavigis el Ostendo al Ramsgato. Kiam ¸i estis me-

ze de la Kaleza Markolo, la deîoranta oficiro observis, keduonmejlon sude de la kutima kurso ”io okazas en laakvo”; çar li ne povis distingi, çu temas pri iu dronanto,li ordonis navigi al la potence ondigita loko. Proksimu-me ducent pasa¸eroj rigardis de la alventa flanko stran-gan spektaklon: ie-tie la akvo ekÿprucis en perpendiklakolono, ie-tie elîeti¸is io kvazaû nigra korpo; la marsur-faco en diametro de çirkaû tricent metroj sova¸e ruli¸iskaj bolis kaj aûdeblis elprofunde ÿtorma bruego aû mu¸-ado. ”Ÿajnis, kvazaû sub la akvo erupcius negranda vul-kano.” Kiam Oudenbourgh lante proksimi¸is al tiu loko,subite ekÿprucegis proksimume dek metrojn de la pruograndega apika ondo kaj ekbruegis terura detonacio. Latuta ÿipo impete levi¸is kaj la ferdekon inundis pluvo depreskaû bolanta akvo; samtempe kun ¸i klakis sur lapruo forta nigra korpo, tordi¸anta kaj eliganta akreso-nan kriçon; estis brogita salamandro kun rompita spino.La komandanta oficiro ordonis retronavigon, por ke laÿipo ne trovi¸u rekte en la mezo de çi tiu eksplodanta

284


infero; sed intertempe komenci¸is eksplodoj en çiujflankoj kaj la marsurfaco estis plenkovrita de pecoj dedisÿiritaj salamandroj. Fine oni sukcesis turni la ÿipon,kaj Oudenbourgh plenvapore fu¸is norden. Tiam ekkra-kegis terura detonacio proksimume sescent metrojnpost ¸ia pobo kaj el la maro levi¸is grandegaj, eble centmetrojn altaj akvokaj vaporkolonoj. Oudenbourgh di-rektis al Harwich kaj disaûdigis çiuflanken sendratanaverton: ”Atenton, atenton, atenton! Sur linio Ostendo— Ramsgato granda dan¸ero de submaraj eksplodoj.Kaûzo nekonata. Ni konsilas eviton al çiuj ÿipoj!” Inter-tempe daûris la bruegado kaj krakegado, preskaû same,kiam okazas marmanovroj; sed nenio estis videbla prola ÿprucanta akvo kaj vaporo. Sed el Dovero kaj Kalezojam plenvapore navigis torpedÿipoj kaj destrojeroj kajrapidegis militaj aerflotoj al tiu loko; sed atinginte ¸in,ili trovis nur la surfacon malklarigitan de flava ÿlimo kajplenkovritan de senvivaj fiÿoj kaj disÿiritaj salamandroj.

En la unua momento oni parolis pri mineksplodoj enla Markolo; sed kiam ambaûflanke de la Kaleza Markolola bordoj estis fermitaj de soldatçenoj kaj kiam la anglaçefministro la kvaran fojon en la mondhistorio inter-rompis sabate vespere sian semajnfinon kaj haste reve-nis en Londonon, oni komencis suspekti, ke temas prievento de ekstreme grava internacia signifo. La îurnalojalportadis la plej alarmajn onidirojn, sed mirige çifoje ili

285


restis ankoraû malproksime de la realaîo; tiam neniu eçscietis, ke dum kelkaj krizaj tagoj Eûropo kaj kun ¸i latuta mondo staris nur paÿon de milita konflagracio. Nurkelkajn jarojn poste, kiam ano de la tiama brita ka-bineto, Siro Tomaso Mulberry malvenkis en la balotadopor la parlamento kaj sekve de tio eldonis siajn politi-kajn memuarojn, eblis legoscii¸i, kio fakte tiam okazis;sed tiutempe jam neniun ¸i interesis.

La afero tutkoncize estis jena: Kiel Francio, ankaû An-glio komencis, çiu de sia flanko, konstrui en la ManikaMarkolo submarajn salamandrajn fortikaîojn, per kiujeblus en kazo de milito fermi la tutan Markolon; kom-preneble poste ambaû grandpotencoj reciproke sin kul-pigadis, ke komencis la alia flanko; sed al la vero respon-das, ke ambaû komencis la fortikigajn laborojn samtem-pe pro timo, ke la najbara kaj amiki¸inta ÿtato povusdevanci la alian. Mallonge, sub la surfaco de la KalezaMarkolo elkreskis unu kontraû la alia du kolosaj beton-fortikajoj, armitaj per pezaj kanonoj, torpedîetiloj, vas-taj minzonoj kaj entute per çiuj plej modernaj akiraîoj,kiujn tiutempe la homa progreso atingis en la militarto;sur la angla flanko çi tiu terura marfunda fortikaîo estisekipita per du divizioj de pezarmitaj salamandroj kaj pertridek mil laborsalamandroj, sur la franca flanko per tridivizioj da unuarangaj militsalamandroj.

286


Ÿajnas, ke la krizan tagon renkonti¸is meze de la Mar-kolo sur la marfundo laborkolono de la britaj salaman-droj kun la salamandroj francaj, kaj ke inter ili okazis iamiskompreno. Sur la franca flanko estis asertite, ke iliajtrankvile laborantaj salamandroj estis atakitaj de la bri-taj, kiuj volis ilin forpeli; la britaj armitaj salamandrojlaûdire provis fortreni kelkajn salamandrojn francajn,kiuj kompreneble defendis sin. Post tio la britaj militsa-lamandroj komencis pafi kontraû la francajn salaman-drajn laboristojn per grenadoj kaj minîetiloj, tial la fran-caj salamandroj estis devigitaj uzi la samajn armilojn. Lafranca registaro sentis sin devigata postuli de la registarode Lia Brita Majesto plenan satisfakcion kaj evakuon dela disputebla submara sektoro kaj same certigon, ke si-milaj kazoj venonte ne ripeti¸os.

Kontraûe la brita registaro anoncis per speciala notoal la registaro de la Franca Respubliko, ke la francaj mili-tizitaj salamandroj penetris sur la anglan duonon de laMarkolo kaj pretis meti tie minojn. La britaj salaman-droj atentigis ilin, ke ili trovi¸as sur ilia laborteritorio; lafrancaj ¸isdente armitaj salamandroj respondis per îeta-do de grenadoj, kaj mortigis kelkajn salamandrajn labo-ristojn britajn. La registaro de Lia Majesto kun bedaûrosentis sin devigata postuli de la registaro de la FrancaRespubliko plenan satisfakcion kaj garantion, ke venon-

287


te la francaj militaj salamandroj ne surpaÿos la anglanduonon de la Manika Markolo.

Post tio la franca registaro anoncis, ke ¸i ne povas plutoleri, ke la najbara ÿtato konstruu submarajn fortresojnen senpera proksimo de la francaj bordoj. Kio koncernasla miskomprenon sur la fundo de la Markolo, la regista-ro de la respubliko proponas, ke en senco de la LondonaKonvencio la disputiga afero estu prezentita al la HagaArbitracia Tribunalo.

La brita registaro respondis, ke ¸i ne povas kaj ne in-tencas la sekurecon de la britaj bordoj subigi al ia ekste-ra decido. Kiel la atencita ÿtato ¸i postulas denove kajkun çia emfazo senkulpigon, kompenson de dama¸o kajgarantion por estonteco. Samtempe la mediteranea ang-la floto, ankranta apud Malto, fornavigis plenvapore di-rekte okcidenten; la atlantika ÿiparo ricevis ordonojnkoncentri¸i apud Portsmouth kaj Yarmouth.

La franca registaro ordonis mobilizon de kvin klasojmaristaj.

Ÿajnis, ke neniu el ambaû ÿtatoj povas jam cedi; fin-fine estis klare, ke temas pri nenio pli malgranda ol prihegemonio super la tuta Markolo. En tiu kriza momentoSiro Tomaso Mulberry konstatis la surprizan fakton, kesur la angla flanko nek militaj nek laboraj salamandroj(almenaû de jure) ekzistas, çar sur la britaj insuloj ¸isnun validas la malpermeso, eldonita de Siro Samuelo

288


Mandeville, laû kiu eç ne unu salamandro rajtas estiokupata sur la bordo aû en la suverenaj akvoj de la bri-taj insuloj. Laû tio la brita registaro ne povis oficiale su-pozi, ke la francaj salamandroj atakis la anglajn sala-mandrojn; la tuta afero ÿrumpis je demando, çu la fran-caj salamandroj intence aû nur erare suriris fundon dela suverenaj akvoj britaj. La oficoj de la respubliko pro-mesis enketi la aferon; la angla registaro eç ne proponis,ke la konflikto estu prezentita al Haga Arbitracia Tribu-nalo. Poste la brita kaj franca admiralitatoj akordi¸is, keinter la submaraj fortresoj en la Manika Markolo restosneûtrala zono en lar¸o de kvin kilometroj, per kio neor-dinare estis firmigita amikeco inter ambaû ÿtatoj.

289


4. Der Nordmolch

Nemultajn jarojn post la lo¸igo de la unuaj sala-mandraj kolonioj en la Norda kaj Balta Maroj la

germana esploristo d-ro Hans Thüring konstatis, ke labalta salamandro montras — versimile pro influo de lamedio — iajn diferencajn korpajn kvalitojn; laûdire ¸iestas iom pli hela, paÿas pli rekte kaj ¸ia krania indeksoatestas pri kranio pli longa kaj mallar¸a ol estas la kapode la aliaj salamandroj. Çi tiu varianto ricevis nomonDer Nordmolch aû Der Edelmolch (Andrias Scheuchze-ri var. nobilis erecta Thüring).

Nun ankaû la germana gazetaro komencis fervoreokupi¸i pri la balta salamandro. Speciale emfaze oniatentis, ke ¸uste sub la influo de la germana medio çi tiusalamandro evoluis al diferenca kaj pli supera rasa tipo,nekontesteble superordigita al çiuj ceteraj salamandroj.Malestime oni skribis pri la degeneraj salamandroj me-diteraneaj, nanaj korpe kaj morale, pri necivilizitaj sala-mandroj tropikaj kaj entute pri malnoblaj, barbaraj kajbestaj salamandroj de la aliaj nacioj. De la Gigantsala-

Albiono — la kelta nomo por Britio, tial la angloj ankaû nomi¸asfiloj de Albiono

290


mandro al la germana Supersalamandro, tiel sonis flu-gilhava slogano tiutempa. Çu la praorigino de çiuj nov-tempaj salamandroj ne estis sur la germana tero? Çu neilia lulilo staris apud Oeningen, kie la germana sciencis-to d-ro Johanes Jakob Scheuchzer trovis ilian beleganspuron jam en mioceno? Estas do ekster çia dubo, ke laorigina Andrias Scheuchzeri naski¸is antaû geologiajepokoj sur la ¸ermana tero; poste ¸i disi¸is en la aliajnmarojn kaj zonojn, por tio ¸i pagis per sia evolua degra-do kaj degenero; sed tuj kiam ¸i eklo¸is denove sur latero de sia prapatrio, ¸i i¸is ree tio, kio ¸i estis origine:la nobla norda Salamandro Scheuchzeri, hela, rekta kajdolikocefala. Nur sur la ¸ermana tero la salamandrojpovas reveni al sia neta kaj plej supera tipo, kiel ¸in tro-vis la granda Johano Jakobo Scheuchzeri sur premspu-ro en ÿtonminejo apud Oeningen. Tial Germanio bezo-nas novajn kaj pli longajn bordojn, bezonas koloniojn,bezonas mondmarojn, por ke çie en la germanaj akvojpovu evolui novaj generacioj de la rase netaj praoriginajgermanaj salamandroj. Ni bezonas novan vivspacon porniaj salamandroj, skribis la germanaj gazetoj; kaj por keçi tiu fakto ne estu preterlasita de la germana nacio, enBerlino estis konstruita grandioza monumento al Joha-no Jakobo Scheuchzer. La granda doktoro estis tie figu-rita kun dika libro enmane; çe liaj piedoj sidas rekti¸inte

291


la nobla norda salamandro, rigardanta malproksimen, lavid-neatingeblajn bordojn de la mondoceano.

Çe inaûguro de çi tiu nacia monumento komprenebleestis diritaj solenaj paroloj, vekintaj neordinaran aten-ton en la mondpreso. Germanio denove minacas,konstatis nome la anglaj voçoj. Ni jam kutimi¸is al tiatono, sed se çe tiel oficiala okazo oni parolas, ke Germa-nio bezonas dum tri jaroj kvin mil kilometrojn da novamarbordo, ni estas devigataj respondi kiel eble plej kla-re: Bone, provu tion! Kontraû la britaj bordoj vi elrom-pos viajn dentojn. Ni estas preparitaj kaj ni estos prepa-ritaj des pli bone en tri jaroj. Anglio havos kaj devas havitiom da militÿipoj, kiel la du plej grandaj kontinentajgrandpotencoj sume; çi tiu fortorilato estas por çiamnerenversebla. Se vi volas deçenigi frenezajn vetkon-kurojn en la mar-armado, estu tiel; neniu brito toleros,ke ni postrestu eç minimumon.

”Ni akceptas la germanan defion,” deklaris en la par-lamento la lordo de admiralitato Siro Francis Drake* ennomo de la registaro. ”Kiu etendas la manon al kiu ajnmaro, kolizios kun blendoj de niaj ÿipoj. Granda Britioestas sufiçe forta por rebati çian atakon kontraû siajremparoj kaj bordoj de niaj dominioj kaj kolonioj. An-kaû kiel atakon ni konsideros konstruadon de novajkontinentoj, insuloj, fortikaîoj kaj aviadilbazoj en çiu

Drake — Siro Francis Drake, angla maristo (1540-1596)

292


maro, kies ondoj lavas la plej etan pecon de la brita bor-do. Çi tio estu la lasta averto al kiu ajn, kiu volus eç nurje unu jardo forÿovi la marbordojn.” Post tio la parla-mento konsentis konstruadon de novaj militÿipoj kunantaûproponita bud¸eto de duonmiliardo da pundojsterlingaj. Fakte ¸i estis impona respondo kontraû pro-voka starigo de monumento al Johano Jakobo Scheuch-zer en Berlino; çi tiu monumento kostis cetere nur dekdu mil markojn.

Je çi tiuj deklaroj respondis la brila franca publicistomarkizo de Sade, kutime bonege informita, çi-sence: Labrita lordo de la admiralitato deklaris, ke Granda Britioestas preparita je çiuj eventualoj. Bone; sed çu al la noblalordo estas konate, ke Germanio havas en siaj baltaj sa-lamandroj konstantan kaj terure armitan armeon, nom-brantan nuntempe kvin milionojn da profesiaj militsa-lamandroj, kiun ¸i povas tuj starigi por milito en la akvokaj sur la bordo? Al tio alkalkulu çirkaû dek sep milio-nojn da salamandroj por teknika kaj etapa servoj, pre-paritaj kiam ajn ekmarÿi kiel rezerva kaj okupacia ar-meoj. Nuntempe la balta salamandro estas la plej bonasoldato en la mondo; psikologie perfekte preparita, ¸ividas en milito sian ¸ustan kaj plej superan mision; ¸iiros en çiun batalon kun la entuziasmo de fanatikulo,kun la malvarma in¸enio de teknikisto kaj kun la monst-ra disciplino ¸uste de prusa salamandro.

293


Çu plue estas konate al la brita lordo de la admirali-tato, ke Germanio febre konstruas transportÿipojn, po-vantaj transporti per unu fojo tutan brigadon da milit-salamandroj? Çu al li estas konate, ke ¸i konstruas cen-tojn kaj centojn da malgrandaj submarÿipoj kun radiu-sa distanco de tri ¸is kvin mil kilometroj, kies ÿipanaroestos nur baltaj salamandroj? Çu al li estas konate, ke ¸iestablas en diversaj partoj de la oceano gigantajn sub-marajn cisternojn por fuelo? Nu, ni demandu denove:çu la brita civitano certas, ke lia granda lando estas v er e bone preparita por çiaj eventualoj?

Ne estas malfacile imagi, daûrigis markizo de Sade,kion signifos en venonta milito la salamandroj armitajper submara longtrafa kanonaro, minîetiloj kaj torpedojpor blokado de bordoj; kredu min, unuafoje en la histo-rio de la mondo neniu bezonas envii Anglion pro ¸iabrila insulsituo. Sed se ni komencis jam demandi: çu alla brita admiralitato estas konate ankaû tio, ke la baltajsalamandroj estas ekipitaj per instrumento alie pacama,kiu nomi¸as pneûmata borilo; kaj çi tiu plej modernaborilo dum unu horo eni¸as ¸is dek metrojn profundenen la plej bonan svedan graniton kaj kvindek ¸is sesdekmetrojn profunden en la anglan kreton? (Pruvite per ek-sperimenta borado, kiun sekrete entreprenis germanateknika ekspedicio nokte la 11., 12. kaj 13. de la pasintamonato inter Hythe kaj Folkestone, do rekte antaû la

294


nazo de la Dovera fortikaîo.) Ni rekomendas al niaj ami-koj trans la Markolo, ke ili mem elkalkulu, post kiom dasemajnoj Kent aû Essex povas esti traboritaj sub la mar-surfaco per truoj kiel froma¸bulo. ¯is nun la brita insu-lano observis zorgeme la firmamenton, de kiu onidiresole povas veni la detruo de liaj prosperantaj urboj, delia Bank of England aû de liaj pacaj familiaj dometoj, tielhejmecaj en la eterne verda kadro de hedero. De nunprefere li almetu la orelon al la tero, sur kiu ludas liaj in-fanoj: çu li ne ekaûdos en ¸i hodiaû aû morgaû grinci kajpaÿon post paÿo pli profunden enmordi¸i la senlacan kajteruran borilon de la salamandra drilo, traiganta vojonpor ÿargoj de ¸is nun neantaûviditaj eksplodaîoj? Ne plumilito en la aero, sed milito sub la akvo estas la lastavorto de nia epoko. Ni aûdis aplombajn vortojn desur lakapitanponto de la fiera Albiono*; jes, ¸is nun ¸i estaspotenca ÿipo ÿvebanta sur ondoj kaj reganta ilin; sed fojela ondoj povus fermi¸i super ÿipo frakasita kaj sinkan-ta en la marfundojn. Çu ne estus pli bone fronti la dan-¸eron prefere pli frue? Antaû la paso de tri jaroj estospor tio tro malfrue!

Çi tiu averto de la brila franca publicisto elvokis enAnglio grandegan eksciton; malgraû çiaj dementoj oniaûdis en la plej diversaj partoj de Anglio subteran grin-cadon de la salamandraj boriloj. La germanaj oficialajrondoj kompreneble energie rifuzis kaj refutis la cititan

295


artikolon, deklarante ¸in de komenco ¸is fino sova¸aprovokado kaj malamika propagando; sed samtempeokazis sur la Balta Maro grandaj kombinitaj monovrojde la germanaj flotoj, terarmeoj kaj militsalamandroj.Dum la manovroj la salamandraj sapeo-taçmentoj eks-plodigis antaû la okuloj de la eksterlandaj militataÿeojparton da sapeitaj sablodunoj proksime al Rügenwaldeen amplekso de ses kvadratkilometroj. Onidire estisgrandioza spektaklo, kiam kun terura detonacio la terolevi¸is ”kvazaû rerompita glacierego” — kaj nur postedisi¸is je grandega muro da fumo, sablo kaj ÿtonegoj;mallumi¸is preskaû kiel nokte kaj la levita sablo estisfalanta en sfero de çirkaû cent kilometroj, ¸i sinkis japost kelkaj tagoj kiel sablopluvo sur Varsovion. En later-atmosfero restis post çi tiu grandioza eksplodo tiomda libere ÿvebanta fajna sablo kaj polvo, ke ¸is la fino detiu jaro la sunsubiroj en tuta Eûropo estis neordinarebelaj, sangru¸aj kaj fajraj kiel neniam antaûe.

La maro, kiu inundis la frakasitan bordopecon, estisnomita Scheuchzer-See kaj fari¸is celo de sennombrajlernej-ekskursoj kaj de la germanaj infan-karavanoj,kantantaj la ÿatatan salamandran himnon: SOLCHE ER-FOLGE ERREICHEN NUR DEUTSCHE MOLCHE.

296


5. Wolf Meynert skribas sian verkon

Eble estis la îus menciitaj grandiozaj kaj tragikaj sunsubiroj, kiuj inspiris la soleculan filozofon Wolf

Meynert el Königsberg al kreo de lia monumenta verko”Untergang der Menschheit.” Ni povas lin vigle imagi,kiel li migras sur la marbordo, nudkapa kaj en la flirtan-ta mantelo, kaj rigardas per ravitaj okuloj la inundon defajro kaj sango, flamiganta pli ol duonon de la firma-mento. ”Jes,” li flustras ekstaze, ”jes, jam estas tempoverki epilogon al historio de la homaro.” Kaj li verkis ¸in.

Fini¸as la tragedio de la homa gento, komencis WolfMeynert. Ne erarigu nin ¸ia febra entreprenemo kaj tek-nika bonfarto; ¸i estas nur hektika ru¸o sur viza¸o deorganismo jam signita de morto. Neniam la homaroestis travivanta tiel altan vivkonjunkturon kiel nuntem-pe; sed trovu al mi iun homon, kiu estus feliça; trovu almi klason, kiu estus kontenta, aû nacion, kiu ne sentussin endan¸erigita en sia ekzistado. Meze de çiuj donacojde la civilizacio, en Kreza riço da spiritaj kaj materialajbonumoj ekregas nin çiujn pli kaj pli trudi¸ema sento demalcerteco, angoro kaj malkomforto. Kaj Wolf Meynertsenindulge analizas la spiritan staton de la nuntempa

297


mondo, tiun miksaîon de timo kaj malamo, malkonfidokaj megalomanio, cinikismo kaj deprimiteco: unuvortemalespero, konkludis Wolf Meynert koncize. Tipaj sim-ptomoj de fino. Morala agonio.

La demando estas: çu estas kaj çu entute iam kapablisla homo esti feliça? Homo certe, kiel çiu vivanta estaîo;sed ne la homaro. La tuta malfeliço de la homo estas, keli estis devigita fari¸i homaro, aû çar li fari¸is homaro tromalfrue, kiam li estis diferencigita nekorekteble je na-cioj, rasoj, kredoj, kastoj kaj klasoj, je riçaj kaj malriçaj,je kleraj kaj malkleraj, je regantaj kaj sklavigitaj. Trud-pelu en unu gregon çevalojn, lupojn, ÿafojn kaj katojn,vulpojn kaj kapreolojn, ursojn kaj kaprinojn; fermu ilinen unu gregejo kaj igu ilin vivi en çi tiu sensenca aro,kiun vi nomos Socia ordo kaj igu ilin konservi komunajnvivregulojn; ¸i estos malfeliça, malkontenta, fatale ma-lunueca grego, en kiu eç ne unu dia kreitaîo sentos sinhejmece. Tio estas sufiçe preciza bildo de la granda kajsenespere heterogena grego, kiu sin nomas la homaro.La nacioj, kastoj, klasoj ne povas daûre vivi sen recipro-ka ¸enado kaj malhelpado ¸is stato de neelteneblo; ilipovas aû vivi eterne apartigite de si — kio eblus nur tiellonge, dum la mondo estus por ili sufiçe granda — aûkontraû si, en batalo por la vivo kaj morto. Por la biolo-giaj homaj tutoj, kiel raso, nacio aû klaso, la sola natu-ra vojo al homogena kaj ne¸enata feliçego estas: fari lo-

298


kon nur por si kaj ekstermi la aliajn. Kaj jen ¸uste tio,kion la homa gento neglektis ¸ustatempe fari. Nuntem-pe jam malfruas. Ni kreis al ni eç tro multajn doktrinojnkaj devoligojn, per kiuj ni protektas ”la aliajn” anstataûlikvidi ilin; ni elpensis moralan kodon, homajn rajtojn,kontraktojn, le¸ojn, egalecon, humanismon kaj çion ajn;ni kreis fikcion pri la homaro, kiu inkluzivas nin kaj an-kaû ”la aliajn” en ia abstrakta supera unueco. Kia fata-la eraro! Ni starigis moralan kodon super la biologianle¸on. Ni difektis grandan naturan premison de çia ko-muneco: ke nur homogena socio povas esti socio feliça.Kaj çi tiun atingeblan feliçon ni oferis al granda, sed ne-ebla revo: krei u n u homaron kaj u n u mondordonel çiuj homoj, nacioj, klasoj kaj niveloj. ¯i estis granda-nima stultaîo. Siamaniere ¸i estis la sola respektindaprovo de homo superi sin mem. Kaj por çi tiu sia plejsupera idealismo la homa gento pagas per sia neretene-bla ˛aoso.

La procedo, per kiu la homo provas iel organizi¸i jehomaro, estas sama¸a kun la civilizacio mem, kun launuaj le¸oj kaj la unuaj komunumoj; se fine oni venispost tiom da jarmiloj nur al tio, ke la abismoj inter rasoj,nacioj, klasoj kaj mondkonceptoj profundi¸is tiel akrekaj senfunde, kiel nuntempe ni vidas tion, ni ne plu fer-mos la okulojn antaû tio, ke la malfeliça historia ekspe-rimento krei el çiuj homoj ian tian homaron definitive

299


kaj tragike fiaskis. Finfine ni jam komencas tion konscii-gadi al ni; tial la provoj kaj planoj unuigi la homan so-cion alie, per tio, ke radikale oni faros lokon nur por ununacio, unu klaso aû unu kredo. Sed kiu povas diri, kielprofunde jam ni estas infektitaj de la neresanigebla mal-sano de diferencigado? Pli-malpli frue çiu ÿajne homo-gena tutaîo neeviteble denove disfalos en heterogenankonglomeraîon de diversaj interesoj, partioj, klasoj kajtiel plu, kiuj aû kontraûbatalos aû denove suferos pro lakunvivado. Ekzistas nenia elirejo. Ni movi¸as en magiarondo; sed la evoluo ne turni¸os eterne en rondo. Tionla naturo mem aran¸is, farinte en la mondo lokon por lasalamandroj.

Estas neniu hazardo, cerbumis Wolf Meynert, ke lasalamandroj validi¸is kiel vivfaktoro ¸uste en la tempo,kiam la kronika malsano de la homaro, de çi tiu misekunkreskinta kaj disfalanta grandorganismo, transirasen agonion. Krom sensignifaj devioj la salamandroj pre-zenti¸as kiel unu grandega kaj homogena tutaîo; ¸is nunili ne kreis pli funde diferencigitajn rasojn, lingvojn, na-ciojn, ÿtatojn, kredojn, klasojn aû kastojn; inter ili estaseç ne mastroj kaj sklavoj, liberaj kaj malliberaj, riçaj kajmalriçaj; ekzistas ja inter ili diferencoj taskitaj al ili prolabordivido, sed en si mem ¸i estas homogena, kompak-ta, tiel dirante samgrajna maso, en çiuj siaj partoj egalebiologie primitiva, same malriçe de la naturo dotita,

300


same subjugita kaj vivanta same sur la malalta vivnive-lo. La lasta negro aû eskimo vivas en senkompare plibonaj vivkondiçoj, ¸uante senfine pli riçajn bonumojnmaterialajn kaj kulturajn, ol çi tiuj miliardoj da civilizi-taj salamandroj. Kaj tamen estas neniuj signoj, ke la sa-lamandroj suferus pro tio. Male. Ni vidas ja, ke ili bezo-nas preskaû nenion el tio, en kio serças mildigon kajkonsolon la metafizika hororo kaj vivangoro de homo;ili povas malhavi filozofion, postmortan vivon kaj artojn;ili ne scias, kio estas fantazio, humuro, mistiko, ludo aûrevo; ili estas absolutaj vivrealistoj. Al ni homoj ili estassame malproksimaj kiel formikoj aû haringoj; ili diferen-cas de ili nur per tio, ke ili establis sin en la alia vivme-dio, nome en la homa civilizacio. Ili eklo¸is en ¸i, kiel lahundoj eklo¸is en homaj lo¸ejoj; ili ne povas vivi sen ¸i,sed tial ili ne çesos esti tio, kio ili estas: tre primitiva kajmalmulte diferencita besta familio. Al ili sufiças vivi kajmulti¸i; ili povas esti eç feliçaj, estante ¸enataj inter si denenia sento de malegaleco. Simple ili estas homogenaj.Tial iun tagon ili povas, jes k i u n a j n venontan ta-gon, realigi sen malfacilaîoj tion, en kio la homoj ne suk-cesis: sian specian unuecon en la tuta mondo, sian mon-dan komunecon, unuvorte universalan salamandraron.Tiutage fini¸os la miljara agonio de la homa gento. Surnia planedo ne estos sufiçe da loko por du tendencoj,

301


strebantaj ekregi la tutan mondon. Unu devas cedi. Nijam scias, kiu estos.

Hodiaû vivas sur la tuta terglobo proksimume dudekmiliardoj da civilizitaj salamandroj, tio estas dekoble pliol da çiuj homoj; el tio laû biologia neceso kaj historialogiko rezultas, ke la salamandroj, estante subjugitaj,devos liberigi sin; ke estante homogenaj, ili devos unu-i¸i; kaj fari¸inte tiel la plej granda potenco, kiun iam ajnla mondo vidis, ili d e v o s transpreni la regadon su-per la mondo. Çu vi opinias, ke ili estas tiaj frenezuloj,ke ili protektos la homon? Çu vi opinias, ke ili ripetoslian historian eraron, kiun li de çiam faris per tio, ke lisubjugadis la venkitajn naciojn kaj klasojn, anstataû ek-stermi ilin? Ke li pro egoismo kaûzis eterne novajn dife-rencojn inter la homoj, por poste pro grandanimeco kajidealismo strebi ilin tranponti? Ne, pri çi tiu historia ab-surdaîo la salamandroj ne kulpi¸os, vokis Wolf Meynert,jam tial ne, çar mia libro avertos ilin! Ili estos heredan-toj de la tuta homa civilizo; en ilian sinon falos çio, kionni faris kaj pri kio ni strebis, volante ekregi la mondon;sed ili estus kontraû si mem, se kun çi tiu heredaîo ilivolus transpreni ankaû nin. Ili devas senigi sin de lahomoj, se ili volas konservi sian homogenecon. Se ili nefarus tiel, ni enportus inter ilin pli-malpli frue nian du-opan malkonstruivan inklinon: krei diferencojn kaj to-

302


leri ilin. Sed tion ni ne timu; nuntempe jam neniu krei-taîo daûrigos la historion de homo, ne ripetos la mem-mortigan frenezaîon de la homaro.

Estas eksterdube, ke la mondo de salamandroj estospli feliça ol estis la mondo de la homoj; ¸i estos unueca,homogena kaj regata de la sama spirito. salamandrodiferencos de salamandro nek per lingvo, opinioj, kre-do, nek per vivpretendoj. Inter ili estos nek kulturaj nekklasaj diferencoj, nur labordivido. Neniu estos mastro,neniu sklavo, çar çiuj servos nur al la Granda Salaman-dra Bloko, kiu estos dio, reganto, labordonanto kaj spi-rita gvidanto. Estos nur unu nacio kaj nur unu nivelo.Estos mondo pli bona kaj perfekta ol estis la nia. Estosla sole ebla Feliça Nova Mondo. Nu, ni faru lokon al ¸i;la estingi¸anta homaro povas jam nenion fari, nur akcelisian finon — en tragika beleco, dum ankaû por tio neestos malfrue.

— Ni prezentas çi tie opiniojn de Wolf Meynert enformo laûeble alirebla; ni konscias, ke per tio ili perdasmulton je sia efiko kaj profundo, per kiuj siatempe ilifascinis la tutan Eûropon kaj çefe la junularon, kiu en-tuziasme estis akceptanta la kredon je dekadenco kajkomenci¸anta fino de la homaro. La regna registaro jamalpermesis la instruon de la Granda Pesimisto pro iajpolitikaj konsekvencoj, kaj Wolf Meynert devis rifu¸i en

303


Svislandon; tamen la tuta klera mondo alproprigis al sikun kontento la teorion de Meynert pri pereo de la ho-maro; la libro (632-pa¸a) aperis en çiuj lingvoj de lamondo kaj estis disvastigita multmilione ankaû inter lasalamandroj.

304


6. X avertas

Eble estis sekvo de la profeta Meynert-libro, ke laliteratura kaj artista avangardoj en la kulturaj cen-

troj proklamis la devizon: Post ni venu la salamandroj!La estonteco apartenas al la salamandroj. La salaman-droj, jen la kultura revolucio. Eç se ili ne havas propranarton: almenaû ili ne estas ÿar¸itaj de idiotaj idealoj, sek-i¸intaj tradicioj kaj la tuta sekputra, enuiga, skolastikabrikabrako, kiun oni nomis poezio, muziko, arkitekturo,filozofio kaj entute kulturo, — senilaj vortoj, çe kiuj niastomako perturbas. Des pli bone, ke ili ne fordoni¸is alremaçado de la eksviva homa arto: ni faros al ili la nov-an. Ni junaj breças la vojon al la estonta mondsalaman-drismo: ni volas esti la unuaj salamandroj, ni estas la sa-lamandroj de la morgaûo! Kaj tiel naski¸is juna poeziamovado de salamandranoj, esti¸is tritona (tri-tona) mu-ziko kaj pelaga pentro-arto, kiu inspiri¸is per formo-mondo de meduzoj, maraj koelenteroj kaj koraloj. Kro-me oni trovis la reguligajn laborojn de la salamandrojkiel la novan fonton de beleco kaj monumenteco. Danaturo ni havas ¸iskole, oni vokis; çi tien kun la glatajbetonbordoj anstataû la malnovaj fendi¸intaj rifoj! La

305


romantikismo estas morta; la estontaj kontinentoj estoskonturataj de netaj rektoj kaj refaritaj je sferaj triangulojkaj lozan¸oj. La malnovan geologian mondon devos an-stataûi la geometria. Mallonge, estis çi tie denove io no-va kaj futura, novaj spiritaj sensacioj kaj novaj kulturajmanifestoj; tiuj, neglektintaj ¸ustatempe ekiri la vojonde la venonta salamandrismo, sentis amare, ke ili prete-rpasis sian tempon kaj ven¸is tiel, ke ili proklamadis lanetan homecon, revenon al la homo kaj naturo kaj aliajnreakciulajn devizojn. En Vieno estis prifajfita koncertoen tritona muziko, en la Pariza Salono de la Sendepen-daj nekonata farinto distrançis pelagan bildon, nomatanKapriço en Bluo; simple la salamandrismo venke kaj ne-haltigeble progresis.

Kompreneble ne mankis reakciaj voçoj, oponantaj alla ”salamandra manio”, kiel oni nomis ¸in. Tiurilate laplej principa estis anonima angla pamfleto, aperinta subtitolo X avertas. Çi tiu broÿuro atingis atentindan dis-vasti¸on, sed la identeco de ¸ia aûtoro neniam estis mal-kovrita; multaj homoj opiniis, ke ¸in verkis iu ekleziaaltrangulo, ju¸ante laû tio, ke en la angla lingvo X estasmallongigo por Kristo.

En la unua çapitro la verkinto provis fari statistikonde la salamandroj, samtempe senkulpigante sin promalprecizeco de la citataj numeroj. Jam takso de la sumanombro de çiuj salamandroj varias tiutempe inter sep-

306


oblo kaj dudekoblo de la suma nombro de çiuj homoj enla mondo. Same malcertaj estas niaj scioj pri tio, kiom dafabrikoj, naftofontoj, algo-plantejoj, angilbredejoj, utili-gata akvoforto kaj aliaj naturfontoj havas la salamandrojsub la maro; ni havas eç ne proksimumajn datumojn, kiaestas produkt-kapacito de la salamandra industrio; plejmalmulte estas al ni konate, kiel statas la armigo de lasalamandroj. Ni ja scias, ke la salamandroj en sia kon-sumo de metaloj, maÿin-konsistaîoj, eksplodaîoj kajmultaj kemiaîoj dependas de la homoj; sed unuflankeçiuj ÿtatoj severe sekretigas, kiajn armilojn kaj kiom daaliaj produktoj ili liveras al siaj salamandroj, aliflanke niscias frapante malmulte, kion fakte la salamandroj en laprofundoj fabrikas el duonproduktoj kaj krudaîoj, kiu-jn ili açetas de la homoj. Certas, ke la salamandroj eç nedeziras, ke ni sciu tion; en la lastaj jaroj pereis pro dro-no aû sufoki¸o tiom da skafandristoj malsuprenigitaj surla marfundon, ke tion oni ne plu povas atribui al nurahazardo. Kaj tio estas ja fenomeno alarmanta kiel de laindustria flanko, tiel ankaû en rilato milita.

Kompreneble oni povas malfacile imagi, daûrigis X enla pluaj paragrafoj, kion povus aû volus la salamandrojpreni de la homoj. Ili ne povas vivi sur la firma tero, kajni entute ne povas malhelpi ilin en tio, kiel ili vivas subla akvo. Nia kaj ilia vivmedioj disde si precize kaj poreterne estas apartigitaj. Estas vere, ke ni postulas de ili

307


certajn laborefektojn; sed grandparte ni ilin nutras kajliveras al ili krudaîojn kaj produktojn, kiujn sen ni ili tutene havus, ekzemple metalojn. Sed eç se ne ekzistas prak-tika kaûzo por ia antagonismo inter ni kaj la salaman-droj, estas çi tie, mi dirus, antagonismo metafizika: kon-traû estaîoj surfacaj staras estaîoj de profundoj (abyssal);estaîoj noktaj kontraû estaîoj tagaj; obskuraj akvopro-fundoj kontraû la hela kaj seka tero. La limo inter akvokaj tero estas iel pli akra ol estis: nian teron tuÿas iliaakvo. Ni povus vivi dum çiuj tempoj perfekte ekster nikaj interÿan¸adi nur certajn servojn kaj produktojn; sedestas malfacile seni¸i de angora sento, ke tiel versimilene restos. Kial? Mi ne povas prezenti al vi precizajn kaû-zojn; sed la sento estas çi tie; estas io kvazaû antaûsen-to, ke foje la akvaro mem turni¸os kontraû la teron, porke decidi¸u la demando, kiu kiun.

Per tio mi konfesas angoron iom neracionalan, pludiras X; sed trankviligus min tre, se la salamandroj eki-rus kontraû la homaro kun iaj postuloj. Oni povus alme-naû trakti kun ili, oni povus interkonsenti kun ili diver-sajn koncesiojn, kontraktojn kaj kompromisojn; sed iliasilentado estas terura. Mi timas ilian nekompreneblandetenemon. Ekzemple ili povus postuli por si iajn poli-tikajn avanta¸ojn; sincere dirite, le¸odonado por la sa-lamandroj en çiuj ÿtatoj estas iom malnovi¸inta kaj neindas kreitaîojn tiel civilizitajn kaj laûnombre tiel fortajn.

308


Decus nove ordigi la rajtojn kaj devojn de la salaman-droj kaj nome en maniero por ili pli avanta¸a; oni povuskonsideri ian gradon de aûtonomio por la salamandroj;estus juste plibonigi iliajn laborkondiçojn kaj rekompen-ci ilian laboron pli konforme. Multrilate do eblus plibo-nigi ilian sorton, se ili almenaû postulus tion. Poste nipovus doni al iliajn cedaîojn kaj dankemigi ilin per kom-pensaj interkonsentoj; minimume oni akirus temponpor pluraj jaroj. Sed la salamandroj postulas neniom;nur ili plialtigas sian produktivecon kaj siajn mendojn;hodiaû fine jam ni devas demandi, kie ambaû haltos.Oni parolis iam pri la flava, nigra aû ru¸a dan¸eroj; sedalmenaû tio estis homoj, kaj çe homoj ni scias iel tielimagi, kion ili povas voli. Sed se ankoraû ni eç ne scietas,kiel kaj kontraû kio la homaro foje estos devigita defendisin, devas esti klare almenaû unu: se sur unu flanko es-tos la salamandroj, sur la alia flanko staros la tuta homa-ro.

La homoj kontraû la salamandroj! Estas jam tempo,ke tiel estu formulite. Ja, sincere dirite, normala homoinstinkte malamas la salamandrojn, naûzas ilin — kajtimas ilin. Sur la tutan homaron falas io, kiel frosta om-bro de hororo. Kio alia estas la freneza ¸uavidemo, lanemildigebla soifo pri amuzo kaj volupto, tiu orgia de-çeni¸o, kiu ekregis la nuntempajn homojn? Simila mal-bonmori¸o ne estis ekde tempoj, kiam sur la romian

309


regnon jamjam ÿovi¸is invado de barbaroj. Tio ne estasnur fruktoj de la eksterordinara materia bonfarto, sedmalespere superbruata angoro pro ˛aoso kaj pereo. Alni kun la lasta vinpokalo, antaû ol estos nia fino! Kiahonto, kia deliro! Ÿajnas, ke Dio pro la senfina mizeri-kordo lasas kaduki¸i naciojn kaj klasojn, falegantajn enpereon. Çu vi volas legi la fajran Menetekel, skribitansuper festenado de la homaro? Rigardu la lumrekla-mojn, lumantajn dum la tutaj noktoj sur la muroj de ladiboçaj kaj malvirtaj urboj! Tiurilate ni homoj proksimi-¸as al la salamandroj: ni vivas pli en la nokto ol en latago.

Se almenaû la salamandroj ne estus tiel terure mez-kvalitaj, ekvortis X iel deprimite. Jes, ili estas iel-tiel kle-raj; sed tial ili estas ankoraû pli spiritmankaj, çar ili al-proprigis al si el la homa civilizacio nur tion, kio en ¸iestas mezvalora kaj uzvalora, mekanika kaj ripetebla. Ilistaras çe la flanko de la homaro kiel famulus Wagner çeflanko de Faûsto; ili lernas el la samaj libroj kiel la homaFaûsto, nur kun tiu diferenco, ke tio sufiças al ili, ke enili ron¸as neniu dubo. Plej terure estas, ke ili multigistiun lerneman, malsa¸ulan kaj memplaçan tipon de ci-vilizita mezeco pogrande, en milionoj kaj miliardoj sam-specaj; aû ne, mi eraras: plej terure estas, ke ili havas tiansukceson. Ili lernis manipuli maÿinojn kaj ciferojn, kajmontri¸is, ke tio sufiças, por ke ili i¸u mastroj de la

310


mondo. El la homa civilizacio ili ellasis çion, kio en ¸iestis sencela, ludema, fantazia aû antikva; per tio ili el-lasis el ¸i, kio estis en ¸i homa, kaj transprenis nur ¸iannudan praktikan, teknikan kaj utiligan flankon. Kaj çi tiuplorinda karikaturo de la homa civilizacio ¸uas eganvitalecon; ¸i konstruas teknikajn mirindaîojn, renovigasnian malnovan planedon kaj fine komencas mem fascinila tutan homaron. Çe sia lernanto kaj servisto Faûstolernos la sekretojn de sukceso kaj mezeco. Aû la homa-ro ekbatalos kontraû la salamandroj en historia konflik-to pri vivo kaj morto, aû ¸i neeviteble salamandri¸os.Kio min koncernas, konkludis X. melankolie, mi prefe-rus vidi la unuan.

Nu, X avertas vin, daûrigis la nekonata verkisto. An-koraû eblas forskui tiun malvarman kaj mukozan rin-gon, kiu nin çiujn premegas. Ni devas senigi nin de lasalamandroj. Ili estas jam treege multaj; ili estas armitajkaj povas turni la milit-materialon kontraû nin, pri kiesresuma forto ni scias preskaû nenion; sed pli terura dan-¸ero ol en ilia nombro kaj forto estas por ni homoj enilia triumfanta minuseco. Mi ne scias, kion ni timu pli,çu ilian homan civilizacion aû ilian malican, fridan kajbestan kruelecon; sed ambaû sume prezentas ion ne-imageble hororan kaj preskaû satanan. En la nomo dekulturo, en la nomo de kristanismo kaj de homaro ni de-

311


vas liberigi nin de la salamandroj. Kaj tiam vokis la ano-nima apostolo:

Vi frenezuloj, çesu fine man¸igi la salamandrojn!Çesu ilin okupi, rezignu je iliaj servoj, lasu ilin, ili

transloki¸u ien ajn, kie ili mem sin nutros, kiel la aliaakvo-bestaro! La naturo mem faros ordon en ilia super-nombro: nur se la homoj, la homa civilizacio kaj la homahistorio ne plu laboros por la salamandroj

Kaj çesu liveri armilojn al la salamandroj, çesigupor ili liveradon de metaloj kaj eksplodaîoj, ne plu sen-dadu al ili maÿinojn kaj homajn produktojn! Vi ne live-ros dentojn al la tigroj kaj venenon al la serpentoj; vi nekhejtos sub fajro vulkana, nek breços digojn kontraûinundoj. Estu ordonita malpermeso de liveroj por çiujmaroj, la salamandroj estu starigitaj ekster le¸on, ili estuanatemitaj kaj ili estu ekskluditaj el nia mondo, kreuLigon de Nacioj kontraû la Salamandroj!

La tuta homaro estu preta defendi sian ekzistadon perarmilo en la mano; laû impulso de la Ligo de Nacioj, dela sveda re¸o aû de la roma papo kunvenu tutmondakonferenco de çiuj civilizitaj ÿtatoj, por fondi Mond-Union aû almenaû ligon de çiuj kristanaj nacioj kontraûla salamandroj! Hodiaû estas la fatala momento, kiamsub la terura premo de la salalamandra dan¸ero kaj dela homa respondeco povas sukcesi, kion la tutmondamilito kun çiuj siaj senmezuraj viktimoj ne atingis: kon-

312


stituon de la Unui¸intaj Ÿtatoj de la Mondo. Dio donution! Se çi tio sukcesus, tiam la salamandroj ne venisvane kaj ili estus instrumento de Dio.

*Çi tiu patosa pamfleto elvokis viglan e˛on en la plej lar-¸a publiko. Nejunaj sinjorinoj konsentis precipe en tio,ke esti¸is eksterordinara dekadenco de moroj. Male, laekonomiaj rubrikoj en îurnaloj rajte rimarkigadis, ke neeblas limigi la liverojn al la salamandroj, çar tio kaûzusgrandan malkreskon de la produktado kaj pezan krizonen multaj brançoj de la homa industrio. Ankaû la agro-kulturo nuntempe senkondiçe kalkulas kun grandegadebito de maizo, terpomoj kaj aliaj kampfruktoj por lasalamandra nutraîo; se estus reduktita la nombro de sa-lamandroj, esti¸us grava prezfalo sur la merkato de viv-bezonaîoj, per kiu la terkulturistoj trovi¸us çe rando depereo. Laboristaj sindikatoj suspektis sinjoron X pri re-akciismo kaj deklaris, ke ili ne allasos la bremsadon deiu ajn varo por la salamandroj; apenaû la laboranta po-polo akiris plenokupon kaj taskopremiojn, volas sinjoroX faligi panon el ¸ia mano; la laboristaro sentas kun lasalamandroj kaj rifuzas çiujn provojn malaltigi ilian viv-nivelon kaj eldoni ilin mizerigitajn kaj sendefendajn enla manojn de la kapitalismo. Kio koncernas la Ligon deNacioj kontraû Salamandroj, çiuj seriozaj politikaj in-stancoj oponis, ¸i estus ja superflua; ni havas unuflan-

313


ke la Ligon de Nacioj, aliflanke la Londonan Konven-cion, per kiu la apudmaraj ÿtatoj devoligis sin, neniamarmigi siajn salamandrojn per peza armilaro. Entute neestas facile postuli tian senarmigon de ÿtato, kiu ne ha-vas la certecon, çu alia marpotenco ne armigas sekretesiajn salamandrojn kaj per tio altigas sian militan poten-con por malutilo de siaj najbaroj. Same neniu ÿtato aûkontinento povas devigi siajn salamandrojn, ke ili trans-loki¸u alilanden, simple tial, çar per tio alti¸us en ne-dezirinda maniero unuflanke la industria kaj agrokul-tura debitoj, aliflanke la armita forto de la aliaj ÿtatoj aûkontinentoj. Kaj da tiaj obîetoj, kiujn çiu prudenta homodevis rekoni, estis cititaj multaj.

Tamen la pamfleto X avertas ne restis sen profundaefiko. Preskaû en çiuj landoj vasti¸is popola Kontraû-salamandra movado kaj estis fondataj Societoj por Pere-igado de Salamandroj, kluboj de Antisalamandranoj,Komitatoj por Protekto de la Homaro kaj multaj tiaspe-caj organizoj. La salamandraj delegitoj en ¯enevo estisinsultataj, kiam ili estis irantaj al la mil ducent dektriakunsido de la Komisiono por Studado de la SalamandraDemando. La lignotabulaj bariloj sur la marbordo estispripentritaj per minacaj surskriboj, kiel Morto al la sa-lamandroj, For la salamandrojn kaj simile. Multaj sala-mandroj estis ÿtonumitaj; neniu salamandro kura¸isdumtage eligi la kapon el la akvo. Malgraû tio de ilia

314


flanko okazis neniaj protestoj aû agoj de reven¸o. Iliestis simple nevideblaj, almenaû dumtage; kaj la homojrigardantaj trans la salamandrajn barilojn vidis nur sen-finan kaj indiferente mu¸antan maron. ”Vidu, la besta-çoj,” diradis la homoj malame, ”tute ne montri¸as!”

Kaj en çi tiun angoran silenton ekbruegis tiel noma-ta Tertremo en Luiziano.

315


7. Tertremo en Luiziano

Tiutage — tio estis la dek-unuan de novembro je launua frumatene — estis sentebla en Nov-Orleano

impeta terskuo; kelkaj domaçoj en la negraj kvartalojÿuti¸is; homoj panike kuris en la stratojn, sed la skuoj neplu ripeti¸is; nur feroce ekblovegis mu¸anta, kurta ciklo-no, kiu frakasis fenestrojn kaj forbalais tegmentojn en lanegraj stratetoj; kelkdek homoj estis mortigitaj; postefalis potenca ÿlimpluvego.

Dum la orleanaj fajrobrigadistoj ekveturis helpi en laplej peze trafitaj stratoj, klakis telegrafoj el Morgan City,Plaquemine, Baton Rouge kaj Lafayette: S.O.S.! Sendusavkolonojn! Ni estas duone forbalaitaj pro tertremo kajciklono; la digoj de Misisipo minacas breçi¸i; tuj ekspe-du sapeistojn, ambulancojn kaj çiujn laborkapablajn vi-rojn! — El Fort Livingstone venis nur lakona demando:Allo, çu vi havas tian pridonacon? — Tuj poste venis de-peÿo el Lafayette: Atenton! Atenton! Plej terure estastrafita New Iberia. Ÿajnas, ke estas interrompita la ko-muniko inter Iberia kaj Morgan City. Sendu tien helpon!— Tuj sekve telefonas Morgan City: Ni ne havas kom-unikon el New Iberia. Versimile estas interrompitaj la

316


ÿoseo kaj la fervojlinio. Sendu ÿipojn kaj aviadilojn alVermillion Bay! Ni bezonas jam nenion. Ni havas prok-simume tridek mortigitojn kaj cent vunditojn. — Tujevenas telegramo el Baton Rouge: Ni havas informon, keplej terure New Iberia. Çefe zorgu New Iberia’n. Çi tiennur laboristojn, sed rapide, aû breçi¸os la digoj. Ni faras,kio poveblas. — Tuj: Allo, allo, Shreveport, Natchito-ches, Alexandria sendas helptrajnojn al New Iberia.Allo, allo, Memphis, Winona, Jackson sendas trajnojntrans Orleanon. Çiuj aûtoj veturigas homojn direkto di-goj Baton Rouge. — Allo, çi tie Pascagoula. Ni havas plu-rajn mortigitojn. Çu vi bezonas helpon?

Intertempe jam ekveturis fajrobrigadistaj veturiloj,ambulancoj kaj helptrajnoj en la direkto al Morgan City— Patterson — Franklin. Post la kvara matene venis launua pli preciza informo: La trako inter Franklin kajNew Iberia, sep kilometrojn okcidente de Franklin, in-terrompita per akvo; ÿajnas, ke tie esti¸is pro la tertre-mo profunda fendo, ligita kun Vermillion Bay kaj in-undita de maro. Kiom estis konstateble, la fendo de Ver-million Bay penetras en direkto orientnordorienta, apudFranklin ¸i kurbi¸as norden, enfluas la Grandan Lagon,poste ¸i etendi¸as norden ¸is la linio Planquemine —Lafayette, kie ¸i fini¸as en malnova lageto; la dua brançode la fendo ligas la Grandan Lagon okcidente kun LagoNapoleonville. La suma longo de la kavi¸o estas proksi-

317


mume okdek kilometroj, la lar¸o du ¸is dek unu kilome-troj. Çi tie estis, probable, la centro de la tertremo. Onipovas paroli pri miriga hazardo, ke la fendo evitis çiujniom grandajn lokojn. Malgraû tio la vivperdoj estas ver-simile grandaj. En Franklin pluvfalis 60 centimetroj daÿlimo, en Patterson 45 centimetroj. Homoj el Atchafa-laya Bay rakontas, ke dum la terskuo la maro regresis trikilometrojn, post kio ¸i îeti¸is al la bordo per ondo tri-dek metrojn alta. Oni timas, ke sur la bordo pereis multeda homoj. Kun New Iberia ankoraû nenia interkomuni-ko.

Intertempe alveturis al New Iberia de okcidente traj-no de la ekspedicio el Natchitoches; la unuaj informoj,senditaj malrektvoje trans Lafayette kaj Baton Rouge,estis teruraj. Jam kelkajn kilometrojn antaû New Iberiala trajno ne povis plu, çar la trako estis obstrukcita deÿlimo. Fu¸intoj rakontas, ke proksimume du kilometrojnoriente de la urbo aperti¸is ÿlimvulkano, kiu subite els-putis amasegojn da maldensa, malvarma ÿlimo; NewIberia onidire malaperis sub ÿlimtorento. Plua antaûeni-ro en la mallumo kaj en la daûra pluvo ekstreme malfa-cila. Kun New Iberia ankoraû nenia interkomuniko.

Samtempe venis informoj el Baton Rouge:Sur la digoj de Misisipo laboras kelkmil viroj stop se

almenaû çesus pluvi stop ni bezonas pioçojn ÿovelilojn

318


veturilojn homojn stop ni sendas helpon al Plaquemineili estas en embarasa situacio tiuj fuÿuloj.

Depeÿo el Fort Jackson:je la dua matene marondo forlavis de ni tridek domojn

ni ne scias kio ¸i estis proksimume sepdek homojn ¸i kuneforlavis nur nun mi riparis aparaton ankaû poÿtoficejon¸i forportis allo rapide telegrafu kio fakte ¸i estis tele-grafisto fred dalton allo dirigu al minnia lacoste ke neniookazis al mi nur ¸i rompis mian manon kaj la vestojn for-portis sed çefe nur ke estas denove la aparato okey fred

El Post Eads venis la plej konciza informo:ni havas mortigitojn burywood tuta estas forbalaita en

la maronIntertempe — estis proksimume la oka matene — re-

venis la unuaj aviadiloj senditaj super la katastrofan te-ritorion. La tuta bordregiono ekde Port Arthur (Teksa-so) ¸is Mobile (Alabamo) onidire nokte estis inundita deflusondo; çie oni vidas detruitajn aû dama¸itajn domojn.Sudorienta Luizano (ekde la ÿoseo Lake Charles — Alex-andria — Natchez) kaj la suda Misisipo (¸is la linio Jack-son — Hattiesburg — Pascagoula) kuÿas sub ÿlimo. EnVermillion Bay penetras en la landon nova margolfolar¸a çirkaû tri ¸is dek kilometrojn, etendi¸anta sinue enla kontinenton kiel longa fjordo preskaû ¸is Plaquemi-ne. New Iberia ÿajnas esti peze dama¸ita, sed oni vidasmultajn homojn, forÿovelantajn ÿlimon inundantan la

319


domojn kaj vojojn. Alteri¸i ne eblis. La plej pezaj vivo-perdoj estos versimile sur la marbordo. Apud Point auFer dronas vaporÿipo ÿajne meksika. Apud ChandeleurIslands la maro estas kovrita de ruinoj. Pluvo çesas en latuta teritorio. Videblo bona.

La unuaj ekstraj eldonoj de la nov-orleanaj îurnalojaperis jam post la kvara matene; kun la progresanta tagoplii¸is novaj eldonoj kaj detaloj; çirkaû la oka matene laîurnaloj alportis fotojn de la kataklisma teritorio kaj ma-pojn de la nova margolfo. Je la oka tridek ili publikigisintervjuon kun eminenta sismologo de la memfisa uni-versitato d-ro Wilbur R. Brownell pri la kaûzoj de la ter-skuoj en Luiziano. Provizore ni ne povas fari finajn kon-kludojn, deklaris la renoma sciencisto, sed ÿajnas, ke çitiuj skuoj havas nenion komunan kun la vulkana aktive-co, ¸is nun intensa en la mezmeksikia vulkana zono, si-tuanta rekte kontraû la trafita teritorio. La hodiaûa ter-tremo ÿajnas esti plivere de tektonika deveno, tio estas,¸i estas kaûzita pro premo de montaraj masivoj: unu-flanke de Rokmontaro kaj Sieramadro, aliflanke de laApalaça Montaro, al la vastega sinkaîo de la MeksikiaGolfo, kies daûrigo estas la lar¸a ebenaîo çe la malsuprafluo de Misisipo. La fendo, etendi¸anta nun el Vermil-lion Bay, estas nur nova kaj relative eta rompo, sensig-nifa epizodo en la geologia sinkado, per kiu esti¸is laMeksikia Golfo kaj la Kariba Maro ankaû kun la florkro-

320


no de Grandaj kaj Malgrandaj Antiloj, çi tiu resto deiama kompakta montarzono. Estas eksterdube, ke lamezamerika sinkprocedo plu progresos per novaj skuoj,rompoj kaj fendoj; ni ne povas ekskludi, ke la fendoapud Vermillion estas nura uverturo al la revivi¸inta tek-tonika procedo, kies centro estas ¸uste en la MeksikiaGolfo; tiukaze ni povas esti atestantoj de gigantaj geolo-giaj katastrofoj, pro kiuj preskaû kvinono de Usono po-vus i¸i marfundo. Sed se tio okazus, ni povus kun pro-bablo atendi, ke komenci¸os sin levi marfundo en çir-kaûo de Antiloj aû ankoraû pli oriente, en lokoj, kie lamalnova mito konjektas la subakvi¸intan Atlantidon.

Kontraûe, daûrigis la renoma sciencisto, iom trankvi-lige, ne necesas havi seriozajn zorgojn, ke en la trafitaregiono manifesti¸us vulkana aktiveco; la konjektatajkrateroj sputantaj ÿlimon estas nenio alia ol erupcio demarçgasoj, kiu okazis en la fendo apud Vermillion. Neestus mirige, se en la aluvio de Misisipo aperus grande-gaj subteraj gasbobeloj, kiuj çe kontakto kun aero povaseksplodi kaj kune levi centmilojn da akvokaj ÿlimtunoj.Kompreneble por la definitiva klarigo, ripetis d-ro W. R.Brownell, necesos pluaj spertoj.

Dum la ÿancoj de Brownell je geologiaj katastrofojkuris tra la rotaciaj maÿinoj, la guberniestro de la ÿtatoLuiziano ricevis el Fort Jackson telegramon kun jenateksto:

321


ni bedaûras perdojn je la homvivoj stop ni intencis evitiviajn urbojn sed ni ne kalkulis kun ekfrapo kaj retrofrapode la marakvo çe la eksplodo stop ni konstatis tricentkvardek ses homajn viktimojn sur la tuta marbordo stopni esprimas kondolencon stop chief salamander stop alloallo jen fred dalton poÿta stacio fort jackson îus foriris deçi tie tri salamandroj ili venis antaû dek minutoj prezentistelegramon alcelis min per pistoloj sed jam estas for lamalbelaj bestaçoj pagis kaj kuris en la akvon nur hundode apotekisto persekutis ilin ili ne iradu tra la urbo alienenio nova salutu minnia lacoste’n ke mi kisas ÿin tele-grafisto fred dalton

La guberniestro de la ÿtato Luiziano longe kapskuissuper la telegramo. Iu ÿercemulo, tiu Fred Dalton, li di-ris fine. Prefere ne publikigu tion en la îurnaloj.

322


8. Chief Salamander prezentas postulojn

Tri tagojn post la tertremo en Luiziano estis anoncitanova geologia katastrofo, çifoje en Çinio. Dum po-

tenca, detonacia terskuo krevis en la provinco Giangsula marbordo norde de Nankino, proksimume en la mezointer enfluo de Jangzio kaj malnova riverujo Hwang-ho;en çi tiun fendon penetris la maro kaj kuni¸is kun lagrandaj lagoj Pan-jün kaj Hung-tsu inter la urboj Hwa-ingan kaj Fugjang. Ÿajnas, ke sekve de la tertremo Jang-zio forlasas sub Nankino sian fluujon kaj fluegas direk-te al la lago Tai kaj plu al Hang¸oûo. La perdojn je hom-vivoj eblas dume eç ne proksimume taksi. Centmiloj dahomoj fu¸as en la nordajn kaj sudajn provincojn. Japa-naj militÿipoj ricevis ordonon eknavigi al la trafita bord-regiono.

Kvankam la terskuoj en Giangsu laû la amplekso tresuperis la katastrofon en Luiziano, oni dediçis al ili en-tute malmulte da atento, çar la mondo jam kutimi¸is jeili en Çinio kaj ne gravas, kiel ÿajnas, je unu miliono davivoj; krome estis science klare, ke temas pri nura tek-tonika tertremo koneksanta kun enprofunda marsulkoapud la insularo Riukiu kaj Filipinoj. Tri tagojn poste

323


eûropaj sismografoj notis novajn terskuojn, kies centrotrovi¸is ie apud la Verdakaba Insularo. Pli detalaj infor-moj sciigis, ke peza tertremo trafis la bordregionon deSenegambio sude de San Luis. Inter la lokoj Lampul kajMboro esti¸is profunda kavi¸o, inundita de la maro kajetendi¸anta de Merinaghen ¸is Dimar. Laû personaj ate-stoj erupciis dum terurega bruego el la tero fajro- kajvaporkolonoj, disîetantaj en vastan sferon sablon kajÿtonojn; tuj poste estis aûdebla mu¸ado de la maro îeti-¸anta en la apertitan sinkaîon. La perdoj je la homvivojne estas konsiderindaj.

Çi tiu tria terskuo kaûzis ion, kio similis jam al pani-ko. Çu eble revivi¸as la vulkana aktiveco de niatero? demandis la îurnaloj. LA TERKRUSTO KOMEN-CI¯AS KREVI, raportis la vesperîurnaloj. Fakuloj espri-mis la konjekton, ke la ”fendego senegambia” esti¸iseble nur pro erupcio de vulkana gango, koneksanta kunla vulkano Pico sur la insulo Fogo en la Verdakaba Insu-laro; çi tiu vulkano erupciis ankoraû en la jaro 1847 kajekde tiu tempo estis opiniata malaktiva. La okcidentaf-rika tertremo havas do nenion komunan kun la sismo-grafaj fenomenoj en Luiziano kaj Giangsu, kiuj estis vi-deble de la tektonika deveno. Sed al la homoj, kiel ÿaj-nas, estis entute egale, çu la tero krevas pro kaûzoj tek-tonikaj aû vulkanaj. Fakto estas, ke tiutage çiuj pre¸ejoj

324


estis plenplenaj de pre¸antaj homamasoj. En kelkaj re-gionoj la pre¸ejoj devis esti malfermitaj ankaû nokte.

Çirkaû la unua matene (la dudekan de novembro) ra-dioamatoroj en pli granda parto de Eûropo konstatis ensiaj radioaparatoj fortajn perturbojn, kvazaû estus dis-aûdiganta nova, neordinare potenca radiostacio. Ili tro-vis ¸in sur la ondolongo ducent tri; aûdeblis io kvazaûmu¸ado de maÿinoj aû de marondoj; meze de tiu kon-tinua, senfina mu¸ado subite aûdi¸is terura, kvaka voço(çiuj ¸in priskribis simile: kavsona, kvaka, kvazaû arte-farita voço kaj krome ankoraû ege fortigita per megafo-no); kaj tiu ranvoço ekscitite vokis: ”Allo, allo, allo! ChiefSalamander speaking*. Allo, Chief Salamander speaking.Stop all broadcasting, you men*! Stop your broadcas-ting! Allo, Chief Salamander speaking!” Poste alia,strange kavsona voço demandis: ”Ready*?” Tuj posteaûdeblis kraketado, kvazaû oni komutus kondukon; kajdenove alia nenature sufoka voço vokis: ”Attention*!Attention! Atention!” ”Allo!” ”Now*!”

Kaj nun aûdi¸is raûka, laca, sed tamen komandemavoço en la noktan silenton: ”Allo, vi homoj! Jen Luizia-

Chief Salamander Speaking — (angle) Jen la çefsalamandroStop all broadcasting, you men! — (angle) Stopu çiujn

disaûdigojn, vi homoj!Ready? — (angle) Çu prete?Attention! — (france) Atenton!Now! — (angle) Nun!

325


no! Jen Giangsu. Jen Senegambio. Ni bedaûras la ho-majn vivojn. Ni ne volas kaûzi al vi nenecesajn perdojn.Ni nur volas, ke vi evakuu la marbordojn en lokoj, kiujnni indikos anticipe al vi. Se vi faros tion, vi evitos be-daûrindajn akcidentojn. Venonte ni anoncos al vi mini-mume du semajnojn anticipe, sur kiu loko ni lar¸igosnian maron. ¯is nun ni faris teknikajn provojn. Viaj eks-plodaîoj pruvi¸is. Ni dankas vin.

Allo, vi homoj! Restu trankvilaj. Ni ne havas kontraûvi malamikajn intencojn. Ni bezonas nur pli da akvo, plida bordoj, pli da malprofundaîoj por nia vivo. Ni estastro multaj. Jam ne estas por ni sufiçe da loko sur viajbordoj. Tial ni devas likvidi viajn kontinentojn. El ili nifaros nurajn golfojn kaj insulojn. Per tio eblas kvinobli-gi la longon de la mondbordoj. Ni konstruos novajnmalprofundaîojn. Ni ne povas vivi en profunda maro. Nibezonas viajn kontinentojn kiel materialon por ÿutple-nigi la profundaîojn. Nenion ni havas kontraû vi, sed niestas tro multaj. Intertempe vi povas translo¸i¸i enlan-den. Vi povas rifu¸i en la montarojn. La montarojn nilikvidos kiel la lastajn.

Vi volis nin. Vi disvastigis nin tra la tuta mondo. Nunvi havas nin. Ni volas bone vivi kun vi. Vi liverados al niÿtalon por niaj boriloj kaj pioçojn. Vi liverados al ni eks-plodaîojn. Vi liverados al ni torpedojn. Vi laboros por ni.Sen vi ni ne povus forigi la malnovajn kontinentojn.

326


Allo, vi homoj. Chief Salamander proponas al vi kunla-boron en la nomo de çiuj salamandroj de la mondo. Vikunlaboros kun ni je malkonstruo de via mondo. Nidankas vin.”

La laca, raûka voço eksilentis, kaj aûdeblis nur daûre-ma mu¸ado kvazaû de maÿinoj aû de la maro. ”Allo, allo,vi homoj,” denove aûdi¸is la kvakanta voço, ”nun ni dis-aûdigos por vi amuzan muzikon el viaj gramofondiskoj.La unua programero estas Marÿo de Tritonoj el la revuafilmo Pozidono.”

La îurnaloj nomis çi tiun noktan disaûdigon ”vulgarakaj plumpa ÿerco” de ia pirata sendostacio; malgraû tiomilionoj da homoj atendis la postan nokton çe siaj ra-dioaparatoj, çu denove parolos tiu terura, asidua, kvakavoço. ¯i aûdi¸is akurate je la unua dum akompano delar¸a kaj plaûda mu¸ado. ”Good evening, you people*,”¸i kvakis gaje. ”Unue ni ludos al vi per gramofondiskojla Salamandro-Dancon el via opereto Galatea.” Kiamfinsonis la brusona kaj malçasta muziko, aûdi¸is deno-ve la terurega kaj iel ¸oja kvakado. ”Allo, vi homoj! Îusestis dronigita per torpedo la brita kanonÿipo Erebus,kiu volis detrui sur Atlantiko nian sendostacion. La ÿipa-naro dronis. Allo, ni vokas la britan registaron al laûtpa-rolilo. La ÿipo Amenhotep, haveno Port Said, rifuzis donial ni en nia haveno Makallahu la menditajn eksplodi-

Good evening, you people — (angle) bonan vesperon, vi homoj

327


gajn substancojn. Versimile ¸i ricevis ordonojn çesigipluan transporton de eksplodaîoj. La ÿipo memkompre-ne estis dronigita. Ni konsilas al la brita registaro, ke ¸inuligu perradie la ordonon antaû la morgaûa tagmezo,alie estos dronigitaj la ÿipoj Winnipeg, Manitoba, Onta-rio kaj Quebec, navigantaj kun greno el Kanado al Liver-polo. Allo, ni vokas al laûtparolilo la francan registaron.Revoku la krozÿipojn navigantajn al Senegambio. Ni be-zonas ankoraû lar¸igi tie la nove kreitan golfon. ChiefSalamander ordonis, ke mi transdonu al ambaû regista-roj lian firman volon ligi kun ili la plej amikan rilaton.Fino de raportoj. Nun ni disaûdigos per gramofondiskovian kanton Salamandria, erotika valso.”

La sekvantan posttagmezon sudokcidente de MizenHead estis dronigitaj la ÿipoj Winnipeg, Manitoba, On-tario kaj Quebec. La mondon trakuris ondo de konster-no. Vespere B.B.C. disaûdigis, ke la registaro de Lia Ma-jesto eldonis malpermeson liveri al la salamandroj ianajn nutraîojn, kemiaîojn, ilaron, armilojn kaj metalojn.Nokte je la unua kvakis ekscitita voço en disaûdigo:”Allo, allo, allo, Chief Salamander speaking! Allo, ChiefSalamander is going to speak*!” Kaj tiam aûdi¸is la laca,raûka kaj kolera voço: ”Allo, vi homoj! Allo, vi homoj!Allo, vi homoj! Çu vi opinias, ke ni lasos nin malsatigi?

Chief Salamander is going to speak — (angle) La çefsalamandroparolos

328


Lasu viajn stultaîojn! Kion ajn vi faros, turni¸os kontraûvi! En la nomo de çiuj salamandroj de la mondo mi vo-kas Grandan Brition. Ekde çi tiu horo ni deklaras nelimi-gitan blokadon de la britaj insuloj, escepte de la LiberaŸtato Irlanda. Mi fermas la Manikan Markolon. Mi fer-mas la Suezan Kanalon. Mi fermas la ¯ibraltaran Mar-kolon por çiuj ÿipoj. Çiuj britaj havenoj estas fermitaj.Çiuj britaj ÿipoj en kiu ajn maro estos torpeditaj. Allo, mivokas Germanion. Mi dekobligas la mendon de eksplo-daîoj. Liveru tuj loko çefdepono Skagerrak. Allo, mi vo-kas Francion. Ur¸e liveru la menditajn torpedojn en lasubmarajn fortresojn C 3, BFF kaj Ouest 5. Allo, vi ho-moj! Mi avertas vin. Se vi limigos al ni nutraî-liverojn, miprenos ilin mem el viaj ÿipoj. Ankoraû foje mi avertasvin.” La laca voço sinkis je stertora apenaû kompreneblaraûkado. ”Allo, mi vokas Italion. Preparu la evakuon dela teritorio Venecio — Padovo — Udine. Lastfoje mi av-ertis vin, homoj. Jam sufiçe da viaj stultaîoj.” Esti¸is lon-ga paûzo, dum kiu ¸i mu¸is kiel nigra kaj malvarmamaro. Kaj denove komencis la gaja kaj kvaka voço: ”Nunni ludos al vi el viaj gramofondiskoj la lastan furorkan-ton Triton-troton.”

329


9. Konferenco en Vaduco

¯i estis stranga milito, se entute oni povas ¸in nomimilito; çar estis nek Salamandra Ÿtato, nek agno-

skita salamandra registaro, al kiu oni povus deklari lamalamikecon. La unua ÿtato, kiu trovi¸is en militstatokontraû la salamandroj, estis Granda Britio. Jam en launuaj horoj la salamandroj dronigis preskaû çiujn iliajnÿipojn, ankrantajn en havenoj; tion oni povis neniel mal-helpi. Nur la ÿipoj sur la vasta maro estis dumtempe enrelativa sekureco, çefe kiam ili krozis super pli grandajprofundoj; tiel savi¸is pli granda parto de la brita milit-floto, kiu trarompis la salamandran blokadon apud Mal-to kaj koncentri¸is super la jona profundo; sed ankaû çitiuj grupoj baldaû estis elserçataj de malgrandaj sala-mandraj submaraj ÿipoj kaj dronigitaj unu post la alia.Dum ses semajnoj Granda Britio perdis kvar kvinonojnde sia ÿipa tonelaro.

John Bull povis denove en la historio montri sian fa-man obstinecon. La registaro de Lia Majesto ne traktiskun la salamandroj kaj la malpermeson de liveroj nenuligis. ”Brita ¸entlemano,” deklaris la angla çefminis-tro por la tuta nacio, ”la bestojn protektas, sed ne trak-

330


tas kun ili.” Jam post kelkaj semajnoj montri¸is sur labritaj insuloj malespera manko de nutraîoj. Nur infanojricevadis pantrançon kaj kelkajn kulerojn da teo aû lak-to; la brita nacio toleris tion kun senekzempla braveco,eç se ¸i sinkis tiel profunde, ke ¸i forman¸is çiujn siajnkurçevalojn. La princo de Kimrujo propramane elplugisla unuan sulkon sur la golfejo de Royal Golf Club, por ketie estu kultivataj karotoj por londonaj orfejoj. Sur latenisejoj en Wimbledon estis plantitaj terpomoj, sur lavetkurejo en Ascott estis semita tritiko. ”Ni alportosçiajn, eç la plej grandajn oferojn,” certigis en la parla-mento la gvidanto de la konservativa partio, ”sed la bri-tan honoron ni alte tenos.”

Çar la blokado de la britaj insuloj sur la maro estiskompleta, restis al Anglio nur unu libera vojo por la pro-viantado kaj rilato kun kolonioj, nome tra la aero. ”NiDevas Havi Cent Mil Aviadilojn”, anoncis la ministro deaviado, kaj çio havanta la manojn kaj krurojn disponigissin por tiu devizo; estis entreprenataj febraj preparoj,por ke oni povu fabriki çiutage mil aviadilojn; sed tiamintervenis la registaroj de la ceteraj eûropaj potencojakre protestante kontraû tiu atenco de la aerflota ekvi-libro; la brita registaro devis rezigni je sia aerflota pro-gramo kaj devoligi sin, ke ¸i ne konstruos pli ol dudekmil aviadilojn, kaj tion nur dum kvin jaroj. Restis nenioalia ol plu malsati aû pagi kapturnajn prezojn por la nu-

331


traîoj, kiuj estis liverataj per aviadiloj el la aliaj ÿtatoj;funto da pano kostis dek ÿilingojn, paro da ratoj unugineon, skatoleto da kaviaro dudek kvin pundojn ster-lingajn. Mallonge, tio estis oraj tempoj por la kontinentakomerco, industrio kaj agrokulturo. Çar la militfloto es-tis tuj dekomence likvidita, la milit-operacoj kontraû lasalamandroj estis farataj nur desur la firma tero aû el laaero. La ter-armeo pafadis el kanonoj kaj mitraloj en laakvon, farinte, kiel ÿajnas, al la salamandroj neniajn ri-markindajn perdojn; iom pli sukcesaj estis aviadilbom-boj, îetataj en la maron. La salamandroj respondis pa-fante el submaraj kanonoj kontraû la britaj havenoj,kiujn ili ÿan¸is je rub-amasoj. El la enfluejo de Tamizo ilibombardis ankaû Londonon; tiam la armea komandoprovis veneni la salamandrojn per bakterioj, petrolo kajkaûstikaîoj, verÿataj en Tamizon kaj kelkajn margolfojn.La salamandroj reagis tiel, ke ili nebuligis cent dudekkilometrojn de la angla bordo per militgasoj. Estis nurprovo, sed sufiçis; la brita registaro estis devigita unua-foje en la historio peti la ceterajn grandpotencojn priinterveno, apelaciante malpermeson de gasmilito.

La nokton poste aûdi¸is perradie la raûka, kolera kajpeza voço de Chief Salamander: ”Allo, vi homoj! Anglione faru stultaîojn! Se vi venenos al ni la akvon, ni vene-nos al vi la aeron. Ni uzas nur viajn proprajn armilojn.Ni ne estas barbaroj. Ni ne volas militi kontraû la homoj.

332


Ni volas nenion, nur povi vivi. Ni proponas al vi pacon.Vi liverados al ni viajn produktojn kaj vendos al ni viajnkontinentojn. Ni estas pretaj ilin bone pagi al vi. Ni pro-ponas al vi pli ol pacon. Ni proponas al vi negocon. Niproponas al vi oron por viaj landoj. Allo, mi vokas laregistaron de Granda Britio. Anoncu al mi vian prezonpor la suda parto de Lincolnshire apud la golfo Wash.Mi donas al vi tri tagojn por konsidero. Por tiu tempo miçesigas la malamikecon, escepte la blokadon.”

Tiumomente çesis sur la angla bordo bruegi la sub-mara kanonado. Ankaû la kanonoj sur la tero eksilentis.Estis stranga, preskaû terura silento. La brita registarodeklaris en la parlamento, ke ¸i ne intencas intertraktikun la salamandroj. La lo¸antoj apud la golfoj Wash kajLynn Deep estis avertitaj, ke versimile minacas grandaatako de salamandroj, ke estus bone evakui la bordre-gionon kaj translo¸i¸i ien enlanden; sed la preparitajtrajnoj, aûtoj kaj busoj forveturigis nur infanojn kaj mal-multe da virinoj. La viroj senescepte restis surloke; sim-ple ili neniel povis kompreni, ke anglo povus perdi siangrundon. Minuton post la paso de la tritaga armisticofalis la unua pafo; estis pafo el angla kanono, kiun el-pafis Loyal North Lancashire Regiment, ludante çe tio laregimentan marÿon Ru¸a Rozo. Poste ektondregis kolo-sa detonacio. La enfluejo de la rivero Nen dronis ¸isWisbeck kaj estis inundita de la maro el la golfo Wash.

333


Krome malaperis en la akvoj la fama ruino WisbeckAbbey, Holland Castle, la gastejo Çe Georgo kaj la Dra-ko kaj aliaj memorindaj lokoj.

La tagon poste la brita registaro anoncis en la parla-mento: milite estis farita çio por defendo de la brita bor-do; ne estas ekskluditaj pluaj kaj multe pli ampleksajatakoj kontraû la brita tero; la registaro de Lia Majestone povas intertrakti kun la malamiko, kiu indulgas nekcivilajn lo¸antojn, nek virinojn. (Konsento.) Nun ne plutemas pri la sorto de Anglio, sed pri la tuta civilizitamondo. Granda Britio estas preta konsideri internaciajngarantiojn, kiuj limigus la terurajn kaj barbarajn atakojn,endan¸erigantaj la homaron mem.

Kelkajn semajnojn poste okazis la tutmonda konfe-renco de ÿtatoj en Vaduco.

*

¯i okazis en Vaduco, çar en la Altaj Alpoj ne ekzistis lasalamandra dan¸ero kaj çar tien rifu¸is jam pli frue plej-parto de la bonstataj kaj societe gravaj homoj el la apud-maraj landoj. La konferenco alpaÿis, kiel ¸enerale estisrekonite, energie al solvado de çiuj aktualaj mondpro-blemoj. Antaû çio çiuj landoj, krom Svislando, Etiopio,Afganio, Bolivio kaj aliaj kontinentaj landoj, principerifuzis agnoski la salamandrojn kiel memstaran militan-tan potencon, çefe tial, çar ankaû iliaj salamandroj

334


povus opinii sin anoj de la salamandra ÿtato; ne estasekskludite, ke tiel agnoskita salamandra ÿtato pretendusÿtatan suverenecon super çiuj akvoj kaj bordoj, kie vivasla salamandroj. Çi-kaûze kaj jure kaj praktike ne eblasdeklari militon al la salamandroj aû uzi kontraû ili alianinternacian premon; çiu ÿtato rajtas interveni nur kon-traû siaj salamandroj; tio estas nepre ¸ia interna afero.Tial tute ne eblas paroli pri kolektiva diplomata aû mi-lita demarÿoj kontraû la salamandroj. Al la ÿtatoj ataki-taj fare de salamandroj eblas disponigi internacian hel-pon nur tiel, ke oni permesos al ili eksterlandan pruntonpor sukcesa defendo.

Poste Anglio prezentis proponon, ke çiuj ÿtatoj alme-naû devoligu sin çesi liveri al la salamandroj armilojn kajeksplodaîojn. La propono estis post funda konsidero ri-fuzita, unue, çar tiu devoligo enestas jam en la Londo-na Konvencio; due, al neniu ÿtato oni povas malhelpi, ke¸i ne liveru al siaj salamandroj ”nur por la propra bezo-no” teknikan ekipaîon kaj armilojn por defendo de lapropraj bordoj; trie, por la çemaraj ÿtatoj ”memkom-preneble gravas la konservado de bonaj rilatoj kun la lo-¸antaro de la maro” kaj tial ili opinias konvena ”detenisin intertempe de çiaj disponoj, kiujn la salamandrojpovus opinii reprezaliaj”; tamen çiuj ÿtatoj estas pretajpromesi, ke ili liveros armilojn kaj eksplodaîojn ankaû alla ÿtatoj, kiujn la salamandroj ekatakos.

335


En konfidenca debato estis akceptita propono de Ko-lumbio, ke estu komencita kun la salamandroj almenaûneoficiala traktado. Chief Salamander estos invitita sen-di al la konferenco siajn plenrajtigitojn. Reprezentantode Granda Britio akre protestis kontraû tio, rifuzantekunsidi komune kun la salamandroj; fine li kontenti¸iskun tio, ke provizore li forveturos pro sanstato al Enga-dino. Tiunokte estis disaûdigata per kodoj de çiuj çema-raj potencoj invito, ke Lia Ekscelenco sinjoro Chief Sa-lamander nomu siajn reprezentantojn kaj sendu ilin alVaduco. La respondo estis raûka: ”Jes; çi-foje ankoraû nivenos al vi; venonte viaj delegitoj venos al mi en la ak-von.” Kaj ankoraû oficiala raporto: ”La akredititaj repre-zentantoj de la salamandroj alveturos postmorgaû ves-pere per Orient-Ekspreso en la stacion Buchs.”

Kun maksimuma ur¸o estis entreprenataj çiaj prepa-roj por akcepto de la salamandroj; estis preparitaj la plejluksaj bançambroj en Vaduco kaj ekstra trajno transpor-tis en cisternoj la marakvon por la kuvoj de la salaman-draj delegitoj. En la stacidomo de Buchs estis vespereokazonta nur tiel nomata neoficiala bonvenigo; al ¸ivenis nur la sekretarioj de la delegacioj, reprezentantojde la lokaj oficoj kaj proksimume ducent îurnalistoj, fo-tografistoj kaj kino-operatoroj. Akurate je la sesa dudekkvin enveturis la Orient-Ekspreso en la stacion. El la sa-lon-vagono eliris tri altaj elegantaj sinjoroj kaj surpaÿis

336


ru¸an tapiÿon kaj post ilin kelkaj perfektaj, mondanajsekretarioj kun pezaj tekoj. ”Kaj kie estas la salaman-droj?” demandis iu duonvoçe. Du aû tri oficialaj perso-noj alpaÿis necerte renkonte al la tri sinjoroj; sed jam launua el ili obtuze kaj rapide diris: ”Ni estas la salaman-dra delegitaro. Mi estas profesoro doktoro Van Dott elHago. Maitre Rosso Castelli, advokato el Parizo. DoktoroManoel Carvalho, advokato el Lisbono.” La sinjoroj ri-verencis kaj prezentis sin. ”Vi ne estas do salamandroj,”elspiris la franca sekretario. ”Nature ne,” diris d-ro Ros-so Castelli. ”Ni estas iliaj advokatoj. Pardonu, tiuj sinjo-roj eble volas çi tie filmi.” Poste la ridetanta salamandradelegitaro estis fervore filmata kaj fotografata. Ankaû laçeestantaj legaciaj sekretarioj vidigis sian kontenton. Ta-men estis prudente kaj dece de la salamandroj, ke ilisendis kiel siajn reprezentantojn homojn. Kun homojeblas plivere paroli. Kaj antaû çio ne necesas iaj mal-agrablaj societaj embarasoj.

Ankoraû samnokte okazis la unua konsili¸o kun lasalamandra delegacio. En programo estis la demando,kiel eblus plej rapide restarigi la pacon inter la salaman-droj kaj Granda Britio. Al la parolo anoncis sin profes-oro Van Dott. Estas nekontesteble, li diris, ke la sala-mandroj estis atakitaj de Granda Britio; la brita kanonÿi-po Erebus surprizatakis sur la vasta maro la disaûdiganÿipon de la salamandroj; la brita admiralitato atencis la

337


pacan komercan rilaton kun la salamandroj per tio, ke¸i malhelpis al la ÿipo Amenhotep elÿipigi la menditankargon de eksplodigaj substancoj; trie, la brita regista-ro pro sia malpermeso de çiaj liveraîoj komencis bloka-don de la salamandroj. La salamandroj povis plendi prola malamikaîoj nek en Hago, çar la londona Konvencione rajtigas la salamandrojn plendi, nek en ¯enevo, çarili ne estas membroj de Ligo de Nacioj; restis al ili donenio alia ol ekuzi memdefendon. Malgraû tio Chief Sa-lamander estas preta çesigi la milit-operacojn sub çi tiujkondiçoj: 1. Granda Britio ekskuzos sin al la salamandrojpro la cititaj maljustaîoj; 2. ¸i nuligos çiujn malperme-sojn de liveroj al la salamandroj; 3. kompense ¸i cedosal la salamandroj senpage la riverregionojn en la ebe-naîoj de Pan¸abo, por ke ili povu tie fari novajn bordojnkaj margolfojn. — Tuj poste la prezidanto de la konfe-renco anoncis, ke li prezentos la raporton pri çi tiuj kon-diçoj al sia estimata amiko, la reprezentanto de GrandaBritio, kiu ¸uste ne çeestas; sed li ne kaÿis sian timon, keçi tiuj kondiçoj apenaû estos akcepteblaj; tamen oni po-vas esperi, ke en ili ni povas vidi elirejon por la pluatraktado.

Plua punkto en la programo estis plendo de Francioen afero de la senegambia bordregiono, kiun la sala-mandroj eksplodigis, atencante tiel la francajn koloniajnenklavojn. Al la parolo anonci¸is reprezentanto de la

338


salamandroj, la fama pariza advokato d-ro Julien RossoCastelli. Pruvu tion, li diris. La mondkapacitoj el la sfe-ro de sismografio deklaras, ke la terskuo en Senegambiohavis vulkanan devenon, ke ¸i koneksas kun la iama ak-tiveco de la vulkano Pico sur la insulo Fogo. Jen, vokisd-ro Rosso Castelli, manfrapante sian dosieron, estasiliaj sciencaj ekspertizoj. Se vi havas pruvojn, ke la ter-tremo en Senegambio esti¸is pro la agado de miaj klien-toj, bonvolu; mi atendas ilin.

Belga delegito Creux: Via Chief Salamander mem de-klaris, ke la salamandroj tion faris.

Profesoro Van Dott: Lia deklaro estis neoficiala.Me Rosso Castelli: Ni estas komisiitaj la menciitan

lian deklaron dementi. Mi postulas, ke estu aûdataj tek-nikaj ekspertoj, çu eblas artefarite kaûzi en la terkrustofendon longan sesdek sep kilometrojn. Mi proponas, keili prezentu al ni praktikan eksperimenton en la samaamplekso. Dum tiaj pruvoj ne ekzistas, sinjoroj, ni paro-los pri vulkana aktiveco. Tamen Chief Salamander estaspreta açeti de la franca registaro la margolfon, kiu kre-i¸is en la senegambia fendego kaj konvenas por fondode salamandra setlejo. Ni estas plenrajtigitaj akordi¸ikun la franca registaro pri la prezo.

La franca delegito ministro Deval: Se ni povas vidi entio kompenson por la kaûzita dama¸o, ni povas traktipri tio.

339


Me Rosso Castelli: Tre bone. La salamandra registaropostulas tamen, ke la koncerna açetkontrakto ankaû in-kluzivu la teritorion Landes ekde la enfluejo de ¯iron-do ¸is Bayonne en la amplekso de ses mil sepcent dudekkvadratkilometroj. Alivorte, la registaro de la salaman-droj estas preta açeti de Francio çi tiun pecon de la sud-franca tero.

Ministro Deval (naski¸inta en Bayonne, deputito porBayonne): Por ke viaj salamandroj faru el peco de Fran-cio marfundon? Neniam! Neniam!

D-ro Rosso Castelli: Francio bedaûros çi tiun vorton,sinjoro. Hodiaû oni parolis ankoraû pri la açetkontrak-to.

Post tio la kunsido estis interrompita.En la posta kunveno la temo de la traktado estis gran-

da internacia propono al la salamandroj: anstataû la ne-allasebla dama¸ado de la malnovaj, dense lo¸ataj kon-tinentoj ili konstruu por si novajn bordojn kaj insulojn;tiukaze oni garantias al ili abundan krediton; la novajkontinentoj kaj insuloj poste estos agnoskitaj kiel iliamemstara kaj suverena ÿtata teritorio.

D-ro Manoel Carvalho, granda lisbona juristo, dankispor çi tiu propono, kiun li transdonos al la salamandraregistaro; sed çiu infano komprenos, li diris, ke konstruinovajn kontinentojn estas multe pli longdaûra kaj mul-tekosta ol malkonstrui malnovajn landojn. Niaj klientoj

340


bezonas novajn bordojn kaj golfojn en la plej mallongatempo; tio estas por ili demando de esto aû neesto. Porla homaro estus pli bone akcepti la grandaniman propo-non de Chief Salamander, kiu ankoraû nun pretas açetila mondon de la homoj, anstataû uzurpi ¸in perforte.Niaj klientoj inventis procedon, kiel ekstrakti oron tro-vi¸antan en la marakvo; sekve de tio ili disponas pririmedoj preskaû senlimaj; ili povas bone pagi al vi porvia mondo, jes eç brile. Kalkulu kun tio, ke por ili la pre-zo de la mondo intertempe sinkos, çefe, se okazos, kielestas antaûvideble, pluaj vulkanaj aû tektonikaj kata-strofoj, multe pli ampleksaj ol tiuj, kies atestantoj ni es-tis, kaj se pro ili altgrade malgrandi¸os la areo de la kon-tinentoj. Ankoraû hodiaû eblas vendi la mondon en ¸iatuta ¸isnuna amplekso; kiam el ¸i restos super la mar-surfaco nur montruinoj, neniu donos al vi por ili eç nemonereton. Mi estas çi tie kiel reprezentanto kaj jurakonsilisto de la salamandroj, vokis d-ro Carvalho, kaj midevas defendi iliajn interesojn; sed mi estas homo kiel vi,sinjoroj, kaj prospero de la homoj bazas en mia koro nemalpli ol al vi. Tial mi konsilas al vi, ne, mi îurligas vin:vendu la kontinentojn dum ne estas malfrue! Vi povasvendi ilin tutajn aû disvendi po unuopaj landoj. ChiefSalamander, kies grandanima kaj moderna pensado jamestas nuntempe al çiu konata, devoligas sin, ke çe la es-tontaj necesaj ÿan¸oj de la tersurfaco, laûeble li respek-

341


tos la homajn vivojn; inundo de la kontinentoj okazospograde kaj tiel, ke ne okazu paniko aû nenecesaj kata-strofoj. Ni estas plenrajtigitaj komenci la traktadon kunla glora tutmonda konferenco aû kiel kun la tuto aû kununuopaj ÿtatoj. La çeesto de tiel eminentaj juristoj, kielestas profesoro Van Dott aû Maitre Julien Rosso Castelli,povas esti garantio al vi, ke krom la justaj interesoj deniaj klientoj salamandroj ni defendos man-en-mane kunvi tion, kio al ni çiuj estas plej kara: la homan kulturonkaj bonon de la tuta homaro.

Dum iom deprimita humoro estis prezentita pluapunkto: ke al la salamandroj estu cedita por subakvigola meza Çinio; por tio la salamandroj devoligus sin, kepor eterne ili garantios la bordojn de la eûropaj ÿtatoj kajde iliaj kolonioj.

D-ro Rosso Castelli: Por eterne, tio estas iom longe. Nidiru por dek du jaroj.

Profesoro Van Dott: Meza Çinio, tio estas iom mal-multe. Ni diru provincojn Nganhuei, Giangsu, Honan,Çi-li kaj Föng-tien.

La japana reprezentanto protestas kontraû cedo de laprovinco Föng-tien, kuÿanta en la sfero de japanaj inte-resoj. La çina delegito komencas paroli, sed bedaûrindeoni ne komprenas lin. En la sesia halo regas kreskantamaltrankvilo; estas jam la unua post noktomezo.

342


Tiumomente eniras en la halon sekretario de la italadelegitaro kaj flustras ion enorelen al la itala reprezen-tanto, grafo Tosti. Grafo Tosti pali¸as, levi¸as kaj neatentante, ke la çina delegito d-ro Ti plu parolas, raûkevokas: ”Sinjoro prezidanto, mi petas la parolon. Îus ve-nis informo, ke la salamandroj subakvigis parton de niavenecia provinco en la direkto al Portogruaro.”

Esti¸is terura silento, nur la çina delegito plu parolis.”Chief Salamander vin ja delonge avertis,” murmuris

d-ro Carvalho.Profesoro Van Dott malpacience ekmovis sin kaj levis

la manon. ”Sinjoro prezidanto, eble ni povos reveni al laafero. En la programo estas la provinco Föng-tien. Niestas rajtigitaj oferti por ¸i al la japana registaro kom-penson en oro. Plua demando estas, kion donos la inte-resataj ÿtatoj al niaj klientoj por la evakuo de Çinio.”

*

En la sama momento noktaj amatoroj aûskultis la sala-mandran disaûdigon. ”Îus vi aûdis el gramofondiskoBarkarolon el la Rakontoj de Hofmann,” kvakis la anon-cisto. ”Allo, allo, nun ni komutas al la itala Venecio.”

Kaj tiam aûdeblis nur nigra kaj senfina mu¸ado kva-zaû de levi¸antaj akvoj.

343


10. Sinjoro Povondra çion surprenas

Kiu estus dirinta, ke forpasis tiom da akvo kaj tiomda jaroj! Ja, ankaû nia sinjoro Povondra ne plu es-

tas pordisto en la domo de G. H. Bondy; li estas nun, portiel diri, majesta maljunulo, kiu povas en trankvilo ¸ui lafruktojn de sia longa kaj laborema vivo en formo de etapensio; sed çu sufiçus tiuj kelkaj centoj dum tia militka-reco! Bone, ke iam tiam oni kaptas ian fiÿeton; li sidas enboato kun fiÿvergo enmane kaj rigardas, — kiom daakvo forpasis dumtage, kaj de kie ¸i tiakvante aperas!Iam kapti¸as je la vergeto blankfiÿo, iam ¸i estas perko;entute da fiÿoj estas nun ial pli multe, eble tial, çar la ri-veroj nun estas multe pli mallongaj. Tia perko ankaû neestas malbona; ¸i estas ja nura osteto, sed la viando gus-tas laû migdaloj. Kaj panjo scias ilin prepari. Sinjoro Po-vondra eç ne scias, ke la panjo hejtas sub liaj perkoj ku-time per la gazet-eltrançaîoj, kiujn li iam kolektis kajklasifikis. Fakte, sinjoro Povondra jam lasis la kolekta-don, kiam li pensii¸is; sed li havigis al si akvarion, kiekrom la oraj karpetoj li bredis etajn tritonojn kaj sala-mandrojn; horojn li rigardis ilin, kiel senmove ili kuÿasen la akvo aû surrampas la bordon, kiun li faris al ili el

344


ÿtonoj; poste li kapskuis dirante: ”Kiu nur pensus tionpri ili, panjo!” Sed oni ne eltenas nur rigardi; tial sinjoroPovondra fordonis sin al la fiÿado. Kion fari, la viroj çiamdevas ion havi, pensas indulgeme panjo Povondrová. Plibone, ol se li iradus en gastejon kaj politikumus.

Vere, multe, multege da akvo forfluis. Ja nek Franci-sko plu estas lernanto studanta geografion, nek junulo,truanta siajn ÿtrumpetojn pro çasado de la mondanajvanaîoj. Jam li estas nejuna sinjoro, tiu Francisko; dank’al Dio, li estas suboficisto en poÿto — tamen ja ¸i estispor io bona, ke li lernis geografion tiel konscience. An-kaû li komencas havi prudenton, opinias sinjoro Povon-dra kaj direktas sian ÿipeton iom laû la fluo sub la pon-ton de Legioj. Hodiaû li venos al mi, estas dimanço kajli ne deîoras. Mi prenos lin en la boaton kaj ni navigossupren al la pinto de Pafinsulo; tie la fiÿoj pli bone kap-ti¸as; kaj Francisko diros al mi, kio estas en la îurnaloj.Kaj poste ni iros hejmen, al Vyôehrad, kaj la bofilino al-kondukos al ni ambaû infanojn … Sinjoro Povondratempeton fordonis sin al trankvila feliço de avo. Jes, postunu jaro Marinja frekventos lernejon, li ¸ojas; kaj la etaFrancisko, nome nepo, pezas jam tridek kilogramojn —Sinjoro Povondra havas fortan, profundan senton, ke çiotamen nur estas en granda kaj bona ordo.

Jen tie jam atendas apud la akvo lia filo kaj manges-tas. Sinjoro Povondra remis kun la boato al la bordo.

345


”Nu, fine vi estas çi tie,” li diris mentore. ”Kaj atentu, kevi ne falu en la akvon!”

”Çu kapti¸as?” demandas la filo.”Ne parolinde,” murmuras la maljuna sinjoro. ”Ni ve-

turos supren, çu?”Estas bela dimança posttagmezo; ankoraû ne venis la

horo, kiam la frenezuloj kaj gapuloj porti¸as el futbalokaj aliaj stultaîoj hejmen. Prago estas hom-malplena kajsilenta; kelke da homoj sporadas sur la kajo kaj ponto,ili ne ur¸i¸as kaj dece paÿas kaj digne. Ili estas pli bonajhomoj kaj prudentaj, kiuj ne faras hom-amasetojn kajne mokas la vultavajn fiÿistojn. Patro Povondra denovehavas tiun bonan kaj profundan senton de ordo.

”Kio do estas en la îurnaloj?” li demandas kun la pa-treca severeco.

”Entute nenio, paçjo,” diras la filo. ”¯uste çi tie milegas, ke la salamandroj laborpenetras jam ¸is Dresde-no.”

”Do kun Germanio ankaû amen,” konstatas la malju-na sinjoro. ”Sciu, Francisko, tiuj germanoj, ili estis egestranga nacio. Klera, sed stranga. Mi konis iun germa-non, li estis ÿoforo en iu fabriko; li estis kruda homo, tiugermano. Sed la veturilon li havis en ordo, jen çio, nurlaûvere. — Nu, nu, Germanio do ankaû jam malaperisde sur la mondmapo,” rezonis sinjoro Povondra. ”Kajkian konfuzegon pli frue ¸i faris! Kia teruro: çiam nur

346


armeoj kaj çiam nur militoj — Ba, la salamandrojn ven-kos eç ne germanoj. Sciu, mi konas la salamandrojn. Çuvi memoras, kiel mi montris ilin al vi, kiam vi estis an-koraû nur tiel malgranda?”

”Atentu, paçjo,” diris la filo. ”Fiÿo kapti¸as.””¯i estas nur alburno,” murmuris la maljuna sinjoro

kaj ektiris la fiÿvergon. Do vidu, ankaû Germanio, li pen-sis. Nu jes, oni miras jam pri nenio. Kiom da kriado es-tis, kiam la Salamanadroj subakvigis iun landon! Eç setio estis nur Mezopotamio aû Çinio, kaj çiuj îurnalojplenplenis pri tio. Hodiaû oni ne akceptas tion tiel tra-gike, cerbumas melankolie sinjoro Povondra, lante pal-pebrumante super sia fiÿvergo. Oni kutimi¸as al tio,kion fari. Çe ni ¸i ne estas, do kion; nur se ne ekzistus tiakareco! Ekzemple, kion nur oni postulas por kafo — nuvere, Brazilo jam ankaû malaperis en la ondoj. Tamenoni sentas tion en la butikoj, se peco de la mondo sub-akvi¸as!

La flosilo de sinjoro Povondra dancas sur la moderajondetoj. Kiom nur la salamandroj sinkigis jam en lamaron, rememoras la maljuna sinjoro. Jen Egiptio kajHindio kaj Çinio. — Ankaû kontraû Rusion ili ekkura¸is;kaj kia granda lando estis Rusio! Kiam nur oni pripen-sas, ke Nigra Maro etendi¸as supren al la norda polusacirklo, — ja kiom da akvo! Jes, laûvere jam sufiçe da fir-

347


ma tero ili formordis de ni! Ankoraû bone, ke nur tiellante tio progresas al ili —

”Vi diras do,” aûdi¸is la maljuna sinjoro, ”ke la sala-mandroj estas jam apud Dresdeno?”

”Dek ses kilometrojn de Dresdeno. Sub la akvo estaspreskaû tuta Saksio.”

”Foje mi estis tie kun sinjoro Bondy,” diris patro Po-vondra. ”¯i estis enorme riça lando, Francisko, sed keoni tie bone man¸us, tion oni ne povus diri. Alie ¸i es-tis ege brava popolo, pli bona ol la prusoj. Nu jes, nenielkomparebla.”

”Sed ankaû Prusio jam estas for.””Ne mirigas min,” lakonis la maljuna sinjoro. ”Mi ne

ÿatas la prusojn. Sed tio estas nun bona por la francoj,kiam la germanoj estas for. Tiuj respiros.”

”Ne tro, paçjo,” oponis Francisko. ”Antaû nelongeestis en la îurnaloj, ke jam ankaû triono de Francio estassub akvo.”

”Jes,” ek¸emis la maljuna sinjoro. ”Çe ni, nome çe sin-joro Bondy, estis iu franco, servisto, Jean li estis noma-ta. Kaj tiu avidis la virinojn, ke estis skandale. Sciu, tiafacilanimeco çiam ven¸i¸as.”

”Proksimume dek kilometrojn de Parizo la salaman-droj estis venkitaj,” anoncis filo Francisko. ”Onidire oniçion subminis kaj eksplodigis en la aeron. Oni frakasistie laûdire du salamandrajn armeajn korpusojn.”

348


”Jes, la francoj estas bonaj soldatoj,” opiniis sinjoroPovondra eksperte. ”Tiu Jean ankaû neniam ion toleris.Tute li ne aspektis laû tio. Li bonodoris kiel drogerio, sedkiam li interbati¸is, vere li interbati¸is. Sed du salaman-draj korpusoj estas malmulte. Rigardante tion,” enpen-si¸is la maljuna sinjoro, ”la homoj kontraû homoj sciuspli bone batali. Kaj tio ne daûris tiel longe. Kun la sala-mandroj treni¸as jam dek du jarojn kaj daûre nenio, nurçiam preparado de pli avanta¸aj pozicioj — Ba, dum miajuna¸o, tiam ankoraû okazis bataloj. Çi tie estis tri mili-onoj da homoj kaj tie estis tri milionoj da homoj,” mont-ris la maljuna sinjoro, ke eç la boato balanci¸is, ”kaj nun,damne, ili atakis unu la alian. — Çi tio estas ja nenia ¸u-sta milito,” koleris patro Povondra. ”Nuraj betondigoj,sed eç ne spuro pri ia bajonet-atako. Tute ne!”

”Ja la homoj kaj la salamandroj ne povas kontraû si,paçjo,” defendis la juna Povondra la modernan militma-nieron. ”Fari bajonet-atakon en la akvo, tio ja ne eblas.”

”Nu ¸uste,” murmuris sinjoro Povondra malestime.”Ili ne povas ¸uste unu kontraû la alia. Sed lasu homojnkontraû homoj kaj vi vidos, kion ili kapablas. Kion ja viscias pri milito!”

”Nur ¸i ne venu ¸is çi tie,” diris filo Francisko iom ne-atendite. ”Sciu ja, se oni havas infanojn —”

”Kiel, çi tien,” elbuÿigis la maljuna sinjoro iom eksci-tite. ”vi opinias, ke çi tien en Pragon?”

349


”Entute al ni, en Bohemion,” diris la juna Povondraiom zorgoplene. ”Mi opinias, se la salamandroj estasjam apud Dresdeno —”

”Ci sa¸ulo,” mentoris lin sinjoro Povondra. ”Kiel ilivenus çi tien? Trans niajn montojn?”

”Eble laû Elbo — kaj poste plu laû Vultavo.”Patro Povondra incitite eksnufis. ”Mi petas, laû Elbo!

Ili povus veni maksimume al Podmokly, sed ne plu. Tieestas, hometo, nuraj rokoj. Mi estis tie. Ba, çi tien la sa-lamandroj ne venos, tio estas por ni bona. Kaj Svislan-do ankaû bone statas. Estas grandega avanta¸o, ke nihavas nenian maron, çu? Kiu nun havas maron, estaspovrulo.”

”Sed nun, kiam la maro atingas Dresdenon — ””Tie estas germanoj,” deklaris la maljuna sinjoro rifu-

zeme. ”Ilia afero. Sed al ni la salamandroj ne povas, es-tas ja klare. Unue ili devus forigi la rokojn; kaj vi eç nescietas, kia laboro tio estus!”

”Nu, laboro,” oponis morne la maljuna Povondra.”Jen io por ili. Vi scias ja, ke en Gvatemalio ili kapablissubakvigi la tutan montaron.”

”Jen io alia,” diris nepre rezolute la maljuna sinjoro.”Ne parolu tiel malsa¸e, Francisko! Tio estis en Gvate-malio, sed ne çe ni. Çi tie estas alia situacio.”

350


La juna Povondra ek¸emis. ”Kiel vi opinias, paçjo. Sedkonsiderante, ke la bestaçoj subakvigis jam proksimumekvinonon de çiuj kontinentoj —”

”Apud la maro, ci stultulo, sed nenie alie. Ci ne kom-prenas la politikon. La ÿtatoj, situantaj apud la maro,militas kontraû ili, sed ne ni. Ni estas neûtrala ÿtato, kajtial ili ne povas kontraû ni. Tiel statas. Kaj ne parolu sen-çese, alie nenion mi kaptos.”

Estis silente super la akvo. La arboj sur la Pafinsulojam estis îetantaj longajn delikatajn ombrojn sur la sur-facon de Vultavo. Sur la ponto tintintis tramo, sur la kajopromenis infanvartistinoj kun infanveturiloj kaj pruden-taj, dimançaj homoj —

”Paçjo,” elspiris la juna Povondra preskaû infanece.”Nu, kio?””Çu tie estas silurio?””Kie?”El Vultavo, ¸uste antaû la Nacia Teatro rigardis el la

akvo granda, nigra kapo kaj na¸is lante kontraû la fluon.”Çu estas silurio?” ripetis Povondra la juna.La maljuna sinjoro igis fali la fiÿvergon. ”Çi tio?” li el-

buÿigis, montrante per la tremanta fingro. ”Çi tio?”La nigra kapo malaperis sub la akvo.”Tio ne estis silurio, Francisko,” diris la maljuna sin-

joro, per ia fremda voço. ”Ni iros hejmen. Jen la fino.””Kia fino?”

351


”Salamandro. Do jam ili estas ankaû çi tie. Ni iros hej-men,” li ripetis kunmetante per la malcertaj manoj sianfiÿvergon. ”Jen do la fino.”

”Vi tute tremas,” ektimis Francisko. ”Kio estas al vi?””Ni iros hejmen,” dentklakis la maljuna sinjoro, kaj lia

mentono povre tremis. ”Mi frostas. Mi frostas. Ankoraûçi tio mankis al ni! Sciu, do jen la fino. Ili estas do jam çitie. Hergot, kia malvarmo! Mi irus hejmen.”

La juna Povondra esplore ekrigardis lin kaj ekprenisla remilojn. ”Mi kondukos vin, paçjo,” li diris ankaû de-primvoçe kaj per fortaj rembatoj pelis la boaton al lainsulo. ”Lasu tion, mi alligos ¸in.”

”Kial nur estas tiel malvarme,” miris la maljuna sin-joro, dentklakante.”

”Mi tenos vin, paçjo. Nur iru,” kura¸igis lin la juna kajprenis lin subbrake. ”Mi opinias, ke vi malvarmumis çela akvo. Tio estis nur peco da ligno.”

La maljuna sinjoro tremis kiel folio. ”Mi scias, peco daligno. Al mi vi ion rakontos! Mi scias plej bone, kio es-tas la salamandroj. Lasu!”

Povondra la pli juna faris, kion ankoraû neniam li farisen sia vivo: li mangestis al taksio. ”Al Vyôehrad,” li diriskaj puÿis la paçjon en la veturilon. ”Mi veturigos vin hej-men, paçjo. Estas jam malfrue.”

352


”Jes, jes, estas jam malfrue,” dentklakis patro Po-vondra. ”Ege malfrue. Estas jam la fino, Francisko. Tione estis lignopeco. Tio estas ili.”

La juna Povondra devis la paçjon preskaû porti sur laÿtuparo. ”Preparu liton, panjo,” li flustris ur¸e en la por-do. ”Ni devas enlitigi la paçjon, li ekmalsanis.”

Do, kaj nun kuÿas patro Povondra en kusenoj; la nazoiel strange elstaras el lia viza¸o kaj la lipoj ion nekom-preneble maças kaj murmuretas; kiel a¸a li aspektas, kiela¸a! Nun li iom trankvili¸is —

”Çu estas al vi pli bone, paçjo?”Çe la piedoj de la lito snufas kaj ploras en la antaûtu-

kon panjo Povondrová, la bofilino hejtas en la forno kajla infanoj, Francisko kaj Marinja, fiksas la lar¸ajn, kon-fuzajn okulojn al la avo, kvazaû ili ne povus lin ekkoni.

”Çu venigi doktoron, paçjo?”Patro Povondra rigardas la infanojn kaj ion flustras;

kaj subite larmoj fluis el liaj okuloj.”Paçjo, çu vi volas ion?””Mi mem, mi mem,” flustras la maljuna sinjoro. ”Por

ke vi sciu, mi mem kulpas pri çio. Se tiam mi ne estusenlasinta la kapitanon al sinjoro Bondy, do çio çi neniamokazus — ”

”Nenio ja okazis, paçjo,” kvietigis lin la juna Povon-dra.

353


”Tion vi ne komprenas,” sible spiris la maljuna sin-joro. ”Tio ja estas la fino. Fino de la mondo. Nun venosla maro ankaû çi tien, kiam la salamandroj jam çi tieestas. Tion mi faris; mi ne bezonis enlasi la kapitanonpluen. — Por ke la homoj foje sciu, kiu pri çio kulpis.”

”Sensencaîo,” aûdi¸is la filo bruske. ”Tio nepre nevenu en vian kapon, paçjo. Tion faris çiuj homoj. Tionfaris la ÿtatoj, tion faris la kapitalo. — Çiuj volis havi plejmulte da salamandroj. Çiuj volis per ili profiti. Ankaû nisendadis al ili armilojn kaj çion eblan. — Ni çiuj kulpaspri tio.”

Patro Povondra maltrankvile turni¸is: ”Iam çie estis lamaro, kaj denove estos. Jen fino de la mondo. Foje dirisal mi iu sinjoro, ke ankaû apud Prago estis marfundo —Mi opinias, ke ankaû tiam faris tion la salamandroj. Sciu,mi ne devis anonci la kapitanon. Io sençese diradis al mi,ne faru tion, — sed poste mi pensis, eble la kapitanodonos al mi trinkmonon. — Kaj vidu, li ne donis. Tiel onisenbezone ruinigos la tutan mondon —” La maljunasinjoro glutis ion, eble larmojn. ”Mi scias, mi scias bone,ke estas jam fino kun ni. Mi scias, ke mi faris tion — ”

”Avo, çu vi volus teon?” demandis kompate la junasinjorino Povondrová.

”Mi volus nur,” ek¸emis la maljuna sinjoro, ”mi volusnur, ke la infanoj pardonu tion al mi.”

354


11. La aûtoro parolas kun si mem

Çu tiel vi lasos tion?” aûdi¸is tiuloke la interna voçode la aûtoro.

”Nu, kion?” demandis la aûtoro iom necerte.”Çu vi lasos sinjoron Povondra tiel morti?”Nu, defendis sin la aûtoro, mi ne faras tion ÿate, sed

— Finfine sinjoro Povondra jam havas siajn jarojn; nidiru, ke li a¸as multe pli ol sepdek —

”Kaj vi lasos lin, ke li turmentu sin tiom spirite? Vi eçne diros al li, avo, ne estas ja tiel malbone; la mondo nepereos pro la salamandroj kaj la homaro savi¸os, nurankoraû atendu kaj vi ¸isvivos tion? Mi petas vin, çu vipovas fari nenion por li?”

Mi venigos do kuraciston al li, proponis la aûtoro. Lamaljuna sinjoro havas versimile nervofebron; en tiu a¸oli povus havi pulmiton el tio, sed eble dank’al Dio, litransvivos tion; eble ankoraû li balancos Marinjan sur lagenuoj kaj demandos, kion ÿi lernis en la lernejo. — ¯o-joj de la maljuneco: la maljuna sinjoro havu ankoraû¸ojojn de la maljuneco!

”Belajn ¸ojojn,” mokis la interna voço. ”Per siaj malju-naj manoj li premos la infanon al si kaj timos, homo,

355


timos, ke ankaû ÿi foje devos fu¸i antaû la mu¸etantajakvoj, inundantaj nedeteneble la tutan mondon; en ho-roro li sulkigos siajn vilajn brovojn kaj flustros: Tion fa-ris mi, Marinja, tion faris mi — Aûskultu, çu vere vi vo-las lasi perei la tutan homaron?”

La aûtoro morni¸is. Ne demandu min, kion mi volas.Çu vi opinias, ke pro mia volo dispeceti¸as la homajkontinentoj, çu vi opinias, ke mi volis çi tiujn finojn? Jensimple la logiko de eventoj; çu povas mi ¸in interveni?Mi faris, kion mi povis; mi avertis la homojn ¸ustatem-pe; tiu X, tiu ankaû parte mi estis. Mi predikis, ne dona-du al la salamandroj armilojn kaj eksplodaîojn, çesigu lafian negocadon kun la salamandroj kaj tiel plu — viscias, kiel ¸i fini¸is. Çiuj havis mil absolute ¸ustajn eko-nomiajn kaj politikajn kontraûdirojn, kial ne eblas. Miestas nek politikisto, nek ekonomo; mi ja ne povas ilinkonvinki. Kion fari, la mondo eble sinki¸os kaj subakvi-¸os; sed almenaû tio okazos pro ¸enerale agnoskatajkaûzoj politikaj kaj ekonomiaj, almenaû tio okazos helpede scienco, tekniko kaj publika opinio, kaj uzo de çiahoma in¸enio! Nenia kosma katastrofo, sed la nuraj ÿta-taj, grandpotencaj, ekonomiaj kaj aliaj kaûzoj. — Kon-traû tio nenio fareblas.

La interna voço tempeton silentis. ”Kaj çu vi ne be-daûras la homaron?”

356


Atendu, ne tiel rapide! Ne necesos ja, ke formortu latuta homaro. La salamandroj bezonas nur pli da bordoj,por povi ie lo¸i kaj demeti la ovojn. Eble ili faros el lafirma tero nurajn longajn terstriojn anstataû la konti-nuaj kontinentoj, por ke estu kiel eble plej multe da bor-doj. Ni diru, ke sur la terstrioj konservi¸os iom da ho-moj, çu? Kaj ili povos fari metalojn kaj aliajn objektojnpor la salamandroj. La salamandroj ne povas ja memlabori per fajro, çu?

”La homoj do servos al la salamandroj.”Jes, se vi volas tion nomi tiel. Simple ili laboros en fa-

brikoj kiel nun. Ili havos nur aliajn mastrojn. Finfine ebleeç ne tiom multe ÿan¸i¸os.

”Kaj çu vi ne bedaûras la homaron?”Diomia, lasu min! Kion mi faru? La homoj ja volis

tion; çiuj volis havi salamandrojn, volis ilin la komerco,industrio, tekniko, volis ilin la ÿtatviroj kaj la sinjoroj dela milito. — Ankaû la juna Povondra diradis: ni çiuj kul-pas pri tio. Mi petas vin, kial mi ne bedaûrus la homa-ron! Kaj pleje mi bedaûris ¸in, vidante kiel mem çiel ¸iîeti¸as en la pereon. Oni krius, rigardante tion. Oni krie-gus kaj levus ambaû manojn kvazaû oni vidus trajnonsurveturantan falsan relon. Nun oni ne povas tion hel-tigi. La salamandroj plu multi¸os kaj plu splitigos la mal-novajn kontinentojn. — Nur rememoru, kiel Wolf Mey-nert tion pruvis: ke la homoj devas fari spacon por la sa-

357


lamandroj; kaj nur la salamandroj kreos feliçan, unue-can kaj homogenan mondon —

”A˛, Wolf Meynert! Wolf Meynert estas intelektulo.Çu vi trovis jam ion tiel teruran kaj murdigan kaj absur-dan, per kio iu intelektulo ne volus renovigi la mondon?Nu, lasu tion! Çu vi scias, kion nun faras Marinja?”

Marinja? Mi opinias, tiu ludas sur Vyôehrad. Vi devassilenti, ili diris al ÿi, la avo dormas. Kaj nun ÿi ne scias,kion fari kaj ege enuas —

”Kaj kion ÿi faras?”Mi ne scias. Plej versimile ÿi provas atingi per la pin-

to de la lango la pinton de sia nazo.”Nu, vidu. Kaj vi volus lasi okazi ion kiel novan dilu-

von de la mondo?Do, çesu! Çu miraklojn mi povas fari? Okazu, kio de-

vas okazi. La aferoj havu sian ne deturneblan kurson!Ankaû en tio estas io kiel konsolo; ke tio, kio okazas,plenumas sian neceson kaj sian le¸on.

”Çu ne eblus iel haltigi la salamandrojn?”Ne. Ili estas tro multaj. Oni devas fari spacon por ili.”Çu eblus, ke iel ili formortu? Eble povus trafi ilin ia

malsano aû dan¸ero —”Tro malkara, amiko. Çu la Naturo sençese reboniga-

du, kion la homoj fuÿis al si? Vi mem do ne plu kredas,ke ili helpos al si? Vidu, vidu; fine denove vi volus fidi,ke io aû iu vin savos! Ion mi diros al vi: çu vi scias, kiu

358


ankoraû nun, kiam la kvinono de Eûropo estas jam sub-akvigita, liveras al la salamandroj la eksplodaîojn kaj tor-pedojn kaj borilojn? Çu vi scias, kiu febre, tage-noktelaboras en la laboratorioj, por inventi ankoraû pli ren-dimentajn maÿinojn kaj substancojn por la detruo de lamondo? Çu vi scias, kiu pruntas monon al la salaman-droj, çu vi scias, kiu financas çi tiun Finon de la Mondo,çi tiun novan Diluvon?

”Mi scias. Çiuj fabrikoj. Çiuj bankoj. Çiuj ÿtatoj.”Do vidu. Se nur la salamandroj estus kontraû la ho-

moj, eble estus io farebla; sed homoj kontraû homoj,mia kara, tio ne estas haltigebla.

” — Atendu, homoj kontraû la homoj! Mi havas ideon.Eble fine povus esti salamandroj kontraû salamandroj.”

Salamandroj kontraû salamandroj? Kiel vi opiniastion?

”Ekzemple … se estas tiom da salamandroj, ili povusinter si bati¸i pri ia peceto da bordo aû ia golfo aû iosimila; poste jam ili batalos inter si pri la pli kaj pli gran-daj bordoj; fine ili devus batali pri la mondbordoj, çu?Salamandroj kontraû salamandroj! Kion vi opinias, çu çitio ne estus historia logiko?”

— Ne, ne, ne eblas. La salamandroj ne povas batalikontraû la salamandroj. Tio estus kontraû la naturo. Lasalamandroj estas ja unu gento.

359


”Ankaû la homoj estas unu gento, mia kara. Kaj vi vi-das, tio ne ¸enas ilin; unu gento, kaj jen pri kio entute ilibatalas! Jam ne pri loko, kie ili vivus, sed pri potenco,presti¸o, influo, gloro, merkatoj kaj çu scias mi pri kioankoraû! Kial ankaû la salamandroj ne povus batali in-ter si, ni diru pri presti¸o?

Kial ili farus tion? Mi petas vin, kion ili havus el tio?”Nenion, eble nur tion, ke unuj havus dumtempe pli

da bordoj kaj pli da potenco ol la aliaj. Kaj post iom datempo denove male.”

Kaj kial unuj devus havi pli ol la aliaj? Ja, ili çiuj estasegalaj, çiu estas salamandroj; çiuj havas la saman skele-ton, çiuj estas same malbelaj kaj same mezkvalitaj —Kial ili reciproke murdu sin? Mi petas vin, en kies nomoili interbatalus?

”Nur lasu ilin, io jam trovi¸os. Rigardu, unuj lo¸as surla okcidenta bordo kaj aliaj sur la orienta; ili kontraûba-talos eble en nomo de Okcidento kontraû Oriento. Jenvi havas eûropajn salamandrojn kaj tie malsupre la afri-kajn; diablo devus enesti, se fine unuj ne volus esti pli olla aliaj! Nu, kaj ili ekmarÿos por pruvi tion al ili en nomode civilizacio, ekspansio aû mi ne scias kio; çiam trovi¸osiaj ideaj aû politikaj kaûzoj, pro kiuj la salamandroj deunu bordo devos subtrançi la salamandrojn sur alia bor-do. La salamandroj estas civilizitaj same kiel ni, kara; ili

360


ne havos mankon pri grandpotencaj, ekonomiaj, juraj,kulturaj aû aliaj argumentoj.”

Kaj ili havas armilojn. Ne forgesu, ke ili estas fabelearmitaj.

”Jes, ili havas superabundon da armiloj. Nu, vidu. Nemirigus min, se ili ellernus de homoj, kiel oni faras lahistorion!”

Atendu, atendu momenton! (La aûtoro eksaltis kaj ko-mencis trakuradi sian laborçambron.) Vere, diablo devusenesti, se ili ne scius tion! Jam mi vidas tion. Sufiças rigar-di la mondmapon — diable, kie estas ia mondmapo!

”Mi vidas ¸in.”Do bone. Jen vi havas la Atlantikon kun la Meditera-

neo kaj la Norda Maro. Jen Eûropo, jen Ameriko. Jen es-tas lulilo de la kulturo kaj de la moderna civilizacio. Ie çitie estas la subakvigita la malnova Atlantido —

”Kaj ¸uste la salamandroj sinkigas tie novan Atlanti-don.”

¯uste. Kaj jen vi havas — Pacifikon kaj Hindan Oce-anon. Malnova, mistera Oriento, ho homo. Lulilo de lahomaro, kiel oni diradas. Ie tie oriente de Afriko estasdronigita la mita Lemurio. Jen Sumatro, kaj iom okci-dente de ¸i —

” — la insuleto Tana Masa. La lulilo de salamandroj.”

361


”Jes. Tie regas King Salamander, la spirita kapo de lasalamandroj. Çi tie ankoraû vivas la tapa-boys de ka-pitano van To˛, la originaj pacifikaj, duonsova¸aj sala-mandroj. Simple ilia Oriento, çu? La tuta teritorio no-mi¸as nun Lemurio, dum la alia sfero, civilizita, eûropi-gita kaj amerikanigita, moderne kaj teknike progresin-ta, estas Atlantido. Tie do estas la diktatoro Chief Sala-mander, granda konkeranto, teknikisto kaj soldato, ¯in-gis-˘ano de la salamandroj, kaj detruanto de kontinen-toj. Grandioza personeco, homo.

(”… Aûskultu, çu vere li estas salamandro?”)(… Ne. Chief Salamander estas homo. Fakte li nomi-

¸as Andreas Schultze kaj estis dum la mondmilito ie çef-ser¸ento.)

(”Tial!”)(Nu, jes. Tiel estas.) Jen Atlantido kaj Lemurio. Çi tiu

divido havas siajn geografiajn kaûzojn, administrajn,kulturajn…

”… kaj naciajn. Ne forgesu la naciajn kaûzojn. Lemu-riaj salamandroj parolas pi¸inon, dum la atlantikaj pa-rolas Basic English.

Nu bone. Dumtempe la atlantikaj salamandroj pene-tras tra la eksa Sueza Kanalo en Hindan oceanon —

”Nature. La klasika vojo orienten.”

362


¯uste. Kontraûe la lemuriaj salamandroj penetrastrans Bonesperan Kabon al la okcidenta bordo de iamaAfriko. Nome ili asertas, ke al Lemurio apartenas tutaAfriko.

”Nature.”La slogano estas Lemurio al Lemuroj, For kun la frem-

duloj kaj simile. Inter la atlantikaj salamandroj kaj lalemuriaj salamandroj profundi¸as abismo de malkonfi-do kaj depratempa malamikeco. Malamikeco je vivo kajmorto.

”Tio signifas, el ili fari¸as Nacioj.”Jes. La atlantikaj salamandroj malestimas la lemuriajn

salamandrojn kaj nomas ilin malpuraj sova¸uloj; la le-muriaj tial fanatike malamas la atlantikajn salamandrojnkaj vidas en ili imperiistojn, okcidentajn diablojn kajatencantojn de la malnova, pura origina salamandreco.Chief Salamander pretendas koncesiojn sur la lemuriajbordoj, onidire en intereso de eksporto kaj civilizacio. Lamajesta maljunulo King Salamander, eç se malvolonte,devas cedi; nome li estas malpli armita. En la TigrisaGolfo ne malproksime de la iama Bagdado ¸i krakos: laindi¸enaj lemuriaj salamandroj ekatakas la atlantikankoncesion kaj mortigas du atlantikajn oficirojn, onidirepro ia nacia ofendo. Sekve de tio —

” — okazas milito. Nature.”

363


Jes, okazas la tutmonda milito de salamandroj kon-traû salamandroj.

”En nomo de Kulturo kaj Rajto.”Kaj en la nomo de Vera Salamandreco. En la nomo de

la nacia Gloro kaj Grandeco. La devizo estas: Aû ni aû ili!La lemuriaj salamandroj armitaj per malajaj krisoj* kajponardoj de la joganaj salamandroj, trançbuças sen-kompate la entrudulojn el Atlantiko; tial la pli progres-intaj, eûrope civilizitaj atlantikaj salamandroj enlasas enla lemuriajn marojn kemiajn venenojn kaj kulturojn depereigaj bakterioj kun tia milita sukceso, ke per tio iliinfektas çiujn mond-oceanojn. La maro estas infektitaper arte kultivita brankpesto. Kaj jen la fino, mia kara. Lasalamandroj formortas.

”Çiuj?”Çiuj ¸is la lasta. ¯i estos formortinta gento. Post ili nur

konservi¸os la malnova eoningena spuro de AndriasScheuchzeri.

”Kaj kion la homoj?”La homoj? Ha, vere, la homoj. Nu, tiuj malrapide re-

venos desur la montoj sur la bordojn de tio, kio restas ella kontinentoj; sed la oceano ankoraû longe fetoros proputrado de la salamandroj. La kontinentoj denove gran-di¸os pro la aluviado de la riveroj; la maro paÿon postpaÿo cedos kaj çio estos preskaû kiel antaûe. Esti¸os no-

kriso — ponardo de malajoj

364


va legendo pri diluvo de la mondo, kiun Dio sendis prola pekaj homoj. Ankaû estos rakontaîoj pri subakvigitajmitaj landoj, kiuj onidire estis lulilo de la homa kulturo;eble ankaû oni fabelos pri ia Anglio aû Francio aû Ger-manio —

”Kaj poste?”— Ion pluan mi ne scias.

365


La salamandro elpensita fare de Âapek estas mar-mamulo, devenanta el Azio, tre inteligenta kaj tre

milda, ekipita per la manoj. Post transporto en Eûropon¸i alklimati¸as, ellernas la anglan kaj poste oni ¸in ama-se uzadas por submaraj konstruaîoj, sub kondiçoj reme-morigantaj traktadon kun negroj kaj la mondon de kon-centrejoj. La sobra, fekunda kaj tre laborema salamand-ro, malgraû tio, ke ¸i estas subigita al rasaj diskrimina-cioj, iom-post-iome plibonigas siajn poziciojn kaj sciojn,konstruas proprajn submarajn fabrikojn kaj utiligassiajn krudaîojn ¸is tempo, kiam ur¸e ¸i bezonas pligran-digi la vivspacon, çar la anoj de ¸ia specio, lo¸antaj laû-longe de la marbordo, daûre nombre kreskas; fine ̧ i aki-ras mankantajn bordojn por forpafado de konsiderindegrandaj partoj de la kontinentoj en Ameriko, Azio kajEûropo, jam antaûe traboritaj kaj subminitaj … Laûgra-de estas absorbataj la plej fekundaj ebenaîoj kun urbojkaj vila¸oj kaj kun teruro homoj observas, kiel sub iliÿrumpas la firma tero kiel ÿagrino.

La libro, aperinta en la jaro 1936, surprizas pro siaartisma formo kaj profeta tono. La postmilitaj koloniaj

366


bataloj, la mondo de koncentrejoj, atombombo kaj ebleankaû treege impeta modernigo de la çina popolo (mipersone opinias ¸in eç ne iom maltrankviliga), çio estasçi tie priskribita ok, naû eç dudek jarojn anticipe. Laapokalipsa karaktero de la lasta parto ankaû anoncasmilitajn destrukciojn. Âapek antaûvidis la proksimeconde milito kaj mortis çe ¸ia sojlo, per kio li senigis la na-ziojn, post kiam ili enmarÿis Pragon, pri ¸ojo pro lia are-sto.

… la scienco ekde la tempo de Âapek progresis kajnun jam ni scias, ke la besto, pri kiu li revis, jam ekzis-tas: ¸i estas la delfeno. Ankaû en tio manifesti¸is Âapekkiel profeto.

Robert Merle (1967): Animalo dotita de racio(Un animal doué de raison)

367


ISBN 91-7303-168-2

www.omnibus.se/inko

Documents

Karel Âapek Milito kontraû salamandroj - i-espero.infoi-espero.info/files/elibroj/eo - capek, karel - milito kontraux salamandroj.pdf · Tridek jarojn mi navigas çi tie, kaj nun