K. MARKS

PRILOG KRITICI POLITIČKE EKONOMIJE

K. Marx

PREDGOVOR KNJIZI

»PRILOG KRITICI POLITIČKE EKONOMIJE«

Sistem buržoaske ekonomije ja posmatram ovim redom: kapital, zemljišno vlasništvo, najamni rad; država, vanjska trgovina, svjetsko triište. Pod prvim trima rubrikama istra­žujem ekonomske životne uslove triju velikih klasa na koje se dijeli savremeno buržoasko društvo; povezanost ostalih triju rubrika bije u oči. Prvi odjeljak prve knjige, koja ras­pravlja o kapitalu, sastoji se iz sljedećih glava: 1) roba; 2) novac ili prost promet; 3) kapital uopće. Prve dvije glave čine sadržinu ove sveske. Cjelokupni materijal leži preda mnom u obliku monografija koje sam s velikim prekidima, u raznim periodima stavio na papir za sebe lično, a he za Štampu; hoću li moći da ih sistematski obradim po navede­nom planu, zavisiće od vanjskih okolnosti. .

Opći uvod, koji sam bio skicirao, izostavljam, jer mi se pri temeljitijem razmišljanju čini da bi svako anticipiranje rezultata koje tek treba dokazati bilo čitaocu na smetnji, i što se čitalac koji uopće želi da me prati mora odlučiti da se od pojedinačnog penje ka općem. Ali će zato nekolike napomene u toku mojih vlastitih političkoekonomskih stu­dija možda biti ovdje na svom mjestu.

Struka koju sam. studirao bilo je pravo, ali sam se nji­me bavio samo kao sporednom disciplinom pored filozofije i istorije. Godine 1842—1843, kao urednik »Rajnskih novina«, našao sam se prvi put u neprilici da sam i ja morao govoriti o takvozvanim materijalnim interesima. Prve povode da se pozabavim ekonomskim pitanjima pružiše mi debate Rajn-

skog Landtaga o šumskim krađama i o parceliranju zemljiš­nog posjeda, službena polemika koju je o prilikama mozel-skih seljaka zapodjeo s »Rajnskim novinama« g. von Schap-per, tadašnji oberprezident Rajnske oblasti, i najzad debate o slobodnoj trgovini i zaštitnoj carini. S druge strane, u ono vrijeme kada je dobra volja da se »pođe dalje« višestruko nadmašivala poznavanje stvari, začuo se u »Rajnskim novi­nama« odjek francuskog socijalizma i komunizma s lakim filozofskim ikoloritom. Ja se izjasnih protiv tog diletantstva, ali sam u isti mah u jednoj kontroverzi sa »Allgemeine Augs-burger Zeitung« otvoreno priznao da mi moje dotadašnje studije ne dopuštaju da se usudim dati kakav god vlastiti sud o samoj sadržim francuskih pravaca. Štaviše, željno sam iskoristio iluziju izdavača »Rajnskih novina« da će umje­renijim držanjem lista moći da postignu to da ga mimoiđe smrtna presuda, koja je nad njim već biia izrečena, da bih se s pozornice javnosti povukao u sobu za učenje.

Prvi rad koji sam poduzeo radi rješavanja sumnja koje me bijahu obrvale bio je kritički pregled Hegelove filo­zofije prava, rad čiji je uvod izašao u »Deutsch-Franzosische Jahrbucher«, izdatim u Parizu 1844. godine. Moje je istraži­vanje, dovelo do rezultata da se ni pravni odnosi ni oblici države ne mogu razumjeti ni iz sebe samih ni iz takozvanog općeg razvitka ljudskog duha, nego da im je korijen, napro­tiv, u materijalnim životnim odnosima čiju je cjelokupnost Hegel, po primjeru Engleza i Francuza 18; vijeka, obuhvatio imenom »građansko društvo«, a da se anatomija građanskog društva mora tražiti u političkoj ekonomiji. Proučavanje ove nauke, koje sam otpočeo u Parizu, produžio sam u Bruxel-lesu, kamo se bijah preselio protjeran po naređenju g. Gui-zota. Opći rezultat do kojeg sam došao i koji mi je, kad sam već došao do njega, poslužio kao putokaz u mojim studija­ma, može se ukratko ovako formulirati. U društvenoj proiz­vodnji svoga života ljudi stupaju u određene, nužne odnose, nezavisne od njihove volje, odnose proizvodnje, koji odgova­raju određenom stupnju razvitka njihovih materijalnih pro­izvodnih snaga.. Cjelokupnost tih odnosa proizvodnje sači­njava ekonomsku strukturu društva, realnu osnovu na kojoj se diže pravna i politička nadgradnja i kojoj odgovaraju od­ređeni oblici društvene svijesti. Način proizvodnje materijal-

nog života uvjetuje proces socijalnog, političkog i duhovnog života uopće. Ne određuje svijest ljudi njihovo biće, već obr­nuto, njihovo društveno biće određuje njihovu svijest. Na izvjesnom stupnju svoga razvitka dolaze materijalne proiz­vodne snage društva u protivrječnost s postojećim odnosima proizvodnje, ili, što je samo pravni izraz za to, s odnosima vlasništva u čijem su se okviru dotle kretale. Iz oblika raz­vijanja proizvodnih snaga ti se odnosi pretvaraju u njihove čikove. Tada nastupa epoha socijalne revolucije. S promje­nom ekonomske osnove vrši se sporije ili brže prevrat čitave ogromne nadgradnje. Pri posmatranju ovih prevrata mora se uvijek razlikovati materijalni prevrat u ekonomskim uslo-vima proizvodnje, koji se dade konstatirati s tačnošću pri­rodnih nauka, od pravnih, političkih, religioznih, umjetničkih ili filozofskih, ukratko, od ideoloških oblika u kojima ljudi postaju svjesni toga sukoba i borbom ga rješavaju. Kao god što neki individuum ne ocjenjujemo šta je po onome šta on o sebi misli da jeste, tako ni o ovakvoj prevratnoj epohi ne možemo stvarati sud iz njene svijesti, već naprotiv moramo tu svijest da objašnjavamo iz protivrječnosti materijalnog života, iz postojećeg sukoba među društvenim proizvodnim snagama i odnosima proizvodnje. Nikada neka društvena formacija ne propada prije no što budu razvijene sve proiz­vodne snage za koje je ona dovoljno prostrana, i nikad novi, viši odnosi proizvodnje ne nastupaju prije no što se mate-. rijalni uvjeti njihove egzistencije nisu već rodili u krilu sa­mog starog društva. Stoga čovječanstvo postavlja sebi uvijek samo one zadatke koje može da riješi, jer kad tačnije pos-matramo, uvijek ćemo naći da se sam zadatak rađa samo ondje gdje materijalni uslovi za njegovo rješenje već postoje ili se bar nalaze u procesu svoga nastajanja. U općim linija­ma mogu se azijski, antički, feudalni i savremeni buržoaski način proizvodnje označiti kao progresivne epohe ekonomske društvene formacije. Buržoaski odnosi proizvodnje su po­sljednji antagonistički oblik društvenog procesa proizvodnje, antagonistički ne u smislu individualnog antagonizma, nego antagonizma koji potiče iz društvenih životnih uslova indi­viduuma, ali u isti mah proizvodne snage koje se razvijaju u krilu buržoaskog društva stvaraju materijalne uslove za rje-

šenje toga antagonizma. Zato se s tom društvenom formaci­jom završava predistorija ljudskog društva.

Friedrich Ertgels, s kojim sam, otkako je izašla njegova genijalna skica kritike ekonomskih kategorija (u »Deutsch--Fronzôsisçhe Jahrbticher)«*, stalno razmjenjivao misli preko pisama, došao je drugim putem (uporedi njegov Položaj radničke klase u Engleskoj) do istog rezultata kao i ja, a kada se s proljeća 1845. i on nastanio u Bruxellesu, odluči-smo da zajednički izradimo svoje shvaćanje kao suprotnost ideološkom shvaćanju njemačke filozofije, u stvari da se obračunamo s nekadašnjom svojom filozofskom savješću. Tu smo namjeru izveli u obliku kritike poslijehegelovske filozofije. Rukopis, dva debela toma u osmini, bio je već davno prispio u Vestfaliju, gdje je trebalo da bude izdat, kad nam stiže vijest da izmijenjene okolnosti ne dopuštaju štam­panje. Prepustismo rukopis glodarskoj kritici miševa, uto­liko prije što smo glavnu svrnu bili postigli — sebi smo stvari objasnili. Od razasutih radova u kojima smo u ono vrijeme iznosili pred. publiku svoje poglede ulovom ili onom pravcu pomenuću samo Manifest komunističke partije, koji smo zajednički napisali Engels i ja, i Govor o slobodnoj trgo­vini, koji sam ja objavio. Glavne tačke našeg shvaćanja prvi put su naučno, mada samo polemički, nagoviještene u mome spisu Bijeda filozofije, koji sam 1847. objavio protiv Proud-hona. Štampanje moje njemački napisane rasprave Najam­ni rad, u kojoj sam povezao u cjelinu predavanja koja sam 0 tom predmetu držao u briselskom Udruženju njemačkih radnika, prekinuto je. februarskom revolucijom i mojim pri­silnim udaljavanjem iz Belgije u vezi s njom.

Izdavanje »Novih rajnskih novina« 1848. i 1849. godine 1 događaji koji su poslije nastupili prekidoše moje ekonom­ske studije, koje sam mogao produžiti tek u Londonu 1850. godine. Ogroman materijal za istoriju političke ekonomije koji je nagomilan u Britanskom muzeju, povoljna osmatrač-nica (koju London predstavlja za posmatranje buržoaskog društva, najzad novi stadij razvitka u koji je ono izgledalo da ulazi s otkrivanjem kalifornijskog i australijskog zlata, opredijeliše me da opet počnem sasvim od početka i da ' kritički prijeđem novi materijal. Ove su me studije djelo-

1 Vidi ovu knjigu str. 48. — Vr.

mice same od sebe odvele disciplinama koje su prividno sa­svim udaljene od ekonomije, a na kojima sam morao pro­baviti duže ili kraće vrijeme. Ali je vrijeme koje mi je staja­lo na raspolaganju bilo naročito stješnjavano imperativnom nužnošću da radim za svoje izdržavanje. Moja danas već osmogodišnja saradnja u prvom englesko-američkom listu »New-York Tribune« izazivala je, pošto se pravim novinskim dopisništvom bavim samo izuzetno, vanrednu rascjepkanost mojih studija. Međutim, članci o značajnim ekonomskim do­gađajima u Engleskoj i na kontinentu zauzimali su toliki dio mojih priloga da sam bio primoran da se dobro upo­znam s praktičnim pojedinostima koje leže van oblasti po­litičke ekonomije kao nauke.

Ova skica o toku mojih studija u oblasti političke eko­nomije treba da dokaže samo to da su moja shvaćanja, ma kako se o njima sudilo i ma koliko da su malo u skladu sa interesiranim predrasudama vladajućih klasa, rezultat sa­vjesnog i dugogodišnjeg istraživanja. Ali na ulazu u nauku, kao na ulazu u pakao, mora se postaviti zahtjev:

Qui si convien lasciare ogni sospetto. Ogni viltà convien che qui sia morta. (Tu ne daj da te sumnja svlada. Malodušje nelk ovdje umre svako.)

(Dante) London, januara 1859.

Karl Marx " Štampano u knjizi: K. Marx, »Zur Kritik der Politischen Okonomie«, Berlin 1859. (Preveo MOSA PIJADE)

ODJELJAK I

KAPITAL UOPSTE

G l a v a p r v a

ROBA

Na prvi pogled b u r ž o a s k o bogats tvo pojavljuje se k a o o g r o m n a zbirka roba, a po jed inačna r o b a kao njegovo ele­m e n t a r n o posto janje . Svaka roba, m e đ u t i m , predstavl ja se u d v o s t r u k o m vidu: upotrebne vrijednosti i razmjenske vrijed­nosti.1

Po načinu izražavanja engleskih e k o n o m i s t a , r o b a je pr i je svega »bilo koja s tvar p o t r e b n a , kor i sna ili p r i j a tna za život«, p r e d m e t l judskih pot reba, životno s reds tvo u na j š i rem smi­slu riječi. Ovo posto janje r o b e kao u p o t r e b n e vri jednost i po­d u d a r a se s n j e n o m p r i r o d n o m , opipl j ivom egzistenci jom. Pše­nica je, na pr imjer , posebna u p o t r e b n a vr i jednost za raz l iku od u p o t r e b n i h vr i jednost i p a m u k a , stakla, har t i j e itd. Upo­t r e b n a vr i jednost i m a s a m o vr i jednost za u p o t r e b u i ostvaru­je se s a m o u p r o c e s u potrošn je . I s t a u p o t r e b n a vr i jednost može se različito iskorist i t i . Ipak, zbir n jenih m o g u ć n i h pri­m j e n a obuhvaćen je u n j e n o m posto jan ju k a o s tvar i sa od­r e đ e n i m svojstvima. Ona je o d r e đ e n a , dalje, ne s a m o kvali­tat ivno nego i kvant i tat ivno. P r e m a svojoj p r i r o d n o j osobini .

1 Aristoteles, »De republica«, L. 1, c. 9 (edit. J. Bckkeri, Oxo-nii 1837). Svaki predmet koji posjedujemo ima dvojaku upotrebu. Jedna mu je svojstvena, druga nije. Na primjer, sandala sc upo­trebljava za obuvanje i za razmjenu. I u jednom i u drugom slu­čaju sandala je predmet upotrebe, jer i onaj ko je razmijeni za ono što mu je potrebno, za novac ili za hranu, upotrebljava je kao sandalu. Ali ovo nije upotreba koja joj je svojstvena, je r sandala nije napravljena za to da bude predmet razmjene.

13

različite upotrebne vrijednosti imaju i različite mjere, na pri­mjer mjerica pšenice, ris hartije, aršin platna itd.

Ma kakav bio društveni oblik bogatstva, upotrebne vri­jednosti sačinjavaju uvijek njegovu sadržinu, u prvi mah in­diferentnu prema tom obliku. Po ukusu pšenice ne može se utvrditi ko ju je sijao: ruski kmet, francuski sitni seljak ili •engleski kapitalist. Iako je predmet društvenih potreba, i sto-•ga uključena u društvenu vezu, upotrebna vrijednost ipak ne izražava društveni produkcioni odnos. Ova roba je, kao upo­trebna vrijednost, npr. dijamant. Na dijamantu se ne može primijetiti da je roba. Služi li kao upotrebna vrijednost, es­tetski ili mehanički, na grudima lorete ili u ruci stakloresca, «on je dijamant, a ne roba. Svojstvo upotrebne vrijednosti je nužna pretpostavka za robu, dok je za upotrebnu vrijednost -svojstvo robe indiferentna odredba. Upotrebna vrijednost u ovoj indiferentnosti prema ekonomskoj odredbi oblika, tj. upotrebna vrijednost kao upotrebna vrijednost, leži van kru­ga razmatranja političke ekonomije.2 U njen krug upotrebna yrijednost ulazi samo ondje gdje je ona odredba oblika. Ne­posredno je upotrebna vrijednost materijalna baza na kojoj •se predstavlja određeni ekonomski odnos — razmjenska vri­jednost.

Razmjenska vrijednost se pojavljuje prije svega kao kvantitativni odnos u kojem su upotrebne vrijednosti jedna s drugom razmjenljive. U takvom odnosu one sačinjavaju istu razmjenljivu veličinu. Tako 1 tom Propercija i 8 unca burmuta mogu biti iste razmjenske vrijednosti i pored sa­svim različitih upotrebnih vrijednosti duvana i elegije. Kao razmjenska vrijednost, neka upotrebna vrijednost vrijedi ta­man koliko i druga, samo ako postoji u pravoj količini. Raz­mjenska vrijednost jedne palate može se izraziti u određenom %roju kutija masti za obuću. Obrnuto, londonski fabrikanti masti za obuću izrazili su razmjensku vrijednost gomila svo­jih kutija u palatama. Dakle, potpuno indiferentno prema .svom prirodnom načinu egzistiranja i bez obzira na specifič--nu prirodu, potrebe zbog koje jesu upotrebne vrijednosti, ro­be se u određenim količinama izjednačuju, nadomještaju jed­na drugu u razmjeni, važe kao ekvivalenti i tako predstavljaju isto jedinstvo i pored svog šarolikog izgleda.

5 To je razlog što njemački kompilatori obrađuju con amore [s ljubavlju], upotrebnu vrijednost, fiksiranu pod imenom »do-bro«. Vidi na primjer L. Stein, «System der Staatswissenchaft«f :i. I, odjeljak o »dobrima«. Razumna obavještenja o »dobrima« treba tražiti u »Uputstvima za poznavanje robe«.

14

Upotrebne vrijednosti su neposredno životna sredstva. Ali, obrnuto, i sama ova životna sredstva su proizvodi dru­štvenog života, rezultat utrošene ljudske životne snage, opred-mećeni rad. Kao materijalizacija društvenog rada, sve su robe kristalizacija istog jedinstva. Potrebno je sada razmotriti od­ređeni karakter ovog jedinstva, tj. rada koji se predstavlja u razmjenskoj vrijednosti.

Pretpostavimo da su 1 unca zlata, 1 tona gvožđa, 1 kvar-ter pšenice i 20 aršina svile razmjenske vrijednosti iste ve­ličine. Kao takvi ekvivalenti, u kojima je izbrisana kvalita­tivna razlika njihovih upotrebnih vrijednosti, oni predstavlja­ju podjednak volumen istog rada. Rad koji se u njima rav­nomjerno opredmećuje mora i sam biti jednoobrazan, bez-različan, prost rad, za koji je isto tako indiferentno da li se pojavljuje u zlatu, gvožđu, pšenici ili svili, kao što je za ki-seonik indiferentno da li se pojavljuje u rđi gvožđa, atmosfe­ri, soku od grožđa ili u ljudskoj krvi. Ali kopati zlato, vaditi gvožđe iz rudnika, sijati pšenicu i tkati svilu su kvalitativno različite vrste rada. U stvari, ono što se predmetski pojavlju­je kao različitost upotrebnih vrijednosti, pojavljuje se pro­cesno kao različitost u djelatnosti koja stvara te upotrebne vrijednosti. Indiferentan prema posebnoj materiji upotreb­nih vrijednosti, rad koji stvara razmjensku vrijednost indi­ferentan je i prema posebnom obliku samog rada. Razne upo­trebne vrijednosti su, dalje, proizvodi djelatnosti raznih in­dividua, dakle rezultat individualno različitih radova. Ali kao razmjenske vrijednosti one predstavljaju jednak, bezrazličan rad, tj. rad u kome iščezava individualnost onih koji rade. Rad koji stvara razmjensku vrijednost je, stoga, apstraktno opšti rad.

Ako su 1 unca zlata, 1 tona gvožđa, 1 kvarter pšenice i 20 aršina svile razmjenske vrijednosti iste veličine ili ekviva­lenti, onda su 1 unca zlata, -/a tone gvožđa, 3 bušela pšenice i 5 aršina svile razmjenske vrijednosti potpuno različitih ve­ličina, i ova kvantitativna razlika je jedina razlika koju su, kao razmjenske vrijednosti, uopšte u stanju da ispolje. Kao razmjenske vrijednosti razne veličine, one predstavljaju veće ili manje kvantume onog prostog, jednoobraznog, apstraktno opšteg rada koji sačinjava supstanciju razmjenske vrijednosti. Postavlja se pitanje: kako da se mjere ovi kvantumi? Ili, šta-više, postavlja se pitanje: koje je kvantitativno postojanje sa­mog tog rada, jer veličinske razlike robâ kao razmjenskih vri­jednosti samo su veličinske razlike rada koji je u njima opred-mećen. Kao što je vrijeme kvantitativno postojanje kretanja, tako je radno vrijeme kvantitativno postojanje rada. Različi­tost njegovog sopstvenog trajanja je jedina razlika koju on

15

može da ispolji, uz p r e t p o s t a v k u da je njegov kvalitet dat . K a o r a d n o vri jeme, r a d dobij a svoje mjer i lo u p r i r o d n i m m j e r a m a v r e m e n a : času, danu, sedmici i td. R a d n o vr i jeme je živo po­sto janje rada, indi ferentno p r e m a njegovom obliku, njegovoj sadržini i njegovoj individualnost i ; o n o je njegovo živo po­stojanje k a o kvant i ta t ivno pos to jan je koje i s tovremeno sadr­ži svoju i m a n e n t n u mjeru . R a d n o vr i jeme o p r e d m e ć e n o u u p o t r e b n i m vr i jednost ima r o b â je supstanci ja koja ih č ini r a z m j e n s k i m vr i jednost ima, te stoga r o b a m a , i u jedno m j e r i n j ihovu o d r e đ e n u veličinu vr i jednost i . Odgovarajuće kol ičine različittfi u p o t r e b n i h vr i jednost i u k o j i m a je o p r e d m e ć e n o is to r a d n o vr i jeme j e s u ekvivalenti, ili, sve su u p o t r e b n e vri­j e d n o s t i ekvivalenti u p r o p o r c i j a m a u ko j ima sadrže i s t o u t r o š e n o , o p r e d m e ć e n o r a d n o vri jeme. K a o r a z m j e n s k a vri­j e d n o s t , sve r o b e su s a m o o d r e đ e n e m j e r e ščvrsnutog radnog vremena.

Da bi se razumje lo određivanje razmjenske vr i jednost i r a d n i m v r e m e n o m , ne smi ju se gubit i iz vida sli jedeći osnov­n i m o m e n t i : svođenje r a d a n a pros t , t a k o reći beskval i te tan r a d ; specifičan nač in po k o m e je r a d koji s tvara r a z m j e n s k u vr i jednost, koji, dakle, proizvodi robe, društveni rad; na jzad, razl ika između r a d a ukol iko su njegov rezul ta t u p o t r e b n e vr i jednost i i r a d a ukol iko su njegov rezu l ta t r a z m j e n s k e vri­j e d n o s t i .

Da bi se razmjenske vr i jednost i r o b a mjer i le r a d n i m vre­m e n o m koje je s a d r ž a n o u nj ima, m o r a j u se razne vr s te r a d a svesti n a bezrazl ičan, j e d n o o b r a z a n , p r o s t rad, u k r a t k o n a r a d koj i je kval i tat ivno isti i s toga se razl ikuje s a m o kvantita­t ivno.

Ovo svođenje pojavljuje se k a o apst rakci ja , ali to je ap­s t rakci ja koja se svakodnevno vrši u d r u š t v e n o m p r o c e s u proizvodnje. Ras tvaran je svih r o b a u r a ù n o vr i jeme ni je veća apst rakci ja , ali i s tovremeno n i m a n j e r e a l n a od r a s t v a r a n j a svih organskih ti jela u vazduh. R a d koji je t a k o izmjeren vre­m e n o m ne pojavl juje se u s tvar i k a o r a d razn ih s u b j e k a t a , već se, naprot iv , r a z n e individue koje r a d e pojavl juju k a o p u k i organi tog r a d a . Ili, rad, k a k o se predstav l ja u razmjen­s k i m vr i jednost ima, m o g a o bi se izraziti k a o opšte ljudski rad. Ova a p s t r a k c i j a o p š t e l judskog r a d a postoji u pros ječ­n o m r a d u koji m o ž e da vrši svaka pros ječna indiv idua da tog druš tva , a sastoj i se iz o d r e đ e n o g p r o d u k t i v n o g t r o š e n j a čo­vječjeg mišića, nerva, mozga i td. To je prost r a d 3 u k o m e se svaka p r o s j e č n a indiv idua m o ž e obuči t i i koji o n a m o r a da

* »Unskilled labour« nazivaju ga engleski ekonomisti.

16

obavl ja u j e d n o m ili d r u g o m obliku. S a m k a r a k t e r ovog pro­sječnog r a d a je različit u p o j e d i n i m zeml jama i u p o j e d i n i m k u l t u r n i m e p o h a m a , ali se javlja k a o d a t u svakom postoje­ć e m društvu. P r o s t r a d sačinjava da leko najveću m a s u cje^ l o k u p n o g r a d a b u r ž o a s k o g društva, k a k o se m o ž e m o uvjer i t i iz svake s tat i s t ike. Ako A u t o k u 6 časova proizvodi gvožđe, a u t o k u 6 časova p l a t n o , d o k B t a k o đ e u t o k u 6 časova proiz­vodi gvožđe, a u t o k u 6 časova p l a t n o , ili a k o A u t o k u 12 časova proizvodi gvožđe, a B u t o k u dvanaest časova p l a t n o , očigledno je da je to s a m o različita p r i m j e n a istog r a d n o g v r e m e n a . Ali k a k o stoji sa s loženim r a d o m koji se uzdiže iz­n a d pros ječnog nivoa k a o r a d višeg intenzi teta, veće specifič­ne težine? Takav se r a d r a s t v a r a u sastavl jen p r o s t rad, p r o s t r a d na višoj potenci j i , t a k o da je, na pr imjer , j e d a n d a n slo­ženog r a d a j e d n a k t r i m a d a n i m a p r o s t o g r a d a . Zakoni koj i regul išu ovo sprovođenje ne spada ju još ovamo. Ali je j a s n o da se svođenje vrši : jer , k a o r a z m j e n s k a vr i jednost , proizvod najsloženijeg r a d a je u o d r e đ e n o j proporci j i ekvivalent pro­izvoda p r o s t o g pros ječnog r a d a , dakle j e d n a k o d r e đ e n o j ko­ličini tog p r o s t o g r a d a .

Određivanje r a z m j e n s k e vr i jednost i r a d n i m vremenom, pretpostavl ja , dalje, da je u o d r e đ e n o j robi , na p r i m j e r U j e d n o j toni gvožđa, o p r e d m e ć e n a jednaka količina r ada , b e z obz i ra na to da l i je to r a d A-a ili B-a, ili da r a z n e indiv idue upotreb l java ju i s tu kol ičinu r a d n o g v r e m e n a za proizvodnju iste, kval i tat ivno i kvant i ta t ivno o d r e đ e n e u p o t r e b n e vrijeđ-ndst i . Drug im ri ječima, pre tpos tav l ja se da je r a d n o vr i jeme s a d r ž a n o u n e k o j r o b i r a d n o vr i jeme koje je potrebno za n jenu proizvodnju, t j . r a d n o vr i jeme koje se iziskuje da b i se p o d d a t i m o p š t i m us lovima proizvodnje proizveo nov pri­m j e r a k i s te r o b e .

Uslovi r a d a koji s tvara r a z m j e n s k u vr i jednost, k a k o pro­izlaze iz analize r a z m j e n s k e vri jednosti , j e s u društvene odred­be r a d a ili o d r e d b e društvenog rada, ali ne n a p r o s t o društve­nog, već druš tvenog na p o s e b a n način . To je j e d n a specifična vr s ta druš tvenost i . Pri je svega, bezrazl ična p r o s t o s t r a d a je­s te jednakost r a d o v a razl ičit ih individua, u z a j a m n o dovođe­nje u vezu nj ihovih r a d o v a k a o j e d n a k i h radova, i to stvar­n i m svođenjem svih r a d o v a na i s tovrs tan r a d . Ukol iko se preds tav l ja u r a z m j e n s k i m vr i jednost ima, r a d svake indiv idue i m a ovaj druš tveni k a r a k t e r j e d n a k o s t i i predstav l ja se u raz-m j e n s k o j vr i jednost i s a m o ukol iko je, kao j e d n a k , doveden u o d n o s sa r a d o m svih osta l ih individua.

Dalje, u razmjensko j vr i jednost i pojavljuje se r a d n o vri­j e m e svake indiv idue n e p o s r e d n o k a o opšte radno vrijerm, a ovaj opšti k a r a k t e r po jedinačnog r a d a k a o njegov društveni

i Prilog kritici političke ekonomije 1 7

karakter. U razmjensko j vr i jednost i preds tav l jeno r a d n o vri­j e m e je r a d n o vr i jeme pojedinca, ali po jed inca koji se ne razl ikuje od drugih pojedinaca, dakle svih pojedinaca u k o l i k o vrše j e d n a k rad, usl i jed čega r a d n o vr i jeme koje se za pro­izvodnju o d r e đ e n e r o b e iziskuje od j e d n o g jes te potrebno r a d n o vr i jeme koje b i svako drugi upot r i j eb io za proizvodnju i s te r o b e . To je r a d n o vr i jeme pojedinca, njegovo r a d n o vr i­j e m e , ali s a m o kao sv ima za jedničko r a d n o vri jeme, za koje je stoga indi ferentno čije j e r a d n o vr i jeme. Kao opš te r a d n o vr i jeme o n o se predstav l ja u n e k o m o p š t e m proizvodu, u ne­k o m opštem ekvivalentu, u nekoj o d r e đ e n o j količini opred-m e ć e n o g r a d n o g v r e m e n a koja se, ind i fe rentna p r e m a odre­đ e n o m obl iku u p o t r e b n e vr i jednost i u k o m e se n e p o s r e d n o pojavljuje k a o proizvod nekog pojedinca, može po volji pre­vest i u bi lo koji drugi oblik u p o t r e b n e vr i jednost i u k o m e se predstav l ja k a o proizvod svakog drugog pojedinca. O n a je društvena veličina s a m o k a o takva opita veličina. Da bi i m a o z a rezul ta t r a z m j e n s k u vr i jednost , r a d po jedinca m o r a i m a t i za rezu l ta t opiti ekvivalent, t j . predstav l jan je r a d n o g vreme­na pojedinca k a o opš teg r a d n o g v r e m e n a ili predstav l jan je o p š t e g r a d n o g v r e m e n a kao r a d n o g v r e m e n a pojedinca. T o j e î s t o k a o k a d b i r a z n e individue svoje r a d n o vr i jeme bacile na gomilu i razne količine r a d n o g v r e m e n a koje im zajednički s to je na raspolagan ju preds tav i le u r a z n i m u p o t r e b n i m vri­j e d n o s t i m a . R a d n o v r i i e m e po jed inca je t a k o u s tvar i o n o r a d n o vr i jeme koje j e d r u š t v u p o t r e b n o r a d i proizvodnje od­r e đ e n e , u p o t r e b n e vri jednost i , t j . r a d i zadovoljenja o d r e đ e n e p o t r e b e . Ali ovdie je ri ječ s a m o o specif ičnom obliku u k o m e r a d dobi ja druš tveni k a r a k t e r . O d r e đ e n o r a d n o vr i jeme prel-ca o p r e d m e ć u j e se. na pr imjer , u 100 funti lanenog prediva. P r e t p o s t a v i m o da 100 a r š i n a p la tna, proizvod tkača, predstav­lja i s tu količinu r a d n o g v r e m e n a . Ukoliko o b a ova proizvoda predstavl ja ju j e d n a k u količinu opšteg r a d n o g v r e m e n a i uko­l iko su stoga ekvivalenti za svaku u p o t r e b n u vr i jednost k o i a sadrži is to tol iko r a d n o g vremena, oni su j e d a n za d r u e o g ek­vivalenti. S a m o t i m e š to se r a d n o vr i jeme pre lca i r a d n o vri­j e m e t k a č a p r e d s t a v l j a m k a o opš te r a d n o vri jeme, a njihovi proizvodi stoga k a o opšt i ekvivalenti, r a d t k a č a za pre lca i r a d p r e ' c a za t k a č a p o s t a i e ovdie r a d jednog za r a d drueog, tf. d r u š t v e n o pos*o ianie njihovih radova za obojicu. Napro­tiv, u s e o s k o p a t r i i a r h a l n o j industr i j i , gdje su p r e l a c i t k a č živjeli p o d i s t im krovom, pdie je ženski dio porodice n r e o , a m u š k i tkao, i to za sopstvene n o t r e b e porodice, predivo i p l a t n o su bili društveni nrnîzvodi. a p r e d e n j e i t k a n i e dru­štveni radovi u okviru porodice . Ali n i ihov druš tveni k a r a k t e r n i je se sas to jao u t o m e š to se predivo k a o opš t i ekvivalent

18

razmjenjivalo za p l a t n o kao opšt i ekvivalent, ni t i š to su oboje m e đ u s o b n o razmjenj ivani k a o ekvipolentni i ekvivalentni iz­razi istog opšteg r a d n o g v r e m e n a . P o r o d i č n a povezanost je, naprot iv , svojom p r i r o d n o m podje lom r a d a u d a r a l a proizvo­du r a d a svoj osobit i druš tveni pečat . Ili u z m i m o n a t u r a l n e us luge i n a t u r a l n a davanja Srednjeg vijeka. Određeni radovi po jed inaca u svom n a t u r a l n o m obliku, posebnost a ne op-š tos t r a d a , čine ovdje d r u š t v e n u vezu. Il i u z m i m o , najzad, zajednički r a d u njegovom p r v o b i t n o m obliku kakav nalazi­mo na p r a g u istori je svih k u l t u r n i h n a r o d a . 4 Ovdje do dru­štvenog k a r a k t e r a r a d a očigledno ne dolazi t i m e š to r a d po­j e d i n c a dobija a p s t r a k t a n oblik opš tos t i ili njegov proizvod obl ik opšteg ekvivalenta. Zajednica, ko ja je p r e t p o s t a v k a pro­izvodnje, sprečava da r a d po jed inca b u d e pr iva tan rad, a nje­gov proizvod p r i v a t a n proizvod i dovodi, štaviše, do toga da se po jed inačni r a d pojavljuje n e p o s r e d n o k a o funkcija č lana d r u š t v e n o g organizma. Za r a d koji se predstav l ja u razmjen­skoj vr i jednost i pre tpos tav l ja se da je r a d izolovanog poje­dinca. D r u š t v e n i m pos ta je t i m e š to u z i m a oblik svoje nepo­s r e d n e suprotnos t i , oblik a p s t r a k t n e opštos t i .

Za r a d koji s tvara r a z m j e n s k u vr i jednost k a r a k t e r i s t i č n o je , naposl i jetku, š to se druš tveni o d n o s lica u n e k u r u k u pred­stavl ja izopačeno, n a i m e k a o druš tveni o d n o s stvari . S a m o ukol iko se j e d n a u p o t r e b n a vr i jednost dovede u vezu s dru­g o m k a o razmjenska vri jednost, doveden je u m e đ u s o b n u vezu r a d razn ih lica k a o j e d n a k i opš t i r a d . Ako je, stoga, i s p r a v n o reći da je r a z m j e n s k a vr i jednost o d n o s i zmeđu lica 5, o n d a se m o r a d o d a t i : o d n o s skr iven p o d m a t e r i j a l n i m o m o t a č e m . K a o š t o funta gvožđa i funta zlata predstavl ja ju isti k v a n t u m težine i p o r e d svojih razl ičit ih fizičkih i hemi j sk ih osobina, t a k o i s to dvi je u p o t r e b n e vr i jednost i r o b a u ko j ima je s a d r ž a n o i s t o

* Smiješna je predrasuda, proširena u posljednje vrijeme, da je oblik prvobitne zajedničke svojine specifično slovenski ili čak isključivo ruski oblik. To je praoblik koji možemo naći kod Rimljana, Germana, Kelta; čitava kolekcija njenih raznovrsnih uzoraka, iako delimično u ostacima, nalazi se još uvijek kod Indijaca. Detaljniji studij azijskih, a posebno indijskih oblika zajedničke svojine, pokazao bi kako iz različitih oblika prvobitne zajedničke svojine proizlaze razni oblici njenog raspadanja. Tako se, na primjer, razni originalni tipovi rimske i germanske privatne svojine mogu da izvedu iz raznih oblika indijske zajedničke svo­jine.

5 »La Richezza è una ragione tra due persone.« (Bogatstvo je odnos između dva lica.) Galiani, »Della Moneta«, p. 221, u I I I tomu zbornika »Scrittori classici italiani di Economia Politica.« Parte Modema. Milano 1803, izd. Cus.todi.

2» 19

r a d n o vr i jeme predstavl ja ju istu razmjensku vrijednost. Raz-m j e n s k a vr i jednost se na taj nač in pojavl juje kao d r u š t v e n a o d r e đ e n o s t u p o t r e b n i h vr i jednost i , k a o o d r e đ e n o s t koja im. p r i p a d a k a o s tvar ima i usl i jed koje se one u p r o c e s u razmje­ne n a d o m j e š t a j u u o d r e đ e n i m kvant i ta t ivn im odnos ima, č i n e ekvivalente, k a o š to se j e d n o s t a v n e hemi j ske mater i je spaja­ju u o d r e đ e n i m kvant i ta t ivnim odnos ima, čine hemi j ske ekvi­valente. S a m o navika svakidašnjeg života čini da izgleda t r i­vijalno, po sebi razumlj ivo, da druš tveni p r o d u k c i o n i o d n o s u z i m a oblik p r e d m e t a , t a k o da se o d n o s lica u nj ihovom r a d u predstavl ja , o b r n u t o , k a o o d n o s u k o m e stoje stvari m e đ u ­s o b n o i p r e m a licima. U robi je ova mistif ikacija još vrlo jed­nos tavna . S v a k o m e m a n j e ili više lebdi p r e d očima da je od­n o s r o b a kao razmjensk ih vr i jednost i , o b r n u t o , o d n o s l ica p r e m a njihovoj u z a j a m n o j proizvodnoj d je latnost i . U v iš im p r o d u k c i o n i m o d n o s i m a nesta je ovaj pr iv id j ednos tavnos t i . Sve iluzije m o n e t a r n o g s i s tema pot iču o t u d a š to se na n o v c u ne vidi da predstav l ja druš tveni p r o d u k c i o n i odnos, is t ina u ob l iku neke p r i r o d n e stvari s o d r e đ e n i m osobinama. Kod m o ­d e r n i h ekonomis ta , koj i se prezr ivo p o d s m j e h u j u i luzi jama m o n e t a r n o g s i s tema, izbija ista iluzija č im p o č n u da se bave v i š im e k o n o m s k i m kategor i jama, n a p r i m j e r kapi ta lom. O n a izbija iz naivnog č u đ e n j a k a d se o d j e d a n p u t pojavi k a o d r u ­štveni o d n o s o n o š to su maločas mislili da imaju p r e d s o b o m k a o g r u b u stvar, a za t im ih opet draži kao stvar o n o š to su t e k bili utvrdi l i k a o druš tveni odnos .

B u d u ć i da r a z m j e n s k a vr i jednost r o b a u s tvar i nije n i š t a d r u g o d o m e đ u s o b n i o d n o s radova po jed inaca k a o j e d n a k i h i opšt ih, n i š t a d r u g o do p r e d m e t n i izraz j ednog speci f ična druš tvenog obl ika r a d a , tautologi ja je reći da je r a d jedim izvor razmjenske vr i jednost i , a stoga i bogats tva ukol iko se ovo sastoj i od r a z m j e n s k i h vri jednosti . I s t a j e tautologi ja k a d se kaže da p r i r o d n a m a t e r i j a k a o takva n e m a r a z m j e n s k e vri­j e d n o s t i 6 j e r ne sadrži rad, i da r a z m j e n s k a vr i jednost kao-takva ne sadrži p r i r o d n u mater i ju . Ali k a d Viljem Peti n a z i v a »rad ocem, a zeml ju m a j k o m bogatstva«, ili k a d episkop Ber-kli p i t a »nisu l i čet i r i e l e m e n t a i l judski r a d u n j i m a p r a v i

8 »U svom prirodnom stanju materija je uvijek lišena v n -• Jitdnosti.« Mac Culloch, «Discours sur l'origine de l'économie po­litique etc.», traduit par Prévost, Genève 1825, p. 57. Iz toga se vidi koliko visoko stoji čak i jedan Mac Culloch iznad fetišizma njemačkih »mislilaca« koji proglašavaju »materiju« i još pola tu­ceta koječega ostalog elementima vrijednosti. Uporedi, na pr im­jer, L. Stein, 1. c, t. I. str. 110.

20

izvor bogatstva« 7 , ili k a d Amer ikanac K u p e r p o p u l a r n o objaš­n java : »Oduzmi od j e d n o g hl jeba na n j e m u izvršen rad, r a d p e k a r a , ml inara , f a r m e r a itd., š ta o n d a ostaje? Nekol iko s j e m e n k i koje divlje r a s t u i koje su bez ikakve kor is t i za l j u d s k u u p o t r e b u « 8 , t a d a k o d svih ovih r a z m a t r a n j a nije ri­j e č o a p s t r a k t n o m r a d u k a o izvoru razmjenske vr i jednost i , već o k o n k r e t n o m r a d u k a o izvoru mater i ja lnog bogats tva, u k r a t k o o r a d u ukol iko proizvodi u p o t r e b n e vri jednosti . T i m e š t o j e u p o t r e b n a vr i jednost r o b e pretpostav l jena, pretpostav­l jena je i p o s e b n a kor isnost , o d r e đ e n a c je l i shodnost u n ju u t r o š e n o g rada, ali t i m e je sa s tanoviš ta robe i s tovremeno is-c r p e n o i svako uz imanje u obzir r a d a k a o kor i snog r a d a . Na h l j e b u kao u p o t r e b n o j vr i jednost i in teresu ju nas njegove oso­b i n e kao sredstva i shrane, a n ipoš to radovi farmera, m l i n a r a , p e k a r a i td. Ako bi usli jed nekog p r o n a l a s k a otpa lo 19/20 ovih radova, hl jeb bi vrš io i s tu ulogu kao i rani je . K a d a bi hl jeb p a d a o gotov s neba, on t i m e ne bi izgubio ni j e d a n a t o m svoje u p o t r e b n e vr i jednost i . Dok se r a d koji s tvara r a z m j e n s k u vri­j e d n o s t ostvaruje u j e d n a k o s t i r o b a k a o opšt ih ekvivalenata, r a d kao c je l i shodna proizvodna d je la tnost ostvaruje se u ne­izmjernoj raznol ikost i svojih u p o t r e b n i h vri jednosti . Dok je r a d koji s tvara r a z m j e n s k u vr i jednost apstraktno opšti i jed­nak rad, r a d koji s tvara u p o t r e b n u vr i jednost je k o n k r e t a n i p o s e b a n rad, koji se po obl iku i mater i j i ci jepa u b e s k r a j n o razl iči te v r s te r a d a .

i- Pogrešno je reći da je rad, ukol iko s tvara u p o t r e b n e vri­j e d n o s t i , jedini izvor od njega stvorenog, n a i m e mater i j a lnog bogatstva. Poš to je on d je latnost pr i lagođavanja mater i j e za o v u ili o n u svrhu, m a t e r i j a mu je p o t r e b n a kao pretpostav­ka . U razl ičit im u p o t r e b n i m vr i jednost ima je p r o p o r c i j a iz­m e đ u r a d a i p r i r o d n e mater i j e veoma različita, ali u p o t r e b n a vr i jednost uvijek sadrži neki p r i r o d n i s u p s t r a t . Kao cjelishod­na d je latnost pr i lagođavanja p r i r o d e u ovom ili o n o m obliku, r a d je p r i r o d n i uslov l judske egzistencije, od svih soci jalnih obl ika nezavisan uslov izmjene mater i j e i zmeđu čovjeka i pri­r o d e . N a s u p r o t t o m e , r a d koji s tvara r a z m j e n s k u vr i jednost j e specifično druš tveni oblik r a d a . N a pr imjer , k ro jačk i r a d u svojoj mater i j a lno j o d r e đ e n o s t i k a o p o s e b n a pro izvodna d je la tnos t proizvodi k a p u t , ali ne r a z m j e n s k u vr i jednost ka­p u t a . Ovu pos l jednju r a d ne proizvodi kao k r o j a č k i r a d , već

7 Berkeley, »The Querist«. London 1750. »VVhether the four «lements, and man's labour therein, be not the true source of

. wealth?« 8 Th. Cooper, «Lectures on the éléments of Political Eco-

nomy«. London 1831. (Columbia 1826), p. 99.

21

k a o a p s t r a k t n o opš t i rad, a ovaj p r i p a d a d r u š t v e n o j vezi či je konce nije u d j e n u o kro jač . T a k o su u ant ičko j kućnoj indu­str i j i žene proizvodile k a p u t ne proizvodeći razmjensku vri­j e d n o s t k a p u t a . R a d k a o izvor mater i j a lnog bogats tva bio j e i s to t a k o d o b r o poznat zakonodavcu Mojsi ju kao i c a r i n s k o m činovniku A d a m u S m i t u . 9

Da r a z m o t r i m o s a d a n e k e bliže o d r e d b e koje p r o i s t i č u iz svođenja r a z m j e n s k e vr i jednost i na r a d n o vri jeme.

Kao u p o t r e b n a vr i jednost, r o b a dejstvuje kauzalno. Pše­nica, na pr imjer , djeluje k a o s redstvo i s h r a n e . Mašina zamje­njuje r a d u o d r e đ e n i m s r a z m j e r a m a . Ovo dejstvo r o b e — a s a m o p o n j e m u j e o n a u p o t r e b n a vr i jednost, p r e d m e t potroš­n je — može se nazvat i n j e n o m us lugom, us lugom koju o n a vrši k a o u p o t r e b n a vr i jednost . Ali kao razmjenska vr i jednost , r o b a se uvijek p o s m a t r a s a m o sa s tanoviš ta rezul tata . Tu ni je ri ječ o usluzi ko ju ona vrši, već o us luzi 1 0 ko ja je n jo j bi la učinjena u n jenoj proizvodnji . Tako, na pr imjer , raz­m j e n s k a vr i jednost n e k e m a š i n e nije o d r e đ e n a kol ič inom r a d n o g v r e m e n a ko ju o n a zamjenjuje, već kol ič inom r a d n o g v r e m e n a ko ja je na n j u s a m u u t r o š e n a i koja je s toga po­t r e b n a da bi se proizvela nova m a š i n a iste vrs te .

Stoga, a k o b i količina r a d a p o t r e b n a za proizvodnju r o b â os ta la k o n s t a n t n a , nj ihova bi r a z m j e n s k a vr i jednost bila ne­promjenl j iva . Ali lakoća i teškoća proizvodnje s ta lno se mi­jenja ju. Ako pro izvodna snaga r a d a r a s t e , t a d a on proizvodi i s tu u p o t r e b n u vr i jednost za k r a ć e vr i jeme. Ako pro izvodna snaga r a d a opada, t a d a je p o t r e b n o više v r e m e n a za proiz­vodnju iste u p o t r e b n e vr i jednost i . Uslijed toga je veličina r a d n o g v r e m e n a s a d r ž a n o g u nekoj robi , dakle n jena razmjen­s k a vri jednost, promjenl j iva, — ona r a s t e ili p a d a u o b r n u t o j s razmjer i p r e m a r a s t e n j u ili o p a d a n j u proizvodne snage r a d a . Proizvodna snaga r a d a , koja se pr imjenju je u m a n u f a k t u r n o j indus t r i j i u u n a p r i j e d o d r e đ e n o m s tepenu, uslovl jena je u po­l joprivredi i eks t rak t ivno j industr i j i i p r i r o d n i m o k o l n o s t i m a

0 F. List, koji nikada nije mogao da shvati — kao što je shvatanje uopšte bilo daleko od njegovog jednostrano-praktiçnog r a z u m a — r a z l i k u između rada koji pomaže u stvaranju nečeg ko­risnog, naime upotrebne vrijednosti, i rada koji stvara određeni društveni oblik bogatstva, naime razmjensku vrijednost, vidio je stoga u savremenim engleskim ekonomistima proste plagijatore Mojsija iz Egipta.

1 0 Shvatljivo je kakvu »uslugu« mora da čini kategorija »usluga« (service) takvoj sorti ekonomista kao što su ž. B. Sej i F. Bastia, čija rezonirajuća mudrost uvijek apstrahuje, kako je već Maltus tačno opazio, specifičnu određenost oblika ekonom­skih odnosa.

22

koje se ne m o g u kontrol i sa t i . Isii r a d d a ć e veći ili manj i is­k o p raznih m e t a l a već p r e m a r j e đ e m ili češćem pojavljiva­n ju t ih m e t a l a u zemlj inoj kor i . Isti r a d može se u povol jnoj godini o p r e d m e t i t i u 2 bušela pšenice, a u nepovol jnoj m o ž d a u j e d n o m bušelu pšenice. Čini se kao da ovdje r i je tkost ili obi lnost, kao p r i r o d n i uslovi, o d r e đ u j u razmjensku vr i jednost robâ, j e r o d r e đ u j u pro izvodnu snagu posebnog rea lnog r a d a koja je vezana za p r i r o d n e uslove.

Različite u p o t r e b n e vr i jednost i sadrže u n e j e d n a k i m vo­l u m e n i m a isto r a d n o vr i jeme ili is tu r a z m j e n s k u vr i jednost . Š to u m a n j e m vo lumenu svoje u p o t r e b n e vri jednosti , u pore-đen ju sa osta l im u p o t r e b n i m vr i jednost ima, n e k a roba sadrž i o d r e đ e n u količinu r a d n o g vremena, to je veća n jena specifič­na razmjenska vrijednost. Ako u raznim, m e đ u s o b n o v e o m a udal jen im k u l t u r n i m e p o h a m a , izvjesne u p o t r e b n e vr i jednost i sačinjavaju između sebe niz specifičnih razmjensk ih vrijed­n o s t i koje zadržavaju, ako ne tačno isti b ro jčani odnos, ipak. opš t i o d n o s m e đ u s o b n e pretpostav l jenost i i p o d r e đ e n o s t i , k a o na p r i m j e r zlato, s rebro, bakar , gvožđe ili pšenica, raž , j e č a m , ovas, o n d a iz toga slijedi s a m o to da progresivni raz­voj druš tvenih proizvodnih snaga djeluje r a v n o m j e r n o ili pr i­bližno r a v n o m j e r n o na r a d n o vr i jeme koje j e p o t r e b n o /a proizvodnju tih različit ih roba.

Razmjenska vr i jednost n e k e r o b e ne pojavljuje se u nje­n o j sopstvenoj u p o t r e b n o j vr i jednost i . M e đ u t i m , kao opred-mećen je opšteg druš tvenog r a d n o g vremena, u p o t r e b n a vri­j e d n o s t neke r o b e stavl jena je u odnose p r e m a u p o t r e b n i m vri­j e d n o s t i m a osta l ih roba . Tako se razmjenska vr i jednost j e d n e r o b e manifestu je u u p o t r e b n i m vr i jednost ima drugih roba . E-kvivalent je u s tvar i razmjenska vr i jednost j e d n e r o b e izražene u u p o t r e b n o j vr i jednost i neke druge robe. Kažem li, na pr im­jer, da ar š in p l a t n a vri jedi 2 funte kave, o n d a je r a z m j e n s k a vr i jednost p l a t n a izražena u u p o t r e b n o j vr i jednost i kave, i to u određenoj količini te u p o t r e b n e vr i jednost i . Čim je ova p r o ­porc i ja data , ja m o g u vr i jednost svake količine p l a t n a izra­ziti u kavi. J a s n o je da razmjenska vr i jednost n e k e robe, na p r i m j e r p la tna, ni je i scrpena u proporci j i u kojoj n e k a d r u g a p o s e b n a roba, na p r i m j e r kava, sačinjava n jen ekvivalent. Ko­ličina opšteg r a d n o g v r e m e n a koju predstav l ja a r š in p l a t n a i s t o v r e m e n o je real izovana u b e s k r a j n o razl ič i t im volumeni­ma u p o t r e b n i h vr i jednost i svih osta l ih roba . U proporci j i u kojoj u p o t r e b n a vr i jednost svake druge r o b e predstav l ja rad­no vr i jeme j e d n a k e veličine, o n a sačinjava ekvivalent za ar­šin p la tna . Razmjenska vr i jednost ove pojedine robe izražava se stoga i scrpno s a m o u b e s k o n a č n o m b r o j u j e d n a č i n a u ko-

23

j i m a u p o t r e b n e vr i jednost i svih osta l ih r o b a čine njen ekvi­valent. S a m o u s u m i ovih j e d n a č i n a ili u c je lokupnost i r a z n i h proporc i ja u ko j ima je n e k a r o b a razmjenl j iva za svaku dru­gu r o b u ta r o b a je i s c r p n o izražena k a o opšti ekvivalent. Na pr imjer , niz j e d n a č i n a

1 ar š in p l a t n a = »/« funte čaja, 1 a r š in p l a t n a = 2 funte kave, 1 a r š in p l a t n a = 8 funti hl jeba, 1 a r š in p l a t n a = 6 ar š ina cica

m o ž e se preds tav i t i k a o I a r š i n p l a t n a = 1/8 funte čaja + 1/2 funte kave + 2

funte hl jeba + P/2 a r š i n cica. Kad b i smo, dakle, imali p r e d s o b o m c je lokupnu s u m u j e d n a č i n a u kojoj se i sc rpno izra­žava vr i jednost j e d n o g a r š i n a p la tna, mogli b i s m o n jenu raz­m j e n s k u vr i jednost preds tav i t i u obl iku j e d n o g niza. U stvari, ovaj je niz beskonačan, j e r k r u g r o b a nije n i k a d a definitiv­no zatvoren, već se s ta lno proš i ru je . Ali d o k t a k o j e d n a r o b a mjer i svoju r a z m j e n s k u vr i jednost u u p o t r e b n i m vri jednosti­ma svih Ostalih roba, m j e r e se, o b r n u t o , razmjenske vrijed­nos t i svih ostal ih r o b a u u p o t r e b n o j vr i jednost i te j e d n e r o b e koja se u n j ima mjer i . 1 1 Ako se razmjenska vr i jednost 1 arši­na p l a t n a izražava u »/s funte čaja ili 2 funte kave ili 6 a r š i n a c ica ili 8 funti hl jeba itd., iz toga slijedi da su kava, čaj , cic, hl jeb i td. u onoj s razmjer i u kojoj su j e d n a k i n e č e m t r e ć e m , p l a t n u , j e d n a k i i m e đ u s o b n o , dakle da p l a t n o služi kao za­j e d n i č k a m j e r a nj ihovih razmjensk ih vr i jednost i . Svaka r o b a k a o o p r e d m e ć e n o opš te r a d n o vri jeme, t j . k a o o d r e đ e n i kvan­t u m opšteg r a d n o g vremena, izražava svoju razmjensku vri­j e d n o s t r e d o m u o d r e đ e n i m kol ič inama u p o t r e b n i h vri jedno­sti svih osta l ih roba, a razmjenske vr i jednost i svih os ta l ih r o b a m j e r e se, o b r n u t o , u u p o t r e b n o j vr i jednost i ove j e d n e isključive robe. Ali, k a o razmjenska vr i jednost svaka r o b a je i ova j e d n a isključiva r o b a koja služi kao zajednička m j e r a razmjensk ih vr i jednost i svih ostal ih r o b a i , s . d r u g e s t r a n e , s a m o j e d n a od mnogih r o b a u k o m p l e k s u kojih svaka d r u g a r o b a n e p o s r e d n o predstav l ja svoju r a z m j e n s k u vri jednost .

Na veličinu vrijednosti neke robe ne ut iče da li p o r e d nje postoj i m a l o ili m n o g o roba druge vrste. No, da l i će niz j e d n a č i n a u k o j i m a se realizuje n jena razmjenska vr i jednost

I I »I to je jedno svojstvo mjera što imaju takav odnos pre­ma mjerenoj stvari da mjerena stvar postaje u neku ruku mjera one kojom se mjeri.« Montanari, »Della Moneta«, p. 48 u zborniku Custodi, vol. I I I , Parte Antica.

24

b i t i veći ili manj i , zavisi od veće ili m a n j e raznovrsnost i osta­l ih roba . Niz j e d n a č i n a u ko j ima se, na pr imjer , predstav l ja v r i j ednos t kave izražava sferu n jene razmjenlj ivosti, granice u ko j ima ona funkcioniše kao r a z m j e n s k a vr i jednost . Raz-mjenskoj vr i jednost i n e k e r o b e k a o o p r e d m e ć e n j u opšteg d r u š t v e n o g r a d n o g v r e m e n a odgovara izraz njene ekvivalent­n o s t i u b e s k r a j n o razl ičit im u p o t r e b n i m vr i jednost ima.

Vidjeli s m o da se r a z m j e n s k a vr i jednost neke r o b e mi­jen ja sa kol ič inom n e p o s r e d n o u njoj samoj sadržanog rad­n o g v remena. Njena realizovana, t j . u u p o t r e b n i m vri jedno­s t i m a osta l ih r o b a izražena r a z m j e n s k a vr i jednost m o r a ta-k o đ e zavisiti od o d n o s a u k o m e se mi jenja r a d n o vr i jeme upotr i jeb l jeno za proizvodnju svih osta l ih roba. K a d bi, na pri­m j e r , r a d n o vr i jeme p o t r e b n o za proizvodnju jedne mjer ice p š e n i c e ostalo isto, dok bi se za proizvodnju svih ostal ih r o b a p o t r e b n o r a d n o vri jeme udvostruči lo, t a d a b i razmjenska vri­j e d n o s t mjer ice pšenice izražena u n jenim ekvivalentima pala na polovinu. Rezultat b i p r a k t i č n o bio isti k a o k a d b i r a d n o -vrijeme p o t r e b n o za proizvodnju j e d n e mjer ice pšenice pa lo na polovinu, a r a d n o vr i jeme p o t r e b n o za proizvodnju svih •ostalih roba ostalo n e p r o m j e n j e n o . Vri jednost r o b a o d r e đ e n a je p r o p o r c i j o m u kojoj se one mogu proizvodit i u i s tom rad­n o m v r e m e n u . Da bi se vidjelo ko j im je sve p r o m j e n a m a iz­l o ž e n a ova proporci ja , u z m i m o k a o p r i m j e r dvije robe, A i B. Prvi slučaj. R a d n o vr i jeme p o t r e b n o za proizvodnju robe B •neka o s t a n e nepromi jen jeno. U ovom slučaju razmjenska vri­j e d n o s t robe A, izražena u robi B, p a d a ili r a s t e n e p o s r e d n o Tcao š to p a d a ili r a s t e r a d n o vri jeme p o t r e b n o za proizvodnju r o b e A. Drugi slučaj. R a d n o vr i jeme p o t r e b n o za proizvodnju r o b e A n e k a o s t a n e nepromi jen jeno. R a z m j e n s k a vr i jednost r o b e A, izražena u robi B, p a d a ili r a s t e u o b r n u t o j s razmjer i sa p a d a n j e m ili r a s t e n j e m r a d n o g v r e m e n a p o t r e b n o g za pro­izvodnju r o b e B. Treći slučaj. R a d n o vr i jeme p o t r e b n o za pro­izvodnju r o b e A i B n e k a p a d a ili r a s t e u istoj proporc i j i . I z r a z ekvivalentnost i r o b e A u robi B ostaje t a d a nepromije­n j e n . Ako bi se usl i jed bi lo koje okolnost i proizvodna snaga •svih radova smanji la u istoj mjeri, t a k o da bi sve r o b e za svo ju proizvodnju iziskivale više r a d n o g v r e m e n a u j e d n a k o j proporc i j i , vr i jednost svih r o b a bi poras la, rea lni izraz njiho­ve razmjenske vr i jednost i o s t a o bi nepromi jen jen, a s t v a r n o "bogatstvo d r u š t v a b i se smanji lo, j e r b i mu bilo p o t r e b n o -više r a d n o g v r e m e n a za s tvaranje iste m a s e u p o t r e b n i h vri­j e d n o s t i . Četvrti slučaj. R a d n o vr i jeme p o t r e b n o za proizvod­n j u r o b e A i robe B može za obje r o b e da r a s t e ili pada, ali u n e j e d n a k o m s tepenu, ili r a d n o vr i jeme p o t r e b n o za r o b u A

25

m o ž e da raste, dok r a d n o vri jeme p o t r e b n o za r o b u B p a d a , ili o b r n u t o . Svi ovi slučajevi mogu se p r o s t o svesti na to da r a d n o vri jeme p o t r e b n o za proizvodnju j e d n e robe o s t a n e nepromi jen jeno, dok za d r u g u r o b u r a s t e ili pada .

Razmjenska vr i jednost svake robe izražava se u u p o t r e b ­noj vr i jednost i svake druge robe, bilo u cijelim j e d i n i c a m a ove u p o t r e b n e vri jednosti, bilo u n jenim dijelovima. Kao raz­m j e n s k a vri jednost svaka r o b a je isto tako djeljiva kao i sa­mo r a d n o vri jeme koje je u njoj o p r e d m e ć e n o . Ekvivalent­n o s t r o b a je isto t a k o nezavisna od nj ihove fizičke djelj ivosti kao u p o t r e b n i h vr i jednost i kao š to je sabiranje r a z m j e n s k i h vr i jednost i r o b â indi ferentno p r e m a t o m e kroz kakvu r e a l n u p r o m j e n u oblika prolaze u p o t r e b n e vr i jednost i t ih roba pri­l ikom svog p r e t a p a n j a u jednu novu robu.

Dosad je r o b a p o s m a t r a n a s dvojakog gledišta, kao u p o ­t r e b n a vri jednost i k a o razmjenska vri jednost, svaki p u t jed­n o s t r a n o . Međut im, kao r o b a ona je n e p o s r e d n o jedinstvo u p o t r e b n e i razmjenske vr i jednost i ; u isti m a h , ona je r o b a s a m o u o d n o s u na druge r o b e . Stvarni m e đ u s o b n i odnos r o b a je njihov proces razmjene. To je druš tveni proces u koji ula­ze m e đ u s o b n o nezavisne individue, ali one ulaze u njega s a m a k a o imaoci robe; one u z a j a m n o posto je j e d n a za d r u g u t i m e .što posto je njihove robe, i t a k o se u stvari pojavl juju s a m a kao svjesni nosioci p r o c e s a razmjene.

Roba je u p o t r e b n a vr i jednost : pšenica, p la tno, d i j a m a n t , m a š i n a itd., ali kao r o b a ona i s tovremeno nije u p o t r e b n a vri­j e d n o s t . Kad b i za svog imaoca bila u p o t r e b n a vri jednost, ta j e s t n e p o s r e d n o sredstvo za zadovoljenje njegovih sops tvenih p o t r e b a , ona ne bi bila roba. Naprot iv , ona je za njega ne-upo-trebna vrijednost, n a i m e s a m o mater i ja ln i nosi lac razmjen­ske vr i jednost i ili p u k o sredstvo razmjene; k a o akt ivan n o ­silac razmjenske vr i jednost i u p o t r e b n a vr i jednost p o s t a j e s r e d s t v o razmjene. Ona je za svog i m a o c a u p o t r e b n a vri­j e d n o s t s a m o još k a o razmjenska vr i jednost . 1 2 U p o t r e b n o m vri jednošću m o r a stoga tek da postane, pr i je svega za d r u g e . Budući da nije u p o t r e b n a vr i jednost za svog imaoca, ona je. u p o t r e b n a vr i jednost za imaoce druge robe. Kad to ne bi b i la , njegov r a d b i b io b e s k o r i s t a n rad, rezul ta t toga rada, d a k l e , ne b i bila roba. S druge s t rane, r o b a m o r a pos ta t i u p o t r e b n a vr i jednost za samog imaoca, j e r njegova životna s redstva po­sto je van nje, u u p o t r e b n i m vr i jednost ima t u đ i h roba . Da bi postala u p o t r e b n o m vri jednošću, roba m o r a da se s r e t n e sa o n o m p o s e b n o m p o t r e b o m za koju j e ona p r e d m e t zadovolje-

1 2 Baš u toj određenosti Aristotel shvata razmjensku vrijed­nost (vidi citirano mjesto na početku glave).

26

nja. U p o t r e b n e vr i jednost i r o b â postaju, dakle, u p o t r e b n e vr i jednost i t a k o š to sves t rano mi jenja ju mjesta, prelaze iz ru­ku u kojoj su s redstva razmjene u r u k e u kojoj su p r e d m e t i za u p o t r e b u . S a m o ovim s v e s t r a n i m otuđivanjem r o b â r a d koji je sadržan u n j i m a posta je k o r i s n i m r a d o m . U ovom pro­cesu m e đ u s o b n e razmjene r o b â kao u p o t r e b n i h vr i jednost i , robe ne dobi jaju novu e k o n o m s k u o d r e đ e n o s t oblika. Štaviše, u n j e m u nesta je o n e o d r e đ e n o s t i obl ika koja ih je karakter i -sala kao robu. Hljeb, na pr imjer , ne mi jenja pre laženjem iz r u k u p e k a r a u r u k e p o t r o š a č a svoje posto jan je kao hl jeb. O b r n u t o , tek s e p o t r o š a č odnosi p r e m a n j e m u kao p r e m a u p o ­t r e b n o j vri jednosti, k a o o d r e đ e n o m sreds tvu i shrane, dok je on u ruci p e k a r a bio nosi lac j ednog e k o n o m s k o g odnosa, n e k a čulno n a t č u l n a stvar. P r e m a t o m e , j e d i n a p r o m j e n a ob l ika kojoj se r o b e podvrgavaju k a d p o s t a n u u p o t r e b n e vr i jednost i j e s te uk idan je njihovog formalnog pos to jan ja u k o m e su o n e za svog imaoca bile ne-upotrebna vr i jednost, a za n e i m a o c a u p o t r e b n a vri jednost . Posta janje r o b a u p o t r e b n i m vri jedno­s t i m a pretpostav l ja nj ihovo sves t rano otuđivanje, nj ihovo ula­ženje u p r o c e s razmjene; a nj ihovo posto jan je za r a z m j e n u je nj ihovo posto jan je kao razmjensk ih vr i jednost i . Da bi seP

dakle, ostvar i le k a o u p o t r e b n e vri jednost i , one se m o r a j u ostvar i t i k a o r a z m j e n s k e vr i jednost i .

Dok se po jedina r o b a s gledišta u p o t r e b n e vr i jednost i p r v o b i t n o pojavljivala k a o s a m o s t a l n a stvar, o n a se, n a p r o ­tiv, kao r a z m j e n s k a vr i jednost od s a m o g p o č e t k a p o s m a t r a l a u o d n o s u na sve osta le r o b e . M e đ u t i m , ovaj o d n o s je b i o s a m o teoretsk i , mišl jeni. Rea ln im on pos ta je s a m o u proce­su razmjene. S druge s t rane, r o b a je r a z m j e n s k a vr i jednost u k o l i k o j e n a n j u u t r o š e n o d r e đ e n i k v a n t u m r a d n o g v r e m e n a i ukol iko je o n a zbog toga opredmećeno radno vrijeme. Ali, onakva kakva n e p o s r e d n o jes te ona j e s a m o o p r e d m e ć e n o indiv idualno r a d n o vr i jeme posebne sadržine, a ne opste rad­no vr i jeme. Zato o n a nije n e p o s r e d n o r a z m j e n s k a vr i jednost , nego takvom m o r a tek da postane. Pri je svega, o n a može b i t i o p r e d m e ć e n j e opš teg r a d n o g v r e m e n a s a m o ukol iko pred­stavlja r a d n o vr i jeme u određenoj kor i sno j pr imjeni , d a k l e u u p o t r e b n o j vr i jednost i . To je b io mater i j a ln i uslov pre tpo­stavke da je r a d n o vr i jeme s a d r ž a n o u r o b a m a opšte, dru­štveno. Ako, dakle, r o b a može da p o s t a n e u p o t r e b n a vrijed­n o s t s a m o t i m e š to se ostvaruje k a o r a z m j e n s k a vr i jednost , o n a se, s d r u g e s t r a n e , može ostvar i t i k a o r a z m j e n s k a vrijed­nost , s a m o t i m e š to se u o tuđivan ju p o t v r đ u j e k a o u p o t r e b ­n a vr i jednost . N e k a r o b a može s e k a o u p o t r e b n a vr i jednost o t u đ i t i s a m o o n o m e z a koga j e o n a u p o t r e b n a vr i jednost , t j .

27

predmet posebne potrebe. S druge strane, ona se otuđuje samo za neku drugu robu, ili, ako se stavimo na stranu imao­ca druge robe, on isto tako može svoju robu otuđiti, t j . rea-lizovati, samo njenim dovođenjem u kontakt s onom poseb­nom potrebom čiji je on objekat. U svestranom otuđivanju ro­ba kao upotrebnih vrijednosti robe se, dakle, dovode jedna s drugom u odnos prema svojoj materijalnoj različitosti, kao posebne stvari koje svojim specifičnim svojstvima zadovolja­vaju posebne potrebe. Ali kao takve puke upotrebne vrijed-•aqajîod auqasod BU nsoupo n ouïes ijmafiuizej nSoui as auo t i s o u p a f i j A 3uqaj;ođn O B ^ [ -nsoupo U I O A ^ B ^ n m afojs su '35 -TABjs '1 sfpusjsTzSa 3uju3J3jipui nSmp B Z E u p s f ns 3 U 0 I J S O U Ali, razmjenljive su samo kao ekvivalenti, a ekvivalenti su samo kao jednake količine opredmećenog radnog vremena, tako da više uopšte ne dolaze u obzir njihova prirodna svoj­stva kao upotrebnih vrijednosti i stoga ni odnos roba prema posebnim potrebama. Naprotiv, kao razmjenska vrijednost neka roba dejstvuje na taj način što kao ekvivalent zamje­njuje bilo koju određenu količinu svake druge robe, bez ob­zira da li je za imaoca druge robe upotrebna vrijednost ili nije. Ali za imaoca druge robe ona postaje roba samo uko­liko je za njega upotrebna vrijednost, a za svog sopstvenog imaoca postaje razmjenska vrijednost samo ukoliko je roba za onog drugog imaoca. Dakle, jedan isti odnos treba da bude: odnos roba kao suštinski jednakih, samo kvantitativno razli­čitih veličina; njihovo izjednačavanje kao materijalizacije op-šteg radnog vremena; istovremeno on treba da bude i odnos robâ kao kvalitativno različitih stvari, kao posebnih upotreb­nih vrijednosti za posebne potrebe, ukratko — odnos koji ih razlikuje kao stvarne upotrebne vrijednosti. Ali ovo izjedna-' čavanje i neizjednačavanje međusobno se isključuju. Tako se pojavljuje ne samo začarani krug problema, ukoliko rje­šenje jednog pretpostavlja rješenje drugog, nego i skup pro­turječnih postulata, ukoliko je ispunjenje jednog uslova ne­posredno vezano za ispunjenje njegove suprotnosti.

Proces razmjene robâ mora biti i razvijanje i rješenje ovih protivrječnosti, koje se u njemu ipak ne mogu predstav­ljati na takav jednostavan način. Mi smo samo vidjeli kako se same robe odnose jedna prema drugoj kao upotrebne vri­jednosti, t j. kako robe kao upotrebne vrijednosti istupaju u okviru procesa razmjene. Naprotiv, razmjenska vrijednost, kako smo je dosad posmatrali, postojala je samo u našoj ap­strakciji ili, ako hoćete, u apstrakciji pojedinog imaoca robe kome roba kao upotrebna vrijednost leži u ambaru, a kao razmjenska vrijednost na duši. Ali u okviru procesa razmjene

28

same robe moraju da postoje ne samo kao upotrebne vri­jednosti nego i kao razmjenske vrijednosti jedna za drugu, a ovo njihovo postojanje treba da se pojavi kao njihov sopstve-ni međusobni odnos. Teškoća zbog koje smo najprije zapeli bila je u tome što roba, da bi se predstavila kao razmjenska vrijednost, kao opredmećeni rad, mora prethodno da se otuđi kao upotrebna vrijednost, da se udomi, dok njeno otuđivanje-kao upotrebne vrijednosti, obrnuto, pretpostavlja njeno po­stojanje kao razmjenske vrijednosti. Ali uzmimo da je ova teškoća riješena. Pretpostavimo da je roba zbacila svoju po­sebnu upotrebnu vrijednost i njenim otuđenjem ispunila ma­terijalni uslov da bude društveno koristan rad umjesto po­seban rad pojedinca za sebe samog. Tada roba mora u pro­cesu razmjene postati razmjenska vrijednost, opšti ekviva­lent, opredmećeno opšte radno vrijeme za ostale robe, i do­biti na taj način ne više ograničeno dejstvo posebne upotreb­ne vrijednosti, već sposobnost neposrednog izražavanja u svi­ma upotrebnim vrijednostima kao svojim ekvivalentima. Ali. svaka roba je ona roba koja se na taj način, utuđivanjem. svoje posebne upotrebne vrijednosti, mora pojaviti kao direk­tna materijalizacija opšteg radnog vremena. A, s druge stra­ne, u procesu razmjene sučeljavaju se samo posebne robe,, radovi pojedinaca otjelovljeni u posebnim upotrebnim vri­jednostima. Sâmo opšte radno vrijeme je apstrakcija koja kao-takva za robe ne postoji.

Pogledamo li sve jednačine u kojima razmjenska vrijed­nost neke robe nalazi svoj realni izraz, na primjer:

1 aršin platna = 2 funte kave, 1 aršin platna = 1/z funte čaja, 1 aršin platna = 8 funti hljeba itd.,

to nam ove jednačine kažu samo da se opšte, društveno rad­no vrijeme iste veličine opredmećuje u 1 aršinu platna, 2 fun­te kave, V2 funte čaja itd. Ali, u stvari, individualni radovi koji su predstavljeni u ovim posebnim upotrebnim vrijed­nostima postaju opšti i u tom obliku društveni rad samo tako-što se stvarno međusobno razmjenjuju u odnosu vremenskog trajanja u njima sadržanog rada. Društveno radno vrijeme postoji u tim robama tako reći samo latentno i ispoljava se-tek u procesu njihove razmjene. Ne polazi se od rada indivi­dua kao društvenog, već obrnuto — od posebnih radova pri­vatnih individua, radova koji se tek u procesu razmjene po­kazuju kao opšti društveni rad ukidanjem svog prvobitnog karaktera. Opštedruštveni rad, prema tome, nije gotova pret­postavka, već rezultat koji nastaje. I tako se javlja nova teš^

29

koća da r o b e m o r a j u , s j e d n e s t rane, da u đ u u p r o c e s raz­m j e n e kao o p r e d m e ć e n o opš te r a d n o vri jeme, dok je, s d r u g e s t r a n e , s â m o o p r e d m e ć e n j e r a d n o g v r e m e n a individua k a o op-šteg s a m o proizvod p r o c e s a razmjene.

Svaka r o b a o tuđivan jem svoje u p o t r e b n e vri jednosti, da­kle svoje p r v o b i t n e egzistencije, t r e b a da dobi je svoju odgo­vara juću egzistenciju kao r a z m j e n s k a vr i jednost . Stoga r o b a m o r a u p r o c e s u r a z m j e n e da udvoj i svoju egzistenciju. S dru­ge s t rane, n jena druga egzistencija u svojstvu razmjenske vri­j e d n o s t i može da b u d e s a m o neka d r u g a roba, j e r se u proce­su r a z m j e n e sučeljavaju s a m o r o b e . K a k o da se n e p o s r e d n o preds tav i n e k a p o s e b n a r o b a k a o opredmećeno opšte r a d n o vr i j eme ili, š to je i s to, k a k o da se i n d i v i d u a l n o m r a d n o m vre­m e n u koje je o p r e d m e ć e n o u nekoj posebnoj robi neposred­n o d a d e k a r a k t e r opš tos t i? Realni izraz r a z m j e n s k e vri jedno--sti n e k e robe, t j . svake r o b e k a o opšteg ekvivalenta, predstav­l j a se u b e s k o n a č n o m nizu jednačina, k a o š to su:

1 a r š in p l a t n a = 2 funte kave, 1 a r š i n p l a t n a = 1ft funte čaja, 1 a r š i n p l a t n a = 8 funti hl jeba, 1 a r š i n p l a t n a = 6 a r š i n a cica, 1 a r š in p l a t n a = i td.

Ovo je predstav l jan je bi lo t e o r e t s k o u t o l i k o u k o l i k o je roba, k a o o d r e đ e n a količina o p r e d m e ć e n o g opš teg r a d n o g vreme­n a , b i la s a m o mišljena. Posto janje n e k e p o s e b n e r o b e k a o o p š t e g ekvivalenta p r e t v a r a se od p u k e aps t rakc i je u društve­ni rezultat samog p r o c e s a razmjene p r o s t i m o b r t a n j e m gor­njeg niza j ednač ina . Na p r i m j e r :

2 funte kave = 1 a r š i n p l a t n a , 1/t funte čaja = 1 a r š i n p la tna, 8 funt i h l jeba = 1 a r š i n p la tna, 6 a r š i n a cica = 1 a r š i n p la tna .

T i m e š to kava, č a j , hl jeb, cic, u k r a t k o sve r o b e , izražavaju u p l a t n u r a d n o vr i jeme s a d r ž a n o u sebi samima, r a z m j e n s k a vr i jednost p l a t n a razvi ja se, o b r n u t o , u sv im o s t a l i m r o b a m a k a o svojim ekvivalentima, a u n j e m u s a m o m o p r e d m e ć e n o r a d n o vr i jeme n e p o s r e d n o posta je opš te r a d n o vr i jeme ko je se j e d n a k o predstav l ja u r a z n i m kol ič inama svih os ta l ih ro­b a . P l a t n o posta je ovdje opšti ekvivalent svestranom akcijom k o j u na njega v r še sve d r u g e r o b e . K a o r a z m j e n s k a vrijed­nos t , svaka r o b a je pos ta la m j e r a vr i jednost i svih drug ih ro­b a . Ovdje, o b r n u t o , usl i jed toga š to sve r o b e m j e r e svoju

30

Tazmjensku vr i jednost u nekoj p o s e b n o j robi , izdvojena r o b a p o s t a j e adekvatno posto janje razmjenske vri jednosti, n jeno p o s t o j a n j e u svojstvu opš teg ekvivalenta. N a s u p r o t t o m e , be­skonačni niz j e d n a č i n a ili b e s k o n a č n o m n o g e jednačine u ko­j i m a se predstavl ja la razmjenska vr i jednost svake robe saži­m a j u se u j e d n u jed inu j e d n a č i n u od s a m o dva člana. Jedna­čina: 2 funte kave = 1 a rš in p la tna, sada je i scrpan izraz raz­m j e n s k e vri jednost i kave, j e r se 1 a r š in p l a t n a u t o m mo­m e n t u pojavl juje n e p o s r e d n o kao ekvivalent određene koli­čine svake druge robe. Dakle, u okviru p r o c e s a razmjene sada r o b e j e d n a za d r u g u posto je ili se j e d n a za d r u g u pojavl juju k a o razmjenske vr i jednost i u obl iku p la tna . To š to se sve r o b e kao razmjenske vr i jednost i odnose j e d n a p r e m a drugoj .samo kao razne količine o p r e d m e ć e n o g opšteg r a d n o g vreme­n a , manifes tu je se sada t a k o š to one k a o razmjenske vrijed­n o s t i predstavl ja ju s a m o razne količine istog p r e d m e t a , nai­me platna. Stoga se opš te r a d n o vri jeme, sa svoje s t r a n e , predstavl ja kao p o s e b n a stvar, k a o n e k a r o b a p o r e d i izvan svih ostal ih roba. Ali i s tovremeno j e d n a č i n a u kojoj se j e d n a r o b a predstavl ja za d r u g u r o b u kao r a z m j e n s k a vr i jednost, na p r i m j e r 2 funte kave = 1 a rš in p la tna, jes te izjednačava­nje koje tek i m a da se ostvari . S a m o svojim o t u đ e n j e m kao u p o t r e b n a vri jednost, koje zavisi od toga da l i će se potvrdi t i kao p r e d m e t n e k e p o t r e b e u p r o c e s u razmjene, r o b a se stvar­no p r e t v a r a iz svog posto jan ja u svojstvu kave u svoje posto­j a n j e u svojstvu p la tna, p r i m a t a k o oblik opšteg ekvivalenta i posta je s tvarno r a z m j e n s k a vr i jednost za sve ostale r o b e . O b r n u t o , t ime š to se sve robe svojim o t u đ e n j e m k a o u p o t r e b ­ne vr i jednost i p r e t v a r a j u u p la tno, p l a t n o posta je p r e t v o r e n o pos to jan je svih ostal ih roba, i s a m o k a o rezul ta t ovog pre­tvaran ja svih osta l ih r o b a u njega n e p o s r e d n o opredmećenje opšteg radnog vremena, t j . proizvod sves t ranog otuđivanja, u k i d a n j a individualnih radova. Ako r o b e na taj način, da bi .se pojavile k a o razmjenske vr i jednost i j e d n a za drugu, udva­ja ju svoju egzistenciju, r o b a koja je izdvojena k a o opšt i ekvi­va lent udvaja svoju u p o t r e b n u vri jednost . Os im svoje poseb­ne u p o t r e b n e vr i jednost i kao p o s e b n a roba, o n a dobij a i jed­nu opš tu u p o t r e b n u vri jednost. Ova n jena u p o t r e b n a vrijed­n o s t je s a m a o d r e đ e n o s t oblika, t j . prois t iče iz specifične ulo­ge ko ju ona vrši u p r o c e s u razmjene usli jed sves t rane akci je k o j u druge robe vrše na nju. U p o t r e b n a vr i jednost svake r o b e k a o p r e d m e t a posebne, p o t r e b e i m a razl ičitu vr i jednost u raz­l ičit im r u k a m a , na p r i m j e r d r u g u vr i jednost u r u k a m a onoga ko je o tuđu je nego u r u k a m a onoga ko je stiče. R o b a izdvo­j e n a k a o opš t i ekvivalent j e sada p r e d m e t j e d n e o p š t e po­t r e b e ko ja izras ta iz samog procesa razmjene i i m a za svakoga

31

i s tu u p o t r e b n u vri jednost, n a i m e d a b u d e nosi lac r a z m j e n s k e vri jednosti, opš te s redstvo razmjene. Tako je u toj j e d n o j robi r i ješena prot ivr ječnost koju sadrži r o b a k a o takva, nai­me da kao posebna u p o t r e b n a vr i jednost b u d e i s t o v r e m e n o opšt i ekvivalent i stoga u p o t r e b n a vr i jednost za svakoga, da­kle opš ta u p o t r e b n a vri jednost . P r e m a t o m e , dok sve os ta le r o b e sada najpr i je predstavl ja ju svoju r a z m j e n s k u vr i j ednos t u obl iku zamišl jene j ednač ine s iskl jučivom r o b o m , a k o j a j e d n a č i n a ima tek da se realizuje, kod ove isključive r o b e po­javljuje se n jena u p o t r e b n a vr i jednost, m a d a je realna, u s a m o m p r o c e s u kao p u k o f o r m a l n o posto jan je koje ima da se realizuje tek p r e t v a r a n j e m u s tvarne u p o t r e b n e vr i jednost i . R o b a se prvob i tno predstavl ja la kao r o b a uopš te , k a o o p š t e r a d n o vr i jeme o p r e d m e ć e n o u nekoj posebnoj u p o t r e b n o j vri­jednost i . U procesu razmjene sve se r o b e odnose p r e m a iz­dvojenoj robi k a o robi uopšte , p r e m a toj robi, pos to jan ju op-šteg r a d n o g v r e m e n a u posebnoj u p o t r e b n o j vri jednosti . K a o posebne robe one stoga stoje u s u p r o t n o s t i p r e m a jednoj po­sebnoj robi kao opštoj robi . P r e m a t o m e , to da se imaoci r o b â u z a j a m n o odnose p r e m a svojim r a d o v i m a k a o o p š t e m d r u š t v e n o m r a d u predstavl ja se t a k o da se oni odnose p r e m a svojim r o b a m a k a o p r e m a r a z m j e n s k i m vr i jednost ima, a uza­j a m n i odnos r o b a kao razmjensk ih vr i jednost i u p r o c e s u raz­mjene predstav l ja se kao njihov sves t rani o d n o s p r e m a jed­noj posebnoj robi kao a d e k v a t n o m izrazu njihove razmjen­ske vri jednosti , š to se opet, o b r n u t o , pojavljuje k a o specifi­č a n o d n o s te p o s e b n e r o b e p r e m a svim os ta l im r o b a m a i , zbog toga, kao određeni , t a k o reći p r i r o d a n druš tveni karak­t e r neke stvari . Ta p o s e b n a r o b a koja t a k o predstav l ja ade­k v a t n o pos to jan je r a z m j e n s k e vr i jednost i svih roba, ili raz-m j e n s k a vr i jednost r o b â k a o posebna, isključiva roba, j e s t e — novac. On je kristal izaci ja razmjenske vr i jednost i r o b â ko ju ove s tvara ju u s a m o m p r o c e s u razmjene. P r e m a t o m e , d o k r o b e u n u t a r p r o c e s a razmjene pos ta ju j e d n a z a d r u g u upotrebne vrijednosti t i m što se lišavaju svake o d r e đ e n o s t i obl ika i dolaze u m e đ u s o b n i o d n o s u svom n e p o s r e d n o m ma­ter i j a lnom vidu, one m o r a j u , da bi se j e d n a za d r u g u pojavi le k a o razmjenske vrijednosti, p r i m i t i n o v u o d r e đ e n o s t obl ika, poći u p r a v c u f o r m i r a n j a novca. Novac nije s imbol, k a o što ni posto jan je n e k e u p o t r e b n e vr i jednost i k a o robe nije sim­bol. To š to se neki druš tven i p r o d u k c i o n i o d n o s predstav l ja k a o p r e d m e t izvan individua, a o d r e đ e n i odnos i u koje one ulaze u p r o d u k c i o n o m p r o c e s u svoga druš tvenog života pred­stavl jaju k a o specifična svojstva stvari, ovo izvrtanje, ova p r o z a i č n o rea lna a ne u o b r a ž e n a misti f ikaci ja k a r a k t e r i š e sve

32

d r u š t v e n e oblike r a d a koji s tvara r a z m j e n s k u vri jednost . U novcu se o n a s a m o f rapantni je pojavl juje nego u robi .

Potrebna-f iz ička svojstva p o s e b n e r o b e u kojoj t r e b a da se kristal izuje novčano biće svih roba, ukol iko ona proiz laze n e p o s r e d n o iz p r i r o d e razmjenske vr i jednost i , jesu: proizvolj­na djeljivost, h o m o g e n o s t dijelova i bezrazl ičnost svih pri­m j e r a k a te robe . K a o materi ja l izaci ja opšteg r a d n o g vreme­na ona m o r a da b u d e j e d n o r o d n a i s p o s o b n a da predstav l ja č i s to kvant i ta t ivne razl ike. Drugo p o t r e b n o svojstvo je t ra j­n o s t n jene u p o t r e b n e vri jednost i , j e r m o r a d a i s tra je u n u t a r p r o c e s a razmjene. Plemenit i meta l i imaju ta svojstva u na­r o č i t o m s tepenu. B u d u ć i da novac nije proizvod razmiš l janja ili dogovora, već se ins t inkt ivno formira u p r o c e s u razmjene, funkciju novca su na izmjenično obavljale veoma različite, vi­še ili m a n j e n e p o d e s n e robe. P o t r e b a da se na izvjesnom s t e p e n u razvi tka procesa razmjene o d r e d b e razmjenske i upo­t r e b n e vr i jednost i p o l a r n o raspodi je le na robe, t a k o da na-p r i m j e r j e d n a r o b a f igurira kao s reds tvo r a z m j e n e d o k se d r u g a o t u đ u j e kao u p o t r e b n a vri jednost, dovodi do toga da svuda j e d n a ili čak više r o b a najopšt i je u p o t r e b n e vri jedno­sti najpri je s lučajno igraju ulogu novca. Ako te r o b e i n i su ob jekt neke n e p o s r e d n e p o t r e b e , okolnost da one sačinjavaju mater i j a lno najznačajni j i sastavni dio bogats tva obezbjeđuje i m opšti j i k a r a k t e r nego osta l im u p o t r e b n i m vr i jednost ima.

N e p o s r e d n a t r a m p a , prvobi tn i oblik procesa razmjene, predstav l ja p o č e t a k p r e t v a r a n j a u p o t r e b n i h vr i jednost i u ro­be, <a ne r o b â u novac. Razmjenska vr i jednost ne dobi ja sa­m o s t a l a n oblik, nego je j o š n e p o s r e d n o vezana za u p o t r e b n u vr i jednost . To se ispoljava dvojako. S a m a proizvodnja u ci­jeloj svojoj s t r u k t u r i u s m j e r e n a je na u p o t r e b n u vrijednost,., a ne na r a z m j e n s k u vri jednost, i s toga u p o t r e b n e vr i jednost i s a m o svojim suviškom iznad o b i m a u k o m e se t raže za po­t r o š n j u p r e s t a j u ovdje da b u d u u p o t r e b n e vr i jednost i i p o ­s ta ju s reds tva razmjene, roba . S druge s t rane, one p o s t a j u r o b e s a m o u g r a n i c a m a n e p o s r e d n e u p o t r e b n e vr i jednost i , i a k o p o l a r n o raspodi jel jene, t a k o da robe koje će njihovi ima­oci razmi jeni t i m o r a j u za obojicu bi t i u p o t r e b n e vr i jednost i , ali svaka od nj ih u p o t r e b n a vr i jednost za onoga koji je ne pos jeduje . U stvari, proces razmjene r o b â ne pojavljuje se na jpr i je u kr i lu p r v o b i t n i h zajednica, 1 3 nego t a m o gdje o n e

1 3 Aristotel primjećuje isto za privatnu porodicu kao prvo­bitnu zajednicu. Ali prvobitni oblik porodice je rodovska poro­dica, iz čijeg se istorijskog raspadanja tek razvija privatna poro­dica. »Jer u prvobitnoj zajednici, to jest u porodici, očigledno nije postojala nikakva potreba za razmjenom.« (1. c.)

3 Prilog kritici političke ekonomije 33

pres ta ju, n a nj ihovim granicama, n a o n i m r i je tk im t a č k a m a gdje one dolaze u k o n t a k t s d r u g i m za jednicama. Tu počinje t r a m p a i odat le p r o d i r e p r e m a u n u t r a š n j o s t i zajednice, k o j u o n d a podriva. Otud posebne u p o t r e b n e vr i jednost i koje u t r a m p i između razn ih zajednica pos ta ju robe, kao š to su ro­bovi, s toka i metal i , obrazu ju najčešće prvi novac u n u t a r sa­m i h zajednica. Vidjeli s m o k a k o se razmjenska vr i jednost n e k e r o b e u tol iko većoj mjer i predstav l ja kao razmjenska vr i jednost ukol iko je duži niz n jenih ekvivalenata ili u k o l i k o je veća sfera razmjene za tu robu. P o s t e p e n o proš i r ivanje t r a m p e , povećavanje b r o j a r a z m j e n a i umnožavan je r o b a koje ulaze u t r a m p u , razvija stoga r o b u k a o r a z m j e n s k u vrijed­n o s t , goni na obrazovanje novca i t i m e podr iva n e p o s r e d n u t r a m p u . E k o n o m i s t i obično izvode novac iz spol jnih teškoća na koje nailazi r a š i r e n a t r a m p a , ali p r i t o m zaboravl jaju da ove teškoće proi s t iču iz razvoja razmjenske vr i jednost i i, pre­m a t o m e , i z druš tvenog r a d a k a o opšteg r a d a . N a p r i m j e r : r o b e k a o u p o t r e b n e vr i jednost i n i su proizvol jno djeljive, š to m o r a j u da b u d u k a o razmjenske vr i jednost i . Ili r o b a A-a mo­že da b u d e u p o t r e b n a vr i jednost za B-a, dok r o b a B-a nije u p o t r e b n a vr i jednost za A-a. Ili, i m a o c i m a r o b a mogu nedje­ljive robe, koje m e đ u s o b n o žele da razmijene, da b u d u po­t r e b n e u n e j e d n a k i m p r o p o r c i j a m a vri jednost i . D r u g i m rije­č ima, p o d izgovorom d a r a z m a t r a j u p r o s t u t r a m p u , ekonomi­s t i predočava ju sebi izvjesne s t r a n e prot ivr ječnost i ko ju u seb i kri je pos to jan je r o b e kao n e p o s r e d n o g jedins tva upo­t r e b n e i razmjenske vr i jednost i . S druge s t rane, oni se o n d a drže konsekventno t r a m p e kao adekvatnog obl ika procesa r a z m j e n e r o b a koji je tobože s k o p č a n s a m o s n e k i m tehnič­k i m nezgodama, prot iv koj ih je novac lukavo smišl jeno sred­stvo. Polazeći od tog p o t p u n o površnog gledišta, j e d a n duho­viti engleski e k o n o m i s t tvrdio je stoga i spravno da je novac s a m o mater i j a lno o r u đ e , kao b r o d ili p a r n a maš ina, a ne iz­r a z j e d n o g druš tvenog p r o d u k c i o n o g odnosa, pa s l jedstveno ni e k o n o m s k a kategori ja, i da se stoga novac s a m o zloupotre­b o m t r e t i r a u polit ičkoj ekonomij i , ko ja u stvari, n e m a ničeg zajedničkog s tehnologi jom. 1 4

11 »Novac je, u stvari, samo instrument za obavljanje kupo­vine i prodaje (ali šta vi, molim vas, razumijete pod kupovinom, i prodajom?) i razmatranje o njemu nije dio političke ekonomije kao nauke baš kao što to nije ni razmatranje o brodovima ili parnim mašinama ili bilo kom drugom instrumentu koji se upo­trebljava za olakšanje proizvodnje i raspodjele bogatstva.« (Tb. ilodgskin, »Popular Political Econonry etc.« London 1827, p. 178, 179.)

34

U svijetu r o b a je razvi jena podjela r a d a pretpostav l jena ili se, štaviše, n e p o s r e d n o predstav l ja u raznolikost i upot reb­n i h vri jednost i koje se sučeljavaju kao posebne robe i u ko­j i m a se kri ju isto toliko raznolike vrs te rada. Podjela rada, k a o total i tet svih posebnih vrs ta p r o d u k t i v n i h zanimanja, je­ste opšt i oblik c je lokupnog druš tvenog r a d a ako se ovaj po-s m a t r a s njegove mater i ja lne s t rane, kao r a d koji proizvodi u p o t r e b n e vr i jednost i . Ali kao takva, podjela r a d a postoj i , s gledišta r o b â i u n u t a r procesa razmjene, s a m o u svom rezul­ta tu , u posebnost i samih roba.

Razmjena r o b a je onaj proces u k o m e je druš tvena iz­m j e n a mater i je , t j . razmjena posebnih proizvoda pr iva tn ih individua, u isti m a h s tvaranje o d r e đ e n i h druš tvenih produk-cionih odnosa u koje individue ulaze u toj izmjeni mater i je . Sve razvijeniji odnosi r o b â kristal izuju se kao različite odred­be opšteg ekvivalenta, i na taj nač in je proces razmjene u isti m a h i proces obrazovanja novca. Cjelokupnost tog pro­cesa, koji se predstav l ja kao tok raznih procesa, jes te promet, cirkulacija.

A. I S T O R I J S K I OSVRT UZ ANALIZU ROBE

Razlaganje r o b e na r a d u dvojakom obl iku — u p o t r e b n e vr i jednost i na rea lan rad ili c je l i shodno proizvodnu djelat­n o s t , a razmjenske vri jednost i na r a d n o vr i jeme ili j e d n a k druš tveni r a d — jes te kri t ički krajnji rezul tat više od j e d n o g i po stoljeća istraživanja klasične poli t ičke ekonomije, koja počinje u Engleskoj sa Vil jemom Peti jem, u F r a n c u s k o j sa Boagi lberom 1 5 , a završava u Engleskoj sa R i k a r d o m i u Fran­cuskoj sa S i smondi jem.

Peti razlaže u p o t r e b n u vr i jednost na rad, ne o b m a n j u j u ć i se u pogledu p r i r o d n e uslovl jenosti njegove s tvara lačke sna­ge. Stvarni rad on o d m a h shvata u njegovom d r u š t v e n o m op-š t e m obliku, k a o podjelu rada.™ Ovo shvatanje izvora materi jal-

15 Komparativni rad na spisima i ličnostima Petija i Boagil-bera, bez obzira na jaku svjetlost koju bi bacio na socijalnu op­rečnost Engleske i Francuske pri kraju XVII i početkom XVIII vijeka, bio bi genetičko prikazivanje nacionalnog kontrasta izme­đu engleske i francuske političke ekonomije. Isti kontrast ponav­lja se na završetku u Rikardu i Sismondiju.

10 Peti je izložio podjelu rada i kao proizvodnu snagu, i to na mnogo širem planu nego Adam Smit. Vidi: »An essay concer-ning the multiplication of mankind etc«, 3 édition, 1686, p. 35—36. On tu pokazuje prednosti podjele rada za proizvodnju ne samo na fabiikaciji džepnog sata, kao što je docnije učinio Adam Smit na

3* 35

n o g bogatstva ne ostaje, kao, na pr imjer , k o d njegovog savre-m e n i k a Hobsa, više ili m a n j e n e p l o d n o , već ga vodi ka politič­koj aritmetici, t o m p r v o m obliku u k o m e se polit ička ekono­mija izdvaja kao s a m o s t a l n a n a u k a . Ali r a z m j e n s k u vrijed­nos t on uz ima o n a k o k a k o se ona pojavljuje u p r o c e s u raz-

fabrikaciji igle, već istovremeno razmatranjem jednog grada i cijele jedne zemlje iz perspektive velikih fabričkih postrojenja. U broju od 26. novembra 1711. »Spectator« se poziva na ovo «il­lustration of the admirable Sir William Petty« [objašnjenje divlje­nja vrijednog Sera Viljema Petija]. Mek-Keloh se, prema tome, vara kad misli da je »Spectator« zamijenio Petija sa jednim 40 godi­na mlađim piscem. Vidi: Mac Culloch, »The Littérature of Poli­tical Economy, a classified catalogue«, London 1845, str. 105. Peti se osjeća osnivačem jedne nove nauke. Njegov metod, veli on, »nije uobičajen metod«. Umjesto, kaže on, da se služi samo kom­parativnim i superlarivnim riječima i spekulativnim argumenti­ma, on je preduzeo da govori in terms of number, weight or mea-sure [u brojevima, težinama ili mjerama], da se jedino služi ar­gumentima izvedenim iz čulnog iskustva i da razmatra samo tak­ve uzroke as have visible foundations in nature [koji imaju oči­glednu podlogu u prirodi]. On prepušta drugima razmatranje uz­roka koji zavise od mutable minds, opinions, appetites and pas-sinos of particular men [promjenljivih gledanja, mišljenja, sklono­sti i strasti pojedinih ljudi]. (»Political Arithmetic etc.« London 1699. Préface.) Njegova genijalna smjelost pokazuje se, na pri­mjer, u prijedlogu da se svi stanovnici i pokretnosti iz Irske i pla­ninske Škotske transportuju u ostali dio Velike Britanije. Time bi se uštedjelo radno vrijeme, povećala proizvodna snaga rada, a »kralj i njegovi podanici postali bi bogatiji i jači«. (»Political Arithmetic«, ch. 4). IM u onoj glavi njegove »Političke aritmeti­ke« u kojoj on, u vrijeme dok je Holandija još uvijek igrala vo­deću ulogu kao trgovačka nacija, a Francuska, kako se činilo, postajala vladajuća trgovačka sila, dokazuje da je Engleska po­zvana da osvoji svjetsko tržište. »That the king of England's sub-jects have stock compétent and convenient to drive the trade of the whole commercial vvorld.« [Da podanici engleskog kralja ima­ju prikladan i dovoljan kapital da obavljaju posao cijelog trgo­vačkog svijeta.] (1. c, ch. 10.) »That the impediments of Englands greatness are but contingent and removeable.« [Da su smetnje za veličinu Engleske samo slučajne i da se mogu otkloniti.] (p. 247, sequ.) Kroz sve njegove spise provijava originalan humor. Tako on, na primjer, pokazuje da je osvajanje svjetskog tržišta od strane Holandije, koja je tada bila uzorna zemlja za engleske ekonomiste, kao što je sada Engleska za kontinentalne ekonomi­ste, proizašlo potpuno prirodnim putem »vvithout such angelical wits and judgments, as some attribute to the Hollanders« [bez onog nebeskog oštroumlja i razumnosti koje mnogi pripisuju Hc-lanđanima] (1. c, p. 175, 176). On brani slobodu savjesti kao uslov trgovine, »jer će siromasi biti marljivi i smatrati rad d ra­dinost dužnošću pred bogom samo dotle dok im se dozvoljava da

36

m j e n e roba, kao novac, a s a m novac k a o posto jeću r o b u , k a o zlato i s rebro . S p u t a n p r e d s t a v a m a m o n e t a r n o g s i s tema, on posebnu vrs tu realnog r a d a ko j im se dobi ja zlato i s r e b r o proglašava r a d o m koji s tvara r a z m j e n s k u vr i jednost . U stva­ri, on misli da buržoaski r a d ne m o r a da proizvodi neposred­n u u p o t r e b n u vr i jednost nego robu, u p o t r e b n u vr i jednost ko ja je u s tan ju da se o t u đ e n j e m u p r o c e s u razmjene pred­stavi kao zlato i s rebro, t j . kao novac, t j . kao p r o m e t n a vri­jednos t , t j . kao o p r e d m e ć e n i opšt i rad . Međut im, njegov pri­m j e r dokazuje vrlo ubjedlj ivo da saznanje r a d a kao izvora mater i j a lnog bogatstva n ipoš to ne iskl jučuje neshvatanje onog određenog druš tvenog obl ika u k o m e je r a d izvor raz-m j e n s k e vri jednosti .

Boagilber sa svoje s t r a n e , a k o ne svjesno a o n o faktično, razlaže r azmjensku vr i jednost robe na r a d n o vri jeme t i m e š t o »istinsku vri jednost (la j u s t e valeur) određu je prav i lnom p r o p o r c i j o m po kojoj se r a d n o vr i jeme individua raspodje­l juje na posebne indust r i j ske grane, a s l o b o d n u konkurenc i ju predstav l ja kao druš tveni proces koji s tvara tu pravi lnu pro­porci ju. Ali i s tovremeno s t im i s u p r o t n o Petiju, on se fana­t ično bor i prot iv novca koji svojim u s k a k a n j e m tobože naru­šava p r i r o d n u ravnotežu ili h a r m o n i j u r o b n e razmjene i , kao

misle da oni, raspolažući sa manje bogatstva, imaju oštroumlja i razumijevanja u božanskim stvarima, što smatraju specijalnom svojinom sirotinje«. Zato trgovina »nije vezana ni za koju odre­đenu vjeru, već prije za inovjerni dio cjeline« (1. c, p. 183 do 186). On se izjašnjava za specijalne javne dažbine u korist lupeža, je r je za publiku bolje da za lupeže sama sebe oporezuje nego da dozvoli da je oni oporezuju (1. c, p. 199). Naprotiv, on odba­cuje poreze koji prenose bogatstvo od radinog svijeta na one koji »ništa ne rade, već jedu, piju, pjevaju, sviraju, igraju i bave se metafizikom«. Petijeva djela su skoro bibliografske rijetkosti i po­stoje samo razbacana u starim rđavim izdanjima, što je tim više za čuđenje pošto je Viljem Peti ne samo otac engleske političke ekonomije već istovremeno predak Henrija Petija, inače markiza od Lendsdauna, nestora engleskih vigovaca. Međutim, porodica Lendsdaun jedva da bi mogla izdati cjelokupna Petijeva djela ne snabdjevši ih pritom njegovom biografijom, a ovdje važi ono što u najvećem broju slučajeva vrijedi za origines [porijeklo] velikih vigovskih porodica, the less said of them the better [ukoliko ma­nje se o njima govori, utoliko bolje]. U mislima odvažni, ali do srži frivolni vojni hirurg, koji je bio isto tako sposoban da pod Kromvelovom egidom pljačka u Irskoj kao i da izmoljaka od Čarlsa II potrebnu baronsku titulu za tu pljačku, slika je pretka koja je jedva podesna da se javno izloži. Povrh toga, u većini djela koje je izdao za života, Peti nastoji da dokaže da cvjetanje Engleske pada u vrijeme Carlsa II, što je jeretičko gledište za na­sljedne eksploatatore »glorious revolution« [slavne revolucije].

37

neki fantast ični Moloh, t raži k a o žr tvu sve p r i r o d n o bogat­stvo. Mada je, s j e d n e s t rane, ova p o l e m i k a prot iv novca u vezi s izvjesnim is tor i j skim okolnost ima, j e r Boagi lber napa­d a 1 7 sl i jepu d e s t r u k t i v n u požudu za z la tom k o j o m su obuzet i d v o r Luja XIV, njegovi finansijski zakupci i njegovo plem­stvo, dok Peti u toj požudi za z la tom veliča m o ć a n s t i m u l u s koji podst iče j e d a n n a r o d na razvi janje industr i je i na osva­j a n j e svjetskog tržišta, ipak ovdje u isti m a h izbija d u b l j a pr incipi je lna s u p r o t n o s t koja se ponavl ja k a o s ta lan k o n t r a s t i zmeđu t ip ično engleske i t ip ično f r a n c u s k e 1 8 pol i t ičke ekono­mije. Boagi lber u s tvar i gleda s a m o na m a t e r i j a l n u s a d r ž i n u bogatstva, u p o t r e b n u vr i jednost, uživanje, 1 9 i p o s m a t r a buržo-aski oblik rada, proizvodnju u p o t r e b n i h vr i jednost i kao roba. i p roces r a z m j e n e roba, k a o p r i r o d a n druš tveni oblik u k o m e individualni r a d post iže tu svrhu. Zbog toga on t a m o gdje n a i đ e na specifični k a r a k t e r buržoaskog bogatstva, na pr im­j e r u novcu, misl i da posto j i u s k a k a n j e u z u r p a t o r s k i h stranih, e l e m e n a t a i žesti se prot iv buržoaskog r a d a u j e d n o m njego­vom obliku, dok ga i s tovremeno utopis t ičk i veliča u drugom. 2 0 ,

Boagi lber n a m j e , d o k a z da se r a d n o vr i jeme može s m a t r a t i m j e r o m veličine vr i jednost i r o b a iako se u razmjenskoj vri­j e d n o s t i r o b a o p r e d m e ć e n i i v r e m e n o m mjereni r a d b r k a sa n e p o s r e d n o m p r i r o d n o m dje latnošću individua.

Prvo svjesno, gotovo tr ivi jalno j a s n o razlaganje razmjen-ske vr i jednost i na r a d n o vr i jeme na laz imo k o d j e d n o g čovje­ka iz Novog Svijeta, gdje su buržoask i p r o d u k c i o n i odnosi,, i m p o r t i r a n i za jedno s n j ihovim nosiocima, naglo ižđikali na.

1 7 U suprotnosti prema »crnoj finansijskoj vještini« tadaš­njeg vremena, Boagilber kaže: »Finansijska vještina nije ništa drugo već produbljeno saznanje interesa poljoprivrede i trgovi­ne.« (»Le détail de la France«, 1697. Izdanje Eugène Daire, «Eco­nomistes financiers du XVIII siecle«. Paris 1843, vol. I, p. 241.)

1 3 Ne romanske političke ekonomije, jer se kod Italijana u obje škole — napuljskoj i milanskoj — ponavlja suprotnost izme­đu engleske i francuske političke ekonomije, dok su Španci rani­jeg perioda ili. čisti merkantilisti ili mođifikovani merkantilisti kao Ustaris ili se kao Hoveljanos (vidi njegova »Obras«, Barce­lona 1839—40) drže sa Adamom Smitom »zlatne sredine«.

1 9 »Pravo bogat s tvo . . . jeste potpuno uživanje ne samo po­treba života nego i izobilja i svega onoga što može da pruži ra­dost čulima.« Boisguillebert, «Dissertation sur la nature de la-richesse etc«, 1. c, p. 403. Ali dok je Peti bio frivolan i beskarakte­ran pustolov, sklon pljački, Boagilber je istupao s isto toliko du­ha koliko i smjelosti za ugnjetene klase, iako je bio jedan od intendanata Luja XIV.

2 0 Francuski socijalizam Prudonovog oblika pati od istog' nacionalnog nasljednog zla.

38

zemlj i š tu koje je n e d o s t a t a k is tori j ske tradici je nadoknađi­valo obil jem h u m u s a . Taj čovjek je Bendžamin Franklin, koji je u svom m l a d e n a č k o m djelu, n a p i s a n o m 1719. a d a t o m u š t a m p u 1721. godine, formul i sao osnovni zakon m o d e r n e poli­t ičke ekonomije . 2 1 On izjavljuje da je p o t r e b n o tražit i d r u g u m j e r u vr i jednost i , van p lemeni t ih meta la . Ta m j e r a je, kaže, r a d . »Radom se može mjer i t i vr i jednost s r e b r a isto t a k o do­b r o k a o i vr i jednost svake druge stvari . Pre tpos tav imo, na p r i m j e r , da se j e d a n čovjek bavi proizvodnjom žita, d o k dru­gi kopa i raf inira s r e b r o . K r a j e m godine ili po i s teku bi lo kog drugog o d r e đ e n o g v r e m e n s k o g per ioda cijela proizvedena ko­ličina žita i cijela proizvedena količina s r e b r a su p r i r o d n e ci­j e n e j e d n a za drugu, i ako prva iznosi 20 bušela, a druga 20 unca, o n d a j e d n a u n c a s r e b r a vri jedi koliko i r a d koji je upo­tr i jebl jen za proizvodnju jednog bušela žita. Ali a k o usli jed o t k r i ć a bližih, pr i s tupačni j ih i izdašnij ih r u d n i k a j e d a n čov­j e k može da proizvede 40 u n c a s r e b r a j e d n a k o lako kao ra­nije 20, d o k je za proizvodnju 20 bušela žita i dalje p o t r e b a n isti r a d kao i rani je, t a d a 2 unce s r e b r a neće vri jediti više od istog r a d a upotr i jebl jenog za proizvodnju jednog bušela žita, a bušel koji je rani je vri jedio 1 uncu, vri jediće sad, caeter i s p a r i b u s [pod inače j e d n a k i m o k o l n o s t i m a ] , 2 unce . P r e m a to­m e , bogatstvo neke zemlje ima se cijeniti p r e m a količini rada koju su njeni s tanovnici u s tanju da kupe.« 2 2 Kod F r a n k l i n a se r a d n o vr i jeme o d m a h predstavl ja ekonomist ičk i jednostra­no kao mjera vr i jednost i . Pre tvaran je s tvarnih proizvoda u razmjenske vr i jednost i razumi je se s a m o po sebi i u p i t a n j u je<stoga s a m o iznalaženje m j e r e za veličinu njihove vri jedno­sti. »Pošto trgovina«, veli on, »nije n iš ta drugo do r a z m j e n a r a d a za rad, vr i jednost svih stvari se naj tačni je procjenju je r a d o m . « 2 3 Ako se r i ječ r a d zamijeni ovdje ri ječju realni rad, o d m a h se otkr iva b r k a n j e r a d a u j e d n o m obliku sa r a d o m u d r u g o m obliku. Pošto se trgovina sastoji u razmjeni , na pri­mjer, obućarskog, rudarskog, prelačkog, s l ikarskog itd. rada, da li se vr i jednost cipela naj tačni je proc jenju je u s l ikarskom r a d u ? Frankl in je, o b r n u t o , s m a t r a o da se vr i jednost cipela, r u d e , pređe, slika itd. određu je a p s t r a k t n i m r a d o m koji je

21 Franklin, B., »The Works of ete«, ed. by J. Sparks, vol. II, Boston 1836: »A modest Inquiry into the Nature and Necessity of a Paper Currency.«

22 L. a, p. 265. »Thus the riches of a country are to be va-lued by the quantity of labour its inhabitants are able to pur-ehase.«

23 »Trade in general being nothing else but the exchange of labour for labour, the value of ali things is, as I have said before, most justly measured by labour«, 1. c, p. 267.

39

bez posebnog kval i teta i p r e m a t o m e mjerl j iv p r o s t i m kvan­t i t e t o m . 2 4 Ali p o š t o on r a d s a d r ž a n u razmjensko j vr i jednost i ne razvija k a o a p s t r a k t n o opšt i druš tveni r a d koji pro i s t iče iz svestranog otuđivanja individualnih radova, on n u ž n o ne shvata da je novac n e p o s r e d n i oblik pos to jan ja tog o t u đ e n o g r a d a . Stoga za njega novac i r a d koji s tvara p r o m e t n u vrijed­n o s t ne stoje u u n u t r a š n j o j vezi, već je novac, naprot iv , in­s t r u m e n t 2 5 koji se u r a z m j e n u unos i spolja r a d i t e h n i č k e udobnos t i . Frankl inova analiza r a z m j e n s k e vr i jednost i os ta la j e bez n e p o s r e d n o g ut ica ja na opšt i tok n a u k e , j e r j e on ob­rađivao s a m o pojedina p i tan ja poli t ičke ekonomi je u vezi s o d r e đ e n i m p r a k t i č n i m povodima.

S u p r o t n o s t između realnog kor i snog r a d a i r a d a koji stva­ra r a z m j e n s k u vr i jednost uzbuđivala je E v r o p u u t o k u X V I I I vijeka u obliku p r o b l e m a : koja je p o s e b n a vr s ta realnog r a d a izvor buržoaskog bogats tva? Time se već pretpostavl ja lo da svaki r a d koji se ostvaruje u u p o t r e b n i m vr i jednost ima ili koji daje proizvode ne s tvara s a m i m t im n e p o s r e d n o bogat­stvo. I p a k za fiziokrate, k a o i za njihove prot ivnike, goruće s p o r n o p i tan je nije tol iko koji r a d s tvara vrijednost, već koji r a d s tvara višak vrijednosti. Oni, dakle, r a z m a t r a j u p r o b l e m u k o m p l i k o v a n o m obliku pr i je nego š to su ga riješili u nje­govom e l e m e n t a r n o m obliku, kao što istori jski tok svih nau­ka, tek posli je bezbro jn ih lu tan ja a m o i t a m o , vodi do nji­hovih prav ih polaznih tačaka. Za razl iku od ostal ih graditel ja, n a u k a ne zida s a m o kule u vazduhu, već izvodi po jedine use­ljive spra tove zgrade pri je nego š to jo j položi k a m e n teme­ljac. Ne zadržavajući se ovdje duže na f iz iokrat ima i prelazeći p r e k o čitavog niza ta l i janskih e k o n o m i s t a koji se više ili ma­nje t a č n i m i d e j a m a d o d i r u j u 2 0 pravi lne analize robe, prela­z imo o d m a h na prvog B r i t a n c a koji je o b r a d i o c je lokupan si­s t e m b u r ž o a s k e ekonomije, Ser Džemsa Stjuarta.27 K a o š to se

1 4 L. c, »Remarks and Facts relative to the American Paper Money«, 1764.

8 5 Vidi »Papers on American Politics«, »Remarks and Facts relative to the American Paper Money«, 1764 (1. c.)

86 Vidi na primjer Galiani, »Della Moneta«, vol. I I I u »Scrit-tori classici italiani di economia politica« (izdanje Custodi). Parte Moderna, Milano 1803. »Napor (fatica) je — kaže on — jedino što stvari daje vrijednost«, str. 74. Označavanje rada kao fatica je karakteristično za južnjaka.

87 Stujartovo djelo: »An Inquiry into the Principles of Poli-tical Economy, being an Essay on the Science of Domestic Policy in Free Nations« pojavilo se prvi put 1767. u dva toma kvart-for-mata u Londonu, 10 godina prije »Wealth of Nations« Adama Smi-ta. Citiram po dablinskom izdanju od 1770.

40

a p s t r a k t n e kategori je pol i t ičke ekonomi je kod njega pojav­l ju ju j o š u p r o c e s u odvajanja od svoje mater i ja lne sadržine, z b o g čega su n e o d r e đ e n e i kolebljive, t a k o je kod njega neod­r e đ e n a i kolebljiva i kategori ja razmjenske vri jednosti . Na j e d n o m mjes tu on o d r e đ u j e realnu vrijednost r a d n i m vreme­n o m (what a w o r k m a n can per form in a day) [š to j e d a n rad­n i k može da svrši u toku j e d n o g d a n a ] , pored čega, među­t i m , konfuzno figuriraju nadnica i s irovine. 2 8 Na j e d n o m dru­g o m mjes tu izbija još očiglednije b o r b a s m a t e r i j a l n o m sadr-ž i n o m . Pr i rodni mater i ja l sadržan u nekoj robi, na p r i m j e r s r e b r o u nekoj s r e b r n o j kotar ici , on naziva n j e n o m unutraš­njom vrijednošću ( intr insic w o r t h ) , dok u njoj s a d r ž a n o rad­no vr i jeme naziva n j e n o m u p o t r e b n o m vri jednošću (useful va lue) . »Prva je«, veli on, »nešto po sebi rea lno . . . dok se upo­t r e b n a vr i jednost m o r a procjenj ivat i p r e m a r a d u koji j e sta­j a l a njena proizvodnja. Rad upotr i jebl jen na modifikovanje m a t e r i j e predstavl ja neki dio v r e m e n a j e d n o g čovjeka itd.« ? B

S t j u a r t se razl ikuje od svojih p r e t h o d n i k a i posl jednika oš­t r i m di ferenciranjem između specifično druš tvenog r a d a koji se predstav l ja u razmjenskoj vr i jednost i i rea lnog r a d a koji s t v a r a u p o t r e b n e vr i jednost i . »Rad«, veli on, »koji svojim otu­đ i v a n j e m (aliénation) s tvara opšt i ekvivalent (universal équi­valent) nazivam industrijom.« Rad kao indrus t r i ju on razli­ku je ne s a m o od rea lnog r a d a nego i od osta l ih d r u š t v e n i h o b l i k a r a d a . Za njega je on buržoaski oblik r a d a u suprotno­s t i p r e m a njegovim ant ičk im i s rednjovjekovnim obl icima. Njega n a r o č i t o interesu je s u p r o t n o s t i zmeđu buržoaskog r a d a i feudalnog rada, koji je on p o s m a t r a o u fazi njegovog pro­p a d a n j a , k a k o u samoj Škotskoj t a k o i p r i l ikom svojih puto­vanja š i rom k o n t i n e n t a . S t j u a r t je, n a r a v n o , v e o m a d o b r o •znao da proizvod i u p r e b u r ž o a s k i m e p o h a m a dobij a oblik r o b e , a r o b a oblik novca, ali on i scrpno dokazuje da r o b a k a o e l e m e n t a r n i osnovni oblik bogats tva i otuđivanje kao vlada­j u ć i oblik pr isvajanja pr ipada ju s a m o p e r i o d u buržoaske pro­izvodnje, da je, dakle, k a r a k t e r r a d a koji s tvara r a z m j e n s k u vr i jednost specifično buržoaski . 8 0

*> Steuart, 1. c, t. I, str. 181—183. 88 Steuart, 1. c, t. I, p. 361/362: »represents a portion of a

man's time.« 3 0 Stoga on patri jarhalnu poljoprivredu, neposredno upravlje­

nu na stvaranje upotrebnih vrijednosti za posjednika zemlje, pro­glašava »zloupotrebom«, i to ne u Sparti ili Rimu ili čak u Atini, već u industrijskim zemljama XVIII vijeka. Ova »abusivc agricul­ture [zloupotrebljena poljoprivreda] nije »trade« [privredna dje-

41

Pošto su posebni oblici realnog rada, kao š to su poljo­pr ivreda, m a n u f a k t u r a , p o m o r s t v o , t rgovina itd., r e d o m bi l i proglašavani i s t inskim izvorima bogatstva, Adam Smit je p r o ­glasio r a d uopš te , i to r a d u njegovom d r u š t v e n o m o p š t e n i obl iku, kao podjelu rada, j e d i n i m izvorom mater i ja lnog b o ­gatstva ili u p o t r e b n i h vr i jednost i . Dok on ovdje p o t p u n o p r e ­viđa n a t u r a l n i e lemenat , ovaj ga progoni u sferi čisto d r u š ­tvenog bogatstva, razmjenske vr i jednost i . I s t ina, Adam S m i t o d r e đ u j e vr i jednost r o b e u njoj s a d r ž a n i m r a d n i m vreme­n o m , ali o n d a p o m j e r a važenje ovakvog određivanja vrijed­n o s t i u p r e a d a m s k o doba. Drugim ri ječima, o n o š to mu izgle­da is t ini to s gledišta obične robe, posta je mu ne jasno č im na n j e n o mjes to s t u p e viši i komplikovani j i oblici : kapita l , n a ­j a m n i rad, zemlj išna r e n t a itd. On to izražava na ta j nač in š to kaže da se vr i jednost r o b a mjer i la u n j ima s a d r ž a n i m rad­n i m v r e m e n o m u p a r a d i s e lost [ izgubl jenom r a j u ] buržoas-skog društva, gdje l judi još n isu i s tupal i j e d a n p r e m a d r u g o m k a o kapital ist i , n a j a m n i radnici , zemljovlasnici, zakupci, ze-lenaši itd., već s a m o k a o obični proizvođači i razmjenj ivači r o b e . On s ta lno b r k a određivanje vr i jednost i r o b a u n j i m a s a d r ž a n i m r a d n i m v r e m e n o m s određivan jem nj ihovih vri­j e d n o s t i vr i jednošću r a d a , svuda se koleba p r i deta l jn im izla­ganj ima, a objekt ivno iz jednačavanje koje druš tveni p r o c e s nas i lno vrši i zmeđu n e j e d n a k i h radova p o g r e š n o s m a t r a sub­j e k t i v n o m r a v n o p r a v n o š ć u indiv idualnih radova. 3 1 Prelaz od rea lnog r a d a n a r a d koji s tvara r a z m j e n s k u vri jednost, t j . n a b u r ž o a s k i r a d u njegovom osnovnom obliku, on pokušava da izvede p o m o ć u podjele rada. Ma koliko t a č n o bilo da privat­na r a z m j e n a pretpostav l ja podje lu rada, is to j e toliko n e t a č -no da podjela r a d a pretpostav l ja p r i v a t n u razmjenu. Kod Pe­r u a n a c a je, na pr imjer , r a d bio u neobičnoj mjer i podi je l jen.

latnost], već »samo sredstvo za život«. Kao što buržoaska poljo­privreda čisti zemlju od suvišnih usta, tako buržoaska manufak­tura čisti fabriku od suvišnih ruku.

3 1 Tako, na primjer, Adam Smit kaže: »Iste količine rada moraju u svim vremenima i na svim mjestima imati istu vrijed­nost za onoga ko radi. Pri normalnom stanju zdravlja, snage i ži­votnog elana i sa prosječnim stepenom umješnosti kojom vlada, on mora žrtvovati uvijek isti dio svoje dokolice, slobode i svoje sreće. Prema tome, ma kolika bila količina robe koju on p r i m a kao nagradu za svoj rad, cijena koju on plaća uvijek je ista. Po tu cijenu može se doduše, kupiti čas manja čas veća količina ovih roba, ali samo zato što se mijenja njihova vrijednost, a ne vri­jednost rada koji ih kupuje. Sam rad, dakle, nikad ne mijenja svoju vrijednost. On je, dakle, realna cijena robâ itd.«

m a d a se nije vrši la n ikakva p r i v a t n a razmjena, nikakva raz­m j e n a proizvoda k a o robâ.

S u p r o t n o Adamu S m i t u , David Rikardo je određivanje vr i jednost i r o b e r a d n i m v r e m e n o m is t jerao na čistac i poka­zao da taj zakon vlada i b u r ž o a s k i m p r o d u k c i o n i m odnosi­ma koji mu pr iv idno u najvećoj mjer i protivr ječe. Rikardova istraživanja ograničavaju se isključivo na veličinu vrijednosti, a u pogledu ove on u n a j m a n j u r u k u sluti da ostvarenje toga zakona zavisi od o d r e đ e n i h is tori j skih pre tpos tavk i . On, nai­m e , kaže da određivanje veličine vr i jednost i r a d n i m vreme­n o m važi s a m o za one robe »koje se industr i j sk i mogu po volji umnožavat i i u čijoj proizvodnji v lada neograničena kon­kurenci ja«. 8 2 Ovo, u stvari , znači s a m o da zakon vr i jednost i za svoj p u n i razvoj pretpostav l ja d r u š t v o s k r u p n o m indus­t r i j s k o m proizvodnjom i s l o b o d n o m k o n k u r e n c i j o m , t j . m o ­d e r n o b u r ž o a s k o druš tvo . Uosta lom, R i k a r d o p o s m a t r a bur­žoaski oblik r a d a k a o vječni p r i r o d n i oblik društvenog r a d a . Njegov prvobi tn i r i b a r i prvobi tn i lovac već su imaoci r o b e i razmjenju ju r ibu i divljač s r a z m j e r n o r a d n o m v r e m e n u op-r e d m e ć e n o m u t i m r a z m j e n s k i m vr i jednost ima. P r i t o m on p a d a u a n a h r o n i z a m , pretpostavl ja jući da prvobi tni r ibar i i prvobi tn i lovci kod proc jene svojih o r u đ a za r a d konsu l tu ju a n u i t e t n e tablice koje su cirkulisale na londonskoj berzi 1817. godine. Izgleda da su »Paralelogrami g. Ovena« bili jedini dru­štveni oblik koji je on poznavao p o r e d buržoaskog. Mada sku­čen ovim b u r ž o a s k i m hor izontom, R i k a r d o anal izira buržoa-sku ekonomiju, koja je u dubini sasvim drukči ja nego š to izgleda na površ ini , s to l ikom t e o r e t s k o m o š t r i n o m , da je lord B r u m m o g a o o n j e m u reći : »Mr. Ricardo seemed as if he h a d d r q p p e d f rom an o t h e r planet« [Izgledalo je da je m i s t e r R i k a r d o p a o s neke druge p l a n e t e ] . U d i r e k t n o j p o ­lemici s R i k a r d o m , Sismondi ističe ne s a m o specifično dru­štveni k a r a k t e r r a d a koji s tvara r a z m j e n s k u vr i jednost 3 3 nego k a o »karakter i s t iku našeg e k o n o m s k o g progresa« označava to š to se veličina vr i jednost i svodi na potrebno r a d n o vrije­m e , na »srazmjeru između p o t r e b e cijelog d r u š t v a i kol ičine r a d a koja je dovol jna da se ta p o t r e b a zadovolji«. 3 4 S i smondi nije više s p u t a n Boagi lberovom p r e d s t a v o m da se r a d koji s tvara r a z m j e n s k u vr i jednost falsifikuje novcem, ali optužu-

32 Ricardo, David, »On the Principles of Political Economy-and Taxation«, 3 édition, London 1821, p. 3.

33 Sismondi, «Etudes sur l'économie politique«, t. 2, p. 162, Bruxelles 1837. »Trgovina je svela cijelu stvar na suprotnost iz­među upotrebne i razmjenske vrijednosti« itd.

34 Sismondi, 1. c, p. 163—166 seq.

'9

42 43-

j e k r u p n i indust r i j sk i kapita l , k a o š to Boagi lber optužu je novac. Ako pol i t ička ekonomi ja u licu R i k a r d a bezobzirno po­vlači svoju kra jn ju konsekvencu i t i m e završava, S i s m o n d i dopunju je taj završetak t i m e š to pretpostav l ja n jenu s u m n j u u s a m u sebe.

P o š t o je R i k a r d o , k a o dovrši lac klas ične polit ičke ekono­mije, naj jasni je formul isao i izložio određivanje razmjenske vr i jednost i r a d n i m v r e m e n o m , p r i r o d n o je što se na njega k o n c e n t r i š e p o l e m i k a koju su poveli ekonomis t i . Ako se za­n e m a r i n jena vel ikim di jelom naivna forma, 3 5 ta se po lemika •svodi na sli jedeće tačke :

Prvo: s a m r a d i m a r a z m j e n s k u vr i jednost i različiti ra­dovi imaju različitu razmjensku vri jednost, č i n i t i razmjen­s k u vr i jednost m j e r o m razmjenske vr i jednost i znači k r e t a t i se u z a č a r a n o m krugu, j e r je i samoj razmjenskoj vr i jednost i ko ja mjer i p o t r e b n a mjera . Ovaj se pr igovor svodi na prob­l e m : r a d n o vr i jeme k a o i m a n e n t n a m j e r a razmjenske vrijed­n o s t i je da to ; t r e b a na toj bazi izložiti p l a t u za rad . Odgovor daje učenje o n a j a m n o m r a d u .

Drugo: ako je r a z m j e n s k a vr i jednost nekog proizvoda jed­n a k a r a d n o m v r e m e n u koje je u n j e m u sadržano, razmjen­ska vr i jednost j e d n o g r a d n o g d a n a j e d n a k a je njegovom pro­izvodu. Ili, p la ta za r a d m o r a biti j e d n a k a proizvodu rada . 3 8

A baš je o b r n u t o s lučaj . Ergo [ d a k l e ] . Ovaj se pr igovor svodi na p r o b l e m : k a k o proizvodnja na bazi isključivo r a d n i m vre­m e n o m o d r e đ e n e razmjenske vr i jednost i dovodi do rezul ta ta da je razmjenska vr i jednost r a d a m a n j a od razmjenske vri-

35 Najnaivnija svakako u bilješkama Ž. B. Seja uz francuski -prevod Rikarda od Konstansija i pedantski najpretencioznija u nedavno objavljenoj »Theorv of Exchange«, London 1858, g. Mak-leoda.

se Ovaj prigovor, učinjen Rikardu od strane buržoaskih eko­nomista, prihvaćen je docnije od strane socijalista. Pretpostaviv-ši teoretsku tačnost formule, oni su optuživali praksu da se na­lazi u suprotnosti sa teorijom i pozivali buržoasko društvo da u praksi povuče tobožnju konsekvencu iz svoga teoretskog princi­p a . Na ovaj način su bar engleski socijalisti Rikardovu formulu razmjenske vrijednosti okrenuli protiv političke ekonomije. Go­spodinu Prudonu je ostalo ne samo da proglasi osnovni princip starog društva za princip novog društva, nego da se istovremeno proglasi pronalazačem formule u koju je Rikardo sažeo cjeloku­pan rezultat engleske klasične političke ekonomije. Dokazano je da je čak i utopističko izlaganje Rikardove formule već bilo iš­čezlo u Engleskoj kada ju je g. Prudon »otkrio« s one strane Ka­nala. Uporedi moj spis: «Misère de la Philosophie etc.«, Paris 1847, paragraf o la vaheur constituée [konstituisanoj vrijednosti].

44

j ednos t i njegovog proizvoda? Ovaj p r o b l e m ć e m o r i j e š i t i k a d b u d e m o r a z m a t r a l i kapi ta l .

Treće: t rž i šna ci jena r o b a p a d a i spod ili r a s t e iznad nji­hove razmjenske vr i jednost i p r e m a t o m e k a k o s e m i j e n j a o d n o s između p o n u d e j t ražnje . R a z m j e n s k a vr i jednost r o b a je stoga o d r e đ e n a o d n o s o m između p o n u d e i t ražnje, a ne r a d n i m v r e m e n o m s a d r ž a n i m u r o b a m a . U ovome n e o b i č n o m zakl jučku u s tvar i se s a m o način je p i tan je k a k o se na bazi. razmjenske vr i jednost i razvija od nje razl ičita t rž i šna ci jena ili, tačnije, k a k o se zakon r a z m j e n s k e vr i jednost i o s t v a r u j e s a m o u svojoj sopstvenoj s u p r o t n o s t i . Ovaj p r o b l e m se r ješa­va u u č e n j u o konkurenci j i .

Četvrto: pos l jednja i na izgled naj f rapantn i ja prot ivr ječ-nost , ukol iko se ne iznosi, k a o obično, u obl iku kur ioznih p r i ­m j e r a : a k o r a z m j e n s k a vr i jednost nije d r u g o nego r a d n o vri­j e m e sadržano u nekoj robi , k a k o m o g u o n d a r o b e koje ne sadrže n ikakav r a d i m a t i r a z m j e n s k u vr i jednost ili, d r u g i m ri ječima, odakle r a z m j e n s k a vr i jednost p u k i h p r i r o d n i h s i la? Ovaj se p r o b l e m rješava u učenju o zemlj išnoj r e n t i .

<

45

G l a v a d r u g a

NOVAC I L I P R O S T I P R O M E T

U p a r l a m e n t a r n o j debat i o b a n k o v n i m z a k o n i m a S e r a R o b e r t a Pila od 1844. i 1845. godine, Gledston je pr imi je t io da čak ni l jubav nije zaludila tolike l jude kao mozganje o sušt ini novca. Govorio je B r i t a n c i m a o B r i t a n c i m a . N a s u p r o t t o m e , H o l a n đ a n i koji su, i pored Petijeve sumnje, odva jkada raspolagal i »nebeskim ošt rouml jem« u novčanim spekulacija­ma, nisu n ikad traći l i to oš t rouml je na spekulaci je o novcu.

Glavna teškoća u analizi novca savladana je čim se shvati njegovo pori jeklo iz s a m e robe. Uz tu p r e t p o s t a v k u radi se s a m o još o t o m e da se j a sno shvate njegove specifične odre­đenost i oblika, a to je donekle otežano t ime što se svi bur-žoaski odnosi pojavl juju pozlaćeni ili pos rebreni , k a o novča­ni odnosi, i š to stoga izgleda da novčani oblik pos jeduje ne­izmjerno raznol iku sadrž inu koja j e n j e m u s a m o m e t u đ a .

U dal jem istraživanju t r e b a imat i u vidu da je ri ječ s a m o o o n i m obl icima novca koji n e p o s r e d n o izrasta ju iz r a z m j e n e robâ, a ne o o n i m koji p r i p a d a j u j e d n o m višem s t u p n j u pro­cesa proizvodnje, kao š to je, na pr imjer , k r e d i t n i novac. Up-rošćenja radi , p o d n o v č a n o m r o b o m svuda se podrazumi je­va zlato.

1. Mjera vrijednosti

Prvi proces p r o m e t a , cirkulaci je, t a k o reći je teoretsk i , p r i p r e m n i proces za s tvarni p r o m e t . R o b e koje posto je k a o u p o t r e b n a vr i jednost s tvara ju sebi najpri je oblik u k o m e se one j e d n a za d r u g u mis leno pojavljuju kao razmjenske vri­jednost i , k a o o d r e đ e n e količine o p r e d m e ć e n o g opšteg r a d n o g v r e m e n a . Prvi nužni čin ovog procesa sastoj i se, k a o š to s m o vidjeli, u t o m e š to r o b e izdvajaju j e d n u specif ičnu r o b u , re-

46

c i m o zlato, k a o n e p o s r e d n u mater i ja l izaci ju opšteg r a d n o g v r e m e n a ili opš t i ekvivalent. V r a t i m o se začas obl iku u k o m e r o b e p r e t v a r a j u zlato u novac.

1 t o n a gvožđa = 2 u n c e zlata, 1 kvar te r pšenice = 1 u n c a zlata, 1 centa m o k a kave = 1/t unce zlata, 1 centa p o t a š e = V* u n c e zlata, 1 t o n a brazi l skog d r v e t a = P/z u n c a zlata, Y r o b e = X u n c a zlata.

U ovom nizu j e d n a č i n a po jedinačne r o b e : gvožđe, pšenica, kava, p o t a š a i td. pojavl juju se j e d n a za d r u g u kao materi jal i-zaci ja j e d n o r o d n o g rada, n a i m e u z latu mater i ja l izovanog r a d a , u k o m e su p o t p u n o izbr isane sve osobenost i rea ln ih r a d o v a predstav l jenih u nj ihovim r a z n i m u p o t r e b n i m vrijed­n o s t i m a . Kao vr i jednost one su ident ične, materi ja l izaci ja istoga r a d a ili ista materi ja l izaci ja rada, zlato. Kao jednorod-na materi jal izaci ja istog r a d a one pokazu ju s a m o jednu raz­l iku, kvant i tat ivnu, o d n o s n o pojavl juju se kao različite veliči­ne vri jednosti , j e r je u nj ihovim u p o t r e b n i m vr i j ednos t ima s a d r ž a n o nejednako r a d n o vr i jeme. K a o takve po jed inačne r o b e one se i s tovremeno odnose j e d n a p r e m a drugoj kao op-r e d m e ć e n j e opšteg r a d n o g v r e m e n a t i m e š to s e p r e m a s a m o m o p š t e m r a d n o m v r e m e n u odnose k a o p r e m a jednoj izdvojenoj r o b i , zlatu. Taj isti o d n o s — a on i m a k a r a k t e r p r o c e s a — k r o z koji se one, j e d n a za drugu, predstav l ja ju k a o razmjen­s k e vr i jednost i predstav l ja r a d n o vr i jeme s a d r ž a n o u z l a t u k a o opšte r a d n o vri jeme, čija se d a t a kol ičina izražava u raz­n i m kol ič inama gvožđa, pšenice, kave itd., u k r a t k o u u p o t r e b ­n i m vr i jednost ima svih roba, ili se n e p o s r e d n o razvija u bes­k o n a č n o m nizu r o b n i h ekvivalenata. T i m e š to r o b e sves t rano izražavaju svoje razmjenske vr i jednost i u zlatu, zlato nepo­s r e d n o izražava svoju r a z m j e n s k u vr i jednost u svima roba­m a . Time š to r o b e s a m e sebi j e d n a za d r u g u da ju oblik raz­m j e n s k e vr i jednost i , o n e da ju z latu obl ik opšteg ekvivalenta i l i novca.

Budući da sve r o b e m j e r e svoje r a z m j e n s k e vr i jednost i u z la tu u o n o m o d n o s u u k o m e o d r e đ e n a kol ič ina zlata i odre­đ e n a količina r o b e sadrže j e d n a k u kol ičinu r a d n o g v r e m e n a , z l a t o posta je mjera vrijednosti, i u prvi m a h s a m o usl i jed o v e o d r e d b e , kao m j e r a vr i jednost i k o j o m se njegova sopstve-na vr i jednost n e p o s r e d n o mjer i u c j e l o k u p n o m k r u g u r o b n i h ekvivalenata, ono posta je opšt i ekvivalent ili novac. S d r u g e s t r a n e , sada se r a z m j e n s k a vr i jednost svih r o b a izražava u z l a t u . U ovom izrazu t r e b a razl ikovati j e d a n kval i tat ivni i je-

47

d a n kvanti tat ivni m o m e n a t . R a z m j e n s k a vr i jednost r o b e p o ­stoji k a o materi ja l izaci ja istog j e d n o o b r a z n o g r a d n o g v r e m e ­na; veličina vr i jednost i r o b e preds tav l jena je i scrpno, j e r u. o d n o s u u k o m e su r o b e iz jednačene sa z latom, one su izjed­n a č e n e i j e d n a s d r u g o m . U n j ihovom z la tnom ekvivalentu pojavl juje se, s j e d n e s t rane, opšti k a r a k t e r u n j ima sadrža­nog r a d n o g v r e m e n a , s d r u g e s t r a n e , kvant i te t tog r a d n o g vre­m e n a . Razmjenska vr i jednost r o b a izražena ovako kao o p š t a ekvivalentnost a i s tovremeno i kao s tepen ove ekvivalentno­sti u nekoj specifičnoj robi ili u j e d n o j jedinoj j e d n a č i n i robâ sa j e d n o m specif ičnom r o b o m — jes te cijena. Cijena je pre tvoreni oblik u k o m e se r a z m j e n s k a vr i jednost r o b â pojavljuje u okviru p r o c e s a p r o m e t a .

P r e m a t o m e , kroz isti p roces kroz koji predstavl ja ju svo­je vr i jednost i kao cijene u zlatu, r o b e predstavl ja ju zlato k a o m j e r u vr i jednost i i stoga k a o novac. Kad bi one s v e s t r a n o mjer i le svoje vr i jednost i u s r e b r u ili pšenici ili b a k r u i, pre­ma t o m e , predstavl ja le ih k a o ci jene u s rebru, pšenici ili bak­ru, m j e r a vr i jednost i , a t ime i opš t i ekvivalent, bili bi s r e b r o , pšenica, b a k a r . Da bi se u p r o m e t u pojavile k a o ci jene, r o b e m o r a j u p r e t h o d i t i p r o m e t u kao r a z m j e n s k e vr i jednost i . Zlato pos ta je m j e r a vr i jednost i s a m o zato š to sve r o b e u n j e m u proc jen ju ju svoju r a z m j e n s k u vri jednost . Sves t ranos t ovog odnosa-procesa, iz koga baš i proizlazi k a r a k t e r zlata k a o mje­r e , pretpostavl ja , m e đ u t i m , da se svaka po jedina r o b a mjer i u zlatu p r e m a r a d n o m v r e m e n u koje je u o b o m a s a d r ž a n o , da je, dakle, s t v a r n a m j e r a između r o b e i z lata s â m rad, ili da se r o b a i z lato n e p o s r e d n o m t r a m p o m m e đ u s o b n o izjednaču­ju k a o razmjenske vri jednosti . Na koji nač in se p r a k t i č n o vrš i ovo izjednačenje, ne može se i sp i tat i u sferi p r o s t o g p r o m e ­ta. Ipak, j a s n o je i nesumnj ivo da se u zeml jama koje p r o ­izvode zlato i s r e b r o o d r e đ e n o r a d n o vr i jeme n e p o s r e d n a utjelovljuje u o d r e đ e n o j količini z lata i s rebra, d o k se u zem­l jama koje ne proizvode zlato i s r e b r o post iže isti rezu l ta t po­s r e d n i m p u t e m , n e p o s r e d n o m ili p o s r e d n o m r a z m j e n o m do-> m a ć i h robâ, t j . o d r e đ e n o g dijela nacionalnog pros ječnog r a d a za o d r e đ e n i k v a n t u m u zlatu i s r e b r u mater i ja l izovanog rad­nog v r e m e n a o n i h zemal ja koje pos jedu ju r u d n i k e . Da b i mo­glo služiti k a o m j e r a vr i jednost i , z lato m o r a bi t i p o t e n c i j a l n o promjenljiva vr i jednost, j e r s a m o k a o materi ja l izaci ja r a d n o g v r e m e n a o n o m o ž e da p o s t a n e ekvivalent osta l ih roba, a i s t o r a d n o vr i jeme se sa p r o m j e n o m proizvodnih snaga r e a l n o g r a d a ostvaruje u n e j e d n a k o m v o l u m e n u ist ih u p o t r e b n i h vri­jednos t i . Kao i k o d predstav l jan ja razmjenske vr i jednost i svake r o b e u u p o t r e b n o j vr i jednost i n e k e d r u g e r o b e , p r i

48

proc jen i svih r o b a u z latu pre tpos tav l j a se s a m o da zlato u d a t o m m o m e n t u predstav l ja d a t u kol ičinu r a d n o g v r e m e n a . U pogledu p r o m j e n e njegove vr i jednost i važi rani je izloženi zakon r a z m j e n s k i h vr i jednost i . O s t a n e l i razmjenska vrijed­nost r o b â nepromi jen jena, opš t i p o r a s t nj ihovih ci jena u zla­tu m o g u ć je s a m o a k o razmjenska vr i jednost zlata p a d a . Osta­ne l i razmjenska vr i jednost z lata nepromi jen jena, opš t i po­r a s t ci jena u zlatu m o g u ć je s a m o a k o razmjenske vr i jednost i svih r o b â r a s t u . O b r n u t o važi u s lučaju opšteg p a d a r o b n i h ci jena. P a d n e l i ili skoči vr i jednost j e d n e u n c e z lata usl i jed neke p r o m j e n e r a d n o g v r e m e n a p o t r e b n o g za n j e n u proizvod­nju, t a d a o n a p a d a ili skače ravnomjerno za sve osta le robe, š to znači da, kao i rani je, preds tav l ja p r e m a svima r a d n o vri­j e m e date veličine. I s t e razmjenske vr i jednost i sada se pro­cjenjuju u većim ili m a n j i m kol ič inama zlata nego rani je, ali se proc jenju ju u s razmjer i p r e m a vel ič inama svoje vri jedno­sti, zadržavaju, dakle, m e đ u s o b n o isti o d n o s vr i jednost i . Od­nos od 2 :4 : 8 osta je ist i kao 1 : 2 : 4 ili 4 : 8 : 16. Promijenje­na kol ičina z lata u kojoj se r a z m j e n s k e vr i jednost i proc jen ju­ju k a d se mijenja vr i jednost z lata ne spr ječava funkcionisa-nje zlata k a o mjere vr i jednost i , k a o š to ni 15 p u t a m a n j a vri­j e d n o s t s r e b r a p r e m a z latu n e spr ječava s r e b r o d a p o t i s n e z lato iz te funkcije. Zato š to je r a d n o vr i jeme m j e r a i z m e đ u zlata i robe, i š to zlato pos ta je m j e r a vr i jednost i s a m o uko­liko se sve r o b e u n j e m u mjere, čisti je pr iv id r a z m j e n s k o g p r o c e s a da novac čini r o b e samjerl j ivim. 3 7 Naprot iv , s a m o

37 Aristotel, doduše, uviđa da razmjenska vrijednost roba prethodi robnim cijenama: »jasno je da j e . . . postojala razmjena prije nego što je postojao novac; jer nema nikakve razlike da li pet jastuka vrijede kao jedna kuća ili kao onoliko novca koliko vrijedi pet jastuka.« S druge strane, pošto robe jedna za drugu imaju oblik razmjenske vrijednosti tek u cijeni, one po njemu postaju samjerljive putem novca. »Sve mora imati oijenu;^ jer tako će uvijek postojati razmjena, a sljedstveno tome i društvo. Novac u stvari čini, slično mjeri; stvari samjerljivim ao(i(ierpa da bi ih potom jednu s drugom izjednačavao. Jer nema društva bez razmjene, a razmjene ne može biti bez jednakosti i jednakosti, bez samjerljivosti.« Njemu je potpuno jasno da su ove razne stva­ri koje se mjere u novcu potpuno samjerljive veličine. On traži jedinstvo robâ kao razmjenskih vrijednosti, koje on kao antički Grk nije mogao naći. U neprilici on se pomaže tim što samo po sebi nesamjerljivo čini samjerljivim pomoću novca, ukoliko je to za praktičnu potrebu neophodno. »U stvari je, doduše, nemoguće da tako raznovrsne stvari budu samjerljive, ali za praktičnu po­trebu to je sasvim moguće.« (Aristoteles, »Ethica Nicomachea«, L. 5, C. 8, edit, Bekkeri, Oxonii 1837.)

4 Prilog kritici političke ekonomije 49

samjerl j ivost r o b â kao o p r e d m e ć e n o g r a d n o g v r e m e n a čini z lato novcem.

Realni oblik u k o m e r o b e ulaze u p r o c e s razmjene je ob­lik nj ihovih u p o t r e b n i h vr i jednost i . S t v a r n i opšt i ekvivalent t r e b a tek da p o s t a n u svojim otuđivan jem. Određivanje njiho­vih ci jena s a m o je nj ihovo mis leno p r e t v a r a n j e u opš t i ekvi-

•valent, iz jednačavanje sa z la tom koje i m a tek da se ostvari . Ali p o š t o su se r o b e u svojim c i jenama pretvor i le s a m o mi­s leno u zlato ili u samo zamišl jeno zlato, p o š t o se n j ihovo nov­č a n o biće još nije s t v a r n o odvojilo od nj ihovog rea lnog bića, zlato se pretvor i lo s a m o u mis leni novac, s a m o je m j e r a vri­jednost i , a o d r e đ e n e količine zlata funkcionišu u s tvar i s a m o k a o i m e n a za o d r e đ e n e količine r a d n o g vremena. Od određe­n o g nač ina na koji r o b e j e d n a za d r u g u predstav l ja ju svoju sops tvenu r a z m j e n s k u vr i jednost zavisi u svakom p o j e d i n o m s lučaju o d r e đ e n o s t obl ika u k o m e se z lato kristal izuje k a o novac.

R o b e se sada sučel javaju k a o d v o s t r u k e egzistencije, s t v a r n o k a o u p o t r e b n e vri jednost i , m i s l e n o kao r a z m j e n s k e vr i jednost i . Dvojaki oblik r a d a koji je u n j i m a sadržan o n e s a d j e d n a za d r u g u predstav l ja ju na taj nač in š to p o s e b a n rea ln i r a d k a o nj ihova u p o t r e b n a vr i jednost posto j i s t v a r n o , d o k opš te a p s t r a k t n o r a d n o vr i jeme dobi ja u njihovoj ci jeni zamiš l jeno posto jan je u k o m e su one j e d n o r o d n a i s a m o kvant i ta t ivno razl ičita materi ja l izaci ja i s te supstanci je vri­j e d n o s t i .

Razlika i zmeđu razmjenske vr i jednost i i ci jene pojavlju­je se, s j e d n e s t r a n e , s a m o k a o n o m i n a l n a , ili, k a o š to kaže Adam Smit , r a d je rea lna, a novac n o m i n a l n a ci jena r o b â . U m j e s t o da se 1 k v a r t e r pšenice proc jenju je sa 30 r a d n i h da­na, procjenju je se sad 1 u n c o m zlata, a k o je 1 u n c a z lata proizvod 30 r a d n i h d a n a . S druge s t rane, ta razl ika n i p o š t o ni je s a m o n o m i n a l n a razlika, j e r u-njoj su k o n c e n t r i s a n e sve nepogode koje pr i je te rob i u s t v a r n o m p r o c e s u p r o m e t a . 30 r a d n i h d a n a s a d r ž a n o je u k v a r t e r u pšenice i ovaj se s toga ne m o r a tek da preds tav l ja u r a d n o m v r e m e n u . Ali zlato je r o b a različita od pšenice, i s a m o u p r o m e t u se može p o k a z a t i da l i kvar te r pšenice s t v a r n o posta je u n c a zlata, k a o š to je ant ic ip i rano u njegovoj cijeni. To zavisi od toga da li će se on pokazat i k a o u p o t r e b n a vr i jednost ili neće, da l i će se u n j e m u s a d r ž a n a kol ičina r a d n o g v r e m e n a pokazat i kao koli­č i n a r a d n o g v r e m e n a koju druš tvo n u ž n o iziskuje za proiz­v o d n j u j e d n o g k v a r t e r a pšenice ili neće. R o b a k a o takva je­ste r a z m j e n s k a vri jednost, ona ima ci jenu. Iz ove razlike iz­m e đ u r a z m j e n s k e vr i jednost i i ci jene vidi se da se p o s e b a n individualni r a d s a d r ž a n u rob i m o r a tek p r o c e s o m otuđiva-

50

n j a da preds tav i k a o svoja s u p r o t n o s t , bezličan, a p s t r a k t n o o p š t i i s a m o u t o m obl iku d r u š t v e n i r a d , t j . novac. S t v a r je s lučaja da l i je on sposoban za takvo predstavl janje ili nije. Mada, stoga, r a z m j e n s k a vr i jednost r o b e s àmo misleno dobi­ja u cijeni egzistenciju razl iči tu od r o b e pa dvojako postoja­n je u rob i sadržanog r a d a egzistira s a m o kao različit nač in izražavanja, i m a d a , stoga, s d r u g e s t rane, materi ja l izaci ja opš teg r a d n o g v r e m e n a , zlato, i s t u p a p r e m a s tvarnoj r o b i s a m o k a o zamiš l jena m j e r a vr i jednost i , u pos to jan ju raz­m j e n s k e vr i jednost i k a o cijene, ili z lata kao m j e r e vri jedno­st i , l a t e n t n o je s a d r ž a n a n u ž n o s t o tuđivan ja r o b e za zvečeće z la to i m o g u ć n o s t n jenog neotuđivanja , u k r a t k o cijela pro­t u r j e č n o s t koja proizlazi odat le š to je proizvod r o b a ili š to se p o s e b a n r a d p r i v a t n e individue, da b i imao druš tveno dej-stvo, m o r a preds tav i t i k a o svoja n e p o s r e d n a s u p r o t n o s t , k a o a p s t r a k t n o opšt i rad . Utopist i , koj i žele da zadrže r o b u ali ne i novac, da zadrže proizvodnju zasnovanu na pr iva tno j raz­m j e n i bez p o t r e b n i h uslova za takvu proizvodnju, konsekvent­ni su, dakle, k a d novac ne uniš tava ju tek u njegovom opip­l j ivom obliku, nego još u v a z d u š a s t o m i š i m e r i č n o m obl iku m j e r e vr i jednost i . U nevidljivoj mjer i vr i jednost i v r e b a u za­sjedi zvečeći novac.

Ako se pre tpos tav i proces usli jed koga je z lato pos ta lo m j e r a vr i jednost i , a r a z m j e n s k a vr i jednost — cijena, sve su r o b e u svojim c i jenama s a m o još zamišl jene količine z lata r a z n i h veličina. K a o takve različite količine i s te stvari, zlata, o n e liče j e d n a na drugu, m e đ u s o b n o se u p o r e đ u j u i m j e r e ; na taj nač in tehnički se razvija p o t r e b a da se dovedu u o d n o s p r e m a o d r e đ e n o j količini z lata k a o jedinici mjere, j edinic i m j e r e koja se razvija dalje u mjer i lo usl i jed toga š to se dijeli na al ikvotne dijelove, a ovi opet, sa svoje s t r a n e , na a l ikvotne dijelove. 3 8 Ali količine zlata kao takve m j e r e se po težini. Mje­r i lo se, dakle, nalazi već gotovo u o p š t i m m j e r a m a za tež inu m e t a l a , koje s toga u svakom m e t a l n o m p r o m e t u p r v o b i t n o i služe k a o mjer i lo cijena. T i m e š to se r o b e j e d n a p r e m a dru­goj više ne odnose kao razmjenske vr i jednost i koje bi se mje­r i le r a d n i m v r e m e n o m , već k a o i s to imene veličine koje t r e b a

3 8 Neobična okolnost da unca zlata u Engleskoj, kao jedinica mjere novca, nije podijeljena na alikvotne dijelove, objašnjava se na slijedeći način: »Naš monetarni sistem bio je prvobitno po­dešen samo za upotrebu srebra — otud se unca srebra uvijek mo­že podijeliti na odgovarajući broj moneta; ali pošto je zlato tek U- jednom docnijem periodu uvedeno u monetarni sistem koji je bio podešen samo za Srebro, unca zlata ne može se iskovati u odgovarajući broj moneta.« (Maclaren, »Historv of the Currencv«, p. 16, London 1858).

4» 51

mjer i t i u zlatu, z lato se p r e t v a r a od mjere vrijednosti u mje­rilo cijena. M e đ u s o b n o poređen je r o b n i h ci jena k a o razn ih količina zlata kristal izuje se t a k o u f iguraci jama koje se upi­suju u zamiš l jenu količinu z lata i tu količinu predstav l ja ju k a o mjer i lo a l ikvotnih dijelova. Zlato k a o m j e r a vr i jednost i i kao mjer i lo ci jena i m a p o t p u n o razl ič i tu o d r e đ e n o s t obl ika, i n j ihovo b r k a n j e je izazvalo na j luđe teori je. Mjera vri jedno­sti je z lato k a o o p r e d m e ć e n o r a d n o vri jeme, a mjer i lo c i jena k a o o d r e đ e n a težina meta la . M j e r o m vr i jednost i zlato pos ta je t i m e što se k a o r a z m j e n s k a vr i jednost dovodi u o d n o s p r e m a r o b a m a k a o r a z m j e n s k i m vr i jednost ima, dok u mjer i lu cije­na o d r e đ e n a količina z lata služi k a o jed in ica za osta le koli­čine zlata. Mjera vr i jednost i je z lato s toga š to je njegova vri­j e d n o s t promjenl j iva, a mjer i lo ci jena stoga š to se f iksira k a o nepromjenl j iva jedinica težine. Ovdje, kao i k o d svih od­ređivanja m j e r e i s to imenih veličina, p o s t o j a n o s t i o d r e đ e n o s t o d n o s a m j e r e p o s t a j u odlučni . P o t r e b a , da se n e k a kol ič ina z lata u tv rd i k a o jed in ica mjere, a a l ikvotni dijelovi k a o po­djela te jedinice, izazvala je p r e d s t a v u k a o da se o d r e đ e n a ko­ličina zlata, koje ima, p r i r o d n o , promjenl j ivu vri jednost, stav­lja u fiksni o d n o s vr i jednost i p r e m a r a z m j e n s k i m vri jedno­s t i m a robâ, pr i č e m u se previdjelo s a m o to da su se razmjen-ske vr i jednost i r o b â pretvor i le u ci jene, u količine zlata, p r i j e nego š to se zlato razvi ja kao mjer i lo ci jena. Ma k a k o se mije­nja la vr i jednost zlata, r a z n e količine z lata predstavl ja ju j e d n a p r e m a drugoj uvijek isti o d n o s vr i jednost i . K a d b i vr i jednost zlata pa la za 1.000 odsto, 12 u n c a zlata bi k a o i rani je i m a l e 12 p u t a veću vr i jednost od j e d n e u n c e zlata, a k o d ci jena je u p i tan ju s a m o o d n o s raznih kol ičina zlata j e d n e p r e m a dru­goj. Pošto, s d r u g e s t r a n e , j e d n a u n c a zlata n i p o š t o ne mije­n ja svoju tež inu s p a d a n j e m ili s k a k a n j e m svoje vr i jednost i , ne mi jen ja se ni težina n jenih a l ikvotnih dijelova, i na ta j n a č i n zlato, k a o f iksno mjer i lo cijena, vrši uvijek s lužbu ma k a k o se mi jenja la njegova vr i jednost . 3 9

3 9 »Novac može stalno da mijenja vrijednost a da ipak bude • isto tako mjera vrijednosti kao i kad bi bio potpuno nepromjen­ljiv. Uzmimo, na primjer, da mu se vrijednost smanjila. Prije smanjenja bi se za jednu gvineju kupila tri bušela pšenice ili rad od 6 dana; docnije bi se za nju mogla kupiti samo dva bušela pšenice ili rad od 4 dana. U oba slučaja, ako je dat odnos pšenice i rada prema novcu, može se izvesti njihov međusobni odnos; dru­gim riječima, mi možemo utvrditi da bušel pšenice vrijedi 2 rad­na dana. To je sve što mjerenje vrijednosti uključuje, i ono se poslije smanjenja vrijednosti obavlja isto tako nesmetano kao i ranije. Odlika jedne stvari kao mjere vrijednosti potpuno je ne­zavisna od promjenljivosti njene sopstvene vrijednosti.« (Bailev, »Money and its Vicissitudes», p. 11, London 1837.)

52

J e d a n istori j ski proces , koji ć e m o docnije objasni t i iz p r i r o d e m e t a l n o g p r o m e t a , doveo j e do toga da j e i s to težin­sku i m e zadržano za j e d n u s ta lno promjenl j ivu i sve m a n j u tež inu p lemeni t ih m e t a l a u njihovoj funkciji mjer i la cijena. T a k o engleska funta označava m a n j e od j e d n e t rećine svoje p r v o b i t n e težine, š k o t s k a funta pr i je ujedinjenja š k o t s k e sa E n g l e s k o m s a m o još '/s«. f r a n c u s k a livra V74, španski mara-vedi m a n j e od 1/iooo, a p o r t u g a l s k i rea l još m n o g o manj i dio. T a k o su se n o v č a n a i m e n a m e t a l n i h težina istori jski odvojila od nj ihovih opš t ih i m e n a za težine. 4 0 A p o š t o je određivanje jedinice mjere, n jen ih al ikvotnih dijelova i njihovih imena, s j e d n e s t r a n e , p o t p u n o konvencionalno, dok, s druge s t rane, t r e b a u okviru p r o m e t a da i m a k a r a k t e r opš tos t i i nužnost i , o n o je m o r a l o da p o s t a n e zakonsko određivanje. Ova čisto f o r m a l n a operaci ja pr ipa la je, dakle, v ladama. 4 1 Određeni me-

4 0 »Monete, čija su imena danas samo još mislena, u stvari su kod svih, naroda najstarije i sve su bile izvjesno vrijeme real­ne« (ovo posljednje je u ovakvom opsegu netačno), »i baš zato što su bile realne, u njima se računalo.« (Galiani, »Della Moneta«, I. c , p. 153.)

4 1 Romantični A. Miler kaže: »Po našim shvatanjima, svaki nezavisni suveren ima pravo da imenuje metalni novac, da mu odredi društvenu nominalnu vrijednost, rang, položaj i titulu« (A. H. Millier, »Die Elemente der Staatskunst«, Berlin 1809, Band II , S. 276). Što se tiče titule, g. dvorski savjetnik ima pravo: on samo zaboravlja sadržinu. Koliko su njegova »shvatanja« bila konfuzna, pokazuje, na primjer, slijedeće mjesto: »Svaki čovjek uviđa od kolike je važnosti tačno određivanje monetne cijene, na­ročito u zemlji kao što je Engleska, gdje vlada sa velikodušnom liberalnošću kuje besplatno (izgleda da g. Miler vjeruje da troš­kove kovanja pokriva vladin personal iz sopstvenog privatnog dže­p a ) , gdje ona ne uzima nikakvu taksu itd., i, p rema tome, ako bi ova znatno povisila monetnu cijenu zlata u poređenju sa tržiš­nom cijenom, ako bi ona, umjesto da plaća kao sada 3. f. st. 17 šilinga lO'/a pensa, utvrdila za jednu uncu zlata monetnu cijenu od 3 f. st. 19 šilinga, sav bi novac strujao prema kovnici; srebro koje bi se u njoj primilo zamijenilo bi se na tržištu za zlato jer je tu jeftinije, i onda ponovo donosilo u kovnicu, a kovanje novca bi dospjelo u nered« (p. 280, 281, 1. a ) . Da bi sačuvao red u en­gleskoj kovnici, Miler dovodi sebe u »nered«. Dok su šiling i pens samo imena, u srebrnim i bakarnim markama predstavljena ime­na određenih dijelova unce zlata, on uobražava sebi da se unca zlata procjenjuje u zlatu, srebru i bakru, i tako usrećuje Engleze trostrukom standard of value [ trostrukom valutom]. Doduše, sre­b r o je kao novčana mjera uz zlato formalno odstranjeno tek go­dine 1816. zakonom dz 56. godine vladanja Đorđa I I I , c. 68. Zakon­ski ono je, u stvari, bilo već odstranjeno 1734. godine zakonom iz 14. godine vladanja Đorđa I I , c. 42, a u praksi još mnogo ra-

53

tal koji j e služio k a o novčani mater i j a l b io je d ruš tveno d a t . U razl iči t im zeml jama je z a k o n s k o mjer i lo cijena, r a z u m i j e se, različito. U Engleskoj se, na pr imjer , u n c a k a o j ed in ica težine m e t a l a dijeli na penivejte, g re jne i t r o j k a r a t e , a u n c a z lata kao jedinica m j e r e novca na 37/s sovrina, sovrin na 20 šilinga, šiling na 12 pensa, t a k o da je 100 funti 22-karatnog z lata (1.200 unca) j e d n a k o 4.672 sovr ina i 10 šilinga. M e đ u t i m , na sv je tskom tržiš tu, gdje iščezavaju državne granice, iščeza­vaju i ovi nac ionaln i k a r a k t e r i novčanih m j e r a i u s t u p a j u m j e s t o o p š t i m m j e r a m a težine m e t a l a .

P r e m a t o m e , ci jena n e k e r o b e , ili kol ič ina zlata u k o j u je mis leno pre tvorena, izražava se sada u n o v č a n i m i m e n i m a novčanog mjeri la. Dakle, u m j e s t o da se kaže da je k v a r t e r pšenice j e d n a k u n c i zlata, u Engleskoj bi se rek lo da je jed­n a k 3 funte ster l inga, 17 šilinga i IO1/* pensa . Na ta j n a č i n sve se cijene izražavaju j e d n a k i m i m e n i m a . Specifični obl ik koj i r o b e da ju svojoj razmjensko j vr i jednost i p r e t v o r e n je u novčana imena — u ko j ima o n e j e d n a drugoj kažu š ta vrije­de. Novac, sa svoje s t r a n e , posta je računski novac.1-

Pretvaran je r o b e u r a č u n s k i novac u glavi, na p a p i r u , u govoru, vrši se uvi jek č im se bi lo koja v r s ta bogats tva fik­s i ra s gledišta r a z m j e n s k e vr i jednost i . 4 3 Za ovo p r e t v a r a n j e p o t r e b a n je mater i j a l zlata, ali s a m o zamišl jen. Za p r o c j e n u 1.000 bala p a m u k a u o d r e đ e n o m b r o j u u n c a zlata i za t im za izražavanje samog tog b r o j a u n c a u r a č u n s k i m i m e n i m a unce, u funtama, ši l inzima, pens ima, nije p o t r e b a n ni j e d a n a t o m s tvarnog zlata. T a k o pr i je Bankovnog zakona Sera R o b e r t a Pila od 1845. godine u Škotskoj ni je bila u p r o m e t u ni j e d n a j e d i n a u n c a zlata, m a d a je u n c a zlata, i to izražena kao engle­sko r a č u n s k o mjer i lo u 3 funte sterl inga, 17 šilinga i 101/« p e n s a , služila k a o z a k o n s k a m j e r a ci jena. T a k o s r e b r o služi k a o m j e r a ci jena u r o b n o j razmjeni i zmeđu Sibira i Kine, m a d a je ta t rgovina u s tvar i p r o s t a t r a m p a . Za novac k a o ra­

nije. Postojale su dvije okolnosti koje su A. Milera specijalno os­posobljavale za takozvano više shvatanje političke ekonomije. S jedne strane, njegovo široko nepoznavanje ekonomskih činjenica, a, s druge strane, njegov čisto diletantski zanesenjački odnos' pre­ma filozofiji.

4 2 »Kad je neko upitao Anaharsisa čemu služi novac Heleni­ma«, on je odgovorio »za računanje«. (Athenaeus, Deipnosophistai, L. IV, 49, v. 2. ed. Schweighauser 1802.)

43 G. Garnieru, jednom od starijih francuskih prevodilaca Adama Smita, pala je na pamet čudnovata misao da utvrdi odnos između upotrebe računskog i upotrebe stvarnog novca. Ta pro­porcija je 10: 1 (G. Garnier, «Histoire de la monnaie depuis les temps de la plus antiquité etc.«, I, p. 78).

54

čunsk i novac je stoga i svejedno da li su bilo sama njegova jedinica mjere, bilo njeni dijelovi, s tvarno iskovani ili n isu. Za vri jeme Viljema Osvajača postojal i su u Engleskoj funta, sterlinga, t a d a 1 funta čistog s rebra, i šiling, '/ao funte, s a m o kao r a č u n s k i novac, dok. je poni, >/L>JO funte s rebra, bio naj­veća postojeća s r e b r n a m o n e t a . O b r n u t o , danas u Engleskoj ne posto je ni šilinzi ni pensi, m a d a su to zakonska r a č u n s k a i m e n a za o d r e đ e n e dijelove j e d n e unce zlata. Uopšte novac kao r a č u n s k i novac može da postoj i s a m o idealno, dok se s tvarno postojeći novac kuje po sasvim d r u g o m mjeri lu. T a k o s"è'u mnogim engleskim koloni jama u Sjevernoj Americi no­vac u opt icaju sas tojao sve do kasno u XVII I vijek od š p a n -skih i por tuga lsk ih moneta , dok je r a č u n s k i novac svuda bio isti kao u Engleskoj . 4 4

Zbog toga što se zlato kao mjeri lo cijena pojavljuje p o d is t im r a č u n s k i m i m e n i m a kao i r o b n e cijene, što se, na p r i ­mjer, i j e d n a u n c a zlata isto kao i j e d n a tona gvozda izražava u 3 funte sterl inga, 17 šilinga i I O V 2 pensa, ova njegova ra­č u n s k a i m e n a nazvana su njegovom monetnom cijenom. Otu­da je nas ta la č u d n a p r e d s t a v a da se zlato tobože procjenju je u svom sops tvenom mater i j a lu i da ono, za razl iku od svih ostal ih roba, dobi ja fiksnu ci jenu od države. Fiks i ranje ra­č u n s k i h i m e n a za o d r e đ e n e težine p o g r e š n o je shvaćeno k a o fiksiranje vr i jednost i t ih težina. 4 5 K a d zlato služi k a o eleme-n a t određivanja cijena i stoga kao r a č u n s k i novac, o n o ne s a m o što n e m a -fiksne cijene nego u o p š t e n e m a nikakve cije­ne. Da bi moglo i m a t i cijenu, t j . da bi se moglo izraziti u n e ­koj specifičnoj robi kao opšti ekvivalent, ta d r u g a r o b a bi m o r a l a u p r o c e s u p r o m e t a igrati i s tu iskl jučivu ulogu k a o zlato. Ali dvije robe koje iskl jučuju sve ostale robe, iskl jučuju se i u z a j a m n o . Gdje god s r e b r o i z lato zakonski u p o r e d o po­stoje kao novac, t j . kao m j e r a vr i jednost i , pokuša j da se tre­t i ra ju kao jedna i ista materija o s tao je stoga uvijek uzalu-

44 Merilendski zakon od 1723, kojim je duvan proglašen za­konskom monetom, a njegova vrijednost svedena na engleski zlat­ni novac, naime jedan peni za funtu duvana, podsjeća na leges barbarorum, u kojima se, obrnuto, određene sume novca izjedna­čavaju sa volovima, kravama itd. U ovom slučaju stvarni mate­rijal računskog novca nisu bili ni zlato ni srebro, nego vo i krava.

45 Tako, na primjer, čitamo u »Familiar Words« gosp. Davi­da Urkarta: »Vrijednost zlata mora se mjeriti samim zlatom. Ali kako može neka supstanca biti mjera svoje sopstvene vrijednosti u drugim stvarima? Vrijednost zlata mora se utvrditi njegovom sopstvenom težinom, sa pogrešnim nazivom ove težine — i jedna unca mora vrijediti toliko i toliko funti i alikvotnih dijelova fun­te. To je falsifikovanje mjere, a ne utvrđivanje mjerila.«

55

dan. Ako se pre tpos tav l ja da se i s to r a d n o vr i jeme n e p r o ­mjenl j ivo o p r e d m e ć u j e u istoj proporc i j i s r e b r a i zlata, o n d a se u s tvar i pre tpos tav l ja da su s r e b r o i z lato ista m a t e r i j a i da j e s r e b r o , k a o m e t a l m a n j e vr i jednost i , nepromjenl j iv ali-kvotn i dio zlata. I s tor i ja engleskog novca od vladavine Edvar-d a I I I d o v r e m e n a Đ o r đ a I I s a m o j e niz n e p r e s t a n i h p o r e m e ­ćaja koji proizlaze iz kolizije i zmeđu zakonskog u t v r đ i v a n j a o d n o s a vr i jednost i z lata i s r e b r a i nj ihovih s tvarnih koleba­n j a vr i jednost i . Čas je bi lo preci jenjeno zlato, čas s r e b r o . Potci jenjeni m e t a l bio je povučen iz p r o m e t a , p r e t o p l j e n i iz­vezen. Tada bi se opet zakonski izmijenio o d n o s vr i jednost i i z m e đ u ta dva meta la , ali b i nova n o m i n a l n a vr i jednost usko­ro došla u isti s u k o b sa s t v a r n i m o d n o s o m vr i jednost i k a o i s t a r a . U n a š e vr i jeme sasvim slab i p r o l a z a n p a d vr i jednost i

•zlata p r e m a s rebru, usli jed indijsko-kineske t ražn je s r e b r a , izazvao je u F r a n c u s k o j i s tu pojavu, i to u najvećim razmje-r a m a , n a i m e izvoz s r e b r a i njegovo ist iskivanje iz p r o m e t a z la tom. U t o k u 1855, 1856. i 1857. višak uvoza zlata u Fran­c u s k u n a d izvozom zlata iz F r a n c u s k e iznosio je 41,580.000 f. st., dok je višak izvoza s r e b r a n a d uvozom s r e b r a iznosio 14,704.000 f. st. U stvari, u zeml jama kao š to je F r a n c u s k a , gdje su zakonski oba m e t a l a m j e r e vr i jednost i i gdje se o b a m o r a j u p r i m a t i p r i plaćanju, ali s t i m da svako može po volji da p laća bi lo u j e d n o m bilo u d r u g o m meta lu, m e t a l čija vri­j e d n o s t skače i m a ažiju i mjer i svoju ci jenu, k a o i svaka dru­ga roba, u prec i j en jenom meta lu, dok j e d i n o ovaj posl jednj i služi kao m j e r a vr i jednost i . Sva i s tor i j ska i skustva na o v o m pol ju svode se n a p r o s t o na to da t a m o gdje zakonski dvije r o b e vrše funkciju m j e r e vr i jednost i faktički uvijek s a m o j e d n a ostaje k a o takva n a p o p r i š t u . 4 6

B. T E O R I J E O J E D I N I C I M J E R E NOVCA

Okolnost š to su r o b e kao ci jene s a m o mis leno p r e t v o r e n e u zlato, a zlato, p r e m a t o m e , s a m o mis leno p r e t v o r e n o u no- < vac, dovela je do učenja o idealnoj jedinici mjere novca. Bu­d u ć i da kod određivanja ci jene funkcioniše s a m o zamiš l jeno z la to ili s rebro, zlato i s r e b r o s a m o k a o r a č u n s k i novac, tvr-

4 6 »Novac kao mjera u trgovini treba, k a o i svaka druga mjera, da bude što je mogućno postojaniji. To je nemoguće ako se vaš novac sastoji iz dva metala čiji se odnos vrijednosti stal­no mijenja.« (John Locke, »Some Considérations on the Lowering of Interest etc«, 1691; p. 65 u njegovim »Works«, 7, ed., London 1768. vol II.)

56

d i l o se da imena funta, šiling, peni, tal ir, f ranak itd. ne ozna­čava ju težinske dijelove z lata ili srebra ili bilo k a k o opred-m e ć e n o g r a d a , nego da označavaju, naprot iv , idealne a t o m e vr i jednost i . K a d bi, nćTprimjer, vr i jednost j e d n e u n c e s r e b r a skočila, t a d a bi o n a sadržavala više takvih a t o m a i m o r a l a bi se stoga r a č u n a t i i kovat i u više šilinga. Ova doktr ina, koja je ponovo i s t icana za vr i jeme posl jednje trgovinske krize u Engleskoj , pa čak bi la i z a s t u p a n a u p a r l a m e n t u u dva speci­j a l n a izvještaja koji su k a o pri log d o d a t i izvještaju Bankov­nog k o m i t e t a od 1858. godine, pot iče od kra ja XVII vijeka. U vr i jeme s t u p a n j a Vil jema I I I na pri jesto, engleska monet-na ci jena j e d n e unce s r e b r a iznosila je 5 šilinga i 2 pensa , o d n o s n o u n c e s r e b r a nazivala se peni , a 12 ovih p e n s a ši l ing. P r e m a t o m mjeri lu, i z k o m a d a s r e b r a teškog, na pr im­jer, 6 u n c a kovao se 31 k o m a d p o d i m e n o m šiling. Ali tržišna cijena unce s r e b r a skočila je iznad n jene monetne cijene, od 5 šilinga i 2 pensa na 6 šilinga i 3 pensa, odnosno, da bi se k u p i l a j e d n a u n c a sirovog s rebra, m o r a l o se izbrojat i 6 šilin­ga i 3 pensa. K a k o je t rž i šna ci jena j e d n e u n c e s r e b r a mogla skočit i iznad njene m o n e t n e cijene k a d je m o n e t n a ci jena s a m o r a č u n s k o ime zà a l ikvotne dijelove jedne unce s reb ra? Rješenje zagonetke bilo je p ros to . Ôd 5,600.000 f. st. s r eb rnog novca, koliko je t ada bilo u p r o m e t u , čet ir i mil iona su bi la izlizana, obrezana i krn ja . Pr i l ikom j e d n e p r o b e pokazalo se da su 57.200 f. st. u s rebru, koje su m o r a l e težiti 220.000 unca, težile s a m o 141.000 unca. Kovnica je kovala uvijek po i s t o m mjeri lu, ali laki šilinzi koji su s t v a r n o bili u p r o m e t u pred­stavl jali su m a n j e al ikvotne dijelove u n c e nego što je poka­zivalo njihovo ime. Za u n c u sirovog s r e b r a m o r a l a se, sljed-stveno, plaćat i na t rž i š tu veća količina ovako u m a n j e n i h ši­linga. K a d se usli jed t a k o nasta log p o r e m e ć a j a pr i s tup i lo op-š t e m prekivanju, tvrdio je Launds, secretarv to t h e t reasurv [ s e k r e t a r r i zn ice] , da je vr i jednost u n c e s r e b r a p o r a s l a i da s toga m o r a da b u d e u b u d u ć e i skovana u 6 šilinga i 3 pensa, u m j e s t o kao rani je u 5 šilinga i 2 pensa . On je, dakle, u s tvar i t v r d i o da je vr i jednost n jenih a l ikvotnih dijelova pala, j e r je v r i j ednost u n c e poras la . Međut im, njegova p o g r e š n a teor i ja "bila je s a m o ul jepšavanje p r a k t i č n e svrhe. Državni dugovi bili su zakl jučeni u lak im šilinzima, pa zar da se o t p l a t e u teš­k i m ? U m j e s t o da kaže: v ra t i te 4 u n c e s rebra , p o š t o s te no­m i n a l n o dobili 5, a s tvarno 4 unce, on je r e k a o o b r n u t o : vra­tite n o m i n a l n o 5 unca, ali im m e t a l n u s a d r ž i n u smanj i te na 4 unce i nazovite ši l ingom ono š to ste d o s a d nazivali 4/s šilin­ga. L a u n d s se, dakle, faktički držao metalne sadržine, d o k se xi teori j i držao i dal je računskog imena. Njegovi prot ivnic i ,

57

koji su se držali s a m o r a č u n s k o g i m e n a i s toga izjavljivali da je šiling koji je b io lakši za 25 do 30 o d s t o ident ičan sa p u n o -m j e r n i m šil ingom, tvrdil i su, o b r n u t o , da se drže s a m o m e ­ta lne sadržine. Džon Lok, koji je z a s t u p a o novu buržoazi ju u svim oblicima, indust r i ja lce prot iv r a d n i k a i p a u p e r a , trgov­ce prot iv s t a r o m o d n i h zelenaša, f inansi jske a r i s t o k r a t e p r o t i v državnih dužnika, i u j e d n o m speci ja lnom dijelu čak dokazi­vao d a j e b u r ž o a s k i r a z u m n o r m a l n i l judski razum, p r i h v a t i o je i b o r b u prot iv L a u n d s a . Džon Lok je pobi jedio, i n o v a c koj i je pozajml jen u gv ine jama od 10 ili 14 šilinga v r a ć e n je u gvine jama od 20 šilinga. 4 7 Ser Diems Stjuart r ez imira iro­n i č n o cijelu ovu t ransakc i ju ovako: »Vlada je z n a t n o dobi la na porezima, povjerioci nà kap i ta lu i k a m a t a m a , a naci ja je j ed ina prevarena , bila savršeno zadovoljna, j e r njen standard (mjeri lo n jene sopstvene vr i jednost i ) ni je b io sman jen .« 4 8

4 7 Lok, između ostalog, kaže: »Nazovite krunom ono što se ranije zvalo pola krune. Vrijednost ostaje određena metalnom sa-držinom. Ako od jedne srebrne monete možete da oduzmete 1/so njene težine a da ne smanjite njenu vrijednost, onda isto tako možete da oduzmete 1 9 / Ž O težine srebra koje ona sadrži. Po ovoj. teoriji moralo bi se za jedan farting, ako bi se nazvao krunom, kupiti isto toliko začina, svile ili ostale robe kao za komad od krune koji sadrži 60 puta više srebra. Sve što možete učiniti je­ste da manjoj količini srebra date žig i ime veće količine. Ali sre­brom se, a ne imenom, plaćaju dugovi i kupuju robe. Ako vaše povišenje vrijednosti novca ne znači ništa drugo nego proizvoljno davanje imena aLikvotnim dijelovima komada srebra, na prim­jer, nazivanje penijem osmog dijela unce srebra, onda stvarno možete peti vrijednost novca koliko vas je volja.« Istovremeno je Lok odgovarao Laundsu da porast tržišne cijene srebra iznad njegove monetne cijene ne potiče od »porasta vrijednosti srebra, već od smanjenja težine srebrne monete«. 77 obrezanih i podre-zanih šilinga ne bi težili ni za jotu više od 62 šilinga pune težine. Naposljetku, on je s pravom naglasio da bi, nezavisno od sma­njenja srebra kod monete u opticaju, tržišna cijena sirovog sre­bra u Engleskoj unekoliko mogla da poraste iznad monetne cije­ne jer je izvoz sirovog srebra dozvoljen, a srebrne monete zabra­njen. (Vidi »Some Considérations etc«, str. 54—116 passim.) Lok . se neobično čuvao da ne dotakne aktuelne teme državnih dugova, kao što je isto tako obazrivo izbjegavao da se upusti u delikatno ekonomsko pitanje. A to pitanje je bilo: i valutni tečaj i odnos sirovog srebra prema srebrnoj moneti dokazivali su da novac u opticaju nije bio ni izdaleka depresiran srazmjerno svome stvar­nom smanjenju srebra. U odjeljku o prometnom sredstvu vratiće-mo se u opštem obliku na ovo pitanje. Nikolas Barbon, u »A Dis^ course Concerning Coining the New Money Lighter, in Answer to Mr. Locke's Considérations etc«, London 1696, uzaludno je poku­šavao da namami Loka na klizav teren.

48 Stjuart, 1. c, t. II , p. 154.

58

S t j u a r t je mislio da će se nacija, sa dal j im e k o n o m s k i m raz­vojem, pokazal i lukavi jom. On se prevar io . Otpri l ike 120 go­dina docnije ponovio se isti qui p r o quo [isto b r k a n j e ] .

Bilo je u redu š to je episkop Berkli, p reds tavnik j e d n o g mist ičnog idealizma u engleskoj filozofiji, dao učenju o ideal­noj jedinici mjere novca t e o r e t s k u verziju, š to je p r a k t i č n i »secrotarv to t h e treasurv« bio p r o p u s t i o . On pi ta : »Zar se nazivi livra, funta sterl inga, k r u n a itd. n e m a j u s m a t r a t i pu­k i m imenima odnosa?« (naime, o d n o s a a p s t r a k t n e vr i jedno­sti kao takve). »Zar zlato, s r e b r o ili h a r t i j a n isu p u k i t ike t i ili m a r k e za r a č u n a n j e , regis t rovanje i kontrol i san je (odno­sa vri jednosti)? Zar moć k o m a n d o v a n j a t u đ o m r a d i n o š ć u (druš tvenim r a d o m ) nije bogats tvo? Zar je novac u stvari ne­što drugo do t iket ili znak za prenošen je ili regis t rovanje takve moći, i zar je od velike važnost i od kakvog se m a t e r i ­ja la prave ovi t iketi?« 4 9 Ovdje postoj i , s j e d n e s t rane, brka­nje mjere vr i jednost i sa mjer i lom cijena, a, s druge s t r a n e , b r k a n j e zlata ili s r e b r a kao m j e r e vr i jednost i i kao p r o m e t ­nog sredstva. Pošto se p lemenit i meta l i u a k t u p r o m e t a m o g u zamijenit i m a r k a m a , Berkl i zakl jučuje da ove m a r k e sa svoje s t r a n e ne predstavl ja ju ništa, n a i m e da predstavl ja ju apst rak­tni po jam vri jednost i .

Učenje o idealnoj jedinici mjere novca je k o d ser Džem-sa Stjuarta t a k o p o t p u n o razvi jeno da njegovi sl jedbenici — nesvjesni sl jedbenici j e r ga ne pozna ju — ne nalaze ni n o v u verziju, pa čak ni neki nov pr imjer . »Računski novac, veli on, nije d r u g o do proizvol jno mjeri lo s j e d n a k i m dijelovima, p r o ­n a đ e n o r a d i mjeren ja relat ivne vr i jednost i s tvari za p r o d a j u . Računsk i novac je p o t p u n o različit od kovanog novca ( m o n e y coin), koji je ci jena, 5 0 i on bi mogao posto ja t i i o n d a k a d u svijetu ne bi posto ja la nikakva supstanci ja koja bi bi la pro­p o r c i o n a l a n ekvivalent za sve r o b e . R a č u n s k i novac vrši za vr i jednost stvari i s tu s lužbu koju vrše s tepeni, minut i , sekun­di itd. za uglove, ili mjeri la za geografske k a r t e itd. Kod svih ovih prona lazaka uvijek se kao jedinica uz ima ista denomina-cija. Kao što je kor i snos t svih takvih pomaga la o g r a n i č e n a jed ino na označavanje proporcije, t a k o i kor i snos t n o v č a n e jedinice. Stoga ona i ne može imat i nepromjenl j ivo o d r e đ e n u

49 »The Querist«, 1. c. Uostalom, «Queries on Money« su oštro­umna. Između ostalog, Berkli s pravom primjećuje da baš razvoj sjevernoameričkih kolonija »pokazuje jasno kao dan da za bo­gatstvo jedne nacije zlato i srebro nisu tako neophodni kao što to neposvećeni svih staleža zamišljaju«.

50 Cijena znači ovdje realni ekvivalent, kao kod engleskih ekonomskih pisaca XVII vijeka.

59

p r o p o r c i j u p r e m a bilo k o m e dijelu vr i jednost i , t j . n e m o ž e bi t i f iksirana za bilo koju o d r e đ e n u kol ičinu zlata, s r e b r a ili b i lo koje d r u g e r o b e . Ako je j ed in ica j e d n o m data, množe­n j e m se može doći do najveće vr i jednost i . Pošto vr i jednost r o b â zavisi od opšteg sticaja okolnost i koje na nj ih dje luju i od ćefa l judi, r a z m j e n s k e vr i jednost i r o b â m o r a j u se po-s m a t r a t i s a m o kao promjenl j ive u n j ihovom u z a j a m n o m od­nosu. Sve š to o m e t a i r e m e t i u tvrđivanje p r o m j e n e proporci­ja p o m o ć u jednog opšteg o d r e đ e n o g i nepromjenl j ivog mje­rila, m o r a da na trgovinu š t e t n o djeluje. Novac je s a m o ideal­no mjerilo j e d n a k i h dijelova. Na p i tan je š ta t r e b a da b u d e jedinica m j e r e vr i jednost i nekog dijela, odgovaram d r u g i m p i t a n j e m : š ta j e n o r m a l n a veličina j e d n o g s tepena, j e d n o g m i n u t a , j e d n o g s e k u n d a ? Oni je nemaju, ali č im je j e d a n dio određen, m o r a j u po p r i r o d i mjeri la svi ostali da ga u pro­porci j i slijede. Pr imjer i ovog idealnog novca su a m s t e r d a m -ski b a n k o v n i novac i angolski novac na afričkoj obali.« 5 1

S t j u a r t se n a p r o s t o ograničava na pojavu novca u pro­m e t u k a o mjerila cijena i k a o računskog novca. Ako je u ne­k o m cjenovniku j e d n a r o b a i skazana sa 15 šilinga, d r u g a sa 20 šilinga, t reća sa 36 šilinga, t a d a me u s tvar i za p o r e đ e n j e nj ihovih veličina vr i jednost i ne interesu je ni s r e b r n a sadrž ina ni i m e šilinga. Bro jčani odnos i 15, 20, 36 tu kazuju sve, a b r o j 1 je p o s t a o j e d i n a jedinica mjere . Uopšte, čisto a p s t r a k t a n izraz p r o p o r c i j e j e j e d i n o s a m a a p s t r a k t n a p r o p o r c i j a broje­va. Da bi b io konsekventan, S t j u a r t je s toga m o r a o da igno-r i še ne s a m o zlato i s r e b r o , već i n j ihova z a k o n s k a k r š t e n a i m e n a . Ne razumijevajući p r e t v a r a n j e m j e r e vr i jednost i u mjer i lo cijena, on misli, n a r a v n o , da se o d r e đ e n a količina zla­ta koja služi k a o jedinica m j e r e ne odnos i k a o m j e r a na dru­ge količine zlata, nego na v r i j ednos t i ' kao takve. B u d u ć i da se r o b e p r e t v a r a n j e m svojih razmjensk ih vr i jednost i u ci jene pojavl juju k a o i s to imene veličine, on por iče kvalitet m j e r e koj i ih čini i s to imenim, a j e r je u ovom p o r e đ e n j u razn ih k v a n t u m a z lata veličina onog k v a n t u m a zlata koji služi k a o j ed in ica m j e r e konvencionalna, on por iče da se o n a u o p š t e • m o r a da fiksira. Umjes to da Vaoo dio k r u g a nazove s t e p e n o m , on m o ž e s t e p e n o m da nazove Viso dio; prav i ugao b i se t a d a mjer io sa 45 u m j e s t o sa 90 stepeni, ana logno t o m e oš t r i i t u p i uglovi. Ali i p o r e d toga m j e r a za uglove osta la bi kao i rani je, prvo, kval i tat ivno o d r e đ e n a m a t e m a t i č k a figura, n a i m e k r u g i , drugo, kvant i ta t ivno o d r e đ e n i ods ječak kruga, š t o se p a k t iče S t juar tov ih e k o n o m s k i h pr imjera , o n j e d n i m pobi ja s a m sebe, a d r u g i m n i š t a ne dokazuje . A m s t e r d a m s k i b a n k o v n i

» Steuart, ï. c, t. II , p. 154, 299.

60

novac bio je u s tvar i s a m o r a č u n s k o ime za španske d u b l o n e koji su l ješkarenjem u p o d r u m u b a n k e sačuvali u cijelosti svoje salo, d o k je marl j iva k u r e n t n a m o n e t a omršavi la u gru­b o m dodiru sa spol jn im svi jetom. A š to se tiče afričkih idea­lista, m o r a m o ih p r e p u s t i t i nj ihovoj sudbini dok n a s kr i t ički putopisc i detal jni je ne obavi jeste o nj ima. 5 2 Kao pr ibl ižno idealan novac u S t j u a r t o v o m smis lu mogao bi se označit i f rancuski as ignat : »Nacionalna imovina. Asignat od 100 -frana­ka.«. Doduše, ovdje je bi la t a č n o n a v e d e n a u p o t r e b n a vrijed­nos t ko ju je as ignat i m a o da predstavl ja, n a i m e konfiskovano zemljište, ali kvant i ta t ivna o d r e d b a jedinice mjere bila je za­boravl jena i »franak« je stoga bio r i ječ bez ikakvog smisla. Kol iko je zemlj išta preds tav l jao j e d a n asignatski f ranak za­visilo je, na ime, od i shoda javne licitacije. M e đ u t i m , u p r a k s i je as ignatski f ranak bio u p r o m e t u kao vr i jednosni znak za s r e b r n i novac i s toga se njegova depresi jaci ja mjer i la ovim s r e b r n i m mjer i lom.

Per iod obus tave gotovinskih i sp la ta Engleske b a n k e jed­va da je b io plodni j i r a t n i m izvještajima nego t e o r i j a m a nov­ca. Depresi jaci ja b a n k n o t a i p o r a s t t rž i šne cijene zlata iznad njegove m o n e t n e cijene ponovo su oživjeli kod nekih brani­laca B a n k e d o k t r i n u o idealnoj mjer i novca. Klasično konfuz­ni izraz za ovo konfuzno shvatanje n a š a o je lord Kaslri, dc-finišući jedinicu m j e r e novca k a o »a sensé of value in refe­r e n c e to c u r r e n c y as c o m p a r e d w i t h commodit ies« [osjećaj vr i jednost i koji proizlazi iz u p o r e đ e n j a novaca sa r o b a m a ] . K a d su nekol iko godina posli je Par i škog m i r a prilike,, ponovo omogući le p laćanja u gotovu, postavi lo se u jedva izmijenje­n o m obl iku isto p i tan je koje je L a u n d s bio p o k r e n u o p o d Vi-I jemom I I I . O g r o m a n državni dug i m a s a pr iva tn ih dugova, f iksnih obveznica itd., nagomi lanih u t o k u više od 20 godina, bili su k o n t r a h i r a n i u d e p r e s i r a n i m b a n k n o t a m a . Da li ih je t r e b a l o vrat i t i u b a n k n o t a m a , od koj ih je 4.672 f. st. i 10 ši­linga predstav l ja lo ne n o m i n a l n o , već s t v a r n o 100 funti 22-ka-r a t n o g zlata? Tomas Atvud, b a n k a r iz B i r m i n g a m a , pojavio se k a o L a u n d s redivivus. Povjerioci b i n o m i n a l n o imali da dobi ju onol iko šilinga koliko je n o r m a l n o bilo k o n t r a h i r a n o , ali (ako se u n c e zlata p r e m a s ta ro j s topi kovanja zvala

5 2 Prilikom posljednje trgovinske krize emfatički je hvaljen u Engleskoj, sa izvjesne strane, afrički idealni novac, pošto mu je boravište ovoga puta pomjereno sa obale u srce Berbcrijc. Nepo­stojanje trgovinskih i industrijskih kriza kod Berbera objašnja­vano je idealnom jedinicom mjere njihovih bara [metalnih polu­ga]. Nije li bilo jednostavnije reći da su trgovina i industrija conditio sine qua non trgovinskih i industrijskih kriza?

61

šiling, sada bi se š i l ingom m o r a l a k r s t i t i r e c i m o 1/90 u n c e . Atvudove pr i s ta l ice p o z n a t e su k a o b i r m i n g e m s k a škola »of l i t t le shill ingmen« [pr i s ta l ica malog š i l inga] . P r e p i r k a o k o idealne m j e r e novca, z a m e t n u t a 1819. godine, t ra ja la je u 1845. godini još uvi jek i zmeđu S e r a R o b e r t a Pila i Atvuda, č i ja je sopstvena m u d r o s t , ukol iko se odnos i na funkciju nov­ca k a o mjere, i s c r p n o s a d r ž a n a u s l i jedećem c i t a t u : »ser Ro­b e r t Pil, u polemici sa b i r m i n g e m s k o m t rgov inskom komo­r o m , p i ta : Š ta će predstavl ja t i vaša novčanica od j e d n e funte? Š t a j e j e d n a funta? . . . š t a s e o n d a ima, o b r n u t o , razumi jevat i p o d sadašn jom j e d i n i c o m m j e r e v r i j e d n o s t i ? . . . Znače li 3 f. st., 17 šilinga, I O V 2 p e n s a j e d n u uncu zlata ili n jenu vrijed­nost? Ako znače s a m o uncu, zaš to o n d a ne nazvat i s tvar i svo­j i m i m e n o m i u m j e s t o funta ster l inga, šiling, peni , radi je reć i u n c a , penivej t i gre jn? T a d a se v r a ć a m o na s i s tem neposred­ne t r a m p e . Ili znače vr i jednost? Ako je j e d n a ' u n c a = 3 f. st., 17 šilinga, I O V 2 pensa, zašto je o n a u r a z n a v r e m e n a vrije­dila čas 5 f. st., 4 šilinga, čas 3 f. st., 17 šilinga i 9 p e n s a ? Izraz f u n t a (£) odnosi se na vr i jednost , ali ne na vr i jednost fiksi-Tanu u n e k o m nepromjenl j ivom tež inskom dijelu zlata. F u n t a je idealna jedinica... Rad je sups tanc i ja na ko ju se razlazu t roškovi proizvodnje i on daje zlatu njegovu re la t ivnu vrijed­n o s t kao i gvožđu. Ma koje se, dakle, posebno računsko ime upotrijebilo da bi se označio dnevni ili sedmični rad jednog •čovjeka, to i m e izražava vr i jednost proizvedene robe.« 5 3

U ovim posl jednj im r i ječima iščezava maglovi ta pred­stava o idealnoj mjer i novca i izbija n jena p r a v a ide jna sa-drž ina . R a č u n s k a i m e n a zlata: funta ster l inga, šiling, itd., tre­b a d a b u d u i m e n a z a o d r e đ e n e količine r a d n o g v r e m e n a . Po­š t o je r a d n o vr i jeme sups tanci ja i i m a n e n t n a m j e r a vrijed­n o s t i , ta bi i m e n a u s tvar i predstav l ja la s a m u p r o p o r c i j u vri­jednos t i . Drug im ri ječima, tvrd i se da je r a d n o vr i jeme istin­s k a jedinica m j e r e novca. Time n a p u š t a m o b i r m i n g e m s k u školu, ali u s p u t j o š p r i m j e ć u j e m o da je d o k t r i n a o idealnoj m j e r i novca ponovo pos ta la znača jna u s p o r u o konvertibi l­n o s t i ili nekonver t ib i lnos t i b a n k n o t a . Ako h a r t i j a dobi ja svoju •denominaciju od z lata i s rebra , osta je konvert ib i lnost novča­n i c e , t j . n j e n a zamjenl j ivost za zlato ili s r e b r o , e k o n o m s k i zakon, bez obzira na to kakav je pravni zakon. Tako b i prus­ki p a p i r n i tal ir, iako zakonski nekonvert ib i lan, b io o d m a h de-p r e s i r a n a k o bi u o b i č n o m p r o m e t u vri jedio m a n j e od j e d n o g ta l i ra u s rebru, ako, dakle, p r a k t i č k i ne bi b io konvert ib i lan. D o s l j e d n i p o b o r n i c i nekonvert ib i lnog p a p i r n o g novca u En-

53 »The Currency Question, The Gemini letters«. London 1844, p. 260—272 passim.

62

pleskoj pribjegli su, stoga, idealnoj mjer i novca. Ako su ra­č u n s k a imena novca, funta sterl inga, šiling itd., imena za je­d a n o d r e đ e n i iznos, a t o m i vr i jednost i od kojih neka r o b a u razmjeni s d r u g i m r o b a m a upi ja ili izbacuje čas više čas m a n j e , j e d n a engleska b a n k n o t a od 5 funti, na pr imjer , is to je t a k o nezavisna od svog o d n o s a p r e m a zlatu kao i od odno­sa p r e m a gvožđu i p a m u k u . Budući da bi njen naziv p r e s t a o da je teoret sk i iz jednačava s o d r e đ e n o m kol ič inom zlata ili "bilo koje druge robe, zahtjev za n j e n o m konvert ibi lnošću, t j . n j e n i m p r a k t i č n i m iz jednačenjem sa o d r e đ e n o m kol ič inom n e k e specifične stvari, bio bi iskl jučen s a m i m p o j m o m te ban­k n o t e .

Učenje o r a d n o m v r e m e n u kao n e p o s r e d n o j jedinici mje­re novca prvi je s i s tematsk i razvio Dion GrejM Po n j e m u bi Naciona lna c e n t r a l n a b a n k a p r e k o svojih filijala potvrđivala r a d n o vri jeme koje se u t r o š i u proizvodnji raznih roba. U za­m j e n u za r o b u proizvođač dobi ja zvaničnu p i s m e n u p o t v r d u •vrijednosti, t j . p r iznanicu na toliko r a d n o g v r e m e n a koliko ga sadrži njegova roba, 5 5 i ove b a n k n o t e od 1 r a d n e nedjelje, 1 r a d n o g dana, 1 r a d n o g časa, itd. i s tovremeno služe kao uput­nica na ekvivalent u svim osta l im r o b a m a koje su smješ tene M s tovar i š ta b a n k e . 5 6 To je osnovni p r i n c i p koji je brižljivo r a z r a đ e n u deta l j ima i koji se u svemu oslanja na posto jeće engleske inst i tuci je. Pod takvim s i s temom, veli Gre j , »bilo bi u svako d o b a isto t a k o lako za novac p r o d a v a t i k a o š to je

54 John Gray, »The Social System. A Treatise on the Prin-ciple od Exchange«, Edinburgh 1831. Uporedi od istog pisca. »Lec-tures on the Nature and Use of Money« Edinburgh 1848. Poslije "Februarske revolucije Grej je dostavio francuskoj Privremenoj •vladi memorandum u kome je poučava da Francuskoj nije po­trebna «organisation of labour« [organizacija rada] , već «organi­sation of exchange« [organizacija razmjene], čiji je plan potpuno razrađen u novčanom sistemu koji je on izmislio. Dobri Džon nije slutio da je šesnaest godina po izlasku »Social System«-a invenciozni Prudon uzeo patent na isto otkriće.

55 Gray, »The Social System etc.« Str. 63. »Novac bi imao <la bude samo potvrda, svjedočanstvo da je njegov imalac ili do­prinio postojećem nacionalnom bogatstvu (to the national stock Of wealth) izvjesnu vrijednost ili da je na pomenutu vrijednost stekao pravo od onoga ko je tu vrijednost doprinio.«

50 »Kad je određena vrijednost već opredmećena u proizvo­du, ona se može deponovati u banku i na prvo traženje uzeti na­zad, ali samo pod opštepriznatim uslovom da onaj ko je bilo kakvu imovinu uložio u projektovanu Nacionalnu banku može iz nje uzeti nazad jednaku vrijednost u ma kom drugom vidu umje­sto da bude obavezan uzeti ' istu stvar koju je deponovao.« (Gray, »The Social System etc.« (1. c, str. 68.)

63

s a d a lako novcem kupovat i ; proizvodnja b i bi la j e d n o o b r a z a n i nepresuš iv izvor tražnje«. 5 7 P lemeni t i meta l i izgubili bi svo­ju »privilegiju« p r e m a os ta l im r o b a m a i »zauzeli b i na t r ž i š t u mjes to koje im p r i p a d a p o r e d maslaca, jaja, s u k n a i cica, a n j ihova vr i jednost n a s ne b i interesovala više od v r i j ednos t i d i j amanata« . 8 8 »Da l i da zadrž imo n a š u zamiš l jenu m j e r u vr i jednost i , z lato, i t a k o s p u t a m o proizvodne snage zemlje, ili ć e m o se privol jet i p r i r o d n o j mjer i vr i jednost i , r a d u , i o s l o ­b o d i t i pro izvodne snage zemlje?« 5 9

Pošto j e r a d n o vr i jeme i m a n e n t n a m j e r a vr i jednost i , č e m u p o r e d nje n e k a d r u g a spol jna m j e r a ? Zašto s e razmjen-s k a vr i jednost razvi ja u ci jenu? Zaš to sve r o b e p r o c j e n j u j u svoju vr i jednost u j e d n o j isključivoj robi , koja se na ta j na-č i n p r e t v a r a u a d e k v a t n o pos to jan je razmjenske vr i jednost i , u novac? To je b io p r o b l e m koj i je Gre j i m a o da riješi. Umje­s to d a g a riješi, o n uobražava d a s e r o b e m o g u j e d n a p r e m a d r u g o j n e p o s r e d n o odnos i t i k a o proizvodi druš tvenog r a d a . Ali, one se m o g u j e d n a p r e m a drugoj odnosi t i s a m o k a o o n o š to jesu. R o b e su n e p o s r e d n o proizvodi izolovanih nezavisnih, p r i v a t n i h r a d o v a koji se svojim otuđivan jem u p r o c e s u pr i­v a t n e r a z m j e n e m o r a j u p o t v r d i t i k a o opš t i druš tveni r a d ili, d r u g i m ri ječima, r a d na bazi r o b n e proizvodnje posta je dru­štveni r a d tek" s v e s t r a n i m o t u đ i v a n j e m indiv idualnih radova . Pretpostavl ja jući r a d n o vr i jeme s a d r ž a n o u r o b a m a k a o ne­posredno društveno, Grej ga pre tpos tav l ja k a o za jedničko r a d n o vr i jeme ili kao r a d n o vr i jeme n e p o s r e d n o u d r u ž e n i h individua. Na taj n a č i n n e k a specifična roba, k a o zlato i sre­b r o , u stvari ne b i mogla s tat i n a s u p r o t os ta l im r o b a m a k a o i n k a r n a c i j a opš teg rada, r a z m j e n s k â Vj-ijçdnost p.e;.,bi- p o s t a l a ci jena, ali n i u p o t r e b n a vr i jednost n e ^ ' p o d a l a r a z m j e n s k a

^vrijednost, proizvod n e b i p o s t a o r o b a ^ a k c ^ M i a z a buržcn laske proizvodnje bi la u k i n u t a . Al i jo j3Jp j0Štp^i je ,__Grejova mišl jenje. Proizvodi se imaju kao^obe da proizvode, ali da se -ne razmjenjuju k a o robe. I spun jen je ove s k r o m n e . želje G r e j p r e n o s i na Naciona lnu b a n k u . S j e d n e s t r a n e , d r u š t v o u obl iku b a n k e čini individue nezavisnim od uslova p r i v a t n e razmjene, a, s d r u g e s t rane, p u š t a ih da i dalje proizvode na t>azi p r i v a t n e razmjene. U n u t r a š n j a dosl jednost , m e đ u t i m , n a g o n i Gre ja da negira j e d a n uslov b u r ž o a s k e proizvodnje za d r u g i m , m a d a hoće s a m o da »reformiše« novac koj i proizlazi iz r o b n e r a z m j e n e . Tako on p r e t v a r a kapi ta l u nac ionaln i ka-

5 7 L. c , p . 16. 58 Gray, «Lectures on Money etc.«, p. 182. 5 9 L. c , p . 169.

<54

pital , 8 0 zeml j i šnu svojinu u n a c i o n a l n u svojinu, 6 1 i a k o se do­b r o pogleda š ta r a d i njegova b a n k a , vidi se da o n a ne s a m o š to j e d n o m r u k o m p r i m a r o b u , a d r u g o m izdaje p i s m e n e p o t v r d e za i sporučeni rad, nego i reguliše i s a m u proizvod­nju. U svom pos l jednjem spisu Lectures on Money, u k o m e bojažljivo nasto j i da svoj r a d n i novac pr ikaže kao čis to bur-žoasku re formu, Grej se zapliće u još goru besmisl icu.

Svaka r o b a je n e p o s r e d n o novac. To je bila Grejova teo­rija, izvedena iz njegove n e p o t p u n e i s toga pogrešne analize r o b e . »Organska« k o n s t r u k c i j a »radnog novca« i »Nacionalne banke« i »robnih stovarišta« s a m o je priviđenje u k o m e se d o g m a lažno predstav l ja k a o sveopšti zakon koji v lada svije­t o m . Dogma po kojoj je r o b a n e p o s r e d n o novac, ili u njoj sadržani posebni r a d p r i v a t n e individue n e p o s r e d n o društve­ni rad, ne posta je, razumi je se, i s t in i ta t i m e š to j e d n a b a n k a vjeruje u n ju i p r e m a njoj p o s t u p a . U t a k v o m slučaju bi, š ta više, b a n k r o t s t v o preuzelo ulogu p r a k t i č n e kr i t ike . O n o š t o je k o d Gre ja skr iveno i š to i za njega s a m o g osta je ta jna, n a i m e da je r a d n i novac e k o n o m s k i zvučna fraza za s k r o m n u želju da se odbaci novac, s n o v c e m r a z m j e n s k a vr i jednost , s r a z m j e n s k o m vr i jednošću r o b a , a s r o b o m b u r ž o a s k i obl ik proizvodnje, to o t v o r e n o kaže nekol ic ina engleskih socijali­s ta koji su pisali d je l imično pr i je a d je l imično posli je Gre ja . 8 2

A gospodinu Prudonu i njegovoj školi ostavl jeno je da degra­daci ju novca i vaznesenje robe ozbil jno propovi jeda ju k a o jezgro socijalizma i da t a k o soci jal izam svedu na e lementa­r a n n e s p o r a z u m u pogledu n u ž n e veze i z m e đ u r o b e i novca. 0 *

2. Prometno sredstvo

P o š t o je r o b a u p r o c e s u određivan ja ci jene dobi la svoj obl ik sposoban za p r o m e t , a zlato dobi lo svoj k a r a k t e r novca, p r o m e t će i s t o v r e m e n o i predstav l ja t i i r ješavati prot ivr ječ-nos t i koje je ukl jučivao proces r a z m j e n e robâ . S t v a r n a raz-

«° »Poslovi svake zemlje trebalo bi da se obavljaju na osnovu nacionalnog kapitala.« (John Gray, »The Social System etc.« p . 171.)

n »Zemljište treba da bude pretvoreno u nacionalnu svo­jinu.« (1. c, p. 298.)

62 Vidi, na primjer, W. Thompson, »An Inquiry into the Di­stribution of Wealth etc«, London 1827; Bray, »Labours Wrongs and Labours Remedy«, Leeds 1839.

4 S Kao kompendijum ove melodramske teorije o novcu može se smatrat i : .Alfred Darimon, »De la réforme des banques*. Pa­ris 1856.

5 Prilog kritici političke ekonomije 65

m j e n a robâ, t j . d r u š t v e n a izmjena mater i j e , vrši se u v idu p r o m j e n e oblika u kojoj se razvija d v o s t r u k a p r i r o d a r o b e k a o

u p o t r e b n e vr i jednost i i razmjenske vri jednosti , ali u kojoj se i s t o v r e m e n o p r o m j e n a obl ika s a m e r o b e kristal izuje u određe­n i m obl icima novca. Predstavi t i ovu p r o m j e n u oblika znači preds tav i t i p r o m e t . Kao š to s m o vidjeli da je r o b a s a m o raz­vi jena razmjenska vr i jednost a k o se pre tpos tav i j e d a n svijet r o b â i s a m i m t i m s t v a r n o razvi jena podjela rada, t a k o p r o m e t pre tpos tav l ja a k t e sves t rane r a z m j e n e i s ta lan tok njihovog obnavl janja. Druga je p r e t p o s t a v k a da r o b e ulaze u p r o c e s razmjene kao robe s određenim cijenama ili da se u n u t a r toga procesa j e d n a za d r u g u pojavljuju k a o dvos t ruke egzi­stenci je, rea lno k a o u p o t r e b n e vri jednost i , mis leno — u cijeni — kao razmjenske vr i jednost i .

U najživljim u l i c a m a L o n d o n a t i ska se magazin do maga­zina, a iz nj ihovih šupl j ih s tak lenih očiju pokazuju se u svom sjaju sva bogats tva svijeta, indijski šalovi, amer ičk i revolveri, k ineski porcelan, par i šk i korzeti , r u s k a krzna i t r o p s k e mi­rodi je, ali sve ove pr imaml j ive stvari nose na čelu fatalne bjel ičaste, p a p i r n e m a r k e na ko j ima su napisani a rapsk i bro­jevi l akonsk im o z n a k a m a £, s, d. [ funta sterl inga, šiling, pe-n i ] . To je slika robe koja se pojavljuje u p r o m e t u .

a) Metamorfoza r o b â

Pri bl ižem p o s m a t r a n j u proces p r o m e t a pokazuje dva raz­na oblika kružnih tokova. Ako robu označimo sa R, novac sa N, o n d a m o ž e m o ova dva obl ika da izrazimo k a o :

R — N — R N — R — N

U o v o m odjel jku z a n i m a n a s isključivo prvi oblik ili nepo­s r e d n i oblik r o b n o g p r o m e t a .

Kružni tok R — N — R r,azlaže se u k r e t a n j e R — N , raz-' mjenl j ivanje r o b e za novac ili prodavanje; u s u p r o t n o kreta­n je N — R , razmjenj ivanje novca za r o b u ili kupovanje, i u j ed ins tvo oba ju k r e t a n j a R — N — R , razmjenj ivanje r o b e za n o v a c r a d i r a z m j e n e novca za r o b u ili prodavanje rad i kupo­vanja. A kao rezu l ta t u k o m e se proces gasi, dobi ja se R—R, r a z m j e n a r o b e za r o b u , s tvarna izmjena mater i j e .

Ako se p o đ e od kra jn je t a č k e ko ju čini prva roba, R — N — R predstav l ja n jeno p r e t v a r a n j e u zlato, i n jeno po­n o v n o p r e t v a r a n j e iz zlata u robu, ili k r e t a n j e u k o m e r o b a na jpr i je posto j i k a o p o s e b n a u p o t r e b n a vri jednost, p o t o m na-

66

p u š t a tu egzistenciju, dobi ja egzistenci ju k a o r a z m j e n s k a vri­j e d n o s t ili opš t i ekvivalent, koja je p o t p u n o n a p u s t i l a svaku vezu sa svojom p r i r o d n o m egzistencijom, ovu opet n a p u š t a i k o n a č n o ostaje k a o s tvarna u p o t r e b n a vr i jednost za indivi­d u a l n e p o t r e b e . U o v o m pos l jednjem obliku izlazi iz p r o m e t a i ulazi u pot rošn ju . I k a o cjelina, p r o m e t R — N — R je, dakle, p r i j e svega niz svih m e t a m o r f o z a kroz koje prolazi svaka po­j e d i n a r o b a d a b i p o s t a l a n e p o s r e d n a u p o t r e b n a vr i jednost za svog imaoca. Prva m e t a m o r f o z a vrš i se u prvoj polovini p r o m e t a R — N , d r u g a u drugoj polovini N — R , a cio p r o m e t preds tav l j a c u r r i c u l u m vi tae [životni p u t ] r o b e . Ali p r o m e t R — N — R j e c je lokupna m e t a m o r f o z a po jed ine r o b e s a m o t i m e š to j e i s t o v r e m e n o zbir o d r e đ e n i h j e d n o s t r a n i h meta­m o r f o z a drug ih roba, j e r j e svaka m e t a m o r f o z a prve r o b e n j e n o p r e t v a r a n j e u n e k u d r u g u r o b u , dakle p r e t v a r a n j e dru­ge r o b e u nju, dak le d v o s t r a n o p r e t v a r a n j e koje se vrši u i s t o m s t a d i j u m u p r o m e t a . M o r a ć e m o d a najpr i je izolovano r a z m o t r i m o svaki od ta dva p r o c e s a r a z m j e n e u koje se ra­s p a d a p r o m e t R — N — R .

R — N ili prodaja: R, r o b a , ulazi u p r o c e s p r o m e t a ne s a m o k a o p o s e b n a u p o t r e b n a vr i jednost , n a p r i m j e r k a o t o n a gvožđa, već k a o u p o t r e b n a vr i jednost s o d r e đ e n o m ci jenom, r e c i m o od 3 f. st., 17 šilinga, I O V 2 p e n s a ili j e d n e u n c e zlata. D o k je ova cijena, s j e d n e s t r a n e , e k s p o n e n t količine r a d n o g v r e m e n a sadržanog u gvožđu, t j . veličine njegove vr i jednost i , o n a u isti m a h izražava s k r o m n u želju gvožđa da p o s t a n e zla­t o , t j . d a r a d n o m v r e m e n u ko je o n o s a m o sadrži d a d e obl ik o p š t e g druš tvenog r a d n o g v r e m e n a . Ako ova t r a n s s u p s t a n c i j a n e p o đ e z a r u k o m , o n d a t o n a gvožđa p r e s t a j e d a b u d e n e s a m o r o b a već i proizvod, j e r o n a je r o b a s a m o zato š to je n e - u p o t r e b n a vr i jednost za svog imaoca, o d n o s n o njegov je r a d s t v a r a n r a d s a m o k a o k o r i s t a n r a d za druge, a za n jega j e k o r i s t a n s a m o k a o a p s t r a k t n o opš t i r a d . Stoga j e z a d a t a k gvožđa ili njegovog i m a o c a da u r o b n o m svijetu n a đ e o n u t a č k u gdje gvožđe privlači zlato. Ova teškoća, sa l to m o r t a l e [ o p a s a n s k o k ] r o b e , sav ladana j e a k o se proda ja , k a o š to se ovdje u analizi p r o s t o g p r o m e t a pretpostavl ja , s t v a r n o izvr­ši. T ime š to se o tuđen jem, t j . p r e l a s k o m iz r u k u u k o j i m a je n e u p o t r e b n a vr i jednost u r u k e u k o j i m a je u p o t r e b n a vrijed­n o s t , os tvaru je k a o u p o t r e b n a vr i jednost, t o n a gvožđa isto­v r e m e n o realizuje svoju ci jenu i od s a m o zamišl jenog z la ta p o s t a j e s t v a r n o zlato. Na mjes to i m e n a u n c a zlata, ili 3 f. st., 17 šilinga, I O V 2 pensa, s tupi la je sada u n c a s tvarnog zlata, ali t o n a gvožđa j e n a p u s t i l a svoje mjes to . P r o d a j o m R — N n e p r e t v a r a se s a m o roba, koja je u svojoj ci jeni mis leno b i la

5* 67

p r e t v o r e n a u zlato, rea lno u zlato, već se i s t im p r o c e s o m zla­to, koje je kao mjera vr i jednost i b i lo s a m o mis leno zlato i i igurisalo u stvari s a m o k a o novčano i m e s a m i h roba, pretva­ra u s tvaran novac. 6 4 Kao š to je pr i je pos ta lo mis leni opšt i ekvivalent zato š to su sve robe svoje vr i jednost i mjeri le u n jemu, zlato sad postaje, k a o proizvod svestranog otuđiva­nja robâ za njega — a p r o d a j a R — N je proces ovog opš teg otuđivanja — a p s o l u t n o otuđiva roba, rea lan novac. Ali z lato posta je rea lan novac u proda j i s a m o zato š to su r a z m j e n s k e vr i jednost i r o b â u svojim c i jenama već mis leno bile zlato.

U prodaj i R — N , isto k a o i u kupovini N — R , stoje j e d n a p r e m a drugoj dvije robe, j ed ins tva razmjenske i u p o t r e b n e vri jednost i , ali na robi postoj i n jena razmjenska vr i jednost s a m o mis leno k a o cijena, d o k na zlatu, m a d a je ono s t v a r n a u p o t r e b n a vr i jednost, njegova u p o t r e b n a vr i jednost posto j i s a m o kao nosi lac razmjenske vr i jednost i i , p r e m a t o m e , s a m o k a o formalna u p o t r e b n a vr i jednost ko ja se ne odnosi n i na kakvu s tvarnu indiv idualnu p o t r e b u . S u p r o t n o s t u p o t r e b n e i razmjenske vr i jednost i raspodjel ju je se, dakle, p o l a r n o na obje kra jnje t a č k e R — N , t a k o da j e r o b a p r e m a zlatu upo­t r e b n a vr i jednost koja svoju mis lenu razmjensku vr i jednost, cijenu, m o r a da realizuje t e k u zlatu, d o k je zlato p r e m a rob i r a z m j e n s k a vr i jednost koja svoju formalnu u p o t r e b n u vrijed­n o s t mater i ja l izuje tek u robi . S a m o ovim u d v o s t r u č a v a n j e m r o b e u r o b u i z lato i, dalje, d v o s t r u k i m suprots tav l jan jem u k o m e je svaka kra jn ja t a č k a mis leno ono š to je n jena suprot­nos t rea lno, a rea lno ono š to je n jena s u p r o t n o s t mis leno, dakle, s a m o preds tav l jan jem r o b â k a o d v o s t r a n o p o l a r n i h su­p r o t n o s t i r ješavaju se prot ivr ječnost i sadržane u n j ihovom p r o c e s u razmjene.

Dosad s m o p o s m a t r a l i R — N k a o proda ju, p r e t v a r a n j e r o b e u novac. Ali a k o se p o s t a v i m o na s t r a n u d r u g e kra jn je tačke, o n d a se, naprot iv , isti p roces pr ikazu je k a o N — R , k a o kupovina, k a o p r e t v a r a n j e novca u r o b u . P r o d a j a je n u ž n o u isti m a h svoja s u p r o t n o s t , kupovina; prvo je ako se p r o c e s p o s m a t r a s j e d n e s t rane, a d r u g o ako se on p o s m a t r a s dru­ge s t r a n e . Odnosno, u s tvarnost i se proces razl ikuje s a m o zato što k o d R — N inicijativa pot iče od r o b e ili prodavca, a k o d N — R od novca ili kupca. Time, dakle, š to p r v u m e t a m o r -

»Novac je dvovrstan, idealan i realan, i upotrebljava se na dva različita načina, za procjenu stvari i za njihovu kupovinu. Za procjenu je podesan idealni novac isto kao i realni, a možda još više. Druga upotreba novca sastoji se u kupovini onih stvari koje on procjenju je . . . Cijene i ugovori procjenjuju se u idealnom novcu a ostvaruju u realnom.« (Galiani, 1. c, p. 112 seq.)

68

fozu robe, njeno p r e t v a r a n j e u novac, preds tav l jamo k a o re­zu l ta t preval j ivanja prvog s t a d i j u m a p r o m e t a R — N , pretpo­stav l jamo i s tovremeno da se n e k a d r u g a r o b a već pretvor i la u novac, da se, dakle, nalazi već u d r u g o m s t a d i j u m u p r o m e ­ta N — R . Na taj način u p a d a m o u začaran k r u g pre tpos tavk i . Ta j začarani k r u g je s a m p r o m e t . Ako N u R — N ne posma-t r a m o k a o već izvršenu m e t a m o r f o z u neke druge robe, izuzi­m a m o a k t r a z m j e n e iz procesa p r o m e t a . Ali izvan njega ne­sta je oblik R — N , i t a d a stoje j e d a n p r e m a d r u g o m e s a m o j o š d v a r a z n a R, r e c i m o gvožđe i zlato, čija r a z m j e n a nije pose­b a n akt p r o m e t a , već a k t n e p o s r e d n e t r a m p e . N a izvoru svoje proizvodnje zlato je r o b a k a o i svaka druga roba . Njegova re la t ivna vr i jednost i re lat ivna vr i jednost gvožđa ili ma koje d r u g e r o b e predstav l ja se ovdje u kvant i te t ima u ko j ima se o n e u z a j a m n o razmjenju ju. Ali u p r o c e s u p r o m e t a ova ope­rac i ja je pretpostav l jena; u r o b n i m ci jenama šopstvena vri­j e d n o s t z lata je već data . Stoga nije n i š t a tol iko p o g r e š n o k a o p r e d s t a v a da unutar procesa prometa z lato i r o b a s tupa ju u o d n o s n e p o s r e d n e t r a m p e i da se s toga nj ihova re lat ivna vri­j e d n o s t iznalazi n j ihovom r a z m j e n o m k a o p r o s t i h roba . Ako se pričinjava da se z lato u p r o c e s u p r o m e t a razmjenjuje za r o b e k a o p u k a r o b a , t o pr ič injavanje pot iče n a p r o s t o odat le š t o je u c i jenama o d r e đ e n a količina r o b e već iz jednačena s o d r e đ e n o m kol ič inom zlata, t j . dovedena u o d n o s sa z l a t o m već k a o novcem, o p š t i m ekvivalentom i zbog toga s n j ime ne­p o s r e d n o razmjenlj iva. Ukoliko se ci jena neke r o b e realizuje u z latu, r o b a se za njega razmjenju je k a o za r o b u , k a o za p o s e b n u materi ja l izaci ju r a d n o g v r e m e n a , ali u k o l i k o je o n o n j e n a cijena ko ja se u n j e m u realizuje, r o b a se razmjenju je za njega k a o za novac, a ne k a o za r o b u , t j . za njega k a o o p š t u materi ja l izaci ju r a d n o g v r e m e n a . Ali ni u j e d n o m od t i h dvaju o d n o s a ne o d r e đ u j e se r a z m j e n o m količina zlata za ko ju se r o b a u n u t a r p r o c e s a p r o m e t a razmjenjuje, već se raz­m j e n a određu je ci jenom robe, t j . n j e n o m r a z m j e n s k o m vri^ j e d n o š ć u proc i jen jenom u zlatu. 6 5

U n u t a r p r o c e s a p r o m e t a zlato se u svačijoj ruci pojavlju­je k a o rezul ta t p r o d a j e R — N . Ali p o š t o je R — N , proda ja , is­t o v r e m e n o N — R , kupovina, vidi se da d o k R, r o b a od koje polaz i taj p roces , izvršava svoju p r v u m e t a m o r f o z u , d r u g a r o b a , koja stoji n a s u p r o t N-u k a o kra jn ja tačka, vrš i svoju

«5 Naravno da to ne sprječava da tržišna cijena robâ može biti iznad ili ispod njihove vrijednosti. Ali obaziranje na ovo je strano prostom prometu i Spada u sasvim drugu oblast, koju ćemo docnije razmatrati i gdje ćemo istraživati odnos vrijedno­sti i tržišne cijene.

69

- • 3 3

d r u g u metamorfozu i s toga preval juje d r u g u polovinu cirku­lacije, p r o m e t a , d o k se prva r o b a nalazi još na prvoj polovini svoga p u t a .

Kao rezul ta t prvog procesa p r o m e t a , prodaje, dobi ja se polazna tačka drugog procesa, novac. Na mjesto robe u nje­n o m p r v o m obliku s tupio je njen zlatni ekvivalent. Ovaj re­zul ta t može, u prvi m a h , predstav l ja t i t a č k u mirovanja, j e r r o b a u ovom d r u g o m obliku i m a sops tvenu izdržljivu egzi­stenci ju. Roba, koja u ruci svoga i m a o c a nije u p o t r e b n a vri­jednos t , postoj i sada u s ta lno upotreb l j ivom obliku, j e r je u vazda razmjcnl j ivom obliku, a od okolnost i zavisi k a d ćc-i na kojoj tački površ ine r o b n o g svijeta s tupi t i opet u pro­m e t . Njeno učaur ivanje u zlato čini samosta lan per iod u nje­n o m životu u k o m e može da proborav i k raće ili duže vrije­m e . Dok je r a z m j e n a neke posebne u p o t r e b n e vr i jednost i u t r a m p i n e p o s r e d n o vezana za r a z m j e n u neke druge p o s e b n e u p o t r e b n e vri jednosti , opšt i k a r a k t e r r a d a koji s tvara raz-m j e n s k u vr i jednost pojavljuje se u odvojenost i i indiferent­n o j nekoincidenci j i a k a t a kupovine i p roda je .

N — R , kupovina, j e s te o b r n u t o k r e t a n j e od R — N i is to­v r e m e n o druga ili završna m e t a m o r f o z a r o b e . Kao zlato, od­n o s n o u svom posto jan ju kao opš t i ekvivalent, r o b a je n e p o ­s r e d n o predstavl j iva u u p o t r e b n i m vr i j ednos t ima ' sv ih drugih r o b a , koje u svojim ci jenama teže za z la tom kao za svoj im o n o s t r a n i m posto jan jem, ali i s tovremeno ukazu ju na n o t u k o j o m ono m o r a da zazvoni da b i nj ihova tijela, u p o t r e b n e vr i jednost i , preš la na s t r a n u n o v c a , a nj ihova duša, razmjen-s k a vri jednost, uš la u s a m o zlato. Opšti p r o d u k t o t u đ i v a n j a r o b â je apso lutno otuđiva roba . Za p r e t v a r a n j e zlata u robu' ne posto j i n ikakva kvalitativna, nego s a m o kvant i ta t ivna gra­nica, n a i m e , granica njegove sopstvene količine ili vel ičine vr i jednost i . »Za gotov novac može se sve dobiti.« Dok u k r e ­t a n j u R — N r o b a realizuje, svojim o t u đ e n j e m kao u p o t r e b n a vr i jednost , svoju sopstvenu ci jenu i u p o t r e b n u vr i jednost tu­đeg novca, u k r e t a n j u N — R realizuje, svojim o t u đ e n j e m k a o p r o m e t n a vri jednost, svoju sopstvenu u p o t r e b n u vr i jednost i • ci jenu druge robe. Ako r o b a real izovanjem svoje ci jene isto­v r e m e n o p r e t v a r a zlato u s t v a r a n novac, o n a svojim pre tva­r a n j e m nazad u r o b u p r e t v a r a z lato-u svoje sopstveno čis to p r o l a z n o novčano posto janje . Pošto r o b n i p r o m e t p r e t p o s t a v ­lja razvi jenu podje lu rada, dakle m n o g o s t r a n o s t p o t r e b a po­j e d i n c a u o b r n u t o j s razmjer i sa j e d n o s t r a n o š ć u njegovog pro­izvoda, kupovina N — R će se čas ispolj it i u j ednač in i sa j ed­n i m r o b n i m ekvivalentom, a čas r a s p a r č a t i na niz r o b n i h ek-vivalenata koj i će s a d b i t i ograničen k r u g o m p o t r e b a kupca.

70

i vel ičinom novčanog iznosa k o j i m raspolaže. — K a o š t o je p r o d a j a i s tovremeno kupovina, t a k o j e kupovina is tovreme­no prodaja , N — R i s t o v r e m e n o R — N , s a m o š to inicijativa ov­dje p r i p a d a z latu i l i k u p c u .

Ako se sad v r a t i m o na c je lokupan p r o m e t R — N — R , po-kazaće se da u n j e m u j e d n a r o b a prolazi kroz c je lokupan niz svojih m e t a m or f oz a . Ali i s t o v r e m e n o d o k o n a počinje p r v u polqvinu p r o m e t a i vrši p r v u metamorfozu, n e k a d r u g a r o b a s t u p a u d r u g u polovinu p r o m e t a , vrš i svoju d r u g u m e t a m o r ­fozu i i spada iz p r o m e t a ; i o b r n u t o , prva r o b a s t u p a u d r u g u polovinu p r o m e t a , vrši svoju d r u g u m e t a m o r f o z u i i spada iz p r o m e t a , d o k n e k a t r e ć a r o b a ulazi u p r o m e t , preval ju je p r v u polovinu svoga p u t a i vrš i p r v u m e t a m o r f o z u . P r e m a t o m e , c je lokupan p r o m e t R — N — R k a o c je lokupna m e t a m o r f o z a n e k e r o b e uvijek j e i s t o v r e m e n o kra j c je lokupne m e t a m o r ­foze n e k e druge i p o č e t a k c je lokupne m et a m or f oz e n e k e t r e ć e robe, dakle j e d a n niz bez p o č e t k a i kra ja . J a s n o ć e radi , da bi­s m o razlikovali robe, označ imo R na ob je kra jn je t a č k e raz­ličito, n p r . k a o R ' — N — R " . U stvari, prvi član R ' — N p r e t p o ­stavlja N k a o rezu l ta t nekog drugog R — N , š to znači da je i s â m s a m o posl jednji č lan od R — N — R ' , d o k j è drugi č lan N — R " u svom rezu l ta tu R " — N , dakle i s a m se preds tav l ja k a o prvi član R " — N — R ' " i td. Dalje, pokazuje da se posljed­nj i č lan N — R , m a d a je N rezu l ta t s a m o jedne p roda je , m o ž e p r i k a z a t i kao N — R ' + N — R " + N — R ' " + itd., da se, dakle, m o ­ž e r a s p a r č a t i n a m n o š t v o kupovina, t j . n a m n o š t v o proda ja , t j . na m n o š t v o prv ih članova novih c je lokupnih m e t a m o r f o z a r o b â . Ako se, dakle, c je lokupna m e t a m o r f o z a po jedine r o b e preds tav l ja ne s a m o k a o član j e d n o g lanca m e t a m o r f o z a bez p o č e t k a i k ra ja nego m n o g i h takvih lanaca, p r o m e t n i p r o c e s r o b n o g svijeta predstav l ja se kao b e s k r a j n o z a m r š e n splet ovog k r e t a n j a koje se na b es kra j n o r a z n i m t a č k a m a uvijek zavr­šava i uv i j ek iznova započinje usl i jed toga š t o svaka p o j e d i n a r o b a prolazi kroz p r o m e t R — N — R . Ali svaka po jedina p r o ­daja ili kupovina posto j i i s t o v r e m e n o k a o indi ferentan i izo-lovan a k t čiji d o p u n s k i a k t može da b u d e od njega vremen­ski i p r o s t o r n o odvojen, zbog čega mu se ne m o r a neposred­no pr ikl juči t i kao njegovo produženje . Time š to svaki posebni p r o m e t n i p r o c e s R — N ili N — R , k a o p r e t v a r a n j e j e d n e r o b e u u p o t r e b n u vr i jednost a druge robe u novac, kao prvi i drug i s t a d i j u m p r o m e t a , obrazuje t a č k u mirovan ja s a m o s t a l n u n a ob je s t r a n e , a š to, s druge s t r a n e , sve r o b e počin ju svoju dru­gu m e t a m o r f o z u u obl iku opšteg ekvivalenta koj i im je zajed­nički , zlata, i š to se postavl ja ju na p o l a z n u t a č k u d r u g e po­lovine p r o m e t a , u s t v a r n o m p r o m e t u se bi lo ko je N — R na-

71

dovezuje na bi lo koje R — N , d r u g o poglavlje životnog t o k a j e d n e r o b e na prvo poglavlje životnog t o k a druge robe. A, na pr imjer , p r o d a gvožđe za 2 f. st., vrši, dakle, R — N ili p r v u m e t a m o r f o z u r o b e gvožđa, ali kupovinu odlaže za docnije vri­j e m e . I s t o v r e m e n o B, koji je 14 d a n a rani je p r o d a o 2 k v a r t e r a pšenice za 6 f. st., k u p u j e sa t ih ist ih 6 f. st. od »Mozes i sina« k a p u t i panta lone, vrši, dakle, N — R ili d r u g u m e t a m o r f o z u r o b e pšenice. Oba ova a k t a N — R i R-—N pojavljuju se ovdje s a m o kao članovi j e d n o g lanca, j e r u N, n a i m e u zlatu, j e d n a r o b a izgleda kao i druga, i na zlatu se ne može p r e p o z n a t i da l i je ono m e t a m o r f o z i r a n o gvožđe ili m e t a m o r f o z i r a n a pše­nica. U s t v a r n o m p r o c e s u p r o m e t a predstav l ja se, dakle, R — N — R kao b e s k r a j n o s lučajna koincidenci ja i sukcesi ja r a z b a c a n i h članova raznih c je lokupnih metamorfoza . S tvarni p r o m e t n i proces ne pojavljuje se, dakle, kao c je lokupna me­tamorfoza robe, kao n jeno kre tan je kroz s u p r o t n e faze, već k a o p r o s t agregat mnogih kupovina i p r o d a j a koje se slučaj-' no vrše u p o r e d o ili slijede j e d n a za d r u g o m . Na taj način je o d r e đ e n o s t obl ika ovog procesa izbrisana, i to t im p o t p u n i j e š t o je svaki pojedini a k t p r o m e t a , na p r i m j e r prodaja, isto­v r e m e n o svoja s u p r o t n o s t , kupovina, i o b r n u t o . S druge stra­n e , proces p r o m e t a jeste k re tan je m e t a m o r f o z a r o b n o g svije­ta i zato ga m o r a odražavat i i u svome c j e l o k u p n o m k r e t a n j u . K a k o ga on odražava, r a z m o t r i ć e m o u n a r e d n o m odjel jku. Ovdje n e k a b u d e s a m o još n a p o m e n u t o da u R — N — R obje kra jn je tačke R ne stoje p r e m a N, sa gledišta oblika, u i s tom o d n o s u . Prvo R odnosi se kao p o s e b n a r o b a p r e m a novcu k a o o p š t o j robi , dok se novac kao opš ta r o b a odnosi p r e m a dru­g o m R k a o pojedinačnoj robi . R — N — R se može, dakle, ap­s t r a k t n o logički svesti na silogizam P — O — P j , gdje je poseb­n o s t prvi kra jnj i član, o p š t o s t s rednj i spojni član, a pojedi-n a č n o s t krajnj i član.

I m a o c i r o b e stupi l i su u proces p r o m e t a p r o s t o kao ču­var i roba. U n u t a r tog procesa oni i s tupa ju j e d a n p r e m a dru­g o m e u s u p r o t n o m obl iku k u p c a i prodavca, j e d a n kao per-sonif ikovana glava šećera, drugi kao personif ikovano zlato. (

I kao š to glava šećera posta je zlato, t a k o p r o d a v a č posta je k u p a c . Ovi o d r e đ e n i socijalni k a r a k t e r i ne izviru, dakle, iz l judske individualnost i uopš te , već iz o d n o s a r a z m j e n e izme­đu ljudi koji proizvode svoje p r o d u k t e u o d r e đ e n o m obl iku r o b e . Odnosi koji između k u p c a i p rodavca dolaze do izra­žaja toliko m a l o su čisto individualni odnosi da ova dvojica s t u p a j u u taj o d n o s s a m o ukol iko se nj ihov individualni r a d negira, n a i m e ukol iko kao rce- indiv idualni r a d posta je novac. P r e m a t o m e , isto tol iko je glupo ove e k o n o m s k i b u r ž o a s k e

72

k a r a k t e r e — k u p c a i p r o d a v c a — shvati t i kao vječne društve­ne oblike l judske indiv idualnost i kol iko j e pogrešno oplaki­vat i u n j ima ukidan je individualnost i . 6 6 Oni su n u ž n o ispolja-v a n j e individualnost i n a bazi o d r e đ e n o g s tupnja druš tvenog p r o c e s a proizvodnje. Pored toga, u s u p r o t n o s t i k u p c a i pro­d a v c a izražava se antagonis t ička p r i r o d a b u r ž o a s k e proizvod­nje još tol iko površ inski i fo rmalno da ova s u p r o t n o s t pripa­da i p r e b u r ž o a s k i m d r u š t v e n i m oblicima, j e r iziskuje s a m o to da individue d o đ u u m e đ u s o b a n o d n o s kao imaoci roba .

Ako sad p o s m a t r a m o rezul ta t od R — N — R , v id imo da se svodi na izmjenu mater i j e R—R. R o b a se razmijeni la za r o b u , u p o t r e b n a vr i jednost za u p o t r e b n u vr i jednost, a posta j an je r o b e novcem, ili r o b a k a o novac, služi s a m o za posredovanje u ovoj izmjeni mater i je . Novac se t a k o pojavljuje k a o p u k o sredstvo razmjene robâ, ali ne k a o s redstvo razmjene u o p š t e , n e g o k a o p r o m e t n i m p r o c e s o m o k a r a k t e r i s a n o s reds tvo raz­m j e n e , t j . prometno sredstvo.67

O t u d a š to se p r o m e t n i p r o c e s r o b â gasi u R—R, te izgle­d a k a o d a j e p o s r e d s t v o m novca izvršena s a m o t r a m p a , ili èto se uopš te R—N—R ne samo r a spada u dva izolovana pro­c e s a već i s tovremeno predstav l ja nj ihovo p r o c e s n o jedinstvo, — o t u d a zakl jučivati da između kupovine i p r o d a j e posto j i s a m o jedinstvo, a ne i podvojenost, m a n i r je mišl jenja čije k r i t i k o v a n j e s p a d a u logiku, a ne u ekonomi ju . Odvajanje

6 6 Kako čak i sasvim površan oblik antagonizma, koji se ispoljava u kupovini i prodaji, duboko pogađa blagorodne duše, pokazuje slijedeći izvod iz djela g. Isaaca Péreirea, »Lecons sur l ' industrie et les finances«, Paris 1832. činjenica da je taj isti Isaac "kao osnivač i direktor Crédit mobilier-a ozloglašeni vuk Pariške berze pokazuje istovremeno koliki značaj ima ova sentimentalna kritika političke ekonomije. Gospodin Pereire, tada još apostol "Sen-Simona, kaže: »Pošto su pojedinci izolovani, jedni od drugih •odvojeni kako u svome radu tako i u potrošnji, među njima po­stoji razmjena proizvoda njihove radinosti. Iz nužnosti razmje­ne nastala je nužnost određivanja relativne vrijednosti predme­ta. Ideje- o vrijednosti i razmjeni su, dakle, usko povezane i obje ti svom sadašnjem obliku izražavaju individualizam i antagoni­z a m . . . Vrijednost proizvoda mora se određivati samo zato jer postoji prodaja i kupovina, drugim riječima antagonizam između raznih članova društva. Za cijenu i vrijednost moraju se ljudi interesovati samo ondje gdje postoji kupovina i prodaja, t j . gdje je svaki pojedinac prisiljen da se bori kako bi sebi obezbijedio predmete potrebne za održanje egzistencije.« (1. c., p. 2, 3, passim).

6 7 »Novac je samo sredstvo i način, dok su robe, korisne za život, konačni oilj.« Boisguillebert, »Le détail de la France«, 1697, u zborniku Ežena Dera: «Economistes financiers du XVIII ième rsiecle«, vol. I, p. 210, Paris 1843.

73

! kupovine i p r o d a j e u p r o c e s u razmjene, razbi ja jući l o k a l n a izvorne, t rad ic ionalno s k r o m n e i naivno b u d a l a s t e bari jere clru-štvene izmjene mater i je , i s t o v r e m e n o je opšt i oblik raskida­

l i n j a n jenih m e đ u s o b n o povezanih m o m e n a t a i f iksiranj;. jed­n o g n a s u p r o t d r u g o m , j e d n o m ri ječju o p š t a mogućnos t trgo­vinskih kriza, ali s a m o zato š to je s u p r o t n o s t i z m e đ u r o b e i novca a p s t r a k t n i i opš t i oblik svih s u p r o t n o s t i koje buržoas-ki r a d u sebi sadrži. Stoga novčanog p r o m e t a može da b u d e bez kriza, ali kriza ne može da b u d e bez novčanog p r o m e t a . A ovo znači s a m o to da t a m o gdje se na pr ivatnoj razmjeni, zasnovani r a d još ni je razvio n i do obrazovanja novca, on, razumi je se, ne može da izazove ni f enomene koji pretpostav­l jaju p u n i razvi tak b u r ž o a s k o g p r o c e s a proizvodnje. O t u d a se m o ž e mjer i t i sva d u b i n a kr i t ike koja želi da o d s t r a n i »nepri-

| like« b u r ž o a s k e proizvodnje u k i d a n j e m »privilegija« p leme­n i t i h m e t a l a i zavođenjem takozvanog »racionalnog novčanog, s is tema«. Kao uzorak ekonomis t ičke apologet ike biće, s d r u g e s t r a n e , dovol jna j e d n a teori ja koja je razglašena k a o izvan­r e d n o o š t r o u m n a . Džems Mil, o t a c poznatog engleskog e k o n o ­mis ta Džona S t j u a r t a Mila, veli: »Nikad ne može postojat i .

1 n e d o s t a t a k k u p a c a za sve robe. Ko god n u d i j e d n u r o b u na; proda ju , želi da za nju dobije d r u g u r o b u u zamjenu i stoga.

I je k u p a c zbog s a m e činjenice š to je p rodavač . Stoga k u p c i i prodavci svih r o b a uzeti zajedno metaf iz ičkom nužnošću mo­r a j u da održavaju ravnotežu. Ako, dakle, postoj i više p r o d a ­vača nego k u p a c a j e d n e robe, m o r a b i t i više k u p a c a nego p r o ­davača neke druge robe.« e s Mil uspostavl ja ravnotežu na taj.

[I n a č i n što proces p r o m e t a p r e t v a r a u n e p o s r e d n u t r a m p u , da b i za t im u n e p o s r e d n u t r a m p u o p e t p r o k r i j u m č a r i o f i g u r e

os Novembra 1807. pojavio se u Engleskoj spis Viljema Spen-sa pod naslovom: »Britain independent of commercc« [»Engleska, nezavisna od trgovine«], čiju je osnovnu ideju Viljcm Kobet dalje razvio u svom »Political Register« pod drastičnijim naslovom »Perish Commcrce« [»Dole s trgovinom«]. Nasuprot tome Džems- , Mil je 1808. objavio svoju »Defence of Commcrce« [»Odbranu tr­govine«], u čijem se tekstu već nalazi argument pozajmljen iz. njegovih »Elements of Political Economv«. U svojoj polemici sa. Sismondijem i Maltusom o trgovinskim krizama, Ž. B. Scj prisvo­jio je sebi ovaj rijedak pronalazak i pošto bi bilo nemoguće reći sa kojom bi novom misli ovaj komični »prince de la science« [»princ nauka«] obogatio političku ekonomiju •— njegova se za­sluga sastojala, naprotiv, u nepristrasnosti sa kojom je svoje sa-vremenike, Maltusa, Sismondija i Rikarda podjednako pogrešno' razumio — njegovi kontinentalni obožavaoci rastrubili su njego­vu slavu kao pronalazača tog blaga, tj. ideje o metafizičkoj rav­noteži kupovina i prodaja.

74

k u p c a i p rodavca pozajml jene iz p r o c e s a p r o m e t a . Govoreći :

njegovim s m u š e n i m jezikom, u o n i m m o m e n t i m a k a d se n i ­j e d n a r o b a ne m o ž e p r o d a t i , k a o š to je bilo, na p r i m j e r , u L o n d o n u i H a m b u r g u u izvjesnim m o m e n t i m a trgovinske kri­ze 1857—58. godine, u s tvar i ima više k u p a c a nego prodavača jedne robe, na ime novca, a više prodavača nego k u p a c a svih drugih oblika novca, n a i m e robâ. Metafizička ravnoteža ku­povina i p r o d a j a ograničava se na to da je svaka k u p o v i n a p r o d a j a i svaka p r o d a j a kupovina, a to nije naroč i ta u t jeha za čuvare r o b a koji ne uspi ju da d o đ u do proda je , dak le n i d o kupovine. 6 9

Odvajanje p r o d a j e od kupovine omogućava u p r a v o j t r­govini m a s u pr iv idnih t ransakci ja pr i je definitivne razmjene i zmeđu proizvođača i p o t r o š a č a roba . O n o na ta j način omo­gućava mas i p a r a z i t a da se u g u r a j u u p r o c e s proizvodnje i da se kor i s te t i m odva janjem. A to opet ne znači d r u g o nego da je novcem k a o o p š t i m obl ikom b u r ž o a s k o g r a d a d a t a moguć­nost razvoja prot ivr ječnost i ovog posl jednjeg.

b) Opticaj novca

Stvarni p r o m e t predstav l ja se na jpr i je kao m a s a kupovi­na i p r o d a j a koje se s lučajno zbivaju u p o r e d o . U kupovini k a o i u proda j i r o b a i novac stoje uvijek u i s t o m međusob­n o m odnosu, p r o d a v a č n a s t ran i robe, k u p a c n a s t rani novca. Novac k a o p r o m e t n o sredstvo pojavljuje se stoga uvijek k a o kupovno sredstvo, usli jed čega su druge njegove o d r e d b e u s u p r o t n i m fazama r o b n e m e t a m o r f o z e posta le n e p r i m j e t n e .

Novac prelazi u r u k e p r o d a v c a u i s tom a k t u u k o m e r o b a pre laz i u r u k e kupca. R o b a i novac k r e ć u se, dakle, u sup-

c ' Način na koji, ekonomisti prikazuju različne odredbe ob­lika robe može se vidjeti iz slijedećih primjera:

»Ako raspolažemo novcem, potrebno je da izvršimo samo jednu razmjenu da bismo dobili željeni predmet, dok sa viškovi­ma ostalih proizvoda moramo izvršiti dvije, od kojih je prva (pribavljanje novca) neizmjerno teža od druge.« (G. Opdykc, »A Treatise on Political Economv«, New York 1851, p. 277—278.)

„Veća sposobnost novca za otuđivanje je direktni rezultat ili prirodna posljedica manje sposobnosti, za otuđivanje kod roba.« (Th. Corbet, »An Inquiry into the Causes and Modes of the Wealth of Individuals etc.« London 1841, p. 117.) »Svojstvo novca je u tome što je uvijek razmjenljiv za ono što mjeri.« (Basanquet: »Metallic, Paper and Crédit Currency etc.« London 1842, p. 100.)

»Novac može uvijek kupiti druge robe, dok druge robe ne mogu uvijek kupiti novac.« (Th. Tooke, »An Inquiry into the Cur­rency Principle. 2 ed. London 1844, p. 10.)

75

r o t n o m smjeru i ova p r o m j e n a mjesta, u kojoj r o b a s t u p a na j ednu, a novac na d r u g u s t r a n u , vrši se i s tovremeno na n e o d r e đ e n o m n o g i m t a č k a m a p o c je lokupnoj površ ini buržo-a s k o g društva . Ali prvi k o r a k koji r o b a čini u p r o m e t u isto­v r e m e n o je n jen posl jednji korak.™ Da l i se ona p o m j e r a s mjes ta za to š to privlači z lato ( R — N ) ili zato š to zlato pri­vlači n ju ( N — R ) , t i m j e d n i m p o m j e r a n j e m , t o m j e d n o m pro­m j e n o m mjesta, o n a i spada iz p r o m e t a i ulazi u p o t r o š n j u . P r o m e t je n e p r e s t a n o k r e t a n j e r o b â , ali uvijek drugih roba, a svaka se r o b a kreće s a m o j e d a n p u t . Svaka r o b a počinje d r u g u polovinu svoga p r o m e t a ne kao is ta roba, već k a o n e k a d r u g a roba, k a o zlato. K r e t a n j e m e t a m o r f o z i r a n e r o b e je, da­kle, k re tan je zlata. I s t i k o m a d novca ili istovjetni z latni in­d i v i d u u m koji je u a k t u R — N j e d n o m p r o m i j e n i o m j e s t o s n e k o m r o b o m pojavljuje se, o b r n u t o , opet kao polazna t a č k a u N — R i t a k o mi jenja m j e s t o po drugi p u t s n e k o m d r u g o m r o b o m . Kao š to iz r u k u k u p c a B prelazi u r u k e p r o d a v c a A, s a d a prelazi iz r u k u A-a, koji je p o s t a o kupac, u r u k e C-a. K r e t a n j e obl ika n e k e robe, n jeno p r e t v a r a n j e u novac i n j e n o p r e t v a r a n j e iz novca nazad u r o b u ili k r e t a n j e c je lokupne m e t a m o r f o z e r o b e predstav l ja se, dakle, k a o spol jašnje kre­t a n j e istog k o m a d a novca koji dva p u t a mijenja m j e s t o sa d v j e m a razl ičit im r o b a m a . Ma koliko r a s c j e p k a n o i s lučajno p r o t i c a l e kupovine i p r o d a j e j e d n a p o r e d druge, u s t v a r n o m p r o m e t u n a s u p r o t n e k o m k u p c u vazda stoji neki prodavač, i novac koji s t u p a n a mjes to p r o d a t e r o b e m o r a o j e pr i je nego ž t o je došao u r u k e k u p c a već j e d a n p u t da promi jen i mjes to s n e k o m d r u g o m r o b o m . S druge s t rane, novac pri je ili po­sli je opet prelazi iz r u k u prodavca koji je p o s t a o k u p a c u r u k e nekog novog prodavca, i u ovom č e s t o m ponavl janju svog mi jenjanja mjes ta izražava veriženje m e t a m o r f o z a r o b a . I s t i k o m a d i novca pomjera ju se, dakle, uvijek u s u p r o t n o m s m j e r u od smjera koji ima k r e t a n j e roba, j e d a n češće, drug i r jeđe, s j e d n o g m j e s t a p r o m e t a ka d r u g o m , i na taj nač in •opisuju duži ili k r a ć i p r o m e t n i luk. Ova različita k r e t a n j a i s t o g k o m a d a novca m o g u da slijede s a m o j e d n o za d r u g i m M v r e m e n u , kao š to se, o b r n u t o , m n o g o b r o j n o s t i rescjepka-n o s t kupovina i p r o d a j a pojavl juju u i s t o v r e m e n i m jedno­k r a t n i m mi jen jan j ima m j e s t a r o b â i novca koja u p r o s t o r u t e k u j e d n o p o r e d drugog.

Robni p r o m e t R — N — R , u svom p r o s t o m obliku, vrši se u prelaženju novca iz r u k u k u p c a u r u k e p r o d a v c a i iz

7 0 Ista se roba može više puta kupiti i ponovo prodati. Ona .ne cirkuliše tada kao puka roba, nego u jednoj odredbi koja ne postoji sa stanovišta prostog prometa, proste suprotnosti robe i novca.

7 6

r u k u prodavca koji je p o s t a o k u p a c u r u k e nekog novog prodavca. T i m e je m e t a m o r f o z a r o b e završena, a s l jedstveno i kre tan je novca ukol iko je o n o njen izraz. Ali p o š t o se nove u p o t r e b n e vr i jednost i m o r a j u s ta lno da proizvode kao robe i s toga s ta lno iznova u b a c u j u u p r o m e t , ponavl ja se i o b n a v l j a R — N — R od s t r a n e istih imalaca r o b e . Novac koji oni izdaju kao kupci vraća se u njihove r u k e č im se ponovo pojave k a o prodavci roba. Tako se n e p r e k i d n o obnavl janje r o b n o g pro­m e t a ogleda u t o m e š to novac ne s a m o n e p r e k i d n o prelazi iz r u k u u r u k e p r e k o cijele površ ine buržoaskog društva, već š t o i s tovremeno opisuje niz raznih m a l i h k r u ž n i h tokova, pola­zeći s beskra jno različit ih t a č a k a i vraćajući se na iste tačke, da bi opet ponovio isto kre tan je .

Mijenjanje obl ika robâ pojavljuje se k a o p u k a p r o m j e n a mjes ta novca, i k o n t i n u i t e t p r o m e t n o g kre tan ja nalazi se pot­p u n o na s t ran i novca, j e r r o b a uvi jek čini s a m o j e d a n k o r a k u s u p r o t n o m smjeru od novca, d o k novac uvijek čini d r u g i k o r a k za r o b u i kaže B gdje je r o b a rek la A; zato se čini k a o da cijelo k r e t a n j e polazi od novca, m a d a r o b a p r i p r o d a j i vuče novac s njegovog mjesta, dak le p r o m e ć e ga isto t a k o k a o š to i novac pr i kupovini p r o m e ć e nju. B u d u ć i da novac, os im toga, uvijek i s tupa n a s u p r o t rob i u i s tom o d n o s u k a o kupovno sredstvo, a kao takvo on p o k r e ć e r o b e s a m o reali-zovanjem njihove cijene, pojavl juje se cijelo k r e t a n j e pro­m e t a t a k o da novac mijenja mjes to s r o b a m a realizujući nji­hove cijene bilo u i s tovremeno u p o r e d n i m p o s e b n i m a k t i m a p r o m e t a , bilo sukcesivno, k a d isti k o m a d novca realizuje re­d o m razne r o b n e cijene. P o s m a t r a m o li, n a pr imjer , R — N — R ' — N — R " — N — R " ' i td. n e osvrćući s e n a kval i tat ivne m o m e n ­te koji u s t v a r n o m p r o c e s u p r o m e t a pos ta ju n e p r i m j e t n i , vi­d i m o s a m o is tu m o n o t o n u operaci ju . N, p o š t o je real izovao ci­j e n u R-a, realizuje r e d o m cijene R '-a do R " ' -a itd., a r o b e R ' , R " , R ' " i td. uvijek s tupa ju na mjes to koje novac n a p u š t a . P r e m a t o m e , izgleda da novac p r o m e ć e r o b e t i m e š to reali­zuje nj ihove ci jene. U ovoj funkciji real izovanja ci jena s a m se novac s ta lno p r o m e ć e čas s a m o mijenjajući mjes to, č a s praveći p r o m e t n i luk, čas opisujući mal i k r u g gdje se polaz­na t a č k a i t a č k a vraćan ja poklapa ju. K a o p r o m e t n o s r e d s t v o , novac i m a svoj sopstveni p r o m e t . K r e t a n j e obl ika r o b â k o j e se nalaze u p r o c e s u p r o m e t a pojavljuje se s toga k a o sopstve-no k r e t a n j e novca koje posredu je r a z m j e n u po sebi n e p o k r e t ­n i h roba. K r e t a n j e p r o m e t n o g procesa r o b â predstav l ja se, dakle, u k r e t a n j u novca k a o p r o m e t n o g s reds tva — u optica­ju novca.

K a o š to su imaoci r o b a predstavl ja l i proizvode svojih pri­va tn ih r a d o v a k a o proizvode d r u š t v e n o g r a d a t i m e š t o s u

77

j e d n u stvar, zlato, pre tvara l i u n e p o s r e d n o pos to jan je opš teg r a d n o g v r e m e n a i stoga u novac, t a k o se sad nj ihovo sopstve-no sves t rano kre tan je ko j im p o s r e d u j u izmjenu m a t e r i j e svog r a d a n j ima suprots tav l ja k a o specifično kre tan je j e d n e stva­ri, k a o opticaj zlata. S â m o d r u š t v e n o k r e t a n j e je za i m a o c a roba, s j e d n e s t r a n e , spol jna nužnos t , s druge s t r a n e , čisto formalan posredu juć i p r o c e s koj i svakoj individui omoguću je da za u p o t r e b n u vr i jednost ko ju ubacu je u p r o m e t izvuče iz njega d r u g e u p o t r e b n e vr i jednost i istog o b i m a vr i jednost i . U p o t r e b n a vr i jednost r o b e počinje s n j e n i m i s p a d a n j e m iz p r o m e t a , d o k j e u p o t r e b n a vr i jednost novca kao p r o m e t n o g s redstva s â m o njegovo p r o m e t a n j e . K r e t a n j e r o b e u p r o m e t u s a m o je p r o l a z a n m o m e n a t , dok n e u m o r n o vrzmanje u pro­m e t u posta je funkci ja novca. Ova njegova specifična funkci ja u n u t a r p r o c e s a p r o m e t a daje novcu k a o p r o m e t n o m s r e d s t v u novu o d r e đ e n o s t oblika, ko ju sad t r e b a pobliže izložiti.

Pri je svega, očigledno je da je opticaj novca b e s k r a j n o •rascjepkano kre tan je , j e r se u n j e m u odražava b e s k o n a č n o •cjepkanje p r o c e s a p r o m e t a na kupovine i p r o d a j e i indife­r e n t n o r a s p a d a n j e k o m p l e m e n t a r n i h faza m e t a m o r f o z e r o b a . 'U m a l i m k r u ž n i m tokovima novca, gdje se polazna t a č k a i •tačka vraćan ja poklapaju, pokazuje se, doduše , k r e t a n j e koje •se savija u n a t r a g , s t v a r n o k r u ž n o kre tan je , ali tu pr i je svega posto j i i s to tql iko polaznih t a č a k a kol iko i roba, pa se već s a m i m svojim n e o d r e đ e n i m m n o š t v o m ovi k ružni tokovi iz­v lače od svake kontro le , mjeren ja i izračunavanja . I s t o t a k o vr i jeme između udal javanja i v raćanja na po laznu t a č k u ni je •određeno. Uosta lom, sasvim je sve jedno da li se u n e k o m d a t o m slučaju takav kružni t o k opisuje ili n e . Ni jedna eko­n o m s k a činjenica nije opšt i je p o z n a t a od činjenice da n e k o m o ž e j e d n o m r u k o m da izdaje novac, a da ga d r u g o m p o n o v o ne p r i m a . Novac polazi s b e s k r a j n o razn ih t a č a k a i v raća se na b e s k r a j n o r a z n e tačke, ali p o k l a p a n j e polazne t a č k e s tač-k o m vraćan ja je s lučajno, j e r u k r e t a n j u R — N — R p o n o v n o p r e t v a r a n j e k u p c a u p r o d a v c a nije n u ž n o uslovl jeno. Još ma­nje preds tav l ja opticaj novca k r e t a n j e koje š e š i r i iz j e d n o g s r e d i š t a p r e m a sv ima t a č k a m a periferi je i koje se sa svih t a č a k a periferi je v raća u i s to središ te . Takozvani k r u ž n i t o k novca, kakav k a o slika lebdi p r e d očima, ograničava se na to •što se na sv ima t a č k a m a vidi njegovo pojavlj ivanje i njegovo •nestajanje, njegovo n e u m o r n o mi jenjanje mjes ta . U j e d n o m v i š e m p o s r e d u j u ć e m obliku novčanog p r o m e t a , na p r i m j e r u p r o m e t u b a n k n o t a , v id jećemo da uslovi izdavanja novca uk-

7 8

i jučuju uslove njegovog vraćanja. Naprot iv , za p r o s t novčani p r o m e t j e s lučajnost š t o isti k u p a c posta je opet p r o d a v a č . G d j e se u p r o s t o m n o v č a n o m p r o m e t u s tvarna kružna kre­tan ja s ta lno javljaju, o n a su p u k i o d r a z dubl j ih procesa pro­izvodnje. Na pr imjer , fabr ikant u z m e u pe tak novac od svog b a n k a r a , n j ime u s u b o t u isplati svoje radnike, ovi ga najve­ć i m di jelom o d m a h p o t r o š e k o d b a k a l a itd., a ovi ga u po­nedjel jak v ra te b a n k a r u .

Vidjeli s m o da novac u p r o s t o r n o m šareni lu raznih upo-r e d n i h kupovina i p r o d a j a i s tovremeno realizuje d a t u m a s u ci jena i s a m o j e d a n p u t mijenja mjes to s r o b a m a . Ali, s d r u g e s t rane, ukol iko se u njegovom k r e t a n j u pojavljuje k r e t a n j e c j e l o k u p n i h m e t a m o r f o z a r o b â i veriženje ovih metamorfoza , isti k o m a d novca realizuje ci jene razn ih roba i na taj način vrši veći ili manj i b ro j opticaja. U z m e m o li, dakle, proces pro­m e t a n e k e zemlje u d a t o m v r e m e n s k o m r a z m a k u , na pr im­j e r u j e d n o m danu, m a s a zlata p o t r e b n a za realizovanje cije­na i , p r e m a t o m e za p r o m e t roba, biće o d r e đ e n a d v o s t r u k i m m o m e n t o m : s j e d n e s t rane, u k u p n o m s u m o m ovih cijena, a, s druge s t r a n e , p r o s j e č n i m b r o j e m opticaja istih z latnika. Ovaj b r o j opticaja, ili b rz ina novčanog opticaja, o d r e đ e n je sa svoje s t r a n e p r o s j e č n o m b r z i n o m (ili s a m o izražava pro­s ječnu brzinu) ko jom robe prolaze kroz razne faze svoje me­tamorfoze, — b r z i n o m kojom se ove m e t a m o r f o z e nastavlja­ju k a o verige i b r z i n o m k o j o m se r o b e koje su prošle kroz svoje metamorfoze zamjenjuju u p r o c e s u p r o m e t a novim ro­b a m a . Dok se, dakle, p r i određivanju ci jena razmjenska vri­j e d n o s t svih r o b a mis leno pretvor i la u količinu zlata iste ve­ličine vr i jednost i i d o k je u oba izolovana a k t a p r o m e t a , N — R i R — N , is ta s u m a vr i jednost i posto ja la dvos t ruko, s j e d n e s t r a n e u robi , a s d r u g e u zlatu, posto janje zlata k a o p r o m e t n o g s redstva nije o d r e đ e n o njegovim izolovanim od­nosom p r e m a po jedin im n e p o k r e t n i m r o b a m a , već njegovim p o k r e t n i m p o s t o j a n j e m u svijetu r o b a koji se kreće; njego­vom funkci jom da u mijenjaju svog mjes ta pr ikaže mijenja­n je obl ika robâ, dakle, b r z i n o m mijenjanja svog mjes ta br­z inu mijenjanja njihovog oblika. Njegovo s t v a r n o pos to jan je u procesu p r o m e t a , t j . s t varna m a s a zlata koja je u p r o m e t u , o d r e đ e n a je, dakle, njegovim funkcionalnim p o s t o j a n j e m u s a m o m p r o c e s u kao cjelini.

P r e t p o s t a v k a novčanog p r o m e t a je r o b n i p r o m e t , š to zna­či da novac p r o m e ć e r o b e koje i m a j u cijene, t j . koje su mi­s leno već iz jednačene s o d r e đ e n i m kol ič inama zlata. Pr i od­ređivanju ci jena t ih roba, veličina vr i jednost i one količine z la ta koja služi kao jedinica mjere, o d n o s n o vr i jednost zlata,

7 9

pretpostav l ja se kao data . Pod ovom p r e t p o s t a v k o m k o l i č i n a zlata p o t r e b n a za p r o m e t o d r e đ e n a je pr i je svega u k u p n o m s u m o m r o b n i h ci jena koje se i m a j u realizovati. A s a m a ta u k u p n a s u m a o d r e đ e n a j e : 1) nivoom cijena, re lat ivno viso­k i m ili n i s k i m nivoom r a z m j e n s k i h vr i jednost i r o b â proc i je­n jenih u zlatu, i 2) m a s o m r o b â koje se p r o m e ć u po o d r e ­đ e n i m ci jenama, dakle m a s o m k u p o v i n a i p r o d a j a po da-t i m ci jenama. 7 1 Ako k v a r t e r pšenice stoj i 60 šilinga, o n d a je­za njegovo p r o m e t a n j e ili za real izovanje njegove ci jene po­t r e b n o d v a p u t toliko zlata koliko je p o t r e b n o k a d on s to j i s a m o 30 šilinga. Za p r o m e t a n j e 500 k v a r t e r a po 60 ši l inga p o t r e b n o je dvaput tol iko z lata kol iko za p r o m e t a n j e 250* k v a r t e r a po istoj cijeni. Najzad, za p r o m e t a n j e 10 k v a r t e r a po 100 šilinga p o t r e b n a je s a m o polovina od količine z l a t a p o t r e b n e za p r o m e t a n j e 40 k v a r t e r a po 50 šilinga. Iz t o g a sli jedi da kol ičina z lata p o t r e b n a za p r o m e t a n j e r o b e m o ž e o p a d a t i i p o r e d ras ten ja cijena a k o se m a s a p r o m e t a n i h r o b a smanju je u većoj s razmjer i nego š to r a s t e u k u p n a s u m a cije­na i da, o b r n u t o , m a s a p r o m e t n i h s reds tava može da r a s t e a k o m a s a p r o m e t a n i h r o b a pada, ali s u m a njihovih c i jena r a s t e u većoj s razmjer i . T a k o su, na p r i m j e r , l i jepa e n g l e s k a deta l jna istraživanja dokazala da u Engleskoj u p r v i m stadi-j u m i m a poskupl jen ja ž i ta m a s a novca u opt ica ju ras te , j e r j e s u m a ci jena s m a n j e n e količine žita veća nego š to je b i la s u m a ci jena veće kol ičine žita, d o k se u jedno, za izvjesno vri­j e m e , p r o m e t osta le r o b n e m a s e nastavl ja n e s m e t a n o p o nje­n i m s t a r i m ci jenama. M e đ u t i m , u docni jem s t a d i j u m u pos­kupl jenja ži ta o p a d a m a s a novca u opticaju, bi lo zato š to se p o r e d žita p r o d a j e m a n j e r o b â po s t a r i m ci jenama, bi lo zato-š to se p r o d a j e i s to to l iko r o b â po n iž im c i jenama.

Ali, kao š to s m o vidjeli, kol ičina novca u p r o m e t u od­r e đ e n a j e n e s a m o u k u p n o m s u m o m r o b n i h ci jena k o j e s e imaju da realizuju nego i s tovremeno i b r z i n o m k o j o m n o v a c opt iče ili k o j o m u d a t o m v r e m e n s k o m r a z m a k u obavl ja po­sao te realizacije. Ako isti sovr in istog d a n a izvrši d e s e t ku­povina robe, svaki p u t po cijeni od j e d n o g sovrina, dakle*

7 1 Masa novca je indiferentna »pourvu qu'il y en ait assez, pour maintenir les prix contractés par les denrees« [»samo neka ga bude dovoljno da održi cijene koje odgovaraju robama«]. Bois-guillbert, 1. c, p. 209. »Ako promet roba od 400 miliona f. st. izi­skuje masu zlata od 40 miliona, i ako bi ova proporcija od 1/10 bila adekvatan nivo, tada bi, ako bi vrijednost roba u prometu iz prirodnih razloga porasla na 450 miliona, masa novca morala da poraste na 45 miliona da bi ostala na svom nivou.« W. Blake, «Observations on the Effects Produced by the Expenditure of Govermment etc.« London 1823, p. 42.

80

deset p u t a mijenja r u k e , on izvrši t a č n o isti posao kao deset sovr ina od kojih svaki opt iče s a m o j e d a n p u t u t o k u j e d n o g dana. 7 2 Brz ina opt ica ja z lata može, dakle, da n a d o k n a d i nje­govu količinu, o d n o s n o posto jan je z lata u p r o c e s u p r o m e t a o d r e đ e n o j e n e s a m o njegovim p o s t o j a n j e m k a o ekvivalenta p o r e d robe, nego i njegovim p o s t o j a n j e m u okviru k r e t a n j a r o b n e metamorfoze . I p a k brzina opt ica ja novca n a d o k n a đ u j e njegovu količinu s a m o do izvjesnog s tepena, j e r se neizmjer­no r a s c j e p k a n e kupovine i p r o d a j e u svakom d a t o m m o m e n ­t u p r o s t o r n o vrše u p o r e d o .

Ako u k u p n e ci jene p r o m e t a n i h r o b â ras tu , ali u m a n j o j s razmjer i nego š to r a s t e brz ina novčanog opticaja, p a d a ć e m a s a p r o m e t n i h sredstava. O b r n u t o , a k o brz ina opt ica ja pa­da s razmjerno više nego u k u p n a ci jena p r o m e t a n e m a s e r o b â , rašće m a s a p r o m e t n i h sredstava. Ras ten je kol ičine p r o m e t ­n i h s redstava uz o p š t e padanje cijena, smanjivanje količine p r o m e t n i h s redstava uz opš te skakan je cijena — j e d n a je od naj tačni je u t v r đ e n i h pojava u istori j i r o b n i h cijena. Ali uz­roci koji izazivaju p o r a s t nivoa ci jena i i s tovremeno j o š veći p o r a s t brz ine opt ica ja novca, kao i o b r n u t o kretanje , ne spa­da ju u r a z m a t r a n j e pros tog p r o m e t a . P r i m j e r a r a d i može se navest i da, p o r e d ostalog, u p e r i o d i m a kada prevlađuje kre­dit, brz ina novčanog optica ja r a s t e brže od r o b n i h cijena, dok pr i sužavanju kred i ta cijene r o b â p a d a j u spori je od b r z i n e opticaja. Površ inski i f o r m a l a n k a r a k t e r pros tog novčanog p r o m e t a ispoljava se b a š u t o m e š to svi m o m e n t i koji odre­đu ju količinu p r o m e t n i h sredstava, kao š to su m a s a p r o m e t a ­n i h robâ, cijene, skok ili p a d ci jena, b r o j i s tovremenih ku­povina i proda ja , brz ina novčanog opticaja, zavise od proce­sa m e t a m o r f o z e r o b n o g svijeta, koji opet zavisi od cjelokup­nog k a r a k t e r a n a č i n a proizvodnje, b ro ja s tanovništva, odno­sa između g r a d a i sela, razvitka t r a n s p o r t n i h sredstava, od veće ili m a n j e podjele rada, k red i ta itd., u k r a t k o od okolno­sti koje se sve nalaze izvan p r o s t o g novčanog p r o m e t a , a ko je se u n j e m u s a m o odražavaju.

U z o d r e đ e n u b r z i n u p r o m e t a , m a s a p r o m e t n i h s reds tava je, dakle, o d r e đ e n a n a p r o s t o c i jenama robâ. Nisu, dakle, ci­j e n e visoke ili n i ske zato š to je više ili m a n j e novca u opti­caju, već više ili manje novca opt iče zato š to su ci jene visoke ili niske. To je j e d a n od najvažnijih e k o n o m s k i h z a k o n a čije j e detal jno dokazivanje p o m o ć u istori je r o b n i h ci jena m o ž d a j e d i n a zasluga engleske ekonomije posle R i k a r d a . Ako, da-

7 2 »Mala količina moneta dovoljna je zahvaljujući brzini op­ticaja novca, a ne zahvaljujući količini metala.« (Galiant, 1. c, p. 99.)

6 Prilog kritici političke ekonomije 81

. lcle, i skustvo pokazuje da je nivo m e t a l n o g p r o m e t a , ili m a s a zlata i s r e b r a u p r o m e t u , u n e k o j zemlji, doduše, izložen pri­v r e m e n i m p l i m a m a i osekama, a p o n e k a d i veoma j a k i m pli­m a m a i osekama, 7 3 ali da za duže v r e m e n s k e per iode uglav­n o m ostaje isti, pa se o d s t u p a n j a od pros ječnog nivoa k r e ć u s a m o u g r a n i c a m a slabih oscilacija, ovaj se fenomen objaš­njava n a p r o s t o s u p r o t n o m p r i r o d o m okolnos t i koje određu­ju m a s u novca u opticaju. Njihova i s tovremena modifikaci ja para l i še nj ihovo dejstvo i ostavl ja sve po s t a r o m .

Z a k o n da je uz d a t u b r z i n u opt ica ja novca i d a t u s u m u r o b n i h cijena količina p r o m e t n o g m e d i j u m a određena, m o ž e se izraziti i t a k o da kol ičina zlata u p r o m e t u zavisi od nje­gove sopstvene vr i jednost i a k o su razmjenske vr i jednost i ro­ba i p ros ječna b r z i n a nj ihovih m e t a m o r f o z a date . Ukol iko bi , dakle , ras la ili pada la vr i jednost zlata, t j . r a d n o vr i jeme po­t r e b n o za njegovu proizvodnju, ras le bi ili pada le u o b r n u t o j s r a z m j e r i r o b n e cijene, i o v o m o p š t e m p o r a s t u ili p a d u cijena, uz n e p r o m i j e n j e n u brz inu opticaja, odgovarala bi veća ili ma­n j a količina zlata koje b i bilo p o t r e b n o za p r o m e t a n j e i s te r o b n e m a s e . I s t a p r o m j e n a b i nas ta la k a d b i s t a r a m j e r a vri­j e d n o s t i b i la p o t i s n u t a m e t a l o m veće ili m a n j e vr i jednost i . K a d je Holandi ja , i z n ježnih obzira p r e m a državnim povje-r i o c i m a i iz s t r a h a od dejstva kal i forni jskih i aus t ra l i j sk ih o t k r i ć a , zamijeni la z la tan n o v a c s r e b r n i m , n jo j j e bi lo p o t r e b ­no 14 do 15 p u t a više s r e b r a nego rani je z lata da b i m o g l a d a p r o m e ć e is tu r o b n u m a s u .

Iz zavisnosti količine zlata u p r o m e t u od promjenl j ive s u m e r o b n i h ci jena i od promjenl j ive b r z i n e opt ica ja sl i jedi d a m a s a m e t a l n i h p r o m e t n i h s reds tava m o r a d a b u d e spo­s o b n a da se smanju je i povećava, u k r a t k o — da u sk ladu sa p o t r e b a m a p r o m e t n o g p r o c e s a z lato m o r a čas da ulazi u ta j

" Primjer izuzetnog pada metalnog prometa ispod njegovog prosječnog nivoa pružila je Engleska u 1858. godini, kao što se vidi iz slijedećeg izvoda iz londonskog »Economist«-a: »Po prirodi stvari (naime rascjepkanom karakteru prostog prometa) ne mogu se dobiti sasvim tačni podaci o količini gotovog novca koji fluk­tuira na tržištu i u r u k a m a klasa koje se ne bave bankarskim po­slovima. Ali je, možda, aktivnost ili neaktivnost kovnica velikih trgovinskih nacija jedna od najtačnijih indikacija za promjene te količine. Više će se novca kovati ako su potrebe velike, a manje ako su potrebe m a l e . . . U engleskoj kovnici iskovano je u godini 1855: 9,245.000 f. st., 1856: 6,476.000 f. st., 1857: 5,293.858 f. st. U toku 1858. godine kovnica jedva da je imala šta da radi.« (»Economist«, 10. jula 1858.) A u isto vrijeme u podrumima banke ležalo je oko 18 miliona funti sterlinga zlata.

82

p r o c e s k a o p r o m e t n o sredstvo, a čas opet da ga n a p u š t a . Docnije ć e m o vidjeti k a k o s a m p r o m e t n i proces os tvaru je ove uslove.

c) Moneta . Z n a k vr i jednost i

U svojoj funkciji p r o m e t n o g sredstva, zlato dobi ja po­s e b n u fazonu, o n o pos ta je moneta. Da mu se opt ica j ne bi za­državao usli jed tehničkih teškoća, o n o se ku je p r e m a mjer i lu r a č u n s k o g novca. K o m a d i z lata čiji žig i lik pokazuje da sa­drže one težinske dijelove zlata koji su predstavl jeni u račun­s k i m i m e n i m a novca: funti s ter l inga, ši l ingu i td. — j e s u mo­nete . I određivanje m o n e t n e cijene i tehnički posao kovanja p r i p a d a j u državi. K a o i r a č u n s k i novac, t a k o i novac kao mo­n e t a dobi ja lokalni i politički karakter, govori jez ic ima raznih zemal ja i nosi r a z n e nac iona lne u n i f o r m e . Stoga se oblas t u kojoj novac opt iče k a o m o n e t a odvaja k a o unutrašnji, gra­n i c a m a države ograničeni r o b n i p r o m e t , od opšteg p r o m e t a r o b n o g svijeta.

M e đ u t i m , z la to u p o l u g a m a i z la to k a o m o n e t a ne razli­kuje se m e đ u s o b n o više nego njegovo m o n e t n o i njegovo te-žinsko ime. Ono š to je u pos l jednjem slučaju razl ika u imenu, pojavl juje se s a d a k a o p u k a razl ika u l iku. Zla tna m o n e t a može da se baci u topionički t iganj i t a k o opet pre tvor i u z lato sans p h r a s e [ n a p r o s t o z l a t o ] , k a o š to je, o b r n u t o , do­voljno da se z latna poluga pošal je u kovnicu da bi dobi la oblik m o n e t e . P r e t v a r a n j e i v raćanje iz j e d n o g l ika u drug i ispoljava se k a o čis to t e h n i č k a operaci ja .

Za 100 funti ili 1.200 u n c a m o n e t n o g 22-karatnog z lata dobi ja se od engleske kovnice 4.672l/i f. st. ili z la tna sovr ina; a k o se ovi sovrini s tave na j e d n u s t r a n u vage, a 100 funti zlata u po lugama na drugu, obje s t r a n e su p o d j e d n a k o teške, i t a k o je p r u ž e n dokaz da sovrin nije n iš ta d r u g o do o d r e đ e n težin­ski dio z lata koji je t i m i m e n o m označen u engleskoj monet-noj cijeni, s n a r o č i t i m l ikom i n a r o č i t i m žigom. 4.672V2 z la tna sovr ina baca ju se sa razn ih t a č a k a u p r o m e t i zahvaćeni od njega vrše u t o k u j e d n o g d a n a o d r e đ e n i b r o j opticaja, j e d a n sovrin više, a drugi manje . Ako bi p r o s j e č a n b r o j dnevnih op­ticaja svake po jedine u n c e b io 10, t a d a bi 1.200 u n c a z la ta rcalizovalo u k u p n u s u m u r o b n i h ci jena u iznosu od 12.000 unca ili 46.725 sovrina. Ma kol iko vrtjeli i o b r t a l i j e d n u u n c u zlata, o n a n i k a d a neće težiti 10 u n c a zlata. Ali ovdje u pro­cesu p r o m e t a 1 u n c a zlata teži u s tvar i 10 u n c a . Posto jan je m o n e t e u n u t a r p r o c e s a p r o m e t a j e d n a k o je količini u n jo j sadržanog z lata m n o ž e n o j b r o j e m n jenih opt ica ja . Osim svog

6» 33

s tvarnog pos to jan ja kao p o j e d i n a č a n zlatnik o d r e đ e n e težine, m o n e t a dobija, dakle, mis leno pos to jan je koje proizlazi iz. n jene funkcije. Međut im, izvršio j e d a n ili deset opticaja, so-vr in u svakoj pojedinoj kupovini ili p r o d a j i djeluje s a m o k a o j e d a n sovrin. On je nal ik na genera la koj i t i m š to se na d a n b i t k e pojavljuje b lagovremeno na 10 razn ih mjes ta n a d o k n a ­đuje 10 generala, iako je na svakom m j e s t u uvijek j e d a n is t i general . Idealizacija p r o m e t n o g s redstva koja u n o v č a n o m opt ica ju pot iče iz n a d o k n a đ i v a n j a k v a n t i t e t a brz inom, o d n o s i s e s a m o n a funkcionalno posto jan je m o n e t e u n u t a r p r o m e t ­nog procesa, ali se ne t iče pos to jan ja pojedinog k o m a d a novca.

M e đ u t i m , opt ica j novca je spol jašnje kretanje , i sovrin, m a d a n o n olet [ n e s m r d i ] , vr t i se u š a r e n o m društvu. Taruć i se o svakovrsne r u k e , kese, torbe, novčanike, čemere, vrećice, škr in je i o r m a n e , m o n e t a se liže, ostavi ovdje j edan, t a m a drugi a t o m zlata i tako, t rčeći po svijetu, gubi l izanjem sve više i više od svoje u n u t r a š n j e sadrž ine. O n a se t roš i u p o t r e ­b o m . Uzmimo j e d a n sovrin u m o m e n t u k a d je njegov prvo­b i t n o čist k a r a k t e r po izgledu j o š sasvim n e z n a t n o n a č e t . »Pekar koji j e d a n a s p r i m i o o d b a n k e nov novcat i sovrin p a ga s u t r a i splat i m l i n a r u ne isplaćuje isti i s t inski (véritable)

• sovrin; on je lakši nego š to je bio u vr i jeme k a d ga je p e k a r pr imio.« ' 4 »Jasno j e d a m o n e t a p o p r i r o d i s a m e stvari m o r a m a l o p o m a l o da se d e p r e s i r a s a m i m de js tvom običnog i neiz­bježnog lizanja. Fizički je n e m o g u ć e za n e k o vri jeme, pa ma­k a r s a m o i za j e d a n dan, p o t p u n o iskl jučiti iz p r o m e t a lake m o n e t e . « ^ Džejkop cijeni da je od 380 mi l iona funti s ter l in-ga, kol iko ih je 1809. godine bi lo u Evropi , 1829. godine, da­kle u v r e m e n s k o m intervalu od 20 godina, 19 mi l iona funt i s ter l inga p o t p u n o nes ta lo usli jed lizanja.'« Dakle, k a o š t o r o b a p r i p r v o m k o r a k u koji učini s tupa juć i u p r o m e t i s p a d a iz njega, t a k o m o n e t a predstav l ja posli je nekol iko k o r a k a u p r o m e t u veću m e t a l n u sadrž inu nego š to j e ima. š t o m o n e t a duže optiče p r i i s to j brz ini p r o m e t a ili š to življi posta je n j e n ' p r o m e t u i s t o m v r e m e n s k o m intervalu, to se više odvaja njc-

74 Dodd, »Curiosities of Industry etc.« London 1854. 75 »The Currency Question Reviewed etc., by a Banker.« Edin­

burg 1845, p. 69 i dalje. »Kad bi nešto istrošeni talir vrijedio nešto manje od sasvim novog talira, tada bi se promet stalno zadržavao I J ^ J ? * b i l ° n i Jednog plaćanja koje ne bi postalo predmet spora.« (G. Garmer, 1. c, t. I, p. 24.)

78 W. Jacob, »An Historical Inquiry into the Production a n đ Consumption« of the Precious Metals.« London 1831, vol. I I , ch. A À V I ,

84

no postojanje kao mone te od njenog zlatnog ili s rebrnog po­stojanja . Ono š to preos ta je j es te magni nominis u m b r a [sjen­ka velikog i m e n a ] . Tijelo mone te je još s amo sjenka. Dok o n a p rvob i tno kroz proces pos ta je teža, sad postaje kroz njega lakša, ali i dalje važi u svakoj po jed inačnoj kupovini ili pro­daji k a o prvobi tna količina zlata. Sovr in nastavl ja da vrši kao prividni sovrin, k a o prividno zlato, funkciju legit imnog zlat­nika . Dok osta la b ića u d o d i r u sa spol jnim svijetom gube svoj idealizam, m o n e t a se p r a k s o m idealizuje, p r e t v a r a u p u k o pr iv idno posto janje svog zlatnog ili s r e b r n o g tijela. Ovo dru­go, s a m i m p r o m e t n i m p r o c e s o m izazvano idealizovanje me­ta lnog novca, ili odvajanje njegove n o m i n a l n e sadržine od njegove rea lne sadržine, iskorišćavaju djel imično vlade, a dje-l imično pr ivatn i avantur i s t i u najrazl ičit i j im falsifikovanjima m o n e t e . Sva istori ja kovanja novca od početka Srednjeg vije­ka pa do d u b o k o u X V I I I vijek svodi se na istori ju ovih dvo­s t r a n i h i antagonis t ičk ih falsifikovanja, i Kustodi jev mnogo-t o m n i zbornik i ta l i janskih e k o n o m i s t a velikim dijelom vr t i se oko te tačke.

M e đ u t i m , pr iv idno posto jan je z lata u n u t a r njegove funk­cije dolazi u s u k o b s njegovim s t v a r n i m pos to jan jem. J e d n a z la tna m o n e t a je u opt ica ju izgubila više, a d r u g a m a n j e od svoje m e t a l n e sadržine, i s toga j e d a n sovrin u s tvar i vr i jedi više od drugog. Ali p o š t o oni u svom funkciona lnom posto­janju, kao m o n e t a važe j e d n a k o , i sovr in koji s t v a r n o sadrž i Vi unce ne važi n i š ta više od sovrina koji s a m o pr iv idno sa­drži 1U unce, pojedini nesavjesni imaoci vrše na p u n o v a ž n i m sovr in ima h i r u r š k e operaci je i v ještački vrše na n j ima o n o š to j e s a m opticaj izvršio p r i r o d n i m p u t e m na njihovoj lakoj b r a ć i . Oni se obrezu ju i podrezuju, a suvišno z latno salo svr­šava u t iganju za topl jenje. Ako se 4.672»/:! z la tna sovrina sta­ve na jednu s t r a n u vage i pros ječno teže s a m o 800 u n c a umje­s to 1.200 unca, oni će, izneseni na t rž iš te zlata, kupi t i s a m o j o š 800 u n c a zlata, o d n o s n o t rž i šna ci jena z lata skočila bi iznad njegove m o n e t n e cijene. Svaki k o m a d novca važio b i , o n d a k a d bi i m a o p u n u težinu, u svom m o n e t n o m obl iku ma­nje nego u obl iku poluge. Sovrini p u n e težine ponovo bi se pretvor i l i u poluge, u k o j i m a više zlata i m a veću vr i jednost nego m a n j e zlata. Cim bi ovo p a d a n j e i spod m e t a l n e sadrž ine zahvati lo dovol jan b r o j sovrina da bi se izazvao t r a j a n po­r a s t t rž i šne ci jene z lata iznad njegove m o n e t n e cijene, račun­ska i m e n a m o n e t e os ta la b i ista, ali b i u b u d u ć e označavala m a n j u kol ičinu zlata. Drugim ri ječima, mjer i lo novca bi se izmijenilo, i zlato bi se u b u d u ć e kovalo p r e m a ovom n o v o m mjeri lu. Svojom idealizacijom k a o p r o m e t n o sredstvo, z lato

85

"bi p u t e m dejstva sa svoje s t r a n e izmijenilo zakonski u t v r đ e n e odnose u ko j ima je bi lo mjer i lo ci jena. Poslije izvjesnog vre­m e n s k o g intervala ponovi la bi se i s ta revolucija, i t a k o bi zla­to bilo podvrgnuto i u svojoj funkciji mjer i la cijena i u svojoj funkcij i p r o m e t n o g s redstva s t a l n i m p r o m j e n a m a , t a k o d a b i p r o m j e n a u j e d n o m obl iku izazivala p r o m j e n u u d r u g o m ob­liku, i o b r n u t o . T i m e se objašnjava rani je p o m e n u t i f e n o m e n da se u istori j i svih savremenih n a r o d a isto novčano i m e za­državalo za m e t a l n u sadrž inu koja se s ta lno smanjivala. Pro-t ivr ječnost i zmeđu z lata k a o m o n e t e i z la ta k a o mjeri la cije­n a posta je is to t a k o prot ivr ječnost i zmeđu zlata k a o m o n e t e i z lata k a o opšteg ekvivalenta, u k o m e svojstvu o n o opt iče ne s a m o u g r a n i c a m a n e k e zemlje nego i na sv jetskom trž iš tu. K a o m j e r a vr i jednost i , z lato j e bilo uvijek p u n o v a ž n o , j e r j e služilo s a m o k a o mis leno zlato. K a o ekvivalent u izolovanom a k t u R — N o n o se v raća iz svog p o k r e t n o g pos to jan ja o d m a h u svoje m i r n o posto janje, ali k a o m o n e t a njegova p r i r o d n a sups tanc i ja dolazi u n e p r e s t a n i s u k o b s n jegovom funkci jom. P r e t v a r a n j e z latnog sovrina u p r i v i d n o z lato ne može se pot­p u n o izbjeći, ali zakonodavstvo nasto j i da spriječi njegovo ustal j ivanje k a o m o n e t e t i m e š to ga ods t ran ju je p r i određe­n o m s t e p e n u n e d o s t a t k a supstanci je . P o engleskom zakonu, na pr imjer , sovrin koj i je izgubio na težini više od 0,747 gra­na zlata ni je više zakonski sovrin. Engleska b a n k a , koja je s a m o između 1844. i 1848. godine premjer i la 49 mi l iona zlat­n i h sovrina, pos jeduje u Kotonovoj vagi za zlato m a š i n u koja ne s a m o š to osjeća razl iku od Vioo g r a n a između dva sovrina, nego kao r a z u m n o biće izbacuje sovrin n e p o t p u n e težine na j e d n u dasku, odakle dospi jeva p o d d r u g u m a š i n u koja ga presi jeca sa o r i j e n t a l n o m o k r u t n o š ć u .

M e đ u t i m , p o d takv im okolnos t ima z la tna m o n e t a n e b i u o p š t e mogla opt icat i a k o se n jen opticaj ne b i ograničio na izvjesne krugove p r o m e t a gdje se o n a spori je t roš i . Ukol iko z la tna m o n e t a u p r o m e t u važi k a o četvr t ina u n c e d o k teži s a m o još Vs unce, o n a je, u stvari, za V20 unce z lata p o s t a l a p u k i znak ili s imbol, i t a k o se svaka z latna m o n e t a kroz s a m p r o m e t n i p r o c e s m a n j e ili više p r e t v a r a u p u k i znak ili sim­bol svoje supstanci je . Ali n i jedna s tvar ne može da b u d e svoj sopstveni s imbol. Nas l ikano grožđe nije s imbol s tvarnog grož­đa, već pr iv idno grožđe. Još m a n j e m o ž e laki sovrin da b u d e s imbol punovažnog sovrina; k a o š to n i izmršavjeli konj ne m o ž e da b u d e s imbol ugojenog konja. Pošto, dakle, z lato po­sta je s imbol samoga sebe, a ne m o ž e da služi k a o s imbol samoga sebe, orio dobi ja u krugov ima p r o m e t a gdje se na j­bliže t roš i , t j . u k r u g o v i m a gdje se kupovine i p r o d a j e s t a l n o

8 6

obnavl ja ju u n a j m a n j i m s r a z m j e r a m a , od svog zlatnog posto­jan ja odvojeno s imbolično, s r e b r n o ili b a k a r n o p o s t o j a n j e . I a k o ne b a š isti zlatnici, uvijek b i o d r e đ e n a proporc i ja c je­lokupnog zlatnog novca m o r a l a cirkul isat i u t i m krugov ima k a o m o n e t a . U toj proporci j i se zlato n a d o k n a đ u j e s r e b r n i m ili b a k a r n i m m a r k a m a . Dok, dakle, s a m o j e d n a specifična r o b a može u g r a n i c a m a neke zemlje da funkcioniše kao m j e r a vr i jednost i i zato k a o novac, mogu, p o r e d novca, razne r o b e da služe kao m o n e t a . Ova p o m o ć n a p r o m e t n a sredstva, na. p r i m j e r s r e b r n e ili b a k a r n e m a r k e , predstavl ja ju u n u t a r p r o ­m e t a o d r e đ e n e dijelove z la tne m o n e t e . Njihova sopstvena sa-drž ina s r e b r a ili b a k r a ne o d r e đ u j e se, dakle, vri jednosnim, o d n o s o m između s r e b r a i b a k r a p r e m a zlatu, već se utvrđuje-proizvol jno z a k o n o m . Ona se smiju izdavati s a m o u o n i m k o ­l ič inama u ko j ima bi od nj ih predstavl jeni s i tni dijelovi zlat­ne m o n e t e s ta lno opticali, bilo r a d i r a z m j e n e krupni j ih zlat­n i h m o n e t a , bi lo r a d i real izovanja odgovara juće s i tnih r o b n i h ci jena. U okviru r o b n o g p r o m e t a na m a l o s r e b r n e i b a k a r n e m a r k e će opet p r i p a d a t i p o s e b n i m krugovima. Po p r i r o d i s tvari , nj ihova b r z i n a opt ica ja stoji u o b r n u t o j s razmjer i p r e ­ma cijeni ko ju one u svakoj po jedinačnoj kupovini i p r o d a j i realizuju, ili p r e m a veličini onog dijela z latne m o n e t e koj i predstavl ja ju. Ako se u z m e u obzir o g r o m a n o b i m dnevnog p r o m e t a na malo u zemlji kao što je Engleska, re lat ivno nez­n a t n a s razmjera u k u p n e količine p o m o ć n i h m o n e t a u opti­caju ukazu je nâ b r z i n u i p o s t o j a n o s t nj ihovog opticaja. Iz. j e d n o g n e d a v n o objavl jenog p a r l a m e n t a r n o g izvještaja vidi se, na" pr imjer , da je 1857. godine Engleska kovnica i skovala z lata u iznosu od 4,859.000 f. st., s r e b r a u n o m i n a l n o j vrijed­nost i od 733.000 f. st., a u meta lno j vr i jednost i od 363.000 f. st. U k u p a n iznos i skovanog zlata u deceni ju koji se završio 31. d e c e m b r a 1857. iznosio je 55,239.000 f. st., à s amo 2,434.000 f. st. u s rebru . I skovanog b a k r a bilo je 1857. godine u nominal ­noj vr i jednost i od samo 6.720 f. st., sa v r i jednošću b a k r a od 3.492 f. st., od čega 3.136 f. st. u pens ima, 2.464 f. st. u polu-p e n s i m a i 1.120 f. st. u fart inzima. U k u p n a n o m i n a l n a vrijed­n o s t i skovanog b a k r a za posl jednj ih 10 godina iznosila je 141.477 f. st., sa vr i jednošću m e t a l a od 73.503 f. st. Kao š to se z a k o n s k i m o d r e đ i v a n j e m onog p r o c e n t a gubi tka m e t a l a koj i demonet izu je z l a t n u m o n e t u sprečava da se ona us ta l i u svo­joj funkciji k a o m o n e t a , t a k o se, o b r n u t o , sprečava da srebr­ne i b a k a r n e m a r k e p r e đ u iz svojih p r o m e t n i h sfera u sferu p r o m e t a z latne m o n e t e i da se us ta le k a o novac t ime š to se o d r e đ u j e visina ci jene ko ju oni zakonski realizuju. T a k o se, na p r i m j e r , u Engleskoj b a k a r m o r a p r i m a t i na i m e p l a ć a n j a

8 7

s a m o do iznosa od 6 pensa, a s r e b r o s a m o do iznosa od 40 ši­l inga. Kad bi se s r e b r n e i b a k a r n e m a r k e izdavale u većim ko­l ič inama od onih koje iziskuju p o t r e b e njihovih p r o m e t n i h sfera, r o b n e cijene ne bi usli jed toga skočile, već bi n a s t a l a a k u m u l a c i j a t ih m a r a k a k o d p r o d a v a č a na malo, koji b i ko­n a č n o bili p r i n u đ e n i da ih p r o d a j u k a o meta l . Tako su se 1798. godine engleske b a k a r n e m o n e t e , izdate od pr iva tn ika , nagomila le k o d m a l o p r o d a v a c a u iznosu od 20.350 funti ster-linga, pa su ovi uza lud nasto ja l i da ih ponovo stave u opti­caj i napos l i je tku m o r a l i k a o r o b u baci t i na t rž i š te b a k r a . 7 7

S r e b r n e i b a k a r n e m a r k e , koje u o d r e đ e n i m s ferama u n u ­t rašn jeg p r o m e t a predstav l ja ju zlatnik, i m a j u z a k o n o m utvr­đ e n u sadrž inu s r e b r a i b a k r a , ali zahvaćene p r o m e t o m ližu se i s to k a o i zlatnici i idealizuju, t j . p re tvara ju , s r a z m j e r n o br­zini i pos to janos t i svog opticaja, još brže u p u k e s jenke svo­ga tijela. Kad bi se sad opet povukla granica demetal izovanja gd je s r e b r n e i b a k a r n e m a r k e gube k a r a k t e r m o n e t e , one b i se u g r a n i c a m a izvjesnih krugova svoje sopstvene sfere pro­m e t a m o r a l e zamijenit i d r u g i m s imbol ičk im novcem, r e c i m o , gvožđem i olovom, i ovo predstav l jan je s imboličkog novca d r u g i m s imbol ičkim novcem b io bi p r o c e s bez kra ja . Stoga u sv im zeml jama s razvi jenim p r o m e t o m p o t r e b a samog novča­nog optica ja prisi l java da se m o n e t n i k a r a k t e r s r e b r n i h i ba­k a r n i h m a r a k a učini nezavisnim od svakog s t u p n j a nj ihovog g u b i t k a m e t a l a . T i m e dolazi do izražaja ono š to je ležalo u p r i r o d i same, stvari , n a i m e da su o n e s imboli z latne m o n e t e ne zato š to su s imboli naprav l jeni od s r e b r a ili b a k r a , ne z a t o š to imaju n e k u vr i jednost, već ukol iko n e m a j u vrijed­nost i .

K a o s imboli z latnog novca mogu, p r e m a t o m e , da funk-ćionišu re lat ivno bezvri jedne stvari, kao š to je papir. Posto­j a n j e p o m o ć n e m o n e t e o d m e t a l n i h m a r a k a : s rebra , b a k r a itd., pot iče vel ikim di jelom o t u d a š to su u većini zemal ja op-tical i k a o novac m a n j e dragocjeni metal i , k a o s r e b r o u En­gleskoj, b a k a r u s taro j Rimsko j republ ici , u š v e d s k o j , u š k o t ­sko j itd., pr i je nego š to ih je p r o m e t n i proces degrad i rao na ' s t e p e n si tne m o n e t e i na nj ihovo m j e s t o stavio plemenit i j i me­t a l . Uosta lom, u p r i r o d i je s a m e stvari da novčani s imbol koj i n e p o s r e d n o izras ta iz m e t a l n o g p r o m e t a b u d e i s a m u prvi m a h opet nek i m e t a l . K a o š to se dio z lata koji b i uvijek mo­r a o bi t i u p r o m e t u k a o s i tan novac zamjenjuje m e t a l n i m m a r k a m a , može se i onaj dio z lata koji se s ta lno u sferi u n u -

77 David Buchanan, «Observations on the Subjects Treated of in Doctor Smith's Inquiry on the Wealth of Nations etc.« Edin­burgu 1814, p. 3.

88

t r a š n j e g p r o m e t a a p s o r b u j e k a o m o n e t a , koji, dakle, m o r a s t a l n o da optiče, zamijenit i bezvr i jednim m a r k a m a . Nivo is­p o d koga m a s a m o n e t e u opt ica ju n i k a d ne p a d a d a t je za svaku zemlju i skustvom. Prvobi tno n e p r i m j e t n a razl ika izme­đu n o m i n a l n e sadržine i m e t a l n e sadrž ine m e t a l n e m o n e t e mo­že, dakle, ići do p o t p u n o g odvajanja. M o n e t n o ime novca od­vaja se od njegove supstanci je i postoj i izvan nje u bezvri­j e d n i m p a p i r n i m cedul jama. Kao š to se razmjenska vr i jednost r o b â kroz proces nj ihove r a z m j e n e kristal izuje u z l a t n o m novcu, t a k o se z latan novac sub l imira u opt icaju do svog sop-stveriog simbola, na jpr i je u obl iku izlizanog zlatnika, zat im u o b l i k u p o m o ć n i h m e t a l n i h m o n e t a i, konačno, u obl iku bez­vr i jedne m a r k e , p a p i r a , p u k o g znaka vrijednosti.

Međut im, z latna m o n e t a je proizvela prvo svoje m e t a l n e , a za t im p a p i r n e zamjenike s a m o zato š to je i pored gubi tka m e t a l a produži la da funkcioniše k a o m o n e t a . Ona nije cirku-lisala zato š to se izlizala, već se izlizala do s imbola zato š to j e dalje cirkulisala. S a m o ukol iko u n u t a r procesa p r o m e t a s a m zlatni novac p o s t a n e p u k i znak svoje sopstvene vrijed­nost i , mogu ga zamijenit i puki znaci vr i jednost i .

Ukoliko j e k r e t a n j e R — N — R p r o c e s n o jedinstvo dvaju m o m e n a t a koji n e p o s r e d n o prelaze j e d a n u drugi, R — N i N — R , ili ukol iko r o b a prolazi kroz p r o c e s svoje c je lokupne m e t a m o r f o z e , o n a razvija svoju r a z m j e n s k u vr i jednost u ci­jeni i u novcu, da bi ta j obl ik o d m a h opet napust i la , p o s t a l a o p e t r o b a ili, štaviše, u p o t r e b n a vr i jednost . Roba, dakle, po­stiže samo prividno osamostaljenje svoje razmjenske vrijed­nos t i . S druge s t rane, vidjeli s m o da zlato, ukol iko funkcio­niše s a m o kao m o n e t a ili ukol iko se s ta lno nalazi u opt ica ju, p reds tav l j a u s tvar i s a m o veriženje m e t a m o r f o z a r o b â i nji­hovo samo prolazno novčano postojanje, realizuje ci jenu jed­ne robe s a m o zato da bi realizovalo ci jenu druge, ali se nig­d j e ne pojavljuje k a o m i r n o posto jan je r a z m j e n s k e vri jedno­sti ili k a o s a m a r o b a koja miru je . Real i tet koji r a z m j e n s k a vr i jednost r o b â dobi ja u ovom p r o c e s u — koju preds tav l ja z lato u svom opt ica ju — s a m o je rea l i te t e lektr ične i skre . Z l a t o , iako j e s tvarno, ipak funkcioniše s a m o k a o p r i v i d n o z l a t o i s toga može u toj funkciji da se zamijeni znac ima sa­m o g a sebe.

Vri jednosni znak koji funkcioniše k a o m o n e t a , r e c i m o p a p i r , znak je količine zlata izražene u njegovom m o n e t n o m imenu, dakle znak zlata. Kao š to ni o d r e đ e n a količina z la ta s a m a za sebe ne izražava n ikakav o d n o s vr i jednost i , t a k o ga ne izražava ni znak koji s t u p a na n jeno mjes to . Ukoliko od­r e đ e n a količina zlata, kao o p r e d m e ć e n o r a d n o vri jeme, po-

89

s jeduje izvjesnu veličinu vr i jednost i , z n a k z lata p r e d s t a v l j a vr i jednost . Ali vr i jednost ko ju on preds tav l ja zavisi uvi jek od vr i jednost i količine zlata k o j u predstavl ja . P r e m a r o b a m a vri­j e d n o s n i znak predstav l ja realnost njihove cijene, on je signum pret i i [ znak ci jene] i z n a k nj ihove vr i jednost i s a m o zato j e r je njihova vr i jednost izražena u nj ihovoj cijeni. U p r o c e s a R — N — R , ukol iko se ovaj predstav l ja s a m o k a o p r o c e s n o je­dinstvo ili k a o n e p o s r e d n o prelaženje obi ju m e t a m o r f o z a jed­ne u d r u g u — a takv im se on preds tav l ja u p r o m e t n o j sferi u kojoj vr i jednosni znak funkcioniše — r a z m j e n s k a vri jed­n o s t r o b a dobij a u cijeni s a m o mis lenu, u novcu s a m o p r e d ­stavl jenu, s imbol ičnu egzistenciju. T a k o se r a z m j e n s k a vrijed­n o s t pojavljuje satno k a o zamiš l jena ili preds tav l jena u p r e d ­m e t u , ali o n a ne pos jeduje n i k a k v u stvarnost o s i m u s a m i m r o b a m a ukol iko je u n j i m a o p r e d m e ć e n izvjestan . k v a n t u m r a d n o g v r e m e n a . Stoga se čini k a o da vr i jednosni znak nepo­sredno p reds tav l ja vr i jednost r o b â t i m e š to se preds tav l ja ne k a o z n a k zlata, nego k a o z n a k u ci jeni s a m o izražene, ali is­ključivo u r o b i pos to jeće r a z m j e n s k e vr i jednost i . Ali taj p r i ­vid vara. Vr i jednosni z n a k je n e p o s r e d n o s a m o znak cijene, dakle znak zlata, a s a m o zaobilazno z n a k vr i jednost i r o b e . Zlato nije, kao Peter Šlemil, p r o d a l o svoju s jenku, već svo­j o m s j e n k o m kupuje . Vri jednosni znak djeluje stoga s a m o u k o l i k o u n u t a r p r o c e s a p r o m e t a predstavlja c i jenu j e d n e r o ­be p r e m a drugoj robi , ili zlato p r e m a svakome i m a o c u r o b e . Izvjesna re lat ivno bezvr i jedna s tvar : p a r č e kože, p a p i r n a ce­dul ja itd., pos ta je na jpr i je po navici z n a k novčanog m a t e r i ­jala, ali se k a o takva održava s a m o t i m e š to se n j e n o posto­j a n j e kao s imbola g a r a n t u j e o p š t o m vol jom imalaca roba, t j , t i m e š to zakonski dobi ja konvencionalno pos to jan je i s t o g a p r i n u d n i teča j . Državni p a p i r n i novac s p r i n u d n i m teča jem je završeni oblik vrijednosnog znaka i j ed in i oblik p a p i r n o g nov­ca koji n e p o s r e d n o izras ta iz m e t a l n o g p r o m e t a ili iz s a m o g p r o s t o g r o b n o g p r o m e t a . Kreditni novac p r i p a d a j e d n o j v i šo j sferi druš tvenog p r o c e s a proizvodnje i njega regul išu s a s v i m d r u g i zakoni . Simbol ični p a p i r n i novac u s tvar i se ni po č e m u n e razl ikuje o d p o m o ć n e m e t a l n e m o n e t e , j e d i n o š to d je lu je u široj p r o m e t n o j oblast i . Poš to su čisto tehnički razvoj mje­r i la ci jena ili m o n e t n e cijene i , dalje, spol jašnja p r e r a d a z l a t a u p o l u g a m a u z l a t n u m o n e t u već izazivali mi ješanje d r ž a v e usl i jed kojeg se u n u t r a š n j i p r o m e t v idno odvojio od o p š t e g r o b n o g p r o m e t a , ovo odvajanje završava se razvojem m o n e t e u vr i jednosni znak. K a o p u k o p r o m e t n o sredstvo, novac se u o p š t e m o ž e osamosta l i t i s a m o u sferi u n u t r a š n j e g p r o m e t a .

N a š e izlaganje j e pokaza lo d a m o n e t n o pos to jan je z l a t a k a o vr i jednosnog z n a k a odvojenog o d s a m e z la tne s u p s t a n -

90

čije proist iče iz s a m o g p r o m e t n o g procesa, a ne iz sporazuma, ili mi ješanja države. Rusi ja pokazu je f r a p a n t a n p r i m j e r p r i ­r o d n o g n a s t a n k a vr i jednosnog znaka. U vr i jeme k a d su t a m o kao novac služile kože i krzna, prot ivr ječnost i zmeđu ovog neposto janog i n e s p r e t n o g m a t e r i j a l a i njegove funkcije kao-p r o m e t n o g s redstva stvori la je naviku njegovog zamjenjiva­nja p a r č i ć i m a žigosane kože, koj i su t a k o posta l i uputnice-plative u k o ž a m a i k r z n i m a . Docnije su one p o d i m e n o m k o -pe jaka posta le p u k i znaci za dijelove s r e b r n e rubl je i mjes t i­m i č n o su se u takvoj u p o t r e b i održale do 1700. godine, k a d je P e t a r Veliki n a r e d i o da se zamijene s i tnom, od države: i zdatom b a k a r n o m m o n e t o m . 7 8 Antički pisci, koji su mogli, d a p o s m a t r a j u s a m o fenomene m e t a l n o g p r o m e t a , shvataju, z latnik već k a o s imbol ili vr i jednosni znak. T a k o P l a t o n 7 9 i Aristotel. 8 0 U zeml jama gdje se u o p š t e nije razvio kredi t , kao-

78 Henry Storch, »Cours d'économie politique etc. avec des­notes par-J . B. Say«. Paris 1823, t. IV p. 179. Storh je objavio* svoje djelo u Petrogradu na francuskom jeziku. 2. B. Sej ga je-odmah preštampao u Parizu, dodavši mu tobožnje »napomene« koje, u stvari, ne sadrže ništa osim opštih mjesta. Štorh (vidi njegove «Considérations sur la nature du revenu national». Paris 1824) nije nimalo učtivo primio ovu dopunu svog djela od strane tog »prince de la science«.

7 9 Plato, »De Rep.« L. I I : „vojnoga ao|i|3oXov rfjç àîAaYfjç"' [»moneta je simbol razmjene«]. Opera omnia etc., ed. Stallbumius. London 1850, p. 304. Platon razvija pojam novca samo u dvjema odredbama, t j . kao mjeru vrijednosti i kao znak vrijednosti, ali zahtijeva, pored znaka vrijednosti koji služi za unutrašnji p ro­met jedan drugi znak vrijednosti za promet sa Grčkom i s ino-stranstvom. (Upor. takođe V knjigu njegovih »Zakona«.)

80 Aristoteles, »Ethica Nicomachea«, 1. 5, ch. 8, L. c. »Opšte sredstvo razmjene novac je postao po sporazumu. Ime vojnoga i nosi zato što ne postoji po prirodi, već po zakonu (VÔJKO),-

i u našoj je vlasti da ga promijenimo i učinimo neupotrebljivim.« Aristotel je novac shvatio neuporedivo mnogostrani je i dublje nego Platon. Evo mjesta gdje on lijepo razlaže kako iz trampe: između raznih zajednica proizlazi potreba da se jednoj specifič­noj robi, dakle supstanciji koja i sama ima vrijednost, dade ka­rakter novca. »Jer kad se međusobno pomaganje uvozom onoga što nedostaje i izvozom onoga što pretiče proteglo na veće Uda­ljenosti, upotreba novca nastala je iz nužde... Ljudi su se spo­razumjeli da se, pri obostranoj razmjeni, daje i pr ima nešto što je i samo vrijedno i što je zgodno za u p o t r e b u . . . kao gvožđe-i srebro ili nešto drugo slično.« (Aristoteles, »De Rep.« lib. I, c. 9, 1. c.) Ovo mjesto citira Mišel Ševalje, koji Aristotela ili nije čitao-ili ga nije razumio, da bi dokazao da bi se po Aristotelovu mišlje­nju prometno sredstvo moralo da sastoji iz supstancije koja i sama ima vrijednost. Naprotiv, Aristotel izričito kaže da se čini

91

š t o je Kina, javlja se već r a n o p a p i r n i novac s p r i n u d n i m te­ča jem. 8 1 Stari j i p o b o r n i c i p a p i r n o g novca t a k o đ e izričito uka­z u j u na p r e t v a r a n j e m e t a l n e m o n e t e u vr i jednosni znak k a o na pojavu koja prois t iče iz s a m o g p r o m e t n o g procesa. Ovamo s p a d a j u B e n d ž a m i n Franklin"* i ep i skop Berkl i . 8 3

' Kol iko r isova p a p i r a može, i s ječeno na cedulje, da b u d e u p r o m e t u k a o novac? Ovako postavl jeno, p i tan je bi bi lo ap­s u r d n o . Bezvri jedne m a r k e su znaci vr i jednost i s a m o u k o l i k o z a s t u p a j u zlato u n u t a r p r o m e t n o g procesa , a zas tupa ju ga s a m o ukol iko bi ono s â m o kao m o n e t a ulazilo u p r o m e t n i pro­ces, t j . u količini k o j u o d r e đ u j e njegova sopstvena vr i jednost a k o su d a t e r a z m j e n s k e vr i jednost i r o b a i b r z i n a n j ihovih m e t a m o r f o z a . Cedulja sa d e n o m i n a c i j o m od 5 f. st. moglo bi da b u d e u p r o m e t u s a m o u p e t p u t a m a n j e m b r o j u od cedu­lja s o z n a k o m od 1 f. st., a k a d bi se sva p laćanja vrš i la u

da novac kao puko prometno sredstvo ima samo konvencionalno ili zakonsko postojanje; to pokazuje već njegovo ime vodova, a ta­kođe i to što on u stvari dobija svoju upotrebnu vrijednost kao moneta samo od svoje funkcije, a ne od neke njemu svojstvene upotrebne vrijednosti. »Novac izgleda kao nešto što ne zaslužuje pažnju, kao nešto konvencionalno čemu u prirodi ne odgovara ništa, jer ako ga oni koji se njime služe stave van opticaja, on nema nikakve vrijednosti i neupotrebljiv je u bilo koju korisnu svrhu.«

81 Sir John Mandeville, »Vovages and Travels«, London, ed. 1705, p. 105: »Ovaj car (Kitaja ili Kine) može trošiti koliko ga je volja, bez ikakvog ograničenja. Jer on nije zavisan, i pravi novac od kože sa žigom ili od papira. A kad je taj novac već opticao toliko da se počinje raspadati, ljudi ga donose u carevu blagajnu i tamo umjesto starog dobijaju novi. I taj novac optiče, u cijeloj zemlji i u svim njenim p o k r a j i n a m a . . . on se ne pravi ni od zlata ni od srebra« i, kako misli Mandevile, »car ga zbog toga može trošiti bezgranično i kako ga volja.«

82 Benjamin Franklin, »Remarks and Facts relative to the American Paper Money«, 1764, p. 348, 1. c: »Danas čak srebrni novac u Engleskoj duguje dio svoje vrijednosti svojoj ulozi zakon­skog platežnog sredstva: to je onaj dio vrijednosti koji predstav­lja razliku između njegove realne težine i njegove nominalne, vri­jednosti. Veći dio šilinga i moneta od šest pensa koji sada optiču postao je lakši uslijed trošenja za 5, 10 i 20%, a pojedine monete od šest pensa čak za 50%. Ovoj razlici između realne i nominalne sadržine ne odgovara nikakva unutrašnja vrijednost: njoj ne od­govara čak ni papir, njoj ne odgovara ništa. Srebrna moneta u vrijednosti od 3 pensa optiče kao 6 pensa samo zato što je zakon­sko platežno sredstvo, pa svako zna da je može lako dati dalje po istoj vrijednosti.«

83 Berkeley, 1. c: »Ako se denominaoija monete bude sačuva­la i onda kad njen metal zadesi sudbina svih tjelesnih stvari, zar trgovinski promet neće i dalje postojati?«

92

cedul jama od j e d n o g šilinga, m o r a l o bi biti u p r o m e t u 20 p u t a više cedulja od 1 šilinga, nego cedulja od 1 funte s ter-linga. Kad bi z latne m o n e t e bile predstav l jene cedul jama raz­ličite denominaci je, na pr imjer , cedul jama od 5 f. st., cedu­l jama od 1 f. st., cedul jama od 10 šilinga, količina t ih r a z n i h vrs ta vr i jednosnih znakova određivala b i se ne s a m o količi­n o m zlata p o t r e b n o m za c je lokupni p r o m e t , već i kol ič inom zlata p o t r e b n o m za p r o m e t n i k r u g svake posebne vrste. K a d bi 14 mil iona funti s ter l inga (to je pre tpos tavka engleskog bankovnog zakonodavstva, ali ne za m o n e t u , već za k r e d i t n i novac) bila granica i spod koje p r o m e t n e k e zemlje n i k a d ne pada, moglo bi bit i u p r o m e t u 14 mi l iona p a p i r n i h cedul ja od koj ih bi svaka bi la vr i jednosni znak za 1 f. st. Kad bi vrijed­nost zlata pala ili p o r a s l a j e r se smanj i lo ili povećalo r a d n o vri jeme p o t r e b n o za njegovu proizvodnju, t a d a bi uz n e p r o ­mi jenjenu r a z m j e n s k u vr i jednost i s te r o b n e m a s e bro j cedu­lja od po 1 f. st. u p r o m e t u r a s t a o ili p a d a o u o b r n u t o j sraz-mjer i p r e m a p r o m j e n i vr i jednost i zlata. Ako bi se zlato k a o mjera vr i jednost i zamijenilo s r e b r o m , a k o b i o d n o s vr i jedno­sti s r e b r a i z lata b io 1 : 15 i ako bi u b u d u ć e svaka cedul ja predstavl ja la i s tu kol ičinu s r e b r a k a o rani je zlata, u b u d u ć e b i u m j e s t o 14 mi l iona m o r a l o bi t i u p r o m e t u 210 mil iona c e d u l j a od po 1 f. st. Količina p a p i r n i h cedul ja o d r e đ u j e se, p r e m a t o m e , kol ič inom zlatnog novca koj i one zas tupa ju u p r o m e t u , a p o š t o su one vr i jednosni znaci s a m o ukol iko zas tupa ju zla­to, njihova je vr i jednost n a p r o s t o o d r e đ e n a n j ihovom količi­nom. Dok, dakle, količina zlata u p r o m e t u zavisi od r o b n i h cijena, vr i jednost p a p i r n i h cedul ja u p r o m e t u zavisi, o b r n u t o , isključivo od nj ihove sopstvene količine.

Miješanje države koja izdaje p a p i r n i novac s p r i n u d n i m , teča jem — a mi ovdje govorimo s a m o o toj vrs t i papirnog, novca — izgleda k a o da uk ida e k o n o m s k i zakon. Država, k o j a je u m o n e t n o j cijeni dala o d r e đ e n o j količini z lata s a m o k r -š teno ime, a kovan jem s a m o u d a r i l a svoj žig na zlato, s a d a k a o da magi jom svog žiga p r e t v a r a p a p i r u zlato. Poš to pa­p i r n e cedulje imaju p r i n u d n i tečaj , n iko državu ne može spr i­ječit i da n a g u r a u p r o m e t koliko jo j je volja takvih cedul ja i da na n j ima n a š t a m p a m o n e t n a i m e n a kakva želi: 1 f. st., 5 f. st., 20 f. st. Cedulje koje se j e d n o m n a đ u u p r o m e t u ne­m o g u ć e je više izbaciti, j e r nj ihov t o k zadržavaju granični s tubovi zemlje, a izvan p r o m e t a gube svaku vr i jednost, u p o ­t r e b n u i r a z m j e n s k u . Odvojene od svog funkcionalnog p o s t o ­janja, one se p r e t v a r a j u u n i š tavne k r p e p a p i r a . Međutim,, ova m o ć države je p u k i privid. Ona m o ž e u p r o m e t da u b a c i p a p i r n i h cedul ja kol iko god želi s bi lo kakv im m o n e t n i m i m e ­n i m a , ali s t i m m e h a n i č k i m a k t o m p r e s t a j e n j e n a k o n t r o l a .

93-

.•Zahvaćen od p r o m e t a , vr i jednosni znak ili p a p i r n i novac pot­p a d a p o d svoje i m a n e n t n e zakone.

Kad bi 14 mi l iona funti s ter l inga bi lo o n a s u m a zlata ko ja je p o t r e b n a za r o b n i p r o m e t i k a d bi država baci la u p r o m e t 210 mi l iona cedulja, svaku p o d i m e n o m 1 f. st., t a d a bi se t i h 210 mi l iona pre tvor i lo u p r e d s t a v n i k e z lata u iznosu od 14 mil iona funti s ter l inga. To bi bi lo i s to k a o k a d bi država ce­d u l j e od funte s ter l inga učini la p r e d s t a v n i c i m a nekog 15 p u t a jtnanje vr i jednog m e t a l a i l i j e d n o g 15 p u t a manjeg dijela te­ž i n e zlata nego rani je . Niš ta se ne b i promi jeni lo os im dava­n ja i m e n a mjer i lu cijena, a to davanje i m e n a je, n a r a v n o , konvencionalno, bi lo da se vrši n e p o s r e d n o izmjenom monet-n e s tope, bi lo p o s r e d n o u m n o ž a v a n j e m b r o j a p a p i r n i h cedu­l ja u s razmjer i k o j u iziskuje novo, niže mjeri lo. Poš to bi s a d a i m e f. st. označavalo 15 p u t a m a n j u kol ičinu zlata, sve bi rob­ne cijene skočile za 15 p u t a , i sad bi u s tvar i bi lo i s to t a k o n e o p h o d n o 210 m i l i o n a f. st. k a o rani je 14 mil iona. U istoj mjer i u kojoj bi se u k u p a n iznos vr i jednosnih znakova pove­ćao, smanji la b i se kol ičina zlata k o j u svaki po jedini z n a k predstavl ja . Skok ci jena b i b io s a m o reakci ja p r o m e t n o g pro­cesa koji nas i lno iz jednačava vr i jednosne znake sa o n o m ko­l ič inom zlata k o j u bi imal i da zamjenju ju u opticaju.

U istori j i engleskih i f rancuskih falsifikovanja novca od -strane v lada nai laz imo ne j e d a n p u t da cijene n i su ras le u o n o j s razmjer i u kojoj je s r e b r n a m o n e t a bi la falsifikovana. A to p r o s t o zato š to o d n o s u k o m e je m o n e t a u m n o ž a v a n a nije odgovarao o d n o s u u k o m e je bi la falsifikovana, t j . za to š t o s nižim m e t a l n i m sas tavom ni je bi la izdavana odgovara­j u ć a količina m o n e t a koja b i bi la p o t r e b n a da se razmjeiKke' vr i jednost i r o b a u b u d u ć e proc jen ju ju u njoj k a o m j e r i v r i -jednos t i i real izuju m o n e t a m a koje odgovara ju ovoj nižoj je­dinici mjere . T i m e se r ješava teškoća ko ja '^e u dvoboju iz­m e đ u Loka i L a u n d s a osta la neri ješena- ©dnos u k o m e vri­j e d n o s n i znak, bi lo p a p i r bi lo p o g o r š a n o zlato i s rebro, za­s t u p a tež inske količine zlata i s r e b r a i z računate p r e m a mo-n e t n o j cijeni, ne zavisi od njegovog sopstvenog mater i ja la , već od njegove količine u p r o m e t u . Teškoća da se ovaj o d n o s shvat i pot iče o t u d a š to je novac u o b j e m a funkci jama, k a o m j e r a vr i jednost i i k a o p r o m e t n o sredstvo, podložan ne s a m o o b r n u t i m zakonima, već z a k o n i m a koji na izgled prot ivr ječe s u p r o t n o s t i t ih dviju funkcija. Za njegovu funkciju k a o m j e r e vr i jednost i , gdje novac služi s a m o kao r a č u n s k i novac, a z lato s a m o k a o mis leno zlato, od lučan j e s a m o p r i r o d n i mater i ja l . Proci jen jene u s rebru, ili k a o ci jena u s rebru, r a z m j e n s k e vr i jednost i se, n a r a v n o , predstavl ja ju sasvim drukči je nego

94

proci jenjene u zlatu, ili kao cijene u zlatu. O b r n u t o , u svojoj funkciji kao p r o m e t n o sredstvo, gdje novac nije s a m o zamiš­ljen, nego m o r a da postoj i kao s tvaran p r e d m e t p o r e d ostal ih roba, njegov mater i ja l posta je indi ferentan i sve zavisi od nje­gove količine. Za jedinicu mjere je od lučno da l i je ona funta zlata, s r e b r a ili b a k r a ; o b r n u t o , p u k i bro j m o n e t a , ma kakav bio njihov sopstveni materij 'al, čini ih odgovara jućim ostva­r e n j e m svake od ovih jedinica mjere . Međut im, prot ivno je z d r a v o m l judskom r a z u m u da kod s a m o zamišl jenog novca sve zavisi od njegove mater i ja lne supstanci je , a da kod ču lno posto jeće m o n e t e sve zavisi od idealnog bro jčanog odnosa.

P r e m a tome, ras tenje ili p a d a n j e robnih ci jena s raste-n jem ili p a d a n j e m m a s e p a p i r n i h cedulja — ovo posl jednje k a d p a p i r n e cedulje predstavl ja ju isključivo p r o m e t n o sred­stvo — s a m o je p r o m e t n i m p r o c e s o m nasi lno p r o u z r o k o v a n o ostvar ivanje zakona, mehaničk i n a r u š e n o g spolja, po k o m e je količina zlata u p r o m e t u o d r e đ e n a c i jenama roba, a količina vr i jednosnih znakova u p r o m e t u kol ič inom zlatne m o n e t e ko ju u p r o m e t u zamjenjuju. Stoga, s druge s t rane, p r o c e s p r o m e t a apsorbu je i t a k o reći svaruje svaku količinu papir­n i h cedulja, j e r vr i jednosni znak, ma p o d ko jom z la tnom ti­t u l o m ulazio u p r o m e t , biva u n j e m u sveden na znak one količine zlata koja bi umjes to njega mogla da cirkuliše.

U p r o m e t u vr i jednosnih znakova pojavljuju se svi zakoni s t v a r n o g novčanog p r o m e t a p r e o k r e n u t i i postavl jeni na gla­vu. Dok je zlato u p r o m e t u zato š to ima vri jednost, p a p i r ima vr i jednost zato š to je u p r o m e t u . Dok pr i da to j razmjensko j vr i jednost i robâ količina zlata u p r o m e t u zavisi od njegove sops tvene vri jednosti , vr i jednost p a p i r a zavisi od njegove ko­ličine u p r o m e t u . Dok količina zlata u p r o m e t u r a s t e ili p a d a sa ras ten jem ili p a d a n j e m r o b n i h cijena, izgleda da r o b n e c i jene ras tu ili pada ju s p r o m j e n o m količine p a p i r a u pro­m e t u . Dok r o b n i p r o m e t može d a apsorbu je s a m o o d r e đ e n u količinu zlatne m o n e t e , i p r e m a t o m e se naizmjenična kon­trakci ja i ekspanzi ja novca u p r o m e t u pr ikazuje kao n u ž a n zakon, izgleda da papi rn i novac ulazi u p r o m e t u bilo kojoj proizvol jnoj količini. Dok država kvari z la tnu i s r e b r n u mo­n e t u i stoga r e m e t i njihovu funkciju kao p r o m e t n o g sredstva, m a k a r izdala m o n e t u i s a m o za Vioo g r a n a i spod njene nomi­n a l n e sadržine, ona vrši p o t p u n o i spravnu operaci ju izdava­n j e m bezvri jednih p a p i r n i h cedulja koje od m e t a l a n e m a j u ničeg osim m o n e t n o g imena. Dok z latna m o n e t a očigledno reprezentu je s a m o vr i jednost r o b â ukol iko j e ta vr i jednost proci jen jena u z latu ili predstav l jena kao cijena, izgleda da vr i jednosni znak n e p o s r e d n o predstavl ja vr i jednost r o b e . Sto-

95

ga je j a s n o zašto su p o s m a t r a č i koji su fenomene n o v č a n o g p r o m e t a proučaval i j e d n o s t r a n o n a p r o m e t u pap i rnog n o v c a sa p r i n u d n i m teča jem m o r a l i p o g r e š n o shvatit i sve i m a n e n t n e z a k o n e novčanog p r o m e t a . Fakt ički , u p r o m e t u v r i j e d n o s n i h znakova t i zakoni ne s a m o da se pojavl juju p r e o k r e n u t i n e g o i ugašeni, j e r p a p i r n i novac, ako je i d a t u pravi lnoj količini, vrš i k re tan ja koja mu nisu svojstvena k a o vr i j ednosnom zna­ku, dok njegovo svojstveno kre tan je , u m j e s t o da pot iče ne­p o s r e d n o iz m e t a m o r f o z e roba, izvire iz povrede njegove pra­vi lne proporci je u o d n o s u na zlato.

3. Novac

Novac za razl iku od m o n e t e , rezu l ta t p r o m e t n o g p r o c e s a u obl iku R — N — R , čini polaznu t a č k u p r o m e t n o g p r o c e s a u obl iku: N — R — N , t j . razmjene novca z a r o b u radi r a z m j e n e robe za novac. U obl iku R — N — R čini roba, a u obl iku N — R —N čini novac polaznu i završnu tačku kre tan ja . U p r v o m o b l i k u novac-posreduje r a z m j e n u robe, u d r u g o m obl iku r o b a posredu je da novac p o s t a n e novac. Novac, koji se u p r v o m o b l i k u pojavljuje k a o p u k o sredstvo, pojavljuje se u d r u g o m obl iku kao k o n a č n a svrha p r o m e t a , dok se roba, koja se u p r v o m obl iku javlja kao k o n a č n a svrha, pojavljuje u d r u g o m obl iku kao p u k o sredstvo. Budući da je s a m novac već rezul­t a t p r o m e t a R — N — R , to se u obl iku N — R — N rezul ta t p r o ­m e t a pojavljuje i s tovremeno i kao njegova polazna tačka . D o k je u R — N — R s tvarna sadrž ina izmjena mater i je , u d r u g o m p r o c e s u N — R — N stvarna sadrž ina j e s a m o posto jan je obl ika r o b e koje prois t iče iz tog prvog procesa.

U obl iku R — N — R obje kra jn je t a č k e su r o b e i s te veli­č i n e vri jednosti , ali u isti m a h su kvali tat ivno razl ičite upo­t r e b n e vr i jednost i . Njihova r a z m j e n a R — R je s t v a r n a izmje­na mater i je . N a s u p r o t tome, u obl iku N — R — N su obje kra j­nje tačke zlato, i to zlato iste veličine vr i jednost i . Razmjenji­vati zlato za r o b u da bi se ,roba razmijeni la za zlato ili, po-s m a t r a j u ć i rezul tat N — N , razmjenj ivat i z lato za zlato izgleda a p s u r d n o . No, a k o se N — R — N prevede na f o r m u l u : kupova­nje r a d i prodavanja, š to ne znači drugo nego kroz j e d n o po-sredujuće k r e t a n j e razmijenit i zlato za zlato, t a d a se o d m a h r a s p o z n a j e vladajući oblik buržoaske proizvodnje. Ali u prak­s i se ne k u p u j e da bi se prodavalo, već se jeft ino k u p u j e da bi se skupl je prodavalo. Novac se razmjenjuje za r o b u da bi se i s ta r o b a ponovo razmijeni la za veću količinu novca, t a k o da su kra jn je tačke N — N , a k o ne kvalitativno, a o n o kvanti­t a t i v n o različite. Takva kvant i ta t ivna razl ika pre tpos tav l j a

516

razmjenu neekvivalenata, d o k su r o b a i novac kao takvi s a m o s u p r o t n i oblici s a m e robe, dakle različiti načini pos to jan ja iste veličine vr i jednost i . Kružni tok N — R — N skriva, dakle, pod obl ic ima novca i robe dal je razvi jene p r o d u k c i o n e odno­se, i u n u t a r pros tog p r o m e t a on je s a m o refleks j ednog višeg kre tan ja . Stoga m o r a m o novac, za razl iku od p r o m e t n o g sred­stva, razviti iz n e p o s r e d n o g obl ika robnog p r o m e t a R — N — R .

Zlato, t j . specifična r o b a koja služi kao mjera vr i jednost i i kao p r o m e t n o sredstvo, posta je novac bez daljeg sudjelova­nja druš tva . S r e b r o , koje u Engleskoj nije ni mjera vrijed­nost i n i v ladajuće p r o m e t n o sredstvo, ne posta je novac, b a š kao što je i z lato u Holandi j i , č im je bilo svrgnuto s prije-stola mjere vr i jednost i , p res ta lo da b u d e novac. N e k a r o b a postaje, dakle, najpri je novac kao jedinica mjere vr i jednost i i p r o m e t n o sredstvo, o d n o s n o jedinica mjere vr i jednost i i p r o m e t n o sredstvo je novac. Ali k a o takva jedinica zlato opet pos jeduje s a m o s t a l n u i od svog pos to jan ja u o b j e m a funkci­j a m a razl ičitu egzistenciju. Kao m j e r a vr i jednost i o n o je s a m o mis len novac i mis leno zlato; kao p u k o p r o m e t n o sred­stvo ono je s imbolički novac i s imbol ičko zlato; ali u svojoj p ros to j m e t a l n o j t jelesnosti z lato je novac ili novac je stvar­no zlato.

P o s m a t r a j m o sada za m o m e n a t m i r u j u ć u r o b u zlato, koja je novac, u n j e n o m o d n o s u p r e m a os ta l im r o b a m a . Sve r o b e predstavl ja ju u svojim c i jenama o d r e đ e n u s u m u zlata, one su, dakle, s a m o zamišl jeno zlato ili zamišl jeni novac, predstav­nici zlata, kao š to se, o b r n u t o , novac u v r i j ednosnom z n a k u pojavlj ivao kao p u k i p r e d s t a v n i k r o b n i h ci jena. 8 4 B u d u ć i da su t a k o sve r o b e s a m o predstav l jeni novac, j e d i n o je novac s t v a r n a roba. Za razl iku od robâ, koje s a m o predstav l ja ju s a m o s t a l n o posto jan je razmjenske vr i jednost i , opšteg dru­štvenog rada, a p s t r a k t n o g bogatstva, zlato je materijalno po­stojanje apstraktnog bogatstva. Sa s t r a n e u p o t r e b n e vri jedno­sti svaka r o b a izražava s a m o j e d a n m o m e n a t mater i j a lnog bogats tva svojim o d n o s o m p r e m a o d r e đ e n o j pot reb i , dak le s a m o pojedinu s t r a n u bogatstva. Novac p a k zadovoljava sva­ku p o t r e b u ukol iko se može n e p o s r e d n o pretvor i t i u p r e d m e t svake p o t r e b e . Njegova sopstvena u p o t r e b n a vr i jednost rea-lizovana je u b e s k o n a č n o m nizu u p o t r e b n i h vr i jednost i ko je sačinjavaju njegov ekvivalent. U svojoj čistoj m e t a l n o s t i on kri je c je lokupno mater i j a lno bogats tvo koje je razvi jeno u svijetu robâ. Ako, dakle, r o b e u svojim c i j enama predstavl ja-

8 4 »Nisu samo plemeniti metali znaci s t v a r i . . . , nego i, obi> nuto, stvari su . . . znaci zlata i srebra« A. Genovesi: »Lezioni di Economia Civile« (1765), p. 281 u Custodi, Parte Moderna, t. VIII .

1 Prilog kritici političke ekonomije 97

ju opšt i ekvivalent ili a p s t r a k t n o bogats tvo, zlato, o n d a z lato predstav l ja u svojoj u p o t r e b n o j vr i jednost i u p o t r e b n e vrijed­n o s t i svih roba. Zlato je stoga materijalni predstavnik mate­rijalnog bogatstva. Ono je »precis de t o u t e s les choses« [smi­sao svih s tvar i ] (Boagilber), k o m p e n d i j u m druš tvenog bogat­stva. Po obliku, ono je u isti m a h n e p o s r e d n a inkarnac i ja op-šteg rada, a po sadržini c je lokupnost svih rea ln ih radova . O n o je opš te bogats tvo k a o p o s e b n a individua. 8 5 U svom ob­liku kao p o s r e d n i k p r o m e t a doživjelo je svakojake nedaće, obrez ivano je i č a k i s tan jeno do čis to s imbol ične k r p e p a p i r a . K a o novcu vraća mu se njegova z la tna uzvišenost. Od sluge p o s t a j e gospodar . 8 6 O d p u k o g p o m o ć n i k a pos ta je b o g robâ . 8 7

a) Obrazovanje blaga

Zlato se k a o novac na jpr i je odvojilo od p r o m e t n o g sred­s t v a t i m e š to j e r o b a p r e k i n u l a p r o c e s svoje m e t a m o r f o z e i zadržala se u svojoj z latnoj čaur i . Ovo se dešava uvijek č im p r o d a j a ne p r e đ e o d m a h u kupovinu. Osamostal jenje z lata k a o novca je, dakle, u p r v o m r e d u upadl j iv izraz r a s p a d a n j a p r o m e t n o g p r o c e s a ili m e t a m o r f o z e r o b e u dva odijel jena, ind i fe rentno u p o r e d o posto jeća akta . S a m a m o n e t a pos ta je n o v a c č im se p r e k i n e n jen tok. U r u k a m a p r o d a v c a koji je

85 Petty: Zlato i srebro su »universal wealth«. »Political Arithmetic«, 1. c, p. 242.

8 6 E. Misselden, »Free Trade or the Means to make Trade florish etc«, London 1662: »Prirodna materija trgovine jeste mer-ch?ndize [trgovačka roba], koju su trgovci iz poslovnih razloga nazvali commodities [upotrebna roba] . Vještačka materija trgo­vine je novac, koji je dobio naziv of sinewes of warre and of state [nerv rata i države]. Iako se novac i po prirodi stvari i po vre­m e n u pojavljuje poslije merchandize, ipak jè, ukoliko je sada u upotrebi, postao glavna stvar.« (p. 7.) Robu i novac on upore-đuje »sa dva sina starog Jakova koji je stavio svoju desnu ruku na mlađeg, a lijevu na starijeg«. (L. c.) Boisguillebert, «Disserta­t ion sur la nature des richesses etc.« L. c. (p. 395 399): »Ovdje je, dakle, rob trgovine postao njen gospodar . . . Bijeda naroda dolazi samo otuda što su bivšeg roba učinili gospodarom, šta više tira­ninom.«

87 Boisguillebert, 1. c: »Iz ovih metala (zlata i srebra) nači­njen je idol i oni su.pošto su napuštene svrha i namjena radi Itojih su bili uvedeni u trgovinu — to jest da služe kao zaloga u razmjeni i recipročnoj predaji — gotovo oslobođeni od ove službe i učinjeni božanstvima kojima je žrtvovano i još uvijek se žrt­vuje više bogatstava, dragocjenosti, pa čak i ljudskih života, nego š to je slijepo staro doba ikada žrtvovalo svojim lažnim bogovi­ma.« (L. c , p . 395.)

98

dobi ja za svoju r o b u o n a je novac, a ne moneta , a čim n a p u s t i njegove r u k e posta je opet m o n e t a . Svako je prodavač jedno­s t r a n e robe koju proizvodi, ali k u p a c svih ostal ih roba koje su mu p o t r e b n e za d r u š t v e n u egzistenciju. Dok njegovo po­javljivanje kao p r o d a v c a zavisi od radnog v r e m e n a koje nje­gova r o b a iziskuje za svoju proizvodnju, njegovo pojavljiva­nje kao k u p c a uslovl jeno je s ta ln im obnavl janjem životnih p o t r e b a . Da b i m o g a o kupi t i a da ne proda, on m o r a da je p r o d a o a da nije kupio. U stvari, p r o m e t R — N — R je proces­no jedins tvo p r o d a j e i kupovine s a m o ukol iko je i s tovremeno s ta lan proces njihovog odvajanja. Da bi novac k a o m o n e t a m o g a o s ta lno da teče, m o n e t a m o r a s ta lno da se taloži u no­vac. Sta lni opticaj m o n e t e uslovl'jen je n jenim s ta ln im za-s ta janjem u većim ili m a n j i m kol ič inama u obl iku rezervnih fondova m o n e t e koji sves t rano u n u t a r p r o m e t a i nas ta ju i taj p r o m e t uslovljavaju, a čije se obrazovanje, raspodjela, išče­zavanje i p o n o v n o obrazovanje s ta lno mijenja, čije postoja­nje n e p r e s t a n o nestaje, čije nesta janje n e p r e s t a n o postoj i . Adam S m i t je ovo n e p r e s t a n o p r e t v a r a n j e m o n e t e u novac i novca u m o n e t u izrazio r i ječima da svaki imalac robe, p o r e d posebne r o b e koju proda je , uvijek m o r a da drži u zalihi iz­vjesnu s u m u opšte r o b e kojom kupuje . Vidjeli s m o da se u p r o m e t u R — N — R drugi član N — R razbi ja n a niz kupovina koje se ne vrše od jednom, već sukcesivno u v remenu, t a k o da j e d a n dio N-a opt iče kao m o n e t a , dok drugi dio miru je kao novac. Novac je ovdje u s tvar i s a m o suspendirana m o n e t a , i pojedini sastavni dijelovi m o n e t n e m a s e koja je u opt ica ju vazda se pojavl juju naizmjence čas u j e d n o m , čas u d r u g o m obl iku. Stoga ovo prvo pre tvaran je p r o m e t n o g s reds tva u no­vac predstav l ja s a m o tehnički m o m e n a t s a m o g novčanog op­ticaja. 8 8

Prvi, p r i r o d n o nasta l i obl ik bogats tva je oblik obil ja ili suviška, onaj dio proizvoda koji nije n e p o s r e d n o p o t r e b a n kao u p o t r e b n a vr i jednost, ili p a k pos jedovanje takvih proiz­voda čija se u p o t r e b n a vr i jednost nalazi van kruga najnužni­j ih p o t r e b a . Pr i l ikom r a z m a t r a n j a prelaza r o b e u novac vi-

88 Boagilber naslućuje već u prvom imobilisanju perpetuum mobile-a, t j . u negiranju njegovog funkcionalnog postojanja kao prometnog sredstva, njegovo osamostaljenje prema robama. »No­vac — veli on — treba da bude u stalnom kretanju, a to on može da bude samo ukoliko je pokretan; čim postane nepokretan, sve je propalo.« »Le détail de la France«, p. 231. On previđa da je ovo mirovanje novca uslov njegovog kretanja. On u stvari hoće da se oblik vrijednosti robâ pojavljuje samo kao iščezavajući oblik nji­hove izmjene materije, ali da se nikad ne fiksira kao svrha sa­mom sebi.

7' 99

djeli s m o da b a š ovo obilje ili suvišak proizvoda na nerazvi­j e n o m s t e p e n u proizvodnje obrazu je sferu r o b n e razmjene. Suvišni proizvodi pos ta ju razmjenlj ivi proizvodi ili robe . Ade­kvatn i oblik pos to jan ja ovog obil ja je zlato i s rebro, prvi ob­l ik u k o m e se bogats tvo fiksira k a o a p s t r a k t n o druš tveno b o ­gatstvo. Ne s a m o da se r o b e m o g u čuvat i u obl iku z lata iJi s r e b r a , t j . u m a t e r i j a l u novca, nego su zlato i s r e b r o bogat­stvo u k o n z e r v i r a n o m obliku. Svaka u p o t r e b n a vr i jednost k a o takva služi t ime š to se t roš i , t j . uniš tava. M e đ u t i m , u p o t r e b n a vr i jednost z lata k a o novca j e s te da b u d e nosi lac r a z m j e n s k e vr i jednost i , da k a o bezoblična s irovina b u d e mater i ja l izaci ja o p š t e g r a d n o g v r e m e n a . K a o bezobl ičan m e t a l razmjenska vri­j e d n o s t pos jeduje nepro lazan oblik. Zlato ili s r e b r o imobili-s a n o k a o novac j e s t e blago. Kod n a r o d a sa č is to m e t a l n i m p r o m e t o m , kao, n a pr imjer , k o d s t a r i h n a r o d a , obrazovanje b laga se ispoljava kao sves t ran p r o c e s od po jed inca pa do države koja čuva svoje državno blago. U drevni ja v r e m e n a , . u Aziji i Egiptu, ta blaga p o d okr i l jem kral jeva i ' sveš tenika po­javl juju se više k a o svjedoci njihove moći . U Grčkoj i R i m u obrazovanje državnog b laga k a o s ta lno obezbi jeđenog i s t a l n o upotrebl j ivog obl ika suviška posta je pol i t ika. Brzo prenoše­nje takvih blaga iz zemlje u zemlju od s t r a n e osvajača i nji­h o v o dje l imično naglo izlivanje u p r o m e t predstavl ja ju spe­cifičnost a n t i č k e ekonomije .

K a o opredmećeno radno vrijeme z lato j e m č i za svoju sop-s tvenu veličinu vri jednost i , a p o š t o je o n o mater i ja l izaci ja opšteg r a d n o g vremena, p r o m e t n i proces j emči mu za njego­vo s ta lno djelovanje kao razmjenske vr i jednost i . S a m o m či­n jenicom što imalac r o b e može r o b u da zadrži u n j e n o m ob­liku razmjenske vr i jednost i , ili s a m u r a z m j e n s k u vr i jednost k a o robu, r a z m j e n a r o b â u cilju da se one ponovo dobi ju u p r e t v o r e n o m obl iku zlata posta je mot iv s a m o g p r o m e t a . Me­tamorfoza r o b e R — N vrši se r a d i n j e n e metamorfoze, k a k o bi se ona iz posebnog p r i r o d n o g bogats tva pretvor i la u o p š t e d r u š t v e n o bogats tvo. Umjes to izmjene mater i je , izmjena ob­lika posta je s a m a sebi svrha. Iz p u k o g obl ika r a z m j e n s k a vri­j e d n o s t se p r e o b r a ć a u sadrž inu kre tan ja . K a o bogatstvo, k a o roba, r o b a se održava s a m o ukol iko se održava u sferi pro­m e t a , a. u ovom t e č n o m s tan ju ona. se održava s a m o u t o l i k o ukol iko se okoštava u obl iku s r e b r a i zlata. Ona osta je u t o m t o k u kao kr i s ta l p r o m e t n o g procesa. Ali z lato i s r e b r o se s a m i f iksiraju kao novac s a m o utol iko ukol iko nisu p r o m e t n a sred­stva. Kao ne-prometna sredstva oni postaju novac. Izvlačenje r o b e iz p r o m e t a u obl iku zlata je, dakle, j e d i n o s reds tvo da se o n a s ta lno drž i u p r o m e t u .

100

I m a l a c r o b e može od p r o m e t a da dobije k a o novac s a m o o n o š to m u daje kao r o b u . S ta lno prodavanje , n e p r e s t a n o ba­canje r o b â u p r o m e t je stoga prvi uslov obrazovanja blaga sa gledišta r o b n o g p r o m e t a . S druge s t r a n e , novac s ta lno ne­s ta je kao p r o m e t n o sredstvo u s a m o m procesu p r o m e t a , os tvaru jući se n e p r e s t a n o u u p o t r e b n i m vr i jednost ima i ra­s tvara juć i se u pro lazna uživanja. On se, dakle, m o r a istrg­n u t i iz vrt loga p r o m e t a ili se r o b a m o r a zadržat i u svojoj prvoj metamorfoz i t a k o što će se spri ječit i da izvrši svoju funkciju kao kupovno sredstvo. I m a l a c robe koji jc sada po­s t a o zgrtač blaga m o r a š to više da proda je , a što m a n j e da kupuje, kao što je još s tar i K a t o n učio: p a t r e m familias ven-•dacem, non e m a c e m esse [otac porodice m o r a da prodaje, ne da k u p u j e ] . Kao što je rad inos t pozitivan, t a k o je štedljivost negat ivan uslov obrazovanja blaga. Š to se manje ekvivalent r o b e izvlači iz p r o m e t a u p o s e b n i m r o b a m a ili u p o t r e b n i m vr i jednost ima, to se više iz njega izvlači u obliku novca ili razmjenske vri jednosti . 8 9 Prisvajanje bogats tva u njegovom c p š t e m obliku uslovljava, dakle, odr icanje od bogatstva u nje­govoj mater i ja lno j s tvarnost i . Zivi p o d s t r e k za s tvaranje bla­ga je, stoga, škrtost, kojoj nije p o t r e b n a roba kao u p o t r e b n a vr i jednost, već r a z m j e n s k a vr i jednost kao roba. Da bi se ste­klo obilje u njegovom o p š t e m obliku, m o r a j u se posebne po­t r e b e t re t i ra t i kao luksuz i eksces. Tako su godine 1593. kor-tosi podnijeli Filipu II p r e d s t a v k u u kojoj se, p o r e d ostalog, kaže: »Kortesi Valjadolida od 1586. godine zamolili su Vaše Veličanstvo da u b u d u ć e u kral jevinu ne dozvoli uvoz svijeća, •staklene robe, naki ta, noževa i sličnih stvari . Naime, ove za l judski život t a k o nekor i sne stvari dolaze iz i n o s t r a n s t v a da bi se ovdje razmjenjivale za zlato, kao da su š p a n c i Indijan­ci«. Zgr tač blaga prezire zemaljska, v r e m e n s k a i pro lazna uži­vanja" da bi težio za vječnim blagom koje ne izjedaju ni molj­ci ni r đ a , koje je p o t p u n o nebesko i p o t p u n o zemal jsko. »Op-šti daleki uzrok oskudice u zlatu, veli Miselden u n a v e d e n o m spisu, jes te velika p r e t j e r a n o s t ove kral jevine u t r o š e n j u r o b a b r a n i h zemalja koje se za nas umjes to kao c o m m o d i t i c s (ko­r i sne robe), pokazuju kao d i scommođi t ies (suvišne tr ice), po­š to n a m oduzimaju isto toliko blaga koliko bi se inače uvozilo u m j e s t o ovih igračaka (toys). Mi kod kuće t r o š i m o suviše n?nogo vina iz Španije, F r a n c u s k e , sa Rajne, iz Levanta; rozi-ne iz špani je , suvo grožđe iz Levanta, ba t i s t i k a m b r i k iz E n o a , svilu iz Itali je, šećer i duvan iz Z a p a d n e Indi je, začine iz I s t o č n e Indi je : sve to za nas nije n ikakva apsolutna potre-

m »Što zaliha roba više raste, lo sc više smanjuje ona koja postoji kao blago (in treasure).« (E. Misseldcn, 1. c., p. 23.)

101

ba, a ipak se te s tvar i k u p u j u zvečećim zlatom.« 9 0 U obl iku z lata i s r e b r a bogats tvo je nepro lazno ne s a m o zato š to raz-m j e n s k a vr i jednost postoj i u neuni š t i vom meta lu, već n a r o ­čito zato što se sprečava da zlato i s r e b r o k a o p r o m e t n a sred­stva p o s t a n u s a m o prolazni novčani oblik r o b e . T a k o se p r o ­lazna sadrž ina žrtvuje n e p r o l a z n o m obliku. »Ako se p u t e m p o r e z a novac o d u z m e o n o m e ko ga po jede i popi je i dade ono­me ko ga upotr i jeb i za pobol j šanje zemljišta, ribolov, r u d a r ­stvo, m a n u f a k t u r u ili č a k kupovinu odijela, uvijek pos to j i kor i s t za zajednicu, j e r čak n i odijela n i su t a k o pro lazna k a o h r a n a i piće. Ako se upotr i jeb i za kupovinu pokućstva, k o r i s t je utol iko veća, a ako za g radn ju k u ć a — još veća itd., a naj­veća je ako se u zemlju unos i z la to i s r e b r o , j e r ove stvari ne s a m o š to n i su pro lazne već se u svim v r e m e n i m a i na sv im m j e s t i m a cijene k a o bogatstvo; sve osta lo je bogats tvo s a m o p r o hic et n u n c [za ovdje i za sada] .« 9 1 Izvlačenje novca iz s t ru je p r o m e t a i spašavanje od d r u š t v e n e izmjene mater i j e dolazi i na spoljašnji n a č i n do izražaja u zakopavanju, t a k a da se druš tveno bogats tvo k a o p o d z e m n o nepro lazno b lago dovodi u p o t p u n o ta jn i p r i v a t a n o d n o s p r e m a vlasniku r o b â . D o k t o r Berni je, koji je n e k o vr i jeme boravio u Delhiju na dvoru Aurengzeba, pr iča k a k o trgovci svoj novac pota jno za­kopava ju d u b o k o u zemlju, a n a r o č i t o n e m u s l i m a n s k i pagani, u či j im se r u k a m a nalazi skoro sva trgovina i sav novac, »op­s jednut i v jerovanjem da će im zlato i s r e b r o koje za života skr i ju služiti posli je s m r t i na d r u g o m svijetu«. 9 2 Uos ta lom, zgr tač blaga je, ukol iko je njegov asket izam spojen sa aktiv­n o m radinošću, po religiji u sušt ini p r o t e s t a n t , i još više — p u r i t a n a c . »Ne može se poreći da je kupovanje i p r o d a v a n j e p o t r e b n a s tvar koje se ne m o ž e m o lišiti, a koja se hr i šćansk i m o ž e upotr i jeb i t i n a r o č i t o u s tvar ima koje služe za n u ž d u i čast, j e r t a k o su i pa t r i j a r s i prodaval i i kupovali s toku, v u n u , žito, mas lac, mli jeko i osta la dobra . To su darovi boga, koj i ih daje iz zemlje i dijeli l judima. Ali trgovina, koja vrši ku­povine u i n o s t r a n s t v u i koja dobavlja iz Kalkute i Indi je i s l ičnih zemalja r o b u k a o š to su skupoc jena svila, p r e d m e t i od zlata i začini, koja služi s a m o za raskoš, a ni za kakvu k o r i s t , ko ja isisava novac i zemlji i l judima, ne bi se smjela dozvo­liti ukol iko bi k o d n a s bi lo vlasti i zakona. Ali o t o m e neću. sada da pišem, j e r s m a t r a m da će na kra ju krajeva, k a d v i še

80 L. c, p. 11—13 passim. 91 Petty, »Political Arithmetic«, 1. c, p. 196. 02 François Bernier, «Voyages contenant la description des

états du »Grand Moguol«. Pariško izdanje 1830, t. I, conf. p. 312—14.

102

ne b u d e m o imali novca, ova trgovina s a m a od sebe pres ta t i , k a o i k i n đ u r e n j e i žderanje : j e r nikakvo pisanje i učenje neće p o m o ć i dok nas na to ne prisi le nužda i s iromaštvo.« 9 3

U v r e m e n i m a k a d u druš tvenoj izmjeni mater i je dolazi do p o t r e s a pojavljuje se čak i u razvi jenom buržoaskom dru­štvu zakopavanje novca kao blaga. Društvena veza u svom k o m p a k t n o m obliku — za imaoca r o b a ova veza se sastoji u robi , a adekvatno posto janje robe je novac — spašava sc od druš tvenog kre tan ja . Društveni nervus r e r u m [nerv s tvar i ] zakopava se p o r e d tijela čiji je nerv.

Blago bi bilo s a m o beskor i s tan meta l , njegova novčana duša bi ga napus t i la i ono bi ostalo kao izgorjeli pepeo pro­meta, kao njegov c a p u t m o r t u u m [ m r t v i os tac i ] kad i dalje ne bi s ta lno težilo ka p r o m e t u . Novac ili osamosta l jena raz-mjenska vr i jednost je po svom kvali tetu posto janje aps t rakt­nog bogatstva, ali, s druge s t rane, svaka d a t a s u m a novca je kvant i ta t ivno ograničena veličina vr i jednost i . Kvant i ta t ivna

93 Dr. Martin Luther, »Biicher vom Kaufhandel und Wucher«, 1524. Na istom mjestu Luter kaže: »Nas Nijemce je bog osudio da naše zlato i srebro moramo davati stranim zemljama, da cio svijet bogatimo, a sami da ostajemo prosjaci. Engleska bi imala manje zlata ako bi joj Njemačka ostavila njeno sukno, a i por­tugalski kralj takođe bi ga imao manje ako bismo mu ostavili njegove začine. Izračunaj koliko novca iz njemačke zemlje izbaci sajam u Frankfurtu bez potrebe i razloga: tada ćeš se čuditi kako se desilo da je u njemačkoj zemlji ostala i jedna para. Frankfurt je srebrni i zlatni otvor kroz koji iz njemačke zemlje otiče sve što teče i raste, što se kod nas kuje i prekiva u monetu: da je otvor zatvoren, sad se ne bi slušalo kukanje da su svuda samo dugovi i da nema novaca, da su sve oblasti i gradovi ispljačkani od zelenaša. Ali neka, ići će i tako: mi Nijemci moramo ostati Nijemci! Mi nećemo prestati, mi moramo tako.«

Misetden u gorepomenutora spisu želi da zlato i srebro zadrži bar u krugu hrišćanskih zemalja: »Novac se smanjuje trgovinom sa nehrišćanskim zemljama: Turskom, Persijom i Istočnom Indi­jom. Ova trgovina vodi se većim dijelom gotovim novcem, ipak sasvim drukčije nego trgovina između samih hrišćanskih zemalja. Jer, iako se trgovina između hrišćanskih zemalja vodi gotovim novcem, ipak novac stalno ostaje u granicama hrišćanskog svije­ta. Tu u stvari postoji strujanje i protivstrujanje, plima i oseka novca u trgovini koja se vodi u granicama hrišćanskog svijeta, jer ga ponekad ima više u jednom, a manje u drugom dijelu, pre­ma tome da li u jednoj zemlji vlada oskudica, a u drugoj izobilje; novac dolazi, odlazi i vrti se u krugu hrišćanskih zemalja, ali uvijek ostaje u svojim granicama. Međutim, novac koji kroz trgovinu izlazi iz granica hrišćanskog svijeta u gorepomenuie zemlje zau­vijek je izdat i više nikad se ne vraća.«

103

granica razmjenske vr i jednost i prot ivr ječi njenoj kvalitativ­noj opštost i , i zgr tač blaga os jeća tu g ranicu kao b a r i j e r u koja se u stvari i s tovremeno p r e t v a r a u kval i tat ivnu b a r i j e r u ili čini blago s a m o ograničenim p r e d s t a v n i k o m mater i j a lnog bogats tva. Novac k a o opš t i ekvivalent predstav l ja se, k a o š t o s m o vidjeli, n e p o s r e d n o u j e d n a č i n i u kojoj s â m sačinjava j e d n u s t r a n u , dok d r u g u s t r a n u sačinjava b e s k o n a č a n niz ro­ba . Od veličine razmjenske vr i jednost i zavisi u kojoj m j e r i se novac pr ibl ižno realizuje k a o takav beskonačni niz, t j . od­govara svom p o j m u razmjenske vr i jednost i . Kre tan je raz­m j e n s k e vr i jednost i k a o razmjenske vr i jednost i , k a o a u t o m a ­ta, može u o p š t e da se sastoji s a m o u izlaženju van svoje kvan­t i t a t i v n e granice. Ali p r e k o r a č e n j e m j e d n e kvant i ta t ivne gra­nice blaga s tvara se nova bar i jera, koja se opet .mora savla­dat i . K a o bar i j e ra se ne pojavljuje o d r e đ e n a granica blaga, već svaka njegova granica. Zgrtanje blaga, dakle,;,nema nika­kve i m a n e n t n e granice, n ikakvu m j e r u u sebi, već je to bes­k r a j a n proces koji u svakom svom r e z u l t a t u nalazi m o t i v svog početka. Ako se blago povećava s a m o ukol iko se čuva, o n o se, m e đ u t i m , i čuva s a m o ukol iko se povećava.

Novac nije s a m o jedan od p r e d m e t a žudnje za bogaće­n j e m , već je baš taj n jen p r e d m e t . Ta je žudnja u sušt ini a u r i sacra famés [ p r o k l e t a glad za z l a t o m ] , ž u d n j a za bogaćenjem, za razl iku od žudnje za p o s e b n i m p r i r o d n i m b o g a t s t v o m ili u p o t r e b n i m vr i jednost ima k a o š to su hal j ine, naki t , s t a d a itd., m o g u ć a je č im se opš te bogats tvo kao takvo individualizuje u nekoj posebnoj stvari i stoga može da čuva k a o pojedinač­na roba. Novac se, dakle, pojavljuje is to tol iko kao p r e d m e t kol iko i kao izvor žudnje za bogaćenjem. 0 4 Ovo se, u stvari , zasniva na t o m e što r a z m j e n s k a vr i jednost k a o takva, a t i m e i n jeno povećanje, posta je svrha. Š k r t o s t čuva blago t a k o š to novcu ne dozvoljava da p o s t a n e p r o m e t n o sredstvo, ali požu­da za z la tom održava njegovu novčanu dušu, njegovo s ta lno s t reml jen je p r o m e t u .

Dje latnost k o j o m se blago s tvara je, s j e d n e s t r a n e ; iz­vlačenje novca iz p r o m e t a s ta ln im ponavl janjem proda ja , a/ s druge s t rane, p r o s t o zgrtanje, akumuliranje. I zaista, aku­m u l a c i j a bogats tva kao takvog vrši se s a m o u sferi p r o s t o g p r o m e t a , i to u obl iku obrazovanja blaga, dok, kao š to ć e m o docni je vidjeti, ostali takozvani oblici akumulac i je važe za a k u m u l a c i j u s a m o usli jed z loupotrebe tog p o j m a , s a m o usli­j e d s jećanja na p r o s t u novčanu akumulaci ju . Sve ostale r o b e

01 »U novcu leži porijeklo š k r t o s t i . . . postepeno se ovdje raz-gara jedna vrsta ludila koje više nije škrtost, već pohlepa za zla­tom.« (Plimius, »Historia naturalis«, 1. XXXIII, c. 14.)

104

g o m i l a j u se ili k a o u p o t r e b n e vr i jednost i , i t a d a je n a č i n nji­h o v o g nagomilavanja o d r e đ e n p o s e b n o š ć u njihove u p o t r e b n e •vrijednosti. Nagomilavanje žita, na p r i m j e r , iziskuje n a r o č i t e u r e đ a j e . Nagomilavanjem ovaca p o s t a j e m past i r , nagomilava­n j e robova i zemlj iš ta čini n u ž n i m o d n o s e gospodstva i pot-•činjenosti i td. S tvaran je zal iha p o s e b n o g bogats tva iziskuje p o s e b n e procese, razl ičite od p r o s t o g a k t a samog nagomila­vanja, i razvija p o s e b n e s t r a n e individualnost i . Ili se p a k bo­g a t s t v o nagomilava u obl iku r o b â k a o r a z m j e n s k a vr i jednost, i t a d a je nagomilavanje t rgovačka ili specifično e k o n o m s k a •operacija. N j e n s u b j e k t posta je t rgovac žitom, trgovac sto­k o m itd. Zlato i s r e b r o n i su novac usl i jed bilo koje djelatno­s t i individue ko ja ih nagomilava, već k a o kristal i p r o m e t n o g p r o c e s a koji se zbiva bez njegovog sadejstva. On ne t r e b a da r a d i d r u g o os im da ih odlaže i da gomila težinu na težinu, š t o predstav l ja p o t p u n o b e s a d r ž a j n u d je latnost koja bi, pri­m i j e n j e n a n a bi lo k o j u d r u g u r o b u , t u r o b u lišavala vrijed­n o s t i . 9 5

Naš zgr tač b laga pojavljuje se k a o m u č e n i k r a z m j e n s k e -vrijednosti, sveti a sket na v r h u m e t a l n o g s tuba. N j e m u je s a m o do bogats tva u njegovom d r u š t v e n o m obliku, i za to ga z a k o p a v a n j e m sklanja od društva . On teži za r o b o m u o n o m n j e n o m obl iku koji je uvijek sposoban za p r o m e t , i za to je izvlači iz p r o m e t a . On se oduševl java r a z m j e n s k o m vri jedno­š ć u , i za to ne vrši razmjenu. Likvidni oblik bogats tva i nje­gova o k a m e n o t i n a , el iksir života i k a m e n m u d r a c a ganja ju se a lhimist ički m a h n i t o . U svojoj u o b r a ž e n o j bezgraničnoj pohlep i za uživanjem, on se odr iče svih uživanja. Želeći da

9 5 Horacije se, dakle, ništa ne razumije u filozofiju obraze--vanja blaga kada kaže (»Satire«, knjiga II , satira I I I . ) :

Ako ko kupuje kitare da ih na gomilu slaže, a naklonjen sviranju kitare nije i nijednoj Muzi, dli kad neko, cipelar što nije, kalup i šilo kupuje, a treći jedra, dok ploviti uopšte ne snuje. — s pravom takvoga svi će ludim i bezumnim zvati. Zar je različit od tih sabirač pak zlata i srebra, koji baš ne zna skupljeno da upotrijebi blago, jer je u strahu, ko da bi svetinju dirnuo tada?

Gospodin Sinior razumije stvar bolje: »Izgleda da je novac jedina stvar za kojom postoji opšta tražnja, i to zato što je novac aps t raktno bogatstvo, i što ljudi kad ga posjeduju mogu da zado­volje sve svoje potrebe ma koje vrste one bile.« («Principes fon­damentaux de l'économie politique«, traduit par le comte Jean Arrivabene; Paris 1836, p. 221.) Ili: Štorh, »Budući da novac pred­stavlja sva ostala bogatstva, treba ga samo akumulisati da bi se mogle nabaviti sve vrste bogatstva koje postoje na svijetu.« (1. c. •v. 2, p. 134.)

105

zadovolji sve druš tvene p o t r e b e , on jedva zadovoljava pr i rod­nu p o t r e b u . Držeći se čvrs to bogats tva u njegovoj m e t a l n o j t jelesnosti, on ga eterizuje do p u k e u t v a r e . Ali nagomilavanje novca radi novca je u stvari varvarski oblik proizvodnje r a d i proizvodnje, t j . razvijanje proizvodnih snaga druš tvenog r a d a p r e k o granica uobiča jenih p o t r e b a . Š to j e r o b n a proizvodnja nerazvijenija, to je važnije prvo osamosta l jen je r a z m j e n s k e vr i jednost i kao novca, obrazovanje blaga, koje stoga igra ve­l iku ulogu k o d s ta r ih n a r o d a , u Aziji do d a n a današnjeg, k a o i k o d savremenih sel jačkih n a r o d a k o d koj ih razmjenska vri­j e d n o s t još nije zahvati la sve p r o d u k c i o n e odnose . Specif ičnu e k o n o m s k u funkciju obrazovanja blaga u g r a n i c a m a s a m o g meta lnog p r o m e t a r a z m o t r i ć e m o o d m a h , ali p r e t h o d n o ć e m o p o m e n u t i još j e d a n drugi oblik obrazovanja blaga.

Apstrahujući p o t p u n o od nj ihovih es te t sk ih osobina, sre­b r n e i z latne r o b e m o g u se pre tvor i t i u novac ukol iko je ma­teri jal iz kojega se sastoj i mater i j a l novca, k a o š to se z l a t a n novac ili z la tne poluge m o g u pretvor i t i u te robe . B u d u ć i da su zlato i s r e b r o mater i ja l a p s t r a k t n o g bogatstva, najveće de­m o n s t r i r a n j e bogats tva sastoj i se u nj ihovoj u p o t r e b i k a o k o n k r e t n i h u p o t r e b n i h vri jednosti , i a k o imalac r o b a na iz­vjesnim s t e p e n i m a proizvodnje skr iva svoje blago, njega ne­š to goni da se svuda gdje se to m o ž e učini t i bez o p a s n o s t i pr ikazuje osta l im v lasnic ima r o b a k a o r ico h o m b r e (bogat čovjek). On pozlaćuje sebe i svoj d o m . 8 6 U Aziji, a p o s e b n o u Indi j i , gdje obrazovanje blaga nije, k a o u buržoasko j eko­nomij i , p o d r e đ e n a funkcija m e h a n i z m a c je lokupne proizvod­nje, nego gdje se bogats tvo u t o m obl iku fiksira k a o k o n a č n a svrha, z latne i s r e b r n e r o b e su u s tvar i s a m o es tetsk i obl ik blaga. U srednjovjekovnoj Engleskoj su se z latne i s r e b r n e r o b e s m a t r a l e p o z a k o n u s a m o p u k i m obl ikom blaga, p o š t o im se vr i jednost d o d a t i m g r u b i m r a d o m s a m o n e z n a t n o po­većavala. Nj ihova je svrha bila da se ponovo bace u p r o m e t , i s toga je nj ihova finoća bi la p r o p i s a n a na p o t p u n o isti n a č i n k a o za s a m u m o n e t u . P o r a s t u p o t r e b e zlata i s rebra k a o luk­suznih p r e d m e t a u p o r e d o s p o r a s t o m bogats tva je t a k o p r o - ' s ta s tvar da j e s t a r i m a bi la p o t p u n o jasna, 9 7 d o k su savre-m e n i e k o n o m i s t i postavi l i p o g r e š n o pravi lo da u p o t r e b a sre-

9 8 Koliko se inner man [unutrašnji čovjek] robnog individu­uma ne mijenja i kada se cdvilizuje i postane kapitalista, dokazu­je na primjer londonski predstavnik jedne kosmopolitske ban­karske kuće koji je kao prikladan porodični grb uokvirio i obje­sio banknotu od 100.000 f. st. Poenta je ovdje u tome što ta nov­čanica podsmješljivo i s visoka gleda na promet.

9 7 Vidi mjesto iz Ksenofonta, citirano niže.

106

b r n i h i z latnih r o b a ne r a s t e s r a z m j e r n o s p o r a s t o m b o g a t ­stva, već s a m o s r a z m j e r n o s o p a d a n j e m vr i jednost i p l e m e n i ­t ih meta la . Stoga njihovi inače t a č n i p o d a c i o u p o t r e b i kali-forni jskog i austfal i j skog z lata p o k a z u j u uvijek neki manjak,, p o š t o povećana p o t r o š n j a z la ta k a o sirovine ni je u n j ihovoj glavi o p r a v d a n a odgovara juć im p a d o m njegove vri jednosti. . Zbog b o r b e a m e r i č k i h koloni ja sa š p a n i j o m i p r e k i d a r a d a u. r u d n i c i m a zbog revolucija, godišnja p r o s j e č n a proizvodnja, p l e m e n i t i h m e t a l a smanj i la se od 1810. do 1830. godine za v i š e od polovine. Smanjen je m o n e t e koja se nalazila u p r o m e t u u. Evropi iznosilo je 1829. godine, u p o r e đ e n j u sa 1809. godinom,, s k o r o Ve. M a d a se, dakle, kol ičina proizvodnje smanji la, a t roškovi proizvodnje povećali, u k o l i k o su se u o p š t e izmijenili,, p o t r o š n j a p l e m e n i t i h m e t a l a u ob l iku luksuznih p r e d m e t a , ipak je izvanredno poras la , u Engleskoj još za vr i jeme r a t a r

a na k o n t i n e n t u posli je Par i škog m i r a . Ta p o t r o š n j a je r a s l a u p o r e d o s povećanjem, opšteg bogatstva. 9 8 K a o opš t i z a k o n može se u tv rd i t i da za vr i jeme m i r a prev ladava p r e t v a r a n j e z latnog i s r e b r n o g novca u luksuzne p r e d m e t e , dok, među­t im, njihovo p o n o v n o vraćanje u poluge ili u m o n e t u pretež­no n a s t u p a s a m o u b u r n i m pr i l ikama. 9 9 Značenje o d n o s a zlat­nog i s r e b r n o g blaga koje posto j i u obl iku luksuzne r o b e pre­ma p l e m e n i t o m m e t a l u koji služi k a o novac m o ž e se v id je t i odat le š to je ta j odnos , p r e m a Džejkopu, 1829. godine u En­gleskoj b io 2 : 1 , d o k je u cijeloj Evropi i Americi bi lo za V* više p lemeni tog m e t a l a u l u k s u z n i m p r e d m e t i m a nego u novcu. r

Vidjeli s m o da je novčani opticaj s a m o manifes taci ja me­tamorfoza r o b â ili p r o m j e n e obl ika u kojoj se vrš i d r u š t v e n a izmjena mater i j e . S p r o m j e n o m zbira ci jena r o b â u p r o m e t u ili o b i m a nj ihovih i s t o v r e m e n i h metamorfoza , s j e d n e s t r a n e , i s d a t o m b r z i n o m p r o m j e n e nj ihovog oblika, s d r u g e s t r a n e , m o r a l a se stoga u k u p n a količina z lata u p r o m e t u s ta lno p o ­većavati ili smanj ivat i ; to j e moguće s a m o p o d us lovom da u k u p n a količina novca koji se nalazi u n e k o j zemlji nepre­s t a n o b u d e u promjenl j ivom o d n o s u p r e m a količini n o v c a koji se nalazi u p r o m e t u . Ovaj se uslov i spunjava p u t e m ob­razovanja blaga. Pada ju l i ci jene ili r a s t e l i b r z i n a p r o m e t a , rezervoari b laga a p s o r b u j u onaj dio novca koj i se izdvojio iz" p r o m e t a ; r a s t u l i ci jene ili p a d a l i b r z i n a p r o m e t a , s k r o v i š t a

»* Jacob, 1. c, v. I I , ch. 25 i 26. 911 »U vremenima velike uznemirenosti i nesigurnosti, n a n >

čito za vrijeme unutrašnjih potresa ili invazija, zlatni i srebrni predmeti pretvaraju se brzo u novac; u periodima mira i blago­stanja, naprotiv, novac ise pretvara u posuđe od zlata i s rebra i u nakit.« (1. c, v. I I , p. 357.)

107

b l a g a se otvara ju i b lago dje l imično pr i t iče n a t r a g u p r o m e t . Zamrzavanje c irkul išućeg novca-u blago i odlivanje blaga u p r o m e t j e osc i la torno k r e t a n j e koje se s t a l n o mijenja, p r i č e m u je prevlađivanje j e d n o g ili d rugog smjera isključivo od­r e đ e n o kolebanj ima r o b n o g p r o m e t a . Blaga se t a k o pojavlju­ju k a o dovodni i odvodni kanal i c irkul išućeg novca, t a k o da k a o m o n e t a uvijek cirkul iše s a m o o n a količina novca koja j e uslovl jena n e p o s r e d n i m p o t r e b a m a s a m o g p r o m e t a . Ako se o b i m u k u p n o g p r o m e t a o d j e d n o m p r o š i r i i prev lađuje likvid­no jedins tvo p r o d a j e i kupovine, ali t a k o da u k u p n a s u m a c i jena koje se imaju realizovati r a s t e još b r ž e nego b r z i n a novčanog opticaja, skroviš ta blaga se p r i m j e t n o p r a z n e ; č i m u k u p n o k r e t a n j e zas tane u jačoj m j e r i ili se stabil izuje raz­dvajanje p r o d a j e i kupovine, p r o m e t n o s reds tvo se u upad­l j ivim srazmj e r a m a zamrzava u novcu, a rezervoari b laga pu­ne se daleko iznad pros ječnog nivoa. U zeml jama sa č is to m e t a l n i m p r o m e t o m ili na nerazv i jenom s t e p e n u proizvodnje b l a g o je b e s k r a j n o r a s c j e p k a n o i ras i jano po cijeloj površ ini zemlje, d o k je u razvi jenim b u r ž o a s k i m zeml jama koncentr i-s a n o u rezervoar ima b a n a k a . Blago se ne smije b r k a t i sa mo-n e t n o m rezervom, j e r j e m o n e t n a rezerva sastavni dio u k u p n e količine novca koja se s ta lno nalazi u p r o m e t u , d o k akt ivan o d n o s blaga i p r o m e t n o g s reds tva pre tpos tav l ja o p a d a n j e ili p o r a s t te u k u p n e količine. K a o š to s m o vidjeli, z la tne i sre­b r n e r o b e predstavl ja ju i odvodni kana l p lemeni t ih m e t a l a i l a t e n t n i izvor priliva. U r e d o v n i m v r e m e n i m a za e k o n o m i j u

» m e t a l n o g p r o m e t a važna j e s a m o nj ihova prva funkcija. 1 0 0

100 j j a o v o m mjestu Ksenofont razvija novac u njegovoj spe­cifičnoj određenosti oblika kao novca i blaga: »Od svih poslova leoje poznajemo ovo je jedini koji ne izaziva zavist kod ostalih koji se njime b a v e . . . Jer što je rudnik srebra bogatiji i što se iz njega vadi više srebra, utoliko on privlači više ljudi. Ako je za •domaćinstvo nabavljeno dovoljno posuđa, rijetko će se još više Tcupovati; naprotiv, srebra niko ne posjeduje toliko da ne bi že­lio da ga ima još više, i ako je neko njime pretrpan, on višak za­kopava i tome se ne veseli ništa manje nego kad bi ga upotreb­ljavao. Kad gradovi cvjetaju, tada je građanima srebro naročito potrebno. Jer ljudi žele da kupe, pored lijepog oružja, i dobre ko­nje, raskošne kuće i pokućstvo, a žene žele svakovrsne haljine i zlatan nakit. A kad su gradovi u nevolji zbog rđave žetve ili rata, tada je novac potreban za kupovinu hrane zbog neplodnosti zem­ljišta ili za vrbovanje pomoćne vojske.« (Xen, »De vestigalibus«, •c. IV.) Aristotel u »Republici« (c. I, 1. 1) razvija oba kretanja cir-Jculacije R—N—R i N—R—N u njihovoj suprotnosti pod imenom »ekonomika« i »hrematistika«. Grčki tragičari, a naročito Euri-pid, suprotstavljaju ova dva oblika kao <SIKI) (pravda) i «épSoS {sebičnost].

108

b) Pla težno s reds tvo

Dva obl ika u ko j ima se novac d o s a d razl ikovao od p r o ­m e t n o g sredstva bili su oblik suspendovane monete i oblik. blaga. Prvi oblik je u p r o l a z n o m p r e t v a r a n j u m o n e t e u n o v a c odražavao okolnost da se drug i č lan R — N — R , kupovina. N — R , u n u t a r o d r e đ e n e p r o m e t n e sfere m o r a rasc jepkat i u . niz sukcesivnih kupovina. M e đ u t i m , obrazovanje blaga zasni­valo se p r o s t o na izolaciji a k t a R — N koji ni je p r e š a o u N — R r

o n o je bilo s a m o s a m o s t a l a n razvoj prve metamorfoze r o b e , novac razvijen k a o o t u đ e n o posto jan je svih r o b a u s u p r o t n o ' st i p r e m a p r o m e t n o m sreds tvu kao pos to jan ju r o b e u nje­n o m vazda o t u đ i v o m obliku. M o n e t n a rezerva i blago bili su novac s a m o kao ne-prometno sredstvo, a ne-prometno sred­stvo s a m o zato š to n i su bili u p r o m e t u . U o d r e d b i u kojoj s a d a p o s m a t r a m o novac, on cirkuliše ili s t u p a u p r o m e t , al i ne u funkciji p r o m e t n o g sredstva. K a o p r o m e t n o sredstvo no­vac je uvijek bio k u p o v n o sredstvo, a s a d a de j s tvu je .kao ne--kupovno sredstvo.

Čim se novac p u t e m obrazovanja blaga razvio k a o posto­janje a p s t r a k t n o g druš tvenog bogats tva i mater i ja ln i pred­stavnik mater i j a lnog bogatstva, on u ovoj svojoj o d r e đ e n o s t i k a o novac dobi ja specifične funkcije u okviru p r o m e t n o g p r o ­cesa. Ako novac cirkul iše kao p u k o p r o m e t n o sredstvo i s toga k a o kupovno sredstvo, pre tpos tav l ja se da se r o b a i n o v a c i s tovremeno sučeljavaju, da, dakle, i s ta veličina vr i jednost i posto j i dvos t ruko, na j e d n o m polu k a o r o b a u ruci p r o d a v c a , a na d r u g o m polu kao novac u ruci kupca . Ova i s t o v r e m e n a egzistencija oba ju ekvivalenata na s u p r o t n i m polovima i nji­hova i s tovremena p r o m j e n a mjes ta ili nj ihovo u z a j a m n o otu­đivanje pretpostav l ja sa svoje s t r a n e da se p r o d a v a č i k u p a c m e đ u s o b n o odnose s a m o kao imaoci ekvivalenata koji tu po­stoje. M e đ u t i m , proces metamorfoze roba, koji s tvara razne-o d r e đ e n o s t i obl ika novca, m e t a m o r f o z i r a i imaoce roba, od­n o s n o mi jenja druš tvene k a r a k t e r e u ko j ima se oni j e d a n d r u g o m e pojavl juju. U p r o c e s u m e t a m o r f o z e r o b e čuvar r o b e i s to tol iko p u t a mi jenja kožu koliko p u t a r o b a mi jenja mje­s to, o d n o s n o kol iko p u t a novac izbija u n o v i m obl icima. T a k o s u imaoci r o b a p r v o b i t n o stajali j e d a n p r e m a d r u g o m e s a m o k a o imaoci r o b a , p o t o m je j e d a n p o s t a o prodavač, a d r u g i k u p a c , o n d a svaki od nj ih naizmjenično k u p a c i p r o d a v a č , o n d a su posta l i zgrtači b laga i k o n a č n o bogat i l judi. Na ta j nač in, imaoci r o b e ne izlaze iz p r o m e t n o g p r o c e s a onakvi ka­kvi su u njega ušli . U stvari, r a z n e o d r e đ e n o s t i obl ika k o j e novac dobi ja u p r o m e t n o m p rocesù*samo su kr is ta l izovana p r o m j e n a obl ika s a m i h robâ koja je , svoje s t r ane , s a m o

109

p r e d m e t n i izraz p r o m j e n i podložnih d r u š t v e n i h o d n o s a u ko­j i m a imaoci r o b a vrše svoju izmjenu m a t e r i j e . U p r o m e t n o m p r o c e s u n a s t a j u novi p r o m e t n i odnosi , a imaoci roba, k a o n o s i o c i ovih izmijenjenih odnosa, dobi ja ju nove e k o n o m s k e k a r a k t e r e . K a o š to se u g r a n i c a m a u n u t r a š n j e g p r o m e t a no­vac idealizuje i p u k i papir , k a o r e p r e z e n t a n t zlata, vrši funk­c i ju novca, t a k o isti p roces daje k u p c u ili prodavcu, koji k a o p u k i preds tavnik novca ili r o b e ulazi u taj proces , t j . pred­stavl ja b u d u ć i novac ili b u d u ć u r o b u , d je lotvornost s tvarnog p r o d a v c a ili kupca .

Sve o d r e đ e n o s t i obl ika u koje se razvija zlato kao novac •samo su razvijanje o d r e d a b a sadržanih u metamorfoz i r o b a , a l i koje se u p r o s t o m opt ica ju novca, u pojavi novca k a o mo­n e t e ili u k r e t a n j u R — N — R k a o p r o c e s n o g jedinstva n i su iz­dvoji le u s a m o s t a l n u f o r m u ili koje su se, kao, na p r i m j e r , p r e k i d a n j e m e t a m o r f o z e robe, pojavile s a m o kao p u k e mo­gućnost i . Vidjeli s m o da se u p r o c e s u R — N r o b a kao s tvarna -upotrebna i mis lena r a z m j e n s k a vr i jednost odnosi la p r e m a n o v c u k a o s t v a r n o razmjensko j , a s a m o mis lenoj u p o t r e b n o j vr i jednost i . T ime š to j e p r o d a v a č o t u đ i o r o b u k a o u p o t r e b n u vr i jednost , on je realizovao n jenu sops tvenu r a z m j e n s k u vri­j e d n o s t i u p o t r e b n u vr i jednost novca. O b r n u t o , t i m e š to je Tcupac o t u đ i o novac k a o r a z m j e n s k u vri jednost, on je reali­zovao njegovu u p o t r e b n u vr i jednost i ci jenu r o b e . P r e m a to­m e , n a s t u p i l a je p r o m j e n a mjes ta r o b e i novca. Živi p r o c e s o v e d v o s t r a n o p o l a r n e s u p r o t n o s t i sad se opet ci jepa u svom ostvar ivanju. P r o d a v a č o t u đ u j e r o b u s tvarno, a n j e n u ci jenu x i prvi m a h realizuje opet s a m o mis leno. On ju je p r o d a o po n j e n o j cijeni koja se, m e đ u t i m , realizuje tek u j e d n o m doc-n i j e u t v r đ e n o m v r e m e n u . K u p a c k u p u j e kao preds tavnik bu­d u ć e g novca, d o k p r o d a v a č p r o d a j e k a o vlasnik sadašnje robe. N a s t ran i p r o d a v c a r o b a s e kao u p o t r e b n a vr i jednost s t v a r n o o t u đ u j e a da ne biva kao cijena s t v a r n o real izovana; na stra­ni k u p c a novac se s t v a r n o realizuje u u p o t r e b n o j vr i jednost i r o b e a da ne biva s tvarno o t u đ e n k a o r a z m j e n s k a vr i jednost . ^ Ovdje s a m k u p a c s imbolički predstav l ja novac; njega ne pred­stavl ja, k a o rani je, z n a k vr i jednost i . Ali k a o š to je rani je op-•šta s imbol ika z n a k a vr i jednost i izazvala garanci ju i p r i n u d n i teča j od s t r a n e države, sada l ična s imbol ika k u p c a izaziva m e đ u i m a o c i m a r o b a p r i v a t n e ugovore čije s e i spunjenje m o ž e post ić i z a k o n s k i m p u t e m .

O b r n u t o , u p r o c e s u N — R može se novac k a o s t v a r n o ku­p o v n o sredstvo otuđi t i , i na taj n a č i n ci jena r o b e real izovati p r i j e real izovanja u p o t r e b n e vr i jednost i novca ili o t u đ e n j a r o b e . To se, na p r i m j e r , dešava u svakidašn jem obl iku pla-

110

danja unapr i j ed . Il i u obl iku u k o m e engleska v lada k u p u j e o p i j u m od sel jaka u Indi j i , ili u obl iku u k o m e s t ran i trgovci n a s t a n j e n i u Rusiji j e d n i m velikim di jelom k u p u j u r u s k e po­l jopr ivredne proizvode. M e đ u t i m , novac t a k o djeluje s a m o u v e ć p o z n a t o m obl iku k u p o v n o g s reds tva i , p r e m a t o m e , ne dobi ja n i k a k v u n o v u o d r e đ e n o s t obl ika .« i Stoga se k o d ovog pos l jednjeg slučaja n e ć e m o zadržavat i , ali u vezi s promije­n j e n i m ob l ikom u k o m e se ovdje pojavl juju o b a procesa, N — R i R — N , p r i m j e ć u j e m o da čis to zamiš l jena razl ika ku­pov ine i proda je , kakva se n e p o s r e d n o pojavljuje u p r o m e t u , p o s t a j e sada s t v a r n a razl ika usli jed toga š to u j e d n o m obl iku p o s t o j i s a m o roba, a u d r u g o m s a m o novac, a u o b a obl ika s a m o ona kra jn ja t a č k a od koje pot iče inicijativa. Za o b a ob­l ika je za jedničko i to da u oba j e d a n od ekvivalenata posto j i s a m o u zajedničkoj volji k u p c a i prodavca, volji ko ja vezuje o b o j i c u i koja dobi ja o d r e đ e n e zakonske oblike.

Prodavač i k u p a c pos ta ju povjeri lac i dužnik. Dok je ima­lac r o b e kao čuvar blaga rani je igrao k o m i č n u ulogu, on s a d a pos ta je s t r a š a n usli jed toga š to shvata ne sebe samoga, nego svog bližnjega k a o posto jan je o d r e đ e n e s u m e novca i š to ne č in i sebe nego njega m u č e n i k o m razmjenske vr i jednost i . Od v jernika posta je povjeri lac, iz religije u p a d a u iur i spru-denci ju .

»I stay h e r e on my bond!« [»Ostajem p r i obveznici !«] Dakle, u p r o m i j e n j e n o m obl iku R — N u k o m e r o b a po­

sto j i a novac je s a m o predstavl jen, novac funkcioniše, prvo, k a o m j e r a vr i jednost i . Razmjenska vr i jednost r o b e cijeni se u novcu k a o svojoj mjer i , ali k a o ugovorno izmjerena raz­m j e n s k a vr i jednost ci jena posto j i ne s a m o u glavi p r o d a v c a v e ć i s tovremeno k a o m j e r a obaveze kupca. Drugo, novac ov­d j e funkcioniše k a o k u p o v n o sredstvo, m a d a p r e d s o b o m b a c a s a m o s jenku svog b u d u ć e g posto janja . On, n a i m e , izvla­či r o b u sa n jenog mjesta, iz r u k u p r o d a v c a u r u k e k u p c a . K a d a dođe r o k zà ispunjenje ugovora, t ada novac s tupa u pro-. m e t , j e r mijenja mjes to i iz r u k u bivšeg kupca prelazi u r u k e bivšeg prodavca . Ali on ne s tupa u p r o m e t kao p r o m e t n o sred­s tvo ili kao kupovno sredstvo. Kao takvo funkcionisao je pri­je nego š to je b io tu, a pojavljuje se poš to je p r e s t a o da funk­cioniše kao takvo. Naprot iv , on s tupa u p r o m e t kao jed in i a d e k v a t a n ekvivalent za robu , kao apso lu tno pos to jan je raz­m j e n s k e vr i jednost i , k a o posl jednja r i ječ p r o c e s a razmjene,

1 0 1 Kapital se predujmljuje, naravno, i u obliku novca, i pre-dujmljem novac može biti predujmljeni kapital, ali ovo gledište ne spada u horizont prostog prometa.

111

u k r a t k o kao novac, i to k a o novac u o d r e đ e n o j funkciji op-šteg platežnog sredstva. U toj funkciji p latežnog s reds tva n o ­vac se pojavljuje k a o a p s o l u t n a roba, ali u n u t a r samog p r o ­m e t a , a ne kao blago izvan njega. Razl ika između k u p o v n o g i p latežnog sredstva ispoljava se v e o m a n e u g o d n o u per io­d i m a trgovinskih kriza. 1 0 1*

Prvobi tno se u p r o m e t u p r e t v a r a n j e proizvoda u n o v a c pojavl juje s a m o k a o indiv idualna n u ž n o s t z a i m a o c a r o b e ukol iko njegov proizvod nije u p o t r e b n a vr i jednost za n jega, već ima to da p o s t a n e tek svoj im o t u đ e n j e m . Ali da bi o ugo­v o r e n o m r o k u plat io, imalac r o b e m o r a d a j e p r e t h o d n o p r o ­d a o r o b u . Otud se proda ja , p o t p u n o nezavisno od njegovih, indiv idualnih p o t r e b a , k r e t a n j e m p r o m e t n o g procesa pretvo­ri la za njega u d r u š t v e n u nužnost . K a o bivši k u p a c neke r o b e , on p r i n u d n o posta je p r o d a v a č neke d r u g e r o b e ne da b i došao« do novca kao kupovnog, već kao p latežnog sredstva, k a o a p ­s o l u t n o g obl ika r a z m j e n s k e vr i jednost i . P r e t v a r a n j e r o b e u novac kao završni akt , ili prva m e t a m o r f o z a r o b e k a o s v r h a s a m o j sebi, š to je k o d obrazovanja blaga izgledalo k a o će f i m a o c a robe, pos ta lo je s a d a e k o n o m s k a funkcija. Motiv i sa-d r ž i n a proda je r a d i p laćanja j e s te sadrž ina p r o m e t n o g p r o ­c e s a koja proi s t iče iz obl ika samog p r o m e t n o g procesa .

U ovom obl iku proda je r o b a mijenja svoje mjes to, c i r k u -liše, d o k svoju p r v u m e t a m o r f o z u , svoje p r e t v a r a n j e u n o v a c odlaže . N a s u p r o t t o m e , vrši se na s t r a n i k u p c a d r u g a m e t a ­morfoza, t j . novac se p r e t v a r a n a t r a g u r o b u pri je izvršenja p r v e metamorfoze, t j . pr i je p r e t v a r a n j a r o b e u novac. Ovdje-se , dakle, prva m e t a m o r f o z a v r e m e n s k i pojavl juje poslije^ d r u g e . I na taj n a č i n novac, oblik r o b e u n jenoj prvoj m e t a ­morfozi , dobi ja n o v u o d r e đ e n o s t oblika. Novac ili s a m o s t a l n i razvoj razmjenske vr i jednost i nije više posredu juć i obl ik r o b ­nog p r o m e t a , već n j e n završni rezul ta t .

Nije p o t r e b n o p o t a n k o dokazivati da ovakve terminske: prodaje, k o d koj ih o b a po la p r o d a j e p o s t o j e odvojeno u vre­m e n u , p r i r o d n o pro i s t iču iz r o b n o g p r o m e t a . Pri je svega, raz­voj p r o m e t a dovodi do toga da se isti imaoci r o b e s ta lno po­jav l ju ju j e d a n u o d n o s u na drugog k a o prodavci i kupci . Ova­kva ponavl jana po java n e ostaje s a m o slučajna, n e g a se, n a p r i m j e r , r o b a p o r u č u j e za neki b u d u ć i rok, k a d a se i m a ispo­ruči t i i p lat i t i . U o v o m slučaju je p r o d a j a mis lena, t j . o n a je ovd je p r a v n o izvršena bez t jelesnog pojavlj ivanja r o b e i nov­ca. Oba obl ika novca, k a o p r o m e t n o g i k a o platežnog sred-

«<"» Razlika između kupovnog i platežnog sredstva naglašena kod Lutera. [Marksova bilješka u njegovom ličnom primjerku »Zur Kritik der politischen Okonomie«.]

112

s tva, ovdje još koincidira ju jer , s j e d n e s t rane, r o b a i n o v a c i s t o v r e m e n o mi jenja ju mjes to , a, s d r u g e s t rane, novac ne k u p u j e r o b u , već realizuje c i jenu rani je p r o d a t e r o b e . Dalje, p r i r o d a čitavog niza u p o t r e b n i h vr i jednost i dovodi do toga da se one s t v a r n o o t u đ u j u ne fakt ičnom i s p o r u k o m robe, već s a m o n j e n i m u s t u p a n j e m n a o d r e đ e n o vr i jeme. N a p r i m j e r , a k o s e u p o t r e b a k u ć e p r o d a j e n a mjesec dana, u p o t r e b n a vri­j e d n o s t kuće i s p o r u č e n a j e tek p o i s teku mjeseca, m a d a k u ć a pre laz i iz r u k e u r u k u u p o č e t k u mjeseca. Budući da f a k t i č n o u s t u p a n j e u p o t r e b n e vr i jednost i i n j e n o s tvarno o t u đ e n j e ovdje v r e m e n s k i ne koincidira ju, realizaci ja njene ci jene ta-k o đ e se događa docni je nego n jena p r o m j e n a mjesta. Na jzad, raz l ika u v r e m e n s k o m t r a j a n j u i v r e m e n s k o m p e r i o d u p r o ­izvodnje raznih r o b a u z r o k je š to se j e d a n pojavljuje k a o pro­davač, d o k se drug i još ne može pojavit i kao k u p a c ; p r e m a t o m e , p r i češćem ponavl janju kupovine i p r o d a j e i zmeđu i s t ih i m a l a c a r o b e o b a m o m e n t a p r o d a j e , u sk ladu sa us lov ima proizvodnje nj ihovih roba, v r e m e n s k i ne koincidira ju. Na t a j nač in, i zmeđu imalaca r o b a n a s t a j e o d n o s povjer ioca i duž­n i k a koji predstavl ja, doduše, p r i r o d n u podlogu k r e d i t n o g si­s t e m a , ali se može p o t p u n o razvit i pr i je pos to jan ja ovog po­sljednjeg. M e đ u t i m , j a s n o je da će se u p o r e d o sa razvo jem k r e d i t a , dakle b u r ž o a s k e proizvodnje u o p š t e , funkcija n o v c a k a o p latežnog s reds tva proš i r i t i za r a č u n njegove funkci je k a o kupovnog s reds tva i još više k a o e l e m e n t a obrazovanja blaga. U Engleskoj je, na pr imjer , novac k a o m o n e t a sveden s k o r o isključivo na sferu trgovine na m a l o i s i tne trgovine iz­m e đ u proizvođača i p o t r o š a č a , d o k k a o p la težno s reds tvo pre-vlađuje u sferi velikih t rgovinskih t ransakci ja . 1 0 2

1 0 2 I pored svoje manije doktrinarnog definisanja, g. Makle-od toliko ne poznaje elementarne ekonomske odnose da pokušava izvesti novac iz njegovog najrazvijenijeg oblika, oblika platežnog sredstva. Između ostalog on kaže: pošto ljudima nisu uvijek isto­vremeno potrebne njihove uzajamne usluge, a ni u, istom obimu vrijednosti, »ostaje izvjesna razlika ili izvjesna količina usluge plativa od strane jednog lica drugome — dug«. Ovlašćeniku po ovom dugu potrebne su usluge nekog trećeg lica kome njegove n i s u neposredno potrebne, i on »prenosi na to treće lice dug koji ono prvo ima prema njemu. Obveznica ide tako iz ruke u ruku, — to i jeste cirkulacija. Ako neko stekne pravo po dugovnom od­nosu izraženom u metalnom novcu, on može raspolagati ne samo uslugama prvobitnog dužnika već i uslugama svih članova radne zajednice«. (Macleod: »Theorv and Practice of Banking etc«, Lon­don 1855, v. I, ch. 1.)

•8 Prilog kritici pol it ičke ekonomije 113

K a o o p š t e p la težno sredstvo, n o v a c p o s t a j e opšta roba u g o v o r a — u prvi m a h s a m o u n u t a r r o b n o g p r o m e t a . 1 0 3 Me­đ u t i m , njegovim razvojem u to j funkcij i svi ostal i oblici pla­ć a n j a p r e t v a r a j u se p o s t e p e n o u n o v č a n o plaćanje. S t e p e n u k o m e je novac razvijen k a o isključivo p la težno s reds tvo po­kazuje s tepen u k o m e je r a z m j e n s k a vr i jednost ovladala p r o ­izvodnjom u njenoj d u b i n i i š i r ini . 1 0 4

Masa novca koj i opt iče k a o p l a t e ž n o sredstvo o d r e đ e n a j e pr i je svega iznosom plaćanja, t j . s u m o m ci jena o t u đ e n i h r o b a , a ne r o b a koje se i m a j u otuđi t i , k a o k o d p r o s t o g nov­č a n o g opticaja. Ali t a k o o d r e đ e n i iznos modif ikuje se dvostru­k o : prvo, b r z i n o m k o j o m ist i k o m a d novca ponavl ja i s t u funkci ju ili k o j o m se m a s a p laćan ja predstav l ja k a o p r o c e s n i l a n a c plaćanja . A p laća B-u, posl i je čega B plaća C-u, i t a k o dal je. Brz ina k o j o m isti k o m a d novca ponavl ja svoju funkci­ju platežnog s redstva zavisi, s j e d n e s t r a n e , od veriženja duž-hičko-povjeri lačkih o d n o s a i z m e đ u i m a l a c a roba, t a k o d a j e i s t i i m a l a c r o b e povjeri lac p r e m a j e d n o m , dužnik p r e m a dru­g o m licu itd., s d r u g e s t rane, od dužine v r e m e n a koja odvaja r a z n e t e r m i n e plaćanja . Ôvaj l a n a c p laćanja ili n a k n a d n i h pr­v i h m e t a m o r f o z a r o b a kval i tat ivno j e različit o d lanca meta­morfoza koji se predstav l ja u\ opt ica ju novca k a o p r o m e t n o g s reds tva . Taj drugi l anac ne s a m o š to se pojavljuje u vremen­skoj sukcesij i, nego u njoj t e k nastaje. R o b a posta je novac, z a t i m p o n o v o r o b a , i t a k o osposobl java d r u g u r o b u da po­s t a n e novac itd., ili, p r o d a v a č pos ta je k u p a c , usli jed čega dru­gi i m a l a c r o b e pos ta je prodavač . Ova veza nas ta je s luča jno u s a m o m p r o c e s u r o b n e razmjene . Ali š to sè novac koj i A p l a ć a

109 Bejli, 1, c, p. 3, kaže: »No^ac je opšti predmet ugovora, ili onaj predmet u kome je zaključena većina ugovora *o svojini koji imaju da se ispune u neko kasnije vrijeme.«

104 Senior, 1. c, p. 221, kaže: »Pošto se vrijednost svake stva­ri mijenja u određenom periodu vremena, to se kao platežno sred­stvo uzima artikal čija se vrijednost najmanje mijenja, koji naj­duže zadržava datu prosječnu kupovnu sposobnost. Na taj način novac postaje izraz ili prestavnik vrijednosti.« Obrnuto. Baš zato što su zlato, srebro itd. postali novac, t j . postojanje osamostalje­ne razmjenske vrijednosti, oni postaju opšte platežno sredstvo. Upravo onda kad se pojavljuje interes za stabilnost veličine vri­jednosti novca koji pominje g. Senior, t j . u periodima kad se no­vac silom prilika široko upotrebljava kao opšte platežno sredstvo, otkriva se i kolebanje njegove veličine vrijednosti. Takav jedan

Î>eriod bila je u Engleskoj Elizabetina epoha, i u to vrijeme su ord Berli i ser Tomas Smit, s obzirom na očiglednu depresijaciju

plemenitih metala, progurali parlamentarni zakon koji obavezuje univerzitete u Oksfordu i Kermbridžu da, trećinu svoje zemljišne rente rezervišu sebi u pšenici i sladu od ječma.

114

B-u od B-a dalje i splaćuje C-u, a od C-a D-u itd., i to u vre­m e n s k i m interval ima koji b r z o sli jede j edni za d r u g i m — u ovoj spoljašnjoj vezi s a m o se ispoljava već gotova d r u š t v e n a veza. I s t i novac ne opt iče kroz r a z n e r u k e zato š to se pojav­ljuje kao platežno sredstvo, već opt iče k a o platežno sredstvo z a t o š to su r a z n e r u k e već udar i le j e d n a d r u g u po d lanu. Br­zina k o j o m novac opt iče k a o p la težno sredstvo pokazuje, da­kle, m n o g o dubl je uvlačenje p o j e d i n a c a u p r o m e t n i p r o c e s nego brz ina k o j o m novac opt iče k a o m o n e t a ili k a o kupov­n o sredstvo.

S u m a ci jena i s tovremenih i s toga p r o s t o r n o u p o r e d n i h kupovina i prodaja^ obrazu je g ranicu n a d o m j e š t a n j a m o n e t n e m a s e b r z i n o m opticaja. Ova granica o t p a d a za novac koji funkcioniše kao p la težno sredstvo. Ako se plaćanja koja se i m a j u i s tovremeno izvršiti k o n c e n t r i š u na j e d n o m mjestu, š to se pri je svega p r i r o d n o dešava s a m o na velikim s a b i r n i m tač-k a m a r o b n o g p r o m e t a , o n d a se p laćanja kao negat ivne i po­zitivne veličine m e đ u s o b n o iz jednačuju, p o š t o A i m a da p la t i B-u, i s tovremeno od C-a da izvrši n a p l a t u i td. S u m a novca k o j a je p o t r e b n a k a o p la težno s reds tvo neće stoga bi t i odre­đ e n a s u m o m plaćanja koja se imaju realizovati i s tovremeno, nego većom ili m a n j o m nj ihovom k o n c e n t r a c i j o m i v is inom salda koji preos ta je posli je nj ihovog m e đ u s o b n o g p o t i r a n j a k a o negat ivnih i pozit ivnih veličina. R a d i ovih iz jednačenja n a s t a j u speci jalne ustanove, a da se u o p š t e ne razvije kredi t , kao, na pr imjer , u s t a r o m R i m u . Ali r a z m a t r a n j e ovih usta­nova ne spada ovamo, kao ni r a z m a t r a n j e opšt ih t e r m i n a pla­ćanja koj i se svuda fiksiraju u o d r e đ e n i m d r u š t v e n i m krugo­vima. Ovdje t r e b a s a m o još n a p o m e n u t i da je specifični u t ica j koji ovi t e r m i n i vrše na per iodična kolebanja količine novca u opt ica ju bio n a u č n o istraživan tek u najnovi je vr i jeme.

Ukoliko se p laćanja iz jednačuju k a o pozit ivne i negat ivne veličine, s tvarni novac se u o p š t e ne pojavl juje. On se ovdje razvija s a m o u svom obliku m j e r e vr i jednost i , s j e d n e s t r a n e , u cijeni robe, a, s druge s t rane, u visini u z a j a m n i h obaveza.. Os im svog mis lenog posto janja, r a z m j e n s k a vr i jednost ovdje, dakle, ne dobi ja n ikakvo s a m o s t a l n o posto janje, čak ni posto­j a n j e z n a k a vr i jednost i , o d n o s n o novac pos ta je s a m o idealni r a č u n s k i novac. Funkci ja novca kao p latežnog s reds tva uklju­čuje, dakle, prot ivr ječnost da novac, s j e d n e s t r a n e , u k o l i k o se p laćanja iz jednačuju, s a m o mis leno djeluje k a o mjera , dok, s d r u g e " s t r a n e , ukol iko se p laćanje i m a s t v a r n o da izvrši, s t u p a u p r o m e t ne kao iščezavajuće p r o m e t n o sredstvo, već k a o m i r u j u ć e posto jan je opšteg ekvivalenta, k a o a p s o l u t n a r o b a , j e d n o m ri ječju k a o novac. Gdje se, dakle, razvio l a n a c

8« 115

plaćanja i v ještački s i s tem njihovog izjednačavanja, novac se p r i l i k o m p o t r e s a koji nas i lno p r e k i d a j u tok plaćanja i ome­ta ju m e h a n i z a m njihovog iz jednačavanja naglo p r e t v a r a iz svog plinovitog, h imer ičnog obl ika m j e r e vr i jednost i u k r u t i , zvečeći novac ili p latežno sredstvo. Dakle, u us lovima razvi­j e n e b u r ž o a s k e proizvodnje, k a d je imalac robe već o d a v n o p o s t a o kapital is t , k a d poznaje svog Adama S m i t a i o t m e n o se smješka n a d praznovjer jem da su s a m o zlato i s r e b r o novac, o d n o s n o da je novac u o p š t e , za razl iku od ostal ih roba, apso­l u t n a roba, novac se n a j e d a n p u t opet pojavljuje ne k a o po­s rednik p r o m e t a , već k a o j e d i n o a d e k v a t a n oblik razmjenske vr i jednost i , k a o j e d i n o bogatstvo, sasvim o n a k o k a k o ga shvata zgr tač blaga. K a o takvo isključivo pos to jan je bogatstva, no­vac se ne pojavljuje, kao, na pr imjer , u m o n e t a r n o m s i s temu, u s a m o mis lenoj , nego u s tvarnoj obezvri jeđenost i i bezvri­j e d n o s t i svakog mater i j a lnog bogatstva. To je posebni mome-n a t kriza svjetskog t rž i š ta koji se zove novčana kriza. Sum­m u m b o n u m [najviše d o b r o ] za ko j im u takv im m o m e n t i m a n a s t a j e vika k a o za j e d i n i m bogat s tvom jes te novac, gotov novac, a p o r e d njega sve ostale r o b e izgledaju, baš zbog toga š to su u p o t r e b n e vri jednost i , kao beskor i sne, kao tr ice, igrač­ke ili, kao š to kaže n a š d o k t o r M a r t i n Luter, kao p u k i pred­m e t i k i n đ u r e n j a i ždranja . Ovo naglo pre tvaran je k r e d i t n o g s i s tema u m o n e t a r n i s i s tem spaja teoret sk i s t r a h sa prakt ič­n o m p a n i k o m , i agente p r o m e t a hvata s t rava p r e d nedoku­čivom t a j n o m nj ihovih sopstvenih odnosa . 1 0 5

Plaćanja, sa svoje s t rane, iziskuju j e d a n rezervni fond, a k u m u l a c i j u novca kao platežnog sredstva. Obrazovanje ovih rezervnih fondova ne pojavljuje se više, k a o k o d obrazovanja blaga, kao d je latnost koja j e t u đ a s a m o m p r o m e t u nit i , k a o k o d m o n e t n e rezerve, s a m o k a o tehnički zastoj m o n e t e , već se novac m o r a p o s t e p e n o n a k u p i t i da bi bio tu o o d r e đ e n i m b u d u ć i m t e r m i n i m a plaćanja . Dok se, dakle, obrazovanje bla­ga u a p s t r a k t n o m obliku, u k o m e važi k a o bogaćenje, srna-

1 0 5 Boagieber, koji bi htio da spriječi ustajanje buržoaskih produkcionih odnosa protiv samih buržuja, voli da razmatra one oblike novca u kojima se novac pojavljuje samo misleno ili samo prolazno. Takvo je ranije bilo prometno sredstvo. Takvo je i pla­težno sredstvo. On i opet ne vidi neposredovani prelaz novca iz idealnog oblika u njegovu spoljašnju stvarnost, to da je zvečeći novac latentno sadržan već u samo zamišljenoj mjeri vrijednosti. Da je novac, veli on, puki oblik samih roba, pokazuje se u trgo­vini na veliko gdje se razmjena vrši bez intervencije novca pošto »les marchandises sont appreciees« [robe su procjenjene]. (»Le détail de la France», 1. c, p. 210.)

116

nju je u p o r e d o s razvojem b u r ž o a s k e proizvodnje, ovo obra­zovanje blaga, koje je n e p o s r e d a n zaht jev p r o c e s a razmjene, r a s t e ili se, tačni je, d io blaga, ko ja se u o p š t e s tvara ju u sferi r o b n o g p r o m e t a , a p s o r b u j e k a o rezervni fond platežnih sred­s t a v a . Što je b u r ž o a s k a proizvodnja razvijenija, to se više ovi rezervni fondovi ograničavaju na n u ž n i m i n i m u m . U svom dje lu o snižavanju k a m a t n e s t o p e 1 0 9 Lok daje za svoje vrije­me i n t e r e s a n t n e p o d a t k e o veličini ovih rezervnih fondova. O d a t l e se vidi kol iko su veliki d io novca koji je u o p š t e b io u opt ica ju apsorboval i rezervoar i p la težnih s redstava u En­gleskoj b a š u p e r i o d u k a d a se počelo da razvija b a n k a r s t v o .

Zakon o količini novca u opticaju, o n a k a v kakav je re­z u l t i r a o iz p o s m a t r a n j a p r o s t o g novčanog opticaja, b i t n o se modif ikuje opt ica jem platežnog sredstva. Pr i dato j brz ini op­t ica ja novca, bilo k a o p r o m e t n o g s reds tva bi lo kao p latežnog s redstva, u k u p n a s u m a novca koji opt iče u d a t o m r a z m a k u v r e m e n a biće o d r e đ e n a u k u p n o m s u m o m r o b n i h ci jena koje i m a j u da se realizuju, p lus u k u p n a s u m a p laćanja ko ja do­spijevaju u i s tom per iodu, m i n u s p laćanja koja se izjednače­n j e m m e đ u s o b n o pot i ru . Opšt i zakon da m a s a novca u opti­ca ju zavisi od r o b n i h ci jena t i m e se ni n a j m a n j e ne narušava, j e r j e s a m iznos p laćanja o d r e đ e n ugovorno u t v r đ e n i m cije­n a m a . M e đ u t i m , čak i p r i pre tpos tavc i da se b r z i n a opt ica ja i ekonomisan je p laćan j ima ne mijenjaju, j a s n o je da se zb i r c i jena r o b n i h m a s a koje cirkul išu u o d r e đ e n o m per iodu, na p r i m j e r j e d n o m d a n u , i m a s a novca koj i istog d a n a c irkul i še n i p o š t o ne pokrivaju, j e r cirkul iše m a s a r o b e čija će se ci jena t e k docnije realizovati u novcu i c irkul iše m a s a novca za koj i su odgovara juće r o b e već odavno ispale iz p r o m e t a . Ova po­sl jednja m a s a zavisiće od toga koliko je velika, po ovoj vri­j e d n o s t i , s u m a o n i h p laćanja koja dospi jevaju istoga d a n a m a d a su ugovorena u p o t p u n o razl iči t im p e r i o d i m a .

Vidjeli s m o da p r o m j e n a vr i jednost i z lata i s r e b r a ne u t i č e na nj ihovu funkciju k a o m j e r e vr i jednost i ili r a č u n s k o g novca . Ali ova p r o m j e n a dobija o d l u č n u važnost za novac k a o blago, j e r s p o r a s t o m ili p a d o m vr i jednost i z lata ili s r e b r a r a s t e ili p a d a veličina vr i jednost i z la tnog ili s r e b r n o g blaga. Od još veće važnost i j e ona za novac k a o p l a t e ž n o s redstvo. Plaćanje se vrši tek posli je p r o d a j e robe, o d n o s n o novac dej-s tvu je u dva različita v r e m e n s k a intervala u dv jema različi­t i m funkci jama, na jpr i je k a o m j e r a vr i jednost i , a o n d a k a o p l a t e ž n o sredstvo koje odgovara toj mjer i . Ako se u t o m me­đ u v r e m e n u promi jeni vr i jednost p l e m e n i t i h m e t a l a ili r a d n o vr i jeme p o t r e b n o za nj ihovu proizvodnju, i s ta kol ičina z la ta

">« Locke, 1. c, p. 17, 18.

117

ili s r e b r a imaće, u m o m e n t u svog pojavl j ivanja kao p latežnog sredstva, veću ili m a n j u vr i jednost nego u vr i jeme k a d je slu­žila k a o mjera, vr i jednost i ili k a d je ugovor b io sklopl jen. Funkc i ja p o s e b n e robe, na p r i m j e r z lata i s r e b r a kao novca ili k a o osamosta l jene r a z m j e n s k e vr i jednost i , sukobl java se ovdje s n j e n o m p r i r o d o m k a o p o s e b n e r o b e čija veličina vri­j e d n o s t i zavisi od p r o m j e n e n jenih t roškova proizvodnje. Ve­l ika socijalna revoluci ja ko ja je u E v r o p i izazvala p a d vrijed­n o s t i p l e m e n i t i h m e t a l a i s to j e t a k o d o b r o p o z n a t a činjenica k a o i o b r n u t a revoluci ja koja je u j e d n o m r a n o m p e r i o d u sta-r o r i m s k e republ ike nas ta la usl i jed p o r a s t a vr i jednost i b a k r a u k o m e su bili ugovoreni dugovi plebejaca. Ne u p u š t a j u ć i se dal je u istraživanje ut ica ja ko j i su kolebanja vr i jednost i ple­m e n i t i h m e t a l a imala n a s i s tem b u r ž o a s k e ekonomije, već ovdje v idimo da p a d vr i jednost i p l e m e n i t i h m e t a l a kor i s t i d u ž n i c i m a na r a č u n povjeri laca, d o k p o r a s t nj ihove vrijed­nos t i , o b r n u t o , kor i s t i povjer iocima n a r a č u n dužnika.

c) Svjetski n o v a c

Za razl iku od m o n e t e , zlato posta je novac tek t i m e š to se k a o blago povlači iz p r o m e t a , p o t o m k a o ne-prometno sred­stvo ulazi u njega i, najzad, probi ja granice u n u t r a š n j e g p r o ­m e t a da bi, k a o opšt i ekvivalent, funkcionisalo u svijetu r o b â . T i m e ono posta je svjetski novac.

K a o š to su o p š t e težinske m j e r e p l e m e n i t i h m e t a l a služile k a o p r v o b i t n e m j e r e vr i jednost i , u okviru svjetskog t rž i š ta p r e t v a r a j u se r a č u n s k a i m e n a novca o p e t u odgovara juća te­žinska imena. K a o š to je bezobl ičan sirovi m e t a l (aes r u d e ) bio prvob i tn i obl ik p r o m e t n o g sredstva, a oblik m o n e t e prvo­b i t n o s a m o zvaničan znak težine s a d r ž a n e u m e t a l n i m koma­dima, t a k o p l e m e n i t i m e t a l k a o svjetska m o n e t a ponovo od­bacu je sa sebe lik i p e č a t i p a d a n a t r a g u ind i fe rentan obl ik poluge, a a k o se n a c i o n a l n e m o n e t e , k a o r u s k i imper i ja l i , m e k s i k a n s k i ta l i r i i engleski sovrini, nalaze u p r o m e t u u ino- ' s t rans tvu, nj ihova o z n a k a pos ta je ind i fe rentna i važi s a m o nj ihova sadržina. K a o m e đ u n a r o d n i novac, p lemeni t i m e t a l i v rše na jzad opet svoju p r v o b i t n u funkci ju kao s reds tvo raz­mjene, koja nije, k a o ni s a m a r o b n a razmjena, nasta la , u kri­lu p r v o b i t n e zajednice, već na d o d i r n i m t a č k a m a r a z n i h za­jednica . K a o svjetski novac, novac dobija, dakle, ponovo svoj p r v o b i t n i p r i r o d n i oblik. N a p u š t a j u ć i u n u t r a š n j i p r o m e t , o n ponovo sk ida p o s e b n e obl ike koji su izrasli iz razvoja p r o c e s a r a z m j e n e u okviru te p o s e b n e oblast i , svoje lokalne o b l i k e m j e r i l a cijena, m o n e t e , s i tne m o n e t e i z n a k a vr i jednost i .

118

Vidjeli s m o da u u n u t r a š n j e m p r o m e t u neke zemlje s a m o j e d n a r o b a služi kao m j e r a vr i jednost i . Ali p o š t o tu funkci ju vrši u j ednoj zemlji zlato, a u drugoj s rebro, na sv je tskom trž i š tu važi d v o s t r u k a m j e r a vr i jednost i i novac udvos t ruču je svoju egzistenciju i u svim os ta l im funkci jama. Pre tvaran je r o b n i h vr i jednost i iz ci jena u z latu u ci jene u s rebru, i obr­n u t o , određu je se svaki p u t re la t ivnom vri jednošću o b a me­tala koja se s ta lno mijenja i čije utvrđivanje se, p r e m a t o m e , pr ikazuje kao s ta lan proces . I m a o c i r o b a svake u n u t r a š n j e p r o m e t n e oblast i p r i n u đ e n i su da za spoljašnji p r o m e t naiz­mjenično upotrebl java ju zlato i s rebro, i da t a k o m e t a l koji u zemlji važi kao novac razmjenju ju za meta l koji im je po­t r e b a n kao novac u p r a v o u inos t rans tvu. Svaka zemlja upo-. trebl java, dakle, kao svjetski novac o b a meta la , z lato i s r e b r o .

U m e đ u n a r o d n o m r o b n o m p r o m e t u zlato i s r e b r o se ne pojavl juju k a o p r o m e t n o sredstvo, već k a o opšte sredstvo-razmjene. Ali opš te s redstvo razmjene funkcioniše s a m o u o b a razvi jena obl ika kupovnog sredstva i platežnog sredstva, či j i odnos , m e đ u t i m , na sv jetskom trž i š tu posta je o b r n u t . U sferi u n u t r a š n j e g p r o m e t a novac je dejs tvovao — ukol iko je b io m o n e t a , ukol iko je predstav l jao p o s r e d n i k a u p r o c e s n o m je­dinstvu R — N — R ili s a m o iščezavajući oblik p r o m e t n e vrijed­nos t i u n e p r e k i d n o j p r o m j e n i mjes ta pojedinih r o b a — isklju­čivo kao kupovno sredstvo. Na sv jetskom trž iš tu je o b r n u t o . Zlato i s r e b r o pojavl juju se ovdje kao kupovno sredstvo a k o je izmjena mater i j e s a m o j e d n o s t r a n a , pa se stoga k u p o v i n a i p r o d a j a ne koincidira ju. Pogranična trgovina u Kjaht i j e , na pr imjer , s t v a r n o i po ugovoru t r a m p a , pr i č e m u je s r e b r o s a m o m j e r a vr i jednost i . Rat od 1857—1858. prisi l io je Kineze da p r o d a j u a da ne kupuju. T a d a se s r e b r o o d j e d n o m poja­vilo kao k u p o v n o sredstvo. S obz i rom na slovo ugovora, Rusi su prerađival i f rancuske m o n e t e od 5 f ranaka u g rube srebr­ne robe koje su služile k a o sredstvo razmjene. S r e b r o s t a l n o funkcioniše kao k u p o v n o sredstvo i zmeđu E v r o p e i Amerike, s j e d n e s t rane, i Azije, s druge s t rane, gdje se taloži k a o bla­go. Dalje, p lemeni t i meta l i funkcionišu k a o m e đ u n a r o d n o ku­p o v n o sredstvo k a d god se naglo p o r e m e t i pos to jeća ravno­teža u izmjeni mater i j e između dvije nacije, na p r i m j e r k a d rđava žetva prisi l i j e d n u od t ih da k u p u j e u izvanredno veli­koj mjeri . Naposl je tku, p lemenit i meta l i su m e đ u n a r o d n o ku­povno sredstvo u r u k a m a zemalja koje proizvode zlato i sre­b r o , gdje su oni n e p o s r e d a n proizvod i roba, a ne p r e t v o r e n i oblik robe. Što se više r o b n a r a z m j e n a razvija i zmeđu r a z n i h nac ionaln ih p r o m e t n i h sfera, to se više razvija funkci ja svjet­skog novca kao platežnog sredstva r a d i izravnanja m e đ u n a ­r o d n i h bi lansa.

119

K a o i u n u t r a š n j i p r o m e t , t a k o i m e đ u n a r o d n i p r o m e t izi­skuje količinu zlata i s r e b r a koja se s ta lno mijenja. J e d a n dio nagomi lanih blaga služi stoga k o d svakog n a r o d a kao rezervni fond svjetskog novca koji se čas prazni , a čas opet puni , pre­m a osci laci jama r o b n e razmjene. 1 0 7 Osim p o s e b n i h k r e t a n j a u ko j ima svjetski novac teče u o b a smjera između nacional­nih p r o m e t n i h sfera, on ima j e d n o opš te kre tan je čije se po­lazne tačke nalaze na izvorima proizvodnje sa koj ih se potoci zlata i s r e b r a valjaju u r a z n i m p r a v c i m a preko-svjetskog tr­žišta. Ovdje zlato i s r e b r o ulaze u svjetski p r o m e t kao r o b e i razmjenju ju se k a o ekvivalenti, u s razmjer i p r e m a u n j ima sa­d r ž a n o m r a d n o m v r e m e n u , z a r o b n e ekvivalente pr i je nego š to u đ u u sfere u n u t r a š n j e g p r o m e t a . U n j ima se stoga po-javljuj u sa d a t o m veličinom vri jednost i . Svako padanje ili ra-stenje nj ihovih t roškova proizvodnje ut iče stoga ravnomjer­no na nj ihovu re lat ivnu vr i jednost na sv jetskom trž i š tu koja je, m e đ u t i m , p o t p u n o nezavisna od s t u p n j a u k o m e razl ičite nacionalne p r o m e t n e sfere guta ju zlato ili s rebro . Onaj dio m e t a l n o g p o t o k a koji hvata svaka p o s e b n a sfera r o b n o g svi­j e t a ulazi di jelom n e p o s r e d n o u u n u t r a š n j i novčani opt ica j r a d i n a d o k n a d e izlizanih m e t a l n i h m o n e t a , di jelom se odvodi u razne rezervoare blaga u vidu m o n e t e , p latežnog sredstva i svjetskog novca, a di jelom se p r e t v a r a u luksuzne p r e d m e t e , d o k naposl i je tku o s t a t a k posta je pros to-napros to blago. Na razvi jenom s t e p e n u buržoaske proizvodnje obrazovanje blaga se svodi na m i n i m u m koji razni proces i p r o m e t a zahti jevaju za s lobodnu igru njegovog m e h a n i z m a . Blago kao takvo po­staje ovdje s a m o neiskor išćeno bogats tvo — ukol iko nije tre­n u t n i oblik suviška u b i lansu plaćanja, rezul tat p r e k i n u t e iz­m j e n e mater i j e i s toga zamrzavanje r o b e u njenoj prvoj me­tamorfozi .

Kao š to su zlato i s r e b r o kao novac po svom p o j m u o p š t a roba, t a k o u sv jetskom novcu dobi jaju odgovarajući oblik posto jan ja univerzalne robe. U srazmjer i u kojoj se svi pro­izvodi za njih o t u đ u j u oni pos ta ju pre tvoreni oblik svih r o b a i stoga sves t rano otuđiva roba. Kao materi jal izaci ja opš teg r a d n o g vremena, oni se os tvaru ju u onoj mjer i u kojoj izmje­na mater i je rea lnih radova obuhvata zemlj inu površ inu. Oni pos ta ju opšt i ekvivalent u o n o m s tupnju u k o m e se razvija niz posebnih ekvivalenata koji sačinjavaju nj ihovu sferu raz-

1 0 7 »Nagomilani novac dodaje se sumi koja se, da bi stvarno bila u prometu i zadovoljila moguće potrebe trgovine, udaljuje i napušta sferu samog prometa.« (Đ. R. Karli, primjedba u Veri-jevim »Meditazioni sulla Economia Politica«, p. 196, t. XV u zbor­niku Custodi, 1. c.)

120

mjene. Pošto r o b e u sv jetskom p r o m e t u univerzalno razvijaju svo ju sops tvenu r a z m j e n s k u vri jednost, n jen u zlato i s r e b r o p r e t v o r e n i oblik pojavljuje se kao svjetski novac. Dok, dakle, naci je imalaca r o b a svojom s v e s t r a n o m proizvodnjom i op-š t i m p r o m e t o m p r e t v a r a j u zlato u adekvatan novac, n j ima proizvodnja i p r o m e t izgledaju s a m o k a o sredstvo da bi iz­v u k l e novac u obl iku zlata i s r e b r a iz svjetskog trž iš ta . Zlato i s r e b r o kao svjetski novac su stoga isto tol iko proizvod op­š t e g r o b n o g p r o m e t a kol iko i s redstvo daljeg proš i ren ja nje­govih granica. K a o š to je iza leđa a lhemista, koji su htjel i <la prave zlato, izrasla hernija, t a k o iza leđa imalaca roba, ko j i j u r e za r o b o m u n j e n o m z a č a r a n o m liku, izbijaju izvori sv je t ske industr i je i svjetske trgovine. Zlato i s r e b r o p o m a ž u u s tvaranju svjetskog t rž i š ta t ime š to u svom p o j m u novca a n t i c i p i r a j u njegovo posto janje . Da ovo njihovo č a r o b n o dej-s tvo nije n ipoš to ograničeno na d o b a djetinjstva buržoaskog d r u š t v a , već da n u ž n o prois t iče iz izopačenost i u kojoj se no­s iocima r o b n o g svijeta pojavljuje njihov druš tveni rad, do­k a z u j e izvanredni ut ica j koji o tkr iće novih zemal ja sa nalazi­š t i m a zlata s r e d i n o m X I X vijeka vrši na svjetski p r o m e t .

K a o š t o se novac razvija u svjetski novac, t a k o se imalac Tobe razvija u kosmopol i ta . Kosmopol i t sk i o d n o s m e đ u lju­d i m a je p r v o b i t n o s a m o njihov o d n o s u svojstvu imalaca r o b a . R o b a je s a m a po sebi uzvišena iznad svih religioznih, pol i t ičkih, nac iona ln ih i jezičkih bar i jera . N j e n opš t i jezik je cijena, a n jeno opš te biće je novac. Ali s razvojem svjet­skog novca, za razl iku od nac ionalne m o n e t e , razvija se ko-s m o p o l i t i z a m i m a o c a r o b e k a o vjera p r a k t i č n o g r a z u m a , za raz l iku od nasl i jeđenih religioznih, nac ionaln ih i ostal ih pred­r a s u d a koje koče izmjenu m a t e r i j e čovječanstva. K a d i s to z l a t o koje u obl iku amer ičk ih iglova ( k o m a d a od 10 dolara) s t i gne u Englesku, posta je sovrin, posli je t r i dana opt iče u P a r i z u k a o napoleondor , posli je nekol iko nedjel ja se opet po­jav i u Veneciji kao dukat , ali uvijek zadržava i s tu vr i jednost ; i m a o c u r o b â posta je j a sno da nac iona lnos t »is b u t t h e gui-nea ' s s tamp« [ni je d r u g o do žig gvineje] . Uzivšena ideja u kojoj mu se otkr iva cio svijet j e s te ideja j e d n o g t rž i š ta — svjetskog tržišta.108

108 Montanari, »Della Moneta« (1683), 1. c, p. 40. »Povezanost svih naroda između sebe tako je proširena preko cijele zemaljske kusde da sc može reći da je cio svijet postao gotovo jedan grad u kome je neprekidan sajam svih roba i gdje svako može, sjedeći kod kuće, da pomoću novca nabavlja i uživa sve što su bilo gdje proizveli zemlja, životinje i ljudska radinost. Divan pronalazak.«

121

4. Plemeniti metali

Buržoaski p r o c e s proizvodnje ovlađuje pri je svega m e t a l ­n i m p r o m e t o m k a o gotovim, za tečenim organom, koji se, do­d u š e , p o s t e p e n o preobražava, ali ipak uvijek zadržava s v o j a o s n o v n u konst rukc i ju . Pi tanje : zaš to u m j e s t o drug ih r o b a zla­to i s r e b r o služe kao novčani mater i j a l — prelazi granice b u r -žoaskog s i s tema. Stoga ć e m o s a m o s u m a r n o navest i najvaž­ni ja gledišta.

Budući da o p š t e r a d n o vr i jeme dozvoljava s a m o kvanti­ta t ivne razlike, p r e d m e t koji t r e b a da važi kao njegova speci­fična inkarnaci ja m o r a bi t i s p o s o b a n da predstavl ja čisto-kvant i ta t ivne razlike, t a k o da se is tovjetnost, u n i f o r m n o s t kva­l i te ta pretpostavl ja . To je prvi uslov za funkciju n e k e r o b e kao mjere vr i jednost i . Proc jen ju jem li, na pr imjer , sve r o b e u volovima, kožama, žitu itd., m o r a m ih, u stvari, mjer i t i u i d e a l n o m p r o s j e č n o m volu, pros ječnoj koži, p o š t o se vo kva­l i tat ivno razl ikuje od vola, žito od žita, koža od kože. Z l a t a i s r e b r o su, naprot iv , k a o p r o s t a tijela, uvijek sami sebi jed-

|naki i stoga nj ihove j e d n a k e količine predstavl ja ju vri jedno­sti j e d n a k e veličine. 1 0 9 Drugi uslov za r o b u koja t r e b a da slu­ži kao opšt i ekvivalent, a koji proizlazi n e p o s r e d n o iz funkci­je predstav l jan ja čisto kvant i ta t ivnih razlika, jes te m o g u ć n o s t njenog dijeljenja u proizvol jne dijelove i m o g u ć n o s t n j iho­vog ponovnog spajanja, t a k o da se r a č u n s k i novac m o ž e pred­stavl jati i čulno. Zlato i s r e b r o pos jedu ju ta svojstva u izvan­r e d n o m s tepenu.

Kao p r o m e t n o sredstvo, zlato i s r e b r o imaju p r e d osta­l im r o b a m a tu p r e d n o s t š to njihovoj velikoj specifičnoj te­žini, koja se sastoji u t o m e da u m a l o m p r o s t o r u predstavl ja­ju relat ivno m n o g o težine, odgovara nj ihova e k o n o m s k a spe­cifična težina, o b u h v a t a n j e re lat ivno m n o g o r a d n o g v r e m e n a , t j . velike razmjenske vr i jednost i , u m a l o m o b i m u . T i m e je obezbi jeđena lakoća t r a n s p o r t o v a n j a , p renošen ja iz r u k u u r u k e i iz zemlje u zemlju, sposobnost da se i s to t a k o b r z o po jave kao i n e s t a n u — u k r a t k o , m a t e r i j a l n a pokret l j ivost , uslov sine q u a n o n [ n e o p h o d a n us lov] r o b e koja i m a da služi Jcao p e r p e t u u m mobi le p r o m e t n o g procesa .

Visoka specifična vr i jednost p l e m e n i t i h meta la , t r a j n o s t , re la t ivna nerazorivost , neoks id i ran je na vazduhu, k o d zlata speci jalno njegova neras tvor ivost u kisel inama, o s i m u car-

1 0 9 »Metali imaju tu osobinu da se samo u njima svi odnosi svode na jedno, a to je njihova količina, da od prirode nisu dobili različit kvalitet niti u unutrašnjoj građi niti u spoljašnjoj formi i fakturi.« (Galiani, 1. c, p. 130.)

V.7.

skoj vodi, sve te p r i r o d n e osobine čine p lemeni te m e t a l e pri­r o d n i m m a t e r i j a l o m obrazovanja blaga. Stoga P e d r o Mart i r , koj i je, izgleda, b io veliki l jubitelj čokolade, kaže o v r e ć a m a k a k a o a koje su bile j e d n a od v r s t a meks ikanskog novca: »O srećnog li novca koji l j u d s k o m r o d u pruža p r i j a t n o i ko­r i sno piće i čuva svoje pos jednike od paklene zaraze lako­most i , j e r se ne može ni z a k o p a t i ni dugo čuvati.« (De orbe novo.)

Veliko značenje m e t a l a u o p š t e u n e p o s r e d n o m p r o c e s u proizvodnje u vezi je sa n j ihovom funkci jom kao i n s t r u m e n a ­ta proizvodnje. Apstrahujući od nj ihove r i jetkost i , velika me­koća zlata i s r e b r a u p o r e đ e n j u s gvožđem, pa čak i s b a k r o m (u ka l jenom s tan ju u k o m e su ga upotrebl javal i s tar i n a r o d i ) , čini ih n e s p o s o b n i m za takvu u p o t r e b u i lišava ih stoga u ve­likoj mjer i svojstva na k o m e se zasniva u p o t r e b n a vr i jednost m e t a l a u o p š t e . K a o š to n i su kor i sni u okviru n e p o s r e d n o g p r o c e s a proizvodnje, t a k o n i su n e o p h o d n i n i kao s redstva za život, k a o p r e d m e t i p o t r o š n j e . Stoga bi lo koja nj ihova koli­čina može da u đ e u druš tveni p r o c e s p r o m e t a a da ne ut iče š t e t n o na proces n e p o s r e d n e proizvodnje i potrošn je . Njihova indiv idualna u p o t r e b n a vr i jednost ne dolazi u sukob s njiho­vom e k o n o m s k o m funkci jom. S d r u g e s t rane, zlato i s r e b r o su ne s a m o negat ivno suvišni p r e d m e t i , t j . p r e d m e t i bez koj ih čovjek može da b u d e , nego ih nj ihova es te t ska svojstva čine p r i r o d n i m m a t e r i j a l o m raskoš i nak i ta , sjaja, p razn ičn ih upo­treba, u k r a t k o — pozit ivnim obl ikom obilja i bogatstva. Oni se pojavl juju u n e k u r u k u k a o s a m o r o d n a svjetlost koja se izvlači iz p o d z e m n o g svijeta, p r i č e m u s r e b r o ref lektuje sve svjetlosne z rake u nj ihovoj izvornoj mješavini, a zlato s a m o najvišu potenci ju boje, n a i m e crvenu. A osjećaj za bo je je na jpopularni j i obl ik es te t skog os jećanja u o p š t e . E t i m o l o š k u vezu naziva p l e m e n i t i h m e t a l a u r a z n i m i n d o g e r m a n s k i m je­zicima sa o d n o s i m a boja dokazao je J a k o b Grim. (Vidi njego­vu I storiju njemačkog jezika.)

Konačno, sposobnost zlata i s r e b r a da se m o g u p r e t v o r i t i iz obl ika m o n e t e u oblik poluge, iz obl ika poluge u oblik luk­suznih p r e d m e t a i o b r n u t o , dakle p r e d n o s t p r e d svim os ta l im r o b a m a što n i su s p u t a n i u j e d n o m zauvijek date, o d r e đ e n e u p o t r e b n e oblike, čini ih p r i r o d n i m m a t e r i j a l o m novca, koji m o r a s ta lno prelazi t i iz j e d n e o d r e đ e n o s t i obl ika u drugu.

P r i r o d a ne proizvodi novac, k a o š to ne proizvodi n i ban­k a r e ili mjenični teča j . Ali p o š t o b u r ž o a s k a proizvodnja m o r a da kr is ta l i še bogats tvo kao fetiš u obl iku nekog p o j e d i n a č n o g p r e d m e t a , zlato i s r e b r o su njegova odgovara juća inkarnac i ja . Zlato i s r e b r o n i su po p r i r o d i novac, ali novac je po p r i r o d i z lato i s r e b r o . S j e d n e s t rane, s r e b r n i ili z la tni novčani kr i-

123

s ta l nije s a m o proizvod p r o m e t n o g p r o c e s a nego u s tvar i nje­gov jedini miru jući proizvod. S d r u g e s t r a n e , zlato i s r e b r o su gotovi proizvodi pr i rode, i oni su o n o prvo isto t a k o ne­p o s r e d n o kao š to su n e p o s r e d n o i ovo drugo, neodvojeni ni­kakvom razl ičitoštu oblika. Opšt i proizvod druš tvenog pro­cesa ili s a m društveni proces kao proizvod jes te p o s e b a n pro­izvod pr i rode, meta l koji se kri je u u t r o b i zemlje i iz nje se m o ž e iskopati . 1 1 0

Vidjeli s m o da zlato i s r e b r o ne mogu da i spune zahtjev k o j i im se kao novcu postavlja, n a i m e da b u d u nepromjenl j i­ve veličine vr i jednost i . M e đ u t i m , kao š to već kaže Aristotel, on i pos jeduju p e r m a n e n t n i j u veličinu vri jednost i od prosje­ka ostal ih roba . Apstrahujući od opšteg dejstva apresi jaci je ili depresi jaci je p lemeni t ih meta la , kolebanja vr i jednosnih od­n o s a zlata i s r e b r a su od naroč i te važnosti, j e r na sv jetskom t rž i š tu oba služe u p o r e d o kao mater i j a novca. Čisto ekonom­ski uzroci ove p r o m j e n e vr i jednost i — osvajanja i ostal i po­litički prevrat i , koji su vršili veliki ut ica j na vr i jednost me­ta la u S t a r o m svijetu, djeluju s a m o lokalno i pro lazno — mo­ra ju se svesti na p r o m j e n u r a d n o g v r e m e n a p o t r e b n o g za pro­izvodnju t ih meta la . S a m o r a d n o vr i jeme zavisiće od njihove re lat ivne p r i r o d n e r i jetkost i i od većih ili manj ih teškoća na k c j e nailazi njihovo dobi janje u č is to m e t a l n o m stanju. Zlato je u stvari prvi m e t a l koji čovjek otkriva. S j e d n e s t r a n e , s a m a ga p r i r o d a p r u ž a u s a m o r o d n o m k r i s t a l n o m obliku, in-dividualizovano, hemijski nespojeno s d r u g i m ti jelima ili, kao š to su a lhemist i govorili, u d jev ičanskom stanju; s druge s t r a n e , s a m a p r i r o d a p r e u z i m a posao tehnologije u velikim ispira l i š t ima zlata — u r i jekama. Od s t r a n e čovjeka se na taj način t raži s a m o najgrubl j i rad, bilo radi dobi janja zlata iz r i jeka bilo r a d i njegovog dobi janja iz nanosa, dok dobi janje s r e b r a pretpostav l ja r u d a r s k e radove i u o p š t e re lat ivno viso­ko razvijenu tehniku. Stoga je p r v o b i t n a vr i jednost s rebra, i p o r e d njegove m a n j e apso lu tne r i jetkosti , re lat ivno veća od vr i jednost i zlata. S t r a b o n o v o tvrđenje da se kod nekog arap­skog p l e m e n a daje 10 funti zlata za 1 funtu gvožđa i 2 funte zlata za 1 funtu s r e b r a ne izgleda n imalo nevjerovatno. Ali u s razmjer i u kojoj se proizvodne snage druš tvenog r a d a razvi-

1 1 0 Godine 760. iselila se masa siromašnih ljudi da bi ispirali riječni zlatonosni pijesak južno od Praga, a tri čovjeka su mogla da za jedan dan izvade 3 marke zlata. Uslijed toga je priliv k »diggins«-ima [nalazištima zlata] i broj ruku povučenih iz poljo­privrede bio tako velik da je zemlju naredne godine snašla glad. (Vidi M. G. Korner, »Abhandlung von dem Altertum des bohmi-schen Bergvverks«. Schneeberg 1758.)

j a j u i s toga proizvod p r o s t o g r a d a u p o r e đ e n j u s proizvodom, k o m b i n o v a n o g r a d a poskupl ju je , u s razmjer i u kojoj se ze­m a l j s k a k o r a svestrani je o t v a r a i p rvob i tn i površ inski i z v o r i pri l iva z lata presušu ju , vr i jednost s r e b r a će p a d a t i u o d n o s u p r e m a vr i jednost i zlata. N a d a t o m s t e p e n u razvoja tehnologi­je i saobraća jn ih s reds tava biće, na k r a j u krajeva, od p r e s u d ­nog značaja o tkr ivan je novih nalaz iš ta z lata ili s rebra . U s ta­r o j Aziji o d n o s z lata p r e m a s r e b r u b io je 6 p r e m a 1 ili 8 p r e ­ma 1, a ovaj posl jednj i o d n o s p o s t o j a o je u Kini i J a p a n u još. u p o č e t k u X I X vijeka; 10 p r e m a 1, o d n o s koji je p o s t o j a o u. d o b a Ksenofonta, m o ž e se s m a t r a t i p r o s j e č n i m odnosom, srednjeg S t a r o g vijeka. I skor i šćavanje š p a n s k i h r u d n i k a s r e ­b r a od s t r a n e Kartage, a docni je od s t r a n e Rima, djelovalo« je u S t a r o m vi jeku otpr i l ike k a o o tkr iće a m e r i č k i h r u d n i k a u savremenoj Evropi . Za d o b a R i m s k o g cars tva m o ž e se uzet t 15 ili 16 p r e m a 1 k a o grubi pros jek, m a d a se u R i m u često« m o ž e naići na veću depresi jaci ju s r e b r a . Ovo kre tan je , koje-je počelo sa re la t ivnom depres i jaci jom zlata i završilo p a d o m vr i jednost i s rebra , ponavl ja se u i d u ć e m razdobl ju koje se p r o t e ž e od Srednjeg vi jeka pa do u najnovi je vri jeme. K a a u d o b a Ksenofonta, p r o s j e č a n o d n o s u S r e d n j e m vijeku izno­si 10 p r e m a 1 i mi jenja se usli jed o t k r i ć a a m e r i č k i h r u d n i k a p o n o v o na 16 ili 15 p r e m a 1. O t k r i ć e m austral i j skih, kalifor-ni j sk ih i ko lumbi j sk ih izvora zlata, p o n o v n i p a d vr i j ednos t i z lata pos ta je v jerovatan. 1 1 1

Cijena srebra po unci

Godina Mart Juli Novembar

1852 607» pensa 60'/4 pensa 617/s pensa 1853 61»/« „ 607* 1854 617«- „ 617« 1855 607s „ 6172 1856 60 „ 617« 1857 6P/< „ 6P/8 1858 ĆP/s „ —

617« 617*

617s 627s 617*

1 1 1 Dosad australijska i druga otkrića nisu još uticala na od­nos vrijednosti zlata i srebra. Suprotna tvrđenja Mišela Ševaljea vrijede isto toliko koliko i socijalizam ovog ekš-sensimonista. Do­duše, kotiranja srebra na londonskom tržištu dokazuju da je pro­sječna cijena srebra u zlatu u toku 1850—1858. za nepuna 3 pro­centa vaša nego u periodu 1830—1850. Porast se, međutim, objaš­njava naprosto azijskom tražnjom srebra. Za vrijsme 1852—1858. mijenja se eijena srebra u pojedinim godinama i mjesecima samo uslijed ove tražnje, a nipošto uslijed priliva zlata iz novootkrive-nih izvora. Evo pregleda cijena srebra u zlatu na londonskom tržištu.

125

c. Teorije o prometnim sredstvima i novcu

Kao što je opšta požuda za zlatom tjerala narode i vla­dare u XVI i XVII vijeku, dobu djetinjstva savremenog bur-žoarskog društva, u krstaške ratove preko mora u potjeri za zlatnim Gralom,111" tako su prvi tumači savremenog svijeta, autori monetarnog sistema, od kojeg je merkantilni sistem samo jedna varijanta, proglasili zlato i srebro, tj. novac, za jedino bogatstvo. Oni su tačno formulisali da je poziv buržoa-skog društva »praviti novac«, dakle, sa gledišta prostog rob­nog prometa stvarati vječito blago koje ne izjedaju ni moljci ni rđa. Monetarnom sistemu se ne može odgovoriti time što će se reći da je jedna tona gvožđa sa cijenom od 3 f. st. isto tolika veličina vrijednosti kao 3 f. st. zlata. Tu se ne radi o veličini razmjenske vrijednosti, već o njenom adekvatnom obliku. Kad monetarni i merkantilni sistem ističe svjetsku trgovinu i one posebne grane nacionalnog rada koje se ne­posredno slivaju u nju kao jedine prave izvore bogatstva ili novca, onda treba uzeti u obzir da se u onoj epohi najveći dio nacionalne proizvodnje kretao još u feudalnim oblicima i služio samim proizvođačima kao neposredan izvor izdrža­vanja. Proizvodi se većinom nisu pretvarali u robe, i stoga ni u novac, nisu uopšte ulazili u opštu društvenu izmjenu ma­terije, i stoga se nisu pojavljivali kao opredmećenje opšteg apstraktnog rada i faktički nisu sačinjavali buržoasko bogat­stvo. Novac kao svrha prometa je razmjenska vrijednost ili apstraktno bogatstvo, a ne bilo koji materijalni elemenat bo­gatstva kao određujuća svrha i pokretački motiv proizvodnje. Kao što je to odgovaralo pripremnom stadiju buržoaske pro­izvodnje, ovi nepriznati proroci čvrsto su se držali solidnog, opipljivog i blistavog oblika razmjenske vrijednosti, njenog oblika kao opšte robe, nasuprot svim posebnim robama. Spe­cifično buržoaska ekonomska sfera tadašnjeg doba bila je sfera robnog prometa. Sa gledišta ove elementarne sfere oni su stoga prosuđivali cio zamršen proces buržoaske proizvod­nje i brkali su novac s kapitalom. Neprestana borba savre-menih ekonomista protiv monetarnog i merkantilnog sistema potiče velikim dijelom otuda što je ovaj sistem u grubo naiv­nom obliku izbrbljao tajnu buržoaske proizvodnje, najme da njome vlada razmjenska vrijednost. Iako s pogrešnom prak­tičnom svrhom, Rikardo kaže negdje da se čak i u vremenima

J l l a »Zlato je divna stvar! Ko ga posjeduje, gospodar je svega što želi. Zlatom se može dušama utrti put u raj.« (Kolumbo u pi­smu sa Jamajke, 1503) [Marksova bilješka u ličnom primjerku knjige »Zur Kritik der politischen Okonomie«.]

126

gladi žito uvozi ne zbog toga što narod gladuje, već zato što trgovac žitom stiče novac. U svojoj kritici monetarnog i mer­kantilnog sistema politička ekonomija griješi, dakle, u tome što napada ovaj sistem kao puku iluziju i samo kao pogrešnu teoriju, a ne raspoznaje u njoj varvarski oblik svoje sopstve-ne osnovne pretpostavke. Pored toga, ovaj sistem zadržava ne samo izvjesno istorijsko pravo, nego puno građansko pravo u granicama određenih sfera savremene privrede. Na svim stepenima buržoaskog procesa proizvodnje gdje bogatstvo do-bija elementarni oblik robe razmjenska vrijednost dobija ele­mentarni oblik novca, i u svim fazama procesa proizvodnje bogatstvo se stalno za jedan časak ponovo pretvara u opšti elementarni oblik robe. čak i u najrazvijenijoj buržoaskoj ekonomiji ne ukidaju se specifične funkcije zlata i srebra kao novca, za razliku od njihove funkcije kao prometnog sredstva i u suprotnosti sa svim ostalim robama, već se samo ograni­čavaju, što znači da monetarni i merkantilni sistem zadrža­vaju svoje pravo. Katolička činjenica da se zlato i srebro kao neposredna inkarnacija društvenog rada, i stoga kao postoja­nje apstraktnog bogatstva, suprotstavljaju ostalim profanim robama vrijeđa, naravno, protestantsko point d'honneur [osjećanje časti] buržoaske ekonomije, i iz straha od predra­suda monetarnog sistema ova je za dugo vrijeme izgubila moć rasuđivanja o fenomenima novčanog prometa, kao što će po­kazati slijedeće izlaganje.

Za razliku od monetarnog i merkantilnog sistema, koji novac poznaju samo u njegovoj određenosti oblika kao kri­stalnog proizvoda prometa, bilo je potpuno u redu što ga je klasična ekonomija shvatila prije svega u njegovom tečnom obliku, kao obliku razmjenske vrijednosti koji se u okviru same metamorfoze robe stvara i ponovo nestaje. Kao što se, dakle, robni promet shvata isključivo u obliku R—N—R, a ovaj opet isključivo u određenosti procesnog jedinstva pro­daje i kupovine, tako se novac priznaje u svojoj određenosti oblika kao prometnog sredstva nasuprot svojoj određenosti oblika kao novca. Ako se prometno sredstvo u svojoj funkciji monete izoluje, ono se pretvara, kao što smo vidjeli, u znak vrijednosti. Ali pošto se pred klasičnom ekonomijom nalazio najprije metalni promet kao vladajući oblik prometa, ona metalni novac shvata kao monetu, a metalnu monetu kao puki znak vrijednosti. U skladu sa zakonom prometa znakova vri­jednosti, postavlja se teza da cijene robâ zavise od mase novca u opticaju, a ne, obrnuto, da masa novca u opticaju zavisi od cijene roba. Ovo shvatanje nalazimo manje ili više nagoviješteno kod italijanskih ekonomista XVII vijeka, čas

127

potvrđeno čas poricano od Loka, određeno razvijeno od »Spektatora« (u broju od 19. oktobra 171 f), od Monteskjea i Hjuma. Pošto je Hjum daleko najznačajniji predstavnik ove teorije u XVIII vijeku, započećemo njime naš pregled.

Pod određenim pretpostavkama izgleda da povećanje ili smanjenje količine, bilo da je u pitanju promet metalnog nov­ca bilo promet znakova vrijednosti, ravnomjerno djeluje na. robne cijene. Ako pada ili raste vrijednost zlata ili srebra u kojima se procjenjuju razmjenske vrijednosti robâ kao ci­jene, tada rastu ili padaju cijene jer se njihova mjera vrijed­nosti promijenila, i u prometu se kao moneta nalazi više ili manje zlata i srebra jer su cijene porasle ili pale. Ali vidljivi fenomen jeste promjena cijena uslijed povećanja ili smanje­nja količine prometnih sredstava pri nepromijenjenoj raz-mjenskoj vrijednosti roba. S druge strane, ako pada ili raste količina znakova vrijednosti u prometu iznad ili ispod po­trebnog nivoa, tada se oni padom ili porastom robnih cijena •svode silom na taj nivo. U oba slučaja izgleda da je isto dej-stvo izazvano istim uzrokom, a Hjum se držao ovog privida.

Svako naučno istraživanje odnosa između određenog: broja prometnih sredstava i kretanja robnih cijena mora da. vrijednost novčanog materijala pretpostavi kao datu. Hjum,. međutim, posmatra isključivo periode revolucije u mjeri sa­mih plemenitih metala, dakle revolucije u mjeri vrijednosti. Porast robnih cijena sa istovremenim povećanjem količine metalnog novca ppčev od otkrića američkih rudnika čini isto-rijsku pozadinu njegove teorije, kao što polemika protiv mo­netarnog i merkantilnog sistema pokazuje njen praktični mo­tiv. Priliv plemenitih metala može se, naravno, povećati pri nepromijenjenim troškovima njihove proizvodnje. S druge strane, smanjenje njihove vrijednosti, t j . radnog vremena p o ­trebnog za njihovu proizvodnju, ispoljiće se najprije samo u povećanju njihovog priliva. Stoga se, govorili su docnije Hju-movi učenici, smanjena vrijednost plemenitih metala ispolja-va u sve većoj masi prometnih sredstava, a sve veća masa pro­metnih sredstava u porastu robnih cijena. U stvari pak, ras te samo cijena izvezenih roba koje se razmjenjuju za zlato i sre­bro kao robu, a ne kao prometno sredstvo. Na taj način ci­jena tih roba koje su procijenjene u zlatu i srebru smanjene vrijednosti raste prema svim ostalim robama čija se razmjen-ska vrijednost i dalje procjenjuje u zlatu i srebru po mje­rilu njihovih starih troškova proizvodnje. Ova dvojaka pro­cjena razmjenskih vrijednosti roba u istoj zemlji može, na­ravno, biti samo privremena, i cijene u zlatu ili srebru mo­raju se izjednačiti u proporcijama koje su određene samim.

128

razmjenskim vrijednostima, tako da se na kraju krajeva raz­mjenske vrijednosti svih roba procjenjuju prema novoj vri­jednosti novčanog materijala. Analiziranje ovog procesa ne spada ovamo, kao god ni način na koji se uopšte u kolebanji­ma tržišnih cijena probija razmjenska vrijednost roba. Ali novim kritičkim istraživanjima o kretanju robnih cijena u XVI vijeku očito je dokazano da je ovo izjednačenje u neraz­vijenim periodima buržoaske proizvodnje veoma postupno i da se raspodjeljuje na duga razdoblja, a u svakom slučaju da ne ide u korak s povećanjem količine gotovog novca u op­ticaju.112 Potpuno su neumjesna ukazivanja, koja su voljeli da čine Hjumovi učenici, na porast cijena u starom Rimu uslijed osvajanja Makedonije, Egipta i Male Azije. Starom svijetu svojstveno naglo i nasilno prenošenje nagomilanih novčanih blaga iz jedne zemlje u drugu, privremeno smanjenje troško­va proizvodnje plemenitih metala za neku zemlju prostim procesom pljačke ne utiču na imanentne zakone novčanog prometa, kao što, na primjer, ni besplatna raspodjela egipat­skog i sicilijanskog žita u Rimu ne utiče na opšti zakon koji reguliše cijenu žita. Hjumu, kao i svim ostalim piscima XVIII vijeka, nedostajao je materijal potreban za detaljno razma­tranje novčanog opticaja: s jedne strane, prečišćena istorija robnih cijena, a, s druge strane, zvanična i kontinuelna sta­tistika o povećanju i smanjenju prometnog medijuma, priliva i odliva plemenitih metala itd., naime materijal koji se uop­šte pojavljuje tek sa potpuno razvijenim bankarstvom. Hju-mova teorija prometa može se sažeti u slijedeće postavke: 1) cijene roba u jednoj zemlji određene su količinom novca (realnog ili simboličnog) koja se u toj zemlji nalazi; 2) novac koji se nalazi u prometu u jednoj zemlji predstavlja sve robe koje se nalaze u toj zemlji. U srazmjeri u kojoj raste broj predstavnika, t j . novca, otpada više ili manje od predstav­ljene stvari na pojedinog predstavnika; 3) ako se robe mno­že, njihova cijena pada ili vrijednost novca raste. Ako se no­vac množi, onda, obrnuto, raste cijena roba, a vrijednost novca pada.1 1 3

»Skupoća svih stvari«, veli Hjum, »uslijed obilja novca čista je šteta za svaku postojeću trgovinu, jer omogućuje si­romašnijim zemljama da na svim svjetskim tržištima uspješ­no konkurišu bogatijim zemljama.114 Ako posmatramo jednu

112 Uostalom, Hjum priznaje ovu postepenost, ma koliko ma­lo ona odgovarala njegovom principu. Vidi David Hjum, »Essavs and Treatises on several Subjects«, London 1777, vol. I, p. 300.

115 Upor. Stjuart, 1. c, v. I, p. 394—400. 114 David Hume, 1. c, p. 300.

9 Prilog kritici političke ekonomije 129

naci ju s a m u za sebe, ne može i m a t i nikakvog utićaja, ni do­brog ni rđavog, da l i za b r o j a n j e ili reprezentovanje r o b â po­stoj i m n o g o ili m a l o m o n e t e , kao š to se ne bi izmijenio ni b i lans nekog trgovca koj i bi u knj igovodstvu u m j e s t o arap­skog načina računanja , koje iziskuje m a l o cifara, upotr i j eb io r i m s k i način, koji t r e b a veći b r o j cifara, Štaviše, veća koli­čina novca, slično r i m s k i m r a č u n s k i m znacima, nezgodna je i iziskuje više t r u d a i za čuvanje i za prenošenje.« 1 1 5 Da bi u o p š t e neš to dokazao, H j u m je m o r a o pokazat i da u datom s i s temu r a č u n s k i h znakova količina upotr i jeb l jenih cifara ne zavisi od veličine b r o j č a n e vri jednost i , već, o b r n u t o , da ve­ličina b r o j č a n e vr i jednost i zavisi od količine upotr i jeb l jenih znakova. P o t p u n o je tačno da n e m a nikakve p r e d n o s t i a k o se r o b n e vri jednost i proc jenju ju ili »broje« u z latu ili s r e b r u s m a n j e n e vr i jednost i , i za to su n a r o d i , u p o r e d o s p o r a s t o m s u m e vr i jednost i r o b â u p r o m e t u , uvijek s m a t r a l i podesni j im da b r o j e u s r e b r u u m j e s t o u b a k r u , i u z latu u m j e s t o u sre­b r u . U onoj mjer i u kojoj su posta jal i bogati j i, pre tvara l i su m e t a l e m a n j e vr i jednost i u sups id i ja rnu m o n e t u , a dragocje­ni je m e t a l e u novac. S druge s t rane, H j u m zaboravl ja da za b r o j a n j e vr i jednost i u z latu i s r e b r u ne m o r a da »postoji« ni z lato ni s rebro . N j e m u se r a č u n s k i novac i p r o m e t n o sred­stvo poklapa ju i o b a su m o n e t e (coin). B u d u ć i da p r o m j e n a vr i jednost i mjere vr i jednost i ili p l e m e n i t i h m e t a l a koj i v r še funkciju r a č u n s k o g novca izaziva p o r a s t ili p a d r o b n i h ci jena, d a k l e i p o r a s t ili p a d količine novca u p r o m e t u p r i nepro­mijenjenoj brzini opticaja, H j u m zaključuje da p o r a s t ili p a d r o b n i h cijena zavisi od količine novca u p r o m e t u . Da se u XVI i XVII vijeku povećala ne s a m o količina zlata i s r e b r a , nego da su se i s tovremeno smanji l i i t roškovi nj ihove proiz­vodnje, H j u m je m o g a o vidjeti iz zatvaranja r u d n i k a u Evro­pi . U XVI i XVII vijeku r o b n e cijene u Evropi ras le su s m a s o m uvezenog a m e r i č k o g zlata i s r e b r a ; dakle, r o b n e cije­ne u svakoj zemlji o d r e đ u j u se m a s o m zlata i s r e b r a k o j a se nalazi u toj zemlji. To je bila H j u m o v a prva »nužna kon-sekvencija«. 1 1 8 U XVI i XVII vijeku ci jene nisu ras le ravno­m j e r n o s povećanjem količine p lemeni t ih m e t a l a ; proš lo je više od pola vijeka pr i je nego što se ispoljila bilo kakva pro­m j e n a r o b n i h cijena, pa čak i onda je t r e b a l o još m n o g o vre­m e n a pri je nego š to su se razmjenske vr i jednost i svih r o b a procjenj ivale p r e m a smanjeno j vr i jednost i zlata i s rebra, da­kle pri je nego š to je revolucija zahvati la sve r o b n e cijene. Stoga, zakl jučuje H j u m , koji, p o t p u n o s u p r o t n o p r i n c i p i m a

1 1 5 Ibid., p. 303. 116 David Hume, 1. c, p. 303.

130

svoje filozofije, j e d n o s t r a n o p o s m a t r a n e činjenice nekr i t ičk i p r e t v a r a u opš te postavke, — stoga se ci jena r o b a ili vrijed­n o s t i novca ne o d r e đ u j e a p s o l u t n o m m a s o m novca koji se nalazi u j e d n o j zemlji, nego, naprot iv , kol ič inom zlata i sre­b r a koja s tvarno ulazi u p r o m e t , ali, na k r a j u krajeva, sve z la to i s r e b r o ko je se nalazi u nekoj zemlji m o r a bi t i apsor-b o v a n o od p r o m e t a k a o m o n e t a . 1 1 7 Apstrahujući od svih osta­l ih zakona opticaja, a k o zlato i s r e b r o imaju sopstvenu vri­j e d n o s t , j a s n o je da s a m o o d r e đ e n a količina zlata i s r e b r a m o ž e da se nalazi u p r o m e t u k a o ekvivalent j e d n e d a t e s u m e vr i jednost i r o b a . Ako, dakle, svaka kol ičina zlata i s r e b r a koja se s lučajno nalazi u nekoj zemlji m o r a , bez obzira na s u m u r o b n i h vr i jednost i , da k a o p r o m e t n o sredstvo u đ e u r o b n u razmjenu, o n d a z lato i s r e b r o n e m a j u i m a n e n t n u vr i jednost i s toga faktički n isu s tvarne r o b e . To je H j u m o v a t reća »nuž­na konsekvencija«. Po n j e m u u p r o m e t n i proces ulaze r o b e bez cijene, a zlato i s r e b r o bez vr i jednost i . Stoga on n i k a d i ne govori o vr i jednost i r o b a i vr i jednost i zlata, već s a m o o nj ihovoj m e đ u s o b n o j količini. Već je Lok r e k a o da zlato i s r e b r o imaju s a m o i m a g i n a r n u ili konvencionalnu vr i jednost ; to je prvi b r u t a l n i oblik s u p r o t n o s t i t v rđen ju m o n e t a r n o g si­s t e m a da s a m o zlato i s r e b r o imaju i s t insku vr i jednost . Okol­n o s t da novčano pos to jan je zlata i s r e b r a prois t iče s a m o iz nj ihove funkcije u d r u š t v e n o m p r o c e s u r a z m j e n e t u m a č i se u t o m smis lu da oni svoju sopstvenu vr i jednost , pa stoga i ve­ličinu svoje vr i jednost i , zahvaljuju druš tveno j funkciji. 1 1 7* Zlato i s r e b r o su, dakle, bezvri jedne stvari , ali u okviru pro­m e t n o g p r o c e s a dobi ja ju f iktivnu veličinu vr i jednost i k a o predstavnici roba. K r o z ta j p r o c e s oni se ne p r e t v a r a j u u no­vac, već u vr i jednost . Ova nj ihova vr i jednost o d r e đ u j e se od­n o s o m između, nj ihove sopstvene m a s e i m a s e roba, j e r ob je m a s e m o r a j u da se pokr i ju . Dakle, d o k H j u m šalje zlato i

1 1 7 »Jasno je da cijene ne zavise toliko od apsolutne količine roba i količine novca koje postoje u datoj zemlji, koliko od koli­čine roba koje mogu doći na tržište i od količine novca koja se nalazi u opticaju. Ako se kovani novac zaključa u sanduke, onda je njegov u t k a j na cijene isti kao kad bi bio uništen; ako se robe nagomilaju u magacinima i skladištima, nastaje isto dejstvo. Po­što se novac i roba u takvim slučajevima nikad ne susreću, među­sobno uticanje nije moguće. Na kraju krajeva, opšti nivo cijena dostiže pravilnu proporciju sa novom količinom metalnog novca u zemlji.« (L. c, p. 303, 307, 308.)

ma v idi Loa i Franklina o višku vrijednosti koji zlato i sre­bro tobože dobijaju iz svoje funkcije novca. Takođe i Forbonea. (Marksova bilješka u ličnom primjerku knjige »Zur Kritik der politischen Okonomie«.)

5* 131

s r e b r o u svijet r o b a k a o ne-robe, on ih> o b r n u t o , č im se poja­ve u o d r e đ e n o s t i obl ika m o n e t e , p r e t v a r a u p u k e r o b e ko je se p r o s t o m t r a m p o m razmjenju ju s os ta l im r o b a m a . K a d b i se r o b n i svijet sas to jao iz j e d n e j e d i n e robe, na p r i m j e r iz j e d n o g mil iona k v a r t e r a žita,-bilo b i vrlo j e d n o s t a v n o pred­stavit i sebi da se j e d a n kvar te r razmjenju je za dvije u n c e z la ta ukol iko posto je dva mi l iona u n c a zlata, a za 20 u n c a z lata u k o l i k o posto j i 20. mi l iona u n c a zlata, dakle da cijena r o b e i vr i jednost novca r a s t u ili p a d a j u u o b r n u t o j s razmjer i p r e m a posto jećoj količini n o v c a . l l 7 b Ali r o b n i svijet se sastoj i od bes­k r a j n o razl ičit ih u p o t r e b n i h vr i jednost i , čija re lat ivna vrijed­n o s t ni je n ipoš to o d r e đ e n a n j ihovom re la t ivnom količinom-K a k o , dakle, zamišl ja H j u m ovu r a z m j e n u između m a s e r o b a i m a s e zlata? On se zadovoljava p r a z n o m i m u t n o m p r e d s t a ­v o m da se svaka roba, k a o al ikvotni dio c je lokupne r o b n e m a s e , razmjenjuje, za odgovarajući al ikvotni dio z latne m a s e . Procesno k r e t a n j e r o b â koje prois t iče iz s u p r o t n o s t i i z m e đ u razmjenske i u p o t r e b n e vr i jednost i s a d r ž a n e u ' n j i m a , koje se pojavl juje u opt ica ju novca i koje se kristal izuje u r a z n i m o d r e đ e n o s t i m a obl ika novca, na taj n a č i n iščezava i na nje­govo mjes to s t u p a zamišl jeno m e h a n i č k o iz jednačavanje te­žinske m a s e p l e m e n i t i h m e t a l a u j e d n o j zemlji i i s t o v r e m e n e r o b n e mase .

Ser Džems Stjuart počinje svoje istraživanje o m o n e t i i novcu i s c r p n o m k r i t i k o m H j u m a i Montesk jea. 1 1 8 On je u. s tvar i prvi postavio p i tan je : o d r e đ u j e l i se količina n o v c a u opt ica ju r o b n i m c i jenama ili se r o b n e ci jene o d r e đ u j u ko­l ič inom novca u opt ica ju? M a d a je njegovo izlaganje zama­gljeno fantas t ičnim shvatan jem m j e r e vr i jednost i , kolebl j iv im preds tav l j an jem r a z m j e n s k e vr i jednost i u o p š t e i remini scen­c i jama m e r k a n t i l n o g s i s tema, o n otkr iva b i t n e o d r e đ e n o s t i obl ika novca i opš te zakone novčanog opticaja, j e r ne postav­lja m e h a n i č k i r o b e na j e d n u , a novac na d r u g u s t r a n u , već. s t v a r n o iz razn ih m o m e n a t a s a m e r o b n e r a z m j e n e razvija raz­ne funkcije. »Upotreba novca za u n u t r a š n j i p r o m e t m o ž e se: svesti p o d dvije glavne tačke, p laćanje onoga š to n e k o duguje,, k u p o v a n j e onoga š to j e n e k o m p o t r e b n o ; t o dvoje za jedno čini t ražn ju gotovog novca (ready m o n e y d e m a n d s ) . . . Stanje; t rgovine i m a n u f a k t u r e , n a č i n života i uobičajeni izdaci sta­novnika, a k o se u z m u zajedno, regul išu i o d r e đ u j u m a s u t r a ž -nje za gotovim novcem, t j . m a s u otuđivanja . Da bi se ova r a z -

mb Ova fikcija bukvalno se susreće kod Monteskjeà. (Mark-sova bilješka u ličnom primjerku knjige »Zur .Kritik der politi-schen Okonomie«.)

118 Steuart, 1. c, t. I, p. 394 seq.

132

n o v r s n a plaćanja izvršila, p o t r e b n a je izvjesna količina nov­ca. Ova količina sa svoje s t r a n e može, p r e m a pr i l ikama, da se povećava ili smanjuje, m a d a količina otuđivanja osta je i s t a . . . U svakom slučajii, p r o m e t n e k e zemlje može da ap-sorbu je s a m o o d r e đ e n u količinu novca.« 1 1 9 »Tržišna ci jena ro­be o d r e đ u j e se z a m r š e n o m operac i jom tražnje i konkuren­cije ( d e m a n d a n d compét i t ion) , koje su p o t p u n o nezavisne od m a s e zlata i s r e b r a koja se nalazi u nekoj zemlji. A š ta se de­šava sa o n i m z la tom i s r e b r o m koje nije p o t r e b n o k a o mo­n e t a ? Ono se nagomilava kao blago, ili se p r e r a đ u j e kao ma­terijal, luksuznih p r e d m e t a . K a d m a s a zlata i s r e b r a p a d n e i spod nivoa p o t r e b n o g za p r o m e t , zamjenjuje se s imbol ičkim n o v c e m ili d r u g i m p o m o ć n i m sredstv ima. Ako povol jan mje­nični tečaj donosi obilje novca u zemlji i a k o i s tovremeno smanjuje, t ražn ju novca za njegovo slanje u inost ranstvo, no­v a c često svršava u s a n d u c i m a gdje posta je is to t a k o besko-r i s t a n kao k a d bi ležao u rudnic ima.« 1 2 0 Drugi zakon koji je Stjuart o tkr io jes te ta j da se p r o m e t koj i je zasnovan na kre­d i t u vraća na svoju polaznu tačku. K o n a č n o , on analizira dej-stva koja razl ičitost k a m a t n e s tope u p o j e d i n i m zeml jama vrši na m e đ u n a r o d n i odliv i priliv p lemeni t ih meta la . Ovo po­sl jednje dvoje n a v o d i m o ovdje s a m o p o t p u n o s t i rad i , p o š t o n e m a veze s n a š o m t e m o m p r o s t o g p r o m e t a . 1 2 1 S imbol ični ili k r e d i t n i novac — S t j u a r t još ne razl ikuje ova dva obl ika nov-

110 Steuart, 1. c, v. I I , p. 377—379 passim. 12» Steuart, 1. c., 379—380 passim. 1 2 1 »Dopunske monete se zaključavaju ili se prerađuju u sr&

brno p o s u đ e . . . Što se tiče papirnog novca, on će se, čim ispuni prvi zadatak, t j . zadovolji potrebu onoga ko ga je uzeo na zajam, vratiti dužniku i realizovati . . . Prema tome, u ma kakvoj srazmjeri se količina metalnog novca neke zemlje povećavala ili smanjiva­la, robe će ipak poskupljivati ili pojeftinjavati po principima tražr nje i konkurencije, a ove će uvijek zavisiti od sklonosti onih koji mogu da zauzvrat dadu svojinu ili neki drugi ekvivalent, ali nikad od količine moneta koju pos jeduju. . . Ma koliko ona (naime ko­ličina metalnog novca u jednoj zemlji) bila mala, dokle god u zemlji bude realne svojine bilo koje vrste i konkurencije u kon-sumiranju među onima koji je posjeduju, cijene će biti visoke ulslijed trampe, simboličnog novca, uzajamnih plaćanja i hiljade drugih p r o n a l a z a k a . . . Ako postoji promet između ove zemlje i ostalih nacija mora da postoji izvjesna proporcija između cijena raznih vrsta roba u toj zemlji i drugdje, i iznenadno povećanje ili smanjenje metalnog novca bilo bi, pod pretpostavkom da ono može samo od sebe izazvati povećanje ili pad cijena, u svom dej-stvu ograničeno zbog inostrane konkurencije.« (1. c, v. I, p. 400—r 402.) »Novčana cirkulacija svake zemlje mora biti prilagođena proizvodnoj djelatnosti stanovnika koji proizvode robe za tržiš-

133

ca — m o g u da zamijene p l e m e n i t e m e t a l e k a o k u p o v n o i pla­težno sredstvo u u n u t r a š n j e m p r o m e t u , ali ne na sv je tskom trž i š tu . P a p i r n e novčanice su stoga novac d r u š t v a (money of t h e society), d o k su z lato i s r e b r o novac svijeta (money of t h e wor ld) . 1 2 2

N a c i j a m a sa »istorijskim« razvojem u smis lu is tori j ske p r a v n e škole svojstveno je da s ta lno zaboravl ja ju svoju sop-s tvenu istori ju. M a d a s toga s p o r u o d n o s u r o b n i h ci jena pre­ma količini p r o m e t n i h s redstava n e p r e s t a n o u z b u đ u j e parla­m e n t u t o k u ove polovine vijeka i m a d a je izazvao u Engle­skoj hi l jade velikih i m a l i h b r o š u r a , S t j u a r t je o s t a o još više »mrtvi pas«, nego š to je Spinoza izgledao Mozesu Mendel sonu u Lesingovo doba. Čak je i najnovij i i s tor ičar »currency«-a [novčanog o p t i c a j a ] , Maklaren, p r e t v o r i o A d a m a S m i t a u p r o ­nalazača St juar tove teori je, kao š to je R i k a r d a - p r e t v o r i o u p r o n a l a z a č a Hjumove. 1 2 3 Ali, d o k je R i k a r d o usavrš io H j u m o -vu teori ju, Adam S m i t regis tru je rezul ta te St juar tov ih istra­živanja k a o m r t v e činjenice. Adam Smit je svoju š k o t s k u po­slovicu »mnogo maloga čini mnogo« pr imi jenio i na d u h o v n o

te . . . Prema tome, ako količina metalnog novca jedne zemlje pad­ne srazmjerno više od cijena proizvoda koji se nude na prodaju, tada se mora pribjeći pronalascima, kao što je simbolička novac, koji obezbjeđuju ekvivalent za te proizvode. Ako se, međutim, pokaže da metalni novac srazmjerno prevazilazi razmjere proiz­vodnje, on neće izazvati povišenje cijena niti će ući u cirkulaciju: on će se gomilati u blago... Ma kolika bila količina novca u jed­noj zemlji u poređenju sa ostalim svijetom, u cirkulaciji će moći da ostane samo količina koja je otprilike proporcionalna potroš­nji bogatih i radu siromašnog stanovništva«, a ova proporcija ne određuje se »količinom novca koja se stvarno nalazi Uy zemlji« (1. c, p. 403—408 passim). »Sve zemlje će nastojati da svoj gotov novac koji im nije potreban za cirkulaciju bace u onu zemlju u kojoj je kamata, u poređenju sa kamatom u sopstvenoj zemlji, veća« (1. c, v. II , p. 5). »Najbogatija zemlja u Evropi može da bude najsiromašnija u cirkulišućem metalnom novcu« (1. c. v. I I , p . 6).

Vidi polemiku protiv Stjuarta kod Artura Junga [Bilješka u MarkSovom ličnom primjerku knjige.]

" s Steuart, 1. c, t. II , p. 370. Luj Blan pretvara »money of the society« t što ne znači drugo do unutrašnji, nacionalni novac, u socijalistički novac, što uopšte ne znači ništa, i pretvara, logič­no, Džona Loa u socijalista. (Vidi njegov prvi tom »Istorije Fran­cuske revolucije«.)

12» Maclaren, 1. c, p. 43 seq. Patriotizam je jednog prerano umrlog njemačkog pisca (Gustava Juliusa) zaveo da suprotstavi starog Biša kao autoritet Rikardovoj školi. Čestiti Biš preveo je Stjuartov genijalni engleski jezik na hamburški dijalekt i pokva­rio njegov original gdje god je mogao.

134

bogats tvo, i s toga s i tničavom brižl j ivošću zabašur io izvore k o j i m a i m a da zahvali o n o m a l o iz čega je u stvari izvukao m n o g o . On više voli, i to ne j e d a n p u t , da o tupi oš t r icu pita­n ja ondje gdje bi ga o š t r o formulisanje p r i m o r a l o da se obra­č u n a sa svojim p r e t h o d n i c i m a . Tako je učinio i u teoriji o novcu. On p r e ć u t n o pr ihvata St juar tovu teori ju, pričajući da se zlato i s r e b r o koje se nalazi u j e d n o j zemlji di jelom upo­trebl java kao m o n e t a , di jelom nagomilava kao rezervni fond za trgovce u zeml jama bez b a n a k a i kao b a n k o v n a rezerva u z e m l j a m a s k r e d i t n i m p r o m e t o m , di jelom kor is t i kao blago za izravnanje m e đ u n a r o d n i h plaćanja, a di jelom p r e r a đ u j e u luksuzne p r e d m e t e . Pi tanje količine m o n e t e u p r o m e t u on p r e ć u t n o ods t ran ju je t ime što novac p o t p u n o pogrešno treti­ra kao p u k u robu. 1 2 3 a Njegov vulgarizator, dosadni Ž. B. Sej, koga su Francuzi proizveli za pr ince de la science [pr inca nau­k e ] , kao š to je J o h a n Kristof Gotšed svog š e n e š a proizveo za H o m e r a , a P je t ro Aretino s a m a sebe imenovao za t e r r o r prin-e i p u m [ s t r a h v l a d a r a ] i lux m u n d i [svjetlost sv i jeta], sa veli­k o m je važnošću ovu, ne sasvim naivnu, o m a š k u Adama Smita proglas io za dogmu. 1 2 4 O š t a r polemički stav protiv iluzija m e r k a n t i l n o g s i s tema spri ječio je u o s t a l o m Adama S m i t a da ob jekt ivno shvati fenomene meta lnog p r o m e t a , dok su njego­va shvatanja kred i tnog novca originalna i d u b o k a . Kao što se u teor i jama X V I I I vijeka o o k a m e n o t i n a m a javlja uvijek skr iveno s t ru janje koje dolazi od kr i t ičkog ili apologetskog obzira na bibli jsku tradici ju o o p š t e m p o t o p u , t a k o se iza svih novčanih teori ja X V I I I vijeka kri je pota jna b o r b a s mo­n e t a r n i m s i s temom, sa aveti koja je stajala uz koli jevku bur-žoaske ekonomije i još uvijek bacala svoju s jenku na zako­nodavstvo.

Is traživanja o novcu n e p o s r e d n o su p o d s t a k n u t a u X I X vijeku ne fenomenima metalnog, nego, naprot iv , f enomenima b a n k n o t n o g p r o m e t a . Na prve se vraćalo s a m o zato da bi se otkr i l i zakoni ovih drugih. Suspendovanje zamjene b a n k n o t a

i 2 3 a Ovo nije egzaktno. Štaviše, na pojedinim mjestima [Adam Smit] pravilno formuliše ovaj zakon. [Bilješka u Marksovom lič­nom primjerku knjige.]

, w Razlika između »currency« i »money«, t j . između promet­nog sredstva i novca ne nalazi se stoga u «Wealth of Nations«. Obmanut prividnom nepristrasnošću Adama Smita, koji je veoma dobro znao svoga Hjuma i Stjuarta, primjećuje čestiti Maklaren: »Teorija o zavisnosti cijena od količine opticajnih sredstava nije dosad još privukla pažnju; i doktor Smit, kao i Mr. Lok« (Lok se koleba u svom gledištu), »gleda u metalnom novcu samo robu.« (Maclaren, 1. c, p. 44.)

135

za zlato od s t r a n e Engleske b a n k e počev od 1797. godine, po­r a s t ci jena m n o g i h r o b a koji j e n a s t a o posli je toga, p a d mo-n e t n e ci jene zlata i spod njegove t rž i šne cijene, depresi jaci ja b a n k n o t a , n a r o č i t o od 1809. godine, pružal i su n e p o s r e d n e p r a k t i č n e povode zà s t r a n a č k u b o r b u u p a r l a m e n t u i za teo­r e t s k i t u r n i r van p a r l a m e n t a , p r i č e m u je oboje bi lo podjed­n a k o s t r a s n o . Kao i s tor i j ska pozadina d e b a t e služila j e isto-r i ja p a p i r n o g novca u X V I I I vijeku, fi jasko Loove b a n k e , de­presi jaci ja provinci ja lnih b a n k n o t a engleskih koloni ja u Sje­verno j Americi od p o č e t k a do s red ine X V I I I vi jeka koja j e iš la u p o r e d o sa p o r a s t o m količine znakova vr i jednost i ; za t im, docni je , p a p i r n i novac (cont inenta l bills) koj i je za vr i jeme R a t a za nezavisnost p u t e m zakona n a m e t n u t od a m e r i č k e cen­t r a l n e vlade i, k o n a č n o , u još večoj razmjer i izvršeni eksperi-m e n a t s f rancusk im as ignat ima. Većina engleskih pisaca ta­dašn jeg d o b a b r k a p r o m e t b a n k n o t a , koji se upravl ja po sa­s v i m d r u g i m zakonima, sa p r o m e t o m znakova vr i jednost i ili d r ž a v n o g p a p i r n o g novca s p r i n u d n i m teča jem, i dok tv rde d a fenomene ovog p r i n u d n o g p r o m e t a objašnjavaju z a k o n i m a m e t a l n o g p r o m e t a , oni u stvari, o b r n u t o , izvode zakone ovog pos l jednjeg iz f enomena onog prvog. Mi p r e s k a č e m o sve one b r o j n e pisce iz p e r i o d a 1800—1809. i p r i s t u p a m o o d m a h Ri-k a r d u , k a k o zbog toga š to on rez imira svoje p r e t h o d n i k e i oš t r i j e formul iše nj ihova shvatanja, t a k o i zbog toga š to en­gleskim b a n k o v n i m zakonodavs tvom do današn jeg d a n a vla­da ona j oblik teori je novca koji jo j j e on d a o . R i k a r d o , k a o i njegovi p r e t h o d n i c i , b r k a p r o m e t b a n k n o t a i l i/kreditnog nov­ca s p r o m e t o m p u k i h znakova vr i jednost i , č in jen ica ko ja

.njega zaokupl ja j e s te depresi jaci ja p a p i r n o g novca i istovre­m e n i p o r a s t r o b n i h cijena. Ono š to su za H j u m a bili ame­r ičk i rudnic i , to su za R i k a r d a bile m a š i n e za š t a m p a n j e pa­p i r n i h cedul ja u Trednid l s t r i tu , i on s a m na j e d n o m m j e s t u izr ič i to poistovjećuje o b a ova faktora. Njegovi prv i spisi, koj i se bave s a m o p i t a n j e m novca, p a d a j u u vr i jeme najžešće po­l e m i k e i zmeđu Engleske b a n k e , na čijoj s t r a n i su bili mini­s t r i i r a t n a s t r a n k a , i n jen ih prot ivnika, o k o ko j ih su se gru-pisal i p a r l a m e n t a r n a opozicija, vigovci i s t r a n k a m i r a . Ti spi­s i su bili d i r e k t n e p r e t e č e čuvenog izvještaja bul jon-komiteta od 1810, u k o m e su p r i h v a ć e n a R i k a r d o v a shvatanja.^ 2 5 Neo­b i č n a činjenica da se R i k a r d o i njegove pr is ta l ice, koji n o v a c

125 David Ricardo, »The High Priče of Bullion, a Proof of the Dépréciation of Banknotes«, 4 édition, London 1811. (prvo iz­danje izašlo 1809). Dalje: Ferner, »Reply to Mr. Bosanquet's Prac-tical Observations on the Report of the Bullion Committee«, Lon­don 1811.

136

proglašavaju p u k i m z n a k o m vri jednosti , nazivaju buljonisti-ma (pr i s ta l icama zlatnih poluga) ne pot iče s a m o od i m e n a tog k o m i t e t a već i od s a m e sadrž ine Rikardovog učenja. U svom djelu o polit ičkoj ekonomij i R i k a r d o je ponovio i dal je razvio ista shvatanja, ali nigdje nije istražio novac po sebi, k a o š to je to u r a d i o s r a z m j e n s k o m vri jednošću, prof i tom, r e n t o m itd.

R i k a r d o određu je najpri je vr i jednost zlata i s rebra, k a o i vr i jednost svih osta l ih roba, kol ič inom u n j ima o p r e d m e -ć e n o g radnog vremena. 1 2 6 U zlatu i s rebru, kao r o b a m a sa d a t o m vri jednošću, mjere se vr i jednost i svih ostal ih roba. 1 2 7

Količina p r o m e t n i h s redstava u nekoj zemlji o d r e đ e n a je, da­kle, vr i jednošću jedinice mjere novca, s j e d n e s t rane, i su­m o m razmjenskih vr i jednost i robâ, s d r u g e s t r a n e . Ova koli­č i n a se modifikuje e k o n o m i s a n j e m u načinu plaćanja. 1- 3 Po­š t o je t a k o količina u kojoj novac o d r e đ e n e vri jednost i može da optiče o d r e đ e n a i p o š t o se njegova vr i jednost u n u t a r pro­m e t a pojavljuje s a m o u njegovoj količini, novac mogu da u p r o m e t u zamijene p u k i znakovi vr i jednost i novca a k o se iz­d a j u u s razmjer i k o j a , j e o d r e đ e n a njegovom vri jednošću; i s t v a r n o »novčani opticaj se nalazi u svom najsavršeni jem sta­n ju a k o se sastoji isključivo od p a p i r n o g novca iste vrijed­nost i s on im z la tom koje on t r e b a da predstavl ja.« 1 2 0 Dosad, d a k l e , R i k a r d o o d r e đ u j e količinu p r o m e t n i h s redstava — p o d p r e t p o s t a v k o m d a t e vr i jednost i novca — c i jenama roba, i no­vac kao znak vr i jednost i n j e m u je znak o d r e đ e n e količine zla­ta , a ne kao k o d H j u m a bezvri jedan p r e d s t a v n i k r o b e .

T a m o gdje R i k a r d o p r e k i d a ravan tok svog izlaganja i o d j e d a n p u t staje na s u p r o t n o gledište, on se o d m a h o b r a ć a m e đ u n a r o d n o m p r o m e t u p lemeni t ih m e t a l a i t a k o p r o b l e m zapl iće u n o š e n j e m t u đ i h shvatanja. Pra teć i u n u t r a š n j i tok

12« David Ricardo, »On the Principles of Political Economy e t c « , p. 77, »Vrijednost plemenitih metala, kao i svih drugih roba, zavisi isključivo od ukupne količine rada potrebnog za njihovo dobijanje i iznošenje na tržište.«

127 L. c , p. 77, 180, 181. 128 Ricardo, 1. c, p. 421: »Količina novca koja se može da

upotrijebi u jednoj zemlji zavisi od njegove vrijednosti; ako bi se u prometu nalazilo samo zlato, njega bi trebalo petnaest puta manje nego srebra, ako bi se upotrebljavalo samo srebro.« Vidi takođe Ricardo, «Proposais for an Economical and Secure Cur-rency«, London 1816, p. 17, 18, gdje on kaže: »Količina banknota u opticaju zavisi od iznosa koji je potreban za promet te zemlje, a taj iznos je regulisan vrijednošću jedinice mjere novca, sumom plaćanja i ekonomisanjem u njihovom realizovanju.«

1M Ricardo, »Principles of Political Economy», p. 432, 433.

137

njegovih misli, mi ć e m o najpr i je odbaci t i sve vještačke, slu­čajne okolnost i i za to ć e m o p r e m j e s t i t i r u d n i k e zlata i s re­b r a u s a m e zemlje u k o j i m a se p lemeni t i m e t a l i nalaze u p r o ­m e t u kao novac. Jed ina p o s t a v k a koja proizlazi iz dosadaš­njeg Rikardovog izlaganja jes te da je p r i da to j vr i jednost i zlata količina novca u opt ica ju o d r e đ e n a r o b n i m c i j e n a m a . P r e m a t o m e , m a s a zlata koje se u d a t o m m o m e n t u nalazi u" p r o m e t u u nekoj zemlji o d r e đ e n a je n a p r o s t o razmjenskom. vr i jednošću r o b â u p r o m e t u . P r e t p o s t a v i m o sada da se s u m a t ih razmjensk ih vr i jednost i smanju je , bi lo za to š to se proiz­vodi m a n j e r o b â p o s t a r i m r a z m j e n s k i m vr i jednost ima, b i l o z a t o š to i s ta r o b n a m a s a zbog povećane p r o d u k t i v n e s n a g e r a d a i m a m a n j u r a z m j e n s k u vr i jednost . Ili p r e t p o s t a v i m o , o b r n u t o , da se s u m a r a z m j e n s k i h vr i jednost i povećava j e r se povećava m a s a r o b a p r i n e p r o m i j e n j e n i m t r o š k o v i m a proiz­vodnje ili j e r se vr i jednost bi lo iste, bilo m a n j e r o b n e m a s e povećava zbog s m a n j e n e p r o d u k t i v n e snage r a d a . Š ta se d e ­šava u o b a slučaja sa datom kol ič inom m e t a l a u p r o m e t u ? Ako je zlato novac s a m o zato š to opt iče k a o p r o m e t n o s r e d ­stvo, a k o je p r i n u đ e n o da se zadrži u p r o m e t u kao p a p i r n i novac, izdat od države, sa p r i n u d n i m teča jem (a to R i k a r d o i m a u vidu), t a d a će kol ičina novca u p r o m e t u u p r v o m slu­čaju bi t i prevel ika u o d n o s u na r a z m j e n s k u vr i jednost m e t a ­la; u d r u g o m slučaju bi ova kol ičina bi la i spod svog n o r m a l ­n o g nivoa. M a d a snabdjeveno sops tvenom vri jednošću, z l a t e u p r v o m slučaju pos ta je znak za m e t a l niže r a z m j e n s k e vri­j e d n o s t i od svoje sopstvene, a u d r u g o m slučaju znak za me­ta l više vr i jednost i . U p r v o m slučaju će k a o z n a k v r i j e d n o s t i s ta ja t i i spod, a u d r u g o m iznad svoje s tvarne v r i j e d n o s t i (opet zakl jučak koj i proizlazi iz p a p i r n o g novca sa p r i n u d n i m , teča jem). U p r v o m slučaju bilo bi i s to k a o k a d bi se r o b e procjenj ivale u m e t a l u m a n j e vr i jednost i od zlata, a u d r u ­g o m k a o k a d bi se procjenj ivale u m e t a l u veće vr i jednost i od. z lata . Zato bi u p r v o m slučaju r o b n e cijene rasle, a u drugom, p a d a l e . U oba s lučaja bi k r e t a n j e r o b n i h cijena, nj ihovo r a -s tenje ili padan je , bi lo posl jedica re lat ivne ekspanzi je ili k o n ­t rakc i j e m a s e zlata u p r o m e t u iznad ili i spod nivoa koji o d ­govara njegovoj sopstvenoj vr i jednost i , t j . iznad ili i spod n o r ­m a l n e količine koja j e o d r e đ e n a o d n o s o m između n jegove sops tvene vr i jednost i i vr i jednost i r o b a koje t r e b a da su u p r o m e t u .

I s t i p roces b i se zbivao k a d b i s u m a ci jena o n i h roba. k o j e su u p r o m e t u os ta la nepromi jen jena, a m a s a z la ta u p r o ­m e t u sta ja la i spod ili iznad n o r m a l n o g nivoa: i spod n o r m a l ­n o g nivoa — k a d se z la tne m o n e t e i s t rošene u p r o m e t u ne

138

bi zamijenile odgovara jućom n o v o m proizvodnjom rudnika,, iznad n o r m a l n o g nivoa — k a d bi nov pril iv iz r u d n i k a p r e m a ­šio p o t r e b e p r o m e t a . U o b a slučaja se pretpostav l ja da t roš­kovi proizvodnje zlata ili njegova vr i jednost os ta ju isti.

Da r e z i m i r a m o : novac u opt ica ju nalazi se na n o r m a l n o m nivou kada je njegova količina, pr i dato j razmjenskoj vri jed­nosti roba, o d r e đ e n a njegovom sops tvenom m e t a l n o m vrijed­nošću. On prelazi taj nivo, zlato p a d a ispod sopstvene metal­ne vri jednost i i ci jene r o b a r a s t u j e r se s u m a razmjensk ih vr i jednost i r o b n e m a s e smanju je ili se priliv zlata iz r u d n i k a povećava. On se smanju je ispod svog n o r m a l n o g nivoa, z l a t a ras te iznad svoje sopstvene m e t a l n e vr i jednost i i r o b n e ci jene pada ju j e r se povećava s u m a razmjensk ih vri jednost i r o b n e m a s e ili priliv zlata iz r u d n i k a ne n a k n a đ u j e m a s u istrošenog, zlata. U oba s lučaju zlato u opt ica ju je znak vri jednosti sa. većom ili m a n j o m vr i jednošću od one koju s tvarno sadrži . Ono može da p o s t a n e apres i ran i ili depres i ran i znak samoga sebe. Čim bi se robe genera lno proci jenile u ovoj novoj vri­jednos t i novca i opš te r o b n e cijene s razmjerno poras le ili pa­le, količina novca u opt ica ju bi ponovo odgovarala p o t r e b a m a p r o m e t a (konsekvencija ko ju R i k a r d o ističe s n a r o č i t i m za­dovoljstvom), ali bi bi la u s u p r o t n o s t i sa t roškov ima proiz­vodnje p lemeni t ih m e t a l a i stoga sa nj ihovim o d n o s o m k a o r o b e p r e m a os ta l im r o b a m a . P r e m a Rikardovoj teori j i o raz­m j e n s k i m vr i jednost ima uopšte , p o r a s t vr i jednost i zlata iz­n a d njegove razmjenske vri jednosti , t j . vr i jednost i o d r e đ e n e r a d n i m v r e m e n o m s a d r ž a n i m u n jemu, izazivao bi povećanje proizvodnje zlata sve dot le dok njegov povećani priliv ne bi ponovo sveo njegovu vri jednost na n o r m a l n u veličinu. Obr­n u t o , p a d vr i jednost i z lata ispod njegove razmjenske vrijed­nos t i izazivao bi smanjenje njegove proizvodnje sve dot le d o k njegova vr i jednost ne bi opet poras la do svoje n o r m a l n e ve­ličine. Ovim o b r n u t i m k r e t a n j i m a izravnala bi se protivr ječ-n o s t i zmeđu m e t a l n e vr i jednost i z lata i njegove vr i jednost i k a o p r o m e t n o g sredstva, uspostavio b i se n o r m a l n i nivo m a s e zlata u p r o m e t u i visina r o b n i h cijena bi opet odgovara la mjer i vr i jednost i . Ove fluktuacije u vr i jednost i z lata u p r o ­m e t u zahvati le bi is to t a k o i zlato u po lugama, jer, p r e m a pretpostavci , cirkul iše sve zlato koje se ne p o t r o š i kao luk­suzni p r e d m e t . Budući da s â m o zlato, bilo kao m o n e t a b i lo k a o poluga, može da p o s t a n e znak veće ili m a n j e vr i jednost i od sopstvene m e t a l n e vr i jednost i , razumi je se da konver t ib i lne b a n k n o t e koje e v e n t u a l n o opt iču dijele i s tu sudbinu. M a d a su b a n k n o t e konvert ibi lne, dakle nj ihova rea lna vr i jednost odgovara njihovoj n o m i n a l n o j vri jednosti , u k u p n a m a s a nov-

139

ca, zlata i b a n k n o t a u opt ica ju (the aggregate c u r r e n c y con-sist ing of meta l a n d of convert ible notes), može da b u d e apre-s i r a n a i depres i rana, p r e m a t o m e da l i n j e n a u k u p n a količi­n a , iz rani je iznijetih razloga, r a s t e ili p a d a iznad ili i spod n ivoa koji je o d r e đ e n r a z m j e n s k o m vr i jednošću r o b a u pro­m e t u i m e t a l n o m vr i jednošću zlata. Sa ovog gledišta nekon­vert ib i lni p a p i r n i novac i m a s a m o t u p r e d n o s t p r e d konver­t ib i ln im š to se može d v o s t r u k o depres i ra t i . On može da p a d n e i spod vr i jednost i m e t a l a koji on t r e b a da predstav l ja j e r se izdaje u suviše vel ikom bro ju, ili m o ž e da p a d n e j e r je m e t a l koj i predstav l ja p a o i spod svoje sopstvene vr i jednost i . Ova depresi jaci ja, ne p a p i r a p r e m a zlatu, već z la ta i p a p i r a zajed­n o , ili u k u p n e m a s e p r o m e t n i h s redstava n e k e zemlje, j e d a n je od glavnih Rikardovih p r o n a l a z a k a koje su lord Overs ton i k o m p . stavili u svoju s lužbu i učinil i j e d n i m od osnovnih p r i n c i p a bankovnog zakonodavstva sera R o b e r t a Pila iz 1844. i 1845. godine.

Dokazano je t reba lo bi t i to da ci jena r o b â ili vr i jednost z la ta zavisi od m a s e z lata u opticaju. Dokaz se sastoj i u pret­postavl janju onoga š to se imalo dokazat i , n a i m e da svaka ko­l ičina p lemeni tog m e t a l a koji služi k a o novac m o r a da po­s tane, bez obzira na o d n o s p r e m a svojoj u n u t r a š n j o j vrijed­nost i , p r o m e t n o sredstvo, m o n e t a , i t a k o znak vr i jednost i za r o b e u p r o m e t u , ma kol ika bi la u k u p n a s u m a nj ihove vrijed­nos t i . Drug im ri ječima, dokaz se sastoj i u a p s t r a h o v a n j u svih os ta l ih funkcija koje novac vrši p o r e d svoje funkcije promet­n o g sredstva. K a d se n a đ e u stisci, kao, na pr imjer , u pole­mici sa Bozankeom, R i k a r d o , p o t p u n o p o d u t i s k o m f e n o m e n a depresi jaci je znakova vr i jednost i zbog nj ihove količine, pri­bjegava d o g m a t s k i m tvrđenj ima. 1 3 0

D a j e R i k a r d o ovu teor i ju postavio a p s t r a k t n o , o n a k o k a o ' š to s m o to mi učinil i, bez unošen ja k o n k r e t n i h o d n o s a i slu­ča jnih m o m e n a t a koji udal ju ju od samog pi tanja, n jena praz­n i n a bi bi la najočiglednija. Čitavom izlaganju R i k a r d o daje međunarodnu obojenost . Ali lako se može dokazat i da privid­na grandioznost mjer i la n i š ta ne mi jen ja na s ićušnost i osnov­n i h ideja.

Prva pos tavka je, dakle, bi la: kol ičina m e t a l n o g novca u cirkulaci j i je n o r m a l n a o n d a k a d je o d r e đ e n a s u m o m vri­j e d n o s t i r o b â u cirkulaci j i proc i jen jenom u njegovoj metal­n o j vr i jednost i . M e đ u n a r o d n o izraženo to glasi: u n o r m a l n o m

i»o David Ricardo, »Reply to Mr. Bosanquet's Practical Ob­servations etc.« p. 49. »Da robama rastu ili padaju cijene sraz;-mjerno povećanju ili smanjenju količine novca, smatram neospor­nom činjenicom.«

140

s tan ju p r o m e t a svaka zemlja posjeduje o n u m a s u novca koja odgovara n j e n o m bogats tvu i n jenoj industr i j i . Novac opt iče po vri jednost i koja odgovara njegovoj s tvarnoj vr i jednost i ili njegovim t roškov ima proizvodnje, t j . on ima u svima zem­ljama i s tu vri jednost. 1 3 1 Stoga se novac ne bi n ikad izvozio ili uvozio iz j e d n e zemlje u drugu. 1 3 2 Postoja la bi, dakle, ravno­teža između currencies (ukupnih m a s a novca u opticaju) raz­nih zemalja. N o r m a l n i nivo nacionalne curency je, dakle, iz­ražen kao m e đ u n a r o d n a ravnoteža currencies , pa, u s tvari , t ime nije rečeno niš ta d r u g o nego da nacionalnost niš ta ne mijenja na o p š t e m e k o n o m s k o m zakonu. Sad s m o ponovo do­šli do iste fatalne tačke kao i rani je. Na koji način se r e m e t i n o r m a l n i nivo, to će reći na koji način se r e m e t i m e đ u n a r o d ­na ravnoteža currencies , ili na koji način novac presta je da i m a istu vr i jednost u svima zeml jama ili konačno, na koji način on pres ta je u svakoj zemlji da ima svoju sopstvenu vr i jednost? Kao što se rani je n o r m a l n i nivo p o r e m e t i o zato š to se m a s a novca u opt ica ju povećala ili smanji la uz nepro­mijenjenu s u m u vr i jednost i roba, ili š to je količina novca u opt ica ju ostala ista, d o k su se razmjenske vri jednost i r o b a povećale ili smanji le, t a k o se sada r e m e t i m e đ u n a r o d n i nivo, koji je o d r e đ e n vr i jednošću samoga metala, zato š to m a s a zla­ta koje se nalazi u j e d n o j zemlji ras te usli jed o tkr ića novih m e t a l n i h r u d n i k a u toj zemlji, 1 3 3 ili š to se s u m a r a z m j e n s k i h vr i jednost i r o b a u p r o m e t u u o d r e đ e n o j zemlji povećala ili smanji la . Kao š to se rani je proizvodnja p lemeni t ih meta la smanj ivala ili povećavala p r e m a t o m e da l i je bilo p o t r e b n o c u r r e n c y smanj i t i ili povećati i r o b n e ci jene s r a z m j e r n o sni­ziti ili povećati , t a k o sad djeluje izvoz i uvoz iz j e d n e zemlje u drugu. U onoj zemlji u kojoj bi cijene poras le i vr i jednost zlata usli jed nabuja le novčane cirkulaci je pa la ispod njegove m e t a l n e vri jednosti , z lato bi se depres i ra lo u o d n o s u p r e m a d r u g i m zeml jama i, p r e m a tome, cijene r o b a u poređen ju s os ta l im zeml jama bi se povećale. Zlato bi se, dakle, izvozilo, a r o b e uvozile. U o b r n u t o m slučaju, o b r n u t o . Kao š to je ra­nije proizvodnja zlata t ra ja la dok se ne uspostavi pravi lan o d n o s vr i jednost i između m e t a l a i robe, t a k o će sad uvoz i izvoz zlata, a s t ime i ras ten je ili padanje r o b n i h cijena, tra­j a t i sve dok se opet ne uspostav i ravnoteža i zmeđu m e đ u n a -

131 David Ricardo, »The High Priče of Bulion etc«, p. 4: »No­vac bi u svim zemljama imao istu vrijednost.« U svojoj »Politič­koj ekonomiji« Rikardo je ovu postavku moddhkovao, ali ne tako <Ja bi to ovdje bilo od važnosti.

L. c , p . 3—4. 1 3 3 L. c , p . 4.

141

r o d n i h currencies . K a o š to se u p r v o m slučaju proizvodnja z l a t a povećavala ili smanjivala s a m o zato š to je zlato sta jalo i z n a d ili i spod svoje vr i jednost i , t a k o će se m e đ u n a r o d n o kre­t a n j e zlata vrš i t i sada s a m o iz toga razloga. K a o š to je u pr­v o m slučaju svaka p r o m j e n a u proizvodnj i z lata ut icala na Jcoličinu m e t a l a u p r o m e t u i t i m e na ci jene, t a k o će sada uti­c a t i na m e đ u n a r o d n i uvoz i izvoz, č i m bi se uspostavi la re­l a t i v n a vr i jednost i zmeđu zlata i robe, ili n o r m a l n a kol ičina p r o m e t n i h sredstava, u p r v o m slučaju se više ne bi proiz­vodi lo, a u d r u g o m se više ne bi izvozilo ili uvozilo, os im za n a k n a d u i s t rošenih m o n e t a i za p o t r o š n j u indust r i j e luksuz­n i h p r e d m e t a . Iz toga slijedi »da n a p a s t da se zlato izvozi k a o ekvivalent za r o b e ne može da n a s t u p i , k a o š to ne može •da n a s t u p i ni nepovol jan trgovinski bi lans, os im usli jed pre­velike količine p r o m e t n i h sredstava«. 1 3 4 S a m o depresi jaci ja ili apresi jaci ja m e t a l a usl i jed ekspanzi je ili kontrakc i je m a s e p r o m e t n i h s reds tava iznad ili i spod n jenog n o r m a l n o g nivoa izazvale bi njegov uvoz ili izvoz.1 3 5 Dalje izlazi ovo: b u d u ć i da se u p r v o m slučaju z lato uvozi ili izvozi s a m o zato š to se nje­gova količina nalazi iznad ili i spod svog n o r m a l n o g nivoa, z a t o š to je a p r e s i r a n o ili d e p r e s i r a n o iznad ili i spod svoje m e t a l n e vri jednosti , pa su, p r e m a t o m e , r o b n e cijene suviše v isoke ili suviše niske, svako takvo k r e t a n j e djeluje k a o ko-rekt iv 1 3 6 t ime š to ekspanzi jom ili k o n t r a k c i j o m novca u op­t i c a j u v raća ponovo cijene na njihov n o r m a l n i nivo, u p r v o m slučaju na nivo i zmeđu vr i jednost i z lata i vr i jednost i robe, u d r u g o m slučaju na m e đ u n a r o d n i nivo currencies . Drug im ri­j e č i m a : novac cirkul iše u r a z n i m zeml jama s a m o utol iko uko­l iko on u svakoj zemlji c irkul iše kao m o n e t a . Novac je s a m o m o n e t a , i s toga kol ič ina zlata koja se nalazi u j ednoj zemlji m o r a da u đ e u p r o m e t , može, dakle, k a o znak vr i jednost i sa­m o g a sebe da r a s t e iznad ili p a d a ispod svoje vr i jednost i . T i m e s m o okol i šnim p u t e m p r e k o ove m e đ u n a r o d n e kompli­kaci je ponovo s rećno stigli do one j e d n o s t a v n e dogme koja preds tav l ja po laznu t a č k u .

Na koji nač in R i k a r d o čini nasi l je s t v a r n i m f e n o m e n i m a I tons t ru i šuć i ih u smis lu svoje a p s t r a k t n e teori je, pokazaće unekoliko p r i m j e r a . On tvrdi, na pr imjer , da se u v r e m e n i m a r đ a v i h žetvi, koje su u Engleskoj u p e r i o d i m a od 1800. do

1 3 4 »Nepovoljan trgovinski bilans nikada ne nastaje drukčije Jiego uslijed izobilja opticajnih sredstava.« (Ricardo, 1. c, p. 11, 12.)

1 3 5 »Izvoz metalnog novca izaziva njegova jeftinoća, i on niie posljedica već uzrok nepovoljnog bilansa« (I. c, p. 14.)

1 3 6 L. c , p. 17.

142

1820. godine bile veoma česte, z lato izvozilo ne zato što je po­s t o j a l a p o t r e b a za ž i tom i š to je zlato novac, dakle na svjet­s k o m tržiš tu uvijek d je lotvorno k u p o v n o i p latežno sredstvo, već zato š to je zlato u vr i jednost i bilo d e p r e s i r a n o p r e m a o s t a l i m r o b a m a i , s l jedstveno, bio d e p r e s i r a n currency zemlje sa r đ a v o m žetvom u o d n o s u na osta le nacionalne currencies . N a i m e , za to š to je nerodica smanj i la m a s u r o b a u p r o m e t u , •data količina novca u opt ica ju preš la je n o r m a l a n nivo i usli­j e d toga su poras le sve r o b n e ci jene. 1 3 7 N a s u p r o t ovom para­d o k s a l n o m objašnjavanju, s tat i s t ički je dokazano da od 1793. pa do najnovijeg vremena, u s lučajevima rđavih žetvi u En­g lesko j , posto jeća količina p r o m e t n i h s reds tava nije poras la nego je postala nedovol jna, i stoga je opt ica lo i m o r a l o opti-•cati više novca nego rani je . 1 3 8

I s t o t a k o je R i k a r d o u doba Napoleonove kont inenta lne b l o k a d e i engleskih d e k r e t a o b lokadi tvrdio da Englezi izvoze na k o n t i n e n t zlato umjes to robe j e r se njihov novac deprisi-r a o u o d n o s u na novac k o n t i n e n t a l n i h zemalja, njihove robe imaju o t u d više cijene i t a k o izvoz zlata, u m j e s t o izvoza roba, p r e d s t a v l j a unosni ju t rgovinsku špekulaci ju. Po n jemu, En­gleska je bila t ržiš te na k o m e su robe bile skupe, a novac jef­t in, d o k su na k o n t i n e n t u robe bile jeft ine, a novac skup. »Tačno je bi lo — veli j e d a n engleski p isac — da je cijena

137 Ricardo, 1. c, p. 74, 75: »Uslijed jedne rđave žetve Engle­ska bi došla u situaciju zemlje koja bi bila lišena jednog dijela svojih roba i stoga bi joj bio potreban smanjeni iznos prometnog medijuma. Opticajna sredstva koja su dotada bila jednaka plaća­njima sada bi preticala i postala bi srazmjerno jeftina u odnosu na njenu smanjenu proizvodnju. Izvoz ove sume uspostavio bi stoga ponovo srazmjeru između vrijednosti opticajnog sredstva i vrijednosti opticajnih sredstava drugih zemalja.« Njegovo brka­nje novca i robe i novca i monete pokazuje se smiješnim u slije­dećoj rečenici: »Ako bismo mogli pretpostaviti da bi poslije ne­povoljne žetve, kad bi Engleskoj bio potreban neobično velik uvoz žita, neka druga zemlja raspolagala obiljem toga artikla, ali ne bi imala potrebe ni za kakvom robom, tada bi nesumnjivo slije­dilo da takva zemlja ne bi izvezla žito u razmjenu za robe; ali ona ne bi izvezla žito ni za novac, pošto je to roba koja nijednoj zemlji nije nikada potrebna apsolutno, već relativno« (1. c. p. 75). U Puškinovoj poemi otac njegovog junaka nikako ne može da shvati da je roba novac. Ali da je novac roba, Rusi su oduvijek shvatali, što dokazuje ne samo engleski uvoz žita od 1838. do 1842, nego i cjelokupna istorija njihove trgovine.

138 Upor. Thomas Tooke, »Historv of Prices« i James Wilson, »Capital, Currency and Banking«. (Posljednja knjiga predstavlja ponovno štampani tekst niza članaka koji su izašli u londonskom »Economist«-u 1844, 1845. i 1847).

143

n a š i h fabr ikata i koloni ja lnih proizvoda bi la oča jno n i s k a p o d de j s tvom k o n t i n e n t a l n o g s i s tema u t o k u posl jednj ih šest go­d i n a r a t a . Na pr imjer , ci jene šećera i kave, izražene u z la tu, bi le su čet ir i ili p e t p u t a više na k o n t i n e n t u od ist ih ci jena u Eng lesko j , izraženih b a n k n o t a m a . T o j e bi lo d o b a k a d s u f rancuski h e m i č a r i otkr i l i šećer iz r e p e i k a v u zamjenjival i c ikor i jom, d o k su i s t o v r e m e n o engleski zakupci u tovl jenju volova pravi l i e k s p e r i m e n t e s i r u p o m i m e l a s o m , k a d je E n ­gleska zaposjela Helgoland d a b i n a n j e m u stvori la r o b n i d e p o r a d i o lakšanja k r i j u m č a r e n j a p r e m a s jeveru E v r o p e i k a d su lakše v r s t e b r i t a n s k i h fabr ikata traži le p u t za Njemač­k u p r e k o T u r s k e . . . U n a š i m r o b n i m k u ć a m a nagomilale s u se skoro sve r o b e svijeta i tu ležale p r i k o v a n e ukol iko se n e k a m a l a kol ičina ne b i oslobodila p o m o ć u f rancuske dozvole, 2a š t a su h a m b u r š k i i a m s t e r d a m s k i trgovci p l a ć a h N a p o l e o n u s u m u od 40 do 50 hi l jada f . st. K o m i č n i su m o r a l i da b u d u t i trgovci koji su plaćali tol ike s u m e za dozvolu da tovar r o b e p r e n e s u sa skupog na jeft ino tržiš te. Š ta je bi la j a s n a a l terna­tiva za j e d n o g trgovca? Ili da k u p u j e kavu za 6 pensa u bank­n o t a m a i da j e p r e n e s e t a m o gdje ju j e m o g a o n e p o s r e d n o p r o d a t i za 3 ili 4 šilinga u z latu po funti, ili da b a n k n o t a m a k u p u j e zlato za 5 f. st. po u n c i i da ga pošal je t a m o gdje se ci jenilo 3 f. st. 17 šilinga i IOV2 pensa . Apsurdno je, dakle , r e ć i da se k a o poželjni ja t rgovačka operaci ja vrši lo s lanje z la ta umjes to k a v e . . . Nije bilo zemlje u svijetu gdje se t a d a mogla dobit i t a k o velika količina željenih r o b a k a o u Engle­sko j . B o n a p a r t e je uvijek t a č n o p r o u č a v a o engleske cjenov-nike . Dok je vidio da je u Engleskoj z lato skupo, a kava jef­t ina, b io je zadovol jan de j s tvom svog k o n t i n e n t a l n o g siste­ma.« 1 3 9 Baš u vr i jeme k a d je R i k a r d o prvi p u t postav io svoju n o v č a n u teori ju, a bul jon-komitet ukl jučio tu teori ju u svoj p a r l a m e n t a r n i izvještaj, godine 1810, n a s t u p i o je p o r a z a n p a d c i jena svih engleskih r o b a u p o r e đ e n j u sa 1808. i 1809. godi­n o m , d o k j e vr i jednost z la ta s razmjerno poras la . Izuzetak su b i l i pol jopr ivredni proizvodi, j e r je nj ihov uvoz iz inos t ran-s tva nailazio na p r e p r e k e , a nj ihova d o m a ć a p o n u d a bi la de­s e t k o v a n a usl i jed r đ a v i h žetvi.14« R i k a r d o je to l iko p o g r e š n o shvat io ulogu p l e m e n i t i h m e t a l a k a o m e đ u n a r o d n o g platež­n o g s redstva da j e u j e d n o m iskazu p r e d k o m i t e t o m D o m a lordova (1819) m o g a o kazat i »da bi odlivi z lata za izvoz pot­p u n o pres ta l i č im bi se ponovo zayelo p laćanje u gotovu i

138 James Deacon Hume, »Letters on the Cornlaws«. London 1834, p. 29—31.

140 Thomas Točke, »Historv of Prices etc.« London 1848, p . 110. 9

144

o p t i c a j novca p o n o v o doveo na svoj m e t a l n i nivo«. On jer u m r o u p r a v o vr i jeme, b a š p r e d izbi janje krize od 1825. ko ja je opovrgla njegovo pror ican je . Per iod u koji p a d a Rikardova l i t e r a r n a d je latnost b io -je u o p š t e m a l o p o d e s a n za p o s m a t r a -nje funkcije p l e m e n i t i h m e t a l a k a o svjetskog novca. Pri je za­vođenja k o n t i n e n t a l n o g s i s tema trgovinski b i lans je skoro* uvi jek bio povol jan za Englesku, a za vr i jeme tog sistemai t r a n s a k c i j e s evropsk im k o n t i n e n t o m bi le su odveć n e z n a t n e da b i mogle u t ica t i na engleski va lutni teča j . Slanja n o v c a b i la su ug lavnom pol i t ičke p r i r o d e , i izgleda da R i k a r d o uop­š te nije shvat io ulogu ko ju su novčane subvenci je igrale u eng leskom izvozu zlata. 1 4 1

M e đ u R i k a r d o v i m savremenic imâ koji su sačinjavali ško­lu u d u h u p r i n c i p a njegove pol i t ičke ekonomi je najznačajni j i je Džems MU. On je p o k u š a o da R i k a r d o v u teor i ju novca p r i ­kaže n a bazi p r o s t o g m e t a l n o g p r o m e t a , bez m e đ u n a r o d n i h , kompl ikac i ja koje o v a m o ne spada ju i iza koj ih R i k a r d o kr i je riedovoljnost svog p o s m a t r a n j a , i bez ikakvog po lemičkog obaziranja na operaci je Engleske b a n k e . Njegove glavne p o ­stavke su s l i jedeće: 1 4 2

»Vrijednost novca j e d n a k a je o d n o s u u k o m e se on raz­mjenju je za osta le ar t ik le, ili količini novca koja se da je ui r a z m j e n u za o d r e đ e n u količinu d r u g i h stvari . Ovaj o d n o s je o d r e đ e n u k u p n o m kol ič inom novca koji se nalazi u nekoj; zemlji. Ako u z m e m o da su na j e d n o j s t r a n i sve r o b e n e k e zemlje, a na drugoj sav n jen novac, o n d a je očigledno da: p r i l i k o m razmjene t i h dviju s t r a n a vr i jednost novca, t j . ko­ličina r o b a za koje se on razmjenju je, p o t p u n o zavisi od, njegove sopstvene količine. Slučaj je p o t p u n o isti u s t v a r n o m t o k u stvari . U k u p n a m a s a r o b â neke zemlje n e r a z m j e n j u j e se o d j e d n o m za u k u p n u m a s u novca, već se r o b e r a z m j e n j u j u u dijelovima, i čes to u v e o m a m a l i m dijelovima, u r a z n i m p e r i o d i m a u t o k u godine. I s t i k o m a d novca koji je danas: poslužio za j e d n u r a z m j e n u može s u t r a da posluži za neku; drugu. J e d a n dio novca upotreb l java se za veći b r o j akat& :

razmjene, drugi za vr lo mal i b r o j , t reć i se nagomilava i u o p ­š te ne služi za r a z m j e n u . I z m e đ u ovih vari jaci ja p o s t o j a ć e nek i pros jek, zasnovan na b r o j u a k a t a r a z m j e n e za koje b i se svaki z latnik upotr i j eb io da je svaki real izovao isti b r o j a k a t à razmjene . Ovaj p ros ječni b r o j . može se proizvol jno f iksirat i , na p r i m j e r na 10. Ako je svaki k o m a d novca koji se nalazi u nekoj zemlji poslužio za 10 kupovina, o n d a je to i s to kao-

1 4 1 Upor. W. Blake, gore citirane «Observations etc.« 141 James Mili, »Elements of Political Economv«. U tekstu

prevedeno sa francuskog prevoda od ž. T. Parizoa, Paris 1823.

10 Prilog kritici političke ekonomije 145

da se u k u p n a m a s a k o m a d a novca udesetos t ruč i la , a svaki k o m a d poslužio s a m o za j e d n u kupovinu. U ovom slučaju vr i jednost svih r o b a j e d n a k a je d e s e t o s t r u k o j vr i jednost i nov­ca i td. Ako bi, o b r n u t o , u m j e s t o da je svaki k o m a d novca u godini poslužio za 10 kupovina, u k u p n a količina novca bila u d e s e t o s t r u č e n a i svaki k o m a d novca izvršio s a m o j e d n u raz­m j e n u , j a s n o je da b i svako povećanje ove m a s e prouzroko­valo s razmjerno smanjenje vr i jednost i svakog z latnika uzetog za sebe. Pošto se pre tpos tav l ja da m a s a svih rob.a za koje se novac može razmijenit i ostaje ista, vr i jednost c je lokupne m a s e novca posli je povećanja njegove količine nije pos ta la veća nego š to je bila pri je . Ako se pre tpos tav i da je nas tupi lo povećanje za j e d n u deset inu, vr i jednost svakog alikvotnog di­je la c je lokupne mase, na p r i m j e r j e d n e unce, m o r a se sma­nji t i za j e d n u deset inu. Ma koliki, dakle, bio s t u p a n j smanje­n ja ili povećanja c je lokupne m a s e novca, ako količina os ta l ih s tvar i o s t a n e ista, ta c je lokupna m a s a i svaki njen dio doživ­ljava odgovarajuće s razmjerno smanjenje ili povećanje. J a s n o je da ova p o s t a v k a predstav l ja a p s o l u t n u ist inu. Kad god je vr i jednost novca doživjela p o r a s t ili p a d i k a d god su koli­č ina r o b a za koju se novac mogao razmijenit i i b rz ina cirku­lacije ostal i isti, ova p r o m j e n a m o r a l a je imat i za uzrok sraz­m j e r n o povećanje ili smanjenje novca i nije se mogla pripi­sat i n i k a k v o m d r u g o m uzroku. Smanj i l i se m a s a robâ, d o k kol ič ina novca o s t a n e ista, o n d a je kao da se u k u p n a s u m a novca povećala, i o b r n u t o . Slične p r o m j e n e su rezul tat svake p r o m j e n e u brzini cirkulaci je. Svako povećanje b r o j a optica­ja proizvodi isti efekat kao povećanje u k u p n e količine novca; s m a n j e n j e tog b r o j a n e p o s r e d n o izaziva o b r n u t o dejstvo . . . Ako se j e d a n dio godišnje proizvodnje u o p š t e ne razmijeni, k a o , na pr imjer , ono što proizvođači sami t roše, t a d a taj dio ne ulazi u r a č u n . Poš to se ne razmjenjuje za novac, on u po­gledu novca kao da u o p š t e i ne p o s t o j i . . . K a d god povećanje i smanjenje novca može s lobodno da nas tupi , c je lokupna nje­gova količina koja posto j i u nekoj zemlji regul isana je vri­j e d n o š ć u p l e m e n i t i h m e t a l a . . . A zlato i s r e b r o su robe čija se vr i jednost, kao i vr i jednost svih ostal ih roba, o d r e đ u j e tro­škov ima njihove proizvodnje, kol ičinom u n j ima sadržanog rada.« 1 4 3

Sva Milova o š t r o u m n o s t svodi se na niz isto tol iko pro­izvoljnih koliko i a p s u r d n i h pretpostavki . On želi da dokaže da je ci jena r o b â ili vr i jednost novca o d r e đ e n a » u k u p n o m ko­l ič inom novca koji postoj i u nekoj zemlji«. Pod pretpostav­kom da m a s a i r a z m j e n s k a vr i jednost roba u p r o m e t u o s t a n u

1 4 3 L. c, p, 128—136 passim.

146

i s te, a is to t a k o i b rz ina p r o m e t a i t r o š k o v i m a proizvodnje o d r e đ e n a vr i jednost p l e m e n i t i h meta la , i p o d is tovremenom. pretpostavkom da se ipak kol ičina m e t a l n o g novca u prome­tu poveća ili smanj i u o d n o s u na m a s u novca koji postoji u zemlji, zaista posta je »očigledno« da se pretpostav i lo ono š to se ht je lo da dokaže. Uosta lom, Mil p a d a u i s tu grešku u k o j u i H j u m uzimajući da cirkul išu u p o t r e b n e vri jednosti , a ne r o b e d a t e razmjenske vr i jednost i , i s toga je njegova p o s t a v k a p o g r e š n a čak i ako se p r i h v a t e sve njegove »pretpostavke«. Brz ina p r o m e t a može da o s t a n e ista, i s to t a k o vr i jednost ple­m e n i t i h meta la , is to t a k o količina r o b a u p r o m e t u , a i p a k m o ž e da b u d e , u vezi s p r o m j e n o m nj ihove razmjenske vri­jednos t i , za nj ihov p r o m e t p o t r e b n a čas veća, čas m a n j a ma­sa novca. Mil uočava činjenicu da j e d a n dio novca koji po­stoj i u zemlji optiče, d o k drugi miru je . P o m o ć u kra jn je smi­j e š n o g r a č u n a n j a pros jeka, on pretpostavlja da u i s t inu op­tiče sav novac koji se nalazi u n e k o j zemlji, m a d a u stvar­n o s t i izgleda drukči je . Ako p r e t p o s t a v i m o da 10 mi l iona sre­b r n i h ta l i ra opt iču dva p u t a u t o k u godine u nekoj zemlji, o n d a bi, k a d b i svaki ta l i r izvršio s a m o j e d n u kupovinu, mo­glo opt icat i 20 mil iona. A a k o c je lokupna s u m a s r e b r a koje se u bi lo k o m e obl iku nalazi u j e d n o j zemlji iznosi 100 milio­na tal ira, o n d a se može pre tpos tav i t i da t ih 100 mi l iona m o g u opt ica t i a k o svaki k o m a d novca izvrši j e d n u k u p o v i n u t i t o k u p e t godina. Moglo bi se pre tpostav i t i i to da sav novac svijeta opt iče u H e m p s t e d u , ali da svaki njegov al ikvotni dio, umje­s t o da u j e d n o j godini izvrši, na pr imjer , t r i opticaja, izvrši j e d a n opticaj u 3,000.000 godina. Za određivanje o d n o s a izme­đu s u m e r o b n i h ci jena i količine opt ica jnih s reds tava j e d n a p r e t p o s t a v k a je is to t a k o važna k a o i druga. Mil osjeća da je za njega od odlučne važnost i da r o b e n e p o s r e d n o dovede u vezu ne sa kol ič inom novca koja se nalazi u p r o m e t u , već sa c j e l o k u p n o m zal ihom novca koji u d a t o m m o m e n t u pos to j i u nekoj zemlji. On pr iznaje da se u k u p n a m a s a r o b e n e k e zemlje ne razmjenju je »odjednom« za u k u p n u m a s u novca, već da se razni dijelovi r o b a u r a z n i m p e r i o d i m a godine raz­m j e n j u j u za razne dijelove novca. Da bi o d s t r a n i o ovu nez­godu, on pretpostavlja da ona ne postoj i . Uosta lom, cijela ova p r e d s t a v a o n e p o s r e d n o m sučel javanju r o b â i novca i nj iho­voj n e p o s r e d n o j razmjeni izvodi se iz k r e t a n j a p r o s t i h kupo­vina i p r o d a j a ili iz funkcije novca k a o k u p o v n o g sredstva. Ali već u k r e t a n j u novca k a o platežnog s reds tva n e s t a j e ova i s t o v r e m e n a pojava r o b e i novca.

Trgovinske krize u t o k u X I X vijeka, a n a r o č i t o velike kr ize od 1825. i 1836. godine, n i su izazvale dal je razvi janje

10' 147

Rikardove-teori je novca, ali su izazvale n j e n u n o v u p r i m j e n u . S a d to više nisu bili po jedini e k o n o m s k i fenomeni, k a o k o d H j u m a depresi jaci ja p l e m e n i t i h m e t a l a u XVI i XVII vi jeku ili k a o k o d R i k a r d a depresi jaci ja p a p i r n o g novca u t o k u X V I I I i p o č e t k o m X I X vijeka, već su to bi le velike oluje na sv je tskom trž i š tu u k o j i m a izbija a n t a g o n i z a m između svih. e l e m e n a t a buržoaskog p r o c e s a proizvodnje, oluje ko j ima se pori jeklo, baš kao i o d b r a n a od njih, tražilo u g r a n i c a m a na j-površni je i n a j a p s t r a k t n i j e sfere ovog procesa, n a i m e sfere novčanog p r o m e t a . Cisto t e o r e t s k a p r e t p o s t a v k a od koje po­lazi škola e k o n o m s k i h n a d r i m e t e o r o l o g a ne sastoj i se u s tvar i ni u č e m u d r u g o m već u dogmi da je R i k a r d o o tkr io z a k o n e čis to meta lnog p r o m e t a . N j i m a j e s a m o preos ta ja lo da kre­d i tn i i b a n k n o t n i p r o m e t p o d v e d u p o d te zakone.

Najopšt i j i i najuočljiviji f enomen trgovinskih kriza je nagli opšt i p a d r o b n i h ci jena koj i n a s t u p a posli je dužeg, op-šteg njihovog p o r a s t a . Opšt i p a d r o b n i h cijena može se izra­ziti k a o p o r a s t re lat ivne vr i jednost i novca u p o r e đ e n j a ->a svi­ma r o b a m a , a opšt i p o r a s t cijena, o b r n u t o , kao p a d re lat ivne vr i jednost i novca. U o b a n a č i n a izražavanja fenomen je iska­zan, ali ni je objašnjen. Da l i postav l jam z a d a t a k : ob jasni t i o p š t i per iodični p o r a s t c i jena koji smjenjuje njihov ops t i pad, ili isti z a d a t a k formul i šem: objasnit i per iodični p a d i po­r a s t re lat ivne vr i jednost i novca u p o r e đ e n j u s r o b a m a , — raz l ična . frazeologija ne mi jenja zadatak, k a o što ga ne b i mijenjalo ni njegovo prevođenje sa n jemačkog na engleski jezik. Rikardova teor i ja novca je stoga neobično dobrodoš la , p o š t o tautologi j i daje izgled kauzalnog odnosa. Odakle potiče per iodični opš t i p a d r o b n i h ci jena? Od per iodičnog p o r a s t a re lat ivne vr i jednost i novca. Odakle, o b r n u t o , potiče opšt i pe­r iodični p o r a s t r o b n i h ci jena? Od per iodičnog p a d a re lat ivne vr i jednost i novca. S i s t o m tačnošću bi se moglo reći da pe­r iodični p o r a s t i p a d ci jena pot iče od nj ihovog per iodičnog p o r a s t a i pada . S a m z a d a t a k je postavl jen pod p r e t p o s t a v k o m da i m a n e n t n a vr i jednost novca, t j . njegova vr i jednost odre­đ e n a t roškov ima proizvodnje p lemeni t ih m e t a l a ostaje nepro­mijenjena. Ako ova tautologi ja i m a da b u d e n e š t o više od tautologi je, o n d a se o n a zasniva na neshvatan ju na jc lcmcntar-nij ih pojmova. Ako r a z m j e n s k a vr i jednost A m j e r e n a u B pa­da, z n a m o da to može da pot iče isto t a k o od p a d a vr i jednost i A k a o i od p o r a s t a vr i jednost i B. I s t o t a k o i o b r n u t o , a k o r a z m j e n s k a vr i jednost A m j e r e n a u B r a s t e . P r i h v a t i m o li se j e d n o m p r e t v a r a n j a tautologi je u kauzalni odnos, sve os ta lo sli jedi sa lakoćom. P o r a s t r o b n i h ci jena prois t iče iz p a d a vri­j e d n o s t i novca, a p a d vr i jednost i novca, k a o š to z n a m o od R i k a r d a , od prevel ikog opticaja, t j . odat le š t o m a s a novca u"

148

o p t i c a j u r a s t e p r e k o nivoa o d r e đ e n o g njegovom sops tvenom i m a n e n t n o m vr i jednošću i i m a n e n t n o m vr i jednošću roba . I s t o t a k o i o b r n u t o , opš t i p a d r o b n i h ci jena proi s t iče iz p o r a s t a vr i jednost i novca iznad njegove i m a n e n t n e vr i jednost i usl i jed p r e m a l o g opticaja. Cijene, dakle, r a s t u i p a d a j u per iodično, j e r per iodično opt iče suviše m n o g o ili suviše m a l o novca. Ako se sad, na pr imjer , dokaže da je p o r a s t ci jena n a s t u p i o isto­v r e m e n o sa s m a n j e n j e m novčanog opticaja, a p a d ci jena sa povećan jem opticaja, moći će se u p r k o s t o m e tvrdi t i da se us l i jed nekog, iako s tat i s t ički p o t p u n o nedokazivog, smanje­n j a ili povećanja r o b n e m a s e u p r o m e t u , i ako ne a p s o l u t n o i p a k re lat ivno povećala ili smanj i la kol ičina novca u opt ica ju. V e ć s m o vidjeli da po R i k a r d o v o m mišl jenju ova o p š t a kole­b a n j a ci jena m o r a j u n a s t u p i t i i k o d čis to m e t a l n o g p r o m e t a , al i da se svojom naizmjeničnošću iz jednačuju t a k o š to, na p r i m j e r , p r e m a l i opticaj izaziva p a d r o b n i h cijena, p a d r o b n i h c i jena izvoz r o b e u inos t rans tvo, ovaj izvoz pril iv novca u zemlju, a ovaj pril iv novca opet p o r a s t r o b n i h cijena. Obrnu­to se dešava p r i preve l ikom opticaju, k a d se r o b e uvoze, a novac izvozi. Ali p o š t o i p o r e d ovih o p i t i h kolebanja ci jena, ko ja proi s t iču iz s a m e p r i r o d e Rikardovog m e t a l n o g p r o m e ­ta , nj ihov b u r n i i nas i lni oblik, nj ihov kr izni oblik, p r i p a d a p e r i o d i m a razvi jenog kredi ta , posta je k a o d a n j a s n o da se iz­davan je b a n k n o t a n e reguliše t a č n o p o z a k o n i m a m e t a l n o g p r o m e t a . Metalni p r o m e t nalazi li jeka u uvozu i izvozu ple­m e n i t i h m e t a l a koji o d m a h s tupa ju u opticaj k a o m o n e t a i t a k o svojim pr i l ivom ili odl ivom izazivaju p a d ili p o r a s t rob­n i h cijena. S a d a s e p a k o d s t r a n e b a n a k a m o r a o p o n a š a n j e m z a k o n a m e t a l n o g p r o m e t a v ještački izazvati i s to dejstvo na -robne cijene. Ako z lato pr i t iče iz inost ranstva, o n d a je to do­k a z da je opticaj suviše mali, vr i jednost novca suviše visoka, a r o b n e ci jene suviše niske, i da se stoga m o r a j u bacit i u p r o m e t b a n k n o t e u s razmjer i s novouvezenim zlatom. Obr­n u t o , o n e se m o r a j u povući iz p r o m e t a u s razmjer i u kojoj se z la to odliva iz zemlje. D r a g i m ri ječima, izdavanje bank-i i o t a m o r a se regul isat i p r e m a uvozu i izvozu p lemeni t ih me­t a l a ili p r e m a v a l u t n o m tečaju. Rikardova p o g r e š n a pretpo­s t a v k a da je z la to s a m o m o n e t a i da stoga sve uvezeno zlato povećava novac u opt ica ju i s toga izaziva p o r a s t cijena, a da sve izvezeno zlato smanju je kol ičinu m o n e t e i s toga izaziva p a d ci jena, — ova t e o r e t s k a p r e t p o s t a v k a posta je ovdje prak­tički eksperimenat da se u opticaj pušta toliko monete ko­liko u svakom datom slučaju postoji zlata. Lord Overslon ( b a n k a r Džons Lojd), p u k o v n i k Torens , N o r m a n , Klej , Arbat-n o t i bezbro j drug ih pisaca, p o z n a t i h u Engleskoj p o d ime­n o m škole »currencv principle«, n i s u s a m o propovi jedal i ovu

149

d o k t r i n u već su je p r e k o b a n k o v n i h zakona sera R o b e r t a Pila od 1844. i 1845. godine postavil i k a o osnovu postojećeg en­gleskog i škotskog bankovnog zakonodavstva. Njen b i jedan fijasko teore t sk i i prakt ički , poslije e k s p e r i m e n a t a izvršenih u najvećem n a c i o n a l n o m mjeri lu, može se pr ikazat i tek u uče­nju o kredi tu . 1 4 4 Ali već sad se vidi da Rikardova teori ja, ko ja izoluje novac u njegovom t e č n o m obl iku p r o m e t n o g sredstva, završava t i m e š to povećanju i smanjen ju p lemeni t ih m e t a l a pr ip i su je takav apso lutn i ut icaj na b u r ž o a s k u ekonomi ju ka­kav praznovjer je m o n e t a r n o g s i s tema nije n i k a d a ni sanjalo. T a k o je Rikardo, koji proglašava p a p i r n i novac za najsavrše-niji oblik novca, p o s t a o p r o r o k bul jonista.

P o š t o je t a k o H j u m o v a teori ja, ili a p s t r a k t n a s u p r o t n o s t m o n e t a r n o m s is temu, bi la razvijena do posl jednje konsekven-ce, Tomas Tukli* je najzad rehabi l i tovao St juar tovo konkret­no shvatanje novca. Tuk ne izvodi svoje p r i n c i p e iz bilo ko je teori je, već iz savjesne analize istori je r o b n i h cijena od 1793. do 1856. godine. U p r v o m izdanju svoje Istorije cijena, k o j a je izašla 1823. godine, T u k je još p o t p u n o s p u t a n R i k a r d o v o m teor i jom i u z a l u d n o se m u č i da činjenice dovede u sklad s t o m teori jom. Njegova b r o š u r a On ihe Currency, ko ja izlazi posli je krize od 1825. godine, mogla bi se čak s m a t r a t i p r v i m dos l jednim iznošenjem shvatanja koje je docni je z a s t u p a o Overston. M e đ u t i m , dal ja istraživanja istori je r o b n i h ci jena prisi l i la su ga da uvidi da je n e p o s r e d n a povezanost i z m e đ u ci jena i količine opt ica jn ih sredstava, ko ju teori ja p r e t p o ­stavlja, p u k a fantazija, da su ekspanzi ja i k o n t r a k c i j a opti­ca jnih sredstava, p r i nepromi jen jeno j vr i jednost i p l e m e n i t i h meta la , uvijek posl jedica a n i k a d a u z r o k kolebanja cijena, da

1 4 4 Nekoliko mjeseci prije izbijanja opšte trgovinske krize od 1857. zasjedao je jedan komitet Doma komuna radi ispitivanja. dejstva bankovnih zakona od 1844. i 1845. Lord Overston, teoretski otac ovih zakona, izlio jc u svom iskazu pred komitetom ovu bu­jicu pohvala: »Strogim i tačnim pridržavanjem principa zakona od 1844. sve se pravilno i lako odvijalo; novčani sistem je siguran-i neuzdrman, prosperitet zemlje je neosporan, javno povjerenje u zakon od 1844. dnevno dobija na snazi. Ako komitet želi još dalje praktične ilustracije da su principi na kojima počiva ovaj zakon zdravi, a posljedice koje jc ovaj zakon obezbijedio blagotvorne,, evo mu istinitog i dovoljnog odgovora: pogledajte oko sebe; po-r.matrajte sadašnje stanje poslova u našoj zemlji, pogledajte za­dovoljstvo naroda; pogledajte bogatstvo i prosperitet svih klasa, dmštva, — i onda neka komitet odluči da li želi da spriječi dalje; važenje zakona pod kojim su postignuti takvi uspjesi.« Tako je-slavodobitno trubio Overston 14. jula 1857, a 12. novembra i s t e godine moralo je Ministarstvo na svoju sopstvenu odgovornost suspendovati taj čudotvorni zakon od 1844.

150

j e opticaj novca u o p š t e s a m o s e k u n d a r n o k r e t a n j e i da n o v a c u s t v a r n o m p r o c e s u proizvodnje dobi ja j o š sasvim druge od­r e đ e n o s t i obl ika p o r e d o n e p r o m e t n o g sredstva. Tukova de­ta l jna istraživanja spada ju u d r u g u oblast , a ne u oblast pro­s tog m e t a l n o g p r o m e t a , i zbog toga se o n j i m a na ovom mje­s t u ne m o ž e još raspravl jat i , k a o ni o i s t raživanj ima Vilsona i Fulartona,ue koji p r i p a d a j u i s t o m pravcu . Svi ovi pisci ne shvata ju novac j e d n o s t r a n o , već u njegovim r a z n i m m o m e n ­t i m a , ali s a m o mater i j a lno, bez ikakve žive veze b i lo t i h mo­m e n a t a m e đ u s o b n o , bi lo sa c je lokupnim s i s t e m o m ekonom­skih kategori ja. Stoga oni novac, za razl iku od prometnog sredstva b r k a j u s kapitalom ili čak s r o b o m , m a d a su opet , s d r u g e s t rane, p r i n u đ e n i da p o n e k a d i s t a k n u da se on od nj ih razl ikuje. 1 4 7 Ako se, na pr imjer , z lato šalje u inost ran-stvo, u s tvar i se u i n o s t r a n s t v o šalje kapi ta l , ali se i s to de­šava i k a d se izvozi gvožđe, p a m u k , žito, u k r a t k o svaka roba . Oboje su kapi ta l i , p r e m a t o m e , ne razl ikuju se kao kapi ta l , već kao novac i roba . Uloga z lata kao m e đ u n a r o d n o g s r e d s t v a r a z m j e n e ne pot iče, dakle, od njegove o d r e đ e n o s t i obl ika k a o kapi ta la , već od njegove specifične funkcije kao novca. I s t o t a k o k a d zlato ili b a n k n o t e u m j e s t o z lata funkcionišu k a o p la težno sredstvo u u n u t r a š n j o j trgovini, oni su i s t o v r e m e n o

1 4 5 Stjuartovo djelo bilo je Tuku potpuno nepoznato, kako se može vidjeti iz njegove »Historv of Prices from 1839—1847«, London 1848, u kojoj daje p r e g l e d istorije teorija o novcu.

1 4 8 Tukovo najznačajnije djelo, pored »Historv of_ Prices«, koje je njegov saradnik Njumarč izdao u šest tomova, jeste »An Inquiry into the Currency Principle, the Conneotion of Curencv Ivith Prices etc«, 2d édition, London 1844. Vilsonovo djelo već smo citirali. Konačno treba pomenuti i John Fullarton, »On the Régulation of Currencies«, 2d édition, London 1845.

1 4 7 »Treba da razlikujemo zlato kao robu, to jest kapital, i zlato kao prometno sredstvo.« (Tooke, »An Inquiry into the Cur­rency Principle etc«, p. 10.) »Može se smatrati da će zlato i sre­bro pošto budu pribavljeni gotovo tačno pokriti zahtijevanu s u m u . . . zlato i srebro imaju beskrajno preimućstvo pred svima drugim robama . . . uslijed okolnosti što su svuda u upotrebi kao m o n e t a . . . Inostrani ili domaći dugovi obično se prema ugovoru ne plaćaju u čaju, kavi, šećeru ili indigu, već u moneti, i zato sla­nje novca bilo u ugovorenim monetama bilo u polugama koje se odmah mogu pretvoriti u tu monetu od strane kovnica, ili na tržištu zemlje u koju se šalju, predstavlja za pošiljaoca uvijek najsigurniji, najneposredniji i najtačniji način plaćanja, bez ri­zika da će pretrpjeti gubitak zbog pomanjkanja tražnje ili kole­banja cijena.« (Fullarton, 1. c, p. 132, 133.) »Svaki drugi artikal (izuzev zlata i srebra) može po količini ili vrsti da bude izvan obične tražnje one zemlje u koju se šalje.« (Tooke, »An, Inquiry e tc«)

151

kapi ta l . Ali, kapi ta l u obl iku r o b e , k a o š to to, na pr imjer , v e o m a opipljivo pokazu ju krize, ne bi m o g a o s tupi t i na nji­hovo mjes to . Opet je, dakle, razl ika zlata k a o novca od r o b e , a ne njegovo posto jan je kao kapi ta la, o n o usli jed čega zlato posta je p la težno sredstvo, č a k i o n d a k a d se kapi ta l izvozi baš k a o kapital , da bi se izvjestan iznos vri jednosti , na pri­mjer, poza jmio i n o s t r a n s t v u uz k a m a t e , zavisi od konjunktu­ra da li se izvozi u obl iku r o b e ili zlata, a a k o se izvozi u ob­l iku zlata, to se dešava zbog specifične o d r e đ e n o s t i obl ika p l e m e n i t i h m e t a l a kao novca n a s u p r o t robi . Uopšte, ovi pisci ne p o s m a t r a j u novac najpr i je u a p s t r a k t n o j formi, k a k o se on razvija u okviru p r o s t o g robnog p r o m e t a i k a k o nas ta je iz o d n o s a s a m i h r o b a koje se nalaze u procesu . Oni se usli jed toga s ta lno kolebaju i zmeđu a p s t r a k t n i h o d r e đ e n o s t i obl ika koje novac p r i m a n a s u p r o t rob i i onih njegovih o d r e đ e n o s t i u ko j ima se kri ju k o n k r e t n i j i odnosi , k a o kapi ta l , revenue [ d o h o d a k ] i s l ično. 1 4 8

(Preveo MILOŠ SOFRENOVIĆ, redaktor dr ZVONKO TKALEC)

•4S Pretvaranje novca u kapital razmatraćemo u I I I glavi, koja govori o kapitalu i predstavlja kraj ovog prvog odjeljka.

152